You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Likamano<br />
Mofuthu oa lerato le senang kotsi
Liteboho,<br />
Buka ena ea motataisi e ngotsoe le ho hlophisoa ke Nicol Cave, Palesa Ndabe le Morongoe<br />
Masilo.<br />
Mokhatlo oa C-Change o leboha batho ba latelang: Sepolo Mofelehetsi, Ntsopa Mokitimi,<br />
Ntefi Ntsike le Bolele Monyau ba sebetsang Phela Health and Development Communications<br />
ka mosebetsi oa bona o motle oa ho lekola le ho ntša liphoso bukeng ena. Re boetse re<br />
leboha ‘Me Nozisolo Mpopo le ‘Me ‘Matiisetso Monare ba fetoletseng buka ena Sesothong.<br />
Buka ena ea motataisi e sebelitse litaba tse tsoang libukeng tse ling tse hlahisitsoeng ke<br />
mekhatlo e fapaneng e kentseng letsoho litabeng tsa toantšo ea HIV le AIDS. Mekhatlo ena<br />
e kenyeletsa African Transformation; ALAFA – Lesotho; Catholic Relief Services (CRS) –<br />
Lesotho; Family Health International (FHI); Frontiers Prevention Project; Journey’s of Hope;<br />
PACT -Botswana; Population Services International (PSI); Soul City Institute; Stepping Stones;<br />
le UNICEF.<br />
Buka ena ea motataisi e tšehelitsoe ka lithuso ke ‘Muso oa Amerika ka letlole la USAID tlasa<br />
litumelano tsa No GOP-A-00-07-00004-00. Litaba tse ngotsoeng ka hara buka ena le liphoso<br />
tse ka ba teng ke boikarabello ba mokhatlo oa C-Change o tataisoang ke AED.
Likamano<br />
Mofuthu oa lerato le senang kotsi
Contents<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 1: LIA THAKHOHA ............................................ 1<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 1: Morero oa lipuisano tsa Sechaba .............................................................................. 2<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 2: Papali ea Lefito la Batho ........................................................................................... 4<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 3: Ho mamelana .......................................................................................................... 5<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 4: Ho tšehetsana ........................................................................................................... 6<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 5: Melaoana ................................................................................................................ 7<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 6: Liforomo tsa boitlhatlhobo (Boleng le Tlhahlobo ea Kotsi) .......................................... 9<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 2: HA RE BUOENG KA THOBALANO .............. 10<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 1: Puo ea thobalano .................................................................................................. 12<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 2: Litho tsa ‘mele ea rona tseo re natefeloang ha li tšoaroa .......................................... 14<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 3: Likamano tse molemo LE Likamano tse kotsi ........................................................... 17<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 5: Re ka fumana tšehetso hokae? ................................................................................. 20<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 3: HIV LE AIDS LINNETE LE MAFOSISA ..... 24<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 1: Tšoaetso ea HIV e fetisoa joang? ............................................................................. 27<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 2: Mekhoa eo o ka fumanang tšoaetso ea HIV ka eona LE mekhoa eo o ke<br />
keng oa fumana tšoaetso ea HIV ka eona. ............................................................ 29<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 3: Thobalano e kotsi e holimo le e kotsi e tlaase le boitšoaro ba thobalano .................... 32<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 4: Pale ea likhomo le liphokojoe ................................................................................. 36<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 5: Ho utloisisa AIDS le sesole sa rona sa ‘mele ............................................................. 39<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 6: HIV le AIDS ho felisa mafosisa ............................................................................... 41<br />
i
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 4: MENATE LE MATHATA A BONYATSI ........ 47<br />
ii<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 1: Re bolelang ka bonyatsi kapa ho boka? ........................................................................ 50<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 2: Khokahano ea thobalano ke eng? ............................................................................. 53<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 3: Pale ea Limpho ....................................................................................................... 55<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 4: Mantsoe a sebelisoang ho hlalosa likamano tse fapaneng .......................................... 57<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 5: Hobaneng khokahano ea thobalano e le kotsi? Boleng ba HIV .................................. 59<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 6: Khokahano tsa thobalano tse teng metseng ea rona .................................................. 66<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 5: PUISANO KA LITABA TSA LERATO LE<br />
THOBALANO ................................................ 70<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 1: Khokahano ea thobalano ea Lebohang .................................................................... 73<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 2: Hobaneng batho ba metseng ea rona ba eba le likamano tsa thobalano le<br />
batho ba bangata ka nako e le ‘ngoe? ..................................................................... 75<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 3: Melemo ea ho ba le moratuoa a le mong ea ratanang le uena feela. ........................... 80<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 4: Che Thabo, Mathabo! ............................................................................................. 81<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 5: Balekane ba bua ka ‘bonyatsi’ le ho boka .................................................................... 82<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 6: RE KA FETOLA BOITšOARO BA RONA<br />
JOANG? ....................................................... 89<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 1: Lipotso ka HIV le AIDS Lesotho .............................................................................. 92<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 2: Ho khaotsa litloaelo tse mpe tsa rona ...................................................................... 95<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 3: Ho hlola lintho tse sitisang phetoho .......................................................................... 96<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 4: Methati e tšeletseng ea phetolo ea boitšoaro ............................................................ 99<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 5: Na ho bobebe hakaalo? ......................................................................................... 101<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 7: NA MOETLO O KA BA KOTSI? .................. 105<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 1: Bochaba le bolumeli bo ka susumetsa boitšoaro ba rona joang? ............................. 109<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 2: Tseo re ka li Emisang, tseo re ka li Bolokang, le tseo re ka li Fetolang ..................... 112<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 3: Ho fetola litumelo tse bakang kotsi (Tšoantšiso) ..................................................... 116<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 4: Ha re phureng leshoatla ka taba ena: Bonyatsi bo ka feela. .................................... 119
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 8: BANNA BA SEBELE LE BASALI BA<br />
SEBELE ................................................... 122<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 1: Phapano ke efe lipakeng tsa botona, botšehali le teka-tekano? ................................ 124<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 2: “Monna oa Mosotho oa SEBELE” le “Mosali oa Mosotho oa SEBELE” ............... 126<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 3: Papali ea kea Lumela, ha ke lumele ....................................................................... 127<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 4: Ke mang ea nang le matla? ................................................................................... 130<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 9: BARATUOA BA BUA KA THOBALANO ..... 135<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 1: Ho etsahalang ha Baratuoa ba sena puisano? ......................................................... 137<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 2: Baratuoa ba bua ka thobalano ............................................................................... 139<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 3: BANNA LE BASALI BA BATLANG THOBALANONG ? ...................................... 141<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 4: Ho ka etsahala’ng ha re ka etsa qeto ea ho bua ka thobalano? ................................ 143<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 10: NKA KHONA HO FETOLA BOITŠOARO<br />
BA KA ...................................................... 146<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 1: Ho tsamaea moleng o otlolohileng ........................................................................ 148<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 2: Ho tsamaea borokhong ba phetoho ........................................................................ 149<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 3: Ho khetha seketsoana sa hao ho qoba moroallo oa metsi ........................................ 152<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 4: Ho etsa Liqeto tsa ho fetoha ................................................................................. 155<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 11: HO TŠELA MOLA OA HO QETELA .......... 162<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 1: Ke na le bohlokoa hobane…… ............................................................................... 163<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 2: Ho ithuta ka liphoso le bofokoli ba rona ................................................................. 164<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 3: Ke na le tšehetso… ............................................................................................... 167<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 4: Tlhahlobo ea boithuto ka kakaretso ....................................................................... 168<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 5: Foromo e bontšang le ho hlahloba kotsi ea ka. ........................................................ 169<br />
iii
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
iv
THUTo Ea 1<br />
LIA THAKHOHA<br />
Ketsahalo ea 1 Kakaretso ea lenane le tse phuthetsoeng thutong ena................Metsotso e 30<br />
Ketsahalo ea 2: Lefito la batho ........................................................................Metsotso e 10<br />
Ketsahalo ea 3: Ho mamelana .........................................................................Metsotso e 15<br />
Ketsahalo ea 4: Ho tšehetsana .........................................................................Metsotso e 15<br />
Ketsahalo ea 5: Litebello tsa sehlopha le Melaoana ..........................................Metsotso e 20<br />
Ketsahalo ea 6: Boleng le Tlhahlobo ea Kotsi ..................................................Metsotso e 20<br />
Lesakana le Koalang: Motšehetsi oa ka ........................................................Metsotso e 10<br />
p<br />
Lihora tse 2<br />
1
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
2<br />
Selelekela<br />
1. Amohela bohle ba nkang karolo lipuisanong tsena tsa “Likamano:<br />
mofuthu oa lerato le senang Kotsi”. Leboha bohle ba teng thutong ena<br />
ea pele.<br />
2. Kopa bohle ho tlatsa foromo e ngolang mabitso a batho ba teng. E<br />
fetise hore bohle ba e tlatse. Etsa bonnete ba hore u boloka foromo e<br />
tlatsitsoeng ‘me u tekene ka tlase.<br />
3. Ela hloko hore lenane le lekaneng la sehlopha e be batho ba 10 ho isa<br />
ho ba 12. Sehlopha se se etsoe ka batho ba fetang 15. Haeba ho na le<br />
batho ba fetang 15 sehlopheng sa hao, u ka nahana ka arola sehlopha<br />
ha beli hore re tsebe ho ba le lipuisano tse atlehileng.<br />
4. Lipuisano tsena li lokela ho nka nako ea libeke tse ka bang leshome le<br />
motso o mong (11), hobane batho ba lokela ho ba le nako e lekaneng<br />
ho inahana ka tseo ba ithutang tsona holima thuto ka ngoe, e le hore<br />
motho ka mong a lekole boitšoaro ba ea hae le methati eo a ka e<br />
nkang ho fetola boitšoaro ba hae linthong tse ka bo behang kotsing.<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 1<br />
Morero oa lipuisano tsa Sechaba<br />
Ketsahalong ena u tla hlalosa sepheo le tse reretsoeng ho fihleloa ka ho tšoara lipuisano le<br />
lihlopha re buisana ka litaba tsa “Mofuthu oa lerato le senang kotsi” . Hamorao u ka sebelisa<br />
pampiri e kholo e ngotsoeng ea puisano ea “Mofuthu oa lerato le senang kotsi ” e tsoang<br />
kahar’a lebokose la lithusa-thuto ho fana ka kakaretso ea lithuto tse 11 tseo re tla bua ka tsona<br />
libekeng tse leshome le motso o mong ( 11) re le ‘moho.<br />
Hlalosa sepheo sa morero oa C-Change;<br />
1.<br />
Sepheo sa morero C-Change ke ho fokotsa tloaelo ea ho etsa thobalano le batho ba ba<br />
fetang bonngoe ka nako e le ‘ngoe. Bongata ba rona re tseba taba ena e le bonyatsi.<br />
2. Bonyatsi ke tloaelo ea mantlha e eketsang ho ata ha HIV Lesotho. Re lokela ho sebetsa<br />
hammoho ho fokotsa tloaelo ena.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 1: LIA THAKHOHA<br />
3. Morero ona oa ho tšoara lipuisano le lihlopha re buisana ka litaba tsa “ Mofuthu oa lerato<br />
le senang kotsi” o shebane le tsela eo re ka ntlafatsang likamano tsa rona le bophelo ba<br />
rona ba thobalano e le hore re pheme ho tsoela kantle ho ba le baratuoa ba bang kathoko.<br />
Re khothalletsoa ho fumana lerato le thobalano e khotsofatsang kahare ho likamano tsa<br />
rona.<br />
4. Beke le beke re tla kena thutong e ncha moo re tla buisana le ho ithuta lintho tse ncha<br />
ka likamano, mofuthu oa lerato, monate oa thobalano,puisano lipakeng tsa batho ba<br />
ratanang, thobalano, thobalano e sireletsehileng le ho fetola boitšoaro ba rona ho<br />
itšireletsa le ho sireletsa bao re ba ratang khahlanong le tšoaetso ea HIV.<br />
5. Nakong eo re kopaneng ka litaba tsa “ Mofuthu oa lerato le senang kotsi” ke nako ea<br />
hore re be le boithuto ka puisano (ha se ka sekolong). Re tla ithuta litaba tse ncha, empa<br />
re tla boela re arolelana maikutlo le ho fihlella litharollo ‘moho. Kaofela re ka ithuta ho<br />
ba bang.<br />
6.<br />
Hlalosetsa litho tsa sehlopha hore qetellong ea libeke tse 11, re tla fumana melemo e<br />
latelang:<br />
` Ba le kutloisiso ea kotsi ea ho etsa thobalano le batho ba fetang bonngoe ka nako e<br />
le ‘ngoe.<br />
` Elelloa kotsi eo u bang ho eona ka lebaka la boitšoaro ba hao ba thobalano kapa ba<br />
moratuoa oa hao.<br />
` Ho tebisa maikutlo ka litloaelo tsa rona le boleng ba rona ka ho etsa thobalano le<br />
batho ba fetang bonngoe ka nako e le ‘ngoe.<br />
` Ba le litsebo tse ncha ka puisano e ntlafetseng le ho buisana ka tseo re li batlang<br />
likamanong tsa rona.<br />
` Qala tsela e ncha ea ho phela eo re tšireletsehileng kotsing ea ho ho etsa thobalano<br />
le batho ba fetang bonngoe ka nako e le ‘ngoe.<br />
7. Bontša sehlopha PAMPIRI <strong>EA</strong> PUISANO e tsoang kahar’a lebokose la lithusa-thuto ‘me<br />
u bue ka lintlha tseo re tla bua ka tsona lithutong tse 11 tse tlang.<br />
8. Hlalosa hore thuto ka ‘ngoe e tla ba lipakeng tsa lihora tse peli le lihora tse peli le<br />
metsotso e mashome a mararo. Thuto ka ‘ngoe, e tla ba le liketsahalo tse ‘ne kapa tse<br />
hlano tse fapaneng. Lumellanang ka nako eo sehlopha se tla kopana ka eona beke le<br />
beke.<br />
9. Bolella sehlopha hore morero ona ke oa mofuta oa pele Lesotho mona. Tseo ba ithutang<br />
tsona lipuisanong tsena, le litlhahiso tsa bona li tla thusa ho matlafatsa morero ona<br />
molemong oa lihlopha tse tla rupeloa nakong e tlang.<br />
Araba lipotso tseo sehlopha se ka bang le tsona ka morero oa C-Change le ka moo<br />
lipuisano li tla tsamaea ka teng.<br />
3
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
4<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 2<br />
Papali ea Lefito la Batho<br />
Hore re ikutloe re phutholohile ho bua ka litaba tse kang thobalano, le bophelo bo botle ba<br />
thobalano, mofuthu oa lerato le likamano, re lokela ho ikutloa re le sebakeng se bolokehileng,<br />
se re tšehetsang, moo e mong le e mong a ka arolelanang litaba, a ithute ‘me a hole. Papali ea<br />
Lefito la Batho e bua ka ho tšepana le ho sebetsa hammoho.<br />
Mekhoa ea ho tsamaisa papali<br />
1.<br />
Kopa litho tsa sehlopa ho ikarola lihlotšoana tsa batho ba bahlano (5) ‘me ba atamelane<br />
ho etsa lesakana.<br />
2. Hlalosa: “tšoara matsoho a motho e mong ea lesakeng empa e se be ea pel’a hao. Etsa<br />
bonnete ba hore o tšoere matsoho a batho ba babeli ba fapaneng. Kamora mona, lekang<br />
ho itokolla le sa tlohele matsoho a ba bang, ho fihlela le boetse le entse lesakana le<br />
tloaelehileng. Kamor’a metsotso e meraro (3) botsa lipotso tse latelang:<br />
`<br />
`<br />
`<br />
U ile ua lokoloha joang?<br />
Ho na le ea ileng a lahleheloa ke tšepo?<br />
Ke eng e entseng hore sehlopha se atlehe?<br />
Hlalosa hore lipuisanong tsena re tla sebetsa hammoho ho ithuta ho ba bang le ho thusana ka ho<br />
tšehetsana le ho eletsana.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 1: LIA THAKHOHA<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 3<br />
Ho mamelana<br />
Se seng se tla thusa hore sehlopha sa rona se be le katleho ke ha re fanana sebaka sa ho bua le<br />
ho mamelana. Ha re itloaetseng ho mamelana ka ho etsa tšoantšiso/papali e bontšang batho ba<br />
babeli ba mamelanang.<br />
Mokhoa ea ho tsamaisa tšoantšiso<br />
1.<br />
Arola litho tsa sehlopha ka bobeli. Sehlopheng ka seng, kopa motho a le mong ho qoqela e<br />
mong ka nako e monate eo a bileng le eona le motsoalle kapa setho sa lelapa haufinyane.<br />
2. Hlalosa hore motho ea mametseng a ke ke a bua kapa ho mo kena hanong, empa a<br />
ka bontša thahasello kapa kutloisiso a sa bue. Lumella motho enoa ho bua metsotso e<br />
meraro. Etsa bonnete ba ho boloka nako.<br />
3. Kamorao ho metsotso e meraro, kopa ea neng a mametse e be eena ea buang ka nako e<br />
monate eo a bileng le eona le motsoalle kapa setho sa lelapa. Ea neng a bua e se e le eena<br />
ea mamelang.<br />
4. Ea mametseng, o lokela ho mamela ka hloko,<br />
a se ke a kena e mong hanong . Emisa<br />
kamor’a metsotso e meraro.<br />
5.<br />
Kopa litho tsa sehlopha kaofela ho etsa lesakana la nkope. Kopa litho tsa sehlopha ho<br />
fana ka maikutlo a bona holima ketsahalo e qetang ho feta. Botsa sehlopha:<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Ho ne ho le joang ha ho na le motho ea u mametseng ka hloko?<br />
Ho ne ho le joang ho lula u thotse u mametse?<br />
Re ka bontša batho joang hore re mametse ka hloko?<br />
Qetella ketsahalo ena ka hore:<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Motho o mamela ka ho ela hloko le ho nahana ka se buuoang ke motho e mong.<br />
Ho mamela ke tsebo eo u ka ithutang eona ‘me e ntlafala ha u e etsa khafetsa.<br />
Itloaetse ho mamela ka hloko molekane oa hao, motsoalle kapa motho e mong oa lelapa.<br />
Kaofela re ka ithuta ho ba bang, ha feela re mamelana.<br />
5
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
6<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 4<br />
Ho tšehetsana<br />
Kaofela re na le mathata ‘me re tobane le ho etsa liqeto tse boima. Ho ba le metsoalle ea rona<br />
le litho tsa lihlopha ho re tšehetsa le ho re tataisa , ho ka re thusa ho feta ha bobebe liqholotso<br />
tseo re kopanang le tsona maphelong a rona.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1.<br />
Bala pale ea ‘M’e Refiloe (ka tlase) ‘me u botse sehlopha lipotso tse latelang. Kapa u<br />
kope motho e mong ho bala pale.<br />
Pale ea ‘ M’e Refiloe<br />
Ha ke tsebe hore na ke etse joang … ke rata monna oa ka empa matsatsing ana<br />
ha ke tsebe hore na ho etsahala’ng haholo ha e le Moqebelo bosiu. O tsamaea<br />
le metsoalle ea hae ho ea noa, ‘me ha a khutle ho fihlela bosiu bo boholo. Ka<br />
linako tse ling ha a tle hae ho hang. Ha ke tsebe hore na o na le mosali e mong,<br />
ha ke tsebe... ke kopa thuso, ke tšoenyehile, empa ke mo botsa joang? Ke tšohile<br />
hore a ka tšoana a ntlisesa mafu, haeba a ena le basali ba bang. Nka ikutloa ke<br />
sireletsehile ha re sebelisa khohlopo... empa nka kopa ntho e joalo joang..? O tla<br />
nahana hore ke ea mo belaella... kapa ha ke mo tšepahalle.<br />
2.<br />
Botsa sehlopha,<br />
`<br />
`<br />
Na re tseba batho ba boemong bo tšoanang le ba Refiloe?<br />
Haeba u ne u le motsoalle oa Refiloe, ke tšehetso le keletso li fe tseo u neng u ka mo<br />
fa tsona?<br />
Qetella ketsahalo ena, e re<br />
•<br />
•<br />
Nakong ea lipuiwsano re tlo buisana haholo ka batho ba kang Refiloe. Batho ba kang ‘na le uena.<br />
Re tla tšehetsana le ho fanana likeletso.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 1: LIA THAKHOHA<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 5<br />
Melaoana<br />
Ketsahalo ena e botsa litho tsa sehlopha hore na ba lebeletse ho fumana eng lipuisanong tsena<br />
tsa lihlopha, le hore na ba tla kenya letsoho joang morerong ona. Likarabo tsa litho tsa sehlopha<br />
li tla tlatselletsa ho etsa melaoana e tla tsamaisa sehlopha nakong ea lipuisano.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1. Kopa sehlopha ho nahana motsotsoana ka seo ba lakatsang ho se FUMANA lipuisanong<br />
tsena tsa “Mofuthu oa lerato le senang kotsi’. Kopa litho tsa sehlopha ho tla pela pampiri<br />
e kholo ‘me ba etse setšoantšo se hlalosang seo ba lakatsang ho se fumana ka ho ba teng<br />
lipuisanong tsena.<br />
2. Hlalosetsa sehlopha hore, e le hore bohle re fumane seo re se batlang, re tla lokela ho<br />
sebetsa hammoho re le sehlopha, e mong le e mong a kenye letsoho ka tsela ea hae ho<br />
bona hore re ba le sebaka seo re tla ithuta le ho hola ho sona. Hlalosetsa sehlopha hore<br />
mekhoa eo lithuto li etsoang ka eona le melaoana ea tsamaiso li tla re thusa hore re ithute<br />
‘moho.<br />
3. Kopa sehlopha ho nahana ka tseo ba ka FANANG ka tsona morerong ona e le hore o tle o<br />
atlehe. U ntse o sebetsa ‘moho le sehlopha ngola maikutlo ana holim’a pampiri e kholo.<br />
Etsa tlhahiso hore litho tsa sehlopha li nahane ka tsela eo ba tla itšoara ka eona kapa lintho tseo<br />
a tla li etsa, tse tla:<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Etsa hore sebaka sa thuto se tsoele bohle molemo ‘me se etse hore bohle ba phutholohe.<br />
Bontša tlhomphano ka tsela eo re tla atamelana ka eona.<br />
Thusa sehlopha ho atleha.<br />
Mehlala ea lintho tseo setho ka seng se ka se etsang li ka kenyeletsa;<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
“Ke tla ….” Mamela bohle;<br />
“Ke tla….” kenya letsoho;<br />
“Ke tla….” Tsitsa tabeng;<br />
Boloka lekunutu. (Ho se be litšebo);<br />
Hlompha maikutlo a bohle;<br />
Ke tla nka karolo ka ho hlahisa maikutlo a ka lipuisanong;<br />
Ke tla fa batho ba bang monyetla oa ho bua, ke ba mamele ka hloko – ke se ke ka bua ka<br />
linako tsohle<br />
Fihla ka nako;<br />
Ke tla leka ho ba teng lithutong tsohle.<br />
7
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
8<br />
4. Ha sehlopha se khotsofetse ke ho fana ka litšoantšo tsa lintho tse tla atlehisa morero, tse<br />
ngotsoeng holim’a pampiri e kholo, ba bolelle hore tsena e tla ba “Melaoana ” nakong<br />
ena eo re leng ‘moho.<br />
5. Kopa sehlopha ho hlahloba litšoantšo ka ho FANA/MELAOANA ‘me u bone hore na ho<br />
na le moo ba batlang ho etsa liphetoho kapa ba batlang litlhakisetso. Kamor’a motsotso<br />
kopa sehlopha ho phutha matsoho a bona ha ba lumellana le sena. Haeba ba bang ba sa<br />
lumele, khutlela lethathamong ‘me le buisane ka lintlha tse sa hlakelang sehlopha kapa<br />
tseo se sa lumellaneng le tsona.<br />
6.<br />
Khothaletsa litho tsa lihlopha ho ikamahanya le melaoana ena ‘me u ba kope ho u<br />
hopotsa le ho hopotsana, ha uena kapa e mong oa bona a tlola molao.<br />
HOPOLA: hangata batho ba tla hlahisa melaoana eo ba e lakatsang – etsa bonnete ba<br />
hore ke melaoana e ka fihlelehang. Leka ho nolofatsa melaoana kahohle –hohle.<br />
TLHOKOMELISO <strong>EA</strong> BOHLOKOA<br />
Ho bohlokoa ho etsa melaoana ka litšoantšo . Mohlala, sebelisa setšoantšo sa<br />
tsebe sebakeng sa ho mamela; setšoantšo sa tšupa-nako (oache) sebakeng sa ho<br />
fihla ka nako le ho boloka nako, setšoantšo sa sefahleho se bososelang sebakeng sa<br />
tlhomphano le ho hlompha litlatsetso tsa ba bang; joalo joalo.<br />
Ketsahalo ena e e re thusa hore re qale ho sebelisa litšoantšo ho fetisa melaetsa ka<br />
tsela eo bohle ba ka e utloisisang. Ho bohlokoa ho fana ka khothatso le ho babatsa<br />
mothating ona o qalang oa ho sebelisa Iitšoantšo ho fana ka litlhahiso. Ho boetse ho<br />
bohlokoa ho toboketsa hore ha ho hlokahale hore litšoantšo e be tse tsoileng matsoho<br />
tse ntle: hoa bohlokoa ke hore ke letšoao le pampiring leo bohle ba tla le tseba ba le<br />
utloisise.<br />
Lesakana le Koalang: Motšehetsi oa ka<br />
Sepheo sa ‘Motsehetsi oa ka’ ke ho fa motho e mong le e mong tšehetso ka linako tsohle ha<br />
morero ona o ntse o tsoela pele. Motho e mong le e mong e ba motšehetsi oa motho e mong<br />
sehlopheng ‘me seabo sa bona ke ho ba “hlokomela” ka ho ba botsa qetellong ea thuto e ‘ngoe<br />
le e ‘ngoe kapa lipakeng tsa lithuto, hore na ba ikutloa joang le hore na tsohle li ntse li tsamaea<br />
hantle.<br />
1. Kopa bohle ho ema ba entse lesakana ‘me ba tšoarane ka matsoho. Kopa bohle ho<br />
tlohellana ‘me ba shebe ho motho ea ka letsohong le letona. Sena se bolela hore motho e<br />
mong le e mong o tla sheba e mong kamorao.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 1: LIA THAKHOHA<br />
2. Hlalosa hore lipuisanong tsa mofuta ona ke maikutlo a matle ho “hlokomelana”. Kahoo,<br />
u khothalletsa hore e mong le e mong e be motsehetsi oa motho ea ka pele ho eena<br />
lesakaneng. Ka tsela ena, motho e mong le e mong o tla “hlokomela” motho e mong, ‘me<br />
motho e mong le e mong o tla ba le motho ea mo hlokomelang.<br />
3. Hlalosa hore seabo sa e mong le e mong oa bona e le motšehetsi ke ho hlokomela motho<br />
eo a mo “ts’ehelitseng” ka ho mo botsa qetellong ea thuto e ‘ngoe le e ‘ngoe kapa<br />
bohareng ba lithuto hore na o ikutloa joang le hore na tsohle li ntse li tsamaea hantle.<br />
4. Hlalosa hore ketso ea mofuta ona e thusa batho ba ka ‘nang ba fumana tse ling tsa lithuto<br />
li le thata. E boetse e thusa sehlopha ho elelloa hore e mong le e mong o na le seo a ka<br />
fanang ka sona le hore kaofela re ka thusana le ho tšehetsana.<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 6: Liforomo tsa<br />
boitlhatlhobo (Boleng le Tlhahlobo ea<br />
Kotsi)<br />
Kopa motho ka mong ho tlatsa foromo ea Boleng le Tlhahlobo ea Kotsi. Foromo ena ke ea<br />
lekunutu. Ha ba lokela ho ngola mabitso a bona foromong ena. E reretsoe lipatlisiso feela.<br />
Litho li tlameha ho tlatsa foromo ea ‘BOINGOLISO’ e tlatsoa ke motho e mong le e mong, hore<br />
re tsebe ho bona na ke batho ba feng ba nkang karolo lipuisanong tsena.<br />
Bokella liforomo tsa Boleng le Tlhahlobo ea Kotsi<br />
Leboha boteng ba bohle ‘me le lumellane ka letsatsi le nako ea thuto e hlahlamang.<br />
9
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
10<br />
THUTo Ea 2<br />
HA RE BUOENG KA<br />
THOBALANO<br />
Ketsahalo ea 1: Puo ea thobalano ....................................................................metsotso e 20<br />
Ketsahalo ea 2: Litho tsa ‘mele ea rona tseo re natefeloang ha li tšoaroa ..........metsotso e 40<br />
Ketsahalo ea 3: Likamano tse nepahetseng LE Likamano tse sa nepahalang .....metsotso e 30<br />
Ketsahalo ea 4: Re ka fumana tšehetso hokae?.................................................metsotso e 40<br />
Lesakana le Koalang: Lintho tse molemo, tse teng ho ‘na kajeno .........................metsotso e 10<br />
p<br />
Lihora tse 2 le<br />
metsotso e 20
Tse tlang ho<br />
ithutoa<br />
Kakaretso ea<br />
thuto<br />
Lisebelisoa tse<br />
Hlokahalang<br />
Qetellong ea thuto litho tsa sehlopha li lokela ho:<br />
1.<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 2: HA RE BUOENG KA THOBALANO<br />
Ikutloa li phutholohile ho bua ka thobalano, liketso tsa<br />
thobalano le boitšoaro ba thobalano.<br />
2. Utloisisa litho tsa ‘mele tseo ba natefeloang ha li tšoaroa le tseo<br />
batho ba mofuta o mong, e le banna kapa basali ba natefeloang<br />
ha li tšoaroa.<br />
3.<br />
4.<br />
Elelloa hore thobalano e tšireletsehileng ke thobalano e monate.<br />
Utloisisa tse ling tsa mantlha tse etsang hore re be le likamano<br />
tse mofuthu tsa lerato le thobalano e khotsofatsang.<br />
Ketsahalo ea 1: Puo ea thobalano. Ketsahalong ena sehlopha se hlahisa<br />
mantsoe a amohelehang sechabeng ho hlalosa litho tsa botona le<br />
botšehali le liketso tse fapaneng tsa thobalano.<br />
Ketsahalo ea 2: Litho tsa ‘mele ea rona tseo re natefeloang ha li<br />
tšoaroa. Sehlopha se etsa setšoantšo sa monna le mosali ‘me ba bontše<br />
litho tsa ‘mele ea bona tseo ba natefeloang ha li tšoaroa. Sena se<br />
lateloa ke puisano ka thobalano e monate, ebile e se na kotsi e ngata.<br />
Ketsahalo ea 3: Likamano tse nepahetseng le tse sa nepahalang.<br />
Ketsahalo ena e etsa hore sehlopha se lekole maemo a fapaneng hore<br />
na a na le tšusumetso e nepahetseng kapa e sa nepahalang likamanong<br />
tsa rona. E re hlokomelisa hore kaofela re na le boikarabello ho etsa<br />
likamano tsa rona li ntlafale le hore e be tse khotsofatsang thobalanong<br />
le maikutlong.<br />
Ketsahalo ea 4: Re ka fumana tšehetso hokae? Ketsahalo ena e thusa<br />
litho tsa sehlopha ho buisana ka litšebeletso le litsi tse teng motseng oa<br />
rona, haholo litsi tsa bophelo bo botle le thobalano le ho khothaletsana<br />
ho fumana litšebeletso litsing tsena. Lesakana le Koalang: Papali ea<br />
‘Lintho tse molemo, tse teng ho ‘na kajeno’ e thusa hore batho ba<br />
tšepane le hore ba bue ka bolokolohi e le litho tsa sehlopha.<br />
Ketsahalo ea 4: LIKARETE TSA LIKAMANO TSE MOLEMO LE<br />
LIKAMANO TSE KOTSI<br />
KHOPOTSO: Joalo ka motataisi, u hloka ho ikutloa u phuthulohile ho bua ka thobalano. Ha<br />
u sa phutholoha, litho tsa sehlopha ha li na ho phuthuloha. Sepheo sa mantlha sa ketsahalo<br />
ena ke ho kholisa sehlopha hore thobalano e sireletsehileng ke thobalano e monate. Ho tseba<br />
hore u bolokehile ho etsa hore u natefeloe haholo. Haeba o khona ho buisana le moratuoa oa<br />
hao hore na u natefeloa ke thobalano ha o tšoara kae, ‘me le eena a khona ho u joetsa hore<br />
na o natefeloa ha a tšoaroa kae, le ka natefeloa ke thobalano le ha le sebelisa khohlopo.<br />
11
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
12<br />
Selelekela<br />
Amohela bohle thutong ena ea bobeli. Leboha bohle ba teng. Haeba ho na le litho tsa<br />
sehlopha tse eso fihle, botsa hore na ba ntse ba tla kapa ha ba tlo khona ho ba teng<br />
thuto ea kajeno.<br />
Bontša sehlopha thuto eo re e etsang kajeno, seo re tla se kotula thutong ea kajeno le<br />
tseo re tla be re li etsa u sebelisa pampiri e ngotseng lethathamo la tšebetso e tsoang<br />
kahar’a lebokose la lithusa-thuto. Tseo re tla ithuta tsona li ngotsoe litabeng tse<br />
hlahang pele ho selelekela.<br />
Fetisa foromo eo batho ba ngolang mabitso ho eona, haeba ho na le baeti hopola ba<br />
ngole mabitso a bona karolong ea baeti. Etsa bonnete ba hore u boloka foromo e<br />
tlatsitsoeng ‘me u tekene ka tlase.<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 1:<br />
Puo ea thobalano<br />
Sepheo sa ketsahalo ena ke ho hlakisa mantsoe a amohelehang sechabeng ho hlalosa liketso tsa<br />
thobalano le litho tsa ‘mele tsa thobalano<br />
MEKHOA <strong>EA</strong> HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1. Hlalosa hore re tlo bua ka lintho tseo batho ba bangata ba leng lihlong ho bua ka tsona<br />
ka har’a batho. Empa tsela ea ho hlola lihlong ke ho amohela hore kaofela re na le ho ba<br />
lihlong.<br />
2. Kaha e ‘ngoe ea litsela tsa mantlha tseo re fumanang tšoaetso ea HIV ka eona ke<br />
thobalano, re lokela ho tseba ho bua ka maikutlo a rona le liketso tsa rona malebana le<br />
thobalano, hammoho le mekhoa ea ho etsa thobalano.<br />
3. Hlalosa hore thutong ena le lithutong tsohle tse hlahlamang, re tla hloka ho bua ka litho<br />
tsa ‘mele le liketso tse fapaneng tsa thobalano. Kahoo re lokela ho lumellana hammoho ka<br />
mantsoe a amohelehang ao bohle re ka a sebelisang le ho a utloisisa hammoho.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 2: HA RE BUOENG KA THOBALANO<br />
4. Arola sehlopha lihlotšoana tse peli. Fa sehlopha ka seng pampiri ea likarete tsa HA RE<br />
BUENG KA THOBALANO e tsoang kahar’a lebokose la lithusa-thuto. Kopa sehlopha se<br />
le seng ho nahana mantsoe a amohelehang sechabeng a bolelang likarolo tsa ‘mele (joale<br />
ka ha re bontšitse ka tlase mona, tse hlahang lehlakoreng le ka letsohong le letsehali).<br />
Kopa sehlopha sa bobeli ho nahana mantsoe a amohelehang sechabeng a bolelang liketso<br />
tsa thobalano (joale ka ha re bontšitse ka tlase mona, tse hlahang lehlakoreng le ka<br />
letsohong le letona).<br />
Likarolo tsa ‘Mele Liketso tsa Thobalano<br />
Botona<br />
Marete<br />
mohlamu<br />
Botšehali<br />
Naoa<br />
Matsoele<br />
Tlhoko<br />
Lero la botona<br />
Maboea<br />
Maro a bosali<br />
Ho qetella thuto,<br />
Ho kotana<br />
Ho nyeka/ (ho momona botona)<br />
Ho nyeka botho ba mosali<br />
Ntloabe<br />
Ho monna le mosali ba futhumatsana ho lokisetsa ‘mele ea<br />
bona thabalano<br />
Ho tsoheloa<br />
Ho kotana ka libonong<br />
Ho etsa thobalano le mosali a e so be mongobo kapa metsi<br />
sethong sa hae sa botšehali.<br />
Ho lahla ‘mane<br />
Ho fihla sehlohlolong sa monate oa thobalano<br />
Ho chopholela (ho ntša botona ba monna ka botšehaling ba<br />
mosali pele monna a lahla ‘mane)<br />
Ho etsa thobalano monna a kenya botona ba hae lipakeng<br />
tsa lirope tsa mosali<br />
Thoholetsa bohle ka ho qeta mosebetsi ona o thata. Hopotsa sehlopha hore ana ke mantsoe ao re<br />
tla a sebelisa nakong ea libeke tsena tse 11 ha re ntse re tsoela pele ka lipuisano tsa ho fokotsa<br />
bonyatsi .<br />
13
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
14<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 2:<br />
Litho tsa ‘mele ea rona tseo re<br />
natefeloang ha li tšoaroa<br />
Ketsahalong ena re tla etsa setšoantšo sa ‘mele oa mosali le ‘mele oa monna, ebe re tšoaea litho<br />
tsa ‘mele ea rona tseo re natefeloang ha li tšoaroa -ho banna le basali, le ho khothalletsa puisano<br />
ka mefuta e fapaneng ea menate ea thobalano, e seng feela ho kena thobalanong. Sepheo<br />
sa ketsahalo ena ke ho eketsa kutluisiso ka “Litho tsa ‘mele ea rona tseo re natefeloang ha li<br />
tšoaroa tsa banna le basali ho eketsa monate oa thobalano le ho tseba ho laola litakatso tsa rona<br />
tsa thobalano.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1.<br />
NTLHA <strong>EA</strong> BOHLOKOA<br />
Hangata ketsahalo ena e qabola batho, empa ena le sepheo sa bohlokoa e leng<br />
ho thusa batho ho itloaetsa ho bua ka thobalano le ho ithuta ka ho thusa batho ho<br />
itloaetsa ho bua ka thobalano le ho elelloa lintho tse ba natefisetsang thobalano le tse<br />
etsang hore baratuoa ba bona ba natefeloe. Khothaletsa sehlopha ho nahana ka litsela<br />
tse ngata tsa ho natefeloa kapa ho fihlela sehlohlolo sa monate oa thobalano, mohlala:<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Ho bua ka thobalano;<br />
Ho tantša ka tsela e hohelang;<br />
Ho pholla “Litho tsa ‘mele ea rona tseo re natefeloang ha li tšoaroa”;<br />
Ho itšoara;<br />
Ho tšoarana;<br />
Ho phollana ; ho kenya botona lipakeng tsa lirope.<br />
Arola sehlopha lihlotšoana tse peli: basali feela le banna feela. Haeba u na le banna feela<br />
kapa basali feela, kopa sehlopha se seng ho ikuka e le banna kapa basali.<br />
2. Kopa sehlopha ka seng ho etsa setšoantšo sa ‘mele oa motho oa mofuta oa bona (basali ba<br />
etsa setšoantšo sa mosali) holim’a pampiri e kholo. Kopa sehlopha ho tšoaea likarolo li fe<br />
kapa li fe tse amanang le pelehi, bosali kapa bonna le tse eketsang monate oa thobalano.<br />
3. Kopa sehlopha ka seng ho tšoaea “moo ba ratang ho tšoaroa” – litho tsa ‘mele tseo batho<br />
ba mofuta oa bona ba ratang ho tšoaroa hore ba ikutloe ba khalleha. Buisanang hore na<br />
batho ba bang ba rata ho tšoaroa libakeng li fe tse fapaneng.
4.<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 2: HA RE BUOENG KA THOBALANO<br />
Kopa lihlopha ho pheta sena, empa lekhetlong lena ba etse le setšoantšo se fapaneng.<br />
Mohlala, sehlopha sa basali se tla etsa setšoantšo sa ‘mele oa monna.<br />
5. Beha litšoantšo tsena tse ‘ne tse ngotsoeng holima pampiri e kholo leboteng. Fa sehlopha<br />
nako ea ho sheba litšoantšo tsena tse ‘ne. Kamorao ho mona kopa litho tsa sehlopha<br />
kaofela ho etsa lesakana.<br />
BOTHO BA<br />
MOTHO E<br />
MOTS’EHALI<br />
LIROPE<br />
MOLOMO<br />
NAOA<br />
LITLHOKO<br />
POPELO<br />
‘Ha motho a o<br />
tšoara naoa, ho<br />
ka u thusa hore o<br />
fihlele sehlohlong sa<br />
thobalano ka pele’.<br />
15
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
16<br />
6.<br />
Botsa litho tsa sehlopha ka tseo ba ithutileng tsona ketsahalong ena ka ho botsa lipotso<br />
tse latelang:<br />
`<br />
`<br />
Banna le basali ba utloisisa “Litho tsa ‘mele ea bona tseo ba natefeloang ha li<br />
tšoaroa” hakae? Ke se fe se ka ba thusang ho matlafatsa kutloisiso ea Litho tsa<br />
‘mele ea bona tseo ba natefeloang ha li tšoaroa?<br />
Ke kotsi efe ea ho fetisa HIV e ka bang teng ka ho tšoarana “Litho tsa ‘mele ea<br />
rona tseo re natefeloang ha li tšoaroa? Re ka fokotsa kotsi ee joang re ntse re utloa<br />
monate?<br />
7. Kopa sehlopha ho khutlela lihlopheng tsa bona tse tšoanang ho qapa tšoantšiso e<br />
khutšoanyane kapa pina ka monna le mosali ha ba khothaletsana ho leka mekhoa e mecha<br />
ea ho utloisana monate ba sa kene thobalanong. Botsa sehlopha sa banna le sa basali hore<br />
na li ka rata ho arolelana litšoantšiso tsa bona na.<br />
Qetella ketsahalo ena, e re:<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Ho na le mekhoa e mengata ea ho fana le ho amohela monate oa thobalano, kantle le ho<br />
kena thobalanong.<br />
Thobalano e sireletsehileng ke thobalano e monate. Ho sebelisa khohlopo ha ho felise<br />
monate oa thobalano. Qapang lintho tse ncha. Sebelisa litsebo tsa hore motho a ka<br />
tšoaroang litho tsa ‘mele tse fapaneng ‘me a natefeloa.<br />
Ho bua ka litakatso tsa hao tsa thobalano ho tla thusa hore kamano ea lona e matlafale<br />
‘me le be le thobalano e khotsofatsang.<br />
Haeba u sa phutholoha, itloaetse ho bua ka thobalano le metsoalle ea hao pele. Aha<br />
boitšepo ba hao.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 2: HA RE BUOENG KA THOBALANO<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 3:<br />
Likamano tse molemo LE Likamano tse kotsi<br />
Sepheo sa ketsahalo ena ke ho buisana ka boitšoaro le litloaelo tse molemo le tse kotsi<br />
likamanong tsa rona.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1. Pele o qala ketsahalo ena, ngola lihlooho tse latelang ka litlhaku tse kholo lipampiring<br />
tse arohaneng: “tse molemo haholo”, “tse kotsi haholo” le “ho ea ka mabaka”. Sebelisa<br />
matšoao a sefahleho se thabileng, sefahleho se sa thabang le letšoao la potso.<br />
2. Manamisa matšoao ana holima lebota. Beha letšoao la “tse kotsi haholo” ka letsohong<br />
le letšehali, u behe letšoao la “tse molemo haholo” ka letsohong le letona. Hlalosa hore<br />
hona ke “sekala se bekhang likotsi le melemo ea likamano tsa rona” ‘me re tla sebelisa<br />
sekala sena ho buisana ka boitšoaro le litloaelo tse teng likamanong tsa rona. Hlalosa<br />
hore likamano tsa lerato li ka ba kae kapa kae sekaleng sena, ho tloha ho ‘tse molemo’ ho<br />
isa ho ‘tse kotsi’.<br />
3. Arola litho tsa sehlopha ka lihlotšoana tsa batho ba babeli. Kopa motho ka mong ( ka<br />
lihlotšoana tsa batho ba babeli) ho fana ka mohlala oa likamano tse molemo le likamano<br />
tse kotsi. Mehlala e ka ba litaba tse maphelong a bona, kapa ho batho ba bang bao ba<br />
ba tsebang. Fa lihlotšoana tsena metsotso e mehlano ho buisana ka mehlala ea bona.<br />
Khothaletsa sehlopha ho bua ka likarolo tse molemo le tse kotsi tsa likamano tsa bona.<br />
4. Kopanya lihlopha,<br />
bohle ba lule ba entse lesakana. Botsa sehlopha ho nahana ka<br />
makhabane a kamano e molemo. Ngola tsena tlas’a letšoao la “tse molemo haholo” .<br />
Toboketsa makhabane ana a mantlha:<br />
` Hlompho<br />
` Tekano<br />
` Boikarabello<br />
` Botšepehi<br />
` Kenyeletsa makhabane a mang a kamano e molemo ao sehlopha se a boletseng.<br />
5. Hlakisa hore likamano tse kotsi li fapane haholo le likamano tse molemo. Mehlala,<br />
tlhekefetso ea ‘meleng/ ho loana, tlhekefetso ea maikutlo, ho se fane ka thobalano, ho se<br />
fe molekane oa hao chelete ea ho reka litlhoko tsa lelapa haeba u sebetsa.<br />
6. Beha letšoao le ngotsoeng “ ho ea ka mabaka” pela matšoao ao re itseng a bontša ‘ sekala<br />
se bekhang likotsi le melemo ea likamano tsa rona’<br />
7. Fa morupeluoa e mong le e mong karete ea LIKAMANO TSE MOLEMO le karete ea<br />
LIKAMANO TSE KOTSI tse tsoang kahar’a lebokose la lithusa-thuto. Ka kakaretso ke<br />
likarete tse 15.<br />
17
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
18<br />
8. Kopa motho e mong le e mong ho bala a hoelehelitse se ngotsoeng kareteng ea hae. Mo<br />
kope ho hlalosa kamoo boemo bona bo leng molemo kapa bo leng kotsi likamanong le<br />
hore na hobaneng a nahana joalo. Kopa motho ka mong ho beha karete ea hae sebakeng<br />
se nepahetseng holima sekala se bekhang likotsi le melemo ea likamano tsa rona’.<br />
9. Botsa sehlopha hore na se nahana joang ka sebaka seo karete e leng ho sona. Fana ka<br />
nako ea ho buisana. Haeba ba sa lumellane, ba hopotse makhabane a likamano tse<br />
molemo (hlompho, tekano, boikarabelo, botšepehi). Ba botse hore na boemo bona bo<br />
bontša makhabane ana.<br />
10. Pheta ka mokhoa o tšoanang ka karete e ‘ngoe le e ‘ngoe ea kamano E MOLEMO le E<br />
KOTSI.<br />
` Taba ea bohlokoa ka ho fetisisa likamanong tsa rona ke thobalano. E molemo? E<br />
kotsi ? Ho ea ka mabaka?<br />
` Ha ho mohla ke hananang le moratuoa oaka ka maikutlo. E molemo? E kotsi? Ho<br />
ea ka mabaka?<br />
` Ka nako e ‘ngoe ke khetha ho ba mong ntle le ho ba ‘moho le moratuoa oaka. E<br />
molemo? E kotsi? Ho ea ka mabaka?<br />
` Ke natefeloa ke ho noa joala le moratuoa oaka. E molemo? E kotsi? Ho ea ka<br />
mabaka?<br />
` Re etsa ntho e ‘ngoe le e ‘ngoe ‘moho. E molemo? E kotsi? Ho ea ka mabaka?<br />
` ‘Na le barutoa ba ka ba khale re ntse re le metsoalle. E molemo? E kotsi? Ho ea ka<br />
mabaka?<br />
` Moratuoa oaka o intša le metsoalle ea hae, ke le sieo. E molemo? Ho ea ka<br />
mabaka?<br />
` Ke phuthullohela moratuoa oaka haholo ha re se re na le nako e telele re tsebana. E<br />
molemo? E kotsi? Ho ea ka mabaka?<br />
` Ke tšaba ho bua ka lintho tse nkhotsofatsang thobalanong. E molemo? E kotsi? Ho<br />
ea ka mabaka?<br />
` Re etsa thobalano ka Sontaha se seng le se seng. E molemo? E kotsi? Ho ea ka<br />
mabaka?<br />
` Ke se ke mpa ke le ka har’a likamano tsena tsa lerato hobane ho molemo ho feta ha<br />
ke se na motho eo ke ratanang le eena. E molemo? E kotsi? Ho ea ka mabaka?<br />
` Ke etsa eka ke natefetsoe ke thobalano le ha ho se joalo, e le ho thabisa moratuoa<br />
oaka. E molemo? E kotsi? Ho ea ka mabaka?<br />
` Re buisana ka mathata hang ha a hlaha likamanong tsa rona tsa lerato. E molemo?<br />
E kotsi? Ho ea ka mabaka?<br />
` Re qabana khafetsa. E molemo? E kotsi? Ho ea ka mabaka?<br />
` Ho nolofatsa litaba ha e le moratuoa oaka ea etsang liqeto litabeng tse re amang. E<br />
molemo? E kotsi? Ho ea ka mabaka?
11. Phethela ketsahalo ena ka ho botsa lipotso tse latelang:<br />
`<br />
`<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 2: HA RE BUOENG KA THOBALANO<br />
U nahana hore ke hobaneng batho ba bang ba lula likamanong tse kotsi?<br />
Metsoalle le lelapa ba ka thusa batho ba lulang likamanong tse kotsi joang?<br />
` Ke litsebo life le tšehetso tseo banna ba li hlokang ho bopa likamano tse molemo?<br />
Qetella ketsahalo ka hore,<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Likamano tse molemo li thehiloe holim’a puisano e phuthulohileng le tlhomphano ea<br />
baratuoa ba babeli. Liqeto li etsoa hammoho ke batho ba babeli ‘me ha ho motho ea<br />
hatellang e mong likamanong tsena.<br />
Likamano tse kotsi, ke tseo ho tsona ho seng lipuisano tse ntle ‘me ha se mahlakore a<br />
mabeli a etsang liqeto, liqeto li etsoa ke motho a le mong.<br />
Lipuisano tse seng ntle le liqeto tse etsoang ke motho a le mong likamanong tsa lerato li<br />
ka re beha kotsing e tšabehang ea ho fumana tšoaetso ea HIV le mafu a likobo<br />
Batho ba ratanang ba lokela hore ba phutholohellane ‘me ba ikutloe ba lekana.<br />
Ha re beng mehlala e tla bontša bana ba rona hore na likamano tse molemo ke tse joang.<br />
NTLHA <strong>EA</strong> BOHLOKOA<br />
Ho se lekane hoa banna le basali, ho susumetsa hore batho ba lule likamanong tse<br />
kotsi. Ha ngata, basali ba thatafalloa haholo ho tsoa likamanong tse kotsi ho feta<br />
banna. Mabaka e ka ba hore basali ba fumana meputso e menyane ho feta banna hape<br />
ba na le taolo e fokolang holim’a lihlahisoa tsa moruo (mobu, likalimo tsa lichelete).<br />
Sena se etsa hore basali ba itšetlehe ho banna ba bona ka lebaka la chelete. Sechaba<br />
se hobosa basali ba khutlileng lenyalong kapa ba arohaneng le banna ba bona. Basali<br />
ba tlasa khatello e kholo ea ho “boloka malapa maemong afe kapa afe”. Taba ena e<br />
tšehetsoa ke maele a Sesotho a reng ‘Mosali o ngalla motšeo”. Re tla bua haholo ka<br />
litaba tsena thutong ea moetlo.<br />
Banna le bona ba hloka litsebo, tšehetso le ho itloaetsa ho bua le baratuoa ba bona ka<br />
ho bopa likamano tse molemo.<br />
Ho ea ka litloaelo tsa rona, basali ba ka bua ka maikutlo a bona ‘me ba tšehetsana<br />
moo ho hlokahalang. Ho ea ka litloaelo tsa rona, ho thata ho banna ho kopa tšehetso<br />
litabeng tse ba amang kapa ho bontša maikutlo a bona. Mohato oa pele oa ho fihlela<br />
likamano tse molemo ke ho qholotsa litloaelo tsena tsa teka-tekano ea banna le basali.<br />
Banna ba hloka ho fuoa menyetla ea ho kopa tšehetso ha ba hloka ho tšehetsoa. Banna<br />
ba boetse ba hloka ho itloaetsa ho bua ka maikutlo a bona le likamano tsa bona.<br />
19
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
20<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 5: Re ka fumana<br />
tšehetso hokae?<br />
Ketsahalong ena re tla sebetsa hammoho re le sehlopha ho bontša litšebeletso tse fapaneng tsa<br />
bophelo bo botle le litaba tsa thobalano le lisebelisuoa tse teng metseng ea rona sebakeng sa<br />
batho ba fapaneng.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1. Arola sehlopha lihlotšoana tse 3 ho latela lilemo, botona kapa botšehali joale ka ha re<br />
bontšitse mehlaleng e latelang. Sehlopha ka seng se tla bontša lisebelisuoa le litšebeletso<br />
tse fapaneng tse teng sebakeng sa batho ba lilemo tsena e le batho ba batona kapa ba<br />
batšehali.<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Sehlopha sa 1: Banna le basali ba lilemo tse ka tlase ho 21<br />
Sehlopha sa 2: Banna ba lilemo tse ka holimo ho 21<br />
Sehlopha sa 3: Basali ba lilemo tse ka holimo ho 21<br />
2. Kopa sehlopha ka seng ho etsa setšoantšo sa motho bohareng ba pampiri e kholo. Ka<br />
lehlakoreng le letšehali la motho enoa, ba bontše lisebelisoa le litšebeletso tseo motho<br />
enoa a li sebelisang hona joale.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
Ka lehlakoreng le letona la motho, bontša lisebelisoa le litšebeletso tse teng motseng,<br />
empa tseo motho enoa a sa li sebeliseng hona joale.<br />
Kaholim’a motho enoa hlalosa mabaka ao motho enoa a sa sebeliseng lisebelisoa le<br />
litšebeletso tse teng.<br />
Ka tlasa setšoantšo sa motho, ngola lintho tseo re ka li etsang ho khothaletsa motho ho<br />
sebelisa litšebeletso tse teng.<br />
6. Kopa litho tsa sehlopha ho etsa lesakana. Buisanang ka litaba tse hlahang litšoantšong<br />
tsena. Etella lipuisano pele ka seo litho tsa lihlopha li ka se etsang ho khothaletsana le ho<br />
khothaletsa ba bang motseng ho sebelisa litšebeletso tsa bophelo bo botle le thobalano, tse<br />
teng motseng.<br />
7. Kopa baithaopi ba babeli ba tla nka litšoantšo tsena ‘me ba etse lethathamo la litšebeletso<br />
tsohle tsa bophelo bo botle, thobalano, thibelo ea HIV, tlhokomelo le tšehetso ea HIV ea<br />
batho ba phelang le ts’oaetso ea HIV tse teng motseng. Lethathamo lena e tla ba Bukana<br />
ea Litšebeletso eo sehlopha sa lona se ka ipolokelang eona. Ha le ntse le fumana leseli<br />
ka litšebeletso tse ling tse teng motseng, le ka li ngola mona bukaneng ea litšebeletso.<br />
Boloka bukana ena, ‘me litho tsa sehlopha sa hao li e sebelise.
Qetella ketsahalo, e re<br />
`<br />
`<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 2: HA RE BUOENG KA THOBALANO<br />
Ho na le litsi tsa litšebeletso tsa bophelo le tsa bophelo bo botle ba thobalano. Re hloka ho<br />
li sebelisa.<br />
Ho hlahlobela HIV le ho tseba boemo ba hao ho ka sireletsa uena le moratua oa hao<br />
khahlanong le HIV.<br />
Lesakana le Koalang: Lintho tse teng ho ‘na kajeno tse<br />
molemo<br />
Ena ke ketsahalo e khutšoanyane, e thusang litho tsa sehlopha hore ba tšepahallane le ho tseba<br />
ho boloka lekunutu ka har’a sehlopha le ho ba thusa ho phuthulohellana. Haeba re tšehetsana<br />
ho etsa likamano tsa rona e be tse sireletsehileng, tse matlafetseng, li bile li na le thobalano e<br />
khotsofatsang, re lokela ho phuthulohellana le ho tšepahallana. Kopa motho ka mong ho khetha<br />
21
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
lintho tse ‘ne (4) tse fapaneng, e ka ba liaparo tseo a li tenneng kapa lintho tseo a li nkileng ho<br />
eena, ka mokotleng kapa ka pokothong, tse supang tse latelang:<br />
22<br />
`<br />
`<br />
`<br />
ntho ea bohlokoa haholo: mohlala – senotlolo sa ntlo, se nthusa hore ke kene ka tlung.<br />
ntho e behang motho pooaneng: mohlala - koae, bohle ba ea bona hore kea tsuba.<br />
ntho e nang le pale e itseng: mohlala – kobo ena hobane ke e reketsoe ke ngoanaka ea<br />
hlokahetseng.<br />
Lumella litho tsa sehlopha tse ‘maloa ho bolella sehlopha mehlala ea bona.<br />
Qetella thuto<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Leboha bohle ha ba kentse letsoho<br />
lipuisanong tsa letsatsi.<br />
Kopa baithaopi ba babeli ho salla<br />
morao ho etsa tlaleho ho sehlopha<br />
ka tseo ho buuoeng ka tsona thutong<br />
ea kajeno. Baithaopi bana ba babeli<br />
ba tla qala thuto ea boraro ka ho<br />
fana ka kakaretso ea tse entsoeng<br />
thutong ea 2.<br />
Hopotsa bohle hore e mong le e<br />
mong a hlokomele ‘motsehetsi oa<br />
hae’.<br />
HOPOLA:<br />
Phethela thuto ea kajeno ka ho tlasa foromo<br />
ea boitlhatlhobo holima thuto ea letsatsi.<br />
Botsa sehlopha maikutlo a bona ka thuto ea<br />
kajeno, ka hore ba arabe lipotso tse hlahang<br />
foromong ena, ’me u ngole likarabo tsa bona<br />
holima foromo ena. Bolella sehlopha hore<br />
bonyane le tla nka metsotso e mehlano ho<br />
tlatsa foromo ena.<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 2: MElAETSA EO SEHlOPHA SE TSAMA<strong>EA</strong>ng KA<br />
EOnA<br />
Ha ho bobebe ho bua ka thobalano.<br />
Re hloka ho ba sebete le ho tloaela ho bua ka thobalano<br />
Haeba u sa phuthulohe ha u bua ka thobalano, qala ka ho itloaetsa ho bua ka<br />
eona le metsoalle ea hao.<br />
Thobalano e sireletsehileng ke thobalano e monate. Ha re nahaneng ka moo<br />
re ka natefeloang ke thobalano ka teng le hore re tsebe moo re natefeloa ha re<br />
tšoaroa teng.<br />
Koala mahlo a hao ‘me u nahane eka uena le moratuoa oa hao le buisana ka litho tsa<br />
‘mele tseo tseo le ratang ho tšoaroa ho tsona ka bobeli.<br />
Etsa setšoantšo ka kelellong ea hao se bontšang kamoo u natefeloang ke thobalano le<br />
ka moo ho renang khotso kateng lelapeng la hao.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 2: HA RE BUOENG KA THOBALANO<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 2: MEKHOA E MEng <strong>EA</strong> HO AnETSA <strong>THUTO</strong><br />
1. Arolelana tseo u ithutileng tsona le basali ba bang ba motse. Thehang sehlopha<br />
sa basali ba baholo le sa basali ba banyenyane lilemong. Kopanang khafetsa ho<br />
buisana ka litsela tsa ho eketsa ho natefeloa ke thobalano le moratuoa oa hao!<br />
2. Ka sehlopha kapa ka bonngoe, ngola (kapa etsa setšoantšo sa) pale ea lerato E<br />
KHALISANG ka monna le mosali ba nang likamano tse mofuthu tsa thobalano!<br />
Romella pale ea hao ho C-Change ‘me u be monyetleng oa ho hapa mpho sebakeng<br />
sa sehlopha sa hao. Re ka nna ra sebelisa pale ea hao libukeng tse ling tsa<br />
C-Change.<br />
3.<br />
Banna, arolelanang seo le ithutileng sona le banna ba bang ba motse.<br />
4. Pheta papali ea ‘likamano tse molemo’ le ‘likamano tse kotsi’ le sehlopha sa bacha<br />
ba motseng.<br />
5. Mamela lenaneo la seea-le-moea le hatisitsoeng le buoang ka thobalano , ‘me le<br />
buisane ka litaba tsa lenaneo lena le le sehlopha kapa le ngangisana ka taba ena.<br />
6. Fana ka “Bukana ea Litšebeletso” eo sehlopha sa hao se e entseng ho (a) lihlopha<br />
tse ling tse teng motseng oa lona (b) setsi sa bophelo motseng; (c)lekhotleng<br />
la motse; (d) motebong oa sepolesa; (e) mephatong; (f) lingaka tsa moetlo;<br />
(g) likolong tse phahameng le libakeng tse ling tseo u nahanang hore e ka ba<br />
bohlokoa.<br />
23
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
Karolo ea pele<br />
24<br />
THUTo Ea 3<br />
HIV LE AIDS LINNETE LE<br />
MAFOSISA<br />
Ketsahalo ea 1: O ka fumana tšoaetso ea HIV joang? .......................................metsotso e 30<br />
Ketsahalo ea 2: Mekhoa eo o ka fumanang tšoaetso ea HIV ka eona LE<br />
mekhoa eo o ke keng oa fumana tšoaetso ea HIV ka eona .......metsotso e 30<br />
Ketsahalo ea 3: Tšoantšiso ka mekhoa e fapaneng ea thobalano le kotsi<br />
ea mekhooa eno. ....................................................................metsotso e 60<br />
Kakaretso ea nako ea karolo ea pele: Lihora tse 2<br />
Karolo ea bobeli<br />
Ketsahalo ea 4: Pale ea likhomo le liphokojoe? ................................................metsotso e 20<br />
Ketsahalo ea 5: Ho utloisisa sesole sa rona sa ‘mele .........................................metsotso e 50<br />
Ketsahalo ea 6: Ho hlaola mafosisa (Nete kapa Mafosisa) ................................metsotso e 30<br />
Lesakana le koalang: Ho etsa setšoantšo ..........................................................metsotso e 20<br />
p<br />
Lihora tse 4<br />
Lihora tse peli
Tse tlang ho<br />
ithutoa<br />
Kakaretso ea<br />
Thuto<br />
Boitokisetso pele<br />
ho thupelo<br />
Lisebelisuoa tse<br />
hlokahalang<br />
Qetellong ea thupelo sehlopha se tla:<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 3 : HIV LE AIDS LINNETE LE MAFOSISA<br />
Utloisisa mekhoa eo o ka fumanang tšoaetso ea HIV ka eona LE<br />
mekhoa eo o ke keng oa fumana tšoaetso ea HIV ka eona.<br />
Motho ka mong o tla itlhatlhoba le ho hlokomela hore na o<br />
kotsing ha kae<br />
Hlalosa mekhoa ea ho thibela HIV.<br />
Tseba ‘nete ka HIV, ba tsebe ho lahla mafosisa a tloaelehileng<br />
ka HIV le AIDS.<br />
5. Utloisisa phapang lipakeng tsa HIV le AIDS le hore na motho<br />
ea phelang le kokoana hloko ea HIV o fihla boemong ba AIDS<br />
joang.<br />
Ketsahalo ea 1: Tšoaetso ea HIV e fetisoa joang? ho sebelisoa papali<br />
ea pampiri e nang le sekere se sekhubelu (X).<br />
Ketsahalo ea 2: HIV eka feta joang, eka se fetisoe joang? Re bala pale<br />
ea Mamello.<br />
Ketsahalo ea 3: Tšoantšiso ka mekhooa e fapaneng ea thobalano le<br />
kotsi ea mekhoa eno. Bontša liketso tsa thobalano tse fapaneng, le hore<br />
na ketso eo e na le kotsi e holimo, kotsi e tlaase kapa ha e na kotsi ho<br />
hang ea hore motho a fumane tšoaetso ea HIV.<br />
Ketsahalo ea 4: Papali ea likhomo le liphokojoe e hlalosang phapang<br />
lipakeng tsa HIV le AIDS.<br />
Ketsahalo ea 5: Ho utloisisa sesole sa rona sa ‘mele ka litšoantšiso le<br />
libapali tse bitsoang HIV le Masole a ‘Mele.<br />
Ketsahalo ea 6: Ho hlaola mafosisa. Arola likarete ho latela hore na ke<br />
‘nete kapa ke mafosisa<br />
Fumana likhohlopo setsing sa bophelo. Kamor’a thuto botsa sehlopha<br />
na ba ka thabela ho nka likhohlopo. Molaetsa oa bohlokoa oo sehlopha<br />
se lokelang ho o nka mofao thutong ena ke hore ho bohlokoa ho<br />
sebelisa khohlopo nako eohle ha u kena thobalanong.<br />
Ketsahalo ea 3: Likarete tsa Kotsi<br />
e holimo, Kotsi e tlaase<br />
Ketsahalo ea 6: Likarete tsa<br />
“nete kapa mafosisa ka HIV<br />
Ketsahalo ea 5: Likarete tsa<br />
sesole sa ‘mele<br />
Hopola: Kamehla etsa bonnete ba hore litaba tse hlahang ho litho tsa sehlopha tse ka tiisang<br />
litumelo tse sa nepahalang, mafosisa, litšebo le ho ba sechele, li tšohloa ke litho tsa sehlopha<br />
kaofela.<br />
25
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
26<br />
Selelekela<br />
Ena ke thuto e telele ea liketsahalo tse 6. Le ka rera le le sehlopha hore na le batla<br />
ho etsa liketsahalo kaofela thutong e le ‘ngoe kapa le batla ho arola thuto ena ka<br />
matsatsi a mabeli. Ho etsa liketsahalo tsa thuto kopanong tse peli ho tla fana ka<br />
nako e ngata sebakeng sa lipusano.<br />
Amoheloa bohle thutong ena hape. Leboha bohle ha ba tlile. Botsa ka ba morao<br />
nakong kapa ba sa tleng. Kopa baithaopi ba neng ba le teng thutong e fetileng ho<br />
fana ka boikhopotso holima liketsahalo tsa thuto e fetileng. Kopa sehlopha ho etsa<br />
lesakana la nkope, ‘me uena u le motataisi o akhele bolo ho e mong feela oa litho<br />
tsa sehlopha ‘me eena a bolele maikutlo a hae, kapa seo a ithutileng sona thutong<br />
e fetileng. Ena ke tsela e ntle ea ho hlahloba kutloisiso ea sehlopha ea melaetsa ea<br />
bohlokoa thutong e fetileng.<br />
Bontša sehlopha thuto eo re e etsang kajeno, seo re tla se kotula thutong ea kajeno<br />
le liketsahalo tseo re tla be re li etsa u sebelisa pampiri e ngotseng lethathamo<br />
la tšebetso e tsoang kahar’a lebokose la Lithusa-thuto. Tseo re tla ithuta tsona li<br />
ngotsoe litabeng tse hlahang pele ho selelekela.<br />
Fetisa foromo eo batho ba ngolang mabitso ho eona, haeba ho na le baeti hopola ba<br />
ngole mabitso a bona karolong ea baeti. Etsa bonnete ba hore u boloka foromo e<br />
tlatsitsoeng ‘me u tekene ka tlase.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 3 : HIV LE AIDS LINNETE LE MAFOSISA<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 1:<br />
Tšoaetso ea HIV e fetisoa joang?<br />
Ketsahalo ena e sebelisa pampiri<br />
ea sekere se sekhubelu (X) ho<br />
bontša hore na HIV e ka feta<br />
kapele joang sechabeng, haholo<br />
sechabeng seo banna le basali<br />
ba etsang thobalano le batho ba<br />
fetang bo ‘ngoe ka nako e le ‘ngoe.<br />
Papali e boela e bontša kamoo<br />
batho ba ka fokotsang kotsi ea<br />
tšoaetso ea HIV.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1. Nka likarete ka har’a lebokose la lithusa-thuto. Tse tharo li tla be li na le sekere se<br />
sekhubelu “x” ho tsona , tse ‘ne li tla be li na le tlhaku “C” le setšoantšo sa khohlopo ho<br />
tsona, tse hlano li tla be li sa ngoloa letho. Ha u na le batho ba 12 sehlopheng sa hao,<br />
sebelisa likarete tse 12 papaling ena. Haeba u na le batho ba fetang 12 sehlopheng sa<br />
hao, eketsa likarete tse ling tse se nang letho ho tsoa kahar’a lebokose la lithusa-thuto<br />
2.<br />
Fa motho ka mong karete. Ba bolelle HO SE SHEBE KARETE TSA BONA KAPA HO SE<br />
LUMELLE MOTHO E MONG HO LI BONA.<br />
3. Kopa litho tsa sehlopha ho potoloha ba lumelise batho ba bararo. Ba lokela ho hopola bao<br />
ba ba lumelisitseng, empa ba se shebe karete ea mang kapa mang.<br />
4.<br />
Kamor’a hore bohle ba lumelise batho ba bararo, kopa bohle ho lula fatše ba shebe<br />
likarete tsa bona.<br />
5. Pampiring e kholo, ngola sekere se sekhubelu “X”. Kopa bohle ba nang le sekere se<br />
sekhubelu “X” kareteng tsa bona ho ema pela pampiri e kholo e nang le sekere se<br />
sekhubelu. Tsebisa sehlopha hore batho bana ba phela le tšoaetso ea HIV.<br />
6.<br />
Kopa bohle ba lumelisitseng e mong oa batho bana ba emeng kapele ho tla ho metsoalle<br />
ea bona.<br />
7. Hlalosa hore “papaling ena, ho lumelisa motho ho bontša ho etsa thobalano e sa<br />
sireletsehang le motho eo, le ho ba kotsing ea tšoaetso. Joale papaling ena, batho ba<br />
tšoaraneng ka matsoho le batho ba bararo ba phelang le tšoaetso, le bona ba tšoaelitsoe.<br />
8.<br />
HOPOLA:<br />
Ho bohlokoa ho ikenyeletsa papaling ho bontša hore<br />
ka mokhoa o tšoanang le uena u kotsing ea ho fumana<br />
tšoaetso joalo ka bona. Mang le mang ea etsang<br />
thobalano o kotsing ea ho fumana tšoaetso ea HIV.<br />
Kopa bohle ba lumelisitseng e mong oa batho ba bararo ba emeng kapele, ho ema. Bohle<br />
27
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
28<br />
9.<br />
ba emeng ba na le tšoaetso ea HIV. Tsoelapele ka sena makhetlo a ‘maloa ho fihlela bohle<br />
ba eme kapele.<br />
Botsa na ke mang ea nang le tlhaku ea “C” karateng ea hae. Joetsa batho bana hore ba<br />
ka lula fatše. Joetsa sehlopha hore batho bana ba sebelisitse khohlopo. Ha ba na tšoaetso.<br />
10. Ba ileng ba tšoaetsoa ke e mong oa batho ba sebelisitseng khohlopo, ba ka lula fatše ho<br />
bontša hore le bona ha bana tšoaetso.<br />
11. Botsa sehlopha hore se ithutile eng papaling ena. Likarabo li ka kenyeletsa tsena:<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
HIV e ka feta kapele , ha bonolo, haholo ha o etsa thobalano le batho ba fetang<br />
bonngoe ka nako e le ‘ngoe.<br />
Ho ba le kopano le motho a le mong ho tšoana le ho ba le kopano le bohle bao<br />
motho eo a keneng thobalanong le bona.<br />
O ke ke oa bona ha motho a na le tšoaetso.<br />
Ho sebelisa khohlopo ka nepo nako eohle ho ka fokotsa kotsi ea tšoaetso.<br />
12. Botsa sehlopha hore na se ka be se entse eng ho qoba tšoaetso papaling ena, ntle le ho<br />
sebelisa likhohlopo. Likarabo e tla ba:<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Ba ka be ba hanne ho bapala (ho ila).<br />
Ba ka be ba qophelletse ho bona karete tsa ba bang (tlhatlhobo)<br />
Ba ka be ba lumelisitse motho a le mong (phokotso ea baratuoa ba bangata).<br />
Qetella ketsahalo:<br />
opotsa sehlopha hore HIV ke tšoaetso e kotsi e jalehang kapele. Re ka fokotsa kotsi ea tšoaetso<br />
ea HIV ka ho itšireletsa ka mekhoa e latelang:<br />
` Ho sebelisa khohlopo nako eohle ha o etsa thobalano.<br />
` Ho tseba boemo ba hao ba HIV le ba molekane oa hao kapa moratuoa oa hao.<br />
` Ho etsa thobalano le moratuoa a le mong, ea nang le uena feela. (ho tšepahallana)<br />
`<br />
Ho ila thobalano.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 3 : HIV LE AIDS LINNETE LE MAFOSISA<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 2:<br />
Mekhoa eo o ka fumanang tšoaetso ea<br />
HIV ka eona LE mekhoa eo o ke keng<br />
oa fumana tšoaetso ea HIV ka eona.<br />
Ketsahalo ena e tla thusa ho hlalosa hore na HIV e fetisoa joang le hore na ha e fetisoe joang. O<br />
tla bala pale ea Mamello ho bontša kamoo HIV e fetisoang ka teng, ka maro a ‘mele le liketso<br />
tsa thobalano.<br />
TATAiSO HO MOTATAiSi: PHETiSO <strong>EA</strong> HiV.<br />
HIV e fetisoa joang?<br />
E ka fetisoa ka mekhoa e latelang:<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Thobalano ke tsela e atileng haholo eo batho ba tšoaetsoang HIV ka eona.<br />
Lebaka ke hobane maro a thobalano a na le kokoana-hloko e ngata ea HIV.<br />
Ho tloha ho ’m’a ho ea ho lesea nakong ea pelehi, kapa nakong ea kanyeso.<br />
Mali a nang le tšoaetso a ka fetisa kokoana-hloko, mohlala haeba motho a ka<br />
tšoara mali a joalo a ena le leqeba a sa kenya liatlana.<br />
Ha metsoalle le ba lelapa ba sebelisang mahare, maborashe a meno, li-ente<br />
(joale ka batho ba entelang tsoekere) le linalete ‘moho.<br />
Mekhoa eo o ke keng oa fumana tšoaetso ea HIV ka eona?<br />
U ke ke oa tšoaetsoa HIV ka ho kopanela ntlo, tafole, setulo, koloi, fono, kharafu,<br />
ntloana, mealo kapa liphahlo. Sena ke hobane kokoana-hloko ea HIV e ke ke ea<br />
phela kantle ho’mele. Eka phela feela marong a ‘mele. O ke ke ua fumana tšoaetso<br />
ha o suna motho. Sena ke hobane ha ho kokoana-hloko e lekaneng matheng. O ke ke<br />
ua tšoaetsoa ka ho longoa ke monoang, tšitšili, boseleisi, kapa letseetse le lommeng<br />
motho ea nang le tšoaetso. HIV e fetisoa ho tloha ho motho ho ea ho motho e mong.<br />
29
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
30<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
Hlalosa hore u tla balla sehlopha pale joale ba tle ba o emise ha ba utloa o bitsa kapa u<br />
bua ka maro a ‘mele kapa ketso ea thobalano.<br />
Balla sehlopha pale ea Mamello o hoelehelitse. Etsa bonnete ba hore o bala butle.<br />
Kopa sehlopha ho o emisa ha ba utloa lero la ‘mele kapa ketso ea thobalano e ka behang<br />
Mamello tsietsing ea tšoaetso ea HIV .<br />
4. Buisanang hore na lero lena la ‘mele kapa ketso ea thobalano e ka fetisa kapa e ke ke<br />
ea fetisa HIV. Haeba sehlopha se sa hloae maro ana kaofela kapa liketso tse sehelletsoe<br />
mola, etsa bonnete ba ho khutlela ho tsona ‘me le buisane ka tsona ha o qetile ho bala<br />
pale.<br />
Pale ea Mamello (e qotsitsoe bukeng ea AlAFA, 2006 & 2008)<br />
Mamello o lilemo li 26 . O hlahetse le ho holela Leribe, empa kaha ho ne ho sena<br />
mosebetsi sebakeng seo o ile a ea Maseru ho batla mosebetsi lifemeng. Ha a fihla<br />
Maseru o ile a lula le ‘mangoana’e qalong. O ne a le motlotlo haholo ke ho fumana<br />
bolulo,’me kamehla a thusa ka tlung, ho pheha le ho hloekisa. Ka nako e ‘ngoe ha<br />
ntsa khabela moroho, a itšeha ka thipa menoaneng .<br />
Empa ntlong ena ho ne ho lula batho ba bangata ‘me mohlankana oa ‘mangoana’e<br />
o ne a etsa a se ikutloe a phuthulohile. Mantsiboea a mang mohlankana enoa oa<br />
mangoana’e a hohela Mamello ka ho iketsa motsoalle oa hae, a mo qobella ho mo<br />
meta le ho mo pholla. Mamello a atleha ho mo sutumetsa pele a ka etsa thobalano<br />
le eena. A lemoha hore haufinyane o tlameha ho fumana ntlo moo a tla lula.<br />
Mamello o ne a le sehlahlo bophelong a bile a khahleha haholo. O ne a rata ho<br />
tantša le ho inyakalatsa le metsoalle mafelong a beke. Ha ngata o ne a arolelana<br />
seno sa hae le ho noella likhalaseng tsa batho bao a tantšang le bona kaha e ne e le<br />
metsoalle kaofela, ebile ba ne ba arolelana lijo.<br />
O ne a na le mohlankana Mangaung eo a neng a mo chakela hang ka khoeli, empa<br />
ho ne ho le thata ho ba mong, ‘me o ne ae a bonye le metsoalle ea hae ea bahlanka,<br />
ka nako e ‘ngoe ho bonya hona ho ne ho ka ‘na hoa lebisa thobalanong. Ka tsatsi<br />
le leng motsoalle oa motsoalle oa Mamello a utloa ka bothata ba hae ba bolulo,<br />
‘me a ithaopela ho tla arolelana ntlo ea hae le eena, haeba a ikemiselitse “ho<br />
patala molemo”. Mamello o ile a inahana ka sena nako e telele, a qeta hore ho tla<br />
ba molemo ho tsoa ntlong ea ‘mangoana’e. Ka nako eo, o ne a nahana hore o tla
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 3 : HIV LE AIDS LINNETE LE MAFOSISA<br />
tseba ho laola boemo bona (ba ho lula le motsoalle). Ha a se a lula le mohlankana<br />
enoa, o qetelletse a robetse le eena. Le ha ho le joalo, O ne a ntse a tsoelapele ho<br />
bona mohlankana oa hae oa Mangaung, hobane o ne a mo rata. O entse thobalano<br />
le mong’a ntlo hobane a ne a hloka chelete. Ntle ho moo, mohlankana enoa ea mo<br />
fileng bolulo o ne a na le kharebe e neng e lula Khauteng. Mamello o ne a lokela ho<br />
lula le metsoalle mafelong a beke ha kharebe e ne e chakile.<br />
Mamello a hlokomela hore ke mokhachane. O ne a sa tsebe hantle na ntat’ a ngoana<br />
ke mang – e ne e ka ‘na ea ba mohlankana oa hae, kapa mong’a ntlo . E ne e ka ‘na<br />
ea ba e mong oa basebetsi ba femeng – ba ne ba ile ba etsa moketjana oa boithabiso<br />
beke tse fetileng. Mamello o ne a tseba hore o ne a sa lokela ho robala le monna eo,<br />
empa o ne a thabile, hobane monna enoa o ne a le motle a bile a bontša thahasello<br />
ho Mamello.<br />
Ka tsatsi le leng la phomolo ha a ea hae Leribe, koloi ea baeti eo a neng a e palame<br />
e ile ea etsa kotsi. E ile ea mo lahlela kantle a ba le leqeba le lebe leotong le<br />
hloohong. E mong oa baeti a leka ho mo thusa ka ho mo tlamisa leoto, empa a sitoa<br />
ka ha le eena sephaka sa hae se ne se na le leqeba le lebe.<br />
Libeke tse fokolang ka morao ho moo, Mamello a ba le mocheso o mongata, letšollo<br />
le hlooho. O ne a utloa e ka o na le sefuba sa mokhohlane, a qeta ka ho ea sepetlele.<br />
Mooki a mo botsa hore na o batla ho hlahlobela HIV, a hlalosa ka hore o hlahlobile<br />
selemong se fetileng sephetho se bontšitse a sena tšoaetso – ‘me a ke ke a ba le<br />
tšoaetso. Empa o ne a ngongorehile ka lesea la hae.<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Botsa sehlopha ho etsa qeto ea hore na Mamello o na le tšoaetso ea HIV<br />
Joale ba botse hore na haeba a na le tšoaetso, o e fumane neng?<br />
Na ho ka etsahala hore e be ngoana o na le tšoaetso ea HIV? Hobaneng?<br />
Likarabo: Ha re tsebe haeba Mamello o na le tšoaetso ea HIV. Ha re tsebe hore na ngoana o na<br />
le tšoaetso ea HIV<br />
31
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 3:<br />
Thobalano e kotsi e holimo le e kotsi e<br />
tlaase le boitšoaro ba thobalano<br />
Sepheo sa ketsahalo ena ke hore litho tsa sehlopha li utloisise hore liketso tse fapaneng tsa<br />
thobalano li na le kotsi e holimo ea ho fetisa HIV ha tse ling li na le kotsi e tlaase ea ho fetisa<br />
tšoaetso ea HIV. Ho fokotsa kotsi ea rona ea ho fumana tšoaetso, re lokela ho tseba na ke liketso<br />
li fe tse re behang kotsing e holimo ka ho fetisisa e le hore re tsebe ho qoba liketso tseo tsa<br />
thobalano.<br />
32<br />
BOiKHOPOTSO BA MOTATAiSi: linnETE KA PHETiSO <strong>EA</strong><br />
TšOAETSO <strong>EA</strong> HiV<br />
Ntho tse peli li lokela ho etsahala hore tšoaetso ea HIV e etsahale: Kokoana-hloko e<br />
lokela ho ba le moo e kenang le teng maling a motho, e lokela ho bangata haholo ho ba<br />
kotsi.<br />
HIV e fetisoa ka maro a ‘mele a nang le tšoaetso. Ke maro a mararo feela a ‘mele a<br />
nang le tšoaetso ea HIV e phahameng haholo:<br />
1. Mali. Mali a motho ea nang le tšoaetso a na le tšoaetso e phahameng haholo.<br />
Tšoaetso e teng maling a tsoang ho motho oa mosali nakong eo a ileng matsatsing.<br />
2. Maro a thobalano a banna le basali. Nakong ea thobalano, monna o ntša maro a<br />
mabeli botoneng ba hae. La pele ke lero le hlakileng le hlahang ha a qala ho tsoheloa;<br />
La bobeli ke ‘mane e leng lero le lesoeu. Ho monna a nang le tšoaetso ea HIV, maro<br />
ana ka bobeli a na le kokoana hloko ea HIV e lekaneng ho ka tšoaetso motho e mong<br />
haeba botona ba hae bo le ka hara ‘mele oa motho e mong (sethong sa mosali sa<br />
botšehali, ka setonong kapa ka hanong). Nakong ea thobalano mosali o ba le maro<br />
ka botšehaling ba hae. Ho mosali ea nang le tšoaetso ea HIV, maro a hae a botšehali<br />
ana le kokoana-hloko e lekaneng ho tšoaetso motho e mong.<br />
3. Lebese la letsoele. Lebese le tsoang letsoeleng la mosali ea nang le kokoana hloko ea<br />
HIV le na le tšoaetso ea HIV e lekaneng ho tšoaetsa ngoana, nakong ea kanyeso.<br />
Maro a mang a ‘mele a bonahetse a na le kokoana-hloko ea HIV, empa ha a na<br />
kokoana-hloko e lekaneng ho tšoaetsa motho. Maro ana a kenyeletsa mathe, likeleli le<br />
mofufutso.<br />
Ha ho bonolo ho tseba hantle hore na menyetla ke efe ea ho fumana ea HIV ketsong e<br />
itseng, empa bo ramahlale ba ea tseba hore liketsahalo tse ling tsa thobalano li kotsi ho<br />
feta tse ling. Ka kakaretso, bongata (ka palo) ba maro a ‘mele a fapanyetsanoeng, bo<br />
phahamisa kotsi ea ho fumana HIV.
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1.<br />
2.<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 3 : HIV LE AIDS LINNETE LE MAFOSISA<br />
Nka lipampiri tse kholo tse tse tharo, Ho e’ngoe ngola “HA HO KOTSI”, ho ea bobeli<br />
ngola “KOTSI E TLAASE” ho ea boraro, “KOTSI E HOLIMO”.<br />
Manamisa lipampiri tsena leboteng , li behiloe ka ho lekana.<br />
3. Ntša LIKARETE TSA PAPALI <strong>EA</strong> KOTSI ka hara lebokose la sethusa-thuto (Thuto ea<br />
boraro (3).) Holima likarete ho tla ngoloa ketsahalo ea thobalano kapa litloaelo tsa<br />
thobalano. Ka lehlakoreng le leng ho tla ba le setšoantšo se bontšang thobalano.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
1.<br />
Abela sehlopha likarete.<br />
Botsa motho ka mong a bolele na karete ea hae o nahana e ea holima pampiri efe: ‘kotsi<br />
e holimo’, ‘kotsi e tlaase’ kapa ‘ha ho kotsi’.<br />
Hang hoba sehlopha se lumellane, ‘me o hlahlobile ka bukeng hore karabo e nepahetse,<br />
beha karete holima pampiri e nang le sehlooho se nepahetseng.<br />
KOTSI E HOLIMO KOTSI E TLAASE HA HO KOTSI<br />
Thobalano kantle ho<br />
tšebeliso ea khohlopo<br />
2. Ho etsa thobalano lekhetlo<br />
la pele ntle ho tšebeliso ea<br />
khohlopo<br />
3.<br />
Ho ba le baratuoa ba fetang<br />
bonngoe ka nako e le ‘ngoe<br />
4. Ho ba le baratuoa ba<br />
bangata e mong, ka mor’a e<br />
mong<br />
5.<br />
Ho kotana ka libonong kantle<br />
ho tšebeliso ea khohlopo<br />
6. Ho nyeka kapa ho momona<br />
botho ba monna ntle le<br />
tšebeliso ea khohlopo<br />
7. Ho etsa thobalano ho<br />
sebelisoa khohlopo e le ‘ngoe<br />
makhetlo a mangata<br />
8. Ho noa joala le ho etsa<br />
thobalano le motho eo u sa<br />
rataneng le eena<br />
9.<br />
Ho ratana le batho ba baholo<br />
10. Ho nyeka mosali<br />
bothong ba hae<br />
11. Ho nyeka kapa ho<br />
momona botho ba<br />
monna ho sebelisoa<br />
khohlopo<br />
12. Thobalano ho<br />
sebelisoa khohlopo<br />
13. Ho kotana ka<br />
libonong ho<br />
sebelisoa khohlopo<br />
14. Ha monna a kenya<br />
botona ba hae<br />
lipakeng tsa lirope<br />
tsa mosali<br />
15. Ho phollana<br />
16. Ho akana, ho pholla,<br />
ho silila.<br />
Ho buisana le<br />
17.<br />
moratuoa oa<br />
hau ka litaba tse<br />
tla etsa hore u<br />
khotsofale joaloka<br />
ha eka u qeta ho<br />
etsa thobalano<br />
(mohlomong le<br />
buisana fonong lesa<br />
shebana mahlong)<br />
33
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
Hlahloba likarabo tsa sehlopha mona<br />
34<br />
1. Thobalano ea ka sethong sa bosali ntle le khohlopo. THOBALANO E KOTSI E HOLIMO<br />
2. Thobalano khetlo la pele ntle ho khohlopo. THOBALANO E KOTSI E HOLIMO.<br />
Thobalano ea mofuta o fe kapa o fe ntle le khohlopo e o beha tsietsing ea ho fumana HIV.<br />
Ha e le thobalano khetlo la pele monyetla oa ho taboha le ho tsoa mali ka bosaling o<br />
moholo. Sena se eketsa kotsi ea ho fumana HIV.<br />
3. Ho etsa thobalano le batho ba fetang bo’ngoe ka nako e le ‘ngoe. BOITšOARO BONA BO<br />
KOTSI E HOLIMO<br />
4. Ho ba le baratuoa ba bangata, e mong kamora e mong. BOITŠOARO BONA BO KOTSI E<br />
HOLIMO. Ho ba le baratuoa ba bangata ho o beha kotsing e kholo ea tšoaetso ea HIV.<br />
5. Thobalano ea ka setonong ntle ho khohlopo. THOBALANO E KOTSI E HOLIMO. Ho qoba<br />
bokhachane bo sa reroang, batho ba bang ba etsa thobalano ka setonong. Ba bang ba etsa<br />
thobalano ea mofuta ona e le ho leka mekhoa e fapaneng ea ho etsa thobalano. Thobalano<br />
ea setonong ntle le khohlopo ke thobalano ea kotsi e holimo haholo. Letlalo le kahare le<br />
bonolo le ka taboha le ho tsoa mali ha bonolo.Hona ho eketsa kotsi ea ho fumana HIV.<br />
6. Ho nyeka kapa ho momona setho sa botona sa monna ntle le tšebeliso ea khohlopo.<br />
THOBALANO E KOTSI E HOLIMO. Ho nyeka kapa ho momona setho sa botona sa<br />
monna ntle le tšebeliso ea khohlopo ke thobalano e kotsi e holimo hobane maro a monna<br />
ka bobeli ba ona (le tsoang pele ho thobalano le ha a lahla ‘mane) a na le HIV e lekaneng<br />
ho tšoaetsa motho e mong.<br />
7. Ho etsa thobalano ho sebelisoa khohlopo e le ‘ngoe makhetlo a mangata. THOBALANO E<br />
KOTSI E HOLIMO. O ke ke oa ba le bonnete ba hore khohlopo e ntse e tšireletsehile. Ka<br />
mohlomong e ka ba le lesoba le sa bonahaleng kamora ho sebelisoa lekhetlo la pele.<br />
8. Ho noa joala le ho etsa thobalano le motho eo o sa mo tsebeng hantle kapa eo e seng<br />
moratuoa oa hao oa mehla. THOBALANO E KOTSI E HOLIMO. Ha re noa joala re sitoa<br />
ho etsa liqeto tse nepahetseng. Ka lebaka la joala motho a ka etsa thobalano le motho<br />
ea sa mo tsebeng hantle kapa eo e seng moratuoa oa hae oa mehla ebile a sa sebelisa<br />
khohlopo.<br />
9. Ho ratana le ho kena thobalanong le bo ntate le bo mme ba baholo haholo ho uena ka<br />
lilemo. KOTSI <strong>EA</strong> TšOAETSO E HOLIMO. Ha hona le phapang ea lilemo ho batho ba<br />
babeli ba ratanang, hona le boemo boo motho e mong a nang le matla ho feta e mong. Ha<br />
o sena matla ho thata ho ipuella hore o sebelise li khohlopo. Sena se o beha kotsing ea<br />
tšoaetso ea HIV.<br />
Ho nyeka kapa ho nyanya mosali sethong sa hae sa bosali.<br />
10. THOBALANO E KOTSI E<br />
TLAASE. Ho nyeka kapa ho nyanya mosali sethong sa hae sa bosali ke thobalano e kotsi<br />
e tlaase hoba ho na le phetisetsano ea maro e fokolang.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 3 : HIV LE AIDS LINNETE LE MAFOSISA<br />
11. Ho nyeka monna sethong sa hae sa botona se tširelelitsoeng ka khohlopo. KOTSI <strong>EA</strong><br />
THOBALANO E TLAASE. Likhohlopo li thibela maro a ‘mele ho kopana.<br />
12. Thobalano ea ka sethong sa bosali o sebelisa khohlopo. THOBALANO E KOTSI E<br />
TLAASE. Likhohlopo li thibela maro a ‘mele ho kopana.<br />
13. Ho kenya setho sa botona (se tširelelitsoeng ka khohlopo) ka setonong ho motho e mong.<br />
THOBALANO E KOTSI E TLAASE. Likhohlopo li thibela maro a ‘mele ho kopana.<br />
14. Ho mathisa botona pakeng tsa lirope tsa mosali/ngoanana THOBALANO E KOTSI E<br />
TLAASE. Thobalano eo setho sa monna se sa kenang kahare ho ‘mele oa motho e mong<br />
ke thobalano ea kotsi e tlaase.<br />
15. Ho phollana THOBALANO E SE NANG KOTSI. Thobalano e sa keneng kahare ke<br />
thobalano e kotsi e tlaase.<br />
16. Ho suna, ho aka, le ho silila. THOBALANO E SE NANG KOTSI. Ha ho kotsi ea letho ea<br />
HIV liketsong tsena (tsa thobalano) hoba ha ho na phapanyetsano ea maro a thobalano.<br />
Ha ho kokoana hloko ea HIV e lekaneng matheng ho fetisa tšoaetso.<br />
17. Ho buisana le moratuoa oa hao ka litaba tse tla etsa hore o khotsofale joale ka ha eka o<br />
qeta ho etsa thobalano (mohlomong le bua ka fono le sa shebana mahlong). THOBALANO<br />
E SENANG KOTSI. Ha ho kotsi, ha ho phapanyetsano ea maro a ‘mele.<br />
Qetella ketsahalo ka,<br />
Ho botsa sehlopha ho sheba lipampiri tse kholo tse tharo (tse leboteng) ba nahane ka liketso tsa<br />
thobalano tseo ba li etsang ha joale kapa tseo e bang ba li e ntse nakong e fetileng.<br />
Ba botse na ba nahana hore na liketso tsena li amme menyetla ea bona ea ho fumana tšoaetso ea<br />
HIV joang. Hopotsa bohle hore “ho tseba boemo ba hao ba HIV ka nako, ho o thusa hore ba le<br />
bophelo bo botle bo bolelele”.<br />
35
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
36<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 4:<br />
Pale ea likhomo le liphokojoe<br />
Ketsahalong ena, o tla hlalosa phapang pakeng tsa HIV le AIDS. Sehlopha se tla etsa papali e<br />
qabolang e bitsoang ‘pale ea likhomo le liphokojoe’ ho hlalosa phapang pakeng tsa HIV le AIDS.<br />
Qala ketsahalo ka tlhalosetso, e reng,<br />
1.<br />
Batho ba bangata ba ferekang’oa ke<br />
phapang pakeng tsa HIV le AIDS. Batho<br />
ba bang ba nahana HIV le AIDS ke ntho<br />
tse tšoanang. Sena ha se ‘nete. Batho ba<br />
qala ba ena le tšoaetso ea HIV ebe ha<br />
nako e ntse e ea ba qetella ba le boemong<br />
ba AIDS. Kokoana hloko e sebetsa ka<br />
tsela e tjena: Batho ba tšoaetsoa ke<br />
kokoana hloko ea HIV ka boitšoaro ba<br />
thobalano bo kotsi. HIV e hlasela ‘mele<br />
ea bona e e hlokise matla. Kaha ‘mele<br />
ea bona e hloka matla, ba qala ho kula<br />
ke mafu a mangata a bitsoang ‘mafu a<br />
nkang monyetla’. Boemong bona re re<br />
motho ea nang le tšoaetso o boemong ba<br />
AIDS.<br />
2. Sebelisa mohlala oa masetla-oko (ke<br />
kokonyana) ha a hlasela ntlo, ka ho bua<br />
litaba tse latelang (Kapa o ka ba balla)<br />
HIV e hlasela ‘mele joaloka masetla-oko ha a<br />
hlasela ntlo. Qalong, o keke oa bona tšenyo eo<br />
masetla-oko a e etsang ntlong ea mobu. Ntlo<br />
e bonahala e se na letho. Empa butle butle<br />
masetla-oko a lulang kahara mabota a ntlo a<br />
ja lipalo le joang bo tšoereng ntlo ‘moho.Ka ho<br />
etsa hona, masetla-oko a etsa hore motheo oa<br />
ntlo o hloke matla. Ka le leng la matsatsi moea<br />
o matla oa fihla oa liha ntlo. Se lihileng ntlo ke<br />
eng: moea kapa masetla-oko ? (Karabo: HIV e<br />
tšoana le masetla-oko. E hlasela ‘mele ho hlaha<br />
kahare, e etsa hore ‘mele o hloke matla).<br />
Bala lintlha tsa boikhopotso tsa motataise ka
Pale ea likhomo le liphokojoe<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 3 : HIV LE AIDS LINNETE LE MAFOSISA<br />
Sepheo sa ketsahalo ena ke ho sebelisa tšoantšiso ka namane ea khomo e hlaseloang<br />
ke liphokojoe ho hlalosa na HIV e ata joang ‘meleng oa motho le hore na ‘mele o ba<br />
boemong ba AIDS joang.<br />
hloko, ‘me o itokise hore na o tla beha ketsahalo ka mantsoe a hao.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA PAPALI:<br />
1. Kopa moithaopi ho ema kapele ho sehlopha. Bolella motho eno ke namane . Ba kope ho<br />
etsisa namane ha e lla “moo”.<br />
2. Kopa baithaopi ba bang ba 4 kapa 5. Batho bana ba etse e ka ke likhomo tse kholo.<br />
Mosebetsi oa bona ke ho siireletsa namane.<br />
3.<br />
4.<br />
Kopa likhomo tse kholo ho kopanya matsoho a bona ba etse lesakana la nkope, namane e<br />
be ka hare ho lona.<br />
Ho bontša bohlokoa ba likhomo tse kholo (mosebetsi oa bona), etsa e ka o otla namane.<br />
Ka pele, likhomo tse kholo li tla kopela namane hare ho e qobisa tlhaselo.<br />
5. Kopa baithaopi ba bang ba bane (4) . Batho bana ke liphokojoe. Mosebetsi oa bona ke ho<br />
hlasela namane.<br />
37
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
38<br />
6.<br />
7.<br />
8.<br />
9.<br />
Hlalosa re tla nka phokojoe e hlasetse namane, haeba e ‘ngoe ea liphokojoe e ka khona ho<br />
tšoara namane.<br />
Ha motataise a re: “ Hlasela!” Liphokojoe li tla leka ho tšoara namane. Likhomo tse<br />
kholo li tla sireletsa namane.<br />
Tsoela pele hore liphokojoe li hlasele namane nako e etsang motsotso ho fihlela liphokojoe<br />
li thetsitse namane bonyane ha ‘ngoe.<br />
Botsa sehlopha: (likarabo li ka masakaneng)<br />
` Ba nahana hore namane e tšoantšisa eng? ( Namane ke ‘mele oa motho).<br />
` Likhomo tse kholo li tšoantšisa eng? ( Likhomong tse kholo ke masole a’mele kahare<br />
ho ‘mele ea rona. Mosebetsi oa masole a ‘mele ke ho re tšireletsa mafung)<br />
` Liphokojoe li tšoantšisa eng? ( Liphokojoe ke mafu a fapaneng a hlaselang ‘mele oa<br />
motho. Mohlala, Lefuba, letšollo kapa feberu ea mala. (Liphokojoe ha se HIV)<br />
Ha sesole sa rona sa ‘mele (likhomo tse kholo) se ntse se le matla, liphokojoe (kapa mafu) li<br />
ke ke a fihla ho namane ea khomo. Empa hang ha likhomo tse kholo (sesole sa ‘mele) li hloka<br />
matla, li ke ke tsa sireletsa namane liphokojoeng (mafung).<br />
HIV e hlasela sesole sa ‘mele. E leka ho timetsa sesole sa ‘mele. Hang ha sesole sa rona se sena<br />
matla, re ke ke ra hlola re tseba ho itšireletsa litšoaetsong le mafung a re bolaeang.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 3 : HIV LE AIDS LINNETE LE MAFOSISA<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 5:<br />
Ho utloisisa AIDS le sesole sa rona sa ‘mele<br />
Ketsahalo ena e bontša ka mokhoa o bobebe na ho etsahalang ka ‘mele oa motho le sesole sa<br />
‘mele hang hoba a fumane tšoaetso ea HIV. Qetellong ea ketsahalo sehlopha se lokela ho:<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Tseba hore na sesole sa ‘mele se sebetsa joang;<br />
Tseba hore na HIV e hlasela sesole sa rona sa ‘mele joang;<br />
Utloisisa hore na HIV e re beha maemong a tlokotsing joang, ho kula le ho bolaoa ke<br />
mafu a mangata a nkang monyetla.<br />
Bala litaelo hantle ka hloko, etsa hore o utloisise pale ena hantle, o itokise hore na o tla e pheta<br />
joang ka mantsoe a hao.<br />
Ho tsamisa thuto ena o tla hloka LIKARETE TSA SESOLE SA ‘MELE ka hara lebokose la<br />
lithusa-thuto. Likarete li na le matšoao a latelang:<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Karete e le ngoe (1 ) : ’mele<br />
Karete tse ‘ne (4): masole a ‘mele<br />
Karete e le ngoe (1) sefuba<br />
Karete e le ngoe (1) “lefuba”; (1) “Mokaola”; ( 1) “sereme sa matšoafo”<br />
Karete e le ngoe ( 1) “Tšoaetso” ea HIV.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA PAPALI<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
Hloaea baithaopi ba leshome. Ha o batla ho sebelisa baithaopi ba fetang 10, etsa<br />
baithaopi bano sesole sa ‘mele. Ba lokela ho fasa karete molaleng oa bona.<br />
Hlalosetsa sehlopha hore baithaopi ba 10 ba tlo etsa tšoantšiso ka hore na HIV e ama<br />
‘mele joang.<br />
Batla moithaopi ho ba “’Mele”. Kopa ’Mele ” ho re a lule setulong bohareng ba ntlo. O<br />
tla bitsoa Botle.<br />
4. Hlalosa hore Botle ke mosali ea motle. O phetse hantle ‘meleng le masole a hae a ‘mele a<br />
mo sireletsa mafung a fapaneng. Basireletsi ba hae kahare ho ‘mele ba bitsoa “Sesole sa<br />
‘mele.<br />
5. Kopa baithaopi ba 4 ho ba “Sesole sa ‘mele”. Ba kope ho sireletsa Botle ka ho mo etsetsa<br />
lesakana la nkope. Natifisa papali ena, o ka re“Ha re amoheleng Sesole sa ‘mele ka<br />
litlatse.” Se tlameha ho mo sireletsa, se ka khona ho mo sireletsa khahlanong le ntho efe<br />
kapa efe e ka lekang ho mo hlasela.<br />
39
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
40<br />
6. Botsa sehlopha hore na ke mofuta o fe oa bokulo o ka hlaselang Botle. Ba ka ‘na<br />
ba arabela ka mafu a kang “Sefuba sa mokhohlane”. Ha re amoheleng ‘Sefuba sa<br />
mokhohlane’ me re se opele liatla. Kopa moithaopi oa “Sefuba sa mokhohlane” ho tla<br />
pele a etse sa mokana a hlasela Botle. Ha “Sefuba sa mokhohlane” se tla ho hlasela<br />
Botle, “Sesole sa ‘mele” se mo kopetseng hare se hlasela “Sefuba sa mokhohlane”.<br />
Kamor’a hore Sesole sa ‘mele se loantše le ho hlola “Sefuba sa mokhohlane”, kopa<br />
moithaopi oa“Sefuba sa mokhohlane” ho emella ka thoko.<br />
7. Botsa hore na mafu a mang a ka tšoaetsang motho ke afe. Haeba motho e mong a re<br />
“Lefuba”. Kopa moithaopi oa Lefuba ho tla kapel’a sehlopha ‘me a leke ho hlasela Botle.<br />
Sesole sa ‘mele se’a mo sireletsa. Pheta sena ka serame sa matšoafo . Sesole sa ‘mele se<br />
tebela mafu.<br />
8. Ha joale hlalosa boemo bo latelang: Botle o ile a etsa thobalano ‘me a fumana tšoaetso<br />
ea lefu la likobo. Re ka fumana tšoaetso ea mafu a likobo a feng? Batho batla araba ka<br />
likarabo tse kang mokaola kapa seso. Ha re amoheleng le ho opela Seso liatla… Botsa<br />
moithaopi oa Seso ho tla ka pele a etse ka tsela e tšoanang le eo mafu a mang a entseng<br />
ka teng. Sesole sa ‘mele se sireletsa batho khahlanong le Seso.<br />
9. Tsoelapele ka pale, o re: “nakong ea kamano ea thobalano, Botle o ile a tšoaetsoa ke HIV.<br />
Bolella sehlopha hore tšoaetso ea HIV e bolaea sesole sa ‘mele.<br />
10. Kopa moithaopi oa “Tšoaetso ea HIV” ho hlasele Botle ‘me a lihe le leng la masole<br />
a mele. Ha joale ho na le masole a ‘mele a mararo ho sireletsa Botle ho mafu a mo<br />
hlaselang.<br />
11. Laela “sefuba sa mokhohlane” ho hlasela Botle.<br />
12. Kopa “HIV” ho hlasele le ho tebela lesole le leng la ‘mele. Ho setse masole a ‘mele a<br />
mabeli feela. Laela Seso ho hlasela Botle.<br />
13. Kopa “HIV” ho hlasela le ho tebela lesole le leng la ‘mele. Laela “serame sa matšoafo”<br />
ho hlasela Botle. Serame sa matšoafo se ka hlasela botle ha bobebe hobane HIV e bolaea<br />
sesole sa hae sa ‘mele.<br />
14. Ha joale Botle o boemong ba AIDS. Sesole sa hae sa sesole sa ‘mele se felile a ke ke a<br />
hlola a tseba ho itšireletsa mafung a nkang monyetla.<br />
15. Botsa hore na hantle Botle o bolailoe keng?<br />
(Karabo). Botle o bolaoa ke sefuba sa mokhohlane kapa lefuba kapa serame sa matšoafo kapa<br />
lefu la likobo.<br />
Ha se HIV e mo bolaeang. HIV e senya sesole sa hae sa ‘mele, sena se lumella mafu a mang ho<br />
kena le ho ‘molaea.
Qetella ketsahalo ka hore:<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 3 : HIV LE AIDS LINNETE LE MAFOSISA<br />
` HIV ke kokoana hloko e thefulang ‘mele, ‘me qetellong motho a be boemong ba AIDS, a<br />
be a qetelle a hlokahetse.<br />
` HIV e senya sesole sa ‘mele e re etsa re be tlokotsing ea mafu a ka re bolaeang.<br />
` Re ka itšireletsa tšoaetsong ea HIV ha re ila thobalano kapa re etsa ‘thobalano’ e kotsi e<br />
tlaase feela joalo ka ho suna, ho itšoara kapa mathisa botona lipakeng tsa lirope.<br />
` Re ka itšireletsa tšoaetsong ea HIV ha re sebelisa likhohlopo nako eohle ha re etsa<br />
thobalano, le ho balekane ba rona.<br />
` Re ka itšireletsa tšoaetsong ea HIV ha re ba le moratuoa a le mong ‘me le eena a na le<br />
uena feela.<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 6:<br />
HIV le AIDS ho felisa mafosisa<br />
Batho ba bangata ba na le litaba tse fosahetseng ka thobalano le HIV le AIDS. Papali ena e<br />
thusa sehlopha ho khetha haeba lipolelo tseo e le ‘nete kapa mafosisa ka HIV le AIDS.<br />
Hlalosa hore mafosisa ke pale e fosahetseng. Hona le lipale tse fosahetseng tse ngata kaHIV le<br />
AIDS. AIDS ke lefu le lecha leo batho ba tšabang ha le ka ba tšoara. Ka nako e ‘ngoe ha batho<br />
ba tšohile, ba lumela lipale tse fosahetseng. O lokela ho tseba ‘nete ka HIV le AIDS e le hore o<br />
tsebe ho itšireletsa ho tšoaetso le ho thusa ho fetisa ‘nete ka HIV le AIDS.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1.<br />
2.<br />
Nka likarete tsa ‘NETE kapa MAFOSISA ka hara lebokose la lithusa thuto, (Thutong ea<br />
3). Etsa hore likarete li kopane hantle.<br />
Nka pampiri tse kholo tse peli. Ho e ‘ngoe ngola, “’NETE” ho e ‘ngoe ngola,<br />
“MAFOSISA”. Manamisa lipampiri maboteng a shebaneng.<br />
3. Kopa sehlopha ho etsa lesakana bohareng ba ntlo. Bala karete ea pele o hoelehelitse, o<br />
kope sehlopha ho ea ema tlasa letšoao le bontšang karabo ea bona. Ba nahanang hore<br />
polelo e fosahetse ba tla ea ema tlas’a letšoao la ‘Mafosisa’ le bao ba nahanang hore ke<br />
‘nete batla ema tlasa letšoao la ’Nete.<br />
4. Kopa motho a le mong kapa ba babeli ho hlalosa karabo ea bona ‘me ba khothaletsa<br />
batho ba bang ho ea hlakoreng la bona.<br />
41
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
42<br />
5.<br />
Buisanang ka karabo e nepahetseng (o ntse o tataisoa ke litaba tse ngotsoe kamorao ho<br />
karete). E ea polelong e hlahlamang pheta methati ho fihlela lipolelo tsohle li baluoe.<br />
Haeba sehlopha se na le lipotso ka HIV le AIDS tseo o sitoang ho li araba, kopa mosebeletsi oa<br />
bophelo ea sebetsang setsing sa bophelo motseng oa heno ho tla bua ka HIV, ho ata hoa mafu le<br />
kalafo.<br />
LIPOLELO TSA MAFOSISA LE TSA ‘NETE<br />
1. Basali le banana ba kotsing ea ho fumana tšoaetso HIV ho feta banna le bashanayana.<br />
‘NETE. Taba ena ke ‘nete hobane botho ba banana ha bo so tiee hantle (kapa ho hola ka<br />
botlalo) le ‘me ho ka ba le ho taboha kapa hona ho hlaha kotsi ha bobebe. Sena ha se<br />
bolele hore banana ba itšoere ka tsela e fapaneng le ba bang, empa e le hore feela ‘mele<br />
ea bona e kotsing e phahameng ea ho fumana tšoaetso.<br />
2. Haeba motho a etsa thobalano le motho a le mong, motho eo a keke fumana tšoaetso<br />
HIV. MAFOSISA. Taba ena ha se ‘nete hobane: Motho eno eo u etsang thobalano le eena,<br />
eka nna eaba hona le motho e mong eo a etsang thobalano le eena eo u sa mo tsebeng.<br />
Lesotho banna ba etsang palo ea mashome a mane lekholong (40%) le basali ba etsang<br />
palo ea mashome a mabeli lekholong (20%) ba na le moratuoa a le mong kapa ba fetang<br />
bo-‘ngoe ka nako e le ‘ngoe. Haeba u etsa thobalano le motho a le mong, etsa bo nnete ba<br />
hore o etsa thobalano le uena feela e seng le motho e mong.<br />
3. Ho ka etsahala hore mosali ea phelang le tšoaetso ea HIV a be le ngoana ea se nang<br />
tšoaetso ea HIV. ‘NETE. Taba ena ke ‘nete hobane: Haeba mosali a sebelisa litlhare<br />
tse thibelang tšoaetso ho tloha ho ‘Ma ho ea ho lesea ngoana eo a ka hlaha a se na<br />
tšoaetso. Haeba a sa sebelise litlhare tsena, ngoana a ka tšoaetso nakong ea bokhachane,<br />
nakong eo a hlahang kapa nakong ea kanyeso. Taba ea bohlokoa eo u ka e etsang ha u<br />
le mokhachane ke ho hlahlobela tšoaetso ea HIV ‘me u latele likeletso tsa basebeletsi ba<br />
bophelo.<br />
4. Batho ba nyalaneng ha ba hloke ho hlahlobela tšoaetso ea HIV kapa ho sebelisa<br />
likhohlopo. MAFOSISA. Taba ena ha se ‘nete hobane: Ntle le hore batho bao ba<br />
nyalaneng ba be le bo-nnete bo feletseng ba hore balekane ba bona ha ba etse thobalano<br />
le batho ba bang, ba tla lokela ho sebelisa likhohlopo. Ntho ea bohlokoa eo ba ka e etsang<br />
ke ho hlahlobela tšoaetso ea HIV, ba na le tšoaetso kapa ba se na eona,ba lokela ho etsa<br />
thobalano ba le bang feela.<br />
AIDS e ama haholo batho ba banyane lilemong. MAFOSISA.<br />
5. Taba ena ha se ‘nete hobane<br />
batho ba bangata ba nyalaneng Lesotho ba phela le tšoaetso ea HIV/AIDS ho feta batho<br />
ba sa nyalanang. Sekhahla sa tšoaetso ea HIV se phahame haholo ho basali ba lilemo tse<br />
lipakeng tsa 25 le 40. Ho banna, teng sekhahla sa tšoaetso ea HIV se phahame haholo<br />
ho ba lilemo tse lipakeng tsa 30 le 49 (e qotsitsoe ho modes of transmission study (NAC<br />
2008)
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
8<br />
2<br />
25<br />
11<br />
39<br />
24<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 3 : HIV LE AIDS LINNETE LE MAFOSISA<br />
15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49<br />
6. O ka fumana AIDS ka lebaka la boloi. MAFOSISA. Taba ena ha se ‘nete. Tšoaetso ea<br />
HIV ke eona e bakang AIDS. Joalokaha tšoaetso ea sefuba e baka sefuba kapa tšoaetso<br />
ea lefuba le eona e baka lefuba. U ka ba le AIDS ha feela u na le tšoaetso ea HIV<br />
‘meleng oa hau. Ntle le moo, ha ho ntho e ‘ngoe e ka etsang hore u be le AIDS.<br />
7. African potato, bitiruti, konofono ‘moho li ka phekola AIDS. MAFOSISA. Taba ena ha<br />
se ‘nete hobane: Ha ho pheko bakeng sa AIDS. Mefuta e meng ea Lijo le litlama-tlama li<br />
ka etsa hore u ikutloe o hlaphohetsoe le ho thusa ho fokotsa matšoao a mang ao motho a<br />
nang le ona, empa li keke tsa phekola AIDS. Phepo e nepahetseng e bohlokoa molemong<br />
oa bophelo bo botle.<br />
8. Batho ba phelang mose ho maoatle (joale ka Amerika le linaheng tsa Manyesemane) ba<br />
na le meriana e fapaneng e ka ba phekolang HIV/AIDS. MAFOSISA. Taba ena ha se ‘nete<br />
hobane: Ha ho pheko bakeng sa AIDS. Litlhare tsa li-ARV li thusa motho ea nang le<br />
tšoaetso ea HIV ho phela nako e telele a phetsehantle empa ha li phekole AIDS<br />
9. Ho amohela limpho kapa chelete ho monna kapa mosali ho ba fa matla a hore ba u laole.<br />
MAFOSISA. Taba ena ha se ‘nete hobane: ke uena ea etsang qeto ea hore na u batla ho<br />
etsa thobalano le mang, neng, hokae.<br />
10. Haeba batho ba babeli ba baratanang ba phela le tšoaetso ea HIV, ba lokela ho sebelisa<br />
likhohlopo. ‘NETE. Taba ena ke’nete hobane: Ha batho ba babeli ba baratanang ba<br />
phela le tšoaetso ea HIV, ba lokela ho sebelisa likhohlopo ho qoba tšoaetso e iphetang ea<br />
HIV. Tšoaetso e iphetang ea HIV e ka potlakisa bokulo.<br />
11. Ho sebelisa litlama tse ommeng ka bothong ba bosali ho fokotsa maro a ‘mele, ‘me ho ka<br />
thibela HIV. MAFOSISA. Taba ena ha se ‘nete hobane: Ho omisa botho ba mosali ka<br />
mokhoa o fe kapa o fe ho etsa hore a tabohe le ho tsoa mali ha bobebe. Sena se etsa hore<br />
kotsi ea tšoaetso ea HIV e phahame ho feta ho fapana le ho e theola.<br />
41<br />
40<br />
39<br />
43<br />
29<br />
34<br />
28<br />
17<br />
BASALI BANNA<br />
43
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
44<br />
12. Ha batho ba babeli ba ratanang ba phela le tšoaetso ea HIV, ‘me e ba mosali o kula<br />
pele, o tlameha hore e be ke eena ea tšoaelitsoeng pele. MAFOSISA. Taba ena ha se<br />
‘nete hobane: ho kula ka Sekhahla h’a e mong pele ha ho amane le hore na ke mang<br />
ea tšoaelitsoeng pele. Hangata e amana le hore na motho o sebetsa mosebetsi o boima<br />
hakae, mofuta oa lijo tseo a li jang le hore na o fumana phomolo e kae esita le bokhoni<br />
ba ‘mele ea bona ho itoanela khahlanong le mafu. Ere ka ha basali hangata ba etsa<br />
mesebetsi e boima ‘me ba bile ba hloka nako e ngata ea ho phomola, ‘mele ea bona e ka<br />
sitoa ho itoanela khahlanong le mafu.<br />
Qetella tšebetso, e re,<br />
Hona le lipale tseo e seng ‘nete tse ngata ka HIV le AIDS. AIDS ke lefu le lecha leo batho ba<br />
tšabang ha le ba tšoara. Ka nako e ‘ngoe ha batho ba tšohile, ba lumela lipale tseo e seng ‘nete.<br />
O lokela ho tseba ‘nete ka HIV le AIDS e le hore o tsebe ho itšireletsa khahlanong le tšoaetso le<br />
ho thusa ho jala ‘nete ka lona.<br />
Etsa bonnete ba hore le buoa ka melaetsa ea bohlokoa e latelang. Haeba litaba tsena li sa ka tsa<br />
hlaha lipuisanong, li hlahise ho na joale.<br />
1.<br />
E mong le e mong ea etsang thobalano o kotsing ea tšoaetso ea HIV.<br />
2. Ha o na le leseli ka litaba tsa HIV, hore na e tšoetsoana<br />
joang le hore na o ka e qoba<br />
joang, o ka tseba ho itšireletsa khahlanong le tšoaetso ea HIV.<br />
3.<br />
Fumana linnete. O se ke oa jala mafosisa le mashano ka HIV le AIDS.<br />
4. Bua le moratuoa oa hao ka linete<br />
ka tšoaetso ea HIV le kamoo le ka<br />
sireletsanang ka teng tšoaetsong.<br />
Haeba o sitoa ho bua le moratuoa<br />
oa hao, etsa bonnete ba hore o oa<br />
itšireletsa.<br />
5. Ke boikarabello ba rona bohle ho<br />
itšireletsa le ho sireletsa bao re ba<br />
ratang ho qoba tšoaetso ea HIV.<br />
Kaofela re na le boikarabelo ba ho<br />
itšireletsa le bao re ba ratang, ho<br />
tšoaetso ea HIV.<br />
HOPOLA:<br />
Phethela thuto ea kajeno ka ho tlatsa foromo<br />
ea boitlhatlhobo holima thuto ea letsatsi. Botsa<br />
sehlopha maikutlo a bona ka thuto ea kajeno, ka<br />
hore ba arabe lipotso tse hlahang foromong ena,<br />
’me u ngole likarabo tsa bona holima foromo<br />
ena. Bolella sehlopha hore bonyane le tla nka<br />
metsotso e mehlano ho tlatsa foromo ena.
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 3 : HIV LE AIDS LINNETE LE MAFOSISA<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 3: MElAETSA EO SEHlOPHA SE TSAMA<strong>EA</strong>ng KA<br />
EOnA<br />
Hona le lipale tse ngata tseo e seng linnete ka HIV le AIDS.<br />
Itšireletse le ba bang ka ho buisana ka linete tsa HIV.<br />
Se ke oa jala mafosisa ka HIV le AIDS.<br />
Ka mehla sebelisa khohlopo le motho e mong le e mong eo o etsang thobalano<br />
le eena makhetlong ohle.<br />
Ha o fumana o sena tšoaetso ke monyetla oa ho lekola boitšoaro ba hao le<br />
litloaelo tsa hao litabeng tsa thobalano ho etsa bonnete ba hore o lula o sena<br />
tšoaetso.<br />
‘KELETSO KE LEBONE’<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 3: MEKHOA E MEng <strong>EA</strong> HO AnETSA <strong>THUTO</strong><br />
SECHABEng<br />
1. Qholotsa mokhatlo oa bacha motseng oa heno ka lipotso tsa linnete tsa HIV<br />
le AIDS. Romella C-Change litšoantšo tse bontšang tlholisano ena le tlaleho e<br />
ngotsoeng o tsebe ho ba le monyetla oa ho hapela sehlopha sa heno limpho.<br />
2. Etsa setšoantšo o sebelisa pampiri e kholo se ka fetisang melaetsa. A ku nahane<br />
hore na lona le le sehlopha le ne le ka etsang setšoantšo se joang ha e ne e ba le<br />
sebeletsa ‘muso ‘me le ruta batho ka thibelo ea HIV. Etsa pampiri eo o sebelisa<br />
litlhaku tse bupuoeng ka lebitso la sehlopha sa heno. Mohlala: Phela support<br />
group.<br />
P – Puisano ke lelomolo,<br />
H – Hlokomela kotsi ea ho etsa thobalano le batho ba bangata ka nako e le ‘ngoe.<br />
E – Ellelloa bohloka ba ho tšepahalla moratuoa oa hao.<br />
L – Lerato la ‘nete lea sireletsa.<br />
A – Arolelana tsohle le moratuoa oa hao.<br />
45
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
Hlokomela: haeba lebitso la sehlopha sa heno se na le litlhaku tse se nang mantsoe a<br />
Sesotho, le ka sheba lentsoe le leng le tla kenya tlhaku ena. Mohlala Ipopeng support<br />
group. Sebakeng sa (G) re tla ngola ‘Ngongoreha ha o sa tsebe boemo ba hao”.<br />
Romella pampiri ena e kholo e nang le melaetsa ea ho thibela HIV, e bupuoeng ka<br />
lebitso la mokhatlo oa lona ho C-Change o tsebe ho ba monyetleng oa ho hapela<br />
sehlopha sa heno limpho.<br />
3. Mema metsoalle ea hao ho lula ‘moho bosiu le shebella e ‘ngoe ea litšoantšo tsa<br />
ONELOVE ‘Untold Stories’ le buisane ka litaba tse hlahang setšoantšong hore na<br />
li le ama joang.<br />
4. Ngola tšoantšiso e ka hlahisoang thelefishining (TV) lipaleng tsa ONELOVE.<br />
Haeba tšoantšiso ea hao e le mabapi le thibelo ea HIV ka ho fokotsa bonyatsi kapa<br />
palo ea batho bao motho a etsang thobalano le bona ka nako e le ‘ngoe, e romelle<br />
ho C-Change o be le monyetla oa ho oa ho hapela sehlopha sa heno limpho.<br />
5. Romella C-Change litlaleho ka lethathamo la lintho tseo le li e entseng le le<br />
sehlopha e le ho fetisetsa melaetsa sechabeng ka se ka etsoang ho fokotsa ho ata<br />
hoa HIV o be le monyetla oa ho hapela sehlopha sa hao limpho.<br />
46
THUTo Ea 4<br />
MENATE LE MATHATA A<br />
BONYATSI<br />
Ketsahalo ea 1: Re bolelang ka bonyatsi kapa ho boka? .....................................Metsotso e 15<br />
Ketsahalo ea 2: Khokahano ea thobalano ke eng? ..............................................Metsotso e 45<br />
Ketsahalo ea 3: Khokahano ea thobalano ea Limpho ..........................................Metsotso e 20<br />
Ketsahalo e sa tlameng: Mantsoe a sebelisoang ho hlalosa likamano tse fapaneng<br />
Ketsahalo ea 4: Hobaneng khokahano tsa thobalano li le kotsi? Boleng ba HIV ......Metsotso e 40<br />
Ketsahalo ea 5: Khokahano ea thobalano motseng oa habo rona ........................Metsotso e 30<br />
Ketsahalo ea 6: Boleng le Tlhahlobo ea Kotsi ...................................................Metsotso e 20<br />
Lesakana le Koalang: Papali: Tseo ke li ratang ka motse oa haeso .......................Metsotso e 10<br />
p<br />
Lihora tse 2,<br />
metsotso e 20<br />
47
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
Tse tlang ho<br />
ithutoa<br />
Kakaretso ea<br />
thuto<br />
48<br />
Qetellong ea thuto litho tsa sehlopha li lokela ho:<br />
1. Tseba hore nakong Libeke tse tharo tsa ha motho a qeta ho<br />
tšoaetso, ‘me a etsa thobalano a sa sebelise likhohlopo o kotsing<br />
e kholo ea ho tšoaetsa ba bang.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
Utloisisa ka moo khokahano ea thobalano e eketsang kotsi le ho<br />
anetsa ho ata hoa HIV.<br />
Elelloa kotsi eo ba leng ho eona ea ho ba le tšoaetso ea HIV ka<br />
lebaka la boitšoaro ba bona le ba baratuoa ba bona.<br />
Ho nahana ka mekhoa ea ho itšireletsa ha ba etsa thobalano<br />
haeba ba le khokahanong ea thobalano.<br />
Ketsahalo ea 1: Re bolelang ka bonyatsi kapa ho boka? Sebelisa lipale<br />
tsa Nono le Thabo hammoho le Boitelo le Phakisi ho hlalosa hore na<br />
bonyatsi keng.<br />
Ketsahalo ea 2: Khokahano ea thobalano ke eng? Sehlopha se tla<br />
tsoela pele ka pale ea Nono le Thabo le Boitelo le Phakisi ho hlalosa<br />
khokahano ea thobalano.<br />
Ketsahalo ea 3: Khokahano ea thobalano ea Limpho. Re tla buisana ka<br />
litaba tsa Limpho ha re qeta ho bala pale ea hae. Ketsahalo ea mantsoe<br />
a sebelisoang ho hlalosa likamano tse fapaneng, ha e sa tlameng, e<br />
ka etsoa ha nako e le teng): E batla litho tsa sehlopha li nahane ka<br />
mantsoe le maele ao batho ba motse oa bona ba a sebelisang ho hlalosa<br />
bonyatsi le ka moo mantsoe ana a amang boitšoaro ba rona ka teng.<br />
Ketsahalo ea 4: Hobaneng khokahano ea thobalano e le kotsi? Boleng<br />
ba HIV. Hona ke thuto e fanoang ke motataise a sebelisa setšoantšo sa<br />
“Hobaneng HIV e rata Bonyatsi” ho hlalosa ka moo HIV e atang ka<br />
potlako khokahanong ea thobalano.<br />
Ketsahalo ea 5: Likhokhano tsa thobalano tse metseng ea rona. Litho<br />
tsa sehlopha li qapa khokahano ea thobalano ba sebelisa likarete<br />
tse bontšang “batho ba tšoanang le ba phelang metseng ea rona”.<br />
Lesakana le Koalang: Tseo ke li ratang ka motse oa heso. Sena se koala<br />
thuto ka tsela e monate, u botsa litho tsa sehlopha tseo ba li ratang<br />
motseng oa bona.
Lisebelisoa tse<br />
Hlokahalang<br />
Boitokiso ba pele<br />
ho thupelo<br />
Selelekela<br />
Ketsahalo ea 1: Likarete tsa<br />
litšoantšo tsa LIPALE TSA<br />
NONO LE THABO, BOITELO LE<br />
PHAKISI.<br />
Ketsahalo ea 4: Litšoantšo tse<br />
bontšang na HIV e ata joang ka<br />
hara ‘mele ea rona LE setšoantšo<br />
sa “Hobaneng HIV e rata<br />
Bonyatsi”.<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 4: MENATE LE MATHATA A BONYATSI<br />
Ketsahalo ea 2: Likarete tsa<br />
litšoantšo tsa KHOKAHANO <strong>EA</strong><br />
THOBALANO <strong>EA</strong> BOITELO LE<br />
PHAKISI, THABO LE NONO.<br />
Ketsahalo ea 5: Likarete tsa<br />
batho ba tšoanang le ba phelang<br />
metseng ea rona.<br />
Itokisetse ho sebelisa likarete tsa batho ba tšoanang le ba phelang<br />
metseng ea rona, ho bopa khokahano ea thobalano.<br />
Amohela bohle thutong ena. Leboha bohle ba teng. Haeba ho na le litho tsa sehlopha tse eso<br />
fihle, botsa hore na ba ntse ba tla kapa ha ba tlo khona ho ba teng thuto ea kajeno.<br />
Kopa baithaopi ba neng ba le teng thutong e fetileng ho fana ka boikhopotso holima<br />
liketsahalo tsa thuto e fetileng. Kopa sehlopha ho etsa lesakana la nkope, ‘me uena u le<br />
motataisi o akhele bolo ho e mong feela oa litho tsa sehlopha ‘me eena a bolele maikutlo<br />
a hae, kapa seo a ithutileng sona thutong e fetileng. Ena ke tsela e ntle ea ho hlahloba<br />
kutloisiso ea sehlopha ea melaetsa ea bohlokoa thutong e fetileng.<br />
Bontša sehlopha thuto eo re e etsang kajeno, seo re tla se kotula thutong ea kajeno le<br />
liketsahalo tseo re tla be re li etsa u sebelisa pampiri e ngotseng lethathamo la tšebetso e<br />
tsoang kahar’a lebokose la Lithusa-thuto. Tseo re tla ithuta tsona li ngotsoe litabeng tse<br />
hlahang pele ho selelekela.<br />
Fetisa foromo eo batho ba ngolang mabitso ho eona, haeba ho na le baeti hopola hore<br />
ba ngole mabitso a bona karolong ea baeti. Etsa bonnete ba hore u boloka foromo e<br />
tlatsitsoeng ‘me u tekene ka tlase<br />
Hlalosetsa litho tsa sehlopha hore thutong ea kajeno re tlo shebana le boitšoaro bo kotsi<br />
ba ho ba le baratuoa ba fetang bo nngoe ka nako e le ‘ngoe. Batho ba bang ba tloaetse ho<br />
hlalosa ketso ena ka hore ke bonyatsi kapa ho boka.<br />
Hlalosetsa litho tsa sehlopha hore thutong ena re tla ithuta litaba tse ncha ka boleng ba<br />
HIV le kamoo koakoana-hloko ea HIV e amang ‘mele oa motho ka teng. Empa re tla qala<br />
pele ka ho hlalosa hore na ho etsa thobalano le batho ba fetang bongoe ka nako e le ‘ngoe<br />
ho bolelang.<br />
49
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 1:<br />
Re bolelang ka bonyatsi kapa ho boka?<br />
Ketsahalong ena u tla sebelisa lipale tsa batho ba bane ho hlalosa hore na re bolelang ka<br />
bonyatsi kapa ho boka, le ho hlalosa khokahano ea thobalano. Sepheo sa ketsahalo ena ke ho<br />
thusa litho tsa sehlopha ho utloisisa ka moo ho ba le baratuoa ba bangata ka nako e le ‘ngoe<br />
(bonyatsi) ho fapaneng le ho ba le moratuoa e mong ka mora ho hlala e mong .<br />
Bongata ba rona re ea tseba hore ha u na le baratuoa ba bangata, u kotsing e kholo ea tšoaetso<br />
ea HIV. Seo ba bangata re sa se tsebeng ke hore ha re etsa thobalano le batho ba fetang bonngoe<br />
ka nako e le ‘ngoe, re kotsing ea ho fumana ea tšoaetso ea HIV ho feta motho ea bang le<br />
moratuoa e mong ka mora ho hlala e mong.<br />
MEKHOA <strong>EA</strong> HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
50<br />
1. Hlalosetsa litho tsa sehlopha hore na ho boka kapa bonyatsi ho bolelang. Ho boka kapa<br />
bonyatsi ho bolela tloaelo eo banna le basali ba nang le likamano tsa thobalano le batho<br />
ba fetang bonngoe ka nako e le ‘ngoe. Hangata motho o na le likamano tsa lerato le<br />
motho e mong hape, kantle ho molekane oa hae kapa moratuoa oa hae oa mantlha kapa<br />
oa bohlokoa. Ketso ena re tloaetse hore ke bonyatsi ha e le motho ea nyetseng ea etsang<br />
thobalano le batho ba fetang bonngoe ka nako e le ‘ngoe. Lesotho mona, bonyatsi bo<br />
etsoa ke banna le basali.<br />
2. Tloaelo ena ea ho ba le baratuoa ba fetang bonngoe ka nako e le ‘ngoe e u beha kotsing e<br />
kholo ea ho ba le tšoaetso ea HIV le ho fetisetsa HIV mothong eo u mo ratang.<br />
3. “Re tlo bala lipale tsa batho ba fapaneng, ‘me re tla ithuta ka bona”. Balla litho tsa<br />
sehlopha pale ea Boitelo le Phakisi u ntan’o bala pale ea Thabo le Nono.
PALE <strong>EA</strong> PHAKISI LE BOITELO<br />
PALE <strong>EA</strong> THABO LE NONO<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 4: MENATE LE MATHATA A BONYATSI<br />
Hae, Basali! Ba sokolisa kea u bolella. Ke na le lilemo tse<br />
15 ke nyalane le Boitelo empa he ke khathetse joale tjena.<br />
Ha ho sa le monate. Joale boemong bo motho oa monna o<br />
etsa joang? Ke bolela hore ha feela ke e entse pinyane, ha<br />
feela ke ntse ke fana ka chelete, ha feela ke ntse ke na le<br />
eena, ke mo hlokomela ‘moho le bana ba rona, ke ntse ke<br />
mo tšepahalla. Ke se fe seo nka se etsang? Lerato la rona<br />
le se ne le fele khale… empa re na le bana... ‘me re ntse re<br />
lula ‘moho<br />
Bona lesea la ka le letle joang! Ke ngoana oa rona oa boraro,<br />
ngoana oa ngoanana eo esaleng ke mo batla ka nako e telele,<br />
ke thabile hoo! Ha e le Phakisi eena ke monna ea lokileng, o<br />
sebetsa ka thata, o tlisa chelete lapeng o bile o rata le bana<br />
ba hae. Empa joale matsatsing ana ke khathatsehile, o lula a<br />
tsamaile a ile joaleng le metsoalle ea hae, ena e mo lihelang.<br />
Mafelong a beke teng ha a ke a tle hae ka nako, o fihla bosiu.<br />
Empa joale ke tla reng? Nkeke ka botsa monna taba tsena.<br />
Ke rapela empe ebe ha ho na motho eo a ratanang le eena.<br />
Ho monate ho ba le chelete. Ke na le Khoeli joale ke<br />
sebetsa Mosebetsi o mocha ‘me ke se ke lula Maseru. Mona<br />
ho monate ho feta Mphaki! Ho menyaka ea bosiu, Ho bo<br />
DJ, he ho monate! Ke nahana hore ke hlolohetsoe Thabo,<br />
empa joale chehe! banna ba mona ba nepahetse kannete!<br />
Ha se hore ha ke sa rata Thabo, ke ntse ke mo rata, ke ntse<br />
ke kopana le eena, kea mo hloka, empa joale motho u phela<br />
hangoe feela,<br />
Ke hore Nono o ntšietseng? Maseru ho hole, ho nkuka hora<br />
tse hlano ho fihla ka taxi! Ke mo hlolohetsoe.. o bohlokoa ho<br />
‘na, ha ho na e mong. Ke lula ke mo nahanne esale a tsamaea.<br />
Re ntse re kopana ka mor’a beke tse tharo empa ha ho tšoane<br />
leha a ne a ntse a le mona. O lula a bua ka metsoalle ea hae e<br />
mecha le menyakoe eo a eang ho eona.<br />
51
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
52<br />
4. Ka mor’a ho bala lipale tsena tse peli, botsa litho tsa sehlopha lipotso tse latelang.<br />
`<br />
`<br />
Maikutlo a hau ke a fe malebana le batho baa, ha o sheba liketso tsa bona le maemo<br />
ao ba leng ka hara ona?<br />
Na re tseba batho ba maemong a tšoanang?<br />
Qetella ketsahalo, ka hore<br />
` Ho na le mabaka a mangata a etsang hore batho ba be le likamano tsa thobalano<br />
tse ling kathoko ho likamano tsa bona tsa mantlha. Thutong e hlahlamang re<br />
tla shebana le mabaka a mangata a fapaneng a etsang hore batho ba be le<br />
likamano tsa thobalano le batho ba fetang bonngoe ka nako e le ‘ngoe. Mabaka a<br />
mang ke hobane ba futsanehile kapa hobane ba batla ho fumana thobalano e ba<br />
khotsofatsang (ho feta eo ba e fumanang likamanong tsa bona tsa mantlha).<br />
` Kajeno re batla ho sheba kotsi le litla-morao tsa ho ba le baratuoa ba fetang<br />
bonngoe ka nako e le ‘ngoe nakong ena ea HIV le AIDS.<br />
` Ha re ba le baratuoa bangata ka nako e le ‘ngoe,ebile re etsa thobalano le bona<br />
re ba karolo ea khokahano ea thobalano. Ha motho a le mong khokahanong ea<br />
thobalano a ba le tšoaetso ea HIV, batho bohle ba khokahanong ea thobalano ba ka<br />
tšoaetsoa ke HIV.<br />
Ha re shebe mohlala oa khokahano ea thobalano ketsahalong e hlahlamang.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 4: MENATE LE MATHATA A BONYATSI<br />
Ketsahalo ea 2:<br />
Khokahano ea thobalano ke eng?<br />
Ketsahalong ena u tla hlalosa hore na khokahano ea thobalano keng ka ho tsoelapele ka lipale<br />
tsa Boitelo le Phakisi le Thabo le Nono. Ka morao re tla buisana ka litaba tse amanang le<br />
khokahano ea bona ea thobalano, ka mokhoa oa ho araba lipotso tse leqepheng le hlahlamang.<br />
Khokahano ea Thobalano ea Boitelo le Phakisi, Thabo le<br />
Nono<br />
Mpho<br />
LIPOTSO TSA SEHLOPHA<br />
Lenala Limpho<br />
Phori Ntsopa<br />
1. Haeba Phori a tšoaelitsoe HIV ka ho etsa thobalano e sa sireletsehang ke kharebe ea<br />
hae Ntsopa bosiung bo fetileng – ke mang ea ka ba kotsing ea ho ba le tšoaetso ea HIV?<br />
Batho ba supileng ba ka ba kotsing. Na u ka ba bolela?<br />
(Ntsopa, Boitelo, Phakisi, Nono, Limpho, Lenala, Thabo)<br />
2.<br />
Ntsopa a ka fokotsa kotsi ea ho ba le tšoaetso ea HIV joang?<br />
(Ba sebelisa likhohlopo. Phori o na le tšoaetso ea HIV)<br />
3. Bongata ba batho bana ba tšoantšisong ena ea khokahanong ea thobalano ha ba elelloe<br />
hore ba kotsing. See se bakoa keng?<br />
53
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
54<br />
(Ba bang ha ba tsebe hore baratuoa ba bona ba na le baratuoa ba bang. Ba nahana hore<br />
ba babeli feela, empa hantle-ntle ba hokahane le batho ba bang khokahanong).<br />
4. Haeba Thabo a se a sa ratane le Nono ‘me a qala ho ratana le Mpho – na Mpho o kotsing<br />
e tšoanang ea HIV? (Ha ho joalo. Mpho o ne a ke ke a ba kotsing e tšoanang hobane ha<br />
se karolo ea khokahano ea thobalano. Haeba Thabo a khaotsa le Nono, ke Mpho le Thabo<br />
feela ba seng khokahanong ea thobalano).<br />
Papali: Ka nokeng, ka ntle<br />
Kopa litho tsa sehlopha ho etsa lesakana. Hlalosa: “Re eme lebopong la noka. Ha ke re ‘ ka<br />
nokeng’ ke batla hore le qhomele bohareng ba noka ( ka ho qhomela ka hara lesakana”).<br />
(Bona hore bohle ba qhomela bohareng). “Ha ke ka ntle, ke batla le boele le khutlele<br />
lebopong moo le bolokehileng”. (Bona hore ba qhomela morao lebopong). Qala ka ho<br />
hoelehetsa ‘ka nokeng!’ ka ntle! ‘ka nokeng! ‘‘ka ntle!’ ‘me litho tsa sehlopha li qhomele<br />
pele le morao ho latela seo u se buang. Leka ho ba qhekella ka ho hoelehetsa ‘ ka nokeng’!<br />
ba se ntse ba le ka nokeng kapa ‘ka ntle’ ba se ntse ba le ka ntle. Ha motho a etsa phoso,<br />
a tsoe lesakaneng, a eme ka thoko. Papali ena e tsoelapele ho fihlela ho setse motho a le<br />
mong, motho enoa ke eena ea hlolang.<br />
Papali: Sekepe se tebang<br />
KAPA<br />
Kopa bohle ho inahana ba le ka sekepeng se tebang ka pele hare ho letamo. Ho kena<br />
liketsoaneng tsa pholoho re lokela ho ba lihlopheng tse nang le lenane le itseng sehlopheng<br />
ka seng. Bolella bohle ho tsamaea, ho kopa-kopana le ba bang, ‘me uena u hoelehetse:<br />
“Sekepe se ea teba- etsang lihlopha tsa batho ba bararo”. Motho a le mong kapa ba babeli<br />
ba ka nna ba sala ka thoko – u ka ba bolella ho lula fatše. Pheta makhetlo a ‘maloa ka<br />
lipalo tse fapaneng, mohlala ‘lihlopha tsa batho ba 4’, ‘lihlopha tsa batho ba 7’.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 4: MENATE LE MATHATA A BONYATSI<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 3:<br />
Pale ea Limpho<br />
Ketsahalong ena u tla bala pale ea Limpho ho thathiseletsa ho ithuta ka khokahano ea thobalano<br />
ho tsoa thutong e fetileng.<br />
Bolella litho tsa sehlopha hore u tlo ba phetela pale ea mosali e monyane lilemong ea bitsoang<br />
Limpho. Ba kope ho koala mahlo ‘me ba iketsetse setšoantšo sa ka moo Limpho a shebahalang<br />
kateng, a nahanang ka teng, le ka moo a ikutloang kateng. Bala pale ea Limpho kapa u kope e<br />
mong oa litho tsa sehlopha ho e bala.<br />
Khokahano ea Limpho ea thobalano<br />
Limpho ke mosali ea lilemo li 36 oa Mohale’s Hoek. O na le bana ba babeli, ngoanana<br />
ea lilemo li 12 le moshanyana ea lilemo li 6. O lula le mohlankana oa hae, Ntate Tšepo<br />
thokoana ho toropo. Tšepo ke monna ea thotseng ea sa kopaneng le batho. Limpho ke<br />
motho oa batho ea ratang menate.<br />
Monna oa Limpho oa pele o hlokahetse ka 2008 kamor’a ho kula nako e telele a ena le<br />
Lefuba. Limpho o kopane le Tšepo thapelong ea bosiu ‘me ba qalella ho ratana. Tšepo<br />
o boleletse Limpho hore ha a na mosali. Kaha a ne a se na mosali Limpho o ile a etsa<br />
qeto ea ho lula le eena, ‘me joale ba lula ‘moho e le monna le mosali. Limpho o rata ho<br />
“chalaka” hobane a re “ke tsela eo batho re bopiloeng ka eona”.<br />
Ha Limpho a ne a ntse a sebetsa lifemeng Maseru o ile a ba le mohlankana a le mong. Ha<br />
a sa sebetsa teng, empa ha a ea Maseru o oa mo chakela. O boetse o na le mohlankana eo<br />
a mo tsebileng nako e telele Ha Motsikoane; o lula motseng oa habo. Ka nako e ‘ngoe o<br />
kopana le eena ha a ea habo.<br />
O boetse o na le mohlankana motseng oo a lulang ho ona le mohlankana oa hae, Tšepo .<br />
Lebitso la hae ke Tankiso. Limpho o re: “Ha ke nahane ho na le motho ea tsebang ka eena,<br />
empa le ha ba ka tseba, Tšepo ha a tsebe”. Limpho o re o tšepahalla monna oa hae hobane<br />
“ha a tsebe ka bahlankana ba ka ba bang, ba haufi le mona, ba Maseru le ba toropong”.<br />
Limpho ha a sebelise likhohlopo le bahlankana ba hae kapa monna oa hae. “O nahana hore<br />
mafura a likhohlopong a ka etsa hore a kule... Limpho o re, “Haeba AIDS e teng, e teng.<br />
Empa haeba ha e eo, ha e eo”. Limpho o rata hore: “Ho bapala ke karolo ea botho, re<br />
bapala hobane ho hlotsoe joalo. Monna le mosali ba bopetsoe thobalano”.<br />
55
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
Buisana ka lipotso tse latelang le sehlopha.<br />
56<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
KHOKAHAnO <strong>EA</strong> liMPHO <strong>EA</strong> THOBAlAnO<br />
MOHLANKANA<br />
OA KHALE <strong>EA</strong><br />
HLOKAHATSE KA 2008<br />
LIMPHO<br />
TSHEPO<br />
Ha re etseng setšoantšo sa khokahano ea thobalano eo Limpho a leng ho eona.<br />
Ke likotsi life tseo Limpho a ipehileng ho tsona le bahlankana ba hae?<br />
Tšoaetsanoang ea HIV; Mafu a likobo, bokhachane bo sa reroang<br />
MOHLANKANA OA<br />
MASERU<br />
MOHLANKANA OA<br />
MOHALE’S HOEK<br />
MOHLANKANA OA HA<br />
MOTSIKOANE<br />
Haeba Limpho e ne e le motsoalle oa hao u no u ka mo eletsa ho etsa joang?<br />
Ho fokotsa lenane la batho bao a robalang le bona. Ho sebelisa likhohlopo le baratuoa bohle ka<br />
linako tsohle ha a etsa thobalano
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 4: MENATE LE MATHATA A BONYATSI<br />
Ketsahalo ea 4:<br />
Mantsoe a sebelisoang ho hlalosa<br />
likamano tse fapaneng<br />
Ketsahalo ena e sebelisa mokhoa oa boinahano ‘moho. Botsa litho tsa sehlopha mantsoe a<br />
sebelisoang ho hlalosa mefuta ea likamano tse fapaneng. Ketsahalo ena e khutšoane , e monate.<br />
Se ke ua qeta nako e ngata ho eona.<br />
Botsa litho tsa sehlopha, (metseng ea rona):<br />
`<br />
`<br />
Ke mantsoe a fe a sebelisoang ha banna ba na le baratuoa ba fetang bonngoe ka nako e le<br />
‘ngoe?<br />
Ke mantsoe afe a sebelisoang ha basali ba na le baratuoa ba fetang bonngoe ka nako e le<br />
‘ngoe?<br />
Ngola mantsoe ao sehlopha se buileng ka ona pampiring e kholo, u etse lethathamo le<br />
lekhutšoane holim’a pampiri eona eo e kholo.<br />
linTlHA TSA MOTATAiSi<br />
Ana ke a mang a mantsoe a sebelisoang libakeng tse fapaneng Lesotho mona. Ho na<br />
le a mang ao sehlopha se tsebang?<br />
Ho boka Kamano ea kathoko ho lenyalo eo Basotho ba e<br />
iphapanyetsang eona hobane e etsoa ka boitlhompho<br />
Leshala Kamano e patuoeng<br />
Mokokotelo Kamano e patuoeng – hangata bathong ba banyane lilemong<br />
ba nang le likamano tse ling.<br />
Mosali oa ka “Mosali oa ka”. Ekaba mosali oa molao kapa mosali ea<br />
ratoang ‘me ea nkoang a le bohloka ke moratuoa oa hae.<br />
ATM kapa Letona la<br />
Lichelete kapa Sugar Daddy<br />
or Sugar Mommy<br />
Floor Engineer kapa<br />
Khetwiwe kapa Sista Betina<br />
Moratuoa e moholo lilemong ea fanang ka chelete sebakeng<br />
sa thobalano. Hangata moratuoa e moholo o na le monna<br />
kapa mosali, le ea lilemong tse tlase o na le kharebe kapa<br />
mohlankana ka nako e le ‘ngoe.<br />
Ngoanana ea lilemong tse tlase ea sebetsang lapeng ‘me a<br />
sebelisoa ke mong’a ntlo oa monna sebakeng sa thobalano.<br />
Monna o etsa thobalano le mosali oa hae le ngoanana ea<br />
lilemong tse tlase ka nako e le ‘ngoe.<br />
57
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
Balimo kapa Mabluza kapa<br />
Zebra (stretch marks) kapa<br />
Biltong kapa Bo-granny<br />
kapa Gaole<br />
Bibo kapa Bonjo kapa<br />
Nestum kapa Hlatsoane<br />
kapa Le brat kapa Kideo<br />
58<br />
Mosali ea moholo lilemong, hangata ea nyetsoeng, ea<br />
ratanang le monna ea monyane ho eena.<br />
Monna ea monyane lilemong ea ratanang le mosali e moholo<br />
ho eena eo hangata a nyetsoeng.<br />
Spare Wheel kapa Plan B Ha monna kapa mosali a na la baratuoa ba fetang bonngoe ka<br />
nako e le ‘ngoe.<br />
Matona Hangata ke monna oa morui ea fanang ka limpho tse kang<br />
fono, koloi, chelete joalo-joalo. Hangata o li fa mosali ea<br />
lilemong tse tlase.<br />
Mofumahali Kharebe (kapa mosali) ea mantlha bophelong ba monna – a ka<br />
ba lilemong life kapa life.<br />
Youth Academy Monna ea lilemong tse tlase ea ratanang le mosali ea moholo<br />
ho eena.<br />
Qetella ketsahalo, e re: Taba ea hore ebe re na le mantsoe a mangata a hlalosang likamano tse<br />
fapaneng, e le bonyatsi kapa taba ea hoba le baratuoa ba bangata ka nako e le ngoe e supa ka<br />
moo boitšoaro bona bo tloaelehileng kateng sechabeng sa habo rona ho tloha mehleng ea khale le<br />
kajeno.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 4: MENATE LE MATHATA A BONYATSI<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 5:<br />
Hobaneng khokahano ea thobalano e<br />
le kotsi? Boleng ba HIV<br />
Ketsahalong ena, uena joaloka motataisi o tla fana ka thuto ka:<br />
1.<br />
2.<br />
ka moo HIV e hlaselang ‘mele u sebelisa litšoantšo tse tsoang ka har’a lebokose la<br />
Lithusa-thuto<br />
Hobaneng khokahano ea thobalano e le kotsi, u sebelisa setšoantšo sa “Hobaneng HIV e<br />
rata bonyatsi” se tsoang ka har’a lebokose la Lithusa-thuto.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1. Hlalosa ketsahalo: Ho utloisisa hore na hobaneng khokahano ea thobalano e le kotsi, re<br />
hloka ho utloisisa boleng ba HIV. Re hloka ho utloisisa ka moo tšoaetso ea kokoana-hloko<br />
ea HIV e amang ‘mele ka teng.<br />
2. Hopotsa litho tsa sehlopha ka papali ea ‘sesole sa ‘mele’ eo re e entseng thutong ea boraro<br />
(3 )e neng e bontša ntoa lipakeng tsa “HIV” le “Sesole sa ‘mele”. Fa litho tsa sehlopha,<br />
litšoantšo tse ngotsoeng “TSELA EO HIV E ATANG KA EONA ” e tsoang ka har’a<br />
lebokose la lithusa thuto.<br />
3. Sebelisa lipale tsa litšoantšo (ka tlase) ho thathiseletsa papali ea sesole sa ‘mele le ho<br />
hlalosa tsela eo HIV e atang ‘meleng ka teng.<br />
Setšoantšo sa 1:<br />
‘mele ea rona e na le masole a re sireletsang. CD4<br />
ke mofuta oa sesole sa ‘mele e sireletsa ‘mele e bile e<br />
loantša mafu a re hlaselang. CD4 ke motsoalle oa ‘mele<br />
ea rona. Re na le masole a CD4 a mangata ‘meleng ea<br />
rona a lulang li re sireletsa.<br />
Mele<br />
CD4<br />
59
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
Setšoantšo sa 2:<br />
Ha mafu a kang sefuba a hlasela ‘mele ea rona, CD4<br />
tsa rona lia a loantša ho sireletsa ‘mele ea rona.<br />
Setšoantšo sa 3:<br />
Ha mafu a kang letšollo a hlasela ‘mele ea rona le ona<br />
CD4 tsa rona lia a loantša ho sireletsa ‘mele e leng<br />
metsoalle ea ona.<br />
Setšoantšo sa 4:<br />
Joale HIV e hlasela sesole sa CD4. Ha HIV e hlasela<br />
‘mele ea rona, ho ba le HIV e ngata ‘meleng ea rona e<br />
hlaselang sesole sa CD4<br />
Setšoantšo sa 5:<br />
Sesole sa CD4 se hlokomela hore ha se na matla a ho<br />
hlola HIV joale ka mafu a mang. HIV eona e ka hlola<br />
sesole sa CD4. CD4 le eona ea itoanela ho fihlela HIV e<br />
hlola e bolaea sesole sena sa CD4 ka bongata.<br />
Setšoantšo sa 6:<br />
Joale HIV e hlola CD4 ‘me e ipha matla, tšoaetso ea<br />
HIV ea ata ‘meleng oa motho.<br />
Setšoantšo sa 7:<br />
60<br />
Qetellong CD4 ea hloloa ‘mele o sala o se na sesole.<br />
Sefuba<br />
Letšollo<br />
Tš’oaetso<br />
ea hiv<br />
Tš’oaetso<br />
ea hiv<br />
Tš’oaetso<br />
ea hiv<br />
CD4<br />
CD4<br />
CD4<br />
CD4<br />
CD4<br />
CD4<br />
Mele<br />
Mele<br />
Mele<br />
Mele<br />
Mele<br />
Mele
Setšoantšo sa 8:<br />
Joale ‘mele o sala o le mong o sena sesole. Mafu a<br />
mangata a kang TB le serame sa matšoafo a nka<br />
monyetla ebe a qala ho hlasela ‘mele.<br />
Setšoantšo sa 9:<br />
Qetellong ‘mele oa fokola ebe mafu a mangata a ka<br />
hlasela ‘mele ho se sesole se sitisang. A mang a mafu<br />
ana ke a bolaeang. Boemong bona motho o nkoa a ena<br />
le AIDS.<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 4: MENATE LE MATHATA A BONYATSI<br />
4. Bolella litho tsa sehlopha hore ho utloisisa ka moo HIV e sebetsang ho tla re thusa ho<br />
utloisisa hore na hobaneng ha motho a ka fetisetsa HIV ha bobebe ho batho ba bang<br />
khokahanong ea thobalano.<br />
5. Tsoelapele ho hlalosa “Setšoantšo sa hobaneng HIV e rata bonyatsi”. Fa morupeluoa<br />
e mong le e mong setšoantšo sa ”HOBANENG HIV E RATA BONYATSI” se tsoang ka<br />
har’a lebokose la lithusa-thuto, setšoantšo sena se tla u tataisa ho u fetisa molaetsa.<br />
U tšoaelitsoe<br />
Hona le kokoana-hloko ea HIV e ngata ha kae maling a hau?<br />
HOBAnEng HiV E RATA BOnYATSi<br />
KOTSI E HOLIMO-LIMO<br />
Tšoaetso ea<br />
hiv e ngata<br />
maling a hau<br />
KOTSI <strong>EA</strong> HO FETISA TšOAETSO <strong>EA</strong> HIV<br />
KOTSI E FOKOLANG<br />
Serame sa<br />
matšoafo<br />
Serame sa<br />
matšoafo<br />
Tšoaetso ea hiv e ea fokola maling a hau<br />
Lefuba<br />
Lefuba<br />
KOTSI E HOLIMO<br />
Tšoaetso ea hiv<br />
e eketsehang<br />
maling a hau<br />
Libeke tse tharo Selemo ho isa ho tse leshome tharo<br />
Mele<br />
Mele<br />
61
Hona le kokoana-hloko ea HIV e ngata ha kae maling a hau?<br />
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
Re ka tšoantšisa ho ata hoa HIV le ho luba bohobe …<br />
Ha u luba bohobe, ‘me u tšela tomoso, bohobe bo kokomoha ka pele, ho supa hore ho na le<br />
tomoso e ngata bohobeng. Hona ho tšoana le ha u qala ho tšoaetsoa HIV lekhetlo la pele. HIV<br />
ekare tomoso. E ngatafala le ho eketseha ka bongata maling a rona. Ha u luba hlama hape, e tla<br />
bothela, empa ha ho bolele hore tomoso ha e sa le eona, (hoba hlama ha ea kokomoha). Tomoso<br />
eona e ntse e le teng. U ke ke ua e ntša hlameng. Hona ho tšoana le ha ‘mele oa hau o qala ho<br />
loantša HIV, qalong HIV e tla kokobela, empa e ntse e le teng. U ke ke ua e ntša ‘meleng.<br />
62<br />
linTlHA TSA MOTATAiSi: HO HlAlOSA SETšOAnTšO<br />
U tšoaelitsoe<br />
Hona le kokoana-hloko ea HIV e ngata ha kae maling a hau?<br />
Menyetla = enngwe hotswa ho<br />
mashome a madebi le metswa eme<br />
hlana<br />
HIV e ngata, libekeng<br />
tse 3 tsa pele, ha u qeta<br />
ho tšoaetso.<br />
NAKONG KOTSI ENA E HOLIMO KOTSI<br />
E KHOLO HAHOLO ea<br />
hore u ka fetisetsa Tšoaetso ea hiv HIV<br />
ho motho eo e u eketsehang ka etsang<br />
maling a hau<br />
thobalano le eena.<br />
Libeke tse tharo Selemo ho isa ho tse leshome tharo<br />
Setšoantšo sa 1: Ha u qala ho fumana tšoaetsoa ea HIV ,kokoana-hloko ea HIV emaling a<br />
hao e ngata haholo. Ho na le kotsi e kholo ea hore u ka fetisetsa kokoana-hloko mothong eo u<br />
ka etsang thobalano le eena ha o sa sebelisa khohlopo.<br />
Libeke tse tharo Selemo ho isa ho tse leshome tharo<br />
Kamor’a libeke tse 3,<br />
HIV e ‘meleng oa hao<br />
e’a theoha.<br />
KOTSI ea ho fetisetsa<br />
HIV mothong eo u<br />
robalang le eena E<br />
MAHARENG.<br />
Setšoantšo sa 2: Ka morao ho libeke tse tharo, HIV e ‘meleng oa hau ea theoha (kokobela).<br />
Sena ke hobane sesole sa hao sa ‘mele se ntse se na le matla. Sesole se loantša HIV. Kotsi ea<br />
ho fetisetsa HIV ho batho bao o etsang thobalano le bona e nyane (nakong ena, ha e bapisoa<br />
le pele), empa, E NTSE E LE KOTSI.
Hona le kokoana-hloko ea HIV e ngata ha kae maling a hau?<br />
HiV E RATA BOnYATSi<br />
Libeke tse tharo Selemo ho isa ho tse leshome tharo<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 4: MENATE LE MATHATA A BONYATSI<br />
HIV e maling a hau<br />
ha e ngata haholo,<br />
sesole sa ‘mele se ea<br />
ITOANELA.<br />
KOTSI ea ho fetisetsa<br />
HIV ho mothong eo<br />
u etsang thobalano le<br />
eena E MAHARENG.<br />
Setšoantšo sa 3: Ha u phela hantle (o ja hantle, o ikoetlisa, o phekola mafu ka nako), sesole<br />
sa hao sa ‘mele se ba matla, ‘me se khona ho loantša kokoana-hloko ea HIV. Ntoa ena e ka<br />
tsoela pele ka nako e telele, ho tloha selemong se le seng ho isa ho tse leshome kapa ho feta.<br />
Selemo ho isa ho tse leshome tharo<br />
Kokoana hloko ea HIV e<br />
maling a hau e ngata.<br />
HO NA LE KOTSI E<br />
HOLIMO ea hore u<br />
ka fetisetsa HIV ho<br />
motho eo u ka bang le<br />
thobalano le eena.<br />
Setšoantšo sa 4: Ha masole a ‘mele a se a sitoa ho loantša HIV, HIV e qala ho ba matla ‘me<br />
kokoana-hloko ea ngatafala maling a hao. Ena ke nako e kotsi haholo hore o ka fetisetsa<br />
HIV ho mang kapa mang eo u etsang thobalano le eena.<br />
6. Ha u na le bonnete ba hore litho tsa sehlopha li utloisisa molaetsa ona oa litšoantšo,<br />
li bolelle hore ha motho a le khokahanong ea thobalano kamehla u lula u le kotsing ea<br />
hore e ka na eaba o ‘nakong ea libeke tse tharo’ tsa ha u qala ho tšoaetšoa joale ka ha re<br />
bontša setšoantšong mona. Sena ke hobane ha re tsebe ha re qeta ho tšoaetsoa, kapa na<br />
molekane oa hau kapa moratuoa oa hau na o qeta ho tšoaetsoa kapa che. Bontša litho<br />
tsa sehlopha setšoantšo tsa KHOKAHANO <strong>EA</strong> THOBALANO, se tsoang kahar’a lebokose<br />
la lisebelisoa.<br />
63
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
64<br />
Khokahano ea thobalano: Tsela e kgolo ya bonyatsi<br />
U tšoaelitsoe<br />
Hona le kokoana-hloko ea HIV e ngata ha kae maling a hau?<br />
KOTSI E HOLIMO-LIMO<br />
Tšoaetso ea<br />
hiv e ngata<br />
maling a hau<br />
KOTSI E FOKOLANG<br />
Tšoaetso ea hiv e ea fokola maling a hau<br />
KOTSI E HOLIMO<br />
Tšoaetso ea hiv<br />
e eketsehang<br />
maling a hau<br />
Libeke tse tharo Selemo ho isa ho tse leshome tharo<br />
7. Motho e mong le e mong ea khokahanong ea thobalano, ea bang le tšoaetso, a ka tšoaetsa<br />
batho bohle ba khokahano ea thobalano libekeng tse tharo tsa pele. Likhokahano tsena<br />
tsa thobalano hangata li bitsoa “litsela tse kholo tsa HIV” hobane HIV e feta ka potlako<br />
moo ho nang le khokahano.
Motsotsoana oa ho inahana ….<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 4: MENATE LE MATHATA A BONYATSI<br />
8. Tloaelo ea hore batho ba bangata ba kena khokahanong ea thobalano, ebile ba sa sebelise<br />
likhohlopo ke eona eo e leng lebaka le leholo le etsang hore ebe tikoloho ena ea rona e ka<br />
Boroa ea Afrika e na le sekhahla se phahameng sa tšoaetso ea HIV lefatšeng.<br />
9. Botsa litho tsa sehlopha hore, na ba nahana taba ea hore ‘ motho a be le baratuoa ba<br />
bangata bao o etsang thobalano le bona ka nako e le ‘ngoe’ e tloaelehile ha kae Lesotho<br />
moo? ‘Na ho ba khokahanong ea thobalano ke taba e tloaelehileng Lesotho moo? Ebe le<br />
nahana hore taba ee e tloaelehile haholo banneng kapa basaling?<br />
10. Bolella litho tsa sehlopha hore Lesotho mona,<br />
`<br />
`<br />
Basali ba 20 ho ba lekholo (20%) ba na le likamano tsa thobalano le batho ba<br />
fetang bonngoe ka nako e le ‘ngoe. Hona ho bolela hore basaling ba 5 bao u ba<br />
bonang a le mong o etsa thobalano le batho ba fetang bonngoe ka nako e le ‘ngoe.<br />
Banna ba 40 ho ba lekholo ( 40% ) ba na le likamano tsa thobalano le batho ba<br />
fetang bonngoe ka nako e le ‘ngoe. Hona ho bolela hore banneng ba 5 bao u ba<br />
bonang ba babeli ba etsa thobalano le batho ba fetang bonngoe ka nako e le ‘ngoe.<br />
E le ho una molemo litabeng tseo re qetang ho bua ka tsona re lokela hore re nke<br />
motsotsoana re inahane ka litaba tse ncha tseo re ithutileng tsona kajeno. E re litho<br />
tsa sehlopha li behe lihlooho tsa bona tafoleng, ba paqame fatše, kapa ba lule ka tsela e<br />
phuthulohileng.<br />
Bua mantsoe ana, “Ak’u nahana, u iketsetsa setšoantšo, moo u leng karolo ea khokahano<br />
ea thobalano; ekaba ka khetho ea hao kapa ka liketso tsa moratuoa oa hau kapa molekane<br />
oa hau”.<br />
Ka mor’a metsotso e mehlano (5), bua lentsoe la bohlokoa kapa polelo e khutšoane ‘me u<br />
re ba nahane ka eona ka metsotso e ‘maloa. Pheta mantsoe kapa lipolelo tse khutšoane,<br />
u ntan’o kopa sehlopha ho etsa lesakana hape. Litho tsa sehlopha ha lia tlameha ho<br />
arolelana seo ba neng ba ntse ba nahana ka sona. A mang a mantsoe ao u ka a sebelisang<br />
ke: [boikarabelo; thuso; likhohlopo; bana; lelapa; melemo; litla-morao; kotsi].<br />
Hlokomela:<br />
Se ke ua potlaka, lumella batho ho inahana.<br />
Hona ho ka bonahala eka ke tšenyo ea nako,<br />
empa ho nahana ka tse fetileng ke e ‘ngoe ea<br />
mekhoa e matla e teng ea ho ithuta! E sebelise!<br />
65
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
66<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 6:<br />
Khokahano tsa thobalano tse teng<br />
metseng ea rona<br />
Ketsahalong ena, u tla sebelisa “Likarete tse bontšang batho ba tšoanang le bao re phelang le<br />
bona metseng ea rona” tse tsoang ka lebokoseng la lithusa-thuto ho etsa mehlala ea mefuta ea<br />
likhokahano tsa thobalano tse teng sechabeng sa rona.<br />
Pele thuto e qala, sebelisa likarete tsa libapali ho tšoantšisa khokahano ea thobalano lipakeng<br />
tsa libapali tseo u li khethileng. Sebelisa mohlala ona e le pontšo ho litho tsa sehlopha ea seo ba<br />
tla se etsa ka lihlotšoana tse nyane.<br />
1.<br />
Fa sehlotšoana ka seng, sehlopha sa “Likarete tse bontšang batho ba tšoanang le bao re<br />
phelang le bona metseng ea rona” tse tsoang ka har’a lebokose la lithusa-thuto.<br />
E MOTONA E MOTšEHALI<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
7.<br />
Moshanyana oa sekolo<br />
Mookameli oa banka<br />
Lesole<br />
moruti<br />
Moqhobi oa taxi<br />
Mahlalela<br />
molebeli<br />
8. Mohlokomeli/ motho ea hlokomelang<br />
bana bao e seng ba hae ka tsoalo<br />
9. Sebini sa ‘mino oa litsoanya<br />
10. Molebeli oa chankana<br />
11. Monna oa mahaeng<br />
12. Sehahi<br />
13. Ngoanana oa sekolo<br />
14. Letona la Khoebo le mesebetsi e<br />
meholo le Limmaraka<br />
15. Ngoanana ea sebetsang salooning<br />
16. Mosebeletsi oa sechaba<br />
17. Mosebeletsi oa bophelo bo botle<br />
18. Mocha ea nang le ngoana<br />
19. Mosali oa lifemeng<br />
20. Mooki<br />
21. Mosali oa mahaeng<br />
22. Mosali ea hoebang ka ‘mele<br />
23. Mosali ea rekisang seterateng<br />
2. Kopa sehlopha ka seng ho sebelisa likarete tsena tse nang le litšoantšo tsa batho, ho<br />
bontša mefuta ea khokahano ea thobalano e teng metseng ea rona.<br />
3. Kopa lihlopha ho manamisa likarete tsena tse nang le litšoantšo tsa batho pampiring e<br />
kholo kapa holima lebota. Ha lihlopha kaofela li qeta ho etsa khokahano ea thobalano,<br />
bapisa litšoantšo tsena se manamisitsoeng holima pampiri e kholo hammoho ho bontša<br />
kamoo likhokahano tsa thobalano li ka ‘kopanang hammoho’ ‘me tsa kopanya batho ba<br />
bang ba bangata.
Qetella:<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 4: MENATE LE MATHATA A BONYATSI<br />
Koala ketsahalo ena ka ho akaretsa kamoo likhokahano tsa thobalano li ka eketsang sekhahla sa<br />
tšoaetso ea HIV metseng ea rona.<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Hopotsa litho tsa sehlopha hore ka ho ba khokahanong ea thobalano, ba kotsing e kholo ea ho<br />
fumana tšoaetsoa HIV HAPE ba kotsing e kholo ea ho tšoaetsa bao ba ba ratang.<br />
Haeba u ena le baratuoa ba fetang bonngoe ka nako e le ‘ngoe, e ka nna eaba u<br />
khokahanong ea thobalano.<br />
Leha u nahana hore u na le baratuoa ba babeli feela, e ka nna eaba baratuoa bao ba<br />
babeli ba boetse ba na le baratuoa ba bang ba babeli bao le bona e kannang eaba ba na<br />
le baratuoa ba bang ba babeli. Likhokahano tsa thobalano li thusa HIV ho feta ka potlako<br />
le ho tšoaetsa batho ba bangata.<br />
Leha ho le joalo, hona ha ho bolele hore ho ba le phomolo kapa nako ea beke tse ‘ne lipakeng tsa<br />
nako ea ho etsa thobalano ho felisa kotsi. Ha feela u e na le likamano tsa thobalano tse fetang<br />
bonngoe, u kotsing e kholo ea ho ba le HIV.<br />
Lesakana le Koalang: Tseo ke li ratang ka motse oa haeso<br />
Ketso ena ea ho ikhopotsa lintho tse<br />
ntle, e molemo haholo ka mor’a ho etsa<br />
mosebetsi o boima, kappa ho buisana<br />
ka litaba tse ‘boima’, tse nahanisang<br />
batho ka thata. Ho bohlokoa ho hopotsa<br />
batho ka lintho tse ntle tseo ba li ratang<br />
motseng oa bona. Kopa sehlopha ho lula<br />
se entse lesakana. Kopa motho e mong<br />
le e mong a re: “Ke rata motse oa heso<br />
hobane……”. Qala ka uena. Motho e<br />
mong a ka nna a re o rata batho, kapa<br />
lifate, noka kapa ho hong. Ba hloka ho<br />
bolela ntho e le ‘ngoe feela eo ba e ratang<br />
ka motse oa bona.<br />
HOPOLA:<br />
Phethela thuto ea kajeno ka ho tlasa foromo ea<br />
boitlhatlhobo holima thuto ea letsatsi. Botsa<br />
sehlopha maikutlo a bona ka thuto ea kajeno, ka<br />
hore ba arabe lipotso tse hlahang foromong ena,<br />
’me u ngole likarabo tsa bona holima foromo<br />
ena. Bolella sehlopha hore bonyane le tla nka<br />
metsotso e mehlano ho tlatsa foromo ena<br />
67
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
68<br />
`<br />
`<br />
`<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 4: MElAETSA EO SEHlOPHA SE TSAMA<strong>EA</strong>ng KA<br />
EOnA<br />
Khaola khokahano ea thobalano. Fokotsa lenane la baratuoa ba hao, kapa<br />
batho bao u etsang thobalano le bona ka nako e le ‘ngoe.<br />
U ka ba le likamano tse mofuthu tse u khotsofatsang, le molekane oa hao<br />
feela (kapa moratuoa oa hao feela), ka ho mo rata, ho mo hlompha le ho mo<br />
tšehetsa. Ha ho hlokahale hore u be le likamano tse ling tsa lerato ka thoko.<br />
Sebelisa khohlopo haeba u etsa thobalano, ho fihlela u ikholisitse ka hohle-hole<br />
hore le babeli feela (ha a na e mong ka thoko ho uena, LE uena ha o na e mong<br />
ka thoko ho eena) ‘me bobeli le tseba boemo ba lona ba HIV.<br />
Hopola kamehla: Haeba motho a ka etsa thobalano e sa sireletsehang le uena, ho<br />
bonolo ho motho eno hore o kile a nna a etsa thobalano le motho e mong (ea robetse<br />
le eena pele ho uena, kapa ka nako e le ‘ngoe le uena!) Taba ena e tšoanela ho o<br />
hlokomelisa hore kotsi e teng, me o lokela hore o inahane haholo ka eona.<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 4: MEKHOA E MEng <strong>EA</strong> HO AnETSA <strong>THUTO</strong><br />
SECHABEng<br />
1. Kopa sekolo se haufi hore na u ka etsa thupelo e khutšoane le litichere ho bua le<br />
bona ka litaba tse ncha tseo u li fumaneng ka kotsi tse itseng tsa ho ba le baratuoa<br />
ba bangata LE ho etsa thobalano le batho ba fetang bonngoe ka nako e le ‘ngoe.<br />
2. Mohlomong u ka arolelana thuto ena le bahlomphehi ba lekhotla la heno la puso ea<br />
libaka.<br />
3. Holima pampiri e kholo ngola melaetsa (ka lipolelo kapa litšoantšo) e bontšang<br />
likotsi tsa khokahano tsa thobalano ‘me u kope setsi sa bophelo hore na u ka e<br />
beha leboteng la setsi. Nka setšoantšo (ka mokhoa oa senepe) ‘me u romele senepe<br />
sena C-Change u be monyetleng oa ho hapa mpho sebakeng sa sehlopha sa hao.<br />
C-Change e ka sebelisa setšoantšo sa hao nakong e tlang ha e hlahisa libuka tse<br />
ling.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 4: MENATE LE MATHATA A BONYATSI<br />
4. Etsa lipatlisiso kapa boithuto. Mohlala, khetha batho ba 5 ba nkoang e le<br />
baetapela motseng oa heno. Hlophisa lipuisano le bona. Ba botse hore na ho<br />
hlokahala ho etsoe eng ho fetola tloaelo ea ho ba le baratuoa ba bangata ka nako<br />
e le ‘ngoe (u ka ba botsa lipotso tse ling feela tseo u batla ho ba le leseli ka tsona).<br />
Ngola likarabo tsohle tseo u li fumanang e le tlaleho ea lipatlisiso. E romelle<br />
C-Change ‘me u be monyetleng oa ho hapa mpho sebakeng sa sehlopha sa hao.<br />
5. Buisana le moruti/ ‘moleli ka ho tšoara thupelo le lihlopha tsa kereke ea heno.<br />
69
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
70<br />
THUTo Ea 5<br />
PUISANO KA LITABA TSA<br />
LERATO LE THOBALANO<br />
Ketsahalo ea 1: Khokahano ea thobalano ea Lebohang ......................................metsotso e 15<br />
Ketsahalo ea 2: Hobaneng ha batho ba motseng oa rona ba eba le linyatsi? .......metsotso e 45<br />
Ketsahalo ea 3: Melemo ea ho ba le moratuoa a le mong ea ratanang le uena<br />
feela ke efe? .............................................................................metsotso e 20<br />
Ketsahalo ea 4: Papali ea Che Thabo, Che Mathabo ..............................................metsotso e 15<br />
Ketsahalo ea 5: Baratuoa (kapa balekane )ba buisana ka litšoantšiso tsa bonyatsi ...metsotso e 45<br />
Ketsahalo ea 6: Boleng le Tlhahlobo ea Kotsi ...................................................Metsotso e 20<br />
Lesakana le Koalang: Mekhoa e mehlano ea ho bontša Lerato .............................metsotso e 10<br />
p<br />
Lihora tse 2<br />
metsotso e 30
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 5: PUISANO KA LITABA TSA LERATO LE THOBALANO<br />
Tse tla ithutoa Qetellong ea thuto litho tsa sehlopha li lokela ho:<br />
Kakaretso ea<br />
thuto<br />
Lisebelisoa tse<br />
Hlokahalang<br />
1. Hlokomela hore melemo ea ho ba le moratuoa a le mong ea ratanang<br />
le uena feela, e mengata ho feta menate eo u ka e fumanang<br />
bonyatsing.<br />
2. Fetola maikutlo a bona kapa litumelo tse fosahetseng tsa hore ke<br />
banna feela ba kenang litabeng tsa bonyatsi kapa maikutlo a hore<br />
basali ba kena litabeng tsa bonyatsi ka lebaka feela la ho fumana<br />
mekhoa ea ho iphelisa.<br />
3. Utloisisa mabaka ao batho kenang litabeng tsa bonyatsi ka ona kapa<br />
ho ba le baratuoa ba bangata ka nako e le ngoe LE HORE ho se<br />
buisane ka litaba tsa thobalano le baratuoa ba rona le ho se fumane<br />
thobalano e khotsofatsang ke mabaka a mantlha a susumetsang batho<br />
ho ba le likamano tsa thobalano le batho ba bangata.<br />
4.<br />
Ba ithute ka ho etsa litšoantšiso hore na ba ka buisana le balekane ba<br />
bona joang ka litaba tsa bonyatsi<br />
Ketsahalo ea 1: Khokahano ea thobalano ea Lebohang: Re tla sebelisa<br />
litšoantšiso ho fumana a mang a mabaka ao batho ba qetellang ba eba le<br />
linyatsi ka ona.<br />
Ketsahalo ea 2: Hobaneng batho motseng oa rona ba eba le likamano tsa<br />
thobalano le batho ba bangata ka nako e le ‘ngoe? Litho li tla sebetsa ka<br />
lihlotšoana ho etsa litšoantšo tse bontšang mabaka ao banna le basali ba<br />
motseng oa rona ba bang le linyatsi kapa ba bang le likamano tsa thobalano<br />
le batho ba bangata ka nako e le ‘ngoe. Re tla bapisa lethathamo le entsoeng<br />
ke sehlopha le litšoantšo tse hlahang liphuputsong tse entsoeng Lesotho mona<br />
ka selemo sa 2008, tse bontšang mabaka ao batho ba bang le linyatsi kapa ba<br />
bang le likamano tsa thobalano le batho ba bangata ka nako e le ‘ngoe ka ona.<br />
Ketsahalo ea 3: Melemo ea ho ba le molekane a le mong ea ratanang le uena<br />
feela. Litho tsa sehlopha li etsa lethathamo la melemo ea ho se be le baratuoa<br />
ba fetang bo ngoe ka nako e le ngoe.<br />
Ketsahalo ea 4: Re sebelisa papali ea ‘Che Thabo, Che Mathabo’ ho toboketsa<br />
bohlokoa ba ho bua ho phutholla ‘mele ha o bua le molumo oa lentsoe hore li<br />
bohlokoa lipuisanong tse lipakeng tsa batho ba babeli ba ratanang.<br />
Ketsahalo ea 5: Sehlopha se tla etsa litšoantšiso, e le ho fumana malebela hore<br />
na ba ka buisana le baratuoa ba bona kapa balekane ba bona joang ka litaba<br />
tsa bonyatsi. Lesakana le Koalang: Mekhoa e mehlano ea ho bontša lerato<br />
Ketsahalo ea 5: Litšoantšiso tsa<br />
puisano lipakeng tsa balekane<br />
kapa batho ba babeli ba<br />
ratanang.<br />
71
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
72<br />
Selelekela<br />
Amohela bohle thutong ena. Leboha bohle ba teng. Haeba ho na le litho tsa sehlopha tse eso<br />
fihle, botsa hore na ba ntse ba tla kapa ha ba tlo khona ho ba teng thutong ea kajeno.<br />
Kopa baithaopi ba neng ba le teng thutong e fetileng ho fana ka boikhopotso holima<br />
liketsahalo tsa thuto e fetileng. Kopa sehlopha ho etsa lesakana la nkope, ‘me uena u le<br />
motataisi u akhele bolo ho e mong feela oa litho tsa sehlopha ‘me eena a bolele maikutlo<br />
a hae, kapa seo a ithutileng sona thutong e fetileng. Ena ke tsela e ntle ea ho hlahloba<br />
kutloisiso ea sehlopha ea melaetsa ea bohlokoa ea thutong e fetileng.<br />
Bontša sehlopha thuto eo re e etsang kajeno, seo re tla se kotula thutong ea kajeno le<br />
liketsahalo tseo re tla be re li etsa u sebelisa pampiri e ngotsoeng lethathamo la tšebetso<br />
e tsoang kahar’a lebokose la Lithusa-thuto. Tseo re tla ithuta tsona li ngotsoe litabeng tse<br />
hlahang pele ho selelekela.<br />
Fetisa foromo eo batho ba ngolang mabitso ho eona, haeba ho na le baeti hopola hore<br />
ba ngole mabitso a bona karolong ea baeti. Etsa bonnete ba hore u boloka foromo e<br />
tlatsitsoeng ‘me u tekene ka tlase.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 5: PUISANO KA LITABA TSA LERATO LE THOBALANO<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 1:<br />
Khokahano ea thobalano ea Lebohang<br />
Ketsahalong ena u tla bala pale e bontšang hore na hobaneng batho ba eba le baratuoa ba<br />
bangata ka nako e le ‘ngoe. Sepheo sa ketsahalo ena ke hore litho tsa sehlopha li qale ho nahana<br />
ka sesosa le mabaka ao batho ba motse oa bona be kenang likamanong tsa thobalano le baratuoa<br />
ba bangata ka nako e le ‘ngoe le hore na ho ka etsoang motseng oa bona ho fokotsa tloaelo ea ho<br />
ba le likamano tsa thobalano le batho ba bangata ka nako e le ‘ngoe.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1. Balla litho tsa sehlopha pale ena ea Lebohang. Lekhetlo la bobeli ha u bala, kopa litho tsa<br />
sehlopha ho bontša ka setšoantšo khokahano ea thobalano eo Lebohang le Seipati ba leng<br />
kahare ho eona. Kamorao buisanang ka lipotso tse hlahang qetellong ea pale ena.<br />
Khokahano ea thobalano ea Lebohang<br />
Lebohang o lilemo li 28. O lula le Seipati ea lilemo li 25. Lebohang le metsoalle ea hae ba<br />
nahana hore Seipati o motle ‘me Lebohang o thabela ho bonoa le eena. Empa joale Seipati<br />
o manganga hape o likhathatso. Lebohang o re Seipati o etsa a ikutloe eka ke ngoana ea<br />
laeloang hore na a etse eng. Ha a mo hlomphe, haholo ha a sa sebetse. O etsa a ikutloe<br />
a fokola. “Ha u se na chelete, ha u letho ‘me basali ha ba u hlomphe”, ho cho Lebohang.<br />
Lebohang hape oa tletleba hore ha ba sa etsa thobalano ka mokhoa o khotsofatsang. Kaha<br />
Lebohang o sebetsa bosiu, eena le Seipati ba kopana masiu a mane ka khoeli. “Monna<br />
a ke ke a khotsofatsoa ke masiu a mane ka Khoeli”. Se Lebohang a se tsebeng ke hore<br />
Seipati le eena o na le maikutlo a tšoanang ‘me o ntse a etsa thobalano le Thuli. Lelapa<br />
la habo Lebohang le phela Leribe ‘me eena o ea hae mafelong a Khoeli e ‘ngoe le e ‘ngoe.<br />
Lebohang ha a le Leribe, o tsoelapele ka lerato la bona le Palesa. Malapa a bona a le<br />
mabeli a tsebane ka nako e telele ‘me a ne a tšepa hore ba tla nyalana. Ba na le ngoana a<br />
le mong. Palesa joale o lula Petoria. Lebohang o re Palesa o hana ha a mo nyala hobane<br />
o na le baratuoa ba bangata Petoria bao a ka khethang ho bona. Palesa le Lebohang ba<br />
ntse ba kopana ha ba le hae Leribe “hobane ba se ba tloaetse le hobane Palesa o re ke<br />
eena ea mo khotsofatsang likobong”. Likhoeling tse tharo tse fetileng Lebohang o fumane<br />
mosebetsi oa ho kata Hoteleng e ngoe e ncha moo a kopaneng le Mpho. Mpho o lilemo li<br />
26 ‘me o sebetsa bareng hona hoteleng moo. Ba etsa thobalano ha ba theohetse ka nako<br />
e tšoanang. Mpho o bona Lebohang a le motle. “O rata bonna ba ka” ho cho Lebohang.<br />
Lebohang le Mpho ha ba sebelise likhohlopo hobane Lebohang o batla ho ba le ngoana<br />
le Mpho. Lebohang o re “ke eena ea ntoketseng. Kea mo rata ‘me ha re ka ba le ngoana<br />
re tla tseba ho ba ‘moho.” Lebohang o re ho monate ho ba le Mpho e le kharebe ea hae<br />
hobane kaha o sebetsa bareng ba ka fumana joala teng habobebe.<br />
73
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
74<br />
Sehlopha se tla buisana ka lipotso tsena<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Etsa setšoantšo sa khokahano ea thobalano ea Lebohang<br />
U nahana hore Lebohang o na le likharebe tse ngata hobaneng? O khannoa ke eng?<br />
Kotsi ea boitšoaro boo ke efe?<br />
Lebohang a ka thibela joang ho beha batho bao a ba ratang kotsing?<br />
SEIPATI<br />
LEBOHANG<br />
THULI<br />
PALESA<br />
MPHO
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 5: PUISANO KA LITABA TSA LERATO LE THOBALANO<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 2:<br />
Hobaneng batho ba metseng ea rona<br />
ba eba le likamano tsa thobalano le<br />
batho ba bangata ka nako e le ‘ngoe?<br />
Sepheo sa ketsahalo ena ke hore litho tsa sehlopha li utloisise hore ho na le mabaka a mangata<br />
ao banna le basali ba bang le likamano tsa thobalano le batho ba bang bao e seng balekane ba<br />
bona. Likharebe le bahlankana le bona ba ratana le batho ba bang ka thoko ho baratuoa ba bona<br />
ba mantlha ka mabaka a fapaneng. Mabaka ana ekaba khetho ea motho ka mong kapa a tlisoa<br />
ke maemo ao motho a leng ka hara ona. Hangata, batho ba ikhethela ho ba le baratuoa ba bang.<br />
Ho fokotsa tloaelo ea ho ba le baratuoa ba bangata ka nako e le ‘ngoe, re hloka ho utloisisa<br />
hore na hobaneng batho ba khetha ho etsa sena. Ketsahalo ena e reretsoe ho hlaola a mang a<br />
mafosisa a amahanngoang le bonyatsi. Mohlala, hangata re nahana hore ke banna feela ba bang<br />
le linyatsi kapa hore basali ba kena litabeng tsa bonyatsi ka lebaka feela la ho fumana chelete ea<br />
ho iphelisa.<br />
Qala ketsahalo ka ho bua mantsoe ana:<br />
Ho na le mabaka a mangata a fapaneng ao re tsoelang kantle ho manyalo a rona kapa likamano<br />
tsa rona tsa lerato tsa nako e telele ka ona. Hobaneng re khetha ho ba le baratuoa ba fetang<br />
bonngoe ka nako e le ‘ngoe? Joaloka ha re ithutile thutong e fetileng, ha re etsa thobalano le<br />
batho ba fetang bo ngoe ka nako e le ‘ngoe, re ba karolo ea khokahanong ea thobalano, ‘me re<br />
be kotsing e kholo ea ho tšoaetsoa HIV. Ha re shebeng a mang a mabaka ao batho ba metseng ea<br />
rona ba bang le likamano tsa thobalano le batho ba bangata ka nako e le ‘ngoe ka oona.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1.<br />
Arola litho tsa sehlopha lihlotšoana tse peli, banna feela le basali feela. Fa sehlopha ka seng<br />
pampiri e kholo le lipene tse mebala.<br />
2. Kopa sehlopha ka seng ho etsa setšoantšo sa sefate. Metso ea sefate ke mabaka ao batho ba<br />
bang le likamano tsa thobalano le batho ba bangata ka oona. Mohlala, ba batla thobalano e<br />
khotsofatsang, ba hloka chelete kapa baratuoa ba bona ba sebetsa hole le malapa a bona. Kutu<br />
ea sefate e tla bontša batho le lintho tsa bohlokoa tse amehang bophelong ba motho ea bang le<br />
baratuoa ba bangata. Mohlala: molekane, lelapa, chelete ea lelapa, bana ba ka ameha. Makhasi<br />
a sefate ke litholoana tse bosula tsa ho ratana le batho ba bangata ka nako e le ‘ngoe. Mohlala:<br />
tšoaetso ea HIV le mafu a likobo, litšebo sechabeng le masoabi ka har’a lelapa.<br />
75
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
76<br />
3.<br />
“mathata a bakoang ke baratuoa ba bangata ba thobalano”<br />
HIV<br />
Tšoaetso<br />
Ke bo mang ba<br />
amehang hao ba<br />
le likamano tsa<br />
thobalano le batho<br />
ba bangata ka nako<br />
e le ngoe<br />
Moratuoa o<br />
sebetsa hole<br />
le hae<br />
Litšebo<br />
Tšoaetso<br />
Litlamorao tsa<br />
thobalano le batho<br />
ba bangata ka<br />
nako e le ngoe<br />
Mabaka a<br />
susumetsang ho<br />
ratana le batho ba<br />
bangata ka nako e<br />
le ngoe<br />
HIV Afu a<br />
likobo<br />
Mohaats’a<br />
Litšebo<br />
Molekane<br />
Bana<br />
Chelete ea<br />
lelapa<br />
Thobalanong e<br />
khotsofatsang<br />
HIV<br />
Chelete<br />
Ha u nahana hore sehlopha sa hao se tla sokola ho etsa sefate sena, ba kope ho ngola mabaka<br />
ao ba nahanang hore a susumetsa batho ho ba le likamano tsa thobalano le batho ba bangata<br />
ka nako e le ‘ngoe. Hlalosa hore hang ha sehlopha se qeta setšoantšo sa sona, ba se manamise<br />
leboteng hore lihlopha tsohle li se bone. Sehlopha ka seng se tla fuoa monyetla oa ho buisana ka<br />
mabaka ao se buileng ka ona. Haeba sehlopha sa bobeli se ena le mabaka a tšoanang le a seng a<br />
buooe, sehlopha se khothaletsoa ho nahana mabaka a mang a macha e le hore re se phete litaba<br />
tse tšoanang le tse buuoeng ke sehlopha se seng.
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 5: PUISANO KA LITABA TSA LERATO LE THOBALANO<br />
Ka mor’a hore lihlopha tsohle li behe litšoantšo kapa lifate tsa bona leboteng, kopa litho tsa<br />
sehlopha ho potoloha ‘me ba shebe litšoantšo tsena tse leboteng ka bonngoe, ba be ba nahane<br />
hore na ke mabaka afe a tloaelehileng haholo motseng oa bona.<br />
Bolella litho tsa sehlopha ho lula fatše ba ntse ba entse lesakana.<br />
Kopa litho tsa sehlopha ho u thusa ho etsa lethathamo holim’a pampiri e kholo le hlalosang<br />
mabaka a mantlha a etsang hore batho motseng oa rona ba be le baratuoa ba fetang bonngoe ka<br />
nako e le ‘ngoe.<br />
linTlHA TSA MOTATAiSi: HOBAnEng BATHO BA lESOTHO<br />
BA RATA HO BA lE linYATSi<br />
MAEMO<br />
Bofuma kapa<br />
tlhoko ea ho thusoa<br />
ka chelete.<br />
Botahoa<br />
Basebetsi ba<br />
sebetsang hole le<br />
malapa a bona.<br />
Ho se knotsofale ke<br />
likamano tsa lerato<br />
tse sa atlehang.<br />
thobalano e sa<br />
khotsofatseng<br />
ho se khotsofalle<br />
thobalano<br />
Ho se khotsofalle<br />
thobalano<br />
likamanong tsa<br />
mantlha tsa lerato.<br />
Tlhekefetso ea ka<br />
lapeng.<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
TSELA <strong>EA</strong> HO<br />
NAHANA LE<br />
BOLENG<br />
Litloaelo tse kotsi<br />
tsa moetlo.<br />
Ho nahana ka tsela<br />
e itseng ka tekano.<br />
Basali ha ba na<br />
matla a ho bua ka<br />
thobalano.<br />
Khatello ea lelapa<br />
le metsoalle.<br />
Lerato la molekane<br />
ea monyenyane<br />
kapa ea moholo.<br />
Lerato la lintho tse<br />
theko e phahameng.<br />
Tumelo ea hore<br />
balekane ba<br />
bangata ba u fa<br />
maemo.<br />
Molemong oa<br />
tšireletso, haeba<br />
molekane e mong a<br />
u hlala, u sala le e<br />
mong.<br />
`<br />
`<br />
TSEBO LITSEBO<br />
Tsebo e nyane ea<br />
likotsi tsa MCP.<br />
Ho hloka kutloisiso<br />
ka HIV le AIDS<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Ho hloka litsebo<br />
tsa ho kholisa<br />
molekane ka<br />
bohlokoa ba<br />
tšebeliso ea<br />
khohlopo.<br />
Tlhokahalo ea<br />
litsebo tsa puisano.<br />
Litsebo tse fokolan<br />
tsa ho fetola<br />
boitšoaro<br />
77
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
HOBANENG BATHO BA NA LE BARATUOA BA BANG KA THOKO?<br />
1. Batho ba batla thobalano e monate, e ba khotsofatsang.<br />
2. Batho ba batla khotsofalo ea maikutlo le lerato tseo ba sa li fumaneng likamanong tsa<br />
bona tsa mantlha.<br />
3. Basali ba ikutloa ba hloka matla a hore balekane ba bona ba tšepahale ba khaotse ho<br />
ratana le batho ba bang ka thoko, kahoo ba amohela boemo bona.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
Basali ba tšaba ho khakhathoa (ke baratuoa ba bona) ha ba leka ho bua ka ho hloka<br />
botšepehi , kahoo ha ba re letho.<br />
Joala bo susumetsa batho hore ba qetelle ba entse thobalano le batho bao e seng baratuoa<br />
ba bona.<br />
Batho ba ratanang ha ba buisane ka lithloko tsa bona tsa mantlha, joale ka thobalano.<br />
Sena se ka susumetsa motho hore a batle moratuoa e mong ka thoko.<br />
7. Batho ba hloka kapa hona ho batla “chelete le lintho tse ntle”. Ba kena likamanong tsa<br />
thobalano ka sepheo sa ho fumana lintho tsena.<br />
8. Batho ba rata hoba le lintho tsa maemo joaloka lifono, liphahlo le chelete. Takatso ea ho<br />
fumana lintho tsena, e khannela banna le basali ho ratana le batho ba ka ba fang lintho<br />
tsena. Banna le basali ba bacha ba bua ka “Matona” a ba fang lifono, chelete le likoloi .<br />
9.<br />
Banna le basali ba bang ba susumetsoa ke metsoalle esita le batsoali ho ratana le banna<br />
kapa basali ba baholo ho bona.<br />
10. Litloaelo tsa moetlo tse reng ho nepahetse hore banna ba be le baratuoa ba fetang<br />
bonngoe ka nako e le ‘ngoe.<br />
11. Litloaelo tsa rona litabeng tsa thobalano li susumetsoa ke meetlo. Mohlala, mosali oa<br />
mokhachane kapa ea anyesang ha a lokele ho etsa thobalano.<br />
12. Litloaelo tse ling tse reng ho nepahetse ha mosali a na le likamano tsa thobalano le motho<br />
e mong hobane molekane oa hae a sebetsa hole le hae.<br />
13. Lipatlisiso tse entsoeng Lesotho mona ka selemo sa 2008, moo ho neng ho buisanoa le<br />
banna ba sekete le makholo a tšeletseng (1600), ba ka bang makholo a supileng a metso<br />
e tšeletseng ba bona ba boletse lebaka la bona la hoba le likamano tsa thobalano le batho<br />
bao e seng balekane ba bona (kapa moratuoa oa hae mantlha) e le ho itlosa boluto kapa<br />
ho ithabisa.<br />
14. Tlhekefetso likamanong e ka etsa hore motho a ba batle matšeliso ka ho ratana le motho<br />
e mong ka thoko. Motho e mong eena o iphapanyetsa taba ea hore molekane oa hae o<br />
ratana le bathong ba bang ka thoko, hobane a tšaba hore o tla mo hlekefetsa ha a ka<br />
buisana le eena ka boitšoaro bona.<br />
15. Batho ba sa nyaloang hangata ba re ba hloka ho ba le likamano tsa thobalano le batho<br />
ba fetang bonngoe ka nako e le ‘ngoe e le ho itšireletsa hore ha moratuoa e mong a sa mo<br />
nyale, mohlomong e mong o tla mo nyala.<br />
78 16.<br />
Ho hloka bana lenyalong.
Qetella ketsahalo ka hore,<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
LINTLHA TSA BOHLOKOA:<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 5: PUISANO KA LITABA TSA LERATO LE THOBALANO<br />
Ho bohlokoa hore litho tsa sehlopha li se ke tsa bua ka hore na hobaneng bonyatsi bo<br />
atile Lesotho, empa ba bue ka hore na hobaneng bo etsahala motseng oa bona.<br />
Etsa bonnete ba hore lihlopha li sheba mabaka ao banna ba ebang le likamano tsa<br />
thobalano le batho ba fetang bo ‘ngoe ka nako e le ngoe ka oona, hammoho le mabaka<br />
ao basali ba ebang le likamano tsa thobalano le batho ba fetang bo ‘ngoe ka nako e<br />
le ngoe ka oona. Hopola hore ho basali ba bahlano, a le mong oa bona o na le nyatsi.<br />
Bonyatsi ha se ntho e etsoang ke banna feela.<br />
Litho tsa sehlopha li kanna tsa re lebaka la mantlha ke hobane batho ba futsanehile.<br />
Leka ho hlaola maikutlo ana. Ha se ‘nete hore ke batho ba futsanehileng feela ba bang<br />
le baratuoa ba bangata ka nako e le ngoe. Ho na le mabaka a mang a mangata.<br />
Ho na le mabaka a mangata ao batho ba nang le baratuoa ba bangata ka nako e le ‘ngoe<br />
ka ona.<br />
Mabaka a mang ke khetho ea motho ka mong.<br />
Mabaka a mang ke ka lebaka la meetlo le maikutlo a rona ka banna le basali.<br />
Mabaka a mang ke hobane batho ha ba elelloe likotsi tsa ho ba le baratuoa ba bangata<br />
ka nako e le ngoe hape ha ba tsebe ho ikemela hore ba iketsetse liqeto litabeng tsa<br />
thobalano.<br />
79
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
80<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 3:<br />
Melemo ea ho ba le moratuoa a le<br />
mong ea ratanang le uena feela.<br />
Ketsahalong ena, u tla kopa litho tsa sehlopha ho etsa lethathamo la melemo ea ho ba le<br />
moratuoa a le mong ea ratanang le uena feela.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
Arola litho tsa sehlopha lihlotšoana tse peli tsa banna le basali.<br />
Bolella lihlopha hore li tla ba le tlholisano ea sehlopha se tla bolela melemo e mengata ea ho ba le<br />
moratuoa a le mong ea nang le uena feela. Lihlopha li ka etsa lethathamo kapa setšoantšo. Fana<br />
ka mehlala e latelang ho thusa lihlopha ho qala:<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Ho hloka linyatsi ho bolela hore motho a ke ke a hlola a tšoenyeha ka hore a ka<br />
fumana tšoaetso ea HIV.<br />
Ho ba le moratuoa a le mong ho etsa hore ke ikutloe ke le motlotlo.<br />
Ho ba le moratuoa a le mong ho mpolokela chelete.<br />
Kamor’a metsotso e 15, kopa lihlopha ho arolelana maikutlo ao ba a boletseng lihlopheng tsa<br />
bona. Thoholetsa sehlopha se boletseng melemo e mengata.<br />
Bapisa lethathamo le entsoeng ke litho tsa sehlopha le lena le latelang.<br />
` Ho na le tšepano e fetang kamanong ea hao.<br />
` Lenyalo kapa kamano ea hao (haeba u so nyale kapa ho nyaloa) le tsitsa ho feta<br />
pele.<br />
` Ho na le khotso le thabo lapeng la hao.<br />
` U ba le nako e ngata le le ‘moho le moratuoa oa hao kaha a shebile uena feela.<br />
` U ka fihlela toro ea hao ea ho ba le lelapa le phetseng hantle.<br />
` Ho ba le moratuoa a le mong feela ho etsa u be mohlala o motle baneng ba hao le<br />
metsoalleng ea hao.<br />
` U ka robala ka sebete lapeng u tseba hore lelapa la hao le sireletsehile khahlanong<br />
le HIV.<br />
` Ha u tšoenyehe ka bokhachane bo sa reroang le mafu a likobo.<br />
` Ho ratana le motho a le mong feela, le eena a ratana le uena feela (OneLove)- ho<br />
matlafatsa lerato lipakeng tsa monna le mosali.<br />
` U boloka chelete eo u ka beng u e sebelisitse ho thabisa barutuoa ba bang.<br />
`<br />
Ha ho bana ba hlahang kantle ho lenyalo.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 5: PUISANO KA LITABA TSA LERATO LE THOBALANO<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 4:<br />
Che Thabo, Mathabo!<br />
Ena ke papali e khathollang e bontšang litho tsa sehlopha hore tsela eo re fetisang melaetsa<br />
ka eona ha re buisana le batho ba bang, e ka ba ka molumo oa lentsoe, ho phutholoha ha ‘mele<br />
kapa ka sefahleho se elileng li bohlokoa hoba li susumetsa tsela eo ba re utloisisang ka eona.<br />
Qala ketsahalo ka hore,<br />
Lebaka le leng le leholo le susumetsang hore batho ba be le likamano tsa thobalano le batho ba<br />
bangata ka nako e le ‘ngoe, ke hobane batho ba babeli ba ratanang ba sa buisane ka litlhoko<br />
tsa bona tsa thobalano. Karolong e hlahlamang re tla etsa litšoantšiso ka tsela e ntlafetseng eo<br />
baratuoa ba ka buisanang ka eona ‘me ka ho etsa joalo ba fokotsa kotsi ea tšoaetso ea HIV.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1. Bolella litho tsa sehlopha hore re tšoanela ho ela hloko tsela eo re fetisang melaetsa<br />
ka eona ha re buisana le batho ba bang. Mohlala, e ka ba ka molumo oa lentsoe, ho<br />
phutholoha ha ‘mele kapa ka sefahleho se elileng.<br />
2. Kopa litho tsa sehlopha ho ema ba entse lesakana. Etsa pontšo ea kamoo u ka buang<br />
poleloana “Che Thabo!” kapa “Che Mathabo” ka maikutlo a fapaneng- ka khalefo, ka<br />
thabo, ka tšabo, ho teneha joalo joalo.<br />
3. O potoloha lesakana, kopa litho tsa sehlopha hore , “Che Thabo!” kapa “Che Mathabo”<br />
ba sebelisa ‘mele ka tsela tse fapaneng, lentsoe, le sefahleho ho fetisa melaetsa e<br />
fapaneng. Ke ketsahalo e hlokang sehlahlo. Inatefisetseng eona!<br />
4.<br />
Kamorao ho sena, buisanang ka maikutlo a fapaneng a bontšitsoeng ke litho tsa sehlopha<br />
ebe le a ngola holim’a pampiri e kholo.<br />
A mang a maikutlo a bontšitsoeng ekaba a latelang: ho hlora, khalefo, ho utloa bohloko, tšabo,<br />
ho sithabela maikutlo, letsoalo, lerato, cheseho, pherekano, mona, thabo, mahlomola, tšoabo le<br />
ho ikutloa u le molato .<br />
Qetella ketsahalo, e re<br />
Re tšoanela ho ela hloko tsela eo re fetisang melaetsa ka eona ha re buisana le batho ba bang. Mohlala,<br />
e ka ba ka molumo oa lentsoe, ho phutholoha ha ‘mele kapa ka sefahleho se elileng. Re tla etsa sena<br />
ketsahalong e hlahlamang.<br />
81
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
82<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 5:<br />
Balekane ba bua ka ‘bonyatsi’ le ho boka<br />
Sepheo sa ketsahalo ena ke ho bontša mefuta ea mathata ao re a tlisetsang balekane le malapa<br />
a rona ka lebaka la ho ba le baratuoa ba bangata le kamoo balekane ba ka buang ka boemo<br />
bona le ho nahana litsela tsa ho hlola bothata bona.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1. Arola litho tsa sehlopha lihlotšoana sebakeng sa tšoantšiso. Kopa sehlotšoana ka seng ho<br />
khetha e ‘ngoe ea (lipale) litšoantšiso tsa BALEKANE BA BUA KA litaba tsa bonyatsi tse<br />
tsoang kahar’a lebokose la Lithusa-Thuto. Sehlotšoana se lokela ho bala tšoantšiso ‘me<br />
se buisane ka tsela eo balekane ba ka buisanang ka teng ho rarolla bothata. Kamor’a ho<br />
mona, sehlotšoana se lokela ho etsa tšoantšiso e khutšoanyane [metsotso e 5 ] e holim’a<br />
tsela eo balekane ba buisaneng ka eona ho rarolla bothata.<br />
2. Bolella sehlopha ka seng ho etsa tšoantšiso ea bona ‘me ha se qeta ho phethela tšoantšiso<br />
ea sona, kopa litho tsa sehlopha kaofela ho hlahisa maikutlo ka tharollo kapa tsela eo<br />
balekane ba rarolotseng boemo ka eona. Botsa litho tsa sehlopha hore na ba ka hlahisa<br />
maikutlo a mang. Tataisa puisano kamor’a tšoantšiso e ‘ngoe le e ‘ngoe ka lipotso tse<br />
latelang:<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Na “balekane” ba tsebile ho bua ba phuthulohile ka litaba tsa bona?<br />
Na “balekane ” ba rarolotse bothata kapa ngongoreho ea mantlha?<br />
Ke keletso efe eo u neng u ka e fa batho bao u ba tsebang ba boemong bo tšoanang<br />
le boo?<br />
Tšoantšiso ea 1: Ho sireletsa malapa<br />
Monna ea monyane lilemong ea<br />
sebetsang sepoleseng o fihla hae a<br />
etsoa motebong oa sepolesa, o lumelisa<br />
kharebe ea hae le bana. O bolella<br />
kharebe ea hae hore o ithutile lintho tse<br />
ngata ka HIV le AIDS mantsiboeeng ana<br />
kopanong eo ba neng ba e tšoaretsoe ke<br />
mooki ea sebetsang setsing sa bophelo.<br />
“O re bolelletse hore banna ba lokela<br />
ho sireletsa malapa a bona khahlanong<br />
le HIV ka ho sebelisa likhohlopo le<br />
likharebe tsa bona.” Kharebe ea hae e<br />
sekile leseanyana la eona ‘me o re: “Ke
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 5: PUISANO KA LITABA TSA LERATO LE THOBALANO<br />
mepoto ea eng eona eo? Ke likharebe tsa eng? Ke ‘na kharebe ea hau ke le mong, ke phetho<br />
ke tu!.” Batho ba babeli ba ratanang ba ka buisana joang ka hore “Ho SE BE LE NYATSI” e<br />
kenang lipakeng likamanong tsa bona tsa lerato?<br />
Tšoantšiso ea 2: o moholo hape o nyetsoe!<br />
Tšoantšiso ea 3: Ho khaoletsoa<br />
Mosali ea seng a le moholo haholo<br />
lilemong ea rekisang meroho ‘marakeng<br />
o etetse tliliniking ho ea kopa likhohlopo.<br />
Metsoalle ea hae e ea mo tšeha ba re,<br />
“u isa likhohlopo kae u tsofetse tje hape<br />
ebile u nyetsoe!?” O bolella metsoalle<br />
ea hae hore monna oa hae o tšoana le<br />
ntja, o chalaka hohle mona, ka hona<br />
eena o hloka ho itšireletsa khahlanong<br />
le tšoaetso ea HIV. O bolella metsoalle<br />
ea hae hore o tšaba ho joetsa monna oa<br />
hae hore ba sebelise likhohlopo. O utloa<br />
a ts’aba hore o tla reng. Ho etsahalang<br />
ha a hlahisa taba ea hore ba sebelise<br />
likhohlopo le monna oa hae?<br />
Mosali oa seroki ea sebetsang femeng e<br />
ka har’a motseng oa bona, o theoha bese<br />
e tsoang hole, o leba monyako oa ntlo<br />
ea hae. O notlolla lemati o re, “Monna<br />
oa ka eo ke mo ratang, ke fihlile hae<br />
ka nako. Ke fumane ‘m’e oa ka o<br />
hlaphohetsoe haholo.” Ha ho karabo,<br />
o itjoetsa hore mohlomong monna o<br />
robetse ka kamoreng, ‘me o eo sheba. O<br />
kena ka kamoreng ‘me o bona monna<br />
oa hae betheng , liphahlo tsa hae li<br />
lobokane, a meta a bile a hakile morali<br />
oa moahisane. Mahlo a bona a kopana<br />
ka ho tšoha. Ba bua joang ka see?<br />
83
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
Tšoantšiso ea 4: Ho hloka chelete/ Ho chona<br />
Tšoantšiso ea 5: Mathata a tlisoang ke liKharebe<br />
Tšoantšiso ea 6: Ngoanana o Mathateng<br />
84<br />
Ka lebaka la mathata a mosebetsi, monna<br />
oa tichere ea sebetsang sebakeng se seng se<br />
hole le ha hae o sitoa ho romela chelete hae.<br />
Mosali oa hae o kalima chelete empa ha e<br />
ea lekana. O sitoa ho fepa bana. O etsa qeto<br />
ea ho bona hore na o itšokola joang ‘me o<br />
ea bareng le monna e mong eo a tseba hore<br />
esale a ntse a batla ho robala le eena hore a<br />
tle a mo fe chelete. Likamano tsena tsa hae<br />
le monna enoa li tsoela-pele likhoelinyana<br />
tse seng kae, ho fihlela qetello monna oa<br />
hae a tseba. O leka ho hlalosetsa monna oa<br />
hae mabaka a mo susumelitseng ho etsa<br />
joalo.<br />
Mosali eo monna oa hae a sebetsang<br />
bankeng, o feta bankeng ka koloi ea baeti<br />
ha a bona monna oa hae a lumelisa ka<br />
mofuthu mosali e monyane ea khahlehang,<br />
ea sebetsang bankeng moo, a bile a mo fa<br />
chelete. Monna o fihla hae ‘me, o fumana<br />
ho sa phehoa lijo tsa mantsiboea, ho le<br />
bohlasoa ka tlung ‘me mosali a halefile. “U<br />
mpolelletse ka libeke hore ha u so fumane<br />
moputso oa hao, empa ke u bona u fa<br />
ngoanana e monyenyane chelete,” mosali oa<br />
hoelehetsa, “U se ke be ua tlisa mafu kahar’a<br />
ntlo ena.” Monna oa hae o leka ho itšireletsa.<br />
Ngoanana e monyenyane, ea lulang le<br />
batsoali ba hae, o qala ho bontša matšoao<br />
a bokhachane. O khumame fatše oa lla.<br />
Batsoali ba hae ba mo kharumela ha a<br />
ba bolella hore ha a tsebe hantle hore na<br />
ntat’a ngoana ke mang. Ntata’e o mo emisa<br />
ka maoto, o mo bolella hore a se ke be a<br />
khutlela hae ho fihlela a fumane ntat’a<br />
ngoana. ‘Mae o leka ho mo khothatsa, empa<br />
ntata’e o phehella hore a tsoe lapeng hang.<br />
Batsoali baa ba etse joang boemong boo?
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 5: PUISANO KA LITABA TSA LERATO LE THOBALANO<br />
Tšoantšiso ea 7: Mathata ka mafu a likobo. Ke mo joetsa joang?<br />
Qetella ketsahalo, e re,<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Monna ea nyetseng o utloa ha a ntša metsi<br />
ho chesa. O belaela hore o na le mafu a<br />
likobo ao a nkileng linyatsing tsa hae, joale<br />
ha a tsebe hore na o lokela ho etsa joang. O<br />
tšoenyehile hore o tloha a tšoaetsa mosali<br />
oa hae. Motsoalle oa hae o mo eletsa hore<br />
a etele tliliniking ‘moho le mosali oa hae<br />
hobane ho ka nna hoa etsahala hore ebe o se<br />
a ntse a mo tšoaelitse. Monna eo o bolella<br />
mosali oa hae joang?<br />
Likamanong ho na le linako tse monate le tse bohloko.<br />
Ka linako tse ling mathata a teng likamanong a etsa hore batho ba ratane le batho ba<br />
bang ka thoko ho likamano tseo ba leng ho tsona.<br />
Ha motho a ratana le batho ba fetang bonngoe ‘me a sa etse thobalano e sireletsehileng,<br />
o eketsa menyetla ea ho ba le tšoaetso ea HIV. E seng ho bona feela, empa le ho balekane<br />
ba bona.<br />
Ka litšoantšiso tsa rona kajeno re lekile ho nahana ka litsela tseo batho ba ka buisanang<br />
le balekane ba bona. Puisanong tse ling “balekane” ba tsebile ho lokisa litaba tsa bona.<br />
Ba bang ba sitiloe ho rarolla bothata ba bona. Ba tla hloka thuso ho tsoa ho ba lelapa,<br />
litsebi le ho ipha nako e lekaneng ho buisana ka bothata ba bona.<br />
85
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
LESAKANA LE KOALANG: MEKHOA E MEHLANO <strong>EA</strong><br />
HO BONTŠA LERATO<br />
Kopa sehlopha ho etsa lesakana la nkope, ‘me uena u le motataisi o akhele bolo ho e mong feela<br />
oa litho tsa sehlopha ‘me eena a bolele tsela eo a ka bontšang lerato ka eona ho moratuoa oa<br />
hae. Kamor’a hore e mong le e mong a arolelane maikutlo a hae, arolelana le sehlopha ‘mekhoa<br />
e mehlano ea ho bontša lerato’ e latelang:<br />
86<br />
MEKHOA E MEHLANO <strong>EA</strong> HO BONTŠA LERATO<br />
1. HO TIISA: Hopola bohlokoa ba moratuoa oa hao bophelong ba hao. Mo<br />
netefalletse hore u’a mo rata ebile o bohlokoa ho uena. U mo bolelle lintho tseo<br />
u li ratang ka eena.<br />
2. NAKO <strong>EA</strong> HO BA ‘MOHO: Etsa hore o be le nako ea ho ba ‘moho le moratuoa<br />
hao le le babeli feela, bana ba le sieo!<br />
3. HO TšOARANA: Banna le basali ba rata ho tšoaroa. Tšoaranang ka matsoho le<br />
ho akana. Hona ho bontša hore u ntse u bona moratuoa oa hao a khahleha ebile<br />
o ntse u mo rata.<br />
4. LIMPHO: Bonts’a moratuoa oa hau hore oa mo rata ka ho mo fa Limpho tse<br />
nyane. E kaba lintho tse nyane, tse sa rekoeng ka chelete. Mohlala, u ka mo<br />
lemela palesa e ntle, u ka mo ngolla lengolo le mo bolellang kamoo u mo ratang;<br />
u ka mo romella senepe sa hao ka poso.<br />
5. Ho thusana: U ka thabisa moratuoa oa hau ka ho mo etsetsa ntho e ‘ngoe eo a<br />
neng a sa e lebella. Mohlala, u ka mo<br />
rola lieta, u ka hlokomela bana, u ka<br />
pheha lijo tsa mantsiboea. U itloaetse<br />
ho thusa moratuoa oa hao.<br />
Kopa litho tsa sehlopha ho khetha mokhoa o<br />
mong oa ho bontša lerato, o bolelang ho hong ho<br />
bona, le ho qala ho etsa lintho tsena e le mokhooa<br />
oa ho bontša lerato likamanong tsa bona.<br />
HOPOLA:<br />
Phethela thuto ea kajeno ka ho tlasa<br />
foromo ea boitlhatlhobo holima thuto<br />
ea letsatsi. Botsa sehlopha maikutlo<br />
a sona ka thuto ea kajeno, ka hore ba<br />
arabe lipotso tse hlahang foromong<br />
ena, ’me u ngole likarabo tsa bona<br />
holima foromo ena. Bolella sehlopha<br />
hore bonyane le tla nka metsotso e<br />
mehlano ho tlatsa foromo ena.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 5: PUISANO KA LITABA TSA LERATO LE THOBALANO<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 5: MElAETSA EO SEHlOPHA SE TSAMA<strong>EA</strong>ng KA<br />
EOnA<br />
Bontša moratuoa oa hao hore o<br />
bohlokoa.<br />
Fana ka khothatso ka tlatsetso eo ba e etsang ka<br />
har’a lelapa.<br />
Thoholetsa. Thoholetso moratuoa oa hao ha a o etselitse ntho<br />
ea bohlokoa.<br />
Mo khothatse. Fana ka tšehetso ha a etsa ntho tse ncha.<br />
Phutholoha. Phutholohella moratuoa oa hao, le be le lipuisano<br />
tse ahanang (tse tletseng litaba tsa ‘nete).<br />
Thusanang Thusa moratuoa oa hao ka emeng ea mesebetsi<br />
ea lapeng.<br />
Eba le hlompho. Ahela lesaka maikutlo a moratuoa le ha le sa<br />
utloane ka maikutlo.<br />
Etsang thobalano khafetsa. Iphe nako ea ho etsa thobalano, ‘me le buisane<br />
ka seo le ka se etsang ho ba le thobalano e<br />
khotsofatsang<br />
Mo tšehetse Tšehetsa moratuoa oa hao mathateng a hae, ‘me<br />
o mo khothatse<br />
Mamela. Mo mamele ka hloko, u botse lipotso.<br />
“ MOFUTHU OA LERATO KE HO RATA LE HO RATOA.”<br />
KETSAHAlO <strong>EA</strong> 5: MAiKUTlO A MAng SEBAKEng SA HO<br />
AnETSA <strong>THUTO</strong> SECHABEng<br />
1. U ka boela ua etsa pampiri e kholo ‘e nang le melaetsa’ e bontšang mekhoa e<br />
mehlano ea ho bontša lerato ‘me ua e manamisa leboteng.<br />
2. Ngola pina kapa thothokiso ka lerato nakong ena ea HIV le AIDS. E romelle ho<br />
C-Change ‘me u be le monyetla oa ho hapela sehlopha sa hao.<br />
3. Etsa lethathamo la litšoantšiso tse bontšang mabaka a etsang hore motho a<br />
ratane le batho ba bangata ka nako e le ‘ngoe LE KOTSI ea ho ba le baratuoa ba<br />
bangata ka nako e le ngoe. Bapalang sehlopha se seng se teng motseng oa lona<br />
litšoantšiso tsena. Romella lifoto le tlaleho ho C-Change ‘me u be monyetleng oa<br />
ho hapela mokhatlo oa hao mpho. Kopa lihlopha tsa likereke tsa motseng, baboleli<br />
kapa marena a motse oa hao ho etsa litšoantšiso libakeng tsa bona.<br />
87
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
4. Kopa motho ea ikarabellang Litabeng tsa HIV le AIDS lekhotleng la heno la puso<br />
ea libaka, hore u arolelana thuto ena le bahlomphehi ba lekhotla la heno la puso ea<br />
libaka.<br />
5. Le ka sebelisa litšoantšo tseo sehlopha se li entseng thutong ena, ho fetisetsa<br />
melaetsa ho batho ba bang ba seng karolong ea sehlopha e le mokhoa oa ho anetsa<br />
thuto sechabeng. Litšoantšo li ka manamisoa ka tlung eo le tšoarelang likopano ho<br />
eona.<br />
6. Romella litšoantšo tsa lona ho C-Change. C-Change e ka li sebelisa ha e hlahisa<br />
libuka tse ling hape.<br />
88
THUTo Ea 6<br />
RE KA FETOLA BOITŠOARO<br />
BA RONA JOANG?<br />
Ketsahalo ea 1: Lipotso ka HIV le AIDS Lesotho ............................................metsotso e 20<br />
Ketsahalo ea 2: Ho khaotsa litloaelo tsa rona tse mpe .....................................metsotso e 30<br />
Ketsahalo ea 3: Ho hlola lintho tse sitisang phetoho ........................................metsotso e 30<br />
Ketsahalo ea 4: Methati e tšeletseng ea phetolo ea boitšoaro ..........................metsotso e 30<br />
Ketsahalo ea 5: Na ho bobebe hakaalo? ..........................................................metsotso e 30<br />
Lesakana Le koalang: Motsotso oa ho nahana ....................................................metsotso e 10<br />
p<br />
Lihora tse 2½<br />
89
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
Tse tlang ho<br />
ithutoa<br />
Kakaretso ea<br />
thuto<br />
Lintho tse<br />
hlokahalang<br />
90<br />
Qetellong ea ketsahalo litho tsa sehlopha li lokela ho:<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
Utloisisa hore ho fetola boitšoaro ho nka nako le ho itloaetsa<br />
boitšoaro bo bocha.<br />
Hlokomela kotsi ea HIV e ba tobileng.<br />
Utloa ba le motlotlo hore ba ka sebelisa methati e tšeletseng ea<br />
ho fetola boitšoaro ho etsa morero oa bona oa phetoho.<br />
Ketsahalo ea 1: Lipotso ka HIV le AIDS Lesotho: ho sebelisoa lipotso<br />
tse 7 ho khethoa likarabo ho tsoa kahar’a lebokose la lithusa thuto.<br />
Ketsahalo ea 2: Ho khaotsa litloaelo tse mpe tsa rona. Ho sebelisoa<br />
likarete tse khubelu (boitšoaro boo re lokelang ho bo fetola) le tse<br />
tala (boitšoaro boo re bo fetotseng hantle) ho hloaea lintho tse re<br />
khothaletsang ho fetoha le ho tsitlallela phetolo ea boitšoaro.<br />
Ketsahalo ea 3: ho hlola lintho tse sitisang phetoho. Re bala lipale tse<br />
peli ho buisana ka lintho tse sitisang batho ho fetola boitšoaro.<br />
Ketsahalo ea 4: Methati e tšeletseng ea phetolo ea boitšoaro. Ho<br />
elelloisa litho tsa sehlopha ka methati e tšeletseng ea ho fetola<br />
boitšoaro, re bala lipale tse fanoeng a.<br />
Ketsahalo ea 5: na ho bobebe hakaalo? Motataisi o hlalosa methati ea<br />
phetolo ea boitšoaro ka bokhutšoane. Lesakana le koalang: Motsotso<br />
oa ho nahana<br />
Ketsahalo ea 1: LIKARETE<br />
TSA LIPOTSO KA HIV le AIDS<br />
LESOTHO.<br />
Ketsahalo ea 3: TSE SITISANG<br />
PHETOHO LIKARETE TSE<br />
NGOTSENG LIPALE.<br />
Ketsahalo ea 2 Likarete tse<br />
khubelu le tse tala.<br />
Ketsahalo ea 4: Methati e<br />
tšeletseng ea phetoho ea<br />
boitšoaro.
Selelekela<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 6: RE KA FETOLA BOITšOARO BA RONA JOANG?<br />
Amohela bohle thutong ena. Leboha bohle ba teng. Haeba ho na le litho tsa sehlopha<br />
tse eso fihle, botsa hore na ba ntse ba tla kapa ha ba tlo khona ho ba teng thutong ea<br />
kajeno.<br />
Kopa baithaopi ba neng ba le teng thutong e fetileng ho fana ka boikhopotso holima<br />
liketsahalo tsa thuto e fetileng. Kopa sehlopha ho etsa lesakana la nkope, ‘me uena<br />
u le motataisi o akhele bolo ho e mong feela oa litho tsa sehlopha ‘me eena a bolele<br />
maikutlo a hae, kapa seo a ithutileng sona thutong e fetileng. Ena ke tsela e ntle ea<br />
ho hlahloba kutloisiso ea sehlopha ea melaetsa ea bohlokoa thutong e fetileng.<br />
Bontša sehlopha thuto eo re e etsang kajeno, seo re tla se kotula thutong ea kajeno<br />
le liketsahalo tseo re tla be re li etsa u sebelisa pampiri e ngotseng lethathamo<br />
la tšebetso e tsoang kahar’a lebokose la Lithusa-thuto. Tseo re tla ithuta tsona li<br />
ngotsoe litabeng tse hlahang pele ho selelekela.<br />
Fetisa foromo eo batho ba ngolang mabitso ho eona, haeba ho na le baeti hopola<br />
hore ba ngole mabitso a bona karolong ea baeti. Etsa bonnete ba hore u boloka<br />
foromo e tlatsitsoeng ‘me u tekene ka tlase<br />
91
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
92<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 1:<br />
Lipotso ka HIV le AIDS Lesotho<br />
Sepheo sa ketsahalo ena ke hore litho tsa sehlopha li utloisise haholo ka ho ata ha seoa sa HIV<br />
Lesotho. E atile ha kae? Ke mang ea nang le tšoaetso? Keng e bakang seoa see? Ka kakaretso<br />
batho ba Lesotho ba tseba eng ka HIV le AIDS? Ketsahalo ena e etsoa e le tlholisano ea lipotso<br />
lipakeng tsa lihlopha tse peli kapa tse tharo. Hlokomela hore ho se be le sehlopha se ikutloang<br />
e ka se bothoto kapa sea hloloa , kapa se utloang se le bohlale ho feta se seng. Hopotsa lihlopha<br />
hore molemo oa papali ena ke ho ruoa tsebo ho feta ho hlolisana<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1.<br />
Arola batho ka lihlotšoana tse peli kapa tse tharo. Kopa sehlopha ka seng ho ithea lebitso.<br />
Hlalosa hore le tlo etsa “tlholisano ea lipotso” kapa tlholisano ka HIV le AIDS Lesotho.<br />
2. Bala potso e hlahang LIKARETENG TSA LIPOTSO TSA HIV tse tsoang kahar’a<br />
lebokose la lithusa-thuto. Sehlopha se tla phahamisa letsoho pele se tla fumana monyetla<br />
oa ho araba. Ha sehlopha se nepa karabo, se fe lintlha tse peli. BALA LIKARABO HO O<br />
TATAISA, LI NGOTSOE KAMORAO HO KARETE, ‘me u fetele potsong e hlahlamang.<br />
Ha sehlopha se fosa karabo, fa se seng monyetla. Sehlopha se fumanang lintlha tse ngata<br />
se hlotse!<br />
POTSO <strong>EA</strong> 1: Afrika Boroa batho ba 18 ho ba lekholo, ba na le tšoaetso ea HIV. Swatsing ke<br />
batho ba 26 ho ba lekholo ba nang le tšoaetso, ‘me ke eona naha e nang le palo ea batho ba<br />
holimo lefatšeng ba phelang le tšoaetso. U nahana ke batho ba ba kae ho ba lekholo Lesotho<br />
ba nang le tšoaetso ea HIV ?<br />
A: 11 ho ba lekholo<br />
B: 50 ho ba lekholo<br />
C: 23 ho ba lekholo<br />
KARABO KE C – 23 ho ba lekholo.<br />
`<br />
`<br />
Lesotho le boemong ba boraro lefatšeng ka tšoaetso e holimo ea HIV<br />
Bongata ba 23 ho ba lekholo, bo bolela hore bonyane Mosotho a le mong, ho ba bane<br />
o na le HIV. Ha u bona batho ba bane ba eme ‘moho, e kanna eba a le mong oa bona o<br />
na le HIV.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 6: RE KA FETOLA BOITšOARO BA RONA JOANG?<br />
POTSO <strong>EA</strong> 2: o nahana hore ke Batho ba ba kae ba fumanang tšoaetso lekhetlo la pele<br />
letsatsi ka leng Lesotho?<br />
A: Ba 23<br />
B: Ba 200<br />
C: Ba 62<br />
KARABO KE C – Ba 62<br />
` ‘Muso oa Lesotho o tlaleha e le batho ba 62 ba fumanang tšoaetso ea HIV letsatsi le<br />
letsatsi (Batho ba baholo le bana).<br />
` Letsatsi le letsatsi, batho ba 50 Lesotho ba bolaoa ke mafu a nkang monyetla a<br />
bakoang ke AIDS.<br />
` Mohlala, Ha re bapisa, nako eo libapali tsa bolo ea maoto li e nkang ka lebaleng, ka<br />
nako e tšoanang, batho ba 4 ba fumana tšoaetso ea HIV, ha ba 3 ba bolaoa ke AIDS.<br />
POTSO <strong>EA</strong> 3: Ke sehlopha sefe sa batho seo o nahanang hore se kotsing ea tšoaetso ea HIV?<br />
A: Banna ba lilemo li 18.<br />
B: Banna le basali ba nyetseng ba lilemo li kaholimo ho 30.<br />
C: Basali ba banyane ba lilemo tse lipakeng tsa 15 le 18.<br />
KARABO KE B – Banna le basali ba nyetseng ba lilemong tse ka holimo ho 30.<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Batho ba bangata ba nyetseng Lesotho ba na le tšoaetso ea HIV ho feta ba sa nyalang.<br />
Har’a banna le basali ba lilemo li lipakeng tsa 30 le 39, ba mashome a mane ho ba<br />
lekholo ba na le tšoaetso.<br />
Sena se bakoa ke hobane batho ba lilemong tsena hangata ba tloaetse ho ratana le<br />
batho ba fetang bongoe ka nako e le ngoe (kapa ba na le linyatsi).<br />
POTSO <strong>EA</strong> 4: Ke banna ba bakae ba Basotho ba sebelisang khohlopo thobalanong le batho<br />
bao e seng balekane ba bona kapa baratuoa ba bona ba mantlha?<br />
A: Ho ba lekholo e ka ba banna ba mashome a mabeli (20)<br />
B: Ho isa ho halofo ea banna<br />
C: Ha ba eo.<br />
KARABO KE B – Ho isa ho halofo ea banna<br />
`<br />
`<br />
Ke banna ba 50 ho ba lekholo (50%) ba sebelisang khohlopo thobalanong le batho bao<br />
e seng baratuoa ba bona ba mantlha. Banna ba emisa ho sebelisa khohlopo kamora<br />
lekhetlo la borarao kapa la bone ha ba qala ho “tšepana”.<br />
Ho se sebelise le ho emisa ho sebelisa likhohlopo ke lintho tse peli tsa tse ling tse<br />
bakang ho ata ha tšoaetso ea HIV Lesotho.<br />
93
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
94<br />
`<br />
Litsebi tsa bophelo li re ho emisa ho ata ha HIV, ho tšoanela hore ho batho ba lekholo<br />
ba etsang thobalano, bonyane ba ka holima mashome a robeli (80) ba lokela ho<br />
sebelisa likhohlopo nako eohle, makhetlo ohleha ba etsa thobalano .<br />
POTA <strong>EA</strong> 5: Ke Basotho ba bakae ho ba lekholo bao o nahanang hore ba hlahlobetse tšoaetso<br />
ea HIV?<br />
A: Ke ba 12 ho ba lekholo ba etsang thobalano<br />
B: Ho isa halofong ea batho ba etsang thobalano<br />
C: ha hona lipalo –palo tse teng.<br />
KARABO KE A -Ke ba 12 ho ba lekholo ba etsang thobalano.<br />
POTSO <strong>EA</strong> 6: Na o nahana hore seoa sa tšoaetso ea HIV se ntse se theoha Lesotho?<br />
A: E, se theoha butle.<br />
B: Che, sea eketseha.<br />
C: Se eme nq’a e le ‘ngoe.<br />
KARABO KE C - Se eme nq’a e le ‘ngoe.<br />
` Litsibi le re seoa sena se emisitse ho hola. Sekhahla sa tšoaetso se eme se tšoana<br />
lilemong tse peli tse fetileng. Ho batho ba lekholo ba mashome a mabeli a metso e<br />
meraro (23) ba na le tšoaetso.<br />
` Sena se bolela hore boemo ba tšoaetso e ncha ha bo ee holimo kapa tlaase, bo eme bo<br />
tšoana.<br />
` Bonyane ha bo ee holimo. Feela bo ntse bo phahame<br />
POTSO <strong>EA</strong> 7: Na o nahana hore batho ba bangata ba na le leseli ka litaba tsa HIV le AIDS<br />
Lesotho?<br />
A: Che, ke batho ba fokolang feela ba tsebang ka HIV le AIDS<br />
B: E, ho ba lekholo, ba fetang mashome a robong (90) ba tseba ka HIV le AIDS.<br />
C: Che, ho ba lekholo, ke ba ka tlase ho mashome a mahlano (50) ba tsebang ka HIV le<br />
AIDS.<br />
KARABO KE B - E, ho ba lekholo, ba fetang mashome a robong (90) ba tseba ka HIV le<br />
AIDS.<br />
`<br />
`<br />
Batho ba bangata ba na le leseli ka litaba HIV le AIDS Lesotho. Bonyane lekholong,<br />
banna le basali ba fetang 94 ba tseba na ba ka thibela HIV joang, empa tsebo ena ha<br />
e ea etsa hore ho be le phetoho ea boitšoaro.<br />
Re hloka tšehetso ho fetola boitšoaro, ebile re tlameha ho itloaetsa boitšoaro bo bocha.
Qetella ketsahalo, e re,<br />
`<br />
Lipalo tsena li supa hore HIV le AIDS e teng Lesotho.<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 6: RE KA FETOLA BOITšOARO BA RONA JOANG?<br />
` Li bontša hore Basotho ba ela hloko kotsi ea HIV le hore na ba ka fokotsa kotsi ena<br />
joang.<br />
` Bothata ke hore le hoja re le hlokolosi ka HIV le ho thibela tšoaetso, ha re sebelise tsebo<br />
ena hore re fetole boitšoaro le litloaelo tsa rona.<br />
` Ketsahalong e latelang re tla leka ho utloisisa hore na ke hobaneng ha re sa fetole<br />
boitšoaro le ha re tseba hore bo kotsi ho rona le ho ba bang?<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 2:<br />
Ho khaotsa litloaelo tse mpe tsa rona<br />
KetsahaIong ena u tla sebelisa likarete tse tala le tse khubelu moo litho tsa sehlopha li tla<br />
ngola kapa ho tšoaea tloaelo kapa boitšoaro boo ba e fetotseng ka katleho le eo ba hlotsoeng ho<br />
e fetola. Sena se etella lipuisano tsa hore na ke eng e re khothaletsang ho fetoha le hore na re ka<br />
thusa ba bang joang ho fetola lintho tseo ba batlang ho li fetola maphelong a bona.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1. Fana ka karete e tala le e khubelu ho motho e mong le e mong. Kareteng e tala ba ngole<br />
kapa ba etse setšoantšo sa boitšoaro kapa tloaelo eo ba e fetotseng ka katleho nakong ea<br />
ho feta. Mohlala oa litloaelo kapa boitšoaro boo batho ba bo fetotseng ka katleho nakong<br />
ea ho feta: Ho ea lipitsong ha ngata; ho hlahlobela HIV; ho tlohela ho noa joala; ho<br />
sebelisa likhohlopo le batho bohle bao ba etsang thobalano le bona; ho theola boima ba<br />
‘mele; ho qeta nako le bana ba bona; ho tlohela ho tsuba.<br />
2. Holim’a karete e khubelu, litho tsa sehlopha li lokela ho ngola kapa ho etsa setšoantšo sa<br />
boitšoaro kapa tloaelo eo li neng rata ho e fetola, empa tsa sitoa. Mohlala: ho sebelisa<br />
likhohlopo nako eohle; ho qeta nako e ngata le bana ba bona; ho emisa ho noa.<br />
3. Kopa litho tsa sehlopha ho manametsa likarete tse tala pampiring e kholo e beuoeng<br />
lehlakoreng le leng la lebota. Likarete tse khubelu tsona li manametsoe pampiring e<br />
kholo e beuoeng lehlakoreng le leng.<br />
4. Kopa Litho tsa sehlopha ho atamela pela likarete tse tala. Beha pampiri e kholo e ncha<br />
e nang le sehlooho sena, LINTHO TSE KHOTHATSANG. Khetha e ‘ngoe ea likarete<br />
tse tala. Kopa motho ea ngotseng karete ena e khethuoeng hore a re bolelle hore na o<br />
khothalitsoe le ho thusoa keng ho fetola boitšoaro bona? Ngola likarabo pampiring e<br />
kholo e ngotsoeng LINTHO TSE KHOTHATSANG. Pheta methati ena ka likarete tse ling<br />
tse tala tse tharo.<br />
95
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
96<br />
Mehlala ea lintho tse khothatsang e ka ba: Ho ba sehlahlo motseng kapa sehlopheng<br />
sa kereke; ho fumana tsebo e ncha ka HIV le AIDS; kotsi e mpe kapa lefu ka lapeng;<br />
ketsahalo e itseng (ho itima lijo, le ho ila, ho sieama) nako ea selemo e khethehileng e<br />
kang Keresemese kapa selemo se secha; tlhaho ea ngoana.<br />
5. Kopa Litho tsa sehlopha ho atamela pela likarete tse khubelu. Ngola sehlooho sena holima<br />
pampiri e kholo, LIKELETSO TSA PHETOHO. Khetha e ng’oe ea likarete tse khubelu.<br />
Kopa e mong feela (E SENG MOTHO <strong>EA</strong> BEILENG KARETE MOO) ; ha ene e le<br />
metsoalle , ba ne ba tla eletsa motho ea nang le bothata boo ho etsang? Ngola likarabo<br />
holima pampiri e kholo ea sehlooho sena LIKELETSO TSA PHETOHO. Khetha likarete<br />
tse ling tse 2 kapa 3 tse khubelu, ‘me batho ba fane ka likeletso hore na motho ea nang le<br />
bothata bo joalo a ka fetola boitšoaro joang.<br />
Qetella ketsahalo,<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Bohle re sokola ho fetola boitšoaro kapa litloaelo tsa rona tse hlahisang kotsi maphelong<br />
a rona.<br />
Ho fetola boitšoaro ha se ntho e bobebe, e etsahalang hang hang. Motho o tlameha ho<br />
feta methati e ‘maloa pele a ka fetola boitšoaro.<br />
Ka nako e ng’oe re ka thella ra ea morao. Ha rea lokela ho inehela. Re lokela ho leka<br />
hape.<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 3:<br />
Ho hlola lintho tse sitisang phetoho<br />
Ena ke puisano ea sehlopha e bohlokoa haholo, ho leka ho utloisisa hore na hobaneng ha hole<br />
thata ho fetola boitšoaro ba rona ka bo mong le hore motho o be sebete sa ho fetola boitšoaro le<br />
ho tsitsa phetohong eo.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
Arola Litho tsa sehlopha ka lihlotšoana tse peli. Fa sehlopha sa pele, pale ea Abuti<br />
Suping. Fa sehlopha sa bobeli ea Ausi Lenka.<br />
Fa sehlopha ka seng metsotso e 20 ho buisana ka pale ena le ho araba lipotso.<br />
Kopa lihlopha ho tlaleha likarabo tsa tsona.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 6: RE KA FETOLA BOITšOARO BA RONA JOANG?<br />
Pale ea pele: Bophelo bo maphathe-phathe ba Abuti Suping<br />
Abuti Suping ke mosuoe sekolong se mahareng se hlomphehang haholo sa Maseru.<br />
Boikarabelo ba hae ke ho hlophisa mokhatlo oa sekolo oa thuto ea methaka ka HIV.<br />
Abuti Suping ke “motho ea ratang basali”, le mesuoetsana emeng e mo nka a rateha<br />
haholo. Le bana ba sekolo ba mo nka a rateha haholo. Abuti Suping o na le bophelo bo<br />
maphatha-phathe haholo litabeng tsa thobalano! O rata bana ba sekolo haholo hobane ha<br />
ba tsitlallele ho sebelisa likhohlopo.<br />
1. Ke hobaneng ha Abuti Suping a tsoelapele ho etsa thobalano e sa tšireletsehang le<br />
batho ba bangata ka nako e le ‘ngoe, le ha a ena le tsebo e batsi ka litaba tsa HIV<br />
le hore na e tšoaetsoana joang?<br />
2.<br />
Hobaneng a sa emise boitšoaro bo? U nahana ke eng e mo sitisang?<br />
3. Ha a ne a ka u fa monyetla, ke keletso e fe eo u neng u ka mo fa eona ho mo thusa<br />
ho emisa boitšoaro boo bo kotsi? O lokela ho etsa eng?<br />
97
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
98<br />
Pale ae bobeli: Banna ba bangata ba rata Ausi lenka<br />
Ausi Lenka o lilemo li 22, ke mosali a sa nyaloang ea nang le ‘mele o ratehang haholo.<br />
Metsoalle ea hae e mo joetsa hore o na le “’mele o ahetsoeng thobalano”. Ausi Lenka o<br />
motlotlo haholo ke likhau tse ngata tseo a li hapileng litlholisanong tsa bo ‘mabotle ho<br />
tloha bonyenyaneng ba hae. O koetlisong ea ho ba lepolesa. Karolo ea koetliso ea hae e<br />
kenyeletsa ho ithuta ka thibelo le phetiso ea HIV le AIDS. Boholo ba basebetsi ‘moho le<br />
Ausi Lenka ke banna. Oa thaba ha ba na le thahasello holima hae. O na le likamano tsa<br />
thobalano le basebetsi ‘moho le eena ba bararo. Ka nako e ‘ngoe o lebala ho sebelisa<br />
khohlopo kapa o batla ho e etsa “nama nameng”.<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
Ke hobaneng ha Ausi Lenka a tsoelapele ho etsa thobalano e sa tšireletsehang le<br />
batho ba bangata ka nako e le ‘ngoe ntle le tšebeliso ea likhohlopo?<br />
Hobaneng a sa emise boitšoaro bo? U nahana ke eng e mo sitisang<br />
Ha a ne a ka u fa monyetla , ke keletso e fe eo u neng u ka mo fa eona ho mo thusa<br />
ho emisa boitšoaro boo bo kotsi? O lokela ho etsa joang?<br />
Qetella ketsahalo<br />
`<br />
`<br />
Batho ba na le mabaka a fapaneng a ho tsoela pele ka boitšoaro bo ka bang kotsi<br />
maphelong a bona.<br />
Re lokela ho nahana ka litholoana tse bosula tse tlisoang ke boitšoaro bona, re se shebe<br />
melemo eo re e fumanang feela.
BOiKHATHOllO: THETSA nTHO E PUTSOA<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 6: RE KA FETOLA BOITšOARO BA RONA JOANG?<br />
Papali ena e tla hlasimolla batho, e tla etsa hore batho ba tšehe ba thapolle ‘mele. Kopa<br />
bohle ho ema. Hlalosa hore u tla hoelehetsa o re “tšoara ntho e putsoa”, ‘me e mong le e<br />
mong o tlameha tšoara “ntho e putsoa” e pela hae. Tsena ekaba tuku e putsoa kapa mose<br />
kapa seeta – ntho efe kapa efe. Hoelehetsa o re, “tšoara ntho e tala”, bohle ba mathe ho<br />
tšoara ntho e tala. hape, “tšoara maqaqailana a hao” kapa “tšoara tsebe ea e mong” kapa<br />
“tšoara sefate sane” kapa ntho e ‘ngoe feela. Kopa batho ba bang ho etsa ka litlhahiso.<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 4:<br />
Methati e tšeletseng ea<br />
phetolo ea boitšoaro<br />
Ketsahalong ena, o tla buisana le sehlopha ka methati e tšeletseng e ka u thusang ho atleha ha u<br />
fetola boitšoaro. U tla sebelisa mehlala ea boitšoaro bo litho tsa sehlopha li batlang ho e fetola,<br />
ho bontša methati ena e tšeletseng.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1. Kopa setho sa sehlopha se seng ho hloaea boitšoaro bo kotsi boo ba ka batlang ho bo<br />
laola, [mohlala, ho sebelisa likhohlopo ka mehla]. Sebelisa mohlala ona e le ho tataisa<br />
le ho bontša sehlopha hore se ka latela methati ena joang. Sebelisa karete e ngotsoeng<br />
METHATI E TŠELETSENG <strong>EA</strong> HO FETOLA BOITŠOARO etsoang kahar’a lebokoseng<br />
la lithusa thuto.<br />
Methati e 6 ea ho fetola boitšoaro: Mohlala ‘ke tla sebelisa khohlopo nako eohle ha ke etsa<br />
thobalano’<br />
Mothati oa 1. Ipehele sepheo<br />
U batla ho etsang ho tloha joale?<br />
Mothati oa 2. Tseba lintho tse u sitisang ho fetoha<br />
Ke eng e u sitisang ho etsa seo u batlang ho se<br />
etsa?<br />
Ke batla ho sebelisa khohlopo ka linako<br />
tsohle ha ke kena thobalanong.<br />
Ha ke lule ke na le likhohlopo kamehla.<br />
Ka nako tse ling ha ke sebelise<br />
likhohlopo ha ke noele.<br />
99
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
Mothati oa 3. Katleho e nyane ho isa ho katleho e<br />
kholo<br />
Qala ka mehato e menyane e u thusang ho fihlela<br />
sepheo sa hao se seholo.<br />
Mothati oa 4: Meputso e menyane: kamehla ha u<br />
nka mohato oa ho fihlela sepheo sa hao, Iputse.<br />
Amohela ‘me u ikutloe o le motlotlo ka katleho ea<br />
hao e fokolang.<br />
Mothati oa 5: Itlhahlobe<br />
Batla buka e nyane moo u tla ngola tsoelopele ea<br />
hao; e le ntle (ho se noe nako ea beke) e le mpe<br />
(ho noa ho feta tekano ha o ne o ile moketeng<br />
(lenyalong la motsoalle)). Haeba u sa tsebe ho<br />
bala, kopa motsoalle ho u thusa.<br />
Mothati oa 6: Iphuthe<br />
Baleha maemo kapa libaka tse u susumetsang<br />
ho tsoelapele ka boitšoaro ba hao ba khale. Etsa<br />
moralo oa ho qoba maemo ana kapa khatello ea<br />
lithaka.<br />
100<br />
Ke tla batla maselinyana ka litaba<br />
tsa HIV le likhohlopo, ‘me ke a bale.<br />
Maselinyana ana a tla mpha malebela a<br />
hore na nka bua le moratuoa oaka joang<br />
ka likhohlopo.<br />
Kamor’a hore ke ngolise setsing sa<br />
bophelo, ‘me ke fumane likhohlopo, ke<br />
ile moketeng oa ‘mino le metsoalle ea<br />
ka ho ea keteka ha ke nkile boikarabelo<br />
ka bophelo baka haholo litabeng tsa<br />
thobalano.<br />
Tse ntle: Khoeling e fetileng, ke<br />
sebelisitse khohlopo boholo ba nako ha<br />
ke etsa thobalano. Ke ile ka lebala habeli<br />
feela.<br />
Tse mpe: Khoeling e fetileng ha kea<br />
sebelisa khohlopo makhetlo a mahlano.<br />
Ho ba le Thabo bareng ho eketsa<br />
menyetla ea ho fereha banana ba bang.<br />
Ke tla memela Thabo ha ka re noelle<br />
teng.<br />
2. Fa litho tsa sehlopha pampiri ea methati e 6 ea phetolo ea boitšoaro e tsoang ka<br />
lebokoseng la lithusa-thuto. Ho ngotsoe mehlala e ‘meli, (1) tšebeliso ea khohlopo ka<br />
lehlakoreng le leng, (2) ho fokotsa baratuoa ka ho le leng.<br />
3.<br />
Etsa mohlala o mong, khetlong lena u sebelisa mohlala oa motho ea batlang ho fokotsa<br />
lenane la batho bao a etsang thobalano le bona ka nako e le ‘ngoe.<br />
4. Bolella sehlopha hore Mathabo ke moithuti sekolong se seholo sa sechaba (NUL), eo<br />
morero oa hae e leng ho tlohela ho ba le baratuoa ba bararo ka nako e le ‘ngoe ho ba le<br />
ba babeli ka nako a le ‘ngoe. O hloka ho boloka ba babeli e le hore ha e mong a tsamaea e<br />
mong a be a le teng. Buisana le sehlopha ka methati e 6 ea phetolo ea boitšoaro u sebelisa<br />
mohlala oa ‘Mathabo. Ba lokela ho bolela hore na ba nahana hore tšitiso tseo a nang le<br />
tsona ke life, mehato e menyane eo a lokelang ho e nka ho fihlela sepheo sa hae, a ka<br />
iputsa joang, a ka itlhahloba joang le hore na ba nahana hore ke maemo afe ao Mathabo<br />
a lokelang ho a baleha le hore na a ka qoba lintho tse mo behang molekong oo joang.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 6: RE KA FETOLA BOITšOARO BA RONA JOANG?<br />
Methati e 6 ea ho fetola boitšoaro: Ke tla fokotsa lenane la baratuoa<br />
Mothati oa 1. Ipehele sepheo Ke batla ho fokotsa lenane la batho bao ke etsang<br />
thobalano le bona ka nako e le ‘ngoe.<br />
Mothati oa 2. Tseba lintho tse u sitisang<br />
ho fetoha<br />
Mothati oa 3. Ho tloha katlehong e<br />
nyane ho ea katlehong e kholo<br />
Ke tšohile hore ke tla lieha ho nyaloa, ke tloha ke<br />
tsofala haholo pele ke etsa bana, kahoo ke lokela<br />
ho lula ke butse menyetla eaka.<br />
Ke tlo ba setho sa sehlopha se buisanang ka ho<br />
‘fokotsa bonyatsi’ se teng sekolong mona.<br />
Mothati oa 4: Meputso e menyane Ke tla itokisa ke shebehale hantle, ke tsebe ho<br />
ikutloa ke le motle<br />
Mothati oa 5: Itlhahlobe Ha ke so ba letsetse libekeng tse tharo tse fetileng.<br />
Mothati oa 6: Iphuthe Ha ke sa tla ea meketjaneng ea bana ba sekolo.<br />
Nka mpa ka ea meketjaneng ea hae moo ke nang le<br />
metsoalle le ba lelapa.<br />
Qetella ketsahalo, e re<br />
`<br />
`<br />
Ho sebelisa methati ena e 6 ho ka re thusa ho fetola boitšoaro le ho fokotsa kotsi ea ho ba<br />
le tšoaetso ea HIV.<br />
Re ka sebelisa methati ena e 6 ho re thusa ho etsa liphetoho likarolong tse ling tsa<br />
bophelo ba rona tseo re batlang ho li fetola.<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 5:<br />
Na ho bobebe hakaalo?<br />
Ketsahalong ena, uena joaloka motataisi, u tla fana ka puo ka methati ea phetolo ea boitšoaro.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA KETSAHALO<br />
1. Hlalosa hore ho fetola boitšoaro ba rona kapa ho fetola maemo a rona ho ke ke ha<br />
etsahala ka nako e khutšoane. Batho ba bang ba khona ho emisa hang, empa ba bang, ba<br />
lokela ho lula ba leka hape. Ka linako tse ling re tla khutlela morao empa ha rea lokela<br />
ho nyahama, re lokela ho ipha matla re leke hape.<br />
2. Bontša litho tsa sehlopha setšoantšo sa phetolo ea boitšoaro se katlase. Setšoantšo sena<br />
se bontša methati e fapaneng ea phetolo ea boitšoaro. Litaba tse pel’a mothati ka mong li<br />
hlalosa kamoo re ikutloang ka teng mothating o mong le o mong.<br />
101
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
102<br />
Ho se elelloe<br />
Ho elelloa<br />
Ho ngongoreha<br />
Ho khothala<br />
Ho phela ho latela boitšoaro<br />
bo bocha<br />
Ho phela ho latela boitšoaro<br />
bo bocha ka mehla<br />
Bothata bang? Ha ken a<br />
bothata ‘na.<br />
Be! kea hlokomela hore<br />
ken a le bothata.<br />
“Ke hloka ho etsa ho<br />
hong ho qoba kotsi eo<br />
ke leng ho eona.<br />
Nka khona. Ke tlo leka<br />
ke bone na nka etsang.<br />
Ke bone hore ha ho<br />
boima hakaalo.<br />
E se e le karolo ea<br />
bophelo ba ka!
Mehato ea phetolo ea boitšoaro<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 6: RE KA FETOLA BOITšOARO BA RONA JOANG?<br />
Ho se elelloe “ Ke ne ke sa tsebe ka kotsi ea ho etsa thobalano le batho ba<br />
bangata ka nako e le ngoe.<br />
Ho elelloa “ Joale ke tseba kotsi ea ho etsa thobalano le batho ba bangata ka<br />
nako e le ngoe..Kea elelloa hore ke kotsing ea tšoaetso ea HIV”<br />
Ho ngongoreha “ Ke hloka ho etsa ho hong ho itšireletsa khahlanonong le tšoaetso<br />
ea HIV”.<br />
Ho khothala Ho tloha joale, ke tla sebelisa khohlopo ka linako tsohle ha ke kena<br />
thobalanong. Ha kena ho etsa phoso<br />
Ho itloaetsa boitšoaro<br />
bo bocha<br />
Ho tsitlallela<br />
boitšoarong bo bocha<br />
Qetella ketsahalo, e re,<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Esale ke sebetsa hantle. Empa ka Moqebelo ke entse liphoso …<br />
Leha ho le joalo, ho lokile. Kea tseba nka fihlela sena. Ha ke sa tla<br />
pheta hape.<br />
Ke thabetse hore ebe ke entse qeto ea ho sebelisa likhohlopo<br />
ka nako tsohle. Ke ithutile matsapa a macha ‘me ke natefeloa<br />
ke thobalano ho feta pele hobane kea tseba hore ke lutse ke<br />
tšireletsehile. Bophelo ba ka bo ntlafetse haholo ka tsela ena!<br />
Leha ho na le se re khothalitseng ho fetola boitšoaro, re ka nna ra khutlela mekhoeng ea<br />
rona ea pele. Ho etsa liphetoho ho ka ba boima.<br />
Empa ntho ea bohlokoa ke ho se lahle tšepo. Ho lula u itloaetsa ho etsa lintho tse ncha<br />
tsena tseo o batlang ho li etsa le ho fetola boitšoaro ho tsona. Ho ithuta ka liphoso tsa<br />
rona, ho matlafatsa boitlamo ba rona le ho leka hape.<br />
Batla tšehetso. Kopa ,metsoalle, lelapa, kereke le litho tsa sehlopha sa tšehetso motseng<br />
oa heno ho u thusa. Chakela setsing sa bophelo – ho na le batho ba ka u fang tšehetso.<br />
Hoa amoheleha ho khutlela mekhoeng ea pele, batla thuso u qale hape.<br />
Lesakana le koalang: Motsotso oa ho nahana ….<br />
Ho fumana molemo litabeng tsena tse ncha tseo re ithutileng tsona, re hloka nako ea boinahano.<br />
E re litho tsa sehlopha li behe lihlooho tsa bona tafoleng, ba paqame fatše kapa ba lule ka<br />
tsela e phuthulohileng. Ba kope ho nahana ka seo ba qetang ho ithuta sona. Kamor’a metsotso<br />
e mehlano, bitsa lentsoe kapa poleloana ea mantlha ‘me u ba lumelle ho nahana ka eona<br />
metsotso e ‘maloa. Pheta lentsoe kapa a mabeli kapa lipoleloana, ‘me u bokelle sehlopha ho etsa<br />
lesakana’me u re ba arolelane lintlha tseo ba lumelang e le tsa bohlokoa thutong, le kamoo ba<br />
ka li sebelisang bophelong ba bona.<br />
Phethela thuto ea kajeno ka ho tlasa foromo ea boitlhatlhobo holima thuto ea letsatsi. Botsa<br />
sehlopha maikutlo a bona ka thuto ea kajeno, ka hore ba arabe lipotso tse hlahang foromong<br />
ena, ’me u ngole likarabo tsa bona holima foromo ena. Bolella sehlopha hore bonyane le tla nka<br />
metsotso e mehlano ho tlatsa foromo ena.<br />
103
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
104<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 6: MElAETSA EO SEHlOPHA SE TSAMA<strong>EA</strong>ng KA<br />
EOnA<br />
Ke boitšoaro bofe boo u batlang ho bo fetola?<br />
Ke boitšoaro bo fe bo bocha boo u ratang ho bo qala?<br />
U sitisoa keng?<br />
U tla nka mehato e feng ho fihlela sepheo sa hau?<br />
Ke mang ea ka o tšehetsang?<br />
“mamello e tsoala katleho”<br />
U ke ke oa tšoara ‘mutla e ‘meli ka nako e le ‘ngoe.<br />
Etsa ntho e le ‘ngoe ka nako<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 6: MEKHOA E MEng <strong>EA</strong> HO AnETSA <strong>THUTO</strong><br />
SECHABEng<br />
1. Ha hona le batho ba bangata ba batlang ho fetola boitšoaro bo tšoanang, qalang<br />
sehlopha sa tšehetso.<br />
2. E tsang mohoo oa phetolo ea boitšoaro oa nako e itseng, ‘me o ipehele nako ea ho<br />
fihlela morero ona. Mohlala, khoeling ena ke tla qoba litaba tsa bonyatsi, ke tla<br />
etsa thobalano le motho a le mong feela.<br />
3. Ngola mabitso a libaka tse fapaneng tseo batho ba ka fumanang likhohlopo ho<br />
tsona ka hare ho motse oa rona. Beha pampiri e ngotseng libaka tsena ntlong ea<br />
thitelo.<br />
4.<br />
Tšepisa sehlopha hore o tla nka khohlopo ka nako tsohle.
THUTo Ea 7<br />
NA MOETLO O KA BA KOTSI?<br />
Ketsahalo ea 1: Moetlo le bolumeli bo ka susumetsa boitšoaro ba rona<br />
ka tsela efe? ...........................................................................metsotso e 30<br />
Ketsahalo ea 2: Emisa, Boloka, Fetola ............................................................metsotso e 60<br />
Ketsahalo ea 3: Ho fetola litumelo tse kotsi (Tšoantšiso) ..................................metsotso e 60<br />
Ketsahalo ea 4: Ha re phureng leshoetla! Na re ka emisa bonyatsi? ..................metsotso e 30<br />
Lesakana le Koalang: Lintho tse molemo, tse teng ho ‘na kajeno .........................metsotso e 10<br />
p<br />
Lihora tse 3<br />
105
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
Thuto ena e telele hobane e etsa hore batho ba buisane ka litaba tse ngata, haholo ketsahalo ea<br />
bobeli e shebana le litaba tsa meetlo le litloaelo tseo re lokelang ho li emisa kapa ho li fetola.<br />
Ketsahalo ea boraro eona e na le litšoantšiso tse ka nkang nako e telele ha litho tsa sehlopha li<br />
utloa monate oa ho etsa litšoantšiso tse bontšang litloaelo le meetlo.<br />
Le ka lumellana le le sehlopha hore na le etsa liketsahalo tsena ka nako e le ‘ngoe kapa la etsa<br />
qeto ea ho li etsa ka matsatsi a fapaneng. Ho arola liketsahalo tsena hore li etsoe ka linako tse<br />
arohaneng ho tla fana ka nako e ngata ea hore litho tsa sehlopha li qoqe ka litaba tsena tse li<br />
amang.<br />
Tse tlang ho<br />
ithutoa<br />
Kakaretso ea<br />
thuto<br />
106<br />
Qetellong ea thuto barupeluoa ba lokela ho:<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
Utloisisa hore na moetlo le litumelo tsa rona li ka re susumetsa<br />
boitšoaro ba rona joang le ho re beha kotsing ea HIV.<br />
Utloisisa hore na litloaelo le meetlo e meng li etsa hore basali<br />
ba be kotsing ea tšoaetso ea HIV joang.<br />
Ikutloa ba le sebete sa ho qholotsa litloaelo tsa moetlo tse re<br />
behang kotsing ea tšoaetso ea HIV.<br />
Ketsahalo ea 1: Moetlo le tumelo li ka susumetsa boitšoaro ba rona<br />
joang? Re sheba potso ena ka ho mamela pale ea Ntate Thotanyane.<br />
Ketsahalo ea 2: Emisa, Boloka, Fetola. Ketsahalong ena re ngola<br />
lethathamo la litloaelo tsa moetlo, bolumeli, mekhoa le maele ka<br />
thobalano le bophelo ba thobalano. Re tla etsa qeto ea hore na ke<br />
litloaelo li feng tseo re ka li emisang, ra li boloka kapa ra li fetola.<br />
Ketsahalo ea 3: Ho fetola litumelo tse kotsi. Re tla etsa tšoantšiso ea<br />
‘Emisa-Qala’ ‘me litho tsa sehlopha li tla itloaetsa ho toba litloaelo,<br />
litumelo le meetlo tse li behang kotsing e kholo ea tšoaetso ea HIV.<br />
Ketsahalo ea 4: Ha re phureng leshoetla! Re ka emisa bonyatsi le<br />
tloaelo ea ho ba le baratuoa ba bangata ka nako e le ‘ngoe. Litho tsa<br />
sehlopha li etsa tšoantšiso, joale ka ha eka re ka paramenteng moo<br />
mahlakore a qhothisanng lehlokoa ka hore na tloaelo ea bonyatsi le<br />
hoba le baratuoa ba bangata ka nako e le ‘ngoe e ka fokotsoa joang<br />
Lesotho.<br />
Lesakana le koalang: Lipina le maele. Litho tsa sehlopha li nahane<br />
ka lipina le maele ka hore na banna ba sebele le basali ba sebele ba<br />
Basotho ba tsoanela ho nahana joang le ho itšoara joang. Litaba tsena<br />
re tla bua ka tsona thutong e hlahlamang ena.
Lisebelisoa tse<br />
hlokoang<br />
Lisebelisuoa tse<br />
hlokahalang<br />
Boikhopotso<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 7: NA MOETLO O KA BA KOTSI?<br />
Etsa bonnete ba hore ua itokisa ka ho etsa tšoantšiso ea ‘Emisa-Qala’<br />
pele u qala thuto ea kajeno.<br />
Ketsahalo ea 1: Pale ea NTATE<br />
THOTANYANE le LIPOTSO TSA<br />
SEHLOPHA<br />
Ketsahalo ea 3: Likarete<br />
tse ngotsoeng ‘HO FETOLA<br />
LITLOAELO TSE KOTSI’ re etsa<br />
tšoantšiso ea ‘Emisa – Qala’<br />
Ketsahalo ea 2: Lipampiri tse<br />
kholo tse tharo tse ngotsoeng<br />
EMISA, BOLOKA, FETOLA.<br />
Ha ho buisanoa ka litaba tsa teka-tekano le bochaba, ho bohlokoa ho etsa bonnete ba hore<br />
litaba li buuoa ka mokhoa o senang ho supa ba bang ka menoana kapa ho ba nyenyefatsa.<br />
Litaba tsena li ka qholotsa maikutlo a batho ba bang. Etsa bonnete ba hore litaba tse<br />
hlahisitsoeng ke litho tsa sehlopha tse ka tiisang litumelo kapa litloaelo tse kotsi, mafosisa le<br />
litšebo li tšohloa ke sehlopha se seholo. Kamehla fana ka monyetla oa hore lipuisano li nke<br />
nakoana e le hore litho tsa sehlopha li nahane ka maikutlo, le litumelo le boleng ba tsona tseo<br />
re li nkang e le meetlo. Khothalletsa litho tsa sehlopha hore li qholotse litaba tsena le hore na<br />
ba ka fetola joang tse ba behang kotsing.<br />
107
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
108<br />
Selelekela<br />
Amohela bohle thutong ena. Leboha bohle ba teng. Haeba ho na le litho tsa sehlopha<br />
tse eso fihle, botsa hore na ba ntse ba tla kapa ha ba tlo khona ho ba teng thutong ea<br />
kajeno.<br />
Kopa baithaopi ba neng ba le teng thutong e fetileng ho fana ka boikhopotso holima<br />
liketsahalo tsa thuto e fetileng. Kopa sehlopha ho etsa lesakana la nkope, ‘me uena<br />
u le motataisi o akhele bolo ho e mong feela oa litho tsa sehlopha ‘me eena a bolele<br />
maikutlo a hae, kapa seo a ithutileng sona thutong e fetileng. Ena ke tsela e ntle ea<br />
ho hlahloba kutloisiso ea sehlopha ea melaetsa ea bohlokoa thutong e fetileng.<br />
Bontša sehlopha thuto eo re e etsang kajeno, seo re tla se kotula thutong ea kajeno<br />
le liketsahalo tseo re tla be re li etsa u sebelisa pampiri e ngotseng lethathamo<br />
la tšebetso e tsoang kahar’a lebokose la Lithusa-thuto. Tseo re tla ithuta tsona li<br />
ngotsoe litabeng tse hlahang pele ho selelekela.<br />
Fetisa foromo eo batho ba ngolang mabitso ho eona, haeba ho na le baeti hopola<br />
hore ba ngole mabitso a bona karolong ea baeti. Etsa bonnete ba hore u boloka<br />
foromo e tlatsitsoeng ‘me u tekene ka tlase<br />
Joetsa litho tsa sehlopha ka bokhutšoanyane hore na re tlo buoa ka eng thutong ena:<br />
1.<br />
Thutong ena re tla bua ka litumelo, litloaelo le mekhoa ea Basotho e susumetsang<br />
boitšoaro le liqeto tsa rona.<br />
2. Moetlo le litloaelo tsa rona, bochaba le bolumeli ba rona bo susumetsa tsela eo<br />
re phelang ka eona. Hangata litloaelo tsa moetlo, bolumeli le bochaba li ka ba le<br />
tšusumetso e ntle, empa ka linako tse ling li ka ba le tšusumetso e kotsi maphelong a<br />
rona.<br />
3.<br />
Re tla manolla hammoho hore na litloaelo tse ling tsa moetlo le tumelo li ka re beha<br />
kotsing ea tšoaetso ea HIV joang, le hore na tse ling tsona li ka re tšireletsa joang.<br />
4. Re tla shebisana hore na re ka tiisa meetlo, bolumeli le litloaelo tse re tšireletsang ho<br />
tšoaetso ea HIV le ho fokotsa tse eketsang kotsi ea rona ea tšoaetso ea HIV.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 7: NA MOETLO O KA BA KOTSI?<br />
Ketsahalo ea 1:<br />
Bochaba le bolumeli bo ka susumetsa<br />
boitšoaro ba rona joang?<br />
Bolella litho tsa sehlopha hore ketsahalong ena re tla mamela pale ea Ntate Thotanyane. Paleng<br />
ena re tla utloa hore na bochaba le bolumeli bo susumelitse boitšoaro ba Ntate Thotanyane<br />
joang, le hore na bochaba le bolumeli bo bile le tšusumetso ea mofuta ofe ho basali ba teng<br />
bophelong ba hae.<br />
Hopotsa sehlopha hore mabitso a sebelisitsoeng paleng ena ha se a ‘nete, empa pale eona ke<br />
ea ‘nete. Litaba tsena ke tsa monna oa Mosotho ea lilemo li mashome a mahlano a metso e<br />
‘meli (52) tseo a li buileng nakong eo ho neng ho etsoa liphuputso ka selemo sa 2007.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA KETSAHALO<br />
1. Bolella sehlopha hore u tla se balla pale ea Ntate Thotanyane ‘me ba tle ba koale mahlo<br />
a bona ho inahanela hore na Ntate Thotanyane o shebahala joang le hore na o etsa liketso<br />
tsa mofuta ofe. U ka kopa e mong oa litho tsa sehlopha ho bala pale ena. Litho tsa<br />
sehlopha li lokela ho inahanela hore na basali ba paleng ena ea Ntate Thotanyane ke ba<br />
mofuta ofe.<br />
Pale ea Ntate Thotanyane<br />
Ntate Thotanyane o ikotla sefuba ka hore ke “monna oa Mosotho oa sebele”. O lilemo<br />
li mashome a mahlano a metso e ‘meli (52), ‘me o lula Quthing, o tsebahala haholo e le<br />
motho oa lipale tse monate motseng oa habo. Ntate Thotanyane o lumela hore motho a ka<br />
ba kotsing ha feela a khetha ho phela ka thoko ho meetlo le litloaelo tsa bochaba ba heno.<br />
Ntate Thotanyane o nyetse Mme Maria, ea hlokomelang lehae la bana ba likhutsana. Ntate<br />
Thotanyane o re ba na le “likamano tse ntle haholo…” empa “tali ea hae ha e jooe”.<br />
Thotanyane o na le nyatsi. Lebitso la hae ke Ramaketse ‘me o lilemo li mashome a mabeli<br />
a metso e meraro (23). Esale ele nyatsi ea hae ho tloha ha moroetsana enoa a le lilemo<br />
li leshome le metso e robeli (18). Remaketse o lula motseng o haufi le oa ha Thotanyane.<br />
Ntate Thotanyane oa tšeha ebe o re, ‘mokoko o fatela sethole’..<br />
Mme Maria oa tseba hore na Thotanyane ke motho oa mofuta ofe, empa ho ea ka tumelo<br />
ea hae a ka se hlale monna oa hae, ebile a ke ke a mo botsa ka litaba tsena. O re ke<br />
tsoanelo ea hae ho tšehetsa monna oa hae. Esita le sechaba sa motseng oa hae se lebelletse<br />
hore a tšehetse monna oa hae.<br />
109
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
110<br />
Ntate Thotanyane o ile a re bollella hore Ramaketse ha se nyatsi ea pele. O qetella ka hore<br />
‘re na le puo ereng: ‘monna o tšoanela ho itšoarella ka makala a mangata, ha le le leng le<br />
senyeha a tle a salloe ke a mang a phelang hantle’.<br />
Ho tloha lilemong tse mashome a mabeli (20) a fetileng, Ntate Thotanyane esale a ratana<br />
le Mme Felleng . Ba na le bana ba banana ba bararo. Ntate Thotanyane o na le bana<br />
bana feela, ha a na bana le mosali oa hae. Ka khoeli ea ho feta Ntate Thotanyane o ile<br />
a khaohana le Mme Felleng hobane a re o ile a kenya monna e mong ka ha hae. Ntate<br />
Thotanyane o ne a ntse a ratana le Ramaketse nakong eo a neng a ntse a ratana le Mme<br />
Felleng. O bitsa Ramaketse “setšosa” sa hae. O re o rerile ho monyala ha a ka mo etsetsa<br />
ngoana oa moshanyana.<br />
Ntate Thotanyane ha a lumele ho sebelisa likhohlopo hobane o lumela hore mosebetsi oa<br />
monna ke ho etsa bana. O re khale a etsa thobalano le banana bohle ba neng ba robala<br />
thakaneng, empa ha a ka a fumana tšoaetso ea HIV. O re HIV ke lefu le fumanoang ke<br />
bacha ka lebaka la lijo tseo ba li jang mehleng ona. O tsoela pele hore oa tseba hore basali<br />
ba o etseng thobalano le bona, esita le bao a ba patetseng ho kena thobalanong le eena –<br />
ha ba na tšoaetso ea HIV hobane o re o ‘khona ho bona haeba mosali a kula’. Ke eena ea<br />
rutang banna ba lilemong tse tlase ba motseng moo hore na mosali ea “phetseng hantle” o<br />
fapana le ‘ea fosahetseng ea sa pheleng hantle” joang.<br />
SEx WORKERS<br />
NTATHE THOTANYANE<br />
MME RAMAKETSE<br />
MME MARIA<br />
MME FELLENG
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 7: NA MOETLO O KA BA KOTSI?<br />
2. Kamor’a ho bala pale ena, botsa batho ba babeli hore na maikutlo a bona ke afe ka pale<br />
ena. Ba botse, “Na pale ee e tšoana le bophelo boo ba bo tloaetseng? Na hona le batho ba<br />
kang Ntate Thotanyane metseng ea habo rona?<br />
3. Arola litho tsa sehlopha ka lihlotšoana tse tharo. Ba kope ka lihlotšoana tsa bona ho<br />
araba lipotso tse hlahang paleng ena, ‘m’e ba ngole lipuisano tsa bona holima pampiri e<br />
kholo.<br />
lipotso ka pale ena<br />
Sheba setšoantšo se bontšang khokahano ea thobalano ea Ntate Thotanyane, ebe le araba<br />
lipotso tse latelang.<br />
1. Tšusumetso ea “bochaba” holima Ntate Thotanyane le basali bao a ratanang le bona<br />
ke efe?<br />
2.<br />
3.<br />
U nahana hore ke hobaneng basali baa ba ile ‘ba mamella boitšoaro boo ba hae’? U<br />
nahana Bochaba, bolumeli le litloaelo tsa moetlo li na le tšutšumetso efe?<br />
Kotsi ea boitšoaro ba Ntate Thotanyane ke efe? Boitšoaro boo ba hae bo ka ama<br />
mosali oa hae le linyatsi tsa hae joang, moho le banna bao a ba rutang?<br />
4. Fana ka monyetla ho sehlopha ho tlaleha lipuisano tsa bona. Kopa sehlotšoana sa pele<br />
ho bolela karabo ea sona ea potso ea pele. Kopa lihlopha tse ling ho tlatselletsa. Kopa<br />
sehlopha sa bobeli ho bolela karabo ea sona ea potso ea bobeli, le sehlopha sa boraro ho<br />
bolela karabo ea sona ea potso ea boraro. Ho fana ka likarabo ka tsela ena ho tla boloka<br />
nako le ho etsa hore litho tsa sehlopha li kenye letsoho li sa khathale.<br />
Qetella ketsahalo:<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Kotsi ea rona ea ho tšoaetsoa HIV e susumetsoa ke boitšoaro ba rona le liqeto tseo re li<br />
etsang. Boitšoaro ba rona bo susumetsoa ke liqeto tseo re li etsang, bolumeli, bochaba, le<br />
litloaelo tsa rona.<br />
Mohlala, kholiso le bochaba ba rona li etsa ho be thata hore basali ba itšireletse ka<br />
likhohlopo. Haele bolumeli bo bong bona ha bo lumelle basali ho sebelisa likhohlopo, sena<br />
se ba beha kotsing e kholo ea ho fumana tšoaetso ea HIV.<br />
Mohlala o mong: Bochaba ba rona bo iphapanyetsa taba ea banna ba nang le likamano<br />
tsa thobalano le basali ba bangata. Sena se ba beha kotsing e kholo ea tšoaetso ea HIV.<br />
Ketsahalong e hlahlamang, re tla sheba litloaelo tsa bochaba le bolumeli tse re<br />
tšireletsang ho tšoaetso ea HIV, le meetlo le tumelo e eketsang menyetla ea rona ea ho<br />
fumana tšoaetso ea HIV.<br />
Re tla boela re buisane ka litloaelo tse re sireletsang, le hore na re ka li akofisa joang LE<br />
ho sheba hore na re ka fetola joang litloaelo le litumelo tse re behang kotsing.<br />
111
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
112<br />
Ketsahalo ea 2:<br />
Tseo re ka li Emisang, tseo re ka li<br />
Bolokang, le tseo re ka li Fetolang<br />
Sepheo sa ketsahalo ena ke ho hloaea likarolo tsa bochaba le meetlo tse amanang le thobalano le<br />
bophelo ba thobalano tse bohlokoa hore sechaba se li boloke, le tsa ka fetoloang kapa ho emisa<br />
ho li etsa ele molemong oa ho khothalletsa bophelo bo botle le thobalano e khotsofatsang. Re tla<br />
qala ka lipuisano re le sehlopha se seholo ho etsa lethathamo la mekhoa, litloaelo tsa bochaba<br />
le litumelo tsa Basotho mabapi le bophelo ba thobalano. Re tla tsoelapele ho sheba e ‘ngoe le e<br />
‘ngoe lethathamong re hlahloba melemo ea ona le litla-morao tsa eona. Qetellong, re le sehlopha<br />
re tla lumellana hore na nakong ena eo ho nang le lefu la HIV, na ke li feng litloaelo, litumelo le<br />
mekhoa ea rona eo re lokelang ho emisa, ho e boloka kapa ho e fetola.
Mokhoa oa ho tsamaisa ketsahalo<br />
1.<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 7: NA MOETLO O KA BA KOTSI?<br />
litloaelo tsa moetlo le litumelo tse behang batho kotsing<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Kopa litho tsa sehlopha ho bolela tse ling tsa litloaelo, litumelo le mekhoa ea bophelo ba<br />
thobalano ba Basotho. Ngola litaba tsena holima pampiri e kholo.<br />
Mohlala: ho se kene thobalanong pele ho lenyalo; ketekelo ea lebollo; Tumelo ea hore mosali<br />
ke mosali ka bana; Ho khetha ho etsa thobalano le mosali empa setho sa hae sa botšehali se<br />
se mongobo (kappa metsi ho lekana); mosali ha a lokela ho natefeloa ke thobalano; le hore<br />
ke banna feela ba ka qalang thobalano; mekhabo puo e kang ‘monna ke mokopu oa nama,<br />
mosali ke k’habeche oa ipopa’; ‘Molimo o bopile mosali hoba le le bana’;<br />
2. Hopotsa litho tsa sehlopha ho tsepamisa maikutlo holim’a mekhoa le meetlo kapa litumelo<br />
tseo Basotho ba ntseng ba li bolokile (e seng tseo ba seng ba sa lietse).<br />
Basali ha ba lumelloe ho bua kapa ho qala thobalano. Basali ha ba lokela ho natefeloa<br />
ke thobalano.<br />
Ha ngata banna ha ba rate ho etsa thobalano le mosali eo setho sa hae sa botšehali se<br />
leng mongobo kapa se le metsi haholo. Hona ho susumetsa basali ho kenya lintho tse<br />
omisang setho sa bona sa botšehali. Ka lebaka la hore setho sa botšehali se omeletse,<br />
mabota a sona a taboha le ho utloa bohloko nakong ea thobalano. Sena se eketsa<br />
menyetla ea ho fumana tšoaetso ea HIV.<br />
Litumellano tsa lenyalo le ho ntša bohali ho etsa basali eke ‘ke thepa’ e rekoang.<br />
Mosali o fetoha thepa ea monna oa hae kapa ea lelapa la bo monna. Maemong<br />
a tjena, mosali o sitoa ho buisana le monna oa hae hore ba etse thobalano e<br />
sireletsehileng. Mosali a ka sitoa ho botsa monna oa hae ha a belaela hore o ratana le<br />
basali ba bang.<br />
Batsoali kapa sechaba se iphapanyetsa taba ea hore banana ba banyane lilemong ba<br />
kena thobalanong ele ho fumana chelete, lijo kapa ho patalloa sekolo ka lebaka la<br />
bohloki ba malapa a bona.<br />
Tumelo ea hore monna o tla itematsa kapa ho tsoa kotsi le ho ntša balimo ba hae kotsi<br />
ha a sa lahle ‘mane ka hare ho setho sa mosali e le hore a tsebe ho etsa lesea.<br />
Litumelo tse hlahang ka maele le mekhabo-puo joale ka mehlala e latelang:<br />
‘Monna ke mokopu oa nama. Mosali ke K’habeche oa ipopa’.<br />
mokoko o fatela sethole’<br />
113
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
114<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
‘lehae la monna le hohle’<br />
‘Monna oa theteha’‘<br />
‘Lebitla la monna le ka thoko ho tsela’<br />
‘monna o tšoanela ho itšoarella ka makala a mangata, ha le le leng le senyeha a tle a<br />
salloe ke a mang a phelang hantle’.<br />
‘monna ke apole oa lomisanoa ‘<br />
3. Arola litho tsa sehlopha lihlotšoana tsa batho ba babeli. Kopa sehlopha ka seng ho<br />
buisana ka litumelo kapa litloaelo tse peli tse ngotsoeng pampiring e kholo.<br />
4.<br />
Lipotso tsa lihlopha<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Melemo ea litumelo tsee efe ho motho ka mong, ho malapa le ho sechaba?<br />
Litloaelo kapa litumelo tsee li na le litla-morao li fe ho motho ka mong, ho malapa<br />
le ho sechaba?<br />
‘Na litla-morao tsee li ama banna le basali ka litsela tse fapaneng?<br />
Kopa litho tsa sehlopha ho etsa lesakana la nkope. Kopa sehlopha ka seng ho arolelana<br />
lintlha tseo ba buisaneng ka tsona.<br />
5. Ngola matšoao a mararo pampiring e kholo e be u e manametsa leboteng pela moo litho<br />
tsa sehlopha li tla ema. Ngola pampiri e le ‘ngoe e kholo BOLOKA’, ngola ‘FETOLA’<br />
ho e ‘ngoe e be u ngola ‘EMISA’ ho ea boraro. Ka ‘ho fetola’ re bolela hore mekhoa le<br />
litloaelo le litumelo li ntle empa li hloka ho fetoloa mona le mane. Ka ‘ho EMISA’re<br />
bolela hore litloaelo tsena li baka li kotsi, ka hona li lokela ho emisoa hang hang.<br />
6. Sheba meetlo, litumelo le litloaelo tsohle tseo lihlopha li buisaneng ka tsona. Bala<br />
ntlha ea pele lethathamong, ebe u kopa hore setho ka seng se eme pela pampiri eo se<br />
lumellanang le eona e ngotsoeng “BOLOKA’, “FETOLA” kapa “EMISA”<br />
7. Kopa batho ba emeng pela pampiri tse fapaneng ho fana ka mabaka a etsang hore ba<br />
eme pela pampiri eo ba e khethileng. Ha batho ba se ba hlalositse mabaka, botsa hore na<br />
hona le motho ea ratang ho tloha moo a emeng teng. Etsa sena ho fihlela le buisane ka<br />
litumelo, mekhoa le meetlo eohle e neng e ngotsoe lethathamong le pampiring e kholo.<br />
8. Phethela ketsahalo ena ka ho etsa lethathamo la litloaelo le meetlo tse re sireletsang<br />
khahlanong le tšoaetso ea HIV le tse re behang kotsing ea tšoaetso ea HIV.
Phethela ketsahalo, ka hore<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 7: NA MOETLO O KA BA KOTSI?<br />
Sepheo sa ketsahalo ena ha se hore bochaba ke ntho e mpe. Empa ke ho bontša hore litumelo tse<br />
ling li hloka ho fetoloa, haholo nakong ena ea lefu la HIV. Re hloka ho boloka tse ntlafatsang le<br />
ho sireletsa sechaba le ho fetola tse behang sechaba kotsing ea tšoaetso ea HIV.<br />
Bochaba, litumelo le ‘boleng ba motho’ bo fetoha nako le nako. Mehleng ena ha re etse lintho<br />
joale ka ha baholo ba rona ba ne ba etsa. Bophelo bo fetoha le nako. Re lokela ho fetola bophelo<br />
ba rona le nako.<br />
Ketsahalo e tlatsetsang: Maelana ka thobalano le bophelo ba<br />
thobalano<br />
Etsa ketsahalo ena ele haeba ona le nako.<br />
Kopa litho tsa sehlopha ho phura leshoetla ka maelana a tšeletseng a buang ka thobalano<br />
le boitšoaro ba thobalano. Mohlala, “Monna ke mokopu oa nama” ha “ Mosali ke<br />
kh’abeche oa ipopa” kapa “Lehae la monna le hohle”.<br />
2. Ngola maelana a tšeletseng holima pampiri e kholo kapa ho kopa litho tsa sehlopha<br />
ho etsa setšoantšo se bontšang maelana ana.<br />
3. Etella pele lipuisano tsena ‘me u ba botse hore “Na hoo ke ‘nete kapa ha se ‘nete”,<br />
“ke litlamorao li fe tse ka tlisoang ke lipuo tsee? Re ka fetola lipuo tsee joang?<br />
Phethela ketsahalo ena ka hore ‘Re buile ka litumelo tse ngata tse teng metseng ea rona –<br />
tse ling li matla ho feta tse ling. Tse ling li ipapisitse le moetlo ha tse ling ele tse se nang<br />
motheo. Litumelo tseo re buileng ka tsona li ka ba kotsi ho rona hobane li eketsa menyetla<br />
ea ho fumana tšoaetso ea HIV. Leha ho le thata joalo, ho bohlokoa ho rona ho qholotsa<br />
litloaelo le meetlo ena e re behang kotsing ea HIV.<br />
115
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
116<br />
Ketsahalo ea 3:<br />
Ho fetola litumelo tse bakang kotsi<br />
(Tšoantšiso)<br />
Ketsahalong ena u tla sebelisa mokhoa oa Tšoantšiso ea ‘Qala-emisa’ ho itloaetsa ho qala<br />
lipuisano ka litumelo le litloaelo tsa rona tse re behang kotsing ea HIV. Batho ba bangata ba na<br />
le bothata ba ho qala lipuisano ka litumelo le litloaelo tsa rona le ho liphethela hantle. Ketsahalo<br />
ena e tla re thusa hore re itloaetse ho ba le lipuisano tse ntle.<br />
Tšoantšiso ena e tšoana le tšoantšiso e tloaelehileng, empa e tlama litho tsa lihlopha tse ling ho<br />
nka karolo tšoantšisong ele hore li fetole tsela eo tšoantšiso e qetellang ka eona. Sepheo ke hore<br />
ba shebelletseng ba thuse ba etsang tšoantšiso ho fihlela sephetho se amohelehang ho litho tsa<br />
sehlopha kaofela.<br />
Mokhoa oa ho etsa tšoantšiso: Batho ba babeli ba etsa tšoantšiso e le ‘ngoe ho tsena tse hlahang<br />
thutong ena. Ba tla etsa tšoantšiso ena ho fihlela qetellong. Batho bana ba babeli ba etsa<br />
tšoantšiso ena hape, empa lekhetlong lena ba shebelletseng ba ka emisa tšoantšiso hara nako ‘me<br />
ba nka sebaka sa ba neng ba ntse ba etsa tšoantšiso. Motho ea mocha ea qetang ho nka karolo<br />
tšoantšisong ena a ka fetola mokhoa oo tšoantšiso e qetellang ka ona. Mokhoa ona o lumella<br />
litho tsa sehlopha ho fetola likarolo tse ling tsa tšoantšiso e le ho fihlela tharollo le hore e felelle<br />
hantle, ka mokhoa o kholisang bohle hore tharollo e teng.<br />
Mokhoa oa ho tsamaisa thuto<br />
Pele thuto e qala, khetha e ‘ngoe ea litšoantšiso tse hlahang sehloohong sa “Ho fetola litumelo le<br />
litloaelo tse behang maphelo a rona kotsing”. Khetha baithaopi ba babeli. Ba kope ho itlhophela<br />
ho tla etsa tšoantšiso eo u e khethileng.<br />
Mohlala – tšoantšiso ea 2. Mosali (eo e leng eena sebapali sa mantlha) o belaela hore monna oa<br />
hae ha a tšepahale, ‘me o batla ho buisana le eena ka taba ea ho sebelisa likhohlopo le ho ea<br />
tlhatlhobong ea HIV. Empa mokhoa o a qalang lipuisano tsena ka oona ha o motle, ba qabana<br />
‘me qetellong eba ntoa e mahlo mafubelu.<br />
Hlokomelisa baithaopi bana ba babeli hore e le ho itlhophela tšoantšiso ena, ba lokela ho bua ka<br />
lintho tse utloisang bohloko le ho mpefatsa boemo. Tsoantsiso e se ke ea qetella ka mokhoa o<br />
monate.<br />
Hang ha o khotsofetse ke ka moo tšoantšiso e tsamaileng ka teng, bolella baithaopi bana hore ba<br />
tla etsa tšoantšiso ena ka pele ho sehlopha kaofela.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 7: NA MOETLO O KA BA KOTSI?<br />
1. Pele tšoantšiso e qala. Hlalosetsa sehlopha hore baithaopi ba babeli ba tla etsa tšoantšiso<br />
e bontšang ka moo puisano e nepahetseng e tšoanelang ho ba ka teng.<br />
2. Tšoantšiso e etsoa lekhetlo la pele: Kopa baithaopi ba babeli ho etsa tšoantšiso eo ba<br />
itokiselitseng eona pele thuto e qala. Khothaletsa litho tse ling ho opela baithaopi bana<br />
mahofi ha tšoantšiso e feela. Botsa sehlopha hore na se bone mosali a le joang le hore na<br />
maikutlo a bona ke afe ka moo tšoantšiso e qetelletseng ka teng.<br />
3. Tšoantšiso e etsoa lekhetlo la bobeli. Bolella litho tsa sehlopha hore baithaopi ba tla pheta<br />
tšoantšiso hape, feela khetlong lena litho tse ling li tla emisa tšoantšiso ha li nahana hore<br />
mosali o bua kapa o etsa ntho e mpefatsang boemo. Motho a ka emisa tšoantšiso ka ho<br />
phahamisa letsoho.<br />
4. Tšoantšiso e tla emisa nakoana. Motho ea ileng a emisa tšoantšiso a nke sebaka sa mosali<br />
‘me a leke ho matlafatsa mokhoa oo tšoantšiso e fellang ka ona.<br />
5. Tšoantšiso e tsoele pele. Haeba sehlopha se nahana hore sebapali se secha se etsa hore<br />
boemo bo mpefale, kapa ho bua lintho tse sa natefiseng tšoantšiso, se ka emisa tšoantšiso<br />
eaba setho se seng se nka sebaka sa sebapali sena tšoantšisong ena.<br />
6.<br />
Tšoantšiso e ka emisoa ebe e fetoloe ho fihlela sehlopha se utloa eka e felella ka tsela e<br />
nepahetseng, e kholisehang.<br />
7. Arola litho tsa sehlopha ka lihlotšoana tsa batho ba bane sehlopha ka seng. Kopa<br />
sehlopha ka seng ho khetha likarete tsa tšoantšiso tsa bochaba le bonyatsi e be ba<br />
itokisetsa ho etsa tšoantšiso e buang ka litaba tse kareteng eo li e khethileng.<br />
8.<br />
Kamor’a metsotso e 15, sehlopha sa pele se tla etsa tšoantšiso ea sona ba sebelisa<br />
mokhoa oa ‘Emisa-Qala’<br />
9. Kamor’a hore lihlopha tsohle li etse litšoantšiso tsa tsona, sebetsa ‘moho le litho tsa<br />
sehlopha ho etsa lethathamo la lintho “TSE MOLEMO” le “TSE SENG MOLEMO” tseo<br />
motho a ka li etsang ho bua ka litaba tse hlokolosi.<br />
Bochaba bo ama bonyatsi kapa ho etsa thobalano le batho ba<br />
bangata ka nako e le ‘ngoe joang?<br />
Tšoantšiso ea 1. Mosali ea sa nyaloang (ke eena sebapali sa mantlha) o batla ho buisana ka<br />
litaba tsa thobalano le khokahano ea thobalano le mora oa hae ea lilemo li 22 ea kenang<br />
sekolong se seholo sa sechaba (NUL). Empa o sitoa ho buisana le eena hobane o sebelisa<br />
mokhoa o sa lokang oa ho qala puisano ena.<br />
Tšoantšiso ea 2: Limakatso (ke eena sebapali sa mantlha) o nyetsoe ke monna ea mo fetang<br />
ka lilemo tse leshome. O mo rata haholo empa o lla ka hore monna oa hae ha mo khotsofatse<br />
ka thobalano. O ratana le monna e monyane ho eena ka lilemo ea mo khotsofatsang ka<br />
117
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
thobalano. Limakatso ha rate hore ebe ha a tšepahalle monna oa hae ka hona o etsa qeto ea<br />
ho bua le eena ka litlhoko tsa hae tsa thobalano. Ka bosiu bo bong o ile a leka ho buisana le<br />
monna oa hae, ‘me monna o tlaloa ke khalefo a ba ‘mitsa letekatse, a ‘mo botsa le hore na o<br />
tsoa ithuta lintho tsena tseo a li batllang hokae.<br />
Tšoantšiso ea 3: Mosali e monyane lilemong (ke eena sebapali sa mantlha) o bua le ‘m’ae<br />
matsale ka matšoenyeho a hae ka hore monna oa hae ona le linyatsi ‘me boitšoaro bona ba<br />
hae bo sa lokang bo na le tšusumetso ho mafahla a bona a bashanyana a lilemo li 15. Mosali<br />
enoa o ea ho ‘mae matsale ho kopa boeletsi hore na a ka etsang hore a khotsafatse monna oa<br />
hae ka thobalano.Ma’e matsale a halefa ke puisano ena aba a supa ngoetsi ka monoana le<br />
ho mo bona molato hore ebe monna o itšoere joalo. Ba qetella ka ho supana ka menoana ka<br />
taba ena.<br />
Tšoantšiso ea 4: Khabane (ke eena sebapali sa mantlha) o nyetse Lerato, mosali ea nang le<br />
khoebo e atlehileng. Khabane o re mosali oa hae ha a mo hlomphe hobane a fumana chelete<br />
e fetang ea hae. Ka letsatsi le leng bo-malom’a Lerato ba bolella Khabane hore Lerato o<br />
ratana le bahlankana ba banyane lilemong, o noa joala le bona ‘me o kena thobalanong le<br />
bona bahlankana bana. Ba re Khabane o hloka ho khalemela Lerato. Ha lelapa le ka tseba,<br />
ntho ena e tla tlisa mahlabisa lihlong a tšabehang malapeng a bona ka bobeli. Litaba tsena<br />
tsa bo-malom’a Lerato ha se linnete, joale nakong eo Khabane a li botsang Lerato, e qetella e<br />
le ntoa e mahlo mafubelu.<br />
Tšoantšiso ea 5: Monna-moholo e mong oa lelapa, o tsebisa mosali oa mohlolohali (ke eena<br />
sebapali sa mantlha) le ‘m’ae hore kaha monna oa hae ese e le mofu, lelapa le tla lokela<br />
ho hlokomela mosali enoa. Ka hona o tla lokeloa ke ho nyaloa ke moena oa mofu. ‘M’ae o<br />
tšelisa morali oa hae ‘me o mo tšepisa hore lintho li tla loka. Le ha ho le joalo, mohlolohali<br />
enoa o ngongoreile haholo ka moena oa mohats’ae hobane o utloile ho thoe o na le likharebe<br />
tse ‘maloa. Ha a ba tle ho nyaloa ke eena. O tsebisa lelapa ‘me ba tlaloa ke khalefo e kholo.<br />
Tšoantšiso ea 6: Ntate Mofokeng o tlasa khatello ea maikutlo, ‘me o lula a shebile bosiu.<br />
Kharebe ea hae ‘Masentle e hana ho sebelisa likhohlopo, o batla ho ba le ngoana e le hore<br />
e be mosali ea phethahetseng. O re ha Ntate Mofokeng a mo rata o tla mo tšepa, ‘me ha a<br />
mo tšepa a ke ke a mo qobella ho sebelisa khohlopo. Mosali oa Ntate Mofokeng oa tseba<br />
ka ‘Masentle ‘me o elellisitse ntate Mofokeng hore a se ke be a senya ngoanana enoa. Ntate<br />
Mofokeng a ka etsa joang hore ‘Masentle a lumele ho sebelisa likhohlopo?<br />
Qetella thuto, e re,<br />
`<br />
`<br />
118<br />
Ho qala puisano ka litaba tsa bophelo bo botle ba thobalano LE ho itšireletsa khahlanong<br />
le HIV ho ka ba thata. Re lokela ho itokisa hore na re ka beha litaba tsa rona joang pele<br />
rea lipuisanong.<br />
U ka botsa metsoalle ea hau kapa batho ba sebetsang litsing tse sebeletsang sechaba hore<br />
na u ka qala lipuisano tsena joang ka tsela e tla tlisa litholoana tse molemo.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 7: NA MOETLO O KA BA KOTSI?<br />
Ketsahalo ea 4:<br />
Ha re phureng leshoatla ka taba ena:<br />
Bonyatsi bo ka feela.<br />
Khetlong lena re tla buisana joalo ka ha bahlomphehi ba buisana ka paramenteng. Ka<br />
lehlakoreng le leng ke ‘muso o batla ho fetisa molao o reng ‘bonyatsi kapa ho etsa thobalano<br />
le batho ba fetang bo-ngoe ka nako e le ngoe’ ke tlolo ea molao. Lehlakore la bohanyetsi lona<br />
le lumela hore seo se ke ke sa etsahala. ‘Muso o hlophisa lipuisano lipakeng tsa mahlakore a<br />
mabeli.<br />
Mekhoa ea ho tsamaisa <strong>THUTO</strong><br />
1.<br />
Arola litho tsa sehlopha lihlotšoana tse tharo. Sehlopha sa pele se emetse ‘muso, sehlopha<br />
sa bobeli sona ke sa bohanyetsi, sehlopha sa boraro sona ke sa sechaba.<br />
‘MUSO o tsitlallela hore: Re ka fetola tloaelo ea ho bonyatsi le ho etsa thobalano le<br />
batho ba bangata ka nako e le ‘ngoe. Bonyatsi bo ka feela!<br />
BOHANYETSI bo tsitlallela hore: Re ke ke ra fetola tloaelo ea bonyatsi, ke moetlo oa<br />
rona<br />
Sehlopha sa boraro se tla ikhakanya ka hore ke litho tsa sechaba tse mametseng ka hloko<br />
ha ho qothisanoa lehlokoa. Ba tsoa sehlopheng sa tšehetso ‘me ba lumela hore Basotho<br />
ba ka fetola boitšoaro ba bona mabapi le ho bohlola kapa ho etsa thobalano le batho ba<br />
bangata ka nako e le ‘ngoe. Ba bone batho ba fetoha, ‘me ba qala ho sebelisa likhohlopo,<br />
joale ba tseba hore batho ba ka fetola mekhoa le litloaelo tsa bona.<br />
2. Fa lihlopha metsotso e 15 ho itlhophela lipuisano tsena. Hopotsa lihlopha ho etsa<br />
lethathamo la lintlha tsa tsona, ba boele ba nahane ka hore na “lehlakore le leng” le ka<br />
hlahisa lintlha li feng, ‘me ba itukisetsa ho qothisana lehlokoa ka lintlha tsena.<br />
3. Bolella litho tsa sechaba hore ba tla fumana monyetla oa ho botsa mahlakore ka bobeli<br />
lipotso qetellong ea lipuisano. Ba lokela ho nahana lipotso tseo ba tla li botsa. Ha ba<br />
lumelloa ho etsa puo, ba lumeletsoe feela ho botsa potso. Haeba ba etsa puo ba tla tebeloa<br />
ka paramenteng.<br />
4. Hlopha sebaka hantle moo ho tla tšoareloa lipuisanong tsena. Khetha moithaopi ea<br />
tla boloka nako. Mosebetsi oa hae lipuisanong tsena ke ho etsa bonnete ba hore ho bua<br />
motho a le mong ka nako le hore re be le lipuisano re se ke ra etsa khang. Lumella<br />
BOHANYETSI ho bua pele. Bana le metsotso e meraro. Kamor’a mona fa lehlakore<br />
la ‘muso sebaka sa ho bua. Le bona ba fuoa metsotso e meraro. Tsoelapele ho fana ka<br />
metsotso e meraro ho sehlopha ka seng.<br />
119
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
120<br />
5. Kamor’a hore mahlakore ka bobeli a hlahise maikutlo lekhetlo la bobeli, litho tsa sechaba<br />
li ka botsa bohanyetsi lipotso tse peli le ‘Muso lipotso tse peli. Sehlopha sa bohanyetsi le<br />
sa ‘muso se tla fuoa metsotso e ’meli ho arabela potso ka ‘ngoe.<br />
6. Hang ha mahlakore ka bobeli a arabile lipotso tse tsoang ho sechaba, emisa lipuisano.<br />
Bolella lihlopha tsohle hore ‘muso o tla tšoara lipitso ho bua ka litaba tsena metseng ho<br />
utloa maikutlo a sechaba sa Lesotho. Kopa litho tsa sehlopha ho etsa lesakana la nkope.<br />
Bohle re tla ba ntho e le ‘ngoe, re be sechaba (ha ho sa na ba emetseng ‘muso kapa<br />
bohanyetsi).<br />
7. Botsa sechaba, hore na se ithutile eng lipuisanong tsena tsa paramente le hore na Lesotho<br />
mona ba ka fetola tloaelo ea ho bonyatsi kapa ho etsa thobalano le batho ba bangata ka<br />
nako e le ngoe joang?<br />
8.<br />
Botsa lipotso tse latelang ‘me o ngole likarabo holim’a pampiri e kholo:<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Ke se feng seo motho ka mong a ka se etsang ho fokotsa sekhahla sa bonyatsi kapa<br />
bohlola?<br />
Ke se feng seo re ka se etsang metseng ea rona, re le sechaba ho fokotsa sekhahla sa<br />
bonyatsi kapa bohlola?<br />
Ke se feng seo ‘Muso le baeta-pele ba bang ba ka se etsang ho fokotsa sekhahla sa<br />
bonyatsi kapa bohlola?<br />
Qetela thuto ena ka litaba tse monate. Hopotsa sehlopha hore Lesotho mona<br />
batho ba fetotse boitšoaro ka kakaretso. Mehlala:<br />
Bonyane ke batho ba mashome a mahlano hoba lekholo (50%) ba sebelisang<br />
likhohlopo. Sena se ne se sa etsahale lilemo tse leshome tse fetileng.<br />
Re na le Molao oa Litlolo tsa Molao oa Thobalano. Molao ona o hlalosa hore<br />
ke tlolo ea molao ho etsa thobalano le mosali oa hao kantle ho tumello ea hae.<br />
Sena se ne se sa etsahale lilemo tse 15 tse fetileng.<br />
Lefatšeng ka bophara, lintho li’a fetoha.<br />
Bonyatsi bo ka feela ha bohle re kenya letsoho ho fetola litloaelo tsa rona.<br />
Lesakana le Koalang:<br />
Kopa bohle ho etsa lesakana la nkope. Kopa litho tsa sehlopha ho nka metsotso e ‘maloa ba<br />
nahana ka lipina tse khutšoane tseo ba li tsebang kapa lipale kapa maelana a hlalosang mokhoa<br />
oo monna kapa mosali oa sebele oa Mosotho a lokelang ho itšoara ka ona litabeng tsa thobalano.<br />
Kopa litho tsa sehlopha ho ithaopela ho etsa tšoantšiso, ho bina pina kapa ho arolelana maelana<br />
ka monna oa sebele le mosali oa sebele, qalong ea thuto e hlahlamang.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 7: NA MOETLO O KA BA KOTSI?<br />
Phethela thuto ea kajeno ka ho tlasa foromo ea boitlhatlhobo holima thuto ea letsatsi. Botsa<br />
sehlopha maikutlo a bona ka thuto ea kajeno, ka hore ba arabe lipotso tse hlahang foromong<br />
ena, ’me u ngole likarabo tsa bona holima foromo ena. Bolella sehlopha hore bonyane le tla nka<br />
metsotso e mehlano ho tlatsa foromo ena.<br />
`<br />
`<br />
`<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 7: MElAETSA EO SEHlOPHA SE TSAMA<strong>EA</strong>ng KA<br />
EOnA<br />
Litloaelo tse ling tsa bochaba, bolumeli le boleng li re beha kotsing e kholo ea tšoaetso<br />
ea HIV.<br />
Litloaelo tsena tsa bochaba li ka fetoha. Phetoho e qala ka rona.<br />
Re ka qholotsa litloaelo tsa bochaba tse re behang kotsing ea tšoaetso ea HIV.<br />
Tseba boleng ba hao. Tsitlallela boleng ba hao.’<br />
‘ha u se na boikemelo, u tla sebelisoa hampe’<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 7: MEKHOA E MEng <strong>EA</strong> HO AnETSA <strong>THUTO</strong><br />
SECHABEng<br />
1. Mema metsoalle ea hao hore le be ‘moho bosiu le tlo etsa litšoantšiso le sebelisa<br />
mokhoa oa papali ea ‘Qala-emisa-tsoela pele’ ‘me hona ho tla etsa hore le natefelloe<br />
haholo.<br />
2.<br />
Hlophisa lipuisano tse ngangisanang lipakeng tsa lihlopha tse fapaneng tse teng<br />
motseng oa heno (mohlala, lihlopha tsa kereke, le lihlopha tsa bacha).<br />
3. Kopa motho e mong eo e leng ngaka ea moetlo ho bua le sehlopha sa hao ka kamoo<br />
bochaba le litloaelo li fetohileng ka teng mehleng ena ha re bapisa le nakong ea ho<br />
feta.<br />
4. Hlophisa “Mokete oa Bochaba” moo le tla buisana kapa le etse litšoantšiso le<br />
shebisana hore na ke litumelo le litloaelo life tse kotsi le tse seng kotsi.<br />
121
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
122<br />
THUTo Ea 8<br />
BANNA BA SEBELE<br />
LE BASALI BA SEBELE<br />
Ketsahalo ea 1: Phapano ke e fe lipakeng tsa botona le botšehali LE<br />
teka-teka-tekano? ...................................................................metsotso e 20<br />
Ketsahalo ea 2: “Banna ba sebele ba Basotho” le “Basali ba sebele ba<br />
Basotho” ...............................................................................metsotso e 30<br />
Ketsahalo ea 3: Papali ea Kea lumela/ Ha ke lumele ........................................metsotso e 60<br />
Ketsahalo ea 4: Ke mang ea nang le matla? .....................................................Metsotso e 30<br />
Lesakana le Koalang: U ka rata ho ba mang? .....................................................Metsotso e 10<br />
p<br />
Lihora tse 2 ½
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 8: BANNA BA SEBELE LE BASALI BA SEBELE<br />
Tse tla ithutoa Qetellong ea ketsahalo litho tsa sehlopha li lokela ho:<br />
Kakaretso ea<br />
Thuto<br />
Lisebelisuoa tse<br />
hlokahalang<br />
1.<br />
2.<br />
Utloisisa hore phapang e teng lipakeng tsa banna le basali e ke<br />
keng ea fetoloa ke feela ea popo ea bona<br />
Ho ba le tšepo e tiile ea hore litumelo tse kotsi tsa boitšoaro ba<br />
banna le basali li ka fetoha.<br />
3. Tseba hore ho itšireletsa khahlanong le tšoaetso ea HIV re<br />
lokela ho fetola mekhoa eo re lebeletseng hore basali le banna<br />
ba be ka eona.<br />
4.<br />
Ithuta malebela le mekhoa ea ho bua le moratuoa oa hae ka<br />
hore na ba ka thibela HIV joang.<br />
Ketsahalo ea 1: Phapang ke e fe lipakeng tsa botona le botšehali<br />
LE tekano? Sehlopha se tla buisana ka phapang e teng lipakeng<br />
tsa mantsoe ana, ‘me motataisi a phethele ka ho bontša sehlopha<br />
lethathamo le ngotsoeng.<br />
Ketsahalo ea 2: “banna ba sebele le basali ba sebele”. U etsa<br />
lethathamo la makhabane ao monna oa sebele le mosali oa sebele ba<br />
lokelang ho ba le oona ‘me le buisana ka moo litumelo tsena li behang<br />
banna le basali kotsing e kholo ea ho ba le tšoaetso ea HIV.<br />
Ketsahalo ea 3: Papali ea Kea lumela/ Ha ke lumele. Litho tsa<br />
sehlopha li bue hore na ba lumellana kapa ha ba lumellane le polelo e<br />
buang ka teka-tekano.<br />
Ketsahalo ea 4: Ke mang ea nang le matla? U sebelisa likarete tse<br />
bontšang ‘batho ba tšoanang le ba phelang metseng ea rona’, ho<br />
buisana ka hore na ho se lekane ka matla likamanong tsa rona ho ka<br />
re beha kotsing ea tšoaetso ea HIV joang. Kamorao leka ho fumana<br />
litsebo tseo ba senang matlang ba hlokang ho ba le tsona le mekhoa<br />
eo ba ka e sebelisang ho ipuella le ho etsa liqeto holima litaba tse ba<br />
amang tsa thobalano.<br />
Ketsahalo ea 3: LIPOLELO<br />
TSA K<strong>EA</strong> LUMELA, HA KE<br />
LUMELE<br />
Ketsahalo ea 4: Likarete tsa<br />
batho ba tšoanang le ba phelang<br />
metseng ea rona’<br />
123
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
124<br />
Selelekela<br />
Amohela bohle thutong ena. Leboha bohle ba teng. Haeba ho na le litho tsa sehlopha<br />
tse eso fihle, botsa hore na ba ntse ba tla kapa ha ba tlo khona ho ba teng thutong ea<br />
kajeno.<br />
Kopa baithaopi ba neng ba le teng thutong e fetileng ho fana ka boikhopotso holima<br />
liketsahalo tsa thuto e fetileng. Kopa sehlopha ho etsa lesakana la nkope, ‘me uena<br />
u le motataisi o akhele bolo ho e mong feela oa litho tsa sehlopha ‘me eena a bolele<br />
maikutlo a hae, kapa seo a ithutileng sona thutong e fetileng. Ena ke tsela e ntle ea<br />
ho hlahloba kutloisiso ea sehlopha ea melaetsa ea bohlokoa thutong e fetileng.<br />
Bontša sehlopha thuto eo re e etsang kajeno, seo re tla se kotula thutong ea kajeno<br />
le liketsahalo tseo re tla be re li etsa u sebelisa pampiri e ngotseng lethathamo<br />
la tšebetso e tsoang kahar’a lebokose la Lithusa-thuto. Tseo re tla ithuta tsona li<br />
ngotsoe litabeng tse hlahang pele ho selelekela.<br />
Fetisa foromo eo batho ba ngolang mabitso ho eona, haeba ho na le baeti hopola<br />
hore ba ngole mabitso a bona karolong ea baeti. Etsa bonnete ba hore u boloka<br />
foromo e tlatsitsoeng ‘me u tekene ka tlase<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 1: Phapano ke efe<br />
lipakeng tsa botona, botšehali le tekatekano?<br />
Ketsahalo ena e reretsoe ho thusa litho tsa sehlopha ho utloisisa phapano lipakeng tsa botona,<br />
botšehali le teka-tekano.<br />
1. Botsa litho tsa sehlopha seo ba se nahanang ha u re “Lintho tse supang hore motho o<br />
motona”.<br />
Ba lokela ho bolela litho tsa hae tsa ‘mele joale ka botona le marete.<br />
2. Botsa litho tsa sehlopha seo ba se nahanang ha u re “Mesebetsi ea monna ke bo feng”.<br />
Hlalosa hore “mesebetsi ea monna” e bolela boikarabello boo a lokelang ho bo phetha le<br />
tsela ea boitšoaro, tsela eo a nahanang ka eona le lintho tseo a lebeletsoeng ho tseba ho li<br />
etsa hobane feela e le monna.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 8: BANNA BA SEBELE LE BASALI BA SEBELE<br />
3. Fana ka mehlala ea boikarabello, le boitšoaro boo sechaba se lebeletseng hore motho<br />
oa Monna a be le tsona le lintho tseo a lebeletsoeng ho tseba ho li etsa le ho li phetha.<br />
Mehlala e kenyeletsa:<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Ke boikarabello ba banna ho tlisa chelete ka lapeng.<br />
Sechaba se halala (bonna ba) monna ha a nyala a so ka ba a eba le thobalano.<br />
Monna o lumelloa le ho lebelloa ho ba le baratuoa ba bangata pele (le kamor’a)<br />
hore a nyale.<br />
Monna o lebeletsoe hore e be monna ea shahlileng ‘meleng. O lebeletsoe ho tseba ho<br />
aha le ho lokisa lintho.<br />
4. Kopa litho tsa sehlopha ho buisana ka mesebetsi eo basali ba lebeletsoeng ho e etsa, tsela<br />
ea ho nahana le boitšoaro boo ba lebeletsoeng ho ba le bona hobane e le basali. Mehlala<br />
e ka kenyeletsa: Basali ba holisa bana; basali ba ke ke ba kopa thobalano; basali ba<br />
hlokomela batho ba kulang.<br />
5.<br />
Bontša litho tsa sehlopha litaba tse latelang e le hore bohle re hlakeloe ke phapano<br />
lipakeng tsa boleng le teka-tekano.<br />
Botona le botšehali Teka-tekano<br />
Popeho ea tlhaho (likarolo tsa ‘mele tse<br />
amanang le pelehi)<br />
Lelapa le sechaba se lebeletse hore motho a etse<br />
mesebetsi ena, (e ka susumetsoa ke moetlo).<br />
Ke lintho tseo a hlahileng ka tsona Motho o ithuta tsona ka ho liqopitsa ho ba bang,<br />
tse ling oa li rutoa<br />
Ha e fetohe<br />
Ho tloha khale khale, lilemo tse likete-kete<br />
tse fetileng batho ba batona le ba batšehali<br />
ba bopiloe ka tsela ena<br />
Qetella ketsahalo, hlalosa hore:<br />
E feto- fetoha le nako<br />
Lintho tseo ka nako e itseng li neng li lebeletsoe<br />
ho banna kapa basali lia fetoha ha litlhoko tsa<br />
sechaba li ntse li fetoha.<br />
` Litloaelo le litebello ka litaba tsa teka-tekano tse teng sechabeng sa rona hangata ke<br />
tsona sesosa sa mathata. Mohlala, basali ba tsaba ho bua k bohlokoa ba likhohlopo<br />
thobalanong hobane ba tšaba hore ho tla thoe “ha ba tšepahale” kapa hona ho otloa.<br />
Maemo a kotsi ao banna ba ipehang ho ona hobane ba utloa ba hloka ho ba le baratuoa<br />
ba bangata ho bontša matla a bona a bonna thobalano.<br />
` Litloaelo tsena tsa teka-tekano li etsa hore ho be thata ho banna le basali ho itšireletsa<br />
khahlanong le mafu a likobo le HIV le AIDS.<br />
125
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
126<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 2:<br />
“Monna oa Mosotho oa SEBELE” le<br />
“Mosali oa Mosotho oa SEBELE”<br />
Re tla sheba tse ling tsa litebello tseo sechaba se nang le tsona ka hore na u lokela ho itšoara<br />
joang ha u le “monna oa Mosotho oa sebele” kapa “Mosali oa Mosotho oa sebele”.<br />
Mokhoa oa ho tsamaisa thuto<br />
1.<br />
2.<br />
Hlalosetsa litho tsa sehlopha hore ho na le maikutlo a atileng sechabeng mona, hore na<br />
banna le basali ba lokela ho nahana, ho ikutloa, ho shebahala joang le ho itšoara joang.<br />
Manamisa maqephe a mabeli a maholo hammoho leboteng. Leqepheng le leng, ngola<br />
sehlooho “MONNA OA SEBELE” ho le leng, “MOSALI OA SEBELE”.<br />
3. Kopa litho tsa sehlopha ho nahana ka makhabane kapa lintho tse leshome tse etsang hore<br />
motho e be “Monna oa Mosotho oa Sebele” ho ea ka litebello sa sechaba sa motse oa<br />
habo rona EBE ba nahana ka makhabane a leshome a etsang hore motho e be “Mosali oa<br />
Mosotho oa Sebele” ho ea ka litebello sa sechaba sa motse oa habo rona.<br />
4. Hopotsa litho tsa sehlopha ka litaba tseo ba ithutileng tsona ha ba koala thuto e fetileng,<br />
‘me u ba botse hore na ba se ba nahanne lipina kapa maele a sebelisoang motseng oa<br />
bona a buang ka “monna oa Mosotho oa sebele” kapa “mosali oa Mosotho oa sebele”.<br />
5.<br />
Kopa litho tsa sehlopha ho bina lipina tsena le ho arolelana maele kapa lipuo tse<br />
tloaelehileng.<br />
6. Ha sehlopha se ntse se bina le ho buisana ka maele le lipuo, ngola lipolelo tse hlalosang<br />
“Monna oa Mosotho oa sebele” kapa “Mosali oa Mosotho oa sebele” holim’a pampiri e<br />
kholo.<br />
7.<br />
Buisanang ka lipotso tse latelang le sehlopha.<br />
` Na lipolelo tsee tse buang ka banna ba sebele le basali ba sebele ke ‘nete? Na ke<br />
tsela eo banna le basali ba leng eona?<br />
` Lipolelo tsee tsa “banna ba sebele” le “basali ba sebele” li beha basali kotsing e<br />
kholo ea tšoaetso ea HIV joang?<br />
` Lipolelo tsee tsa “banna ba sebele” le “basali ba sebele” li beha banna kotsing e<br />
kholo ea tšoaetso ea HIV joang?<br />
`<br />
Re ka fetola maikutlo ae joang?
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 8: BANNA BA SEBELE LE BASALI BA SEBELE<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 3:<br />
Papali ea kea Lumela, ha ke lumele<br />
Ketsahalong ena litho tsa sehlopha li tla ema pel’a lipampiri tse fapaneng,t se ngotsoeng ebile<br />
li na le matšoao a latelang: Ea pele e be le sehlooho sa “K<strong>EA</strong> LUMELA” (e be le sefahleho se<br />
thabileng); ea bobeli e be le sehlooho sa “HA KE LUMELE” (e be le sefahleho se sa thabang)<br />
ea boraro e be le sehlooho sa “HA KE TSEBE HANTLE” e be le letšoao la potso. Litho tsa<br />
sehlopha li tla bontša maikutlo a tsona le litumelo tsa bona holima litaba tsa teka-tekano, botona<br />
le botšehali ka ho ema pela pampiri ea ‘kea lumela’, ‘ha ke lumele’ kapa ‘ha ke tsebe hantle’.<br />
Sepheo sa papali ena ke ho khothaletsa puisano le ho sheba tsela eo re utloisisang le ho nahana<br />
ka eona, le litumelo tsa rona holima litaba tsa teka-tekano, botona le botšehali le litholoana tsa<br />
tsona nakong ena ea HIV le AIDS.<br />
Hopotsa litho tsa sehlopha hore e mong le e mong o na le tokelo ea ho ba le maikutlo a fapaneng<br />
le a batho ba bang, le hore maikutlo a bohle a lokela ho hlomphuoa.<br />
127
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
MOKHOA <strong>EA</strong> HO TSAMAISA PAPALI<br />
128<br />
1. Hopola hore ho fetola boitšoaro hangata ho kenyeletsa ho fetola tsela eo re nahanang ka<br />
eona le litumelo tsa rona. Ka nako e ngoe re ka ba lesisitheho ho fetoha kaha re lumela<br />
linthong tsena.<br />
2.<br />
3.<br />
Amohela hore batho ba tla ba le maikutlo a fapaneng, ‘me u se fetele polelong e<br />
hlahlamang kapele. Fa batho monyetla oa ho bua maikutlo a bona a fapaneng.<br />
Hlokomela tsela eo u nahanang ka eona, ‘me maikutlo a hau a se ke a susumetsa<br />
lipuisano.<br />
4. Lokisa lipampiri tse kholo tse tharo. Ea pele e be le sehlooho, “K<strong>EA</strong> LUMELA” (e<br />
be le sefahleho se thabileng); e ‘ngoe e be le sehlooho, “HA KE LUMELE” (e be le<br />
sefahleho se sa thabang) ea boraro, “HA KE TSEBE HANTLE” e be le letšoao la<br />
potso.<br />
5. Bala polelo ea pele u hoelehelitse.<br />
Sebelisa likarete tsa kea lumela, ha ke lumele, tse<br />
tsoang ka lebokoseng la lithusa-thuto kapa u bale lipolelo tsena tse ngotsoeng bukeng<br />
mona (tlasa sehlooho sa lipolelo tsa ‘kea lumela’ le ‘ha ke lumele’. Kopa litho tsa sehlopha<br />
ho ema pel’a pampiri e nang le letšoao (‘Kea lumela’, ‘ha ke lumele’ kapa ‘ha ke tsebe<br />
hantle’) le lumellana le maikutlo a bona ka polelo ena.<br />
6. Kamor’a hore litho tsa sehlopha li eme pel’a letšoao, kopa a le mong kapa ba babeli<br />
ba emeng pel’a letšoao ka leng ho hlalosa hore na ba khethile letšoao lena hobaneng.<br />
Ba kope ho bolela hore na hobaneng ba ikutloa ka tsela ena ka polelo ena.<br />
7. Kamor’a hore litho tsa sehlopha tse ‘maloa li bolele maikutlo a tsona malebana le polelo,<br />
botsa hore na ho na le e mong ea batlang ho fetola maikutlo a ee letšoaong le leng.<br />
Kamor’a mona bokella bohle hammoho har’a ntlo ‘me u bale polelo e hlahlamang.<br />
8. Haeba litho tsa sehlopha kaofela li lumellana ka maikutlo holima polelo e le e ‘ngoe, a ku<br />
fapane le bona ka maikutlo u ee lehlakoreng le leng la ntlo ‘me u botse, “Hobaneng motho<br />
e mong a ka ema ka lehlakoreng lee la ntlo?” (Mohlala, ke boleng bofe boo motho a ka<br />
bang le bona bo ka ba behang moo?)
liPOlElO TSA K<strong>EA</strong> lUMElA, HA KE lUMElE<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
7.<br />
8.<br />
9.<br />
10.<br />
11.<br />
Ho bobebe ho ba monna ho feta ho ba mosali.<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 8: BANNA BA SEBELE LE BASALI BA SEBELE<br />
Ha mosali e le mokhachane, ho thibela tšoaetso ea HIV ho fetela ho leseea<br />
ke boikarabelo ba hae a le mong hobane ke eena ea jereng ngoana.<br />
Ke ntho e mpe haholo ha mosali a ena le baratuoa ba bangata. Ha monna a etsa<br />
sena ha se ntho e mpe haholo.<br />
Monna o tlameha ho khalemela mosali oa hae.<br />
Thobalano e bohlokoa haholo ho banna ho feta basali.<br />
Monna o tšepahalla mosali oa hae ha a mo patella likamano tsa lerato tseo a nang<br />
le tsona le batho ba bang.<br />
Monna o tšepahalla mosali ha a ntse a mo tšehetsa ebile a hlokomela lelapa la<br />
hae.<br />
Mosali ea bolokang khohlopo ka mokotleng oa hae o itlhahisa a fokola ebile banna<br />
ba ka mo ‘tella ha bobebe’.<br />
Basali ba bohlale ho feta banna.<br />
Basali ba aparang liphahlo tse hlahisang ‘mele ea bona ha ba itlhomphe.<br />
Ho thata ho banna ho laola litakatso tsa bona tsa thobalano.<br />
9. Kamor’a ho bala lipolelo, etella lipuisano pele ka ho botsa lipotso tse latelang:<br />
`<br />
`<br />
Ho hloka kutloisiso e lekaneng ka litaba tsa teka-tekano ho ka beha banna le basali<br />
kotsing ea tšoaetso ea HIV joang?<br />
Teka-tekano e tlisa melemo e fe bophelong ba banna?<br />
Qetella ketsahalo, e re,<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Tsela eo re nahanang ka eona ka banna le basali e re beha kotsing ea tšoaetso ea HIV.<br />
Re tlameha ho sebetsa hammoho ho qholotsa tsela eo re nahanang ka eona ka banna le<br />
basali, haholo litaba tse behang banna le basali kotsing ea tšoaetso ea HIV.<br />
Ha batho ba na le matla a sa lekaneng likamanong tsa bona, motho ea se nang matla o ba<br />
kotsing e kholo ea tšoaetso ea HIV. Ketsahalong e latelang, re tla sheba mehlala e ‘maloa<br />
e hlalosang litaba tsena.<br />
129
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
130<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 4:<br />
Ke mang ea nang le matla?<br />
Ketsahalo ena re tla sebelisa likarete tsa ‘batho ba tšoanang le ba phelang metseng ea rona’ tse<br />
tsoang ka lebokoseng la Lithusa-thuto ho bontša likamano tsa lerato; re tla sheba hore na ke<br />
mang ea nang le matla ka har’a kamano; le tsela eo motho enoa ea nang le matla a ka fokotsang<br />
kotsi ea hae ea ho ba le tšoaetso ea HIV.<br />
Ketsahalong ena, re tla sheba malebela le meralo e hlokahalang likamanong tsa lerato tse<br />
fapakaneng le hore na re ka fumana malebela ana joang.<br />
Monna oa toropong<br />
ea sebetsang<br />
MEKHOA <strong>EA</strong> HO TSAMAISA KETSAHALO<br />
Mosali oa mahaeng<br />
1. Bokella litho tsa sehlopha hammoho pel’a tafole e nyane. Ntša lihlopha tse peli tsa<br />
likarete tsa batho ba tšoanang le ba phelang metseng ea rona tse tsoang ka lebokoseng la<br />
lithusa-thuto. Sehlopha ka seng se na le likarete tse 20.
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
7.<br />
8.<br />
9.<br />
10.<br />
11.<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 8: BANNA BA SEBELE LE BASALI BA SEBELE<br />
E MOTONA E MOTšEHALI<br />
Moshanyana oa sekolo<br />
Mookameli oa banka<br />
Lesole<br />
‘Moleli<br />
Moqhobi oa koloi ea baeti<br />
Monna ea sa sebetseng<br />
Mohlokomeli<br />
Setho sa sehlopha sa ‘mino<br />
Molebeli oa chankana<br />
Monna oa Motseng<br />
Sehahi<br />
12.<br />
13.<br />
14.<br />
15.<br />
16.<br />
17.<br />
18.<br />
19.<br />
20.<br />
21.<br />
Ngoanana oa sekolo<br />
Letona la Khoebo le Limmaraka<br />
Mong’a khoebo ea moriri<br />
Mosebeletsi oa motseng<br />
Mosebeletsi oa bophelo<br />
Mocha ea nang le ngoana<br />
Mosebetsi oa lifeme<br />
Mooki<br />
Mosali oa motseng<br />
Motho ea hoebang ka ‘mele<br />
Morekisi oa tseleng<br />
2. Nka sehlopha ka seng sa likarete ‘me u se hlophe/hlokole. Beha lihlopha tse peli u li<br />
shebisitse fatše li bapile. Kupulla likarete tse peli tse ka holimo ‘me u bontše litho tsa<br />
sehlopha litšoantšo tse peli tse hlahang holima likarete.<br />
3. Kopa litho tsa sehlopha ho nahana ka boemo ba thobalano ba batho bana ba babeli. Ba<br />
botse hore na ho batho ba babeli baa, ba hlahang litšoantšong tsee, ke motho ofe ea ka<br />
bang le matla a mangata kamanong ena? Hobaneng?<br />
4. Kopa litho tsa sehlopha ho bolela malebela le meralo eo motho ea se nang matla ka li<br />
hlokang ho ipuella, ho sireletsa bophelo ba hae le ho etsa liqeto tse nepahetseng holima<br />
litaba tsa thobalano.<br />
5. Kopa litho tsa sehlopha ho bolela malebela le meralo eo motho ea nang le matla a ka li<br />
hlokang ho ipuella, ho sireletsa bophelo ba hae le ho etsa liqeto tse nepahetseng holima<br />
litaba tsa thobalano.<br />
6. Beha likarete tse sebelitseng ka tlaase- tlase. Bula likarete tse ncha tse peli, ‘me u phete<br />
ketsahalo ena (e bontšang likamano lipakeng tsa batho ba babeli ba litšoantšong). Etsa<br />
sena ka likarete tse ngata ho latela nako eo u nang le eona.<br />
22.<br />
131
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
132<br />
7. Buisana le litho tsa sehlopha lipotso tse latelang ‘me u ngole likarabo tsa bona holim’a<br />
pampiri e kholo.<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Ketsahalo ee e amana joang le tloaelo ea bonyatsi?<br />
Ke malebela le meralo e feng eo e leng ea bohlokoa sebakeng sa batho ba se nang<br />
matla?<br />
Re ka etsa joang ho ntlafatsa malebela le meralo ee?<br />
NTLHA <strong>EA</strong> BOHLOKOA:<br />
Haeba ho le thata ho nahana hore batho bana ba babeli ba bontšoang likareteng ba ka<br />
ba le likamano tsa thobalano beha e ‘ngoe ea likarete ka tlase ho tse ling, kupolla e ncha<br />
sebakeng sa eona. Etsa bonnete ba hore le buisana ka hore na hobaneng batho bana ba<br />
ke ke ba ratana ho hang.<br />
Ketsahalo ena ke monyetla o motle oa ho buisana ka likamano tsa lerato tseo batho ba ba<br />
iphapanyetsang tsona kapa ba sa lumeleng hore lia etsahala joaloka thobalano lipakeng<br />
tsa batho ba baholo le bana, kapa lipakeng tsa batho ba boleng bo le bong. Haeba litho<br />
tsa sehlopha li sa lumele hore likamano tse joalo li ka ba teng, khothaletsa litho tsa<br />
sehlopha ho sheba maemo a teng bophelong ba ha joale le ho amohela hore likamano tse<br />
kang tsena lia etsahala, ho fapana le ho ahlola batho ba maemong ana.<br />
Ho qetella ketsahalo,<br />
Phapang ea matla e ama mokhoa oo<br />
motho a kenang lipuisanong tsa thobalano<br />
likamanong tsa hae tsa lerato. Motho ea<br />
se nang matla o hloka tšehetso ea lelapa,<br />
metsoalle le sechaba ka kakaretso e le ho<br />
mo thusa ho ba le malebela le ho tseba<br />
mekhoa eo a ka e sebelisang ho tšireletsa<br />
bophelo ha hae. Ho lula ka hara likamano<br />
tseo o hlokang matla ho ka ama bophelo<br />
ba hao ka tsela e seng monate.<br />
Hopotsa litho tsa sehlopha hore hangata<br />
batho ba ba le likamano tsa thobalano<br />
le batho ba bangata ka nako e le ‘ngoe<br />
hobane ba hloka matla a ho ipuella kapa<br />
matla a ho buisana le baratuoa ba bona.<br />
Motho ea senang matla o ba kotsing e<br />
kholo ea tšoaetso ea HIV. Mohlala, monna<br />
NA U NE U TSEBA?<br />
Liphuputsong tse entsoeng Lesotho mona, li<br />
supa hore ka nako ea selemo, batho ba qalang<br />
ho fumana tšoaetso ea HIV, ho batho ba lekholo<br />
ba mashome a mabeli a metso e meraro (23)<br />
e tla ba banna le basali ba nang le likamano<br />
tsa thobalano le batho ba bangata ka nako e le<br />
‘ngoe ‘me ba tšoaetse balekane ba bona (ho<br />
ba ka har’a lenyalo) kapa baratuoa ba bona<br />
ba mantlha (ho ba sa nyalang). (Litaba tsena li<br />
qotsitsoeng liphuputsong tse entsoeng ke NAC/<br />
UNAIDS Modes of Transmission Study, 2008).
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 8: BANNA BA SEBELE LE BASALI BA SEBELE<br />
e moholo lilemong ea nang le likamano tsa thobalano le mosali e monyane lilemong. Mosali ea<br />
futsanehileng ea ratanang le monna ea nyetseng ebile a na le chelete. Mosali eo monna oa hae a<br />
sebetsang hole le hae.<br />
Lesakana le Koalang: U ka rata ho ba mang?<br />
Kopa litho tsa sehlopha ho lula fatse ba etse lesakana. Botsa: “Ha u no u ka ba motho eo u<br />
mo ratang selemong se tlang, u no u tla khetha ho ba mang? Hobaneng? U ne u tla khetha ho<br />
ba uena, haeba ho le joalo, hobaneng?” Fa motho e mong le e mong monyetla oa ho hlahisa<br />
maikutlo a hae.<br />
Phethela thuto ea kajeno ka ho tlasa foromo ea boitlhatlhobo holima thuto ea letsatsi. Botsa<br />
sehlopha maikutlo a bona ka thuto ea kajeno, ka hore ba arabe lipotso tse hlahang foromong<br />
ena, ’me u ngole likarabo tsa bona holima foromo ena. Bolella sehlopha hore bonyane le tla nka<br />
metsotso e mehlano ho tlatsa foromo ena.<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 8: MElAETSA EO SEHlOPHA SE TSAMA<strong>EA</strong>ng KA<br />
EOnA<br />
Ho se lekane ka matla likamanong tsa rona ho re beha kotsing ea tšoaetso ea<br />
HIV.<br />
Kaofela re na le boikarabelo ba ho kenya letsoho litabeng tsa teka-teka-tekano.<br />
Ho aha sechaba seo ho sona banna le basali ba hlomphanang ho ka thusa ho<br />
felisa ho ata ha HIV.<br />
Ho ba le likamano tsa thobalano le motho ea u sieang ka lilemo tse leshome<br />
kapa ho feta leshome ho ka ba kotsi ho uena. Lebaka ke hobane motho ea<br />
moholo o na le matla holim’a ea monyenyane.<br />
Ho ba likamanong tsa thobalano moo u fuoang “limpho” kapa lintho tse itseng<br />
ho kotsi hobane hangata ea fanang ka limpho o ba le matla a mangata. Bophelo<br />
ba hao bo bohlokoa ho feta lintho tse rekoang.<br />
Nka mehato e menyane ho fetola boemo boo u senang matla a ho ipuelella<br />
litabeng tsa thobalano.<br />
“E ba mohlala, etsa lintho tse ntle tseo u ratang ha ba bang ba li etsa”.<br />
“ho khata tema e nyane ha ho tšoane le ho se etse letho”.<br />
133
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
134<br />
1.<br />
KETSAHAlO <strong>EA</strong> 8: MEKHOA E MEng <strong>EA</strong> HO AnETSA<br />
<strong>THUTO</strong> SECHABEng<br />
Kopa sehlopha sa kereke kapa sa sekolo ho hlophisa pina ka teka-teka-tekano ea<br />
banna le basali, ‘me ba bine pina ena moo ba tla bina teng haufinyane.<br />
2. Etsa tšoantšiso e khutšoanyane ho bontša ka moo litebello le maikutlo a sechaba ka<br />
banna le tsela eo ba lokelang ho ikutloa ka eona, ho nahana le ho itšoara ka eona, e<br />
ba behang kotsing ea tšoaetsong ea HIV. Kopa mooki oa setsi sa bophelo hore na u ka<br />
etsetsa bakuli tšoantšiso ena.<br />
3. Leka ho ba le phutheho le baeta-pele litabeng tsa meetlo le lebollo. Ba kope hore na<br />
u ka bua le bona ka litaba tse ncha tseo u li fumaneng ka likotsi tse itseng tsa hoba le<br />
baratuoa ba bangata kapa bonyatsi.<br />
4. Ngola pale ka mosali e mocha lilemong, ea sebete ea qholotsang maikutlo a teng<br />
sechabeng sa rona ka litaba tsa teka-teka-tekano lipakeng tsa banna le basali. Boemo<br />
ba hae ke bofe? O etsa eng? Ho etsahala eng ka eena? O fihlela tlholo joang? Romella<br />
pale ena ho C-Change. Re ka nna ra phatlalatsa pale ena libukeng tse hlahlamang tse<br />
tla hlahisoa ke C-Change.<br />
5. Re ngolle maikutlo a hao. Re ngolle u re bolelle ka morero o bileng le katleho o e<br />
ntsoeng ke sehlopha sa hau e le ho anaetsa thuto sechabeng. U ka hapela sehlopha sa<br />
hao mpho.<br />
6. Mema motho ea sebetsang Lefapheng la sepolesa la Tšireletso ea Basali le Bana ho tla<br />
bua le sehlopha sa lona ka Molao oa Litlolo tsa Molao tsa Thobalano.
THUTo Ea 9<br />
BARATUOA BA BUA KA<br />
THOBALANO<br />
Ketsahalo ea 1: Ho etsahalang ha baratuoa ba sena puisano? ...........................metsotso e 30<br />
Ketsahalo ea 2: Tšoantšiso: baratuoa ba buisana ka thobalano .........................metsotso e 40<br />
Ketsahalo ea 3: Ke eng seo banna le basali ba se batlang thobalanong? ............metsotso e 40<br />
Ketsahalo ea 4: Ho ka etsahalang ha re ka etsa qeto ea ho buisana ka thobalano? . metsotso e 30<br />
Lesakana le Koalang: Papali: Haeba ke ne ke le phoofolo ....................................metsotso e 10<br />
p<br />
Lihora tse 2 ½<br />
135
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
Tse tlang ho<br />
ithutoa<br />
Kakaretso ea<br />
Liketsahalo<br />
Lisebelisoa tse<br />
Hlokahalang<br />
HOPOLA<br />
136<br />
Qetellong ea thuto litho tsa sehlopha li lokela ho:<br />
1.<br />
2.<br />
Ikutloa ba na le boitšepo ha ba bua ka thobalano le baratuoa ba<br />
bona.<br />
Ba le maqheka kapa malebela ao li ka a sebelisang ha ba bua le<br />
baratuoa ba bona ka thobalano.<br />
3. Kutloisiso ea kamano lipakeng tsa lipuisano, thobalano e sa<br />
tširelletsehang le batho ba fetang bongoe, le ho itširelletsa<br />
khahlanong le HIV.<br />
Ketsahalo ea 1: Ho etsahalang ha Baratuoa ba sena puisano?<br />
Ketsahalong ena litho tsa sehlopha li tla etsa setšoantšo kapa<br />
tšoantšiso ho bontša boemo bo ka hlahang ha baratuoa ba sa bue ka<br />
thobalano e tšireletsehileng le litlhoko tsa bona tsa thobalano.<br />
Ketsahalo ea 2: Baratuoa ba bua ka thobalano. Litho tsa sehlopha<br />
li etsa litšoantšiso tse bontšang puisano e ntle moo baratuoa ba<br />
buisanang ka thobalano.<br />
Ketsahalo ea 3: Ke eng seo banna le basali ba se batlang thobalanong?<br />
Puisanong ena litho tsa sehlopha li buoa li phutholohile ka hore na<br />
ke eng eo banna le basali ba batlang thobalanong. Banna ba tla etsa<br />
lesakana ka hare, ebe basali ba etsa lesakana le potileng la banna,<br />
empa ba furalletse.<br />
Ketsahalo ea 4: Ho ka etsahalang ha re etsa qeto ea ho bua ka<br />
thobalano? Ketsahalong ena rea ananela hore ho ka ba thata ho bua<br />
ka thobalano e sireletsehileng le moratuoa oa hao. Taba ena e ka ba<br />
le litholoana tse seng monate. Re tla phethela ka ho etsa setšoantšo<br />
(ka melaetsa le ka litšoantšo) se bontšang melemo ea ho buisana ka<br />
thobalano re phutholohile.<br />
Lesakana le Koalang: “Haeba ke ne ke le phoofolo”, papali e koalang e<br />
thusang ho aha boitšepo.<br />
Ketsahalo ea 3: BARATUOA BA BUA KA THOBALANO: Likarete tse<br />
ngotseng lipale.<br />
Etsa bonnete kamehla hore lintlha tse hlahisitsoeng ke litho tsa sehlopha tse ka<br />
thathiseletsang litumelo tse sa nepahalang, mafosisa, menyenyetsi kapa kutloisiso e fokolang<br />
li buisanoa ke litho tsa sehlopha kaofela.
Selelekela<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 9: BARATUOA BA BUA KA THOBALANO<br />
Amohela bohle thutong ena. Leboha bohle ba teng. Haeba ho na le litho tsa sehlopha<br />
tse eso fihle, botsa hore na ba ntse ba tla kapa ha ba tlo khona ho ba teng thutong ea<br />
kajeno.<br />
Kopa baithaopi ba neng ba le teng thutong e fetileng ho fana ka boikhopotso holima<br />
liketsahalo tsa thuto e fetileng. Kopa sehlopha ho etsa lesakana la nkope, ‘me uena<br />
u le motataisi o akhele bolo ho e mong feela oa litho tsa sehlopha ‘me eena a bolele<br />
maikutlo a hae, kapa seo a ithutileng sona thutong e fetileng. Ena ke tsela e ntle ea<br />
ho hlahloba kutloisiso ea sehlopha ea melaetsa ea bohlokoa thutong e fetileng.<br />
Bontša sehlopha thuto eo re e etsang kajeno, seo re tla se kotula thutong ea kajeno<br />
le liketsahalo tseo re tla be re li etsa u sebelisa pampiri e ngotseng lethathamo<br />
la tšebetso e tsoang kahar’a lebokose la Lithusa-thuto. Tseo re tla ithuta tsona li<br />
ngotsoe litabeng tse hlahang pele ho selelekela.<br />
Fetisa foromo eo batho ba ngolang mabitso ho eona, haeba ho na le baeti hopola<br />
hore ba ngole mabitso a bona karolong ea baeti. Etsa bonnete ba hore u boloka<br />
foromo e tlatsitsoeng ‘me u tekene ka tlase<br />
Ketsahalo ea 1:<br />
Ho etsahalang ha Baratuoa<br />
ba sena puisano?<br />
Sepheo sa ketsahalo ena ke ho hopotsa litho tsa sehlopha ka kamano lipakeng tsa ho etsa<br />
thobalano le batho ba bangata ka nako e le ‘ngoe le ho se buisane ka litaba tsa thobalano.<br />
Thutong ea bohlano (5), re ithutile hore le leng la mabaka a mantlha le etsang hore batho ba<br />
be le likamano le batho ba bang empa ba ena le balekane ba bona kapa ba barutoa ba bona ba<br />
mantlha, ke ho se buisane ka thobalano le ho se buisane ka litaba ka kakaretso.<br />
Baratuoa ba lokela ho ithuta mekhoa ea ho bua ka thobalano. Ho bua ka litlhoko tsa rona tsa<br />
thobalano le monate oa thobalano ho ka boloka likamano tsa rona tsa lerato ‘me ra qoba ho<br />
ratana le batho ba bang ka thoko ho balekane ba rona kapa baratuoa ba rona ba mantlha.<br />
137
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
138<br />
1. Arola sehlopha lihlotšoana tse tharo. Fa sehlopha ka seng pampiri ea e kholo. Kopa<br />
sehlopha ka seng ho etsa setšoantšo, kapa ho etsa tšoantšiso e khutšoane ka se ka<br />
etsahalang ha baratuoa ba sa buisane ka thobalano, thobalano e tšireletsehileng le<br />
litlhoko tsa bona tsa thobalano. Fa sehlopha lipene tse mebala tse tsoang ka lebokoseng la<br />
lithusa-thuto.<br />
2. Kamor’a metsotso e 15, bolella sehlotšoana ka seng ho etsa tšoantšiso kapa ho bontša<br />
lihlopha tse ling litšoantšo tsa sona ka se ka etsahalang ha baratuoa ba sa buisane ka<br />
thobalano.<br />
3. Hopotsa litho tsa sehlopha ka tseo re ithutileng tsona thutong ea bohlano (5): le leng<br />
la mabaka a mantlha ao banna le basali ba e bang le likamano tsa thobalano le batho<br />
ba bangata ka nako e le ‘ngoe, ke hobane ba sa fumane thobalano e khotsofatsang<br />
likamanong tsa bona tsa mantlha. Baratuoa ba ke ke ba khotsofatsana thobalanong ha<br />
ba sa bue ba phuthullohile ka thobalano.<br />
Qetella ketsahalo, e re<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Kaofela re thatafalloa ke ho bua ka litebello, litlhoko tsa rona le tseo re li tšabang ka<br />
thobalano le baratuoa ba rona. Esita le metsoalleng ea rona eo re ntšanang se inong le<br />
bona, ho thata ho bua ka thobalano le bona!<br />
Ho tloha bonyaneng ba rona re rutoa hore ha ho’a nepahala ho bua ka thobalano. Ha<br />
re ntse re hola, re fumana hore ho litlhong ho bua ka thobalano. Basali ke bona ba<br />
thatafalloang haholo ho bua ka litlhoko tsa bona tsa thobalano.<br />
Litloaelo le boleng ba moetlo oa rona oa Basotho li re ruta hore ho fosahetse ho bua ka<br />
thobalano ka bolokolohi. Litloaelo tsena li atile le lichabeng tse phelang linaheng tse ling.<br />
Le ha ho le thata hakaalo, ke ntho eo re lokelang ho ithuta ho e etsa. Ho ka ba bobebe ho<br />
bua ka thobalano ha re itloaetsa ho bua ka eona. ‘Me re ka una melemo e mengata ha re<br />
buisana ka thobalano.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 9: BARATUOA BA BUA KA THOBALANO<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 2:<br />
Baratuoa ba bua ka thobalano<br />
Re ka ba le lipuisano tse ntle, tse ntlafetseng ha re itloaetsa ho buisana; ho ka ba bobebe ho<br />
bua ka thobalano ha re itloaetsa ho buisana ka eona. Ha re shebisaneng e meng ea mekhoa eo<br />
re ka itloaetsang ho buisana ka monate oa thobalano, thobalano e tšireletsehileng le ho etsa<br />
liqeto holima litaba tsa thobalano. Re tla etsa litšoantšiso. Hlokomela hore lipuisano tsena li<br />
hloka hore re phuthullohe re bue maikutlo a rona re sa a soabele thobalano. Ba bang ba litho tsa<br />
sehlopha ba ka nna ba utloa ba hlajoa ke litlhong kapa hona ele ho ba hobosa. Ba hopotse hore<br />
thutong ena re tla shebisana mekhoa eo re ka thusanang ka eona hore re lule re itširelelitseng<br />
khahlanong le tšoaetso ea HIV likamanong tsa rona tsa lerato.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1. Bolella litho tsa sehlopha ho ikarola ka bobeli, re etse litšoantšiso moo baratuoa ba ka<br />
buang ka taba ea ho etsa liqeto ka thobalano le litholoana tse ntle tseo ba li kotutseng ka<br />
ho buisana ka sena. Litšoantšiso li bua ka puisano e atlehileng. Litšoantšiso li lokela ho<br />
bontša kamoo baratuoa ba atlehileng ho buisana ka bothata ba bona le ho bo rarolla.<br />
2.<br />
Fa litho tsa sehlopha lipampiri tsa litšoantšiso tse tsoang ka lebokoseng la lithusa-thuto.<br />
liTšOAnTšiSO: BARATUOA BA BUiSAnA KA THOBAlAnO lE<br />
HO ETSA liQETO KA THOBAlAnO<br />
Tšoantšiso ea 1. Limakatso o<br />
nyetsoe ke monna ea moholo<br />
ho eena. O mo siea ka lilemo<br />
tse 10. O mo rata haholo<br />
empa monna’hae ha a mo<br />
khotsofatse thobalanong. Ka<br />
ntle ho molekane oa hae, o etsa<br />
thobalano le mohlankana a<br />
monyane eo a ratanang le eena.<br />
Ha a batle ho hloka botšepehi<br />
ho monna oa hae, kahoo o rera<br />
ho bua le eena ka litlhoko tsa<br />
hae tsa thobalano..<br />
139
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
140<br />
Tšoantšiso ea 2. Ntsoaki ke<br />
ngoanana ea lilemo li 18 oa<br />
Sekolo se Phahameng sa Matsepe.<br />
Mokhatlo oa sekolo oa thuto ea<br />
methaka ka HIV o fetisitse thuto e<br />
ngata ‘me o entse hore Ntsoaki a<br />
nahane haholo ka AIDS. Ntsoaki<br />
oa tseba hore boitšoaro ba hae ba<br />
khale bo mo beha kotsing ea ho ba<br />
le HIV. O etsa qeto ea ho hlahlobela<br />
HIV. O kopa mohlankana oa hae<br />
hore ba hlahlobe ‘moho<br />
Tšoantšiso ea 3: Ausi Puleng ke<br />
mosali ea lilemo li 24 ea qetang ho<br />
nyalana le mohlankana oa hae oa<br />
lilemo tse peli, Abuti Tumelo. Ba ne<br />
ba so etse thobalano bophelong ba<br />
bona bohle ha ba nyalana. ‘Me ba<br />
labalabela hore ausi Puleng a ime<br />
ka pele. Metsoalle ea Abuti Tumelo<br />
e mo soasisa ka hore bophelo ba<br />
lenyalo bo tlameha bo le monate,<br />
haholo nakong ea thobalano. “E<br />
kare ho ka be ho le joalo” ho bua<br />
Tumelo ka pelo. O nahana tjena<br />
hobane Puleng o nanaha hore batho<br />
ha ba tšoanela ho natefeloa ke thobalano. Puleng o nahana hore batho ba lokela ho etsa<br />
thobalano ha ba batla ho etsa bana feela. Tumelo a ka buoa le Puleng joang?<br />
Tšoantšiso ea 4: Ntate Teboho<br />
o batla ho sebelisa likhohlopo<br />
le mosali oa hae. O na le nyatsi<br />
ea nako e telele. Hape o na le<br />
ho etsa thobalano le basali bao<br />
a kopanang le bona bareng. O<br />
sebelisa likhohlopo le basali bana<br />
ba bang, feela hae sebelise ha etsa<br />
thobalano le mosali oa hae. O batla<br />
ho mo tšireletsa khahlanong le HIV<br />
kahoo o bua ka taba ea ho sebelisa<br />
likhohlopo.
3.<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 9: BARATUOA BA BUA KA THOBALANO<br />
Fa lihlopha monyetla oa ho bapala litšoantšiso tsa bona. Se ke ua lumella hore<br />
litšoantšiso li fete metsotso e mehlano. Kopa e mong oa litho tsa sehlopha ho boloka nako.<br />
Qetella ketsahalo ka ho etsa lethathamo la malebela a ho qala puisano ea thobalano le ho etsa<br />
liqeto malebana le thobalano.<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 3:<br />
BANNA LE BASALI BA BATLANG<br />
THOBALANONG ?<br />
Ketsahalong ena, banna le basali ba tla bua ka litlhoko tsa bona tsa thobalano le mathata a<br />
bona a thobalano. Ketsahalo ena e tla bontša hore litlhoko tsa thobalano tsa banna le basali li’a<br />
tšoana ‘me haeba baratuoa ba ne ba bua ka thobalano ba ne ba ka natefisa bophelo ba bona ba<br />
thobalano le likamano tsa bona.<br />
Ketsahalong ena u tla sebelisa mokhoa oa<br />
ho lula ” o bontšitsoeng setšoantšong mona<br />
. Basali ba etsa lesakana le kahare moo u<br />
tla etella-pele puisano ea “tseo basali ba<br />
li batlang thobalanong”. Banna ba lutse<br />
lesakaneng le kantle ba mametse moqoqo<br />
ona. Kamor’a nakoana banna ba kena<br />
lesakaneng le kahare, basali ba ba ho le<br />
kantle. Basali ba mamela puisano ea banna<br />
ka tseo ba li batlang thobalanong.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1. Arola litho tsa sehlopha lihlopha tse peli – sa banna le sa basali. Haeba le le sehlopha<br />
sa basali kapa sa banna feela, kopa karolo e ‘ngoe ho ikuka e le mofuta o sieo ka hara<br />
sehlopha.<br />
2.<br />
HLOKOMELA:<br />
Ho ena le hore banna ba etse lesaka le kantle<br />
ba shebile ka basaling, kopa banna ho furalla<br />
lesaka la basali ba [ba fe sekotlo]. Batho ba<br />
lesakaneng le hare ba ikutloa ba phuthulohile<br />
ha ba sa shejoa, empa ba lesakaneng le<br />
kantle ba ntse ba khona ho utloa puisano.<br />
Mema sehlopha sa basali ho etsa lesakana bohareng ba ntlo . Hlalosa hore u tla tataisa<br />
lipuisano tsa bona holim’a tseo basali ba li batlang likamanong tsa bona tsa lerato.<br />
3. Bolella banna ho etsa lesakana le pota-potang lesakana la basali, ‘me ba mamele puisano<br />
e lipakeng tsa basali. Ha b’a lumelloa ho araba kapa ho botsa lipotso tlasa boemo bo feng<br />
kapa bo feng. Seabo sa bona ke ho mamela le hore mohlomong ba nke malebela a ‘maloa!<br />
141
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
142<br />
4. Eba karolo ea lesakana la basali. Etella pele puisano ea seo basali ba se batlang<br />
likamanong tsa bona; seo ba se batlang bophelong ba bona ba thobalano. Se etsang hore<br />
ba natefeloe, le se ba tenang? Khothaletsa basali ho lebala ka hore banna ba mametse, ba<br />
phuthollohe. Mosebetsi oa hao, u le motataisi ke ho bona hore ba bua. Tsoelapele metsotso<br />
e leshome.<br />
5.<br />
6.<br />
Kamor’a ho etella pele lipuisano le sehlopha sa basali, bolella banna ho kenella<br />
lesakaneng le ka hare, basali ba ee ho le kantle ho mamela.<br />
Ha basali ba le lesakaneng le kahare puisano e tšoanela ho tsamaisoa ke mosali. Ha<br />
banna ba le lesakaneng le kahare puisano e tšoanela ho tsamaisoa ke monna.<br />
Kopanya sehlopha hammoho. Botsa hore na ho na le lintho tse tšoanang tseo banna le<br />
basali ba li batlang thobalanong?<br />
Qetella ketsahalo, e re,<br />
Kaofela re na le litlhoko tsa thobalano.<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Ho fapana le ho khotsofatsa litlhoko tsa rona tsa thobalano kantle, ha re khotsofaleng<br />
likamanong tsa rona tsa mantlha<br />
Ho bua ka thobalano ho tla tlisa monate o fetisisang thobalanong le khotso ka lapeng la<br />
hao.<br />
Ho bua ka thobalano ho ka u tšireletsa khahlanong le HIV.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 9: BARATUOA BA BUA KA THOBALANO<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 4:<br />
Ho ka etsahala’ng ha re ka etsa qeto<br />
ea ho bua ka thobalano?<br />
Sepheo sa ketsahalo ena ke ho amohela hore ho ka ba le litholoana tse molemo le tse bosula tsa<br />
ho bua ka thobalano le baratuoa ba rona. Ba bang ba litho tsa sehlopha ba tla ba le letsoalo<br />
la ho bua ka thobalano le baratuoa ba bona. Haholo-holo basali, ba ka nnang ba tšaba hore<br />
ba ka otloa kapa ba botsoa ka thata ha ba ka leka ho bua ka litlhoko tsa bona tsa thobalano le<br />
baratuoa ba bona. Re lokeloa ho buisana ka litaba tsena ele ho tlosa tšabo e teng ho ba bang ba<br />
rona. Tsena ke tseo batho ba kopanang le tsona bophelong.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1. Arola sehlopha ka ho lekana. Bolella karolo e ‘ngoe ea litho tsa sehlopha ho ngola kapa<br />
ho etsa setšoantšo se bontšang litholoana tse bosula tsa ho qala ho bua ka thobalano le<br />
moratuoa oa hao.<br />
2. Kopa karolo e ‘ngoe ho ngola kapa ho etsa setšoantšo se bontšang litholoana tse molemo.<br />
3.<br />
Kopa ba buileng ka litholoana tse bosula ho kopana le e mong oa ba buileng ka litholoana<br />
tse molemo. Ba kope ho buisana ka tsela ea ho phema litholoana tse bosula.<br />
4. Qetella ketsahalo ka ho manamisa hammoho maikutlo kapa setšoantšo sa litholoana tse<br />
molemo tsa ho bua ka thobalano ka bolokolohi le moratuoa oa hao leboteng. Li lokela ho<br />
kenyeletsa:<br />
` Monate o eketsehileng oa thobalano le litsela tse ngata tsa ho e etsa.<br />
` Ho tšepana le ho hlomphana le ho feta pele.<br />
` Likamano tse mofutho litabeng tsohle esita le tsa thobalano.<br />
` Ha re sa hloka ho tsoela kantle ho ea fumana thobalano e khotsofatsang<br />
` Bophelo ‘moho bo ba le thabo ‘me likhohlano li’a fokotseha.<br />
Qetella ketsahalo, e re,<br />
Ha re na le palo e fokolang ea baratuoa bao re kenang thobalanong le bona, re fokotsa kotsi ea<br />
HIV. Ha re batla ho fokotsa sekhahla sa tšoaetso ea HIV, ‘me re batla le ho ntlafatsa puisano<br />
likamanong tsa rona, re hloka ho itloaetsa ho bua ka thobalano, monate oa eona, bophelo bo<br />
botle ba thobalano le ho etsa liqeto ka litaba tsa thobalano.<br />
143
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
LESAKANA LE KOALANG: Haeba ke ne ke le phoofolo<br />
Kopa motho e mong le e mong ea lesakaneng hore a bolele, “ntho e le’ngoe eo ke ithutileng<br />
eona thutong ea kajeno ke ….”<br />
“haeba ke ne ke le phoofolo, ke ne ke tla ba ……….. hobane ………”.<br />
Qala ka uena. E lokela ho ba papali e potlakileng. Khothaletsa litho tsa sehlopha ho se nke<br />
nako e ngata ba nahana ka phoofolo. E le ho fana ka molaetsa oo re o nkang mofao kajeno,<br />
kopa litho tsa sehlopha ho nahana hape ka phoofolo eo ba e khethileng, ‘me ba nahane hore<br />
na ba batla ho fetola phoofolo ea bona kapa ba khethe e ‘ngoe hape le hore na hobaneng<br />
ba batla ho etsa sena. Ketsahalo ena e aha boitšepo le makhabane a mang a matle ao u ka<br />
ratang ho ba le ona.<br />
144<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 9: MElAETSA EO liTHO TSA SEHlOPHA BA<br />
TSAMA<strong>EA</strong>ng KA EOnA<br />
Re hloka ho itloaetsa ho buisana, e le hore re be le puisano e ntle (lipakeng tsa<br />
rona le baratuoa ba rona).<br />
Baratuoa ba ka ithuta malebela a ba thusang ho bua ka tsela e ntlafetseng.<br />
U ka itloaetsa ho buisana le moratuoa oa hao ka hore o iphe nako ea ho<br />
buisana le eena.<br />
Sebelisa e ngoe ea melaetsa, lipale, tseo u li utloileng se-ea-le-moeeng, kapa<br />
u li balileng maselinyaneng, hore e u tataise hau qala puisano ka litaba tse<br />
thlokolosi.<br />
Leka hape. U tla atleha leha u kile oa hloloa hanngoe.<br />
“Leboella ha le ngalloe”.
1.<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 9: BARATUOA BA BUA KA THOBALANO<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 9: MEKHOA E MEng <strong>EA</strong> HO AnETSA <strong>THUTO</strong><br />
SECHABEng<br />
Bopa sehlopha sa basali ba baholo le sa ba banyane lilemong . Ka lihlopha, kopanang<br />
khafetsa ho bua ka ho ntlafatsa thobalano hore e le natefele uena le moratuoa oa hao.<br />
2. Ka tšebelisano le sehlopha sa metsoalle, etsa bukana ka mekhoa e fapaneng ea<br />
thobalano le lintho tse etsang hore basali ba natefeloe ke thobalano. Bukana ena e tla<br />
bitsoa‘Tataiso ea banna ka tsa thobalano’. Romella buka ena ho C-Change ho kenela<br />
tlholisano ea kanetso ea thuto sechabeng ‘me u hapele sehlopha sa hao mpho.<br />
3. Ka tšebelisano le sehlopha sa metsoalle, etsa bukana ka mekhoa e fapaneng ea<br />
thobalano le lintho tse etsang hore banna ba natefeloa ke thobalano. Bukana ena e<br />
tla bitsoa ‘Tataiso ea basali ka tsa thobalano’. Romella buka ea hao ho C-Change ho<br />
kenela tlholisano ea kanetso ea thuto sechabeng ‘me u hapele sehlopha sa heno mpho<br />
145
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
146<br />
THUTo Ea 10<br />
NKA KHONA HO FETOLA<br />
BOITŠOARO BA KA<br />
Ketsahalo ea 1: Ho tsamaea moleng o otlolohileng ...........................................metsotso e 15<br />
Ketsahalo ea 2: Ho tsamaea borokhong ba phetoho ..........................................metsotso e 25<br />
Ketsahalo ea 3: Ho khetha seketsoana sa hao moroallong oa metsi ...................metsotso e 40<br />
Ketsahalo ea 4: Ho etsa Liqeto tsa ho fetoha ...................................................metsotso e 30<br />
Lesakana le Koalang: U na le matla a ho etsa phetoho ........................................metsotso e 10<br />
p<br />
Lihora tse 2
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 10: NKA KHONA HO FETOLA BOITšOARO BA KA<br />
Tse tla ithutoa Qetellong ea thuto litho sa sehlopha li lokela ho:<br />
Kakaretso ea<br />
thuto<br />
Lisebelisoa tse<br />
Hlokahalang<br />
Boitokisetso<br />
pele ho thupelo<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
Utloisisa hore ho na le litsela tse fapaneng tsa ho fokotsa kotsi ea<br />
ho fumana tšoaetso ea HIV.<br />
Tseba hore ho fetola boitšoaro ba hau ho hloka tšehetso le boitelo,<br />
‘me ho nka nako ho fetoha.<br />
Ho itloaetsa ho etsa liqeto tse boima re latela methati ea ho etsa<br />
liqeto.<br />
ikutloa ba na le boitšepo ba hore ba ka etsa phetoho maphelong a<br />
bona.<br />
Ketsahalo ea 1: Ho tsamaea moleng o otlolohileng. Papali e monate e<br />
bontšang bohlokoa ba ho tšepahallana le ho tšehetsana.<br />
Ketsahalo ea 2: Ho tsamaea borokhong ba phetoho. Papali eo litho tsa<br />
sehlopha li tsamaeang holim’a lithupa tse tšoantšisang borokho holim’a<br />
noka e kotsi ea HIV le AIDS. E ruta litho tsa sehlopha hore batho ba ka<br />
etsa liqeto tse fapaneng ho ba thusa ho itšerelletsa ho HIV.<br />
Ketsahalo ea 3: Ho khetha seketsoana sa hao ho baleha moroallo oa<br />
metsing. Hona ke ntšetsopele ea ketsahalo ea bobeli ‘me kaofela re<br />
tlameha ho khetha seketsoana sa ho itširelletsa khahlanong le moroallo<br />
kapa u lule moo u leng tlokotsing ea HIV le AIDS.<br />
Ketsahalo ea 4: Ho nka qeto ea ho fetoha. Ketsahalo ena e bontša litho tsa<br />
sehlopha mehato e mehlano ea ho etsa liqeto ho sebelisoa mehlala e tsoang<br />
maphelong a rona ka boitšoaro boo litho tsa sehlopha li lakatsang ho bo<br />
fetola.<br />
Lesakana le Koalang: U na le matla a ho etsa phetoho<br />
Ketsahalo ea 1: Ho koahela<br />
sefahleho (sebelisa tuku, lebanta<br />
kapa lesela)<br />
Ketsahalo ea 3: LIKETSOANA<br />
TSA THIBELO le likarete tsa<br />
batho ba tšoanang le ba phelang<br />
metseng ea rona<br />
Ketsahalo ea 2: Lithupa tse peli tse<br />
tšoantšisang borokho ba phetoho.<br />
Ketsahalo ea 4: LITŠOANTŠISO<br />
TSA HO NKA LIQETO<br />
Itokisetse ho etsa Ketsahalo ea 2 le Ketsahalo ea 3 pele u qala thuto. Ha<br />
u itokisitse u tla khona ho tsamaisa thuto hantle, ‘me litho tsa sehlopha li<br />
utloisisa thuto ha bobebe.<br />
147
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
148<br />
Selelekela<br />
Amohela bohle thutong ena. Leboha bohle ba teng. Haeba ho na le litho tsa sehlopha<br />
tse eso fihle, botsa hore na ba ntse ba tla kapa ha ba tlo khona ho ba teng thutong ea<br />
kajeno.<br />
Kopa baithaopi ba neng ba le teng thutong e fetileng ho fana ka boikhopotso holima<br />
liketsahalo tsa thuto e fetileng. Kopa sehlopha ho etsa lesakana la nkope, ‘me uena<br />
u le motataisi o akhele bolo ho e mong feela oa litho tsa sehlopha ‘me eena a bolele<br />
maikutlo a hae, kapa seo a ithutileng sona thutong e fetileng. Ena ke tsela e ntle ea<br />
ho hlahloba kutloisiso ea sehlopha ea melaetsa ea bohlokoa thutong e fetileng.<br />
Bontša sehlopha thuto eo re e etsang kajeno, seo re tla se kotula thutong ea kajeno<br />
le liketsahalo tseo re tla be re li etsa u sebelisa pampiri e ngotseng lethathamo<br />
la tšebetso e tsoang kahar’a lebokose la Lithusa-thuto. Tseo re tla ithuta tsona li<br />
ngotsoe litabeng tse hlahang pele ho selelekela.<br />
Fetisa foromo eo batho ba ngolang mabitso ho eona, haeba ho na le baeti hopola<br />
hore ba ngole mabitso a bona karolong ea baeti. Etsa bonnete ba hore u boloka<br />
foromo e tlatsitsoeng ‘me u tekene ka tlase<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 1:<br />
Ho tsamaea moleng o otlolohileng<br />
Sepheo sa ketsahalo ena ke ho thusa litho tsa sehlopha ho utloa bohlokoa ba ho fumana tšehetso<br />
ho tsoa bathong ba bang. Litho tsa sehlopha li leke ho tsamaea ka tsela e otlolohileng ba<br />
ikoahetse lifahleho, ba tloha lehlakoreng le leng ba ea ho le leng. Lekhetlo la pele ho thola tuu<br />
‘me ha ba fumane tataiso. Lekhetlong la bobeli, ba fumana khothatso le tataiso ho tsoa ho litho<br />
tse ling tsa sehlopha.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1.<br />
Fana ka se tla sebelisoa ho ikoahela mahlo ( u ka sebelisa tuku, lebanta kapa lesela).<br />
Kopa baithaopi ho tla tsamaea ka tsela e otlolohileng.<br />
2. Lumellanang ka sebaka se itseng seo moithaopi a lokelang ho fihla ho sona. Mo koahele<br />
sefahleho, mo reteletse makhetlo a ‘maloa pele a itokisetsa ho ea sebakeng seo ho<br />
lumellanoeng ka sona.
3.<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 10: NKA KHONA HO FETOLA BOITšOARO BA KA<br />
Bolella litho tse ling tsa sehlopha ho thola tuu, ba se fane ka boeletsi kapa khothatso. Ha<br />
ba lokela le ho mo thetsa.<br />
4. Ha moithaopi ea koahetsoeng sefahleho a fihla ka lehlakoreng la moo a lokelang ho fihla<br />
teng, mo kope ho ikupulla sefahleho. Sheba hore na o haufi hakae le moo a neng a batla<br />
ho fihla teng. Mo botse hore na o ikutloile joang ha sehlopha se sa mo khothatse kapa ho<br />
mo tataisa.<br />
5. Mo kope ho ikoahela sefahleho hape ‘me a qala leoto hape, lekhetlong lena sehlopha se ka<br />
mo tataisa na a tsamaee joang. Hang ha a fihla sebakeng se lumellanoeng, mo botse hore<br />
na u ikutloile joang ha sehlopha se mo tataisa.<br />
6.<br />
Qetella:<br />
Kopa litho tsa sehlopha tse peli kapa tse tharo ho pheta ketsahalo ena.<br />
Hlalosetsa sehlopha hore baithaopi ba ikutloile ba bolokehile nakong eo ba ne ba fumana<br />
tšehetso ea sehlopha se ba pota-potileng. Ketsahalo ena e thathiseletsa bohlokoa ba ho tšepana le<br />
ho tšehetsana bophelong.<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 2:<br />
Ho tsamaea borokhong ba phetoho<br />
Ena ke papali e reretsoeng ho bontša hore re ka etsa liqeto tse fapaneng ho itšerelletsa<br />
khahlanong le HIV le mafu a likobo. Haeba u sa be le moratuoa a le mong ea nang le uena<br />
feela, mohlomong hobane u ke ke ua laola boitšoaro ba moratuoa oa hao, ho na le mekhoa e<br />
meng ea ho thibela HIV eo u ka e sebelisang.<br />
Papaling ena, litho tsa sehlopha li leka ho tsamaea holim’a borokho bo bosesane ba lithupa (bo<br />
tšoantšisang ho fokotsa baratuoa) holim’a noka e nang le likutu tsa lifate le majoe, (tsena li<br />
tšoantšisa mafu a likobo, HIV, le litla-morao tse ling tsa ho ba le baratuoa ba bangata ka nako<br />
e le ngoe) ho fihla sehlekehlekeng (bokamoso boo ba bo batlang, e leng moo motho a nang le<br />
moratuoa a le mong feela).<br />
Ha motho a oela borokhong bo entsoeng ka thupa e le ngoe (ho fokotsa baratuoa), re tla eketsa<br />
borokho, re sebelise lithupa tse peli (borokho ba bobeli bo bontša tšebeliso ea khohlopo) ho mo<br />
thusa ho tšela a bolokehile.<br />
`<br />
Sehlekehleke se qetellong ea thupa se bontša sepheo seo u batlang ho se fihlela. (e leng<br />
moo motho a nang le moratuoa a le mong feela)<br />
149
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
150<br />
` Borokho kapa thupa e bontša mokhoa oa ho fokotsa kotsi ea ho ba le baratuoa ba<br />
bangata ka nako e le ngoe, oo u ka o sebelisang ho tšela noka.(ho fokotsa baratuoa;<br />
tšebeliso ea khohlopo, ho ila thobalano)<br />
` Majoe, masalla le lifate tse ka nokeng li bontša likotsi kapa litholoana tse bosula tsa ho<br />
ba le baratuoa ba bangata ka nako e le ngoe. (HIV, mafu a likobo, liqabang tsa lelapa,<br />
tlhalo, le tse ling).<br />
MEKHOA <strong>EA</strong> HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1. Batla lithupa kapa mapolanka a mabeli<br />
a tla bontša borokho. Sebelisa leqhephe<br />
kapa pampiri e kholo ho bontša sehlekehleke<br />
e leng bokamoso.Ngola molaetsa<br />
ona holima pampiri ena “ke na le<br />
moratuoa a le mong feela”<br />
2. Kopa litho tsa sehlopha ho etsa<br />
lesakana. Beha sehlekehleke sa<br />
bokamoso fatše. Hlalosa hore se bontša<br />
sepheo seo o batlang ho se fihlela.<br />
Mohlala “motho e mong le e mong o<br />
na le moratuoa a le mong feela”. Beha<br />
thupa fatše. Hlalosa hore u beha thupa<br />
kahar’a noka ea ‘bonyatsi’.<br />
3. Botsa litho tsa sehlopha, “Ke life likotsi<br />
le litholoana tsa ho etsa thobalano le<br />
batho ba bangata ka nako e le ‘ngoe?”<br />
Ngola likarabo tsena, e ‘ngoe le e ‘ngoe<br />
holima pampiri e fapaneng, ‘me u li<br />
tšele “ka nokeng” pel’a borokho ba<br />
lithupa.<br />
4. Bolella litho tsa sehlopha hore thupa<br />
kapa borokho bo ka holima noka bo<br />
bontša ho fokotsa baratuoa ba hao.<br />
5. Leka ho tsamaea holim’a thupa ho ea<br />
sehlekehlekeng ‘me u itihele ka boomo.<br />
Fa litho tse ling tsa sehlopha monyetla<br />
oa ho leka ho tšela borokho.
6. Thoholetsa ba tšetseng ba bolokehile.<br />
Khothatsa ba oeleng, o ba hlalosetse<br />
hore ho na le borokho bo bong bo tla ba<br />
thusa ho tšela ba bolokehile.<br />
7. Beha thupa ea bobeli fatše e bape le ea<br />
pele, li arohane sebaka sa mohato o le<br />
mong oa leoto. Bolella litho tsa sehlopha<br />
hore thupa ena e emetse tšebeliso ea<br />
khohlopo. Leka ho tsamaea holim’a<br />
borokho hape, ‘me u sebelise thupa ea<br />
bobeli ho fihlela u fihla sehlekehlekeng.<br />
8. Lumella litho sa sehlopha tse oeleng<br />
lekhetlo la pele ka thupa e le ‘ngoe ho<br />
leka hape ka lithupa tse peli. Lekhetlong<br />
lena ho lokela ho ba bobebe.<br />
Qetella ketsahalo. E re:<br />
1.<br />
2.<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 10: NKA KHONA HO FETOLA BOITšOARO BA KA<br />
Ho’a thusa ho tsepamisa ohle a hau sehlekehlekeng moo u batlang ho fihla teng. Ha u<br />
beha maikutlo a hau mathateng a bophelo, (likotsi tse ka metsing), u ka oela ha bobebe.<br />
Ha u tšela marokho, u hloka thuso, khothatso le tšehetso ea ba bang.<br />
3. Ho rola lieta le ho siea mekotla morao ho etsa ho be bobebe ho tšela o bolokehile.<br />
Bophelong, ho ka nna ha ba le lintho tseo re hlokang ho li tlosa le ho li felisa e le hore re<br />
tle re lule re bolokehile. Mohlala, litloaelo tse ling tsa moetlo le litebello tsa rona ka tekatekano<br />
ea banna le basali, lia re hatellang, li re susumelletsa thobalanong e re behang<br />
kotsing.<br />
4. Ho ila tai – ha motho a tahoa kapa a sebelisa lithethefatsi, a ka nna a oela ka metsing.<br />
5. Thupa ea bobeli e bontša tšebeliso e nepahetseng ea khohlopo, lekhetlo le leng le le leng<br />
ha motho a etsa thobalano. Ho nka qeto ena ho thusa hore batho ba bangata ba tšele ba<br />
bolokehile. Ha re nka qeto ea ho itširelletsa re lokela ho nka qeto e lumellanang le maemo<br />
a rona a bophelo. Re tla shebana le sepheo sena ketsahalong e hlahlamang.<br />
151
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 3:<br />
Ho khetha seketsoana sa hao ho qoba<br />
moroallo oa metsi<br />
Papaling ena re etsa eka hona le moroallo oa metsi______________________ (Kenya lebitso la<br />
motse oa haeno mona). Moroallo o bontša ho ata ha HIV le AIDS. Ho itšireletsa khahlanong le<br />
moroallo oa metsi, sechaba se lokela ho kena ka liketsoaneng. Papaling ena, hona le liketsoana<br />
tse ‘ne tse bontšang mekhoa e mene ea ho thibela HIV.<br />
152<br />
1. Seketsoana sa 1: Ho ila thobalano.<br />
2. Seketsoana sa 2: U na le moratuoa a le mong ea nang le uena feela (Ho<br />
tšepahallana).<br />
3. Seketsoana sa 3: Tšebeliso ea khohlopo<br />
4. Seketsoana sa 4: Ho fokotsa baratuoa (ho fokotsa lenane la baratuoa bao u nang le<br />
bona ka nako e le ‘ngoe).<br />
E le hore re bolokehe moroallong, sechaba se lokela ho khetha “seketsoana sa pholoho” se<br />
lumellanang le litumelo le maemo a bona a bophelo. Ho ena le ho kopa litho tsa sehlopha ho<br />
hlalosa hore na ba ne ba tla kena seketsoaneng sefe sa pholoho, re sebelisa, “likarete tsa batho<br />
ba tšoanang le ba phelang metseng ea rona”. Hangata ho bobebe ho batho ho bua ka batho ba<br />
bang, ho fapana le ho bua ka maphelo ba bona. “Likarete tsa batho ba tšoanang le ba phelang<br />
metseng ea rona” li kahar’a lebokose la lithusa-thuto. Likarete tsena li bontša batho ba kang:<br />
monna oa mohoebi, mosali ea sebetsang, monna “oa moetlo” ea holileng, mosebeletsi oa tsa<br />
bophelo motseng, ngaka ea moetlo joalo joalo.<br />
Motho e mong le e mong o tla fumana karete e nang le setšoantšo sa motho. Motho ka mong<br />
o lokela ho bolela pale ea bophelo ba sebapali sa hae le hore na se ratana le libapali life le<br />
likamano tsa thobalano tseo a nang le tsona le libapali tse hlahang likareteng tse ling , ‘me ba<br />
behe likarete ka ho se seng sa liketsoana, kapa ka metsing haeba ba sa itšireletse ka mokhoa<br />
o feng kapa o feng. Fa litho tsa lihlopha monyetla oa ho bua ka motho ea kareteng tsa bona.<br />
Khothaletsa litho tsa sehlopha ho hokahanya libapali tsa bona le libapali tse seng li le teng<br />
papaling. Khothaletsa litho tsa sehlopha ho qapa likamano lipakeng tsa libapali tse fapaneng<br />
likareteng. Mohlala, haeba sebapali se seng se hlalositsoe e le mosali ea nyetsoeng, botsa hore<br />
na ho na le ea nang le sebapali seo e tla ba monna oa hae.<br />
Sepheo sa papali ke ho amohela hore maemo a bophelo ao batho ba leng ho oona ka linako tse<br />
ling a a fokotsa mekhoa ea bona ea ho itšireletsa khahlanong le HIV. Ha ho bobebe hakaalo<br />
hore ho motho, sebelisa khohlopo. Papali ena e boetse e bontša hore boemong bo bong le bo<br />
bong, motho o na le mekhoa e fapaneng eo a ka e sebelisang ho fokotsa kotsi ea hae ea ho<br />
fumana HIV. Ha seketsoana se seng sa pholoho se sa u thuse, u ka ea ho se seng. Ntho ea<br />
bohlokoa ke hore u se ke ua lula ka metsing.
MOKHOA <strong>EA</strong> HO<br />
TSAMAISA PAPALI<br />
1. Beha likotoana tse peli tsa pampiri<br />
e kholo fatše hammoho. Nka<br />
liketsoana tse nne tsa thibelo ho tsoa<br />
kahara lebokose le lithusa-thuto, u li<br />
behe holi’ma lipampiri. Kopa bohle<br />
ho lula ba entse lesakana kathoko ba<br />
pota-potile le liketsoana tsena.<br />
2. Qala tšoantšiso. Bala o hoelehelitse:<br />
‘Ena ke pale ea moroallo oa metsi<br />
o kotsi e bontšang kamoo batho ba<br />
motse oa rona ba ileng ba ipaballa<br />
kateng. Metsi a moroallo ona a ile a<br />
phahama lilemo tse ‘malo, a koahela<br />
matlo, metse le litoropo.’<br />
“Batho ba bangata ha ba elelloe<br />
ha moroallo o tla hape, ha ba tsebe<br />
hore na o bakiloe keng. Batho<br />
ba bang ba hloella ka holim’a<br />
matlo a bona le libakeng tse ling<br />
tse phahameng e le ho itšireletsa.<br />
Moroallo o ntse o phahama.<br />
Ho na le liketsoana tse nne tse<br />
fapaneng tseo batho ba ka li<br />
sebelisang ho baleha moroallo tse<br />
bitsoang – Ho ila thobalano, Ho<br />
tšepahallana (ho ba le moratuoa a<br />
le mong ea nang le uena feela), ho<br />
sebelisa likhohlopo le ho fokotsa<br />
baratuoa. “Motho e mong le e mong<br />
motseng a ka khetha seketsoana seo<br />
a kenang ho sona ho latela maemo a<br />
hae, tumelo, sebopeho le lilemo tsa<br />
hae, le tsela eo a phelang ka eona.<br />
Motho ea sa kenang kahar’a sekepe<br />
o sesa hara moroallo oa metsi, ‘me<br />
o ipeha kotsing ea ho ba le mafu a<br />
likobo kapa HIV.<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 10: NKA KHONA HO FETOLA BOITšOARO BA KA<br />
153
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
154<br />
“Batho ba bang ha ba bone moroallo ho fihlela ho se ho se seo ba ka se etsang. Ba bang<br />
ba bona moroallo ha o tla empa ba sitoa ho tlohela tsela ea bona ea ho phela ‘me ba ee le<br />
likhohola. Ba bang ba leka ka thata ho hloella ka liketsoaneng hape”.<br />
3. Bontša litho tsa sehlopha likarete tsa batho ba tšoanang le ba phelang metseng ea rona,<br />
‘me u hlalose hore ketsahalong ena litho tsa sehlopha li qoqe lipale ka libapali tsa bona le<br />
likamano tseo li nang le tsona. Fana ka likarete tsa libapali ho litho sa sehlopha.<br />
4.<br />
Kopa motho e mong le e mong ho qoqa ka sebapali sa hae:<br />
A se rehe lebitso. A qape pale ka hore na ke mang, ke motho ea joang, likamano tseo<br />
a nang le tsona, le seo ba se etsang kajeno. Kenya sebapali sa hau ka seketsoaneng ho<br />
latela hore na ha joale o ila thobalano, oa tšepahala, o sebelisa likhohlopo kapa o fokotsa<br />
lenane la batho bao o kenang thobalanong le bona ka nako e le ‘ngoe. Ha a se ka ho se<br />
seng sa liketsoana, a se behe ka metsing. Beha sebapali sa hau moo u nahanang hore o<br />
hona teng ha joale, e seng moo se lokelang ho ba teng.<br />
5. Hlakisa hore hangata batho ba ka fetoha ‘me ba sebelisa liketsoana tse fapaneng. Bontša<br />
sena ka karete ea sebapali se shebahalang joaloka monna oa mohoebi; monna enoa oa<br />
mohoebi o tšepahalla mosali oa hae boholo ba nako. O tloha lapeng ka mosebetsi. O kena<br />
seketsoaneng sa ho ila, empa kamorao ho beke a tlohile hae, o kopana le mosali e motle.<br />
O etsa qeto ea ho etsa thobalano le eena, ‘me o lokela ho kena seketsoaneng sa ho sebelisa<br />
khohlopo; ho seng joalo o tla oela ka metsing. Hamorao ha a khutlela ho mosali oa hae,<br />
a ka nna a mo hulela ka metsing le eena, leha eena a ile a tšepahala. Hangata batho ba<br />
fetoha ‘me ba sebelise liketsoana tse fapaneng ha ba ntse ba tsamaea bophelong.<br />
6. Lumella litho tsa sehlopha ho ithaopa ho etsa pale ea sebapali se kareteng‘me ba se behe<br />
seketsoaneng sa pholoho. Sehlopha se ka sebelisa likarete tsa libapali tse ngata ha nako e<br />
le teng.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 10: NKA KHONA HO FETOLA BOITšOARO BA KA<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 4:<br />
Ho etsa Liqeto tsa ho fetoha<br />
Sepheo sa ketsahalo ena ke ho bontša litho tsa sehlopha methati e mehlano eo ba e latelang ha<br />
ba etsa liqeto tse boima ho fetola boitšoaro ba bona. Re ka sebelisa methati ena e mehlano ho<br />
rarolla mathata a mang joale ka ho fokotsa lenane la batho bao o kenang thobalanong le bona<br />
ka nako e le ‘ngoe. Re tla sebelisa methati ena e mehlano thusa batho ba latelang:<br />
Seipati, Ntate Mofokeng, Teboho le Ntate Karabo ho rarolla mathata a bona le ho nka liqeto tse<br />
tla fetola maphelo a bona.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
1. Hlalosetsa litho tsa sehlopha hore o tla shebisana le bona methati e mehlano ea ho nka<br />
liqeto. Methati e na e mehlano e qapiloe ke basebeletsi ba sechaba. Ha re latela methati<br />
ena e mehlano re ka khona ho nka qeto ea hore re se ke ra ba karolo ea khokahanong ea<br />
thobalano le ho fokotsa lenane la baratuoa bao re bang le bona ka nako e le ‘ngoe.<br />
Botsa litho tsa sehlopha hore na ke lintho li feng tseo batho ba li shebang ha ba nka<br />
liqeto tsa bohlokoa ka bophelo ba bona. Litlhahiso li ka kenyeletsa,<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Nahana na u ka khetha ho etsang.<br />
Nahana ka litholoana tse molemo le tse bosula tsa qeto e ‘ngoe le e ‘ngoe eo u e<br />
nkang.<br />
Batla boeletsi ho ba bang.<br />
Pele u ka tsoela pele, iphe nako ea ho inahana<br />
Nahana ka boleng ba bona<br />
Rapela<br />
HLALOSA METHATI E MEHLANO<br />
2. <strong>EA</strong> HO FIHLELA QETO u sebelisa likarete tse<br />
tsoang ka har’a lebokose la lithusa-thuto. Ho na le likarete tse hlano: 1. BOTHATA; 2:<br />
TSEO U LI KHETHANG; 3: LITHOLOANA; 4: BOELETSI; 5: BOITLAMO. Tsena ke<br />
methati e mehlano eo u ka e latelang ha u leka ho etsa qeto e boima, ‘me u tsitlalle ho<br />
eona.<br />
155
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
156<br />
1. BOTHATA: Hlalosa bothata boo u tjametseng kapa qeto eo u tlamehang ho e etsa.<br />
2. TSEO U LI KHETHANG: Ke nka qeto ea ho etsa eng? Etsa lethathamo la lintho tse<br />
tharo tseo u ka li etsang ho rarolla bothata.<br />
3. LITHOLOANA: Ebe qeto ee e ka ntlisetsa litholoana li feng? Sheba mahlakore a<br />
mabeli, litholoana tse molemo le tse bosula.<br />
4. BOELETSI: Ke mang ea ka nkeletsang? Batla boeletsi ho batho ba u ba tšepang.<br />
Nahana ka qeto eo u nahang hore ke ea mantlha kamor’a litlhahiso tsa bona.<br />
5. BOITLAMO: Ke eng e ka nthusang ho tsitlallela qeto ea ka? Tsoela pele ho ka qeto<br />
ena ho rarolla bothata ba hao.<br />
E qotsitsoe bukeng ea CRS,2008<br />
3. Kamor’a ho hlalosa methati ena e mehlano, manamisa likarete tsena leboteng moo litho<br />
tsa sehlopha li ka li bonang.<br />
4. Arola litho tsa sehlopha lihlotšoana tse ‘ne. Fa sehlopha ka seng pale e tsoang kahar’a<br />
lebokose la lithusa-thuto.<br />
5. Kopa sehlopha ka seng ho araba lipotso tse hlahang tšoantšisong ea sona. Etsa bonnete<br />
ba hore sehlotšoaneng ka seng ho na le motho a le mong ea tsebang ho bala. Fa lihlopha<br />
metsotso e 20 ho rarolla bothata bo tšoantšisong ea sona. Hopotsa lihlopha ho latela<br />
methati e mehlano ea ho nka liqeto e ngotsoeng likareteng tse manamisitsoeng leboteng.<br />
6. Lihlotšoana ha li tlamehe ho arolelana likarabo tsa bona le litho tsa sehlopha kaofela.<br />
Empa ha nako e le teng, ho ka ba hantle ha lihlopha li arolelana lipuisano tsa bona<br />
hammoho.<br />
7. Qetella ketsahalo ena ka ho kopa litho tsa sehlopha ho u thusa ho etsa lethathamo la<br />
libaka tseo re ka eang ho tsona ho fumana litšebeletso, thuso le tšehetso ‘moho le batho<br />
ba ka re thusang. Hopola ho kenyeletsa ‘muso, sechaba, le tšehetso ea motho ka mong.
Pale ea 1:<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 10: NKA KHONA HO FETOLA BOITšOARO BA KA<br />
Seipati ke moroetsana ea lilemo li 20, ea lulang ntlong e nyane ka mor’a bara. O thusa mong’a<br />
bara ho e hloekisa ‘me mong’a bara eena o mo lumella ho lula moo. Hangata o sheba basali ba<br />
tlileng bareng le mokhoa oo ba fumanang chelete le lino ho banna ba tlileng bareng moo. Seipati<br />
o hlokomela bana babo ba babeli ‘me ha a na chelete ea ho reka eng kapa eng. ‘M’e oa hae o<br />
ile a hlokahala likhoeling tse 4 tse fetileng athe ntate oa hae eena o kulela lefu. Ngoan’abo oa<br />
ngoanana ea mo hlahlamang o lula hae ho hlokomela ntate oa bona. Leloko le re le ke ke la<br />
ba thusa hobane le re, “’m’a lona ke eena ea tlisitseng tšoaetso ena ea HIV ka har’a lelapa”.<br />
Seipati o ikutloa a le litlhong ho kopa thuso ho motho o fe kapa o fe. Mong’a bara o ntse a mo<br />
fa lijo le liaparo ‘me o mo kopile hore ba intšetse hoteleng ea TY. Ha u ne u le Seipati u ne u tla<br />
etsa joang?<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
7.<br />
Bothata ba Seipati ke bofe mabapi le bonyatsi?<br />
Ke lintho life tse tharo tseo Seipati a ka li etsang boemong boo?( A ka khetha ho etsang?)<br />
Melemo le mathata tsa lintho tsee tse tharo ke afe?<br />
A ka batla thuso hokae? ( ‘Muso le litšebeletso tsa tšehetso ea sechaba)<br />
Seipati o lokela ho batla boeletsi ho mang?(moeletsi ea tšepahalang)<br />
Bophelong, Seipati a ka etsa qeto efe ?<br />
Ke eng e ka mo thusang ho tsitlallela qetong ea hae?<br />
157
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
Tšoantšiso ea 2<br />
Ntate Mofokeng o lilemo li 39. O lula Maputsoe. Ke monna e “moholo” toropong ea habo. O<br />
na le koloi e majaba jaba, o apara hantle, o lula a na le chelete. Kamehla ke eena ea tlohang<br />
qetellong bareng a e na le ngoanana e motle. Ha ele mafelong a beke, Ntate Mofokeng o ba le<br />
likharebe tsa hae tse peli tse nyane lilemong (bao e leng metsoalle). O rata ho ba bitsa mafahla.<br />
Bobeli ba selemong sa ho qetela sekolong. Ntate Mofokeng o lula toropong e nyane ‘me litaba<br />
tsa hae lia tsebahala kahoo le mofuhali oa hae o se a tseba metsamao ea hae.<br />
Mosali oa hae o tšaba hore o tla ba le tšoaetso ea HIV ka lebaka la boitšoaro ba monna oa hae.<br />
Metsoalle ea Ntate Mofokeng’ le banna ba leloko bao a neng a e na le bona lebollong ba re ba<br />
lakatsa ho tšoana le eena. Ntate Mofokeng o thabela ha banna ba bang ba mo rorisa. Metsoalle<br />
ea hae e re ke motho ea fana. Empa joale mosali oa hae o itse o tlo mo siea, a eo lula le bana ba<br />
hae. Ba na le barali ba babeli, bobeli ba bona ba se ba le lilemong tse ka holimo ho 20. Mosali<br />
oa hae o re o eo hlahlobela HIV. Ha u ne u le Ntate Mofokeng, u ne u ka etsang?<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
158<br />
Bothata ba Ntate Mofokeng ke bofe mabapi le bonyatsi?<br />
Ke lintho life tse tharo tseo Ntate Mofokeng a ka li etsang?<br />
Melemo le mathata a lintho tsee tse tharo ke afe?<br />
Ntate Mofokeng o lokela ho batla boeletsi kae? (moeletsi ea tšepahalang). A ka batla<br />
thuso hokae?<br />
Bophelong, Ntate Mofokeng a ka etsa qeto efe?<br />
Ke eng e ka mo thusang ho lula qetong ea hae?
Pale ea 3<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 10: NKA KHONA HO FETOLA BOITšOARO BA KA<br />
Teboho o sebetsa hole le hae. O lilemo 25. Lelapa la hae le Mohale’s Hoek, empa o sebetsa<br />
femeng ea liphahlo Ha Thetsane. O ea hae hang ka khoeli ho ea bona kharebe ea hae. Ka nako<br />
tse ling o sitoa ho ea hae hobane o lula toropong o’a noa, o ea meketjaneng le metsoalle ea hae<br />
le kharebe ea hae e ‘ikhethang’ Maleshoane. Kharebe ea Teboho e hae o se a na le mohlankana<br />
e mong. O lula pel’a ha hae ‘me o mo fa chelete ea mabaka a lelapa. Ke moqhobi oa teraka.<br />
Teboho o tseba ka eena, empa ha a tsotelle hobane joale o na le chelete ea hae. Ka letsatsi le<br />
leng, Teboho o utloa ka metsoalle ea hae hore mohlankana oa pele oa Maleshoane o bolailoe ke<br />
AIDS. Ha u no u le Teboho, u no u tla etsang?<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
Bothata ba Teboho ke bofe mabapi le bonyatsi?<br />
Ke lintho life tse tharo tseo Teboho a ka li etsang?<br />
Melemo le mathata a lintho tsee tse tharo ke afe?<br />
Teboho o lokela ho batla boeletsi kae? (moeletsi ea tšepahalang). A ka batla thuso hokae?<br />
Bophelong, Teboho a ka etsa qeto efe?<br />
Ke eng e ka mo thusang ho lula qetong ea hae?<br />
159
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
Pale ea 4:<br />
Ntate Karabo ke tichere ea lithuto tsa mahlale ea lulang ntlong ea sekolo sa kereke motseng<br />
o monyane kathoko ho Quthing. Likhoeling tse tšeleseng tse fetileng o ile a falla ntlong ea hae<br />
Maputsoe ha a ea sekolong se secha. Mosali oa hae, Mme Nthabi o setse lapeng Maputsoe le<br />
ngoana oa bona e monyane. Ntate Karabo o chakela hae kamor’a likhoeli tse peli. Ka lebaka la<br />
mabaka a tsamaiso, ho fetile likhoeli tse ‘maloa tseo Ntate Karabo a sitiloeng ho romella chelete<br />
lapeng la hae. Mme Nthabi o kalima chelete, empa ha e lekane litlhoko tsa lelapa. O ema ka<br />
maoto o ea bareng ea motseng le Ntate Mohapi, morui ea nang le lebenkele eo e leng lilemo a<br />
bonya le eena . ba qala ho ratana. Kamano ena e tsoelapele likhoeli tse ‘maloa. Ntate Mohapi o<br />
tlatseletsa chelete eo Mme Nthabi a e fuoang ke monna oa hae. Mme Nthabi o qeta ho elelloa<br />
hore ke mokhachane. O oa tseba hore ke ngoana oa Mohapi. Bekeng e fetileng abuti oa Ntate<br />
Karabo o bone Mme Nthabi le Ntate Mohapi, a ba tšosa hore o tlo bolella monna oa hae.<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
160<br />
Bothata ba Ntate Karabo ke bofe mabapi le bonyatsi?<br />
Ke lintho life tse tharo tseo Ntate Karabo ka li etsang?<br />
Melemo le mathata a lintho tsee tse tharo ke afe?<br />
Ntate Karabo o lokela ho batla boeletsi kae? (moeletsi ea tšepahalang). A ka batla thuso<br />
hokae?<br />
Bophelong, Ntate Karabo a ka etsa qeto efe?<br />
Ke eng e ka mo thusang ho lula qetong ea hae?
Qetella ketsahalo, e re<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 10: NKA KHONA HO FETOLA BOITšOARO BA KA<br />
Bophelo ba rona bo boima ‘me ha ho bobebe kamehla ho etsa liqeto tse ka re tšireletsang<br />
khahlanong le HIV.<br />
Ha re latela methati mehato e mehlano ea ho etsa liqeto ho ka re thusa hore ho be<br />
bobebe ho etsa liqeto tse boima.<br />
Tšehetso ea lelapa, metsoalle, sechaba, le litšebeletso tse fumanehang mekhatlo e<br />
ikemetseng le mafapheng a ‘muso li ka u thusa ho phethisa liqeto tseo linkileng.<br />
Kamehla re na le le khetho tse fapaneng , leha ho ka ba thata joang kapa joang.<br />
Re teng kaofela ho fana ka tšehetso, ho tataisana le ho thusana.<br />
Lesakana le Koalang: U na le matla a ho etsa phetoho<br />
Sepheo sa ketsahalo ena ke ho bontša batho hore tsela eo re shebang litaba ka eona, malebela<br />
ao re nang le ona le litsebo tsa rona li ka re thusa ho fetola maphelo a rona. Re na le matla le<br />
bokhoni ba ho fetola lintho tse behang maphelo a rona tsietsing.<br />
Mokhoa oa ho tsamaisa thuto:<br />
Kopa litho tsa sehlopha ho lula fatše li entse lesakana. Kopa litho tsa sehlopha ka bonngoe ho<br />
potoloha ba re “ke bohlokoa hobane ….”. Motho ka mong o lokela hore a bolele lintho tse tharo<br />
tse etsang hore a ikhethe. Kamora’o kopa litho tsa sehlopha hore li re, “ Nka fetoha hobane<br />
….”. Motho ka mong o lokela ho bua ntho e le ‘ngoe eo a lumelang hore a ka e fetola. Qala<br />
ka uena ‘me u potolohe lesakana.Phethela thuto ea kajeno ka ho tlasa foromo ea boitlhatlhobo<br />
holima thuto ea letsatsi. Botsa sehlopha maikutlo a bona ka thuto ea kajeno, ka hore ba arabe<br />
lipotso tse hlahang foromong ena, ’me u ngole likarabo tsa bona holima foromo ena. Bolella<br />
sehlopha hore bonyane le tla nka metsotso e mehlano ho tlatsa foromo ena.<br />
MElAETSA EO SEHlOPHA SE TSAMA<strong>EA</strong>ng KA EOnA<br />
Lefu la HIV le AIDS le re susumetsa ho etsa liphetoho tse ngata maphelong a rona;<br />
re hloka ho etsa liphetoho boitšarong ba rona ‘me re thuse bana ba rona ho re etsisa.<br />
Ho etsa liphetoho bophelong ba rona le ho tsepama ho tsona ha ho bobebe kamehla,<br />
empa re lokela ho lula re leka.<br />
“Mamello e tsoala katleho”.<br />
Bophelo bo tla ‘ne bo tsoele-pele le ha mathata a ka ba teng.<br />
161
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
162<br />
THUTo Ea 11<br />
HO TŠELA MOLA<br />
OA HO QETELA<br />
Ketsahalo ea 1: Ke bohlokoa hobane ................................................................metsotso e 15<br />
Ketsahalo ea 2: Ho ithuta ka liphoso le bofokoli ba rona ..................................metsotso e 45<br />
Ketsahalo ea 3: Ke na le tšehetso ho tsoa ho ....................................................metsotso e 20<br />
Ketsahalo ea 4: Tlhahlobo ea lenane ................................................................metsotso e 20<br />
Ketsahalo ea 5: Foromo ea Boleng le tlhahlobo ea kotsi ...................................metsotso e 20<br />
p<br />
Lihora tse 2
Selelekela<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 11: HO TšELA MOLA OA HO QETELA<br />
Amohela bohle thutong ena. Leboha bohle ba teng. Haeba ho na le litho tsa sehlopha<br />
tse eso fihle, botsa hore na ba ntse ba tla kapa ha ba tlo khona ho ba teng thutong ea<br />
kajeno.<br />
Kopa baithaopi ba neng ba le teng thutong e fetileng ho fana ka boikhopotso holima<br />
liketsahalo tsa thuto e fetileng. Kopa sehlopha ho etsa lesakana la nkope, ‘me uena<br />
u le motataisi o akhele bolo ho e mong feela oa litho tsa sehlopha ‘me eena a bolele<br />
maikutlo a hae, kapa seo a ithutileng sona thutong e fetileng. Ena ke tsela e ntle ea<br />
ho hlahloba kutloisiso ea sehlopha ea melaetsa ea bohlokoa thutong e fetileng.<br />
Bontša sehlopha thuto eo re e etsang kajeno, seo re tla se kotula thutong ea kajeno<br />
le liketsahalo tseo re tla be re li etsa u sebelisa pampiri e ngotseng lethathamo<br />
la tšebetso e tsoang kahar’a lebokose la Lithusa-thuto. Tseo re tla ithuta tsona li<br />
ngotsoe litabeng tse hlahang pele ho selelekela.<br />
Fetisa foromo eo batho ba ngolang mabitso ho eona, haeba ho na le baeti hopola<br />
hore ba ngole mabitso a bona karolong ea baeti. Etsa bonnete ba hore u boloka<br />
foromo e tlatsitsoeng ‘me u tekene ka tlase<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 1:<br />
Ke na le bohlokoa hobane……<br />
Kopa litho tsa sehlopha ho nahana ‘me ba qetele polelo ena:<br />
Ke bohlokoa hobane ______________________. Kopa e mong le e mong ho bolela polelo ea hae.<br />
U kope ba bang ho opa liatla ha e mong a buile polelo ea hae.<br />
Hopotsa litho tsa sehlopha hore re lokela ho hopola lintho tsohle tse ntle tseo batho ba li buileng<br />
ka rona, hobane li etsa hore re ithabele le hore re ikhotsofalle le ho phahamisa boitšepo ba rona<br />
le ho tseba ho fihlela litaba-tabelo tsa rona.<br />
163
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
164<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 2:<br />
Ho ithuta ka liphoso le bofokoli ba<br />
rona<br />
Ketsahalong ena re tla ithuta ka litšoantšiso tsa ho ‘rarolla mathata a batho ba tlang ho rona<br />
ka mathata a bona’. Re ka ikuka re le batho ba bohlokoa sechabeng, ba tšepeloang ho fana<br />
ka boeletsi ho ba bang, joale ka baruti, batsoali, metsoalle. Re tla sheba mangolo a batho ba<br />
bararo, ba batlang boeletsi ho rona, ba batlang ho fetola boitšoaro ba bona le ho tsitlallela<br />
boitšoarong bo bocha. Sepheo sa ketsahalo ena ke hore batho ba ithute mehato e mehlano ea ho<br />
ithuta ka liphoso le bofokoli ba rona.<br />
MOKHOA OA HO TSAMAISA <strong>THUTO</strong><br />
Qala ketsahalo, e re,<br />
1. Kaofela re etsa liphoso. Re iketsetsa merero, re sitoe ho e fihlela. Le ka maikemisetso a<br />
matle, ho tla ba le linako tseo re tla imeloa ke khatello ea lithaka kapa ke boemo boo re<br />
leng ho bona. Ka linako tse ling re tla etsa qeto e fosahetseng .<br />
2. Empa, re lokela ho ithuta ka liphoso tsa rona le ho se atlehe, re boele re leke hape. Re ee<br />
re be le maikutlo a fapaneng kamor’a ho etsa qeto e mpe; mohlala, ho se lumele, ho beha<br />
molato mothong e mong, ho ikhalefela, ho ikutloa u le molato le ho lahleheloa ke tšepo;<br />
Le ha ho le joalo tsena ha li re thuse ka letho.<br />
3. Hangata ha re le boemong bona, re ikutloa re sa phutholoha, empa re sa tsebe hore na re<br />
ka etsa joang ka boemo bona. Hangata ho bobebe ho beha molato mothong e mong, kapa<br />
hore lintho li ne li se taolong ea rona, ho feta ho nka boikarabelo ka seo re se entseng.<br />
4. Ho nka boikarabelo ka liphoso tsa rona le ho hloloa ho fihlela lintho tse itseng, ke<br />
mohato oa pele ho kena tseleng ea phetoho. Ketsahalong e hlahlamang, re tla sheba<br />
“methati e mehlano ea ho ithuta ka liphoso tsa rona”. Methati ena e tla re thusa ho ba le<br />
thahasello ea ho tiisetsa le ho ikitlaetsa ho fihela litaba-tabelo tsa rona hape.<br />
5. Arola litho tsa sehlopha lihlotšoana tse tharo. Fa sehlopha ka seng karete ea “methati<br />
e mehlano ea HO ITHUTA KA LIPHOSO TSA Rona” le mangolo a batho ba bararo a<br />
tsoang kahar’a lebokose la lithusa-thuto.<br />
6. E re sehlopha se arabe lengolo lena ba ipapisitse le “methati e mehlano ea ho ithuta ka<br />
liphoso tsa rona”, ele ho tataisa mokopi ho rarolla bothata ba hae. Re hopole ho araba<br />
litaba tsena, le ho fana ka boeletsi joale ka ha re le batho ba bohlokoa, ba tšepeloang ho<br />
fana ka boeletsi ho ba bang (mohlala: baruti, batsoali, metsoalle).
HO iTHUTA KA liPHOSO TSA ROnA<br />
1. LUMELA hore u hlotsoe.<br />
2. NKA boikarabelo holima liphosa tsa hao.<br />
3. HLAHLOBA hore na ho ile ha fosahala kae.<br />
4. FETOLA liketso le maikutlo a hao.<br />
5. IKITLAETSE ho FIHLELA sepheo ea hao.<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 11: HO TšELA MOLA OA HO QETELA<br />
Methati ena e mehlano ke tsela ea ho ithuta ha re e ntse phoso kapa re<br />
hlotsoe. Re eme,<br />
re leke hape ho fihlela re fihlela sepheo sa rona.<br />
MAngOlO A KOPAng BOElETSi : HO iTHUTA KA HO ETSA<br />
liPHOSO<br />
Lengolo la pele: Ke lekhoba la thobalano, ke kopa thuso!<br />
Ke kopa thuso. Ke nahana hore ke lekhoba la thobalano. Ke moithuti ea lilemo li 22. Ke<br />
ile ka iketsetsa tšepiso ea ho se etse thobalano le mohlankana oa ka oa khale ha re le<br />
meketjaneng ‘moho. Ke arohane le mohlankana oa ka likhoeling tse fetileng. Joale ke na<br />
le mohlankana ea sebetsang Afrika Boroa. Empa Moqebelo o fetileng ke ile moketjaneng.<br />
Mohlankana oa ka oa khale o ne a le teng. Re ile ra qala ka ho bua ka linako tse monate<br />
tse fetileng, ‘me qetellong ra etsa thobalano. Sena se etsahala kamehla ha re kopane. Ke<br />
lula ke etsa tšepiso moo ke leng mong hore ha ke na ho etsa sena empa ke lula ke se etsa.<br />
Bothata ba ka ke bofe? Ke kopa thuso.<br />
Eletsa Lineo u sebelisa “methati e mehlano ea ho ithuta ka liphoso tsa rona” ho mo thusa<br />
ho amohela boikarabelo ba liketso tsa hae le ho ithuta ka ho hloloa.<br />
165
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
166<br />
Lengolo la bobeli: A ke ke a u lumella hore CHE!<br />
Ke lilemo tse 11 re nyalane le mosali oa ka. Selemong se fetileng, ke ile ka ratana le<br />
mosali e mong mosebetsing oa ka. Mosali oa ka o ile a tseba ka taba ena, ‘me a re o tla<br />
ntšiea ha ke sa hlale mosali eo oa mosebetsing. Ke ile ka mo tšepisa ho etsa joalo. Empa<br />
ke sitoa ho ithiba. Mosali oa mosebetsing o matha kamor’a ka , o re ke ee ha hae. Ha a<br />
lumele ha ke mo hlala. Ke rata mosali oa ka haholo, ‘me ke batla ho emisa ntho ena. Ke<br />
kopa u nthuse ho boloka tšepiso ea ka ho mosali oa ka.<br />
Eletsa Tau u latela “methati e mehlano ea ho ithuta ka liphoso tsa rona” hore a amohela<br />
boikarabelo ba liketso tsa hae le ho ithuta ka liphoso.<br />
Lengolo la boraro: Ke tlohela nama, nameng joang?<br />
Ke ne ke tšoenyehile; ke ne ke nahana hore ke na le tšoaetso ea HIV. Ke hlokile<br />
boikarabelo nakong ea ho feta, ke ne ke na le baratuoa ba bangata ka nako e le ‘ngoe.<br />
Ke ile ka hlahloba ‘me ka fumana ke sena tšoaetso ea HIV, ke ile ka etsa tšepiso ea hore<br />
ho tloha joale ke tla sebelisa likhohlopo. Empa ka nako tsohle, ha ke lokela ho sebelisa<br />
khohlopo, ke etsa qeto ea ho se e sebelise. Nka tlohela ho etsa see joang ‘me ke lule<br />
tšepisong ea ka? Khotso, Basetsana<br />
Eletsa Basetsana u latela “methati e mehlano ea ho ithuta ka liphoso tsa rona” hore a amohela<br />
boikarabelo ba liketso tsa hae le ho ithuta ka liphoso.<br />
Qetella ketsahalo, bua u re<br />
Ho na le phapang lipakeng tsa ho se atlehe morerong oa hao le ho ho ikutloa e ka ha o letho (ho<br />
hloloa u le motho).<br />
`<br />
`<br />
`<br />
Re ithuta ka liphoso tsa rona le ho hloloa. Ntho ea bohlokoa ke ho ithuta ho se nyahame.<br />
U ka reng ho motsoalle ea batlang ho nyahama hobane a sitiloe ho fihlela sepheo sa hae?<br />
U tšoanela ho ikhothatsa ka tsela e ntle, ka mokhoa o tšoanang le eo o neng o tla eletsa<br />
motsoalle oa hao.
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 11: HO TšELA MOLA OA HO QETELA<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 3:<br />
Ke na le tšehetso…<br />
Fa motho e mong le e mong pampiri e kholo. Kopa litho tsa sehlopha ho etsa lesaka bohareng ba<br />
pampiri, ebe ba etsa masakana a mang a mararo a maholoanyane kathoko ho lona. Hlalosetsa<br />
litho tsa sehlopha:<br />
` Lesakana le bohareng ke uena. Ba kope ho etsa setšoantšo sa bona.<br />
` Lesakana le pela leo ke metsoalle ea hao eo o ntšanang<br />
se inong le bona. Ba kopa ho etsa<br />
litšoantšo tsa metsoalle ea bona eo ba ntšanang se inong le bona.<br />
` Lesakana la bobeli ke metsoalle ea hao e meng le batho ba bang ba u ka kopang thuso ho<br />
bona. Batho bana e ka ba litho tsa sehlopha, ‘m’e matsale oa hao, ausi oa hao, mooki eo<br />
u mo tsebang; tichere ea hao ea khale. Mang kapa mang ea ka tsebang ho u thusa, ho u<br />
eletsa le ho u tšehetsa.<br />
` Lesakana la boraro le bontša libaka tseo u ka eang ho tsona ho fumana tšehetso.<br />
Mohlala, setsi sa bophelo, sepoleseng, moreneng, sehlopheng sa tšehetso sa HIV,<br />
kerekeng.<br />
167
Likamano: Mofuthu oa lerato le senang kotsi<br />
Qetella ketsahalo, e re<br />
`<br />
`<br />
`<br />
168<br />
Ipolokele setšoantšo sena. Tseba hore ho na le batho ba teng ho u thusa le ho u fa<br />
tšehetso.<br />
Nahana ka seo u se utloang ha motho a u tšepa ‘me a u bolella makunutu a hae a bile a<br />
kopa thuso. Taba ena e etsa hore u ikutloe u thabile ho tšehetsa motho e mong.<br />
Fa motho e mong monyetla oa ho ikutloa joalo ka ho mo lumella ho u tšehetsa le ho u<br />
thusa!<br />
KETSAHALO <strong>EA</strong> 4:<br />
Tlhahlobo ea boithuto ka kakaretso<br />
Ena ke ketsahalo e thusang litho tsa sehlopha ho fana ka maikutlo a bona, ho hlahloba katleho<br />
ea libeke tse 11 tseo re bileng ‘moho.<br />
1. Bolella litho tsa sehlopha hore re fihlile qetellong ea lipuisano tsa rona moo re buisanang<br />
ka litaba tsa mofuthu oa lerato le senang kotsi, tsa libeke tse 11. C-Change e na le<br />
thahasello ea ho utloa maikutlo a bona ka morero ona. Hopotsa litho tsa sehlopha hore<br />
morero ona ke oa pele oa mofuta ona mona Lesotho, ‘me re batla ho utloa maikutlo a<br />
bona e le hore re tsebe ho fetola tse hlokoang ho fetoloa le ho boloka lintho tse sebetsang<br />
hantle.<br />
2. Kopa litho tsa sehlopha ho lula fatše hammoho ba entse lesakana. Beha thupa bohareng<br />
ba lesakana. Bolella litho tsa sehlopha hore ba bue ha ba utloa ba batla ho etsa joalo,<br />
empa ho se be le ea buang lekhetlo la bobeli ka tatellano ha batho ba bang ba eso bue.<br />
Ha u batla ho bua nka thupa, e behe fatše ha u qetile. Joaloka motataisi, u lokela ho etsa<br />
bonnete ba hore e mong le e mong o fumana sebaka sa ho bua.<br />
Botsa lipotso tse latelang:<br />
` Potso ea 1: Ke thuto efe e u natefetseng haholo, kapa e u thusitseng haholo, kapa e<br />
u butseng mahlo haholo? Ke thuto efe e lutseng kelellong ea hao? Etsa bonnete ba<br />
hore bohle ba fumana monyetla oa ho bua. Haeba ba bang ba batla ho bua hape, ba fe<br />
monyetla. Kamorao fetela potsong e hlahlamang.<br />
` Potso ea 2: Na ho na le liphetoho tse teng maphelong a rona tse bontšang katleho ea<br />
morero oo? Na morero oo, o fetotse tsela ea hao ea ho nahana, tsela eo u shebang lintho<br />
ka eona, le boitšoaro ba hao? Ke molaetsa ofe oo le ka ratang ha re ka o fang mofani ea<br />
tšehelitseng morero oo ka lichelete?<br />
` Potso ea 3: Ha u no u ka ba le monyetla oa ho fetola lenane lee, u no u ka fetola eng?
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 11: HO TšELA MOLA OA HO QETELA<br />
Ketsahalo ea 5:<br />
Foromo e bontšang le<br />
ho hlahloba kotsi ea ka.<br />
Kopa litho tsa sehlopha ho tlatsa foromo ea Boleng le tlhatlhobo ea kotsi.<br />
<strong>THUTO</strong> <strong>EA</strong> 11: MElAETSA EO SEHlOPHA SE TSAMA<strong>EA</strong>ng<br />
KA EOnA<br />
HO ITHUTA ka Liphoso tsa Rona<br />
LUMELA hore u hlotsoe.<br />
NKA boikarabelo holima liphoso tsa ha hao.<br />
HLAHLOBA hore na ho ile oa fosa kae.<br />
FETOLA liketso le maikutlo a hao.<br />
IKITLAETSE ho FIHLELA merero ea hao.<br />
Ho latela Methati ena e mehlano ke tsela eo re ka ithutang ha re e entse<br />
phoso, ka ho hloloa. Re lokela re eme, re leke hape ho fihlela re atlehile.<br />
169
C - Change<br />
CARE Lesotho<br />
P O Box 682<br />
Maseru 100<br />
+ 266 22 318 625
Change language