KGORO YA TŠWETŠOPELE YA SELEGAE LE KAGOLESWA YA ...

PAMPIRI YE TALA YA MMUŠO KA GA KAGOLESWA YA NAGA, 2011
KGORO YA TŠWETŠOPELE YA SELEGAE LE KAGOLESWA YA NAGA
PAMPIRI YE TALA YA MMUŠO KA GA KAGOLESWA YA NAGA, 2011
1. MATSENO
Sephetho sa tharollo seo se tšerwego Kopanong ya Bosetšhaba ya bo52 ya ANC
(Desemere 2007) go phetogo ya temo, kagoleswa ya naga le tšwetšwopele ya
selegae, e tiišeditše temogo ya ka pejana ya ANC le go amega maikutlong go bogare
bja naga (potšišo ya naga) bjalo ka elemente ya motheo ka go sephetho sa tharollo ya
morafe, bong le dithulano tša mphato ka Afrika Borwa. Taolo ya Bosetšhaba e
hlalošwa go ya ka naga. Le ge e sa šireletšwe ka go molao wo mogolo wa naga, e
lego Molaotheo, naga e dula e le thoto ya bosetšhaba. Mo ke moo ngangišano ka ga
phetogo ya temo, kagoleswa ya naga le tšwetšopele ya selegae e swanetšego, go ya
ka maleba, e thomišwe gona. Ka ntle le kamako ye ya motheo, poledišano ka ga
kagoleswa ya naga le taolo ya dijo gammogo le tšhireletšo ga e hlokege ga kaalo! Re
swanetše, ebile re tla dira tebelelogape ya motheo ya tselatshepetšo ya bjale ya
kontraka ya naga mo nakong ye ya Tlhako ya
Leano la Gare ga Ngwaga (MTSF – Medium Term Strategic Framework). Se re tla se
dira ka kamano ye maatla le maAfrika Borwa ka moka, gore re kgone go tšwelela ka
tselatshepetšo ya kontraka yeo e swanetšego go kgotsofatša maikemišetšo a bontši,
ge eba e palelwa ke go maAfrika Borwa ka moka, go sa kgathalege go ya ka morafe,
bong le mphato.
Leano la Kgoro ya Tšwetšopele ya Selegae le Kagoleswa ya Naga, le maleba le,
‘Phetogo ya Temo’ – le hlathollwa go emela ‘phetogo ya ka pejana gape ya motheo ka
go dikamano (ditselatshepetšo le dipaterone tša bong le taolo) tša naga, leruo, temo
le setšhaba.’ Maikemišetšo a leano ke ‘kamantšho ya leago le tšwetšopele.’ Dintwa
ka moka tšeo di lego kgahlanong le mokgatlo, di bogareng ka ga dilo tše pedi:
khwetšogape ya naga yeo e lahlegetšwego ka lebaka la kgapeletšo goba maaka; le,
go boetša sekeng bogareng bja setšo sa setlogo.
Ke ka lebaka leo ba mekgatlo ba ilego ba lebantšha naga go fokotša ditšhaba tšeo di
fentšwego, gore ba di fetoše makgoba. Tebišo ya bona yeo e latelago e be ele
ditlwaelo tša batho tša setšo, kudukudu ditšo tšeo di akaretšago ditšo tše ntši, tšeo di
bego di ema bjalo ka kopanyo yeo e swaraganyago ditšhaba tša ditšontši gore e be
ditšhaba tšeo di kopantšwego go ba se tee, go sa kgathalege gore ke ditšo tša go
fapana. Ubuntu goba botho ke setšo seo se akaretšago ditšo tše ntši ka go ditšhaba
tša seAfrika. Ke tsela ya bophelo bja batho ba seAfrika (lebelela ditšweletšo tše pedi

tše di latelago tša maikutlo a seXhosa: (i) Nongenankomo uyawadla amasi; (ii) inkomo
yenqoma, yintsengw’ibhekwa), yeo e kopantšwego le naga. Maiteko afe goba afe a go
boetša Ubuntu ka ntle le pušetšomorago ya naga yeo e amantšwego a ka se be
bohlokwa. Naga ke tsela ya motheo go ya go Ubuntu, mafelelong!
Go ya ka motheo, go ra gore, kamantšho ya leago, go no swana le tšwetšopele, ke
mošomo thwii wa phihlelelo ya naga le bong – kgopolo ya motheo ya, goba senyakwa
sa, tirišo ya Ubuntu ka go setšhaba sa setšo sa seAfrika. Ga se fela ka ga botshepegi
go ditšhupo tša bosetšhaba, mohlala, Koša ya Bosetšhaba le Folaga, le ge di le
bohlokwa ka go diteng tša naga ya sebjalebjale. Ke karolo ya batho ya go itlhaloša, go
bona le ka ga bona. Ke tsela ya bophelo, yeo e kopantšwego ka gare le naga. Ge o
timile batho ba seAfrika (tlhalošo yeo e akaretšago maSan le maKhoi) phihlelelo go,
le, goba, bong bja, naga go swana le ka moo go bilego gona ka tlase ga bokolonise le
kgatelelo ka Afrika Borwa, o phuhlamišitše motheo wa go ba gona ga bona.
Mo ditšhabeng tša selegae, ditswalano tša leago ke tše di tseneletšego ka gobane
gantši ke tša histori gape ke meloko ya go tsenelana. Tumelelano (bobedi bja go
putla le go namelela), sebopego se se tiilego sa Ubuntu, ke tsela ya bophelo yeo e ka
ba e fetogilego gannyane, e hlohleleditšwego gape e phethilwego ka dinako tšeo di
abelanwego e le tše boima gape e le tše di botse. Bokolonise le Kgatelelo di lekile ka
dinako tšohle, le ka mekgwa yohle go senya kwano ye magareng ga batho ba ditšo
tša go fapana, eupša e le ba setšhaba se tee. Go mekgwa ka moka yeo e
dirišitšwego, Molao wa Naga ya Ditšhaba, Molao wa 27 wa 1913, le tselatshepetšo ya
bašomi ba bofaladi ke tšona tšeo di hlotšego tshenyo ye ntši ditšhabeng tša selegae
tša Afrika, ka go nyatša maatla a Ubuntu, ka ge batho ba ile ba lahlegelwa ke maikutlo
a bona a motheo – bokgoni bja go fa / izinwe – yeo e nyameletšego le tahlegelo ya
naga ya bona. Ba be ba se sa kgona go tšweletša dijo tše di lekanego go ba fepa
bjalo ka malapa; goba gona go swara leruo la bona. Ba ile ba swanelwa ke go phela
ka matseno a bokgoba, ao a bego a sa kgone go fihlelela dinyakwa tša malapa a
bona, goba gona go ba botho le go ikemišetša go abelana le baagišane. Bokolonise
le Kgatelelo di hlokofaditše batho ba Afrika, tša ba fetola gore e be makgoba a tlala ya
go ya go ile, le malwetši ao a sepelelanago le tlala gammogo le dihlakahlakano tša
leago. Tšwetšopele ya leago, phetogo ya temo le kagoleswa ya naga di swanetše go
ba hlohleletšo go maikemišetšo a mmušo wa ANC go boetša morago maemo a. Go
tšeere mengwagangwaga go hlokofatša batho ba baso gomme go tlo tšea sebaka se
se telele go rarolla bothata bjo, eupša go tla direga. Tsela yeo ye telele e thoma ka
go betla tselatshepetšo ye mpsha ya naga yeo e kwagalago eupša e beakantšwego
ka motheo. Go se dire bjalo go tla tšwetšapele karogantšho le kgatelelo yeo e le go
gona ga bjale ya leago le ekonomi.
Tšwetšopele le dipoelo tša yona, go se tšwele pele, ka ge ditlamorago, e le mošomo
wa dikgetho le diphetho tša polotiki yeo e itšego, gammogo le ditirišo tše itšego tsa
taolo, ditshepetšo, mekgwatshepetšo le diinstithušene. Ka ge e hlalositšwe ka mo
gare ga diteng tše, tšwetšopele e kaya ‘tšwelopele ya leago, setšo le ekonomi tšeo di
tlišitšwego ke dikgetho le diphetho tša polotiki yeo e itšego gape di hweditšwego ka
ditirišo tše itšego tša taolo, ditshepetšo, mekgwatshepetšo le diinstithušene.’
Dintlha tše bohlokwa tšwa go ela tšwetšopele, ka fao, ke leago, sepolotiki, taolo,
setšo, instithušene le ekonomi. Go ya ka dikgetho tša polotiki tšeo di dirilwego le
diphetho tšeo di tšerwego, gammogo le ditirišo tša taolo, ditshepetšo,

mekgwatshepetšo le diinstithušene di beakantšwego ka maimišetšo a dikgetho le
diphetho tšeo, go tla ba le tšwelopele (tšwetšopele) ya leago goba go se tšwele pele
(tlhokego ya tšwetšopele). Ka boripana, go ya ka mohuta wa dikgetho tša polotiki le
diphetho re a dira gape re tšea ga bjale, gammogo le mohuta wa ditirišo tša taolo le
diinstithušene, re ka tliša kamantšho yeo e nyakegago ya leago le tšwetšopele goba
re tla oketša kemišo ya ga bjale ya leago le ekonomi tša kgatelelo ya bokolonisi.
Gore go tšweletšwe nnete, ditaetšo tša ‘tšwetšopele’ ka gare ga Sethalwa sa Pampiri
ye ke ‘kgolo le katlego yeo e abelanwago, thwalo yeo e tletšego, tekano ya matseno
le tšwelopele ya setšo’; gape, tšeo di sa tšweletšwego ke ‘bodiidi, go se šome, go se
lekane ga matseno le peolomorago ya setšo’. Ka fao, e romelwa fa gore dilo tše tše
pedi tša go se sepelelane tša ekonomi ya leago, tšwetšopele le go se tšwele pele, ke
mošomo thwii wa dikgetho le diphetho tše itšego tša polotiki, gammogo le ditlwaelo
tše itšego tša taolo le diinstithušene, ditshepetšo le mekgwatshepetšo. Ga se
setšweletšwa sa kgetho efe goba efe ya sepolotiki goba sephetho sa yona, goba yona
tirišo ya taolo efe goba efe, tshepetšo, mokgwatshepetšo goba instithušene. Ge eba
go ka ba le sengwe seo se kgahlišago go tšwa go Kgatelelo, ke (a) maatla a polotiki
gammogo le nyako go dira dikgetho le diphetho tšeo di le go boima; le, (b) boitlamo
bja taolo, maikutlo le phegelelo ka maikemišetšo a go tšwetšapele dikgetho le
diphetho tšeo tša polotiki. Re mo hlakahlakanong yeo re le go go yona lehono ka
lebaka la disete tše pedi tše tša dikhwalithi – hlohleletšo ya polotiki le nyako ya go
dira dikgetho le diphetho tše boima, gammogo le boitlamo bja molao, maikutlo
le phegelelo ka maikemišetšo a go tšwetšapele dikgetho le diphetho tšeo. Re a
di hloka ga bjale go hlomola naga mootlwa wo.
Kgatelelo ke ditlamorago tša dikgetho le diphetho tše itšego tša polotiki tšeo di
dirišitšwego ka lebaka la dipholisi le melao ya kgatelelo, yeo e dirilwego ka šedi ya go
fihlelela ditlamorago tšeo di laeditšwego. Šetša temana ye e latelago go tšwa go
Maurice Evans, go phokotšo ya kabelo ya naga ya Natal ya bathobaso malebana le
se:
“Le ge go le bjalo se se tla ra gore tekano ya naga ya go lekana 156 go hlogo ye
nngwe le ye nngwe ya setšhaba sa Yuropa, gape le naga ya go lekana 6.8 go
setšhaba se sengwe le se sengwe, mola naga yeo e tla welago ka go mafelo a
Yuropa ke yeo e phetšego gabotse go ya go ile, gape e nonne, gomme gammogo e a
dumiša, go feta mafelo a ga bjale ao a šišintšwego ke Komišene ya Beaumont’. (M
Lacey: Yo a šomelago Boroko, 1981)
Se e be e se taba yeo e beetšwego ka thoko. E be e le kanegelo ya Afrika Borwa ka
go fokotša le go thibela batho ba Afrika (seAfrika se akaretša maSan le maKhoi
gammogo le baletedi ba bona). Maitapišo a rena a go tliša ditsela tša go phošolla
tšeo di hlokegago go fokotša bobefedi, go se be bose le bohloko bja bao ba
amegilego tshwarong ye ye mpe e swanetše go ba a go dira mmogo. Khomišene ya
Nnete le Poelano (TRC) e laeditše boleng le nyako ya polotiki ya bathobaso, ka
kakaretšo, gammogo le bontši bja seAfrika, go lebeletšwe go swarelana. EUPŠA,
mošomo wo wo mobotse ga wa swanelwa go tšeelwa fase, ka gobane ga se thoto ya
leago yeo e sa felego. Ke thoto yeo re swanetšego go e šoma mmogo go aga
bokamoso bja rena bja tirišano. Ke moya wa Sethalwa se sa Pampiri ye Tala.

2. Pego ya Bothata
2.1 Nyako ya go tsebiša boitšhupo bja bosetšhaba, boagi bjo bo abelanwago
gammogo le kgapeletšo ya kabelo ya ditirelo ke tšona mabaka a motheo a
gore ke ka lebaka la eng Naga e swanetše go tšwela pele go beeletša ka go
kagoleswa ya ditswalano tša naga (ditselatshepetšo le dipaterone tša taolo le
bong bja naga) ka nageng ya rena.
2.2 Hlohleletšo malebana le peeletšo ya naga, gammogo le nyako yeo e tšwelago
pele ya, naga ka Afrika Borwa e swanelwa ke go hwetšwa ka go kakaretšo ya
histori ya seo se hlalošitšwego ke diithuti tše dingwe bjalo ka “Kgoboketšo ka
Tlhaeletšo”.
2.3 Sebopego sa ga bjalo sa ekonomi ya Afrika Borwa, ka lebaka la tshepetšo le
tšwelelo ye ya histori, se tšweleditše, gape se tšwela pele go tšweletša, dintlha
tšeo di kopantšhago go nyatša tšweletšo ya maemo ao a ka kgonago go
gapeletša tswalano ya leago le tšwetšopele ya lona magareng ga bao ba
tšeetšwego naga ya bona historing.
3. Tebelelo ya Kagoleswa ya Naga
3.1 Tselatshepetšo ya magato a mane ya kontraka ya naga yeo e akaretšago, ya
botee bjoo bo beakantšwego leswa, yeo e netefatšago gore maAfrika Borwa ka
moka, kudukudu baso ba metseselegae, ba na le phihlelelo ye kaone go naga
ka ditokelo tšeo di šireleditšwego, gore go fihlelelwe dinyakwa tša bona tša
motheo tša dintlo le matseno ao a tšweletšago.
3.2 Ditokelo tša dithoto tšeo di hlalošitšwego gabotse, tšeo di swarelelwago ke
tselatshepetšo ya taolo ya naga yeo e sa kgetholaganyego, ya tekanelo gape
ya maikarabelo ka gare ga tselatshepetšo ya molao gape le ‘taolo’.
3.3 Go šireletša dibopego tša kontraka ya naga ya lebaka le le telele ya badudi
bao e se go baagi ba naga ka dipeeletšo tša maleba tšeo di oketšago taolo ya
dijo le tšhireletšo ya matseno, gammogo le tšwetšopele yeo e kaonafaditšwego
ya intasteri ya temo.
3.4 Thulaganyo ya tirišo ya naga le ditshelatshepetšo tša taolo tšeo di šomago
gabotse tšeo di hlatlošago tirišo ya naga mafelong ka moka le dikarolong; le,
dinaga tša selegae le tša metsesetoropo tšeo di laolwago ka katlego,
gammogo le ditselatshepetšo tša tšweletšo tša metseselegae.
4. Melawana ye Bohlokwa ya Kagoleswa ya Naga
4.1 Melawana yeo e thekgago kagoleswa ya naga e ka mekgwa ye meraro:
(a) go fetoša bomorafe bja ekonomi ya metseselegae;
(b) kabelo ya naga yeo e sa kgethologanyego gape ya tekanelo gammogo
le tirišo magareng ga morafe, bong le mphato; gape le,
(c) tsela ya tšweletšo ya tšhireletšo ya dijo

4.2 Maikemišetšo a lebaka le le telele a kagoleswa ya naga ke kamantšho ya
leago le tšwetšopele. Ka mo gare ga sengwalwana se, kgopolo ya
‘tšwetšopele’ e kaya kgolo le katlelgo yeo e abelanwago, tekano ya matseno,
thwalo ya go tlala gammogo le tšwelopele ya setšo. ‘Hlokego ya
tšwetšopele’ ka go le lengwe e kaya - bodiidi, go se lekane ga letseno,
hlokego ya mošomo gammogo le poelomorago ya setšo.
5. Ditlhotlo le Magole a Ga bjale: Motheo wa Phetogo
(a) Leano la go hwetša naga/ mmotlolo wa moreki yo a nyakago le morekiši
yo a nyakago (thekišo yeo e kgethologanyago);
(b) tselatshepetšo yeo e arogantšwego ya thekgo ya putseletšo;
(c) kgetho ya putseletšo ya kabo ya naga;
(d) taolo ya naga/ taolo, kudukudu mafelong a tlhakanelo;
(e) go fihlelela tebelelo ya kabelogape ya 30% ka 2014;
(f) go ganetša kabelo ya temo go GDP;
(g) go hloka kwelobohloko go koketšo ya hlokego ya mešomo
metseselegaeng; le
(h) mmotlolo wa pušetšo woo o na go le mathata gammogo le
tselatshepetšo ya wona ya thekgo (diinstithušene tša mohlakanelwa le
taolo)
6. Tsela yeo e Kaonafaditšwego ya Kagoleswa ya Naga
6.1 Go bolela gabotse ka tsela ye e kaonafaditšwego ya kagoleswa ya naga,
sehlopha sa ditšhišinyo se tšweleditšwe, seo se lekago go:
(a) kaonafatša dikgopolo tša ga bjale le tša peleng tša kagoleswa ya naga,
ka ntle le go swenyana le tšweletšo ya temo gammogo le tšhireletšo ya
dijo; gape,
(b) go thibela goba go fokotša kabeloleswa ya naga le pušetšo tšeo di sa
kgoboketšego maphelo, thwalo le matseno.
6.2 Tsela ye e thekgwa ke mananeo le diinstithušene tšeo di latelago:
(a) go neelana gape ka matlotlo le lenaneo la tšwetšopele;
(b) tselatshepetšo ya naga ya botee ya go ba le magato a mane;
(c) Komišene ya Taolo ya Naga;
(d) Moela-Kakaretšo wa Naga;
(e) Boto ya Taolo ya Ditokelo tša Naga, le dikomiti tša taolo ya selegae;
(f) diinstithušene tša thoto tšeo di lekaneditšwego gabotse (CPIs); le
(g) Molaokakanywa wa Tšhireletšo ya Kontraka ya Naga, 2010, woo e le
go karolo ye bohlokwa ya Lenaneo la Kagoleswa ya Naga (LRP), eupša
ga e swarwe gotee le yona.
6.3 Lenaneo la Go neelana gape ka matlotlo le Tšwetšopele. Maikemišetšo a
Lenaneo le ke go netefatša gore dipolasa ka moka tša kagoleswa ya naga di
tšweletša 100%. E lebelela dipolasa ka moka tša kagoleswa ya naga tšeo di
hweditšwego ka dikhwama tša naga go tlogela ka 1994, gammogo le dipolasa

tše nnyane tšeo di hweditšwego ka poraebete, eupša beng ba baswa ga ba
kgone go di hlokomela go ka tšweletša. Leano le bohlokwa go Lenaneo le ke
tirišanommogo le balemi ba thekišo go motheo wa kabelano woo o lego kotsi.
6.4 Tlhako ya kontraka ya naga ya botee e ntšhitšwe, e akaretša dibopego tše ntši
tša ga bjale tša bong bja naga – tlhakanelo, naga, setšhaba le poraebete – ka
go tselatshepetšo e tee ya magato a mane:
(a) naga ya Naga le setšhaba: Kontraka;
(b) naga yeo e lego ya poraebete: Bong bja tokologo, ka koketšo yeo e
kgaoletšwago;
(c) Naga yeo e le go ya Batšwantle: Bong bja tokologo, eupša Kontraka
yeo e lego Kotsi, ka melawana le maemo a go latela; le
(d) naga yeo e lego ya mohlakanelwa: Kontraka ya Mohlakanelwa, le
ditokelo tša tirišo tša instithušene.
Kontraka ya Naga ya Mohlakanelwa (Legato la bo4), ka lebaka la (a) bothata
bja yona (hlokego ya dikamano tšeo di okeditšwego le tatelo ya molaotheo) le,
(b) phetšišo ya bjale ya Molao wa Ditokelo tša Naga ya Mohlakanelwa
(CLaRA) ke Kgorotsheko ya Molaotheo, e tla lebelelwa e le noši bjalo ka
pholisi.
6.5 Khomišene ya Taolo ya Naga (LMC)
LMC e tla ba kemanoši, eupša e ka se eme ka noši go Taolo le Kgoro. E tla
ikarabela go Taolo ka Kgoro; gape, e tla tšweletša le go romela dipego
kgafetšakgafetša go Kgoro. Moalodi wa matlotlo, yoo a ikarabelago go
Mohlankedi wa Matlotlo wa Kgoro, o tla laola matlotlo a Khomišene. LMC e tla
akaretša bakgathatema ka moka ba naga le batho bao ba thwetšwego ke Tona
ka lebaka la mabokgoni a bona ao a kgethegilego.
6.5.1 Mešomo ya LMC
(a) Go eletša – e fana ka dikgopolo tša keletšo, dipego tša nyakišišo le
dihlahli godimo ga taolo ya naga go dikgoro ka moka tšeo di tswalanago
le naga le ditho tša naga.
(b) Tshepedišo – netefatša tekanelo, dikgokagano tša ka gare le
tshepedišano ya baemedi ba taolo ya naga, dikgoro, makala le ditho tše
dingwe tša naga.
(c) Taolo – laola tikologo ya taolo yeo e netefatšago gore dinaga di laolwa
ka tsela yeo e tla šireletšago boleng le mehola.
(d) Tlhahlobo ya matlotlo – netefatša bonnete bja dipukumatlotlo tša dinaga
tša naga le setšhaba go akaretša go hlokomela ditirišo tša wona.
(e) Ntlha ya Taetšo.
6.5.2 Maatla a LMC
LMC e tla ba le maatla a go:

(a) bitša mang kapa mang le setho, poraebete goba setšhaba, go tšwelela
pele ga yona, go araba potšišo efe goba efe yeo e amanago le tshwaro
ya yona ya naga goba kgahlego ya naga;
(b) nyakišiša ka ga potšišo efe goba efe ya naga, ka boyona goba ka
kgopelo ya mekgatlo yeo e nago le kgahlego;
(c) netefatša le/ goba go dumelela / go ganetša boswari bja bong bja
motho goba koporasi;
(d) nyaka tsebagatšo ya tshwaro efe goba efe ya naga, yeo e sepelago le
ditokumente ka moka tšeo di nyakegago;
(e) fana ka tshwarelo le/ goba go thoma tshekišo, efe goba efe, ka boyona;
le
(f) swarelela goba go tšea naga yeo e hweditšwego ka bofora goba
matsapa ao a se go molaong
6.6 Moela-Kakaretšo wa Naga (LVG)
6.6.1 Pego ya Bothata
(a) Afrika Borwa e hlaelela mehola ya naga ka bophara ya mokgobo wa
thoto woo o akaretšago tšohle gape o tshepagalago;
(b) go se be gona ga tlhako ya molao go laetša nako yeo ‘boleng bja
thekišo’ e le go ye nngwe ya dintlha tše bohlokwa tša go laetša mehola
kgahlanong le go ba yona e le noši ya ditsela tša taetšo;
(c) bonnete bja tše dingwe tša boleng ga bo kgotsofatše;
(d) thulano ya dikgahlego le ditirišo tšeo e se go tša nnete;
(e) dikelo tšeo e se go tša nnete goba tša go dirwa ka lebelo e le ge go
lebeletšwe go fihlelela nako ya kgaolo goba thulaganyo ya tatelo; le
(f) mokgwa wa histori goba wa semekheniki go kelo.
6.6.2 Maikarabelo a Kantoro ya Moela-Kakaretšo (OVG)
Moela – Kakaretšo e tla ba kantoro ya molao yeo e rwalago maikarabelo a:
(a) kabelo ya mehola yeo e se nago kgethologanyo gape e sa fetogego ya
go ela le motšhelo;
(b) go laetša tefelo ya matlotlo mo mabakeng a go tšea naga ka molao, ka
tlase ga Molao wa Tšeelo ya naga goba pholisi efe goba efe goba
molawana, go latelwa molaotheo;
(c) kabelo ya kelo ya setsebi le keletšo yeo e amanago le thoto go mmušo;
(d) go bea melao le maemo, le kabelo ya ditirelo tša tlhokomelo;
(e) go dira tshekatsheko ya papatšo le dithekišo;
(f) go bea dihlahli, melawana le maemo ao a hlokegago go netefatša
boleng bja tshedimošo ya kelo; gape
(g) go hlola le go hlokomela datapeisi ya tshedimošo ya kelo.
6.7 Boto ya Taolo ya Ditokelo tša Naga (LRMB) le Dikomiti tša Taolo ya Ditokelo
tša Naga (LRMCs)

6.7.1 LRMB e tla ba le baemedi ba dikarolo bao ba na go le ditokelo go naga le
batho bao ba thwetšwego ke Tona lebaka la tsebo le bokgoni bja bona bjo bo
kgethegilego go fana ka ditirelo tša profešene go Boto. Dikomiti tša Taolo ya
Ditokelo tša Naga, ka go le lengwe, e tla ba le baemedi ba badudi ba tikologo
yeo e itšego ya motseselegae: bašomi ba polasa le badudi, borapolasa ba
kgwebo, makhanselara a maleba a masepala, dikgoro tša mmušo tša go
swana le drdlr, Bodudi bja Botho, gammogo le Ditirelo tša Sephodisa tša Afrika
Borwa.
6.7.2 Mešomo ya LRMB
(a) kgokagano ya dikagoleswa tša molao go beng ba dipolasa, badudi ba
dipolasa le baputseletšwa bao ba lebeletšwego;
(b) go aga bokgoni bja instithušene (diinstithušene tša naga tša ka gare le
ka ntle) go eletša le go thekga baswari ba ditokelo, le go sepediša tirišo
ya bona ya molao; (c) ka tirišanommogo le Mongwaledi Mogolo
wa Ditokumente tša molao, tšweletša ditselatshepetšo tšeo di
fihlelelwago gape di šomago ka katlego go rekota le go ngwadiša
ditokelo godimo ga naga;
(d) go hlohleletša motheo wa ditharollo tša leago go mathata le dikgakgano
tša leago;
(e) go fana ka kemedi ya molao, moo go hlokegago, mohlala, go kobja woo
go se go molaong; gape le
(f) go hlama tselatshepetšo ya thekgo yeo e kopantšwego gape e
sepetšwago ya naga, bokgathatema bja setšhaba le karolo ya
poraebete go ditsela tša tšwetšopele ya dinaga tša metseselegae.
6.7.3 Mešomo ya LRMB
LRMB e tla ba le maatla a go:
(a) hlama le, goba, go fetšiša Dikomiti tša Taolo ya Ditokelo tša Naga
(LRMCs);
(b) bea melawana le maemo a LRMCs;
(c) fana ka maatla ao a itšego go LRMCs;
(d) gapeletša tatelo ya melawana le maemo, gammogo le dipholisi tša taolo
ya ditokelo tša naga le melao;
(d) theeletša ditshekišo go ditaba tšeo di swerwego ke LRMCs;
(e) fetola diphetho tša LRMCs; gape le,
(f) gatelela tlhompho ya, le tatelo ya, ditokelo tša badudi ba bangwe.
7. Tselakgapeletšo ya Leano la Kagoleswa ya Naga
7.1 Kagoleswa ya Naga e beilwe ka gare ga CRDP, gomme e ithekga ka tše di
latelago:
(a) phetogo yeo e kopantšwego gape e sepedišwago ya temo yeo e
theilwego ka bophara;
(b) lenaneo la kagoleswa ya naga leo le kaonafaditšwego; gape le,

(c) peeletšo ya leano ka go ekonomi, setšo, ICT le leago go hola ditšhaba
ka moka tša metseselegae.
7.2 Ge e le gare e fapana ka popo, tšwetšopele ya motseselegae le kagoleswa ya
naga di sepelelana le pholisi, lenaneo le magato a instithušene go netefatša
kabelo yeo e sepetšwago ya ditirelo. Go tšwetšapele phetogo ya temo,
kgokagano magareng ga potšišo ya naga le temo e amogelwa bjalo ka motheo
wa nyakišo ya bohlokwa bja ekonomi le tebelelo ya sebopego sa ka morago ga
kagoleswa. Le ge go le bjalo, nyako ya naga e ka ba ya ditirišo tše dingwe tša
tšweletšo eupša e se go tša temo.
8. Maitemogelo a Kagoleswa ya Naga Mafelong a mangwe
8.1 Asia
8.1.1 China
China e emetše Tselatshepetšo ya Setšhaba ka tselatshepetšo ya taolo ya
dilaga tše pedi – tselatshepetšo ya maikarabelo a kontraka ya dintlo le go fa
balemi ditokelo tša taolo ya mong; e emetše taolo ka theko le thekišo, ya
dumelela balemi tokelo ya go PAMPIRI YE TALA YA MMUŠO KA GO KAGOLESWA YA NAGA,
2011 9 fetoša tšweletšo ya polasa ka go lokologa; gape, e fetošitše bolaodi bja
botee bjoo bo kgobokantšhitšwego ka bolaodi bja poraebete bja go
fapafapana, moo molemi a ka beago dithoto.
8.1.2 India
India e tsebagaditše dikagoleswa tše di latelago: e laotše temo ya kabelano; ya
fana ka tšhireletšo ya molao kgahlanong le go ntšhiwa ka kgapeletšo, ya hloma
Molao wa go rulela naga; gape ya fana ka diploto tša madulo.
8.2 Latin America
8.2.1 Brazil
Brazil e thomišitše ka kgetho ya tefelo; dipolasa tše nnyane tša lapa tšeo di
amogelago thekgo ya mmušo, go direla papatšo ya ka gae, mola dipolasa tša
kgwebo ya godimo di direla dithekišo tša go rekišetša ka ntle; gape le, maano
ao a kopantšwego a kamano ya thekišo le ditselatshepetšo tša taolo ya naga
ya setšo, ka mokgwa wa go reta.
8.2.2 Mexico
8.2.3 Chile
Mexico e na le maitemogelo ao a kopakopanego: go dira bosetšhaba ka 1910;
go phatlalatša gape ka 1935; go dira bosetšhaba gape ka 1946; gape le,
bašomi ba polasa bao ba tšwelelago ka 1970 e feleditše e tšea naga yeo e
laolwago ke batšwantle, ba e fetoša gore e be ya dikgobokantšho.

Chile e tšeere dipolasa tše dikgolo ka di1960, tša di fetoša go ba tša mekgatlo
ya bašomi ba dipolasa le balemi ba bannyane. Go bile le poetšomorago ka
1974, ka morago ga polao ya Mopresident Allende, ka tsentšho-gape ya
dipolasa tša malapa ao a kgethilego. Dikagoleswa tšeo di laolwao di
tsebagaditšwe go dikontraka tša go hira tša naga le dikarolwana ka di1980.
8.3 Africa
Kontinenteng ya Afrika maitemogelo a seEgepeta e fana ka dithutišo tšeo di na
go le kgahlišo ka ga kagoleswa ya naga. Molawana o ile wa fetišwa ka di1950,
di kgaoletša bogolo bja polasa go fihla go maksimamo wa 42ha go motho yo
mongwe le yo mongwe; le, go bea dinako tšeo di kgaoletšwago tša go hira.
9. Mathata le Ditšhitišo
9.1 Gore lenaneo la kagoleswa ya naga le tšwele pele ka lebelo gape le atlege, go
ya ka moo le swanetšego, palo ya mathata le ditšhitišo e swanetše go
lebelelwa, gape e rarollwe. Mathata a magolo ke:
(a) dikgahlego tšeo di hlomilwego, go bobedi bja kgwebo le dibaka tša
naga ya mohlakanelwa; gape le,
(b) kamantšho le kgokagantšho yeo e lego ya maemo a fase ya maitapišo
le methopo magareng ga diinstithušene tša setšhaba, le magareng ga
diinstithušene tša setšhaba le tša poraebete; gape le
(c) tšhitišo ye kgolo ke bokgoni bja maemo a fase bja ditho tša naga go
diragatša.
9.2 Dielemente tše tše tharo di bopa kgopolo ye bothata ye kotsi go tharollo efe
goba efe yeo e šomago gabotse, e lekanago gape e phakišago ya naga yeo go
bolewago ka yona. E tla hloka nako le maitapišo a polotiki ya bosetšhaba ao a
le go a kgoboketšo go a rarolla. Tirišanommogo le kamantšho go ditho ka
moka tša naga gape le setšhaba sa segae ke ntlha ye bohlokwa go tiragatšo
yeo e atlegago ya lenaneo la kagoleswa ya naga yeo e tšwelago pele.
10. Kakaretšo le Phetho
10.1 Go diragolla dikhuetšo tša leago, ekonomi le setšo tša mengwagakgolo ya
kgethologanyo le kgethollo, go motheo wa morafe, mphato le bong go tla tšea
nako le maitapišo a polotiki ya bosetšhaba.
10.2 Mathata le ditšhitišo tšeo di lemogilwego mengwageng ye lesomešupa ya go
feta, le dithutišo tšeo di tšwago go dinaga tše dingwe tša lefaseng ka bophara,
di bontšha gabotse gore ga go na bonolo bja go rarolla mathata a naga ka
morago ga bokolonisi.
10.3 Mokgwa wa tselatshepetšo o bonagala o le bohlokwa le maleba go rarolla
mathata a boima gape a mailkutlo a go swana le kagoleswa ya naga. Go
hlolega go šireletša ditokelo le tšhireletšo ya kontraka ya bašomi ba polasa le
badudi ke taetšo ye botse ya ntlha ye. Go na le kgopolo ye bohlokwa ya gore
bothata bjo bogolo ka go kagoleswa ya naga kakaretšo; le, ka go tšhireletšo ya

ditokelo le tšhireletšo ya kontraka ya badudi ba polasa, kudukudu, e ka ba yeo
ya go hlolega ga tselatshepetšo ka botlalo (TSF) go na le yela ya seripa sa
botee sa molawana, mohlala, Koketšo ya Tšhireletšo ya Molao wa Kontraka
(ESTA).
10.4 Go bašomi ba polasa le badudi ba yona, tlholego ye e tla tšwelela ka dintlha
tše mmalwa: tšweletšo yeo e sa felelago ya pholisi le taolo ya molawana go
šireletša bašomi le badudi ba polasa; tiragatšo ya fase ya dipholisi tšeo di lego
gona ka ditho tša naga; kgapeletšo yeo e sa tiago ya molawana ka ditho tša go
diragatša molao; tselatshepetšo ya molao yeo e sa holego bašomi ka go rarolla
mathata a go koba ka kgapeletšo; diyunione tša bašomi tšeo di sa rulaganyego
ka katlego dipolaseng; tswalano (go nyaka go ba ya ngangišano) yeo e sa
tlaleletšego magareng ga mekgatlo yeo e se go ya mmušo le ditho tša naga ka
go rarolla mathata a badudi ba polasa; le, go hlokomela goo go se go gona,
tswalantšho le kgokagano magareng ga ditho tša naga, ka gare le go putla
ditho tše tharo tša mmušo, gammogo le ditho tše dingwe tšeo di na go le
kgahlego, go ditaba tšeo di amago ditokelo tša bašomi le badudi ba polasa.
10.5 Ditemana tše di latelago, thwii goba ka tsela ye nngwe, di tsopola
Mopresidente wa pele wa Mokgatlo wa Bosetšhaba wa Afrika (African National
Congress), Ngaka John Langalibalele Dube, di tšeerwe pukung yeo e
phatlaladitšwego e se kgale ke Heather Hughes, Mopresidente wa Pele (2011).
E lebelela tlala le tlhokego ya naga ka batho ba Afrika. Maemo ga se a fetoga
kudu go tlogela ka di1930, ge maikutlo a tšweletšwa ke Ngaka Dube. Re
swanetše re e fetoše gona bjale!
Dintlha tšeo Dube le badirišanimmogo ba gagwe ba di dirilego ka ga
sethalwa sa molawana (Kemedi ya Ditšhaba go Molaokakanywa wa
Palamente, Molaokakanywa wa Naga ya Ditšhaba le Molaokakanywa wa
Khansele ya Ditšhaba) di akareditšwe le go oketšwa ka gare ga bohlatse
bja gagwe bja Komišene ya Ekonomi ya Ditšhaba…O lokišetše pego yeo
e ngwadilwego yeo e botšološitšwego go tsenelela nakong ya theeletšo.
Monaganong wa gagwe, o ile a re, le go menagano ya batho ba Afrika ke
taba ya naga. Ba hloka yona go feta, kudu bao ba ka se kgonego go reka.
Ba swanetše go rekelwa le go fiwa naga; mafelo ka moka a Afrika a
swanetšwe go lekolwa gabotse gomme a arolwe ka go diploto tša kago,
mabala a phulo le dirapana. Batho ba ka lefela rente ya diploto tša bona.
“Go na le milione o tee fela wa lena le dimilione tša go ka ba tše tshela
tša rena; gomme milione o tee wa lena o na le dinne tše tharo tša naga,
gomme dimilione tše tshela tša rena di na le bonne botee bja naga.
Seo ga se a dumelelaga…Ka go kgopela (koketšo ya naga) ga ke
nagane gore re kgopela mphiwafela; re bile le seabe go tšwetšopele ya
Afrika Borwa ka bošomi bja rena…re dirile karolo ya rena go ya ka tsela
yeo, gape le go taba ya motšhelo, bobedi bja thwii le tsela ye nngwe”.
O lwantšhitše ka maatla dikgopolo tša dikomišinare tša gore maAfrika ba
be ba sa tsebe go diriša naga ya bona ka maleba, gore koketšo ye nngwe

e tla senywa fela, gore maAfrika a oketšegile ka pejana, gore ba be ba na
le dikgomo tše ntši kudu:
“Kgomo ye ntsho ga go na moo e ka fepago, gomme kgomo ye šweu
yona e na le bofulo ka moka…Ke maswabi ge eba ga ke kgone go e
hlaloša gabotse go wena”.
[Heather Hughes (2011). Mopresidente wa Pele. A life of John L Dube,
Mopresidente wa Pele wa ANC].
........................................................................................................................................