Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji ... - PRUTHENIA

Robert Klimek
WYSTĘPOWANIE DIRHAMÓW ORAZ PRÓBA
REKONSTRUKCJI DRÓG ICH ROZPRZESTRZENIANIA
SIĘ NA OBSZARZE PLEMION PRUSKICH W VIII–X W.
Wstęp
Ziemie pruskie pod względem występowania dirhamów stanowią
wyjątkowy obszar. Wprawdzie znalezisk monet arabskich jest dużo mniej
niż na: Pomorzu, Kujawach i Wielkopolsce, jednak zwraca uwagę ich
specyfika. Na obszarze Prus zdecydowana większość wczesnośredniowiecznych
skarbów zawierała głównie dirhamy. Takiej proporcji nie posiadają
wczesnośredniowieczne skarby na Gotlandii, Pomorzu i północnej
Rusi, gdzie moneta arabska występuje w większej ilości niż na ziemiach
pruskich. Większość stanowisk została odkryta i zainwentaryzowana
w XIX w. W 1908 r. niemiecki archeolog Emil Hollack skatalogował
wszystkie znane wówczas stanowiska archeologiczne z obszaru Prus
Wschodnich. W pracy pojawiły się również informacje o znaleziskach
dirhamów, które odnotowane zostały w szesnastu miejscach1 . W okresie
międzywojennym problematyka występowania monet arabskich na terenie
Prus nie była w zasadzie poruszana, poza nielicznymi wzmiankami.
Kilkanaście lat po II wojnie światowej ukazały się dwie ważne publikacje
odnoszące się do kwestii odkryć dirhamów na ziemiach pruskich.
W 1958 r. opublikowana została obszerna publikacja Macieja Gumowskiego
na temat występowania monety arabskiej na obszarze Polski, gdzie
również zostały wymienione i opisane znaleziska pruskie2 . Dwa lata później
pojawiła się praca Ryszarda Kiersnowskiego, poświęcona wyłącznie
dirhamom występującym na terenie Prus3 . Przez kolejne 30 lat problema-
1
E. Hollack, Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreussen,
Glogau-Berlin 1908.
2
M. Gumowski, Moneta arabska w Polsce w IX i X wieku, Zapiski Historyczne, t. 24, z. 1,
1958–59, s. 7–61.
3
R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach monet wczesnośredniowiecznych z ziem pruskich,
Wiadomości Numizmatyczne, r. 4, 1960, s. 1–14.
Pruthenia, t. IV, Olsztyn 2009, s. 215–239

216
Robert Klimek
tyka dirhamów na ziemiach pruskich pojawiała się w fachowej literaturze
jedynie w formie wzmianek, natomiast nie doczekaliśmy się żadnej nowej
pracy poświeconej w całości tej tematyce. Początek XXI w. wniósł dużo
ożywienia w tej dziedzinie. Rozwój metod odkrywczych stosowanych
przy prowadzeniu badań archeologicznych doprowadził do ujawnienia
kolejnych znalezisk. Daje to możliwość świeżego spojrzenia na tę kwestię
i postawienia nowych hipotez. Bardzo ważne okazało się zlokalizowanie
emporium handlowego w Truso na terenie obecnego Janowa Pomorskiego
koło Elbląga4 . W wyniku prowadzenia na terenie dawnego Truso
przez wiele sezonów prac archeologicznych odkryto wiele egzemplarzy
monet arabskich5 . Dzięki temu można w nowym świetle spojrzeć na problematykę
dirhamów, czego dowodem może być praca Sebastiana Brathera
poświęcona ich występowaniu w południowo-wschodniej części
wybrzeża Morza Bałtyckiego6 . Godne odnotowania są także publikacje,
jakie ukazały się w ostatnim czasie, dotyczące odkryć dirhamów na pograniczu
mazowiecko-pruskim: na grodzisku w Truszkach-Zalesiu7 oraz
w sprawie datowania znalezisk monety arabskiej na Wysoczyźnie Kolneńskiej8
.
Niniejszy artykuł stanowi próbę ustalenia dróg rozprzestrzeniania się
dirhamów na ziemiach pruskich w kontekście wczesnośredniowiecznych
szlaków komunikacyjnych. Podczas badań nad przebiegiem sieci drogowej
należy również, poza materiałem źródłowym i toponomastyką, kierować
się rozmieszczeniem stanowisk archeologicznych, w tym także znaleziskami
monet9 . Tego typu odkrycia pozwalają na wyciągnięcie wniosków
odnośnie rangi poszczególnych szlaków oraz znaczenia miejsc targowych
w VIII–X w., czyli w chwili przypływu monety arabskiej na tery-
4 M. Jagodziński, Truso w świetle nowych odkryć. Uwagi na marginesie badań średniowiecznej
osady rzemieślniczo-handlowej w Janowie Pomorskim (gmina Elbląg),
[w:] Archeologia Bałtyjska, Olsztyn 1991, s. 136–155.
5 A. Bartczak, M. F. Jagodziński, S. Suchodolski, Monety z VIII i IX w. odkryte w Janowie
Pomorskim, gm. Elbląg – dawnym Truso, Wiadomości Numizmatyczne, r. 48, z. 1(177),
2004, s. 21–48.
6 S. Brather, Early Dirham Finds in the South-east Baltic. Chronological Problem in the
Light of Finds from Janów Pomorski (Truso), [w:] Transformatio mundi. The Transition
from the Late Migration Period to the Early Viking Age in the East Baltic,
red. M. Bertašius, Kaunas 2006, s. 133–142.
7
M. Bogucki, D. Malarczyk, E. Marczak, Skarb dirhamów z X wieku z grodziska w Truszkach-Zalesiu,
pow. Kolno, woj. Podlaskie, Wiadomości Numizmatyczne, r. 49, z. 2 (180),
2005, s. 173–190. W niniejszej publikacji została również poruszona tematyka napływu dirhamów
na ziemie pruskie.
8
E. Kowalczyk-Heyman, W sprawie datowania znalezisk dirhamów na Wysoczyźnie
Kolneńskiej, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej nr 1, 2008, s. 57–64.
9
Teresa Wąsowiczówna, W sprawie metody badań przebiegu wczesno-średniowiecznych
dróg lądowych Polski, Przegląd Zachodni, nr 9/10, 1953, s. 317.

Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg…
217
torium plemion pruskich. Drugim celem tej pracy jest zebranie w całość,
w formie katalogu wszystkich znanych znalezisk dirhamów z obszaru
Prus, co nie było do tej pory zrealizowane 10 .
Specyfika dirhamów
Wyraz „dirham” jest arabską przeróbką greckiego drachma. Często
nazywane są również monetami kufickimi od miasta Kufa, gdzie wybijano
część orientalnych pieniędzy. Dirhamy są monetami płaskimi i szerokimi.
Nie posiadają żadnego wyobrażenia, tylko sam napis w języku arabskim.
Na obszarze plemiennym Prusów głównie natrafiamy na dirhamy
z trzech dynastii arabskich: Omajadów, Abbasydów i Samanidów. Omajadzi
byli pierwszą dynastią, która w 636 r. rozbiła państwo perskich Sassanidów.
Stolicą ich był Damaszek, gdzie panowało łącznie 14 kalifów.
Później ród Omajadów został wymordowany przez Abbasydów. Dirhamy
Omajadów były bite między innymi w mennicach w: Damaszku, Basorze
i Nisaburze. Druga linia Omajadów, która uniknęła rzezi dokonanej przez
Abbasydów, uciekła do Afryki, następnie w 755 r. zdobyła Hiszpanię,
gdzie założyła nowe państwo arabskie i nowy kalifat. Tymczasem Abbasydzi
przenieśli swoją rezydencję z Damaszku do Bagdadu. Abbasydzi
wybijali srebrne dirhamy, które wyróżniały się precyzyjniejszą robotą
i wyraźniejszym napisem. Pochodzą głównie z mennic w: Bagdadzie, Muhammadiji,
Basorze i Kufie. Następnie Abbasydzi zostali rozbici przez dynastię
Bujidów, która w 946 r. opanowała Bagdad. Bujidzi rządzili państwem
do 1063 r., kiedy ulegli naporowi Turków-Seldżuków11 . Dirhamy
Bujidów na terenie Prus nie występują12 . Kolejną dynastią arabską byli
Samanidzi, którzy w II połowie IX w. korzystając ze słabości Abbasydów
usamodzielnili się i założyli własne państwo na wschód od Morza Kaspijskiego.
Dirhamy samanidzkie odróżniają się od abbasydzkich większą surowością
i grubością. Wybijane były głównie w takich mennicach jak:
Samarkanda, Buchara i Szasz, przy czym najbardziej obfita w emisje była
Samarkanda. Samanidzi zostali rozbici w 1004 r. przez Ghasnawidów
10
W pracy M. Gumowskiego, op. cit., katalog stanowisk odnosi się do ziem polskich, w tym
także do pruskich, znajdujących się na obszarze Polski. Publikacja angielskojęzyczna
S. Brathera, op. cit., posiada katalog zawierający adnotacje na temat odkryć dirhamów
w południowo-wchodniej części wybrzeża Morza Bałtyckiego, w tym rejonu Prus. Obydwa
katalogi posiadają jednak błędy w identyfikacji miejscowości. W ostatnich latach doszło
również do kilku nowych odkryć, które należy uwzględnić.
11
M. Gumowski, op. cit., s. 9–12.
12
Ibidem, s. 56. W Polsce dirhamy Bujidów występują dosyć rzadko – spotykamy nieliczne
egzemplarze pochodzące najczęściej z II poł. X w. Wyjątkiem jest odkryty w 1794 r. dirham
z Wolina, wybity w 1056 r., który jest najmłodszym egzemplarzem znalezionym na obszarze
Polski.

218
Robert Klimek
z Iranu. Dirhamy z arabskimi napisami, na wzór samanidzkich wybijało
również plemię Bułgarów Nadwołżańskich, w latach 950–980. Brak jest
tego typu monet na terenie Prus 13 , natomiast zdarzają się na Pomorzu 14 .
Należy wspomnieć również o drachmach sassanidzkich króla Chosreosa
II (591–628) 15 , które w ilości 7 egzemplarzy znaleziono na obszarze dawnego
emporium handlowego w Truso (obecnie Janów Pomorski, gm. Elbląg)
16 . Przeciętna waga dirhama wynosiła 2,97 g 17 . Często znajdujemy je
podzielone na połówki, ćwiartki i nawet mniejsze cząstki. Ich dzielenie
miało miejsce jeszcze poza terenem Prus. Poświadczają one bezpośredni
import dirhamów już podzielonych 18 . Dirhamy łamane na regularne połówki
i ćwiartki występują znacznie intensywniej w skarbach wczesnych.
Należy liczyć się, że w znacznej swej części dostały się na nasze ziemie
już w takiej postaci. Znane są również przypadki używania fragmentów
monet w krajach arabskich 19 . W Prusach w czasach wczesnego średniowiecza
pieniędzy nie liczono, tylko ważono 20 . W krajach nadbałtyckich
panował rzymski system miar oparty o wagę aureusa rzymskiego, czyli
8 g, lub jego połówki. Handel odbywał się na zasadzie ważenia, a nie liczenia
dirhamów. W związku z tym braki uzupełniano fragmentami monet
21 .
Główne szlaki docierania monety arabskiej nad Morze Bałtyckie
Zastanawiające jest jaką drogą moneta arabska docierała na ziemie
pruskie. Większość monet pochodzi z kalifatu wschodniego, głównie
z Iraku. Sam Bagdad dostarczył na ziemie pruskie prawie połowę ze znalezionych
dirhamów. Mając na uwadze znaleziska dirhamów w zachodniej
części Rosji, można przypuszczać, że kupcy arabscy docierali od
strony Morza Kaspijskiego, na targi, przy ujściu Kamy do Wołgi. Dalszy
13 Trzy egzemplarze wybite przez Bułgarów Nadwołżańskich zostały odkryte podczas badań
archeologicznych w Truszkach Zalesiu, na pograniczu mazowiecko-jaćwieskim, patrz:
M. Bogucki, D. Malarczyk, E. Marczak, op. cit., s. 178.
14 M. Gumowski, op. cit., s. 13.
15 Sassanidzi byli dynastią perska, która opanowała Iran w 226 r. W 636 r. uległa naporowi
Arabskiemu (dokładniej Omajadom). Drachmy sassanidzkie różniły się od późniejszych
dirhamów. Miały napis w języku perskim i wizerunek króla patrz: Ibidem, s. 10–11.
16 A. Bartczak, M. F. Jagodziński, S. Suchodolski, op. cit., s. 28–30.
17 Ibidem, s. 31; M. Gumowski, op. cit., s. 15, szacuje przeciętną wagę dirhamu na 2,8 g.
18 R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach monet... s. 11.
19
Idem, Rozwój środków wymiany na Pomorzu wczesnofeudalnym, Wiadomości Archeologiczne,
1956, t. 23, z. 3, s. 237.
20 Ł. Okulicz-Kozaryn, Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów, Warszawa 1983, s. 205.
21 M. Gumowski, op. cit., s. 15.

Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg…
219
transport srebrnej monety znajdował się w rękach pośredników 22 . Od połowy
VII w. obszar ten zajęli Bułgarzy tzw. Wołżańscy, którzy byli podlegli
Chazarom. Powyższy targ (późniejsze miasto Bulghar) było ośrodkiem
na następujących szlakach handlowych: Morze Kaspijskie (Chazaria)
– Zatoka Fińska i Chwarezm – Kijów – Europa Zachodnia 23 . Później szlak
przebiegał dalej na zachód, doliną Wołgi do Tweru i Smoleńska, następnie
w stronę Morza Bałtyckiego. Można przyjąć, że w okolicy Połocka karawany
rozchodziły się, ponieważ znaleziono tam 38 wczesnośredniowiecznych
skarbów, w tym 28 zawierających arabskie monety 24 . W VIII
i IX w. główny nurt przepływu dirhamów kierował się z Połocka na północ,
wzdłuż rzeki Wołchow, do osady handlowej w Starej Ładodze, gdzie
występują liczne znaleziska dirhamów z VIII i IX w. oraz zabytki archeologiczne
pozwalające stwierdzić obecność tam, w tym okresie, Wikingów
25 . Wydaje się, że port ten kontrolował znaczną część handlu
z obszaru Rusi. Ze Starej Ładogi główny strumień dirhamów przepływał
za pośrednictwem Wikingów przez Morze Bałtyckie. Ważną rolę w tym
czasie pełnił port handlowy w Birce, wyspa Gotlandia 26 oraz liczne przybrzeżne
emporia handlowe. Wśród osad handlowych, które znajdowały
się na terytorium ziem pruskich możemy wymienić Truso i b. Wiskiauten
27 . Niewykluczone, że osady takie znajdowały się również na obszarze
obecnego Kaliningradu i Braniewa. Niewątpliwie napływ dirhamów na
ziemie pruskie w VIII i IX w. nastąpił od strony Morza Bałtyckiego i za
pośrednictwem Wikingów 28 . Nie ulega wątpliwości, że pieniądz był
przede wszystkim środkiem wymiany handlowej. Powstaje pytanie: jakie
towary z ziem pruskich były w kręgu zainteresowania kupców arabskich
i co powodowało napływ orientalnego srebra? Z pewnością ważną rolę
spełniał bursztyn, który od IX w. jest odnotowywany w źródłach arabskich.
Mniej jasna jest sprawa handlu niewolnikami, z uwagi na brak da-
22 Ibidem, s. 21–22; zdaniem M. Gumowskiego dirhamy nie występują nad dolną Wołgą i Donem,
ponieważ byli tam wówczas Pieczyngowie, którzy nie potrafili stworzyć dobrych warunków
do handlu.
23 T. Lewicki, O cenach niektórych towarów na rynkach wschodniej Europy w IX–XI w.,
Kwartalnik Historyczny Kultury Materialnej, r. I, 1953, nr 1–2, s. 113; M. Gumowski, op. cit.,
s. 18; J. Tyszkiewicz, Mazowsze północno-wschodnie we wczesnym średniowieczu,
Warszawa 1974, s. 119.
24 Archealogia Bielarusi, t. 3, red. P. F. Lysenko, Minsk 2000, s. 454.
25
E. Roesdahl, Historia Wikingów, Gdańsk 1996, s. 242; W. Duczko, Ruś Wikingów, Warszawa
2007, s. 59–62.
26
Na bardzo ważną rolę Gotlandii, jako skarbca Wikingów z uwagi na występujące liczne
skarby zawierające dirhamy zwraca uwagę M. Gumowski, op. cit., s. 7–8.
27
S. Brather, op. cit., s. 133; E. Roesdahl, op. cit., s. 239–240.
28
R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach monet... s. 13; K. Śląski, Stosunki Prusów z innymi
ludami nadbałtyckimi w VII–XII w., Rocznik Olsztyński t. 5, s. 17; S. Brather, op. cit.,
s. 133.

220
Robert Klimek
nych źródłowych 29 . Warty podkreślenia jest także fakt braku udziału Bałtów
w handlu. Inicjatywa należała do kupców skandynawskich, zaś Prusowie
raczej nie odnosili korzyści z handlu 30 .
Drogi rozprzestrzeniania się dirhamów na terytorium Prus
Za pośrednictwem Wikingów dirhamy trafiały na ziemie pruskie, do
nadmorskich emporiów handlowych, z których największą rolę odgrywała
wzmiankowana w przekazach Wulfstana osada Truso. Odkrycie
w 1982 r. wczesnośredniowiecznej osady w Janowie Pomorskim nad Jeziorem
Drużno oraz prowadzone od tego czasu badania archeologiczne
pozwoliły ustalić dokładne położenie legendarnego portu31 . W świetle
najnowszych badań archeologicznych port funkcjonował od końca VIII w.
do połowy XI w32 . Wśród znalezionych monet najstarszymi są drachmy
szacha Chosroesa II, panującego w latach 591–628, zaś najmłodszym egzemplarzem
jest tzw. siekaniec wybity prawdopodobnie w Sasz w latach
850/1–854/5. Podczas badań na osadzie wydzielono dwie grupy dirhamów:
skarb składający się z 11 całych monet i 5 fragmentów oraz druga grupa
do której zaliczono pozostałe dirhamy luźno występujące. Przy monetach
często znajdowały się ciężarki, które poświadczają ważenie pieniędzy.
W pierwszej grupie najwięcej egzemplarzy pochodzi z lat czterdziestych
i siedemdziesiątych VIII w., w drugiej natomiast dominuje emisja z pierwszej
dekady IX w. Biorąc pod uwagę wszystkie odkryte do tej pory monety
w Janowie Pomorskim, najwięcej wśród nich jest dirhamów abbasydzkich33
.
Wiele wskazuje, że port w Truso miał olbrzymie znaczenie w rozprzestrzenianiu
się dirhamów w południowo-zachodniej części ziem pruskich.
Z dużym prawdopodobieństwem należy przyjąć, że skarby monet
arabskich pochodzące z Braniewa, Długoboru, Mokajm, Zalewa i Ramsowa
należy wiązać z funkcjonowaniem tego portu34 . Biorąc pod uwagę
emisję monet znalezionych w powyższych skarbach zauważalny jest ten
29
R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach monet...., s. 14. Zdaniem K. Śląskiego, op. cit., s. 15,
w zamian za dirhamy Prusowie oferowali niewolników, futra, miód i wosk. Autor nie przytacza
jednak w tym miejscu źródła.
30
H. Łowmiański, Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego, t. 1, Wilno
1931, s. 162–163.
31 M. Jagodziński, Truso w świetle nowych odkryć...., s. 136–155.
32 A. Bartczak, M. F. Jagodziński, S. Suchodolski, op. cit., s. 25.
33
Ibidem, s. 28–31.
34
R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach monet..., s. 4–10. Z funkcjonowaniem portu w Truso
możemy również wiązać skarb dirhamów ze Stegny położonej na pograniczu pomorskopruskim,
patrz: M. Gumowski, op. cit., s. 52.

Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg…
221
sam okres chronologiczny, jak na osadzie w Janowie Pomorskim. W występowaniu
dirhamów na ziemiach pruskich widoczny jest podział na obszary:
zachodni i południowo-zachodni pas przybrzeżny, gdzie monet
arabskich jest dużo oraz część wschodnią, gdzie mamy do tej pory odnotowane
tylko dwa znaleziska. Analizując terytoria plemienne Prusów35 można zauważyć całkowity brak znalezisk dirhamów na obszarze:
Nadrowii, Natangii, Skalowii, wschodniej części Galindii i północnej Jaćwieży.
Najliczniejsze znaleziska dirhamów odnotowano na obszarze Pomezanii.
Na uwagę zasługują skarby: z Mokajm i Zalewa, składające się wyłącznie
z siekańców. Pojedyncze monety (także siekańce) znajdowano
w: Rudni, Mózgowie i na grodzisku Kesselberg w Kamionce. Wspomnieć
należy również o skarbie z Mózgowa, w którym obok monet zachodnioeuropejskich
znajdowały się dirhamy36 . Siekańce ze skarbu w Mokajmach
dotarły najprawdopodobniej z pobliskiego Truso. W IX w. istniało rozwinięte
osadnictwo wzdłuż dolnego biegu rzeki Dzierzgoń, uchodzącej
wówczas do zatoki morskiej (obecnie Jeziora Drużno), nad którą ulokowane
było Truso. Osady wczesnośredniowieczne znajdowały się w Świętym
Gaju37 , Bągarcie i Mokajmach. Należy również zwrócić uwagę na
obecność w tej okolicy dwóch drewnianych pomostów, przebiegających
przez Dzierzgoń: w Bągarcie i Mokajmach38 oraz grodów w Kwietniewie39 i Dzierzgoniu40 . Pomost w Mokajmach przecinał rzekę na długości około
640 m. Dalej droga prowadziła w stronę grodziska w Kwietniewie41 .
Również znaleziska monet arabskich rozmieszczone w okolicy Jezioraka
(Zalewo, Rudnia i Kamionka) możemy wiązać z funkcjonowaniem portu
35 Obszary terytoriów plemiennych Prusów ustalono w oparciu o H. Łowmiańskiego, Studia
nad początkami..., t. 2, Wilno 1932, s. 6–44. Nie brano pod uwagę Pogezanii, która prawdopodobnie
w VIII–X w. nie była jeszcze ukształtowana, J. Powierski, Prussica. Artykuły
wybrane z lat 1965–1995, t. 1, Malbork 2004, s. 117–118.
36 Zdaniem M. Haftki gródek w Mózgowie i grodzisko w Kamionce (w tekście Sylma)
w X/XI w. były pod wpływem osadnictwa słowiańskiego, tym samym nie uważa skarbu
z Mózgowa za pruski, patrz: M. Haftka, Uwagi w sprawie wczesnośredniowiecznego
osadnictwa północnej Pomezanii i kwestia lokalizacji Santyra, Pomorania Antiqua,
t. 4, 1971, s. 461–462.
37 M. Jagodziński, Archeologiczne ślady osadnictwa między Wisłą a Pasłęką we wczesnym
średniowieczu. Katalog stanowisk, Warszawa 1997, s. 143, 159–160.
38 Ibidem, s. 155–157. Zdaniem M. Haftki pomost z Mokajm pochodził z okresu wpływów
rzymskich, natomiast z Bągartu z X/XI w., patrz: M. Haftka, op. cit., s. 467–468.
39 M. Jagodziński, Archeologiczne ślady osadnictwa...., s. 160–161; H. Crome, Verzeichnis
der Wehranlagen Ostpreussens, Prussia, t. 32, z. 1, 1938, s. 205–206.
40 A. Pawłowski, Zamek w Dzierzgoniu w świetle źródeł pisanych i badań archeologiczno-architektonicznych,
[w:] Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie, red. K. Grążawski,
Włocławek-Brodnica 2003, s. 284–285.
41 M. Jagodziński, Archeologiczne ślady osadnictwa..., s. 156–157.

222
Robert Klimek
w Truso. W okresie wczesnośredniowiecznym istniał szlak komunikacyjny
z Truso w okolice Iławy, przy czym prawdopodobnie posiadał on dalszą
kontynuację w kierunku północnego Mazowsza. Od południowego
krańca dawnej zatoki morskiej (obecnego Jeziora Drużno) trasa przebiegać
mogła w górę rzeczki Brzeźnicy przez Dymniki 42 , Rejsyty 43 , Myślice 44 ,
Tabory 45 i Bajdy 46 , gdzie stwierdzono duże skupiska osadnictwa wczesnośredniowiecznego.
Okres użytkowania grodziska w Myślicach, w świetle
badań archeologicznych ustalono na IX–XIII w. 47 , co przemawia za możliwością
koegzystencji tego obiektu z portem wikińskim w Truso. Warto
podkreślić, że „Michelsberg” w Zalewie, w obrębie której w 1868 r. odkryto
dirhamy znajdowała się przy omawianym trakcie. Z Zalewa szlak
podążać mógł na południe, wzdłuż wschodnich obrzeży Jezioraka, przez
Dobrzyki 48 , Rudnię (gdzie znaleziono w XIX w. siekańca), Dubę (Kraga) 49
i Windyki 50 do Iławy 51 . Prawdopodobnie w okresie wczesnośredniowiecznym
z Iławy wiodła droga w kierunku południowo-wschodnim,
42 Grodzisko w Dymniku zwane dawniej „Chorberg”, patrz: H. Crome, Verzeichnis der...,
s. 125; M. Jagodziński, Archeologiczne ślady osadnictwa..., s. 165. Pod uwagę należy również
wziąć nazwę niemiecką wsi Stein, co może być przesłanką , że w Dymniku, na rzeczce
Brzeźnicy, w średniowieczu znajdowała się przeprawa.
43 Wczesnośredniowieczne grodzisko w Rejsytach wzmiankowane było w następujących publikacjach:
E. Hollack, op. cit., s. 110; H. Crome, Verzeichnis der..., s. 110; A. Pawłowski,
Z badań wczesnośredniowiecznych grodzisk Pomezanii i Pogezanii, [w:] Archeologia
Bałtyjska, Olsztyn 1991, s. 160–161. Podczas badań powierzchniowych w okolicy Rejsyt zlokalizowano
osadę wczesnośredniowieczną i wał podłużny, patrz: M. Jagodziński, Archeologiczne
ślady osadnictwa..., s. 164.
44 M. Jagodziński, Archeologiczne ślady osadnictwa..., s. 177–178.
45 Ibidem, s. 179.
46 Ibidem, s. 189.
47 Badania archeologiczne z 1986 r. – A. Pawłowski, Z badań wczesnośredniowiecznych
grodzisk..., s. 161–162. W latach dwudziestych XIX w. obiekt inwentaryzował J. Guise,
patrz: E. Hollack, op. cit., s. 99; H. Crome, Verzeichnis der..., s. 86.
48
W okolicy Dobrzyków poświadczone jest wczesnośredniowieczne osadnictwo pruskie
sprzed X w., patrz: U. Kobylińska, Z. Kobyliński, D. Wach, Wczesnośredniowieczne
cmentarzysko pruskie w Dobrzykach, st. XXVIII, gmina Zalewo, województwo warmińsko-mazurskie,
Warmińsko-Mazurski Biuletyn Konserwatorski, r. II, 2000, s. 156.
49
Grodzisko było inwentaryzowane przez J. Guise, patrz: E. Hollack, op. cit., s. 78; H. Crome,
Verzeichnis der..., s. 278–279.
50
Grodzisko w Windykach nad Jeziorem Łabędź zostało zniszczone przez orkę. W okolicy
liczne stanowiska osadnicze z wczesnego średniowiecza, związane prawdopodobnie z pruską
włością Rudencz, w skład której również wchodził obszar dzisiejszej Iławy, patrz:
W. Skrobot, Osadnictwo wczesnośredniowieczne w strefach pogranicznych Pojezierza
Iławskiego, [w:] Pruskie baby kamienne, red. J. M. Łapo, G. Białuński, Olsztyn 2007,
s. 119.
51
Relikty grodu pruskiego na wyspie Wielka Żuława, patrz: H. Crome, Karte und Verzeichnis
der vor und fruhgefchichtlichen Wehranlagen in Ostpreussen, Altpreussen, t. 2,
1937, s. 123.

Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg…
223
wzdłuż rzeki Iławki, do Drwęcy, gdzie przekraczano ją w okolicy dzisiejszej
wsi Rodzone. Jedną z przesłanek jest znaleziony w Rodzonem dirham.
Dalej szlak prowadził przez Lubawę i Prątnicę do Łążyna, gdzie
znajduje się wczesnośredniowieczne grodzisko52 . W 1888 r. w Łążynie
odkryto skarb zawierający obok monet zachodnioeuropejskich również
dirhamy53 . Z Iławy istniała również możliwość dotarcia przez Kamionkę
do Susza, gdzie znajdował się gród pruski, który w okresie wczesnośredniowiecznym
mógł być węzłem komunikacyjnym. Stąd wiodły szlaki
w okolice Zalewa, Dzierzgonia oraz do przeprawy w Słupie na rzece
Osie, skąd można było się przedostać do Ziemi Chełmińskiej54 .
Terytorium Sambii reprezentowane jest przez znaleziska monet
arabskich w: Kaliningradzie, Klincovce, Mochovoe i b. Löberstchoff k. Polesska.
Wszystkie wymienione miejscowości znajdują się w pobliżu wybrzeża,
w związku z tym należy przypuszczać, że znalezione tam dirhamy
dotarły bezpośrednio od strony Morza Bałtyckiego.
W zachodniej Galindii, dirhamy zostały odnotowane w trzech miejscowościach:
Ramsowie, Olsztynie i Barczewie. Na szczególną uwagę zasługuje
skarb 335 monet arabskich z Ramsowa, który jest największym
tego typu znaleziskiem na obszarze Prus. Odkryty został w 1854 r., na
północ od wsi, w pobliżu grodziska wczesnośredniowiecznego55 . Najmłodszy
dirham był wybity ok. 828/9 r. 56 , co skłania do przypuszczenia,
52 Grodzisko w Łążynie występuje również pod nazwą Zwiniarz. W świetle badań archeologicznych
na podstawie ceramiki wydatowano, że obiekt był użytkowany w XII/XIII w.,
patrz: K. Grążawski, Z najnowszych badań pogranicza słowiańsko-pruskiego w rejonie
lubawsko-iławskim, Pruthenia, t. 2, 2006, s. 121–125. Łążyn we wczesnym średniowieczu
położony był na pograniczu słowiańsko-pruskim, stąd zdania naukowców są podzielone na
temat jego przynależności. Wydaje się jednak, że źródła historyczne i toponomastyczne
przemawiają jednak za przynależnością Łążyna do Prus, co wykazał w swojej pracy G. Białuński,
O zasiedleniu ziemi lubawskiej w okresie przedkrzyżackim w świetle źródeł
pisanych i toponomastycznych, zob. w niniejszym tomie Pruthenii. Za możliwość wykorzystania
artykułu w formie maszynopisu pragnę serdecznie podziękować Panu prof.
G. Białuńskiemu.
53 Zdaniem M. Boguckiego powyższy skarb został skompletowany poza granicami Prus,
M. Bogucki, Wczesnośredniowieczny skarb monet z miejscowości Oterki koło Reszla,
Wiadomości Numizmatyczne, r. 48, z. 2 (178), 2004, s. 201–202.
54 R. Klimek, “Baba” na drodze. Kontekst lokalizacji antropomorficznych rzeźb kamiennych
wobec systemów komunikacyjnych w Prusach, [w:] Pruskie baby kamienne, red.
J. M. Łapo, G. Białuński, Olsztyn 2007, s. 92–95.
55 H. Crome, Verzeichnis der..., s. 320; L. Fromm, W. Steffel, Kreiskarte Stadt- und Landkreis
Allenstein 1:100 000, Allenstein 1941. Stanowisko zwane „Zamkową Górą“ położone
jest na północ od wsi, przy mokradłach powstałych na miejscu osuszonego w XIX w. Jeziora
Ramsowskiego. Autor podczas weryfikacji terenowej nie stwierdził na powierzchni
grodziska materiału ceramicznego.
56 S. Brather, op. cit., s. 140.

224
Robert Klimek
że skarb został ukryty w połowie IX w. 57 Podczas badań archeologicznych
prowadzonych jesienią 2006 r. w olsztyńskim Lesie Miejskim, w obrębie
osady wczesnośredniowiecznej58 odkryto 3 dirhamy wybite
ok. 778/9 r. w Bagdadzie, za panowania dynastii Abbasydów. Dodatkowo
znaleziono dwa siekańce. Zdaniem M. Jagodzińskiego monety napłynęły
na miejsce ok. 830 r. 59 Prawdopodobnie dirhamy trafiły na terytorium zachodniej
Galindii z emporium handlowego w Truso. Wskazuje na to czas
emisji monet. W świetle obecnych ustaleń trudno jednak wskazać dokładną
drogę ich przybycia z Truso. Brak jest znalezisk dirhamów bezpośrednio
na zachód i północ od Olsztyna, co powoduje, że nie mamy pewności
co do przebiegu szlaków komunikacyjnych łączących północnozachodnią
Galindię z Truso. Brak znalezisk monet arabskich we wschodniej
Galindii wskazuje, że dotarły one z wybrzeża bałtyckiego, a nie drogą
lądową od strony Rusi.
Obszar plemiennej Warmii reprezentowany jest przez skarby dirhamów
z Braniewa, Długoboru i Krasnołąki60 oraz jedną pojedynczą
z b. Warnikam. Pewne jest, że strumień orientalnego srebra napłynął od
strony Morza Bałtyckiego. Nie mamy jednak pewności, czy również
w tym przypadku dirhamy dotarły za pośrednictwem portu w Truso. Nie
jest wykluczone, że w epoce Wikingów Braniewo również było portem
handlowym, choć z pewnością nie takim dużym jak Truso. Skarb z Długoboru
znajduje się w niedalekiej odległości od Braniewa. W pobliżu
miejsca jego odkrycia ulokowane są wczesnośredniowieczne grodziska
w Osetniku i Gładyszach61 . Z dużym prawdopodobieństwem możemy zauważyć,
że szlak komunikacyjny przebiegał z Braniewa, w górę rzeki Pasłęki,
w okolice Długoboru. Istniała również możliwość dotarcia z Truso
przez Weklice62 . W przypadku luźnego znaleziska z b. Warnikam można
57 M. Gumowski, op. cit., s. 16.
58 Stanowisko położone jest na wschód od grodziska, wzmiankowanego w literaturze jako
Sanditten (Sądyty), C. Hennenberger, Grosse Landtafel von Preussen, Königsberg 1576;
E. Hollack, op. cit., s. 4; H. Crome, Verzeichnis der..., s. 193. Osada po raz pierwszy odnotowana
w 1941 r., patrz mapa L. Fromma, W. Steffela, op. cit.; zgłoszona została do Wojewódzkiego
Urzędu Ochrony Zabytków w Olsztynie w kwietniu 2006 r. przez R. Klimka.
59 M. Hoffmann, A. Koperkiewicz, Sprawozdanie z badań archeologicznych na stanowisku
LXXIX i CIV, AZP 23–61/46, Olsztyn – Las Miejski, Olsztyn 2006 r., s. 7.
60 W przypadku Krasnołąki k. Pieszkowa (gm. Górowo Iławeckie) trudno jest jednoznacznie
stwierdzić, czy jest to obszar plemiennej Warmii, ponieważ znajduje się na pograniczu
Warmii, Natangii i Barcji.
61 H. Crome, Verzeichnis der..., s. 124 i 145; E. Kowalczyk, Weryfikacja i odkrycie nowych
grodzisk nad środkową Pasłęką, Wiadomości Archeologiczne, t. 54, 1995–1998 [2001],
s. 192–195; M. Jagodziński, Archeologiczne ślady osadnictwa..., s. 88–89.
62
Por. M. Jagodziński, Archeologiczne ślady osadnictwa..., (mapa osadnictwa wczesnośredniowiecznego).

Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg…
225
przypuszczać, że dirham dotarł od strony Bałgi63 . Wspomnieć należy także
o wczesnośredniowiecznym grodzisku znajdującym się w pobliżu odkrycia64
. Przypuszczalnie w IX w. istniał szlak komunikacyjny prowadzący
z Bałgi przez b. Warnikam na wschód, w stronę północnej Barcji.
W okolicach Bałgi i b. Warnikam istniała we wczesnym średniowieczu
droga przebiegająca wzdłuż wybrzeża Zalewu Wiślanego na Sambię.
Krasnołąka65 położona była na dawnym szlaku komunikacyjnym prowadzącym
z Lidzbarka Warmińskiego, wzdłuż rzeki Elmy do centralnej Natangii,
w okolice targu Gerkin66 . Na północ od Krasnołąki znajduje się
wczesnośredniowieczne grodzisko w Wiewiórkach67 .
Na terenie Barcji mamy wzmianki na temat znalezisk dirhamów jedynie
z literatury. Trudno jednak ustalić, w jakich zbiorach obecnie monety
się znajdują. Tak jest w przypadku: skarbu z Bartoszyc oraz pojedynczych
znalezisk z Gierdaw i Sępopola, gdzie nie znamy daty emisji
monet. Na uwagę zwraca fakt odkrycia w kwietniu 2008 r. połówki dirhamu
z okolic Reszla. Rodzi się pytanie, jaką drogą monety trafiły na terytorium
Barcji, która jest położona w centralnej części ziem pruskich,
w znacznej odległości od Morza Bałtyckiego? Brak występowania stanowisk
z monetą arabską na wschód i południe od Barcji skłania do przypuszczenia,
że również dotarły one od strony wybrzeża morskiego.
Świadczy to o powstaniu w IX w. kilku lokalnych ośrodków handlowych.
Świadectwem ich mogą być grodziska wczesnośredniowieczne w Bartoszycach68
, Sępopolu69 i Gierdawach70 . Mając na uwadze napływ dirhamów
od strony Morza Bałtyckiego należy rozważyć kilka wariantów ich
63 Zdaniem C. Hennenbergera, Lukasa Davida i J. Guise Bałgę zbudowano na miejscu grodu
pruskiego Honeda, patrz: H. Crome, Verzeichnis der..., s. 201.
64
E. Hollack, op. cit., s. 171; H. Crome, Verzeichnis der..., s. 136; Grodzisko było inwentaryzowane
w latach 20-tych XIX w. przez J. Guise.
65
Miejscowość obecnie nie istnieje. Przed II wojną światową znajdowała się przy wschodnim
brzegu rzeki Elmy, w pobliżu Pieszkowa.
66
Patrz: Piotr z Dusburga, Kronika Ziemi Pruskiej. Pomniki dziejowe Polski, seria II –
t. XIII, Kraków 2007, cz. III, rozdz. 133.
67
Wczesnośredniowieczne grodzisko w Wiewiórkach (niem. Eichhorn) położone jest nad Elmą,
w odległości około 8 km na północ od dawnej Krasnołąki. Obiekt był wizytowany
w latach dwudziestych XIX w. przez J. Guise, E. Hollack, op. cit., s. 31; H. Crome, Verzeichnis
der..., s. 305; Archiwum Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie (dalej MWiM) teczka
Wiewiórki, gm Górowo Iławeckie, serdecznie dziękuję Panu dr. Mirosławowi J. Hoffmannowi
za udostępnienie powyższej dokumentacji oraz merytoryczne uwagi podczas pracy
nad artykułem.
68
E. Hollack, op. cit., s. 12; H. Crome, Verzeichnis der..., s. 202; Archiwum MWiM w Olsztynie,
teczka Bartoszyce, gm. loco.
69
E. Hollack, op. cit., s. 144; H. Crome, Verzeichnis der..., s. 117; Archiwum MWiM w Olsztynie,
teczka Sępopol, gm. loco.
70
H. Crome, Verzeichnis der..., s. 312.

226
Robert Klimek
dotarcia na obszar Barcji. Biorąc pod uwagę osadnictwo wczesnośredniowieczne,
grodziska oraz nazwy toponomastyczne można poprowadzić
szlak z obszaru Sambii w górę rzeki Pregoły do obecnego Znamieńska
(b. Wehlau), skąd na Barcję można było się przedostać podążając dalej
w górę rzeki Łyny71 . Na terytorium Barcji prowadziły również drogi lądowe
z Bałgi i z okolic Branderburga. Istnieć mógł również szlak z okolic
Truso przez Lidzbark Warmiński i dalej przez Kiwity72 do Reszla73 .
Napływ dirhamów na ziemie pruskie od strony Morza Bałtyckiego
ustał w połowie IX w. Najmłodszy egzemplarz monety z Truso był wybity
ok. 851 r., a w przypadku skarbu w Ramsowie – ok. 828/9 r. Brak jest
w tej strefie dirhamów pochodzących z lat późniejszych. Najmłodszymi
okazami monety arabskiej na ziemiach pruskich są znaleziska z pogranicza
mazowiecko-jaćwieskiego z miejscowości Bogusze74 i z grodziska
w Truszkach Zalesiu75 . W 1957 r. podczas poszerzania drogi z Grajewa
do Prostek odkryto pochówek szkieletowy z ok. szesnastoma dirhamami,
z których jeden był wybity w 906/7 r. Jest mało prawdopodobne, aby
powyższy depozyt trafił na pogranicze mazowiecko-jaćwieskie od strony
Morza Bałtyckiego. Podobnie jest z odkryciem skarbu na grodzisku
w Truszkach Zalesiu. Obydwa znaleziska należy wiązać z tzw. wschodnią
drogą napływu monet arabskich, przebiegającą przez obszar „prypeckobużański”,
gdzie zlokalizowano 10 skarbów76 .
Od początku X w. doszło do zmiany kierunku głównego przepływu
dirhamów do Europy Środkowej. Następuje zanik napływu monet arabskich
od strony morza na ziemie pruskie. Ma to związek między innymi
71 Por. R. Klimek, op. cit., s. 99, mapa “B”.
72 W Kiwitach odkryty został wczesnośredniowieczny skarb srebrny, patrz: R. Kiersnowski,
Uwagi o znaleziskach monet..., s. 12, przyp. 37.
73 Tematyka wczesnośredniowiecznych szlaków komunikacyjnych na terytorium plemion pruskich
jest tematem rozprawy doktorskiej autora, gdzie problem poszczególnych dróg lądowych
będzie szerzej omówiony.
74 Stanowisko w literaturze jest wzmiankowane jako Grajewo-Prostki i zostało odkryte podczas
poszerzania szosy między tymi miejscowościami. Przypuszczalnie okolice Grajewa nad
rzeką Ełk znajdowały się we wczesnym średniowieczu pod wpływem Jaćwieży. Świadczyć
o tym może bliska odległość jaćwieskiego grodu Raj, który utożsamiany jest z Rajgrodem.
75 Według prowadzącej badania archeologiczne na grodzisku w Truszkach Zalesiu E. Marczak
jest to stanowisko pruskie. Świadczyć ma o tym między innymi ceramika typowa dla obszarów
bałtyckich, jak i umocnienie osady wałem od strony południowej, a nie północnej,
patrz: E. Marczak, Wyniki badań wykopaliskowych na wczesnośredniowiecznym kompleksie
osadniczym w Truszkach Zalesiu, woj. podlaskie w 2003 r., Światowit, t. 6, fasc.
B, 2006, s. 132 oraz E. Marczak, Średniowieczne osady wśród łąk nad Wincentą. Zaplecze
gospodarcze grodziska „Okop” w Truszkach Zalesiu, Zeszyty Kolneńskie, nr 2, 2007,
s. 11.
76 M. Bogucki, D. Malarczyk, E. Marczak, op. cit., s. 184–185.

Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg…
227
z upadkiem portu w Starej Ładodze 77 , który aktywnie uczestniczył w wymianie
handlowej między Wikingami, a Bliskim Wschodem. Wraz z początkiem
X w. następuje rozwój Kijowa, jako silnego ośrodka handlowego
78 . W tym czasie zauważalny jest intensywny napływ na ziemie polskie
dirhamów, głównie samanidzkich. Szlak, jakim trafiały wówczas monety
arabskie wiódł z Kijowa wzdłuż rzeki Prypeć, następnie w dół rzeki Muchawiec
do Drohiczyna nad Bugiem, gdzie znajdowała się komora celna
79 . Znalezione w Boguszach i w Truszkach Zalesiu dirhamy prawdopodobnie
trafiły tam powyższym szlakiem. Z Drohiczyna droga wiodła
przez Gródek, Święck, Wnory-Wypychy do Wizny 80 . Dalej szlak prowadził
przez Pieńki 81 . W okolicy Stawisk prawdopodobnie miało miejsce
rozwidlenie dróg w stronę Truszek Zalesia i Rajgrodu 82 . Należy zwrócić
uwagę, że między Grajewem i Prostkami znajduje się znana z dokumentów
średniowiecznych przeprawa przez rzekę Ełk 83 . Powyższe znalezisko
skłania do przypuszczenia, że bród ten mógł już funkcjonować w X w. Na
południe od ziem jaćwieskich znane są jeszcze dwa znaleziska dirhamów:
na grodzisku z okresu IX–XI/XII w. w Trzciance 84 i w Górze Strękowej 85 .
77 W. Duczko, op. cit., s. 69.
78 Ibidem, s. 180–185.
79 Szlak ten poświadczają liczne skarby dirhamów z: Annopola, Klukowic, Drohiczyna, Kostomłotów
i Czapli-Obrępałek, emitowanych głównie w X w., patrz: K. Musianowicz,
Wczesnośredniowieczny ośrodek handlowy w Drohiczynie, pow. Siemiatycze, Wiadomości
Archeologiczne, t. 24, 1957, s. 288–289 ; J. Tyszkiewicz, op. cit., s. 125–126; W. Łosiński,
W sprawie „wschodniej drogi” dopływu monet arabskich do Wielkopolski
w X w., [w:] Moneta Mediaevalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane
profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65 rocznicę urodzin, red. B. Paszkiewicz,
Warszawa 2002, s. 183–192.
80 A. Kamiński, Jaćwież, Łódź 1953, s. 114–115.
81 Grodzisko w Pieńkach, chronologię obiektu ustalono na połowę XI w., patrz: J. Ościłowski,
Sieć grodowa na Wysoczyźnie Kolneńskiej we wczesnym średniowieczu. Ze studiów
nad pograniczem mazowiecko-prusko-jaćwieskim, Światowit, t. VI (XLVII), Fasc.
B, 2006, s. 91.
82 E. Kowalczyk-Heyman, Czy istotnie Prusy? W sprawie lokalizacji pierwszego etapu misji
biskupa Brunona z Kwerfurtu, Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej,
t. XXI, 2006, s. 168.
83
Poświadczony jako Kamyonibrod od 1358 r., patrz: E. Kowalczyk-Heyman, Kamień, Kamienne
Brody. Przyczynek do organizacji szlaków drogowych w średniowieczu (na
przykładzie Mazowsza), Archaeologia Historica Polona, t. 15/2, 2005, s. 92.
84
E. Kowalczyk-Heyman, W sprawie datowania znalezisk dirhemów..., s. 63–64. W przypadku
powyższego znaleziska autorka zastanawia się nad możliwością, obok wschodniego
szlaku napływu srebra arabskiego (od Prypeci i Bugu), także szlaku północno-wschodniego,
wiodącego Dnieprem z okolic, jak i z południa od strony Kijowa, następnie Berezyną, Świsłoczą
w okolice dzisiejszego Grodna i stąd Biebrzą do Narwi na Mazowsze przez przeprawę
w Wiźnie lub okolicy Goniądza na Biebrzy.

228
Robert Klimek
Do Trzcianki arabskie monety mogły trafić od strony Drohiczyna, przez
Górę Strękową. Również bardzo prawdopodobny jest wariant szlaku do
Trzcianki z Wołkowyska, gdzie także odkryto dirhamy 86 . Przypuszczalnie
mógł on dalej przebiegać w stronę Jaćwieży, przez bród na Narwi
w Sztabinie 87 , lub w Starej Kamiennej 88 . Biorąc pod uwagę znaleziska dirhamów
w Boguszach, Truszkach-Zalesiu i Trzciance można przyjąć, że
pojedyncze egzemplarze orientalnych monet trafiały w X w. na terytorium
Jaćwieży, omijając jednak pozostałe ziemie pruskie. W tym czasie
strumień dirhamów napływał na sąsiednie ziemie polskie. Część skarbów
pochodzących z X–XI w., składających się z monet arabskich została
ukryta w sąsiedztwie Pomezanii. Wśród nich możemy wymienić depozyty
z: Bierzgłowa 89 , Kowalewa Pomorskiego 90 i Opalenia 91 .
Zakończenie
Od roku ok. 960 w skarbach na ziemiach polskich obok dirhamów
zaczynają pojawiać się monety zachodnioeuropejskie, które od XI w. stają
się głównym środkiem wymiany handlowej92 . Podobną sytuację możemy
zaobserwować na pograniczu polsko-pruskim. Z tego okresu pochodzą
znaleziska z Mózgowa i Łążyna, które obok monet zachodnioeuropejskich
zawierały także dirhamy. W tym samym czasie zmienia się sytuacja polityczna
w świecie arabskim, gdzie dochodzi do rozbicia dynastii Samanidów.
Efektem tego była zmiana kierunku handlu w stronę Chin i Indii93 .
85 Skarb srebrny, w którym znajdowały się dirhamy z lat 764–900, patrz: S. Małachowska,
Srebrne ozdoby z wczesnośredniowiecznego skarbu z Góry Strękowej, gm. Zawady,
woj. Łomżyńskie, Wiadomości Archeologiczne, t. 53, z. 1, 1993–1994 (1997), s. 35–45;
S. Brather, op. cit., s. 141; E. Kowalczyk-Heyman, Czy istotnie Prusy?..., s. 174; idem,
W sprawie datowania znalezisk dirhamów..., s. 62.
86 J. Tyszkiewicz, op. cit., s. 122.
87 Istnienie przeprawy przez Narew w miejscowości Kamień, na północ od Sztabina, zlokalizowała
E. Kowalczyk-Heyman na podstawie toponomastyki, patrz: E. Kowalczyk-Heyman,
Kamień, Kamienne Brody..., s. 95. Warto zwrócić uwagę na nazwę miejscowości Sztabin –
Stabis, prus. kamień (M. Klussis, Słownik odbudowanego języka pruskiego, Kowno 2007,
s. 219), co również sugeruje możliwość istnienia przeprawy rzecznej na Narwii.
88
Ustalono na podstawie toponomastyki, por. E. Kowalczyk-Heyman, Kamień, Kamienne
Brody..., s. 87–90.
89 Skarb zakopany w XI w., składający się z 520 monet, w tym z 12 dirhamów wybitych
w latach: 894–1002, patrz: M. Gumowski, op. cit., s. 28.
90
Znalezisko 47 dirhamów, głównie samanidzkich wyemitowanych w latach 896–954, patrz:
ibidem, s. 39.
91
Skarb srebrny z 570 monetami, w tym 300 dirhamów głównie samanidzkie pochodzące
z lat: 892–941, patrz: ibidem, s. 45.
92 Ibidem, s. 16; T. Kiersnowski, Rozwój środków wymiany..., s. 237.
93 M. Gumowski, op. cit., s. 24.

Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg…
229
Wśród innych przyczyn można wskazać przerwanie głównych szlaków
komunikacyjnych na wschodzie przez koczowników stepowych. Chociaż
dirhamy były w obiegu w strefie Morza Bałtyckiego, jeszcze przez cały
XI w., jednak w coraz mniejszej ilości na skutek ich przetapiania i zatracania94
.
Na ziemiach pruskich najwięcej znalezisk odnotowano w ich zachodniej
części. Ma to związek z istnieniem wikińskich emporiów handlowych
w Truso i b. Wiskiauten. Wraz z ich rozwojem zyskiwały także
pobliskie obszary plemienne, jak: Pomezania, Sambia, Warmia i zachodnia
Galindia. Przypuszczalnie Prusowie nie potrafili stworzyć dobrych
warunków dla istnienia dróg handlowych, stąd od poł. IX w. nastąpił zanik
napływu dirhamów w obszarze przybrzeżnym, chociaż dalej trafiały
one na sąsiednie Pomorze i Kujawy.
Na koniec chciałbym zwrócić uwagę na problem nielegalnych poszukiwań
skarbów, organizowanych przez grupy eksploratorskie95 . Dobrze
jest, jeśli sprawcy dobrowolnie oddadzą znalezione monety do zbiorów
muzeum lub służbom konserwatorskim, z podaniem miejsca ich lokalizacji.
Gorzej, gdy monety zostają sprzedane na aukcjach. Poszkodowani
wówczas są wszyscy, ponieważ strata, jaką w wyniku takich działań
ponosi nauka jest nie do oszacowania.
94
T. Kiersnowski, Rozwój środków wymiany..., s. 171.
95
Zgodnie z art. 111 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami,
tego typu poszukiwania za pomocą urządzeń elektronicznych i technicznych podlegają
sankcjom określonym w Kodeksie karnym.

230
Robert Klimek
Katalog znalezisk dirhamów
na terenie plemion pruskich 96 :
Barczewo, gm. loco, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Wartenburg,
Kr. Allenstein.
Znaleziono pojedynczy dirham.
Lit.: E. Hollack, op. cit., s. 175; M. Gumowski, op. cit., s. 26.
Bartoszyce, gm. loco, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Bartenstein,
Kr. loco.
W XVIII w. przy grodzisku odkryto skarb, w którym obok monet
europejskich znajdowały się również dirhamy arabskie.
Lit: E. Hollack, op. cit., s. 12; M. Gumowski, op. cit., s. 27.
Bogusze 97 , gm. Prostki, woj. warmińsko-mazurski.
W 1957 r., podczas poszerzania drogi z Grajewa do Prostek, natrafiono
na pochówek szkieletowy, w którym znaleziono około 16 dirhamów.
Z powyższego depozytu zinwentaryzowano tylko jedną monetę,
wybitą w 906/7 r.
Lit.: A. Głupieniec, Monety znalezione na cmentarzysku średniowiecznym
w miejscowości Równina Dolna, pow. Kętrzyn, Rocznik
Olsztyński t. 1, 1958, s. 167; R. Kiersnowski, O tzw. „luźnych”
znaleziskach monet wczesnośredniowiecznych w Polsce, Wiadomości
Archeologiczne, 1958, t. 25, z. 3, s. 194; J. Tyszkiewicz,
op. cit., s. 124; S. Brather, op. cit., s. 141 (autor błędnie ustalił i oznaczył
na mapie miejsce znaleziska, jako Grajewo-Prostki, gm. Giżycko);
E. Kowalczyk-Heyman, W sprawie datowania znalezisk dirhamów...,
s. 57–58.
Braniewo, gm. loco, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Braunsberg,
Kr. loco.
W 1872 r. znaleziono skarb monet arabskich, w którym przeważały
dirhamy z dynastii Abbasydów. Pieniądze były wybite w: Kufie
(12 szt z 755 i 761 r.), Bagdadzie (32 szt. z lat 764–812), Muhamadiji
(23 szt. z lat 766–815), Bałdzie (1 szt. z 803 r.), Saszy (1 szt. z 806 r.),
96 Zrezygnowano z uwzględniania niemieckich nazw w przypadku miejscowości znajdujących
się przed II wojną światową poza obszarem Prus Wschodnich.
97 W literaturze stanowisko występuje jako Grajewo-Prostki. Między wymienionymi miejscowościami
znajduje się wieś Bogusze, na której terenie prawdopodobnie doszło do odkrycia
dirhamów.

Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg…
231
Ispahanie (5 szt. z lat 811–814) i Samarkandzie (4 szt. z lat 812–816).
Lit.: J. Bender, Kufische Münzen aus dem Boden Ermlands, Altpreussische
Monatsschrift t. 10, 1873, s. 372; E. Hollack, op. cit., s. 18;
M. Gumowski, op. cit., s. 16 i 29; R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach
monet..., s. 4–6; S. Brather, op. cit., s. 140.
Długobór, gm. Płoskinia, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Langwalde,
Kr. Braunsberg.
Skarb odkryty w 1851 r. Znalezione dirhamy były bite w latach 766–
816 przez Abbasydów. Jeden egzemplarz pochodził z Damaszku
z okresu 661–750 r. i był bity przez dynastię Omajadów.
Lit.: J. Bender, op. cit., s. 372–376; E. Hollack, op. cit., s. 87; M. Gumowski,
op. cit., s. 31; R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach monet...,
s. 5; M. Jagodziński, Archeologiczne ślady osadnictwa...,
s. 62; S. Brather, op. cit., s. 140.
Elbląg, gm. loco, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Elbing, Kr. loco.
Przed 1888 r. znaleziono 1 dirham pochodzący z 817 r.
Lit.: M. Gumowski, op. cit., s. 32; R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach
monet..., s. 4; M. Jagodziński, Archeologiczne ślady osadnictwa...,
s. 59; S. Brather, op. cit., s. 141.
Janów Pomorski, gm. Elbląg, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Hansdorf,
Kr. Elbing.
Według danych z 2004 r., podczas badań archeologicznych na terenie
dawnego Truso znaleziono 327 dirhamów, z czego: poddano analizie
194 egzemplarze dirhamów, w trakcie opracowania było 60 szt.
i dodatkowo odkryto na powierzchni jeszcze 73 szt. (Nieścisłości
z pierwszą stroną artykułu pod względem ilości szt. 270 + 52 znalezione
ostatnio pod powierzchnią, por. s. 21).
dirhamy w Truso można podzielić na dwie grupy występowania:
I grupa (skarb) – najstarszą monetą jest drachma szacha Chosroesa II
(po 591 r.), zaś najmłodszą dirham abbasydzki z 815/6 r. Najwięcej
monet pochodzi z lat czterdziestych i pięćdziesiątych VIII w., rozpiętość
czasowa 224 lata.
II grupa (luźne znaleziska) – najstarszą monetą jest również drachma
szacha Chosroesa II (po 591 r.), najmłodszą dirham wybity ok. 851 r.
W obu grupach najliczniejsze są dirhamy Abbasydów.
Lit.: A. Bartczak, M. F. Jagodziński, S. Suchodolski, op. cit, s. 28–31;
S. Brather, op. cit., s. 141.

232
Robert Klimek
Kaliningrad, raj. loco, ob. Federacja Rosyjska, niem. Königsberg,
Kr. loco.
Skarb składający się z 150 monet arabskich z lat 704/5(?)–745/6(?).
Lit. S. Brather, op. cit., s. 140.
Kamionka, gm. Iława, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Kl. Steinersdorf,
Kr. Rosenberg.
Na grodzisku „Poganek” przy Jeziorze Silma w 1908 r. znaleziono
pół dirhama.
Lit.: M. Gumowski, op. cit., s. 50 (w publikacji stanowisko występuje
pod nazwą Silma).
Klincovka, raj. Zielenogradsk, ob. Federacja Rosyjska, niem. Wargenau,
Kr. Fischhausen.
Znaleziono pojedynczy dirham w kurhanie nr 15, który był wybity
ok. 809/810 r.
Lit.: E. Hollack, op. cit., s. 173; S. Brather, op. cit., s. 141.
Krasnołąka, gm. Górowo Iławeckie, woj. warmińsko-mazurskie, niem.
Schönwiese bei Petershagen, Kr. Pr.-Eylau.
W 1857 r. znaleziono w bagnie skarb składający się z 10 srebrnych
monet arabskich, w tym: jeden dirham Omajadów z Wasyty z 753 r.
i 9 Abbasydów bitych w: Bagdadzie (z lat: 788, 812, 813, 815), Abbazji
(792 r.), Muhamadiji (805 r.), Balchu (807 r.), Zarendzie (811 r.) i Ispahanie
(821 r.).
Lit.: E. Hollack, op. cit., s. 146; M. Gumowski, op. cit., s. 16 i 39;
R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach monet..., s. 4–7. (M. Gumowski
i R. Kiersnowski błędnie ustalili, że jest to Krasnołąka w pow.
iławskim. W powyższym powiecie nie występuje miejscowość Krasnołąka);
S. Brather, op. cit., s. 140.
Löberstchoff (niem.), Kr. Labiau, ob. Federacja Rosyjska.
Znalezisko pojedynczego dirhamu z VIII w.
Lit.: E. Hollack, op. cit. s. 92; R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach...,
s. 4.
Łążyn, gm. Lubawa, woj. warmińsko-mazurskie.
W 1888 r. w odległości około 1 km na północ od wsi wyorano skarb
srebrny o wadze ok. 2,4 kg, który znajdował się w glinianym naczyniu,
stojącym na kamieniu. Zawierał ozdoby srebrne, oraz 1098 całych
monet i ok. 600 fragmentów. W skarbie znajdowało się między
innymi 20 połamanych dirhamów Abbasydów i Omajadów wybitych
po roku 750.

Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg…
233
Lit.: K. Chmielewski, Wykopaliska monet i srebra Maszenice, Nieciszewo,
Poczałkowo w świetle najnowszych badań. Z dwoma
tablicami, Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, r. 14, Toruń
1907, s., s. 39; W. Łęga, Kultura Pomorza we wczesnem średniowieczu
na podstawie wykopalisk, Roczniki Towarzystwa Naukowego
w Toruniu, r. 36, 1930, s. 394; M. Gumowski, op. cit., s. 40;
Bogucki, op. cit., s. 201–202.
Mochovoe, raj. Zielenogradsk, ob. Federacja Rosyjska, niem. Wiskiauten,
Kr. Fishhausen
Podczas badań archeologicznych prowadzonych na cmentarzysku
wikińskim w Wiskiauten w kurhanie nr 184 znaleziono 5 srebrnych
monet arabskich, które stanowiły fragment kolii. Dwa ułamki dirhamów
były nie do określenia. Kolejne dwa bite były w Basrze
(751/752 r.) przez Abbasydów. Piąta z monet to samanidzki dirham
bity w Samarkandzie w 901/902 r.
Lit.: Sygn. akt. PM-A 552/1 Museum für- Vor und Frühgeschichte
Archiv w Berlinie; E. Hollack, op. cit., s. 184–185; R. Kiersnowski,
Uwagi o znaleziskach monet..., s. 4; S. Brather, op. cit., s. 141.
Mokajmy 98 , gm. Rychliki, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Storchnest,
Kr. Pr. Holland.
W dniu 24.03.1866 r. na polu należącym do dóbr Pröckelwitz (obecnie
Prakwice), przy folwarku Storchnest, dzieci znalazły gliniany
garnek z 123 ułamkami monet arabskich. Wśród dirhamów nie było
ani jednej całej monety, jak również żaden z siekańców do siebie nie
pasował. Zdecydowana większość ze znalezionych dirhamów była
bita w Bagdadzie. Pozostałe pochodziły z następujących mennic:
Wasit, Muhammadija, Basra, Kufa i Samarkanda. W przypadku niektórych
siekańców nie było możliwości dokładnego ustalenia daty
i miejsca pochodzenia. Najstarszy z dirhamów był wybity przez kalifów
z rodu Umajja, w mieście Wasit w 730 r. (740 r.?). Najmłodszy
jest rzadkim egzemplarzem wybitym w 817/8 r., w Samarkandzie
przez emira Ali ben Musa al-Ridha.
Lit.: G. Nesselmann, Ein orientalische Münzfund, Altpreussische
Monatsschrift t. 3, 1866, s. 374–376; E. Hollack, op. cit., 158; M. Gumowski,
op. cit., s. 16, 28 i 47 (ten sam skarb jest błędnie opisany, jako
dwa osobne znaleziska z Bocianowa i Prakwic); R. Kiersnowski,
Uwagi o znaleziskach monet..., s. 4–6; M. Jagodziński, Archeologiczne
ślady osadnictwa..., s. 422–423; S. Brather, op. cit., s. 140.
98
W polskiej literaturze powojennej stanowisko jest wymieniane również jako: Prakwice, Bocianowo
oraz Mokajmy-Sójki.

234
Robert Klimek
Mózgowo, gm. Iława, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Mosgau,
Kr. Rosenberg
W 1866 r. (lub 1868) podczas orki odkryto skarb, w którym było
około 2000 monet i kilka ozdób srebrnych. Wśród monet znajdowały
się denary: czeskie, niemieckie, angielskie oraz ułamki srebrnych
arabskich dirhamów.
Lit.: K. Chmielewski, op. cit., s. 36; W. Łęga, op. cit., 398; M. Gumowski,
op. cit., s. 43; M. Jagodziński, Archeologiczne ślady osadnictwa...,
s. 227–8.; Boguski, op. cit., s. 200–201.
W kwietniu 2008 r. amatorscy poszukiwacze zabytków znaleźli
w pobliżu Mózgowa dwie połówki dirhamów wybitych przez Abbasydów,
które zostały przekazane do MWiM w Olsztynie.
Olsztyn, gm. Loco, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Allenstein, Kr. loco.
Podczas wykopalisk na osadzie wczesnośredniowiecznej w Lesie
Miejskim w Olsztynie odkryto 3 dirhamy wybite ok. 778/9 r. w Bagdadzie,
za czasów dynastii Abbasydów. Znaleziono również połówkę
i ćwiartkę monety. Zdaniem M. Jagodzińskiego dirhamy napłynęły
na miejsce ok. 830 r. Lit: M. Hoffmann, A. Koperkiewicz, op. cit.,
Olsztyn 2006, s. 7.
Pierwomajskoje, raj. Bagrationowsk, niem. Warnikam, Kr. Heiligenbeil,
ob. Federacja Rosyjska.
Znalezisko pojedynczego srebrnego dirhamu z przełomu VIII/IX w.
Lit.: E. Hollack, op. cit., s. 174; R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach
monet..., s. 5; S. Brather, op. cit., s. 141 (autor publikacji błędnie
ustalił miejscowość jako obecne Warnikajmy, gm. Korsze).
Ramsowo, gm. Barczewo, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Ramsau,
Kr. Allenstein.
W 1854 r. odkryto skarb dirhamów, które pochodziły z lat 742–831
i zostały wybite przez dynastie Omajadów i Abbasydów. Do zbiorów
Prussia Museum w Królewcu trafiło 336 egzemplarzy co świadczy,
że jest to największy z odkrytych skarb monet arabskich na ziemiach
pruskich. Najwięcej dirhamów, bo aż 162 było wybitych przez mennicę
w Bagdadzie, kolejne pod względem ilości były: Muhammadija
(58 szt.), Basra (28 szt.) i Kufa (19 szt.).
Lit.: J. Bender, op. cit., s. 372; E. Hollack, op. cit., s.127; M. Gumowski,
op. cit., s. 16 i 48; R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach monet...,
s. 4–7; S. Brather, op. cit., s. 140.

Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg…
235
Reszel, gm. loco, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Rössel, Kr. loco.
W kwietniu 2008 r. amatorscy poszukiwacze zabytków znaleźli
w okolicy Reszla połówkę dirhama wybitego przez Abbasydów, który
przekazali do zbiorów MWiM w Olsztynie.
Rodzone, gm. Lubawa, woj. warmińsko-mazurskie.
Znalezisko pojedynczego dirhama w 2008 r., który znajduje się
w prywatnej kolekcji. Powyższa informacja pochodzi od pracownika
MWiM w Olsztynie.
Rudnia, gm. Zalewo, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Rhoden,
Kr. Mohrungen.
W 1872 r. znaleziono pół srebrnego dirhama.
Lit.: E. Hollack, op. cit., s. 131–132; R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach
monet..., s. 4; K. Skrodzki, Wczesnośredniowieczne związki
Zalewa z Irakiem. Skarb z Bagdadu, Kurier Iławski nr 17 z dnia
16.04.2003 r., s. 10; S. Brather, op. cit., s. 141.
Sępopol, gm. loco, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Schippenbeil,
Kr. Bartenstein.
Znaleziono 1 dirham.
Lit.: M. Gumowski, op. cit., s. 54.
Truszki Zalesie, gm. Kolno, woj. podlaskie.
Podczas badań archeologicznych prowadzonych w 2001 r. na grodzisku
w Truszkach-Zalesiu znaleziono 5 dirhamów. Według informacji
uzyskanych przez M. Boguckiego jakaś osoba znalazła 11 dalszych
monet – zabytki znane są z dokumentacji fotograficznych. Najstarszy
dirham pochodzi z 899 r., zaś najmłodszy z 936/937 r. Wybite zostały
w Samarkandzie i Sasz przez Samanidów. Wśród znalezionych dirhamów
3 egzemplarze to naśladownictwo Bułgarów Kamskich.
Lit: M. Bogucki, D. Malarczyk, E. Marczak, op. cit, s. 173–190; E. Marczak,
Wyniki badań wykopaliskowych... , s. 128; Idem, Średniowieczne
osady wśród łąk nad Wincentą.... , s. 11; E. Kowalczyk-
Heyman, W sprawie datowania znalezisk dirhamów..., s. 58–59.
Zalewo, gm. Loco, woj. warmińsko-mazurskie, niem. Saalfeld,
Kr. Mohrungen.
W 1868 r. na piaszczystym wzgórzu zwanym Michelsberg, w pobliżu
drogi z Zalewa do Półwsi, podczas wybierania żwiru znaleziono garnek
z fragmentami 40 dirhamów. Wzgórze, na którym dokonano odkrycia
w latach siedemdziesiątych XX w. zostało całkowicie zniwelowane.
Całość skarbu ważyła około 60 gram. Wśród znalezionych

236
Robert Klimek
dirhamów 20 z nich udało się rozszyfrować. Były to monety Abbasydów
z Bałgi z 812 r., Bagdadu z lat 772–816, Ispahanu (819 r.) oraz
Abbasiji, Basory i Muhamadiji.
W okolicy Zalewa znaleziono po II wojnie światowej dirham, który
znajduje się w prywatnej kolekcji.
Lit.: E. Hollack, op. cit., s. 138–139; M. Gumowski, op. cit., s. 16 i 59;
R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach monet..., s. 4–6; K. Skrodzki,
op. cit., s. 10; S. Brather, op. cit., s. 140.
Zeleznodoroznyj, raj. loco, niem. Gerdauen, Kr. loco, ob. Federacja Rosyjska.
Odkrycie pojedynczej monety arabskiej, pochodzącej przypuszczalnie
z VIII w.
Lit.: E. Hollack, op. cit., s. 40; R. Kiersnowski, Uwagi o znaleziskach
monet..., s. 5.

Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg…
DAS AUFTRETEN VON DIRHAMS UND EIN VERSUCH
DER REKONSTRUKTION DER WEGE IHRER VERBREITUNG
AUF DEM GEBIET DER PRUßISCHEN STÄMME IM 8.–10. JH.
Zusammenfassung
237
Die preußischen Gebiete stellen hinsichtlich des Auftretens von Dirhams ein besonderes
Gebiet dar. Zwar gibt es hier wesentlich weniger Funde arabischer Münzen
als in Pommern, Kujawien und Großpolen, dennoch verdient ihre Spezifik Beachtung.
Im Gebiet Preußens umfasst die überwiegende Mehrheit der frühmittelalterlichen
Schatzfunde hauptsächlich Dirhams. Der vorliegende Artikel stellt sich die Aufgabe,
die Wege der Verbreitung von Dirhams im Kontext der frühmittelalterlichen Verkehrswege
zu bestimmen. Bei den Forschungen zum Verlauf des Wegenetzes müssen
neben den Schriftquellen und der Toponomastik auch die archäologischen Fundstellen
die u. a auch Münzfunde betreffen, berücksichtigt werden. Funde dieser Art erlauben
es, Schlussfolgerungen über die Bedeutung einzelner Wege sowie die Bedeutung
von Handelsplätzen im 8.–10. Jh. anzustellen, dem Zeitraum des Zuflusses arabischer
Münzen auf das Gebiet der prußischen Stämme. Ein weiteres Ziel dieser Arbeit
ist die vollständige Sammlung aller bekannten Dirhamfunde aus dem Gebiet Preußens
in Form eines Kataloges.
Durch Vermittlung der Wikinger gelangten die Dirhams in die preußischen Gebiete
zu den küstennahen Handelsemporien, von denen das wichtigste Truso war, das
in den Berichten Wulfstans erwähnt wird. Die Entdeckung der Siedlung in Hansdorf
(Janów Pomorski) am Drausensee 1982 erlaubte es, seine Lage genauer zu bestimmen.
Viel deutet darauf hin, dass der Hafen in Truso eine äußerst große Bedeutung
für die Verteilung der Dirhams im Südwesten des preußischen Gebiets hatte. Mit
großer Wahrscheinlichkeit muss angenommen werden, dass die Schatzfunde mit arabischen
Dirhams aus Braniewo, Długobór, Mokajmy, Zalewo i Ramsowo mit der Existenz
dieses Hafens in Verbindung stehen. Denn der Zeitraum, in dem die in den oben
genannten Schatzfunden enthaltenen Münzen geprägt wurden, entspricht dem Zeitraum
von Hansdorf. Bei der Verteilung von Dirhams in den preußischen Gebieten ist
eine Teilung in die westlichen Gebiete und den südwestlichen Küstenstreifen, wo
arabische Münzen häufig vorkommen, und den östlichen Gebieten, wo derzeit nur
zwei Fundstellen bekannt sind, auffällig. Bei der Analyse der prußischen Stammesgebiete
kann ein vollständiges Fehlen von Dirhamfunden auf den Gebieten der Nadrauer,
Natanger, Schalwen, dem östlichen Teil Galindens und dem nördlichen Teil Sudauens
festgestellt werden.
Der Zufluss der Dirhams in die preußischen Gebiete hörte Mitte des 9. Jh. auf.
Das jüngste Exemplar aus Truso wurde um 851 geprägt, im Falle des Schatzfundes
aus Ramsowo um 828/829. In diesem Gebiet fehlen Dirhams jüngeren Datums. Die
jüngsten Exemplare arabischer Münzen im Gebiet Preußens sind Funde aus dem Masowisch-Sudauischen
Grenzbereich aus dem Ort Bogusze (in der Literatur erscheint
der Fundort als Grajewo-Prostki) und aus dem Burgwall in Truszki Zalesie, die aus
dem neunten Jahrhundert stammen. Beide Funde müssen mit dem sogenannten östlichen
Weg des Zustroms arabischer Münzen in Verbindung gebracht werden, der im
Gebiet von Pripjet und Bug verlief.

238
ANEKS
Robert Klimek
Mapa 1. Występowanie dirhamów na tle wczesnośredniowiecznych szlaków komunikacyjnych w centralnej
części ziem pruskich, wg R. Klimka (opracowanie graf. M. Pacholec)

Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg…
239
Mapa 2. Rekonstrukcja dróg lądowych (X-XI w.) z Rusi na terytorium ziem pruskich
z zaznaczeniem znalezisk dirhamów na Podlasiu i południowej Jaćwieży,
wg. R. Klimka (opracowanie graf. M. Pacholec)

Towarzystwo Pruthenia
Ośrodek Badań Naukowych
im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie
Olsztyn 2009

PRUTHENIA
Pismo poświęcone Prusom i ludom bałtyjskim
Rada Naukowa: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski,
Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski
Redagują: Grzegorz Białuński (redaktor), Mirosław J. Hoffmann,
Marek Pacholec (sekretarz), Bogdan Radzicki (zastępca redaktora),
Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan
Tłumaczenie streszczeń i spisu treści: Joachim Stephan
Przygotowanie do druku i projekt okładki: Marek Pacholec
ISSN 1897–0915
Towarzystwo Pruthenia
Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie
Adres Redakcji: 10-402 Olsztyn, ul. Partyzantów 87, Dom Polski

Zeitschrift für Geschichte und Kultur der Pruβen
und der baltischen Völker
Verein „Pruthenia”
Wojciech-Kętrzyński-Forschungszentrum in Olsztyn
Wissenschaftlicher Beirat: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski,
Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski
Redigiert von: Grzegorz Białuński (Redakteur), Mirosław J. Hoffmann,
Marek Pacholec (Sekretär), Bogdan Radzicki (stellvertretender Redakteur),
Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan
Übersetzung der Zusammenfassungen
und des Inhaltsverzeichnisses: Joachim Stephan
Vorbereitung zum Druck und Umschlagentwurf: Marek Pacholec
Olsztyn 2009

348
Pruthenia, t. IV, Olsztyn 2009
I N H A L T S V E R Z E I C H N I S
Bogdan Radzicki, Von der Redaktion. ....................................................................... 5
I. Studien und Artikel
Jerzy Kolendo, Die Gebiete im südöstlichen Ostseeraum in antiken
Quellen. ................................................................................................. 11
Wojciech Nowakowski, Aus der Problematik der baltisch-skandinavischen
Kontakte in der Epoche der römischen Einflüsse. 43
Adam Cieśliński, Die Wielbark-Kultur an Alle, Passarge und oberer Drewenz.
....................................................................................................... 87
Marek F. Jagodziński, Das Problem der Anwesenheit der Skandinavier
im Weichselmündungsgebiet im frühen Mittelalter. ........ 117
Rafał Simiński, Die preußischen Lande im Licht ausgewählter Denkmäler
der mittelalterlichen dänischen Historiographie (bis
zu Beginn des 14. Jh.). ...................................................................... 193
II. Materialien und Quellen
Robert Klimek, Das Auftreten von Dirhams und ein Versuch der Rekonstruktion
der Wege ihrer Verbreitung auf dem Gebiet
der prußischen Stämme im 8.–10. Jh. ........................................ 215
Jerzy Marek Łapo, Zur Schwedenschanze. Echos der Schwedenkriege in
den historischen Volkserzählungen und die Flurnamen
in den ehemaligen preußischen Gebieten. ............................ 241
III. Polemiken und Diskussionen
Grzegorz Białuński, Über die Besiedlung des Löbauer Landes in der Vorordenszeit
im Lichte der toponomastischen und schriftlichen
Quellen. ................................................................................... 289

IV. Rezensionen und Besprechungen
Pruthenia, t. IV, Olsztyn 2009
349
Pogranicze trzech światów. Kontakty kultury przeworskiej, wielbarskiej
i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań
archeologicznych [Grenzgebiet dreier Welten.
Kontakte der Przeworsk-, Wielbark und Bogaczewo-
Kultur im Licht der Forschungsmaterialien und der
archäologischen Untersuchungen] (Jerzy M. Łapo). .............. 323
Kultura bogaczewska w 20 lat później [Die Bogaczewo-Kultur nach 20
Jahren] (Cezary Sobczak). ................................................................ 327
Baltija w epohu Wikingow [Das Baltikum in der Wikingerzeit] (Marek
Pacholec). ............................................................................................... 331
V. Berichte und Ankündigungen
A. Dobrosielska, S. Szczepański, Bericht über die wissenschaftliche Konferenz
„Interdisziplinäre Begegnungen mit der Geschichte
und Kultur der Balten – Colloquia Baltica III“, Allenstein-Elbing
8.–10. Oktober 2008. .................................................... 339

350
Pruthenia, t. IV, Olsztyn 2009
S P I S T R E Ś C I
Bogdan Radzicki, Od redakcji. ....................................................................................... 5
I. Studia i artykuły
Jerzy Kolendo, Ziemie u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku
w źródłach antycznych. .................................................................. 11
Wojciech Nowakowski, Z problematyki kontaktów bałtyjsko-skandynawskich
w okresie wpływów rzymskim. ............................... 43
Adam Cieśliński, Kultura wielbarska nad Łyną, Pasłęką i górną Drwęcą.
Marek F. Jagodziński, Zagadnienie obecności Skandynawów w rejonie
87
ujścia Wisły we wczesnym średniowieczu. ...........................
Rafał Simiński, Ziemie pruskie w świetle wybranych zabytków średnio-
117
wiecznej historiografii duńskiej (do początku
XIV wieku). .......................................................................................... 193
II. Materiały i źródła
Robert Klimek, Występowanie dirhamów oraz próba rekonstrukcji dróg
ich rozprzestrzeniania się na obszarze plemion pruskich
w VIII–X wieku. .................................................................................. 215
Jerzy Marek Łapo, Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich w
ludowych podaniach historycznych i mikrotoponimii na
obszarze dawnych ziem pruskich. ............................................. 241
III. Polemiki i dyskusje
Grzegorz Białuński, O zasiedleniu ziemi lubawskiej w okresie przedkrzyżackim
w świetle źródeł pisanych i toponomastycznych. 289
IV. Recenzje i omówienia
Pogranicze trzech światów. Kontakty kultury przeworskiej, wielbarskiej
i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań
archeologicznych (Jerzy M. Łapo). ............................... 323
Kultura bogaczewska w 20 lat później (Cezary Sobczak). ................................ 327
Baltija w epohu Wikingow (Marek Pacholec). ....................................................... 331

V. Sprawozdania i komunikaty
Pruthenia, t. IV, Olsztyn 2009
351
Alicja Dobrosielska, Seweryn Szczepański, Sprawozdanie z konferencji
naukowej: „Interdyscyplinarne Spotkania z Historią
i Kulturą Bałtów – Colloquia Baltica III", Olsztyn-Elbląg
8–10 października 2008 roku. ........................................................ 339