Sumqayıt hadisələri 1988 Dövri mətbuat 2013-cü il M ü nd ə ricat E ...
06.06.2013 • Views
Share Embed Flag

Sumqayıt hadisələri 1988 Dövri mətbuat 2013-cü il M ü nd ə ricat E ...

Sumqayıt hadisələri 1988 Dövri mətbuat 2013-cü il M ü nd ə ricat E ...

Sumqayıt hadisələri 1988 Dövri mətbuat 2013-cü il M ü nd ə ricat E ...

SHOW MORE
SHOW LESS
ePAPER READ
DOWNLOAD ePAPER
sumlib.az

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

START NOW

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> <strong>1988</strong><br />

<strong>Dövri</strong> <strong>m<strong>ə</strong>tbuat</strong> <strong>2013</strong>-<strong>c<strong>ü</strong></strong> <strong>il</strong><br />

M <strong>ü</strong> n d <strong>ə</strong> r i c a t<br />

E.X<strong>ə</strong>l<strong>il</strong>ov, Az<strong>ə</strong>rbaycanlılara qarşı t<strong>ə</strong>xribat ……………..……...…....….….. S. 2<br />

Q<strong>ü</strong>dr<strong>ə</strong>t Muğanli, D<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>lm<strong>ü</strong>ş erm<strong>ə</strong>ni fitn<strong>ə</strong>karlığı ........................................ S. 5<br />

Aida Eyvazlı, H<strong>ə</strong>r şey bir bahalı boyunbağıdan başladı ............................... S. 12<br />

Elmar X<strong>ə</strong>l<strong>il</strong>ov, Niy<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hz <strong>Sumqayıt</strong>?! .......................................................... S.16<br />

Erm<strong>ə</strong>ni t<strong>ə</strong>xribatının «<strong>Sumqayıt</strong> ssenarisi» ................................................... S.18<br />

B<strong>ə</strong>yl<strong>ə</strong>r M<strong>ə</strong>cidov, “<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>”nin arxası<strong>nd</strong>a gizl<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>n h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>t ..…. S. 33<br />

Akif Əliyev, Erm<strong>ə</strong>ni qat<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rinin <strong>Sumqayıt</strong>da «KQB» m<strong>ə</strong>kri …………..…. S.36<br />

Eyruz M<strong>ə</strong>mm<strong>ə</strong>dov, Sumqayitda 25 <strong>il</strong> <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l ............................................... S.42<br />

Rufik Ismay<strong>il</strong>ov, Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r <strong>Sumqayıt</strong> iğtişaşlarını t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> etm<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong> Dağlıq<br />

Qarabağ <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>ni qızışdırdılar .................................................................. S. 60<br />

Əb<strong>ü</strong>lf<strong>ə</strong>z Babayev, <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> 25 <strong>il</strong>d<strong>ə</strong>n sonra ................................. S.63<br />

İntizar<strong>ə</strong> M<strong>ə</strong>mm<strong>ə</strong>dova, Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin <strong>Sumqayıt</strong>da tör<strong>ə</strong>tdikl<strong>ə</strong>ri<br />

t<strong>ə</strong>xribatlardan 25 <strong>il</strong> öt<strong>ü</strong>r ................................................................................. S.70<br />

Uğur, Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> qanlı iğtişaş tör<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k bunu soydaşlarımızın<br />

<strong>ü</strong>st<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong> atdılar ................................................................................................. S. 72<br />

Qriqoryanın r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rlik etdiyi qrup <strong>Sumqayıt</strong>da erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>r,<br />

zorlayırdı…” ................................................................................................. S. 74<br />

P<strong>ə</strong>rviz Sadayoğlu <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> SSRİ r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>rinin v<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni<br />

terror t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atlarının <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n hazırladığı plan <strong>ə</strong>sası<strong>nd</strong>a h<strong>ə</strong>yata<br />

keçir<strong>il</strong>mişdi ................................................................................................... S. 76<br />

F<strong>ə</strong>rhad M<strong>ə</strong>mm<strong>ə</strong>dov, <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin daha bir sirri açılır ................. S.78<br />

1

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Bir daha <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> haqqı<strong>nd</strong>a<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycanlılara qarşı t<strong>ə</strong>xribat<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>miş hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n 25 <strong>il</strong> keçir. Buna öt<strong>ə</strong>ri baxanlar, onun <strong>ə</strong>sl<br />

mahiyy<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> b<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>d olmayanlar unudurlar ki, bu hadis<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>lli xarakter daşımayan<br />

beyn<strong>ə</strong>lxalq <strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>miyy<strong>ə</strong>tli çox ciddi bir m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>dir. <strong>Sumqayıt</strong>da s<strong>ü</strong>ni yolla yaradılmış bu<br />

hadis<strong>ə</strong> 70 <strong>il</strong>d<strong>ə</strong>n artıq hökm s<strong>ü</strong>rm<strong>ü</strong>ş böy<strong>ü</strong>k bir dövl<strong>ə</strong>tin-sovet imperiyasının dağılması<br />

<strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> çalışan, d<strong>ə</strong>rid<strong>ə</strong>n-qabıqdan çıxan bir sıra imperialist dövl<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rin apardıqları<br />

gizli siyas<strong>ə</strong>tin, k<strong>ə</strong>şfiyyatın başlanğıcı idi.<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n kök<strong>ü</strong> haradan başlanır? 1985-ci <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> K.U.Çernenko v<strong>ə</strong>fat<br />

ed<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonra M.S.Qorbaçov hakimiyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>tir<strong>il</strong>di. Qorbaçovun hakimiyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong><br />

g<strong>ə</strong>tir<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>nip<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>st q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r böy<strong>ü</strong>k rol oynamışdılar. Ona gör<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> onlar<br />

Qorbaçova yol tapa b<strong>il</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> onun <strong>ə</strong>trafı<strong>nd</strong>a c<strong>ə</strong>ml<strong>ə</strong>şd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Bel<strong>ə</strong> ki, Qorbaçovun siyasi<br />

m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> köm<strong>ə</strong>kçisi Şahnazaryan, iqtisadi m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> köm<strong>ə</strong>kçisi<br />

A.Aqanbekyan, Dövl<strong>ə</strong>t Plan Komit<strong>ə</strong>si s<strong>ə</strong>drinin 1-ci m<strong>ü</strong>avini Sitaryan v<strong>ə</strong> başqaları<br />

m<strong>il</strong>liy<strong>ə</strong>tc<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Onlar Qorbaçovu tam m<strong>ə</strong>nası <strong>il</strong><strong>ə</strong> <strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> ala b<strong>il</strong>mişd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. 1987-ci<br />

<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> Aqanbekyanın Fransadakı aşağıdakı çıxışı da bunu s<strong>ü</strong>but edir: "M<strong>ə</strong>n ist<strong>ə</strong>dim ki,<br />

respublikanın şimal-q<strong>ə</strong>rbi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yerl<strong>ə</strong>ş<strong>ə</strong>n Qarabağ Erm<strong>ə</strong>nistanın olsun, o, Az<strong>ə</strong>rbaycana<br />

nisb<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong>n Erm<strong>ə</strong>nistana daha da bağlıdır. M<strong>ə</strong>n bu istiqam<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong> bir t<strong>ə</strong>klif ir<strong>ə</strong>li s<strong>ü</strong>rm<strong>ü</strong>ş<strong>ə</strong>m,<br />

<strong>ü</strong>m<strong>ü</strong>dvaram ki, yenid<strong>ə</strong>nqurma, demokratiya ş<strong>ə</strong>raiti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>min problem öz <strong>ə</strong>ksini<br />

tapacaqdır". Aqanbekyanın Parisd<strong>ə</strong>ki bu çıxışı uzun <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r hazırlanmış Qarabağı<br />

Erm<strong>ə</strong>nistana birl<strong>ə</strong>şdirm<strong>ə</strong>k planının başlanğıcı <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n bir qığılcım oldu. Bu<strong>nd</strong>an sonra<br />

Xank<strong>ə</strong><strong>nd</strong>i<strong>nd</strong><strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> Yerevanın Teatr meydanı<strong>nd</strong>a arası k<strong>ə</strong>s<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>n mitinql<strong>ə</strong>r başla<strong>nd</strong>ı. Bel<strong>ə</strong><br />

ki, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r öz <strong>ə</strong>raz<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yaşayan dinc <strong>ə</strong>haliy<strong>ə</strong>-az<strong>ə</strong>rbaycanlılara t<strong>ə</strong>zyiq göst<strong>ə</strong>rm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong><br />

başladılar. H<strong>ə</strong>r <strong>c<strong>ü</strong></strong>r t<strong>ə</strong>hqirl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>, zorakılığa <strong>ə</strong>l atdılar, Əsg<strong>ə</strong>ra<strong>nd</strong>a iki az<strong>ə</strong>rbaycanlı g<strong>ə</strong>nc<br />

öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>ld<strong>ü</strong>. <strong>Sumqayıt</strong>a çoxlu qaçqın g<strong>ə</strong>ldi. Onların arası<strong>nd</strong>a erm<strong>ə</strong>ni saqqallıları da çox idi<br />

v<strong>ə</strong> qabaqcadan m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n plan hazırlanmışdı. Bu plan n<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n ibar<strong>ə</strong>t idi v<strong>ə</strong> n<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n m<strong>ə</strong>hz<br />

<strong>Sumqayıt</strong> seç<strong>il</strong>mişdi?<br />

Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r bu ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri ustalıqla seçmişd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r, ç<strong>ü</strong>nki 260 min<strong>ə</strong> yaxın <strong>ə</strong>halisi olan<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da yaşayanların <strong>ə</strong>ks<strong>ə</strong>riyy<strong>ə</strong>ti g<strong>ə</strong>ncl<strong>ə</strong>r idi. Az<strong>ə</strong>rbaycanın b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n rayonları<strong>nd</strong>an<br />

g<strong>ə</strong>lmiş bu g<strong>ə</strong>ncl<strong>ə</strong>r valideyn himay<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n uzaq id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r, emosional id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>r bir<br />

t<strong>ə</strong>xribata aldana b<strong>il</strong><strong>ə</strong>rd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. M<strong>il</strong>liy<strong>ə</strong>tc<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni olan, 3 d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hkum ed<strong>il</strong>ib 9 <strong>il</strong> qatı<br />

cinay<strong>ə</strong>tkar kimi h<strong>ə</strong>bsd<strong>ə</strong> yatan "Paşa" l<strong>ə</strong>q<strong>ə</strong>bli Eduard Qriqoryan <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin <strong>ə</strong>sas<br />

icraçısı oldu. Qriqoryan ona tapşırılan işin öhd<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n bacarıqla g<strong>ə</strong>ldi. Bir neç<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>n<br />

<strong>ə</strong>rzi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> <strong>ə</strong>trafına yetkinl<strong>ə</strong>şmiş g<strong>ə</strong>ncl<strong>ə</strong>ri toplaya b<strong>il</strong>di. Onlara pul payladı, narkotik<br />

madd<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r verdi. Bu işd<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri onu tam t<strong>ə</strong>min edird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Qriqoryana x<strong>ü</strong>susi siyahı ver<strong>il</strong>mişdi. Bu siyahıda bir neş<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni a<strong>il</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rinin d<strong>ə</strong>qiq<br />

<strong>ü</strong>nvanları göst<strong>ə</strong>r<strong>il</strong>mişdi. Sonradan m<strong>ə</strong>lum olmuşdur ki, siyahıda adları qeyd ed<strong>il</strong><strong>ə</strong>n<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r "Krunk" c<strong>ə</strong>miyy<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>zv yazılmayan v<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>zvl<strong>ü</strong>k haqqı öd<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<br />

imişl<strong>ə</strong>r.<br />

2

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>ni yaratmaqla erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r n<strong>ə</strong> dem<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>yird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r? <strong>Sumqayıt</strong>da baş<br />

vermiş hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r "Böy<strong>ü</strong>k Erm<strong>ə</strong>nistan" dövl<strong>ə</strong>ti yaratmaq uğru<strong>nd</strong>a erm<strong>ə</strong>ni daşnaklarının<br />

b<strong>ə</strong>dnam planlarının t<strong>ə</strong>rkib hiss<strong>ə</strong>si idi. Bu hadis<strong>ə</strong>nin sifarişçisi keçmiş SSRİ r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi,<br />

xaricd<strong>ə</strong>ki erm<strong>ə</strong>ni diasporu, erm<strong>ə</strong>ni katolik k<strong>il</strong>s<strong>ə</strong>si v<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni ziyalıları id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. M<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycanı içi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n partlatmaq v<strong>ə</strong> onun d<strong>ü</strong>nyada n<strong>ü</strong>fuzunu yer<strong>ə</strong> salmaq, d<strong>ü</strong>nya<br />

ictimaiyy<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> "v<strong>ə</strong>hşi az<strong>ə</strong>rbaycanlı" v<strong>ə</strong> "m<strong>ə</strong>zlum faci<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>çar olan erm<strong>ə</strong>ni" obrazları<br />

yaratmaq, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin az<strong>ə</strong>rbaycanlılarla bir dövl<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong> yaşamasının qeyri-m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong>n<br />

olduğunu d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> ina<strong>nd</strong>ırmaq, bel<strong>ə</strong>likl<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağın Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>an<br />

qoparılmasına z<strong>ə</strong>min hazırlamaq idi. Bu m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> na<strong>il</strong> olmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> onlara<br />

havadarlıq ed<strong>ə</strong>n ruslar <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>ni tör<strong>ə</strong>td<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Sonra b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n d<strong>ü</strong>nyaya onu<br />

n<strong>ü</strong>mayiş etdird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Isveçd<strong>ə</strong>n g<strong>ə</strong>lmiş fotoreportyor Artaşes Qabrielyan öz video kamerası<br />

<strong>il</strong><strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>min g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>ri lent<strong>ə</strong> almış, <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> bel<strong>ə</strong> adla<strong>nd</strong>ırmışdır: "Bizi başk<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n x<strong>il</strong>as<br />

edin".<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonra erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r çoxdan arzuladıqları bir planı - "T<strong>ü</strong>rks<strong>ü</strong>z<br />

Erm<strong>ə</strong>nistan" planını da h<strong>ə</strong>yata keçird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>an - öz d<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>-baba torpaqları<strong>nd</strong>an<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlılar k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi sur<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong>hşic<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> qovuldular.<br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> mart ayının 1-d<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>da kome<strong>nd</strong>ant saatı elan olu<strong>nd</strong>u. SSRİ M<strong>ü</strong>dafi<strong>ə</strong><br />

Nazirliyinin general-leytenantı V.V.Krayev <strong>Sumqayıt</strong>ın kome<strong>nd</strong>antı t<strong>ə</strong>yin ed<strong>il</strong>di.<br />

Kome<strong>nd</strong>ant saatının <strong>il</strong>k dövr<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> 2 min<strong>ə</strong> yaxın adam h<strong>ə</strong>bs olu<strong>nd</strong>u. SSRİ Ali<br />

M<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>sinin binası<strong>nd</strong>a - Moskvada <strong>Sumqayıt</strong>da k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi iğtişaşların baş verm<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

m<strong>ü</strong>q<strong>ə</strong>ssir olan ş<strong>ə</strong>xsl<strong>ə</strong>rin m<strong>ü</strong>hakim<strong>ə</strong>si olmuş, Ə.Əhm<strong>ə</strong>dov, İ.İsmayılov, Q.C<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rov<br />

talanlar, yanğın, q<strong>ə</strong>tll<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>n k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi iğtişaşların t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>i<strong>nd</strong><strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>qsirl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>ir<strong>il</strong>mişl<strong>ə</strong>r.<br />

M<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>nin hökm<strong>ü</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>nahsız, g<strong>ə</strong>nc Ə.Əhm<strong>ə</strong>dova <strong>ə</strong>n ağır c<strong>ə</strong>za - g<strong>ü</strong>ll<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong><br />

ver<strong>il</strong>mişdir. Halbuki onun adı <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlanılan 7 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rin kim t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>ld<strong>ü</strong>y<strong>ü</strong><br />

m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n ed<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>miş qalmışdır. Əsl qat<strong>il</strong> E.Qriqoryan <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n is<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>yin olunan c<strong>ə</strong>za<br />

aşağıdakı kimi olmuşdur: "Cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rin hazırlanması, h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si, m<strong>il</strong>li<br />

b<strong>ə</strong>rab<strong>ə</strong>rliyin pozulması, zorlama, qar<strong>ə</strong>t, q<strong>ə</strong>sd<strong>ə</strong>n adam öld<strong>ü</strong>rm<strong>ə</strong>... Bunların <strong>ü</strong>st<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

E.Qriqoryan 12 <strong>il</strong> azadlıqdan m<strong>ə</strong>hrum ed<strong>il</strong>sin".<br />

Qriqoryan <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n bu hökm<strong>ü</strong> Az<strong>ə</strong>rbaycan SSR-in Ali M<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>si, Ə.Əhm<strong>ə</strong>dov <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n SSRİ<br />

Ali M<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>si çıxarmışdır. Hökml<strong>ə</strong>r arası<strong>nd</strong>akı k<strong>ə</strong>skin f<strong>ə</strong>rq is<strong>ə</strong> göz qabağı<strong>nd</strong>adır.<br />

Bel<strong>ə</strong>likl<strong>ə</strong>, SSRİ Prokrorluğu <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qiym<strong>ə</strong>t verm<strong>ə</strong>k, y<strong>ə</strong>ni<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin t<strong>ə</strong>qsirkarlarını, cinay<strong>ə</strong>tkarları <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong> çıxarmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n istintaqa<br />

başladı. İlk baxışdan gözl<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>k olardı ki, n<strong>ə</strong>hay<strong>ə</strong>t <strong>ə</strong>sl h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>t <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong> çıxacaq. T<strong>ə</strong><strong>ə</strong>ss<strong>ü</strong>f ki,<br />

bel<strong>ə</strong> olmadı. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>şdir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n prokuratura işç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri <strong>ə</strong>sl h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>ti<br />

ört-basdır etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>, erm<strong>ə</strong>ni d<strong>ə</strong>yirmanına su tökm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başladılar. Mart ayının 2-d<strong>ə</strong><br />

Stepanakertd<strong>ə</strong> "<strong>Sumqayıt</strong> genosidi"n<strong>ə</strong> abid<strong>ə</strong>nin ucaldılması, sonra Yereva<strong>nd</strong>a bu işin<br />

davam etdir<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>k planları<strong>nd</strong>an x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>r verirdi. Borcumuz, v<strong>ə</strong>zif<strong>ə</strong>miz,<br />

böy<strong>ü</strong>m<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong> olan n<strong>ə</strong>sl<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni xisl<strong>ə</strong>tini, erm<strong>ə</strong>ni m<strong>ə</strong>krliyini öyr<strong>ə</strong>tm<strong>ə</strong>k, d<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rimizi<br />

tanıtdırmaq olmalıdır. Bel<strong>ə</strong> bir tarixi h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>t i<strong>nd</strong>i g<strong>ü</strong>n kimi aydı<strong>nd</strong>ır ki, <strong>Sumqayıt</strong>da<br />

tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r heç d<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin m<strong>ə</strong>hv ed<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si dem<strong>ə</strong>k dey<strong>il</strong>dir. <strong>Sumqayıt</strong>da<br />

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r y<strong>ü</strong>zl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>nahsız az<strong>ə</strong>rbaycanlının fiziki v<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>vi <strong>ə</strong>zablara d<strong>ü</strong>çar olması,<br />

haqlarının kobudcasına tapdalanmasına yön<strong>ə</strong>ld<strong>il</strong>miş, t<strong>ə</strong>cav<strong>ü</strong>z aksiyası idi.<br />

3

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Bu g<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r itirdikl<strong>ə</strong>rimizi qaytarmaq namin<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>r k<strong>ə</strong>s öz tarixini b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>lidir,<br />

b<strong>il</strong>mirs<strong>ə</strong> öyr<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>lidir. Biz bunları unutsaq, sabah çox şeyd<strong>ə</strong>n m<strong>ə</strong>hrum ola b<strong>il</strong><strong>ə</strong>rik. Ç<strong>ü</strong>nki<br />

tarix unutqanlığı bağışlamır.<br />

E.XƏLİLOV,<br />

<strong>Sumqayıt</strong> Dövl<strong>ə</strong>t Universitetinin baş m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llimi<br />

“<strong>Sumqayıt</strong>”, 23 fevral <strong>2013</strong><br />

4

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

D<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>lm<strong>ü</strong>ş erm<strong>ə</strong>ni fitn<strong>ə</strong>karlığı:<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r "<strong>Sumqayıt</strong>"ın s<strong>ə</strong>hif<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

Q<strong>ə</strong>dim tarix<strong>ə</strong> malik olan Az<strong>ə</strong>rbaycan xalqı h<strong>ə</strong>miş<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>ssas <strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>kli, duz-çör<strong>ə</strong>kli,<br />

yıxılana <strong>ə</strong>l uzadan, h<strong>ə</strong>tta tik<strong>ə</strong>sini bel<strong>ə</strong> ağzı<strong>nd</strong>an çıxarıb başqasına ver<strong>ə</strong>n, t<strong>ə</strong>ki o ac<br />

qalmasın dey<strong>ə</strong>n xalqdır. Ən yaxşı otağını, <strong>ə</strong>n yumşaq çarpayısını qonağa verib öz<strong>ü</strong><br />

yersiz, yataqsız bel<strong>ə</strong> qalmaqdan ç<strong>ə</strong>kinm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>n xalqdır. Bu nankor, çör<strong>ə</strong>yi dizinin <strong>ü</strong>st<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

olan erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong> bel<strong>ə</strong> qonaqlardan olmuşdur. Vaxtı <strong>il</strong><strong>ə</strong> köç<strong>ə</strong>ri h<strong>ə</strong>yat s<strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>n, yurdsuzyuvasız<br />

yaşayan, az<strong>ə</strong>rbaycanlıların qapısı<strong>nd</strong>a nök<strong>ə</strong>rç<strong>il</strong>ik ed<strong>ə</strong>n, onların malına, h<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>tbacasına<br />

baxan bu barbarlar <strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>yimizin yumşaqlığı <strong>ü</strong>z<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n evimizin yuxarı başına,<br />

s<strong>ü</strong>fr<strong>ə</strong>mizin arxasına keçmişl<strong>ə</strong>r. Lazım g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> <strong>ə</strong>l açmaqdan, d<strong>il</strong><strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong>n bel<strong>ə</strong><br />

ç<strong>ə</strong>kinm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>n, namusdan, qeyr<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong>n uzaq olan bu adamlar özl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> yer el<strong>ə</strong>dikd<strong>ə</strong>n,<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlılardan s<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>q<strong>ə</strong> kimi aldıqları torpaqlarımızda m<strong>ə</strong>skunlaşa<strong>nd</strong>an sonra<br />

"m<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>m-m<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>m" x<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>liyin<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>bt<strong>ə</strong>la olmuşlar. "Böy<strong>ü</strong>k Erm<strong>ə</strong>nistan" yaratmaq<br />

iddiasına d<strong>ü</strong>şm<strong>ü</strong>şl<strong>ə</strong>r. Zaman-zaman torpaqlarımıza sahib çıxmaq, h<strong>ə</strong>tta m<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>niyy<strong>ə</strong>timiz<strong>ə</strong><br />

bel<strong>ə</strong> yiy<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n <strong>ə</strong>n iyr<strong>ə</strong>nc <strong>ü</strong>sullara <strong>ə</strong>l ataraq, xarici havadarlarına arxalanaraq aranı<br />

qarışdırmış, yurd-yuvada at oynatmışlar.<br />

Öt<strong>ə</strong>n <strong>ə</strong>srin s<strong>ə</strong>ks<strong>ə</strong>ninci <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rinin sonları<strong>nd</strong>a da bel<strong>ə</strong> olmuşdur. İ<strong>nd</strong>iki "<strong>Sumqayıt</strong>"<br />

q<strong>ə</strong>zetinin <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in fevralın 25-d<strong>ə</strong> çıxan nömr<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> Sovet İttifaqı Teleqraf<br />

Agentliyinin bir m<strong>ə</strong>lumatı d<strong>ə</strong>rc olunmuşdu. H<strong>ə</strong>min yazıdan oxuyuruq: "Son g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>r<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar V<strong>il</strong>ay<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni <strong>ə</strong>halisinin bir hiss<strong>ə</strong>si<br />

Dağlıq Qarabağı Erm<strong>ə</strong>nistan SSR-nin t<strong>ə</strong>rkibin<strong>ə</strong> dax<strong>il</strong> etm<strong>ə</strong>k t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>bi <strong>il</strong><strong>ə</strong> çıxış etmişdir.<br />

Ekstremist <strong>ə</strong>hval-ruhiyy<strong>ə</strong>li ayrı-ayrı ş<strong>ə</strong>xsl<strong>ə</strong>rin m<strong>ə</strong>suliyy<strong>ə</strong>tsiz çıxışları n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> ictimai<br />

asayişin pozulması halları olmuşdur..."<br />

Bununla da Az<strong>ə</strong>rbaycanın <strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>li torpağı olan Dağlıq Qarabağda yaşayan<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlılar özl<strong>ə</strong>rinin yurd-yuvaları<strong>nd</strong>an qovulmuşlar. Öz<strong>ü</strong> d<strong>ə</strong> qışın soyuq<br />

g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> nazik pal-paltarla, yalın ayaqla. Qansızlar heç kim<strong>ə</strong> aman verm<strong>ə</strong>mişl<strong>ə</strong>r.<br />

N<strong>ə</strong> qoca b<strong>il</strong>mişl<strong>ə</strong>r, n<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> x<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong> qanmışlar. Bir sözl<strong>ə</strong>, h<strong>ə</strong>r k<strong>ə</strong>s qarlı dağlara, keç<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>z<br />

meş<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qovulmuşlar. N<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r insanı v<strong>ə</strong>hşic<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> yetirmişl<strong>ə</strong>r.<br />

M<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dim 25 <strong>il</strong> <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l baş vermiş o ağır, d<strong>ə</strong>hş<strong>ə</strong>tli g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>ri bir daha xatırlamaq v<strong>ə</strong><br />

xatırlatmaq dey<strong>il</strong>dir. İst<strong>ə</strong>yir<strong>ə</strong>m erm<strong>ə</strong>ni daşnaklarının v<strong>ə</strong> onların d<strong>ə</strong>yirmanlarına su<br />

tök<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rin fitn<strong>ə</strong>si, m<strong>ə</strong>kirli niyy<strong>ə</strong>ti <strong>il</strong><strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n<strong>ə</strong> nec<strong>ə</strong> r<strong>ə</strong>vac ver<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>sini bir<br />

daha oxucuların diqq<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> çatdırım. 1993-<strong>c<strong>ü</strong></strong> <strong>il</strong>in fevralın 27-d<strong>ə</strong> "<strong>Sumqayıt</strong>" q<strong>ə</strong>zeti<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

d<strong>ə</strong>rc olunan "G<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>k faci<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rimizin <strong>ə</strong>sası qoyuldu" s<strong>ə</strong>rlövh<strong>ə</strong>li yazıda dey<strong>il</strong>ir ki,<br />

Qarabağda iki az<strong>ə</strong>rbaycanlının öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>lm<strong>ə</strong>si <strong>il</strong><strong>ə</strong> başlanan faci<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>da davam<br />

etdir<strong>il</strong>di. Bu faci<strong>ə</strong>ni tör<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rin yalnız birc<strong>ə</strong> niyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri vardı: d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>tinin<br />

göz<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> v<strong>ə</strong>hşi az<strong>ə</strong>rbaycanlı obrazı yaratmaq. Bununla da s<strong>ü</strong>but etm<strong>ə</strong>k ki, baxın<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlılarla bir yerd<strong>ə</strong> yaşamaq m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong>n dey<strong>il</strong>dir.<br />

İmperiyanın tarix boyu erm<strong>ə</strong>ni xalqına b<strong>ə</strong>sl<strong>ə</strong>diyi m<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>bb<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> arxalanan daşnaklar<br />

d<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>nç<strong>il</strong>ik <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>rini <strong>Sumqayıt</strong>da h<strong>ə</strong>yata keçirm<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. M<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n m<strong>ə</strong>nada buna<br />

na<strong>il</strong> olsalar da, m<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi informasiya vasit<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rinin "<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>", "K<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi<br />

ixtişaşlar" adları altı<strong>nd</strong>a dumana b<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>m<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>dikl<strong>ə</strong>ri h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r yavaş-yavaş <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong><br />

çıxmağa başladı. Lakin <strong>ə</strong>n ağır anlarda da sumqayıtlılar h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>nyanın <strong>ə</strong>n<br />

beyn<strong>ə</strong>lm<strong>il</strong><strong>ə</strong>l ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rinin sakinl<strong>ə</strong>ri olduqlarını s<strong>ü</strong>but etd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri el<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin<br />

5

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

yaratdıqları t<strong>ə</strong>cav<strong>ü</strong>zd<strong>ə</strong>n qurtarmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n az<strong>ə</strong>rbaycanlılar sin<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rini sip<strong>ə</strong>r etd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r, onları<br />

qorudular. 6 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r az<strong>ə</strong>rbaycanlı g<strong>ə</strong>nc is<strong>ə</strong> hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r zamanı h<strong>ə</strong>lak oldu. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin<br />

xoşuna g<strong>ə</strong>lsin dey<strong>ə</strong> y<strong>ü</strong>zl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>nahsız g<strong>ə</strong>nc zi<strong>nd</strong>ana salı<strong>nd</strong>ı.<br />

Yen<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>, <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qayıtmaq ist<strong>ə</strong>yir<strong>ə</strong>m. 1987-ci <strong>il</strong>in son<br />

ayları idi. O vaxtlar biz q<strong>ə</strong>zetin h<strong>ə</strong>r nömr<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> istehsalat x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>ri d<strong>ə</strong>rc edirdik.<br />

İstehsalat x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>rini iri m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>ssis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>, tikinti trestl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> olan plan şöb<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n, önc<strong>ə</strong><br />

şöb<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin m<strong>ü</strong>dirl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n alırdıq. Bu v<strong>ə</strong>zif<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> is<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>sas<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r işl<strong>ə</strong>yird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

N<strong>ü</strong>mun<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n deyim ki, 12 min<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r işçisi olan Az<strong>ə</strong>rbaycan Boru-Prokat Zavodunun<br />

(i<strong>nd</strong>iki "Az<strong>ə</strong>rboru" ASC) plan şöb<strong>ə</strong>sinin m<strong>ü</strong>diri Suren Mursalyan idi. Ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rin <strong>ə</strong>n iri<br />

tikinti t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atı olan bir nömr<strong>ə</strong>li tikinti tresti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>min v<strong>ə</strong>zif<strong>ə</strong> Paşa Sayansa etibar<br />

ed<strong>il</strong>mişdi. Bel<strong>ə</strong> n<strong>ü</strong>mun<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri çox ç<strong>ə</strong>km<strong>ə</strong>k olar. H<strong>ə</strong>min adamlar is<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>zetin, bir növ,<br />

ştatdank<strong>ə</strong>nar m<strong>ü</strong>xbirl<strong>ə</strong>ri hesab olunurdular. Biz x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>ri onlardan telefon vasit<strong>ə</strong>si <strong>il</strong><strong>ə</strong><br />

alırdıq. Son vaxtlar onlar biz<strong>ə</strong> x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>r vermir v<strong>ə</strong> yaxud m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif b<strong>ə</strong>han<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r g<strong>ə</strong>tirird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Bir<br />

g<strong>ü</strong>n yen<strong>ə</strong> Suren<strong>ə</strong> z<strong>ə</strong>ng vurdum, x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>r ist<strong>ə</strong>dim. O t<strong>ə</strong>miz Az<strong>ə</strong>rbaycan d<strong>il</strong>i<strong>nd</strong><strong>ə</strong> danışırdı.<br />

M<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong> dedi: "B<strong>il</strong>irs<strong>ə</strong>n elli, x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>r ver<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>ni incidirl<strong>ə</strong>r".<br />

Soruşdum ki, onu kim incidir. B<strong>ə</strong>lk<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>diriyy<strong>ə</strong>t... "Yox canım, t<strong>ə</strong>miz k<strong>ə</strong>nar adamlar"<br />

dedi v<strong>ə</strong> söz<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong> bel<strong>ə</strong> tamamladı: "Çox d<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> getm<strong>ə</strong>".<br />

1 nömr<strong>ə</strong>li tikinti trestinin plan şöb<strong>ə</strong>sinin m<strong>ü</strong>diri Paşa Sayans daha konkret cavab verdi:<br />

"İst<strong>ə</strong>yirs<strong>ə</strong>n m<strong>ə</strong>ni birt<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r etsinl<strong>ə</strong>r?" söyl<strong>ə</strong>di.<br />

Bu v<strong>ə</strong> buna b<strong>ə</strong>nz<strong>ə</strong>r cavabları dig<strong>ə</strong>r erm<strong>ə</strong>ni "m<strong>ü</strong>xbir"l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong> eşitm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başlamışdıq.<br />

Ancaq ağlımıza da g<strong>ə</strong>lmirdi ki, daşnaklar yenid<strong>ə</strong>n m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong>ik oyunları oynamağa<br />

başlamışlar.<br />

Yen<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>min vaxtlar idi. Atanes Arutunyana z<strong>ə</strong>ng vurdum ki, redaksiyaya g<strong>ə</strong>lib<br />

briqadasının işi haqqı<strong>nd</strong>a m<strong>ə</strong>lumat versin (<strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>r h<strong>ə</strong>r bir çağırışa t<strong>ə</strong>c<strong>il</strong>i <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>l edirdi).<br />

"Elli, fakt verm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong>n qorxuram" söyl<strong>ə</strong>di. Amma, n<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n v<strong>ə</strong> kimd<strong>ə</strong>n qorxduğunu dem<strong>ə</strong>di.<br />

"Sonra, sonra, elli" deyib d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>yi asdı.<br />

Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n az vaxt <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l <strong>Sumqayıt</strong> Ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi Əman<strong>ə</strong>t Kassası<strong>nd</strong>an q<strong>ə</strong>zet <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n<br />

m<strong>ə</strong>qal<strong>ə</strong> hazırlayırdım. Kassanın m<strong>ü</strong>diri redaksiyaya g<strong>ə</strong>lmişdi. O dedi ki, <strong>ə</strong>man<strong>ə</strong>t<br />

kassasının göst<strong>ə</strong>ric<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri heç d<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>kaçan dey<strong>il</strong>dir. Soruşa<strong>nd</strong>a axı n<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n? O dedi ki, son<br />

bir ay <strong>ə</strong>rzi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r, n<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>ns<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>man<strong>ə</strong>t kassaları<strong>nd</strong>a olan pullarını çıxarırlar. Bu da<br />

bizim plan göst<strong>ə</strong>ricisin<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>nfi t<strong>ə</strong>sir edir.<br />

Bu söhb<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong>n çox az sonra Qarabağ erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rinin, b<strong>ü</strong>tövl<strong>ü</strong>kd<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni separatçılarının<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlılara qarşı torpaq iddiası ortaya çıxdı. Sad<strong>ə</strong>lövhc<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> yanaşdığım <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lki<br />

<strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>bi m<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong> o<strong>nd</strong>a aşkar oldu.<br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in fevralın 28-d<strong>ə</strong>n 29-na keç<strong>ə</strong>n gec<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>da hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>di. 28-d<strong>ə</strong><br />

ş<strong>ə</strong>nb<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong> S.Vurğun adına m<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>niyy<strong>ə</strong>t sarayının qarşısına xeyli adam toplaşmışdı.<br />

Onların m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n hiss<strong>ə</strong>si Dağlıq Qarabağdan v<strong>ə</strong> Q<strong>ə</strong>rbi Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>an qovulmuş<br />

adamlar idi. Bu da, çox sonra m<strong>ə</strong>lum oldu ki, <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçıları erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin<br />

özl<strong>ə</strong>ri, onların havadarı imiş. Bu d<strong>ə</strong>hş<strong>ə</strong>tli "oyuna" is<strong>ə</strong> o vaxt Sov.İKP MK-nin Baş katibi<br />

M.Qorbaçov v<strong>ə</strong> keçmiş imperiyanın dig<strong>ə</strong>r çinli m<strong>ə</strong>murları başçılıq edirl<strong>ə</strong>rmiş.<br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in martın 1-d<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>da fövq<strong>ə</strong>lad<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>t elan ed<strong>il</strong>mişdi. Ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r Sovet<br />

tankları, BTR-l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> dolu idi. Azğınlaşmış erm<strong>ə</strong>nip<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>st ordu ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rin sakinl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> qarşı<br />

son d<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong> kobud r<strong>ə</strong>ftar edirdi. Bel<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong>hşi m<strong>ü</strong>nasib<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong>n biri i<strong>nd</strong>iki Heyd<strong>ə</strong>r Əliyev adına<br />

prospektl<strong>ə</strong> "S<strong>ü</strong>lh" k<strong>ü</strong>ç<strong>ə</strong>sinin k<strong>ə</strong>sişdiyi yerd<strong>ə</strong> baş verdi. Sovet h<strong>ə</strong>rbi texnikası burada<br />

6

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

dayanıb söhb<strong>ə</strong>t ed<strong>ə</strong>n az<strong>ə</strong>rbaycanlıların <strong>ü</strong>st<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong> şığıdı. Çox keçm<strong>ə</strong>di ki, 5 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r sumqaytlı<br />

g<strong>ə</strong>nc texnikanın altı<strong>nd</strong>a qalıb h<strong>ə</strong>lak oldu. Əsg<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>r is<strong>ə</strong> heç bir şey olmamış kimi texnika<br />

<strong>il</strong><strong>ə</strong> birlikd<strong>ə</strong> öt<strong>ü</strong>b keçd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Bu hadis<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>lak olan Az<strong>ə</strong>rbaycan oğulları bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>zetimizd<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>traflı yazılar getdi.<br />

İst<strong>ə</strong>yir<strong>ə</strong>m onları bir daha oxuculara tanıtdırım. Qoy h<strong>ə</strong>r k<strong>ə</strong>s b<strong>il</strong>sin ki, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin v<strong>ə</strong><br />

onların ortaya atdıqları bu "oyun"un qurbanları arası<strong>nd</strong>a az<strong>ə</strong>rbaycanlılar az olmamışdır.<br />

V<strong>ə</strong>k<strong>il</strong> Babayev 1940-cı <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> Masallı rayonunun Sığdaş k<strong>ə</strong><strong>nd</strong>i<strong>nd</strong><strong>ə</strong> doğulmuşdu. M<strong>ə</strong>iş<strong>ə</strong>t<br />

kimyası zavodu<strong>nd</strong>a işl<strong>ə</strong>yirdi. Beş övlad atası idi.<br />

Surxay Əliyevin 17 yaşı var idi. 5 nömr<strong>ə</strong>li orta m<strong>ə</strong>kt<strong>ə</strong>bin sonuncu sinfi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> oxuyurdu.<br />

Canpolad Orucov ömr<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>n 23-<strong>c<strong>ü</strong></strong> baharını yaşayırdı. O, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin özbaşınalığı<br />

n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> Q<strong>ə</strong>rbi Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>an <strong>Sumqayıt</strong>a p<strong>ə</strong>nah g<strong>ə</strong>tirmişdi. O vaxtkı Neft-kimya<br />

İnstitutu<strong>nd</strong>a t<strong>ə</strong>hs<strong>il</strong> alırdı.<br />

Natiq İsg<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>rov 1965-ci <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> İmişli rayonu<strong>nd</strong>a d<strong>ü</strong>nyaya g<strong>ə</strong>lmişdi. 23 yaşı var idi.<br />

<strong>Sumqayıt</strong>dakı evtikm<strong>ə</strong> kombinatı<strong>nd</strong>a r<strong>ə</strong>ngsaz işl<strong>ə</strong>yirdi. İnşaat M<strong>ü</strong>h<strong>ə</strong><strong>nd</strong>isl<strong>ə</strong>ri İnstitutunun<br />

axşam şöb<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>hs<strong>il</strong> alırdı.<br />

Dadaş Xudatov 1942-ci <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> Yardımlı rayonu<strong>nd</strong>a d<strong>ü</strong>nyaya g<strong>ə</strong>lmişdi. Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<br />

zamanı 46 yaşı var idi. A<strong>il</strong><strong>ə</strong>li idi.<br />

Onu da xatırladım ki, erm<strong>ə</strong>ni v<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>nip<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>st q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin tör<strong>ə</strong>tdikl<strong>ə</strong>ri bu hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong><br />

y<strong>ü</strong>zl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> sumqayıtlı g<strong>ə</strong>nc <strong>ə</strong>sassız olaraq h<strong>ə</strong>bs olunmuş, amansız t<strong>ə</strong>zyiql<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>ruz<br />

qalmışdı.<br />

Yaxşı yadımdadır, ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> fövq<strong>ə</strong>lad<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>t elan olunmuşdu. <strong>Sumqayıt</strong>ı h<strong>ə</strong>rbi<br />

kome<strong>nd</strong>ant idar<strong>ə</strong> edirdi. Hamı iş yerin<strong>ə</strong> piyada gedib-g<strong>ə</strong>lirdi. İ<strong>nd</strong>iki ticar<strong>ə</strong>t m<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi boyu<br />

d<strong>ə</strong>niz sah<strong>il</strong>i<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n tutmuş ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rin gir<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>yin<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r <strong>ə</strong>li avtomatlı <strong>ə</strong>sg<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n ibar<strong>ə</strong>t bir<br />

neç<strong>ə</strong> c<strong>ə</strong>rg<strong>ə</strong> yaranmışdı. S<strong>il</strong>ahlı <strong>ə</strong>sg<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>r yarımmetrd<strong>ə</strong>n bir dayanmışdılar. Ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rin bir<br />

hiss<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n dig<strong>ə</strong>r hiss<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> keçm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n t<strong>ə</strong>kc<strong>ə</strong> bir d<strong>ə</strong>hliz var idi. Böy<strong>ü</strong>k avtomaşınlar<br />

vasit<strong>ə</strong>si <strong>il</strong><strong>ə</strong> keç<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>z s<strong>ə</strong>d yaranmışdı. Çinli zabitl<strong>ə</strong>r c<strong>ə</strong>rg<strong>ə</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> bir-bir öt<strong>ü</strong>b keç<strong>ə</strong>n insanlara<br />

baxırdılar. Onlar heç bir <strong>ə</strong>sas olmadan ist<strong>ə</strong>dikl<strong>ə</strong>ri g<strong>ə</strong>nci c<strong>ə</strong>rg<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n çıxarır, h<strong>ə</strong>rbi<br />

avtomaşına <strong>ə</strong>yl<strong>ə</strong>şdirib harasa gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>rird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Q<strong>ə</strong>zetin 2 mart 1996-cı <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> çıxan nömr<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>rc olunmuş bir yazıda oxuyuruq:<br />

"<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in 28 - 29 fevral g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>rini yaşayan ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r <strong>ə</strong>halisi bir g<strong>ü</strong>n sonra daha ağır<br />

v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>zl<strong>ə</strong>şm<strong>ə</strong>li oldu. Bu, imperiyanın erm<strong>ə</strong>nip<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>st q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rinin iç <strong>ü</strong>z<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong> açdı.<br />

H<strong>ə</strong>min g<strong>ü</strong>n x<strong>ü</strong>susi t<strong>ə</strong>lim görm<strong>ü</strong>ş ağır Sovet h<strong>ə</strong>rbi texnikası s<strong>il</strong>ahsız v<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>nahsız<br />

insanların <strong>ü</strong>st<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong> h<strong>ü</strong>cum ç<strong>ə</strong>kdi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi 5 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r az<strong>ə</strong>rbaycanlı<br />

h<strong>ə</strong>lak oldu. SSRİ Ali M<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>sinin hökm<strong>ü</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>ll<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hkum olunmuş Əhm<strong>ə</strong>d<br />

İmani oğlu Əhm<strong>ə</strong>dovun adı is<strong>ə</strong> bu siyahıya xeyli sonra d<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>.<br />

T<strong>ə</strong><strong>ə</strong>c<strong>c<strong>ü</strong></strong>b doğuran hal idi ki, <strong>Sumqayıt</strong>dakı hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n bir g<strong>ü</strong>n sonra öl<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin<br />

xatir<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> Xank<strong>ə</strong><strong>nd</strong>i<strong>nd</strong><strong>ə</strong> abid<strong>ə</strong> ucaldıldı.<br />

Buradan açıq-aydın gör<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>r ki, bu abid<strong>ə</strong> hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l hazırlanmışdı. Öz<strong>ü</strong> d<strong>ə</strong><br />

<strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>lm<strong>ü</strong>ş ssenari <strong>ə</strong>sası<strong>nd</strong>a.<br />

7

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Sonradan tam aydın oldu ki, <strong>Sumqayıt</strong>da tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>miş <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n <strong>ə</strong>sas t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçısı<br />

m<strong>il</strong>liyy<strong>ə</strong>tc<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni olan Eduard Qriqoryan imiş. Bunu "<strong>Sumqayıt</strong>" q<strong>ə</strong>zeti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>rc<br />

olunan çoxsaylı m<strong>ə</strong>ktublar da bir daha s<strong>ü</strong>but edir.<br />

SSRİ Prokurorluğunun istintaq qrupu istintaq işl<strong>ə</strong>rini erm<strong>ə</strong>nip<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>st mövqed<strong>ə</strong>n<br />

aparmış, <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçısı Eduard Qriqoryana y<strong>ü</strong>ng<strong>ü</strong>l madd<strong>ə</strong>, az<strong>ə</strong>rbaycanlı Əhm<strong>ə</strong>d<br />

Əhm<strong>ə</strong>dova is<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>dal<strong>ə</strong>tsiz olaraq ağır madd<strong>ə</strong> ver<strong>il</strong>mişdi.<br />

O vaxt ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r telekommunikasiya qovşağının r<strong>ə</strong>isi işl<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>n Mehman Öm<strong>ə</strong>rovun<br />

"<strong>Sumqayıt</strong>" q<strong>ə</strong>zeti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>rc olunan "O g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>ri xatırlayark<strong>ə</strong>n" yazısını h<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>cansız<br />

oxumaq olmur. Mehman m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llim yazır ki, SSRİ Prokurorluğunun İstintaq Qrupu<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da baş vermiş <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> araşdırark<strong>ə</strong>n olduqca böy<strong>ü</strong>k s<strong>ə</strong>hvl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> yol vermişdir.<br />

Haşiy<strong>ə</strong>: Əsli<strong>nd</strong><strong>ə</strong> bunlar s<strong>ə</strong>hv dey<strong>il</strong>, b<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong>n cinay<strong>ə</strong>tin izini qeyri-obyektiv yola<br />

yön<strong>ə</strong>ltm<strong>ə</strong>k idi. Atalardan qalma bir m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l var "Oğru m<strong>ə</strong>n dey<strong>il</strong><strong>ə</strong>m, s<strong>ə</strong>ns<strong>ə</strong>n", y<strong>ə</strong>ni<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>n cinay<strong>ə</strong>t <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>bkarı erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> onların<br />

d<strong>ə</strong>yirmanlarına su tök<strong>ə</strong>n <strong>ə</strong>cn<strong>ə</strong>b<strong>il</strong><strong>ə</strong>r olduğu halda bu istintaq qrupu çalışıb ki, tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>n<br />

h<strong>ə</strong>r bir hadis<strong>ə</strong>ni az<strong>ə</strong>rbaycanlıların, sumqayıtlıların adı <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlasın.<br />

Yen<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>zetd<strong>ə</strong> ged<strong>ə</strong>n yazıya m<strong>ü</strong>raci<strong>ə</strong>t ed<strong>ə</strong>k: "İstintaq qrupu <strong>Sumqayıt</strong>da baş vermiş<br />

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>hqiqat, ibtidai istintaq işl<strong>ə</strong>rini v<strong>ə</strong> Moskvada m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> prosesini<br />

aparark<strong>ə</strong>n qeyri-obyektivliy<strong>ə</strong> yol ver<strong>il</strong>mişdir. İstintaq aparılark<strong>ə</strong>n zorakılıq, h<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>-qorxu<br />

v<strong>ə</strong> dig<strong>ə</strong>r qanunsuz <strong>ü</strong>sullar t<strong>ə</strong>tbiq olunmuş, bir sıra hallarda sumqayıtlılara qarşı <strong>ə</strong>sassız<br />

ittihamlar ir<strong>ə</strong>li s<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>lm<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>r. Bununla da g<strong>ü</strong>nahsız insanlar h<strong>ə</strong>bsxanalara atılmışlar".<br />

Yazıda oxuyuruq ki, fövq<strong>ə</strong>lad<strong>ə</strong> hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r zamanı ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rin telefonları h<strong>ə</strong>ddi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n artıq<br />

y<strong>ü</strong>kl<strong>ə</strong>nmişdi. V<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong>n çıxmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n, ATS-in f<strong>ə</strong>aliyy<strong>ə</strong>tini yaxşılaşdırmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n bir<br />

sıra t<strong>ə</strong>dbirl<strong>ə</strong>r gör<strong>ü</strong>lm<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>r. Əks t<strong>ə</strong>qdird<strong>ə</strong> ATS sıradan çıxa b<strong>il</strong><strong>ə</strong>rdi. T<strong>ə</strong>limata gör<strong>ə</strong> 9000<br />

nömr<strong>ə</strong> tutumu olan ATS-d<strong>ə</strong> eyni vaxtda 820 z<strong>ə</strong>ng etm<strong>ə</strong>k olar. Bunu n<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> alaraq ATS<br />

r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi heç olmasa vacib obyektl<strong>ə</strong>rin, idar<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atların telefon rabit<strong>ə</strong> xidm<strong>ə</strong>tini<br />

qaydası<strong>nd</strong>a saxlamaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong>n olan t<strong>ə</strong>dbirl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>l atırlar. Buna gör<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>yati<br />

<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>miyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> malik olan t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atlar, m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>ssis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>sna olmaqla dig<strong>ə</strong>r sah<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin<br />

telefonları növb<strong>ə</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> x<strong>ə</strong>tt<strong>ə</strong>n açılırdı. Ş<strong>ü</strong>bh<strong>ə</strong>siz ki, fas<strong>il</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin paytaxtda<br />

yaşayan havadarları bu<strong>nd</strong>an qeyri-sağlam mövqel<strong>ə</strong> istifad<strong>ə</strong> etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> çalışırdılar. Guya<br />

telefonların istismarı b<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong>n daya<strong>nd</strong>ırılır. Bunun <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n d<strong>ə</strong> M.Öm<strong>ə</strong>rov da SSRİ<br />

prokurorluğu<strong>nd</strong>a v<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zd<strong>ə</strong>ki dig<strong>ə</strong>r inzibati orqanlarda sorğu-suala tutulur, <strong>ə</strong>sli<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

qanunsuz olaraq incid<strong>il</strong>ir.<br />

"<strong>Sumqayıt</strong>"da d<strong>ə</strong>rc olunan bir yazıda, yazının m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llifi Mehman Öm<strong>ə</strong>rovdur,<br />

oxuyuruq: "Yaxşı yadımdadır. Noyabrın 10-u idi. Moskvada SSRİ Ali M<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

qeydiyyatdan keçdikd<strong>ə</strong>n sonra m<strong>ə</strong>ni m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> salonuna g<strong>ə</strong>tird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Salonun sol t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> dolu idi. Onların çoxunu tanıyırdım. Bu adamlar uzun <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rimizd<strong>ə</strong><br />

(<strong>Sumqayıt</strong>da) rahat, firavan yaşayırdılar. Ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rin m<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> evl<strong>ə</strong>ri var idi. Yaxşı<br />

v<strong>ə</strong>zif<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> işl<strong>ə</strong>yird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Bir sözl<strong>ə</strong>, <strong>Sumqayıt</strong>da onlar <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n göz<strong>ə</strong>l ş<strong>ə</strong>rait yaradılmışdı.<br />

Buna baxmayaraq, onlar m<strong>ü</strong>tt<strong>ə</strong>himl<strong>ə</strong>r k<strong>ü</strong>rs<strong>ü</strong>s<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> oturan Əhm<strong>ə</strong>d Əhm<strong>ə</strong>dovu didibparçalamaq<br />

ist<strong>ə</strong>yird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Haşiy<strong>ə</strong>: Yen<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>zet materiallarına istinad ed<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k deyir<strong>ə</strong>m ki, Əhm<strong>ə</strong>d Əhm<strong>ə</strong>dovun<br />

m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>si keçir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n böy<strong>ü</strong>k salona ancaq erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r toplaşmışdılar. Burada c<strong>ə</strong>mi 4 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlı var idi. Bunlar <strong>ə</strong>sli<strong>nd</strong><strong>ə</strong> <strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>kağrıdan v<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>lb göyn<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n faktlar idi. Ən ağırı<br />

8

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

da o idi ki, m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> prosesi boyu yalnız ittihamçıların v<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin c<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>ng<br />

uydurmaları dinl<strong>ə</strong>n<strong>il</strong>irdi.<br />

Adamı bel<strong>ə</strong> bir sual d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>r. Gör<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>n m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> prosesinin bu <strong>c<strong>ü</strong></strong>r getm<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong><br />

s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>b n<strong>ə</strong>dir? Bunu iki istiqam<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong> ş<strong>ə</strong>rh etm<strong>ə</strong>k olar. Birinci, o vaxtkı Az<strong>ə</strong>rbaycan<br />

hökum<strong>ə</strong>ti r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>rinin laqeyd m<strong>ü</strong>nasib<strong>ə</strong>ti. İkincisi is<strong>ə</strong>, işin istintaqı <strong>il</strong><strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>şğul olan<br />

erm<strong>ə</strong>ni xisl<strong>ə</strong>tli h<strong>ü</strong>quqş<strong>ü</strong>nasların hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> birt<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fli m<strong>ü</strong>nasib<strong>ə</strong>ti. Ç<strong>ü</strong>nki, m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong><br />

prosesin<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri m<strong>ə</strong>hz onlar d<strong>ə</strong>v<strong>ə</strong>t etmişd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r, bunun <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n lazımi ş<strong>ə</strong>rait d<strong>ə</strong><br />

yaratmışdılar. Burada az<strong>ə</strong>rbaycanlılara son d<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> yad, d<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>n m<strong>ü</strong>nasib<strong>ə</strong>ti<br />

yaradılmışdı. Bunun n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si <strong>ə</strong>dal<strong>ə</strong>tsiz aparılan m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> prosesi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> açıq-aydın<br />

gör<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>rd<strong>ü</strong>. Böy<strong>ü</strong>k cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>li olmayan Əhm<strong>ə</strong>d Əhm<strong>ə</strong>dova öl<strong>ü</strong>m hökm<strong>ü</strong> oxu<strong>nd</strong>u.<br />

Əs<strong>il</strong> t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçı Eduard Qriqoryana is<strong>ə</strong> 12 <strong>il</strong> iş ver<strong>il</strong>di.<br />

G<strong>ə</strong>lin bir daha Eduard haqq<strong>ə</strong><strong>nd</strong>a "<strong>Sumqayıt</strong>" q<strong>ə</strong>zeti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>rc olunan bioqrafik<br />

m<strong>ə</strong>lumata qısaca n<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>r salaq. O, <strong>ə</strong>sl<strong>ə</strong>n sumqayıtlı idi. Qatı cinay<strong>ə</strong>tkar idi. Bu hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong><br />

q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r iki d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>bs olunmuşdu. Əsli<strong>nd</strong><strong>ə</strong> onun daimi iş yeri bel<strong>ə</strong> yoxdur. D<strong>ü</strong>zd<strong>ü</strong>r, Eduard<br />

bir m<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>t boru-prokat (i<strong>nd</strong>iki "Az<strong>ə</strong>rboru" ASC) zavodu<strong>nd</strong>a işl<strong>ə</strong>mişdi. <strong>Sumqayıt</strong>da<br />

tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>n <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n birbaşa t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçısı idi. Beş n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r erm<strong>ə</strong>ni öld<strong>ü</strong>rm<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>, bir neç<strong>ə</strong><br />

erm<strong>ə</strong>ni qızını zorlamışdı. Moskvada aparılan <strong>ü</strong>zl<strong>ə</strong>şm<strong>ə</strong> zamanı qadınlar bunu t<strong>ə</strong>sdiq<br />

etmişd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Sonradan m<strong>ə</strong>lum olmuşdur ki, o hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>sad<strong>ü</strong>f<strong>ə</strong>n qoşulmamışdır. "Krunk"<br />

c<strong>ə</strong>miyy<strong>ə</strong>tinin f<strong>ə</strong>al <strong>ü</strong>zv<strong>ü</strong> olan bu adamı çirkin oyunlara erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin Moskvadakı<br />

"başb<strong>il</strong><strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>ri" qatmışdılar. Arxası bağlı olduğu<strong>nd</strong>an, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin hiyl<strong>ə</strong>g<strong>ə</strong>r planlarını<br />

h<strong>ə</strong>yata keçirm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n o erm<strong>ə</strong>nini öld<strong>ü</strong>rm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong> ç<strong>ə</strong>kinm<strong>ə</strong>mişdi. Onun <strong>ə</strong>li<strong>nd</strong><strong>ə</strong> siyahı<br />

olmuşdur. Hansı ki bu <strong>Sumqayıt</strong>da yaşayan v<strong>ə</strong> "Krunk" c<strong>ə</strong>miyy<strong>ə</strong>tinin <strong>ü</strong>zvl<strong>ü</strong>k haqqını<br />

öd<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rin siyahısı idi. O, bunun <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n d<strong>ə</strong> binaların aşağı m<strong>ə</strong>rt<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yaşayan<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> toxunmur, yuxarı m<strong>ə</strong>rt<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> yaşayan, siyahıda adı olan erm<strong>ə</strong>ninin evin<strong>ə</strong><br />

h<strong>ü</strong>cum edirdi.<br />

Ədal<strong>ə</strong>tsiz aparılan ibtidai istintaq v<strong>ə</strong> birt<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fli baxılan m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> işi n<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r g<strong>ü</strong>nahsız<br />

soydaşlarımızın taleyin<strong>ə</strong> z<strong>ə</strong>rb<strong>ə</strong> vurdu. Taleh İsmayılova 15 <strong>il</strong> iş k<strong>ə</strong>s<strong>il</strong>di. Əhm<strong>ə</strong>d<br />

Əhm<strong>ə</strong>dov çox keçm<strong>ə</strong>di ki, g<strong>ü</strong>ll<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong><strong>nd</strong>i. Neç<strong>ə</strong>-neç<strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlı m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif m<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong><br />

c<strong>ə</strong>zala<strong>nd</strong>ırıldı. İkinci qrup <strong>ə</strong>l<strong>il</strong> olan Elçin G<strong>ə</strong>nc<strong>ə</strong>liyev istintaq zamanı ona göst<strong>ə</strong>r<strong>il</strong><strong>ə</strong>n<br />

haqsızlıqlara v<strong>ə</strong> işg<strong>ə</strong>nc<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> dözm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k h<strong>ə</strong>bsxananın kamerası<strong>nd</strong>a öz<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong> asmışdır.<br />

Moskvada yaşayan erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r Eduard Qriqoryanın Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>akı h<strong>ə</strong>bsxanadan<br />

çıxarılması <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n d<strong>ə</strong>rid<strong>ə</strong>n-qabıqdan çıxırdılar. Yen<strong>ə</strong> yuxarıda oturan havadarları<br />

n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> o Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>an alınaraq Stavropol diyarına gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>r<strong>il</strong>di. H<strong>ə</strong>tta, qatı<br />

cinay<strong>ə</strong>tkarın aldığı 12 <strong>il</strong>lik c<strong>ə</strong>zanın 9 <strong>il</strong>i göt<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>ld<strong>ü</strong> v<strong>ə</strong> azadlığa buraxıldı.<br />

Budur erm<strong>ə</strong>ni fitn<strong>ə</strong>karlığının n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri. Əmin olursan ki, onlar çirkin m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong><br />

qovuşmaqdan ötr<strong>ü</strong> <strong>ə</strong>n alçaq x<strong>ə</strong>yan<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>l atmağa hazırdılar v<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>l atırlar. Onlar bunun<br />

<strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n anaları<strong>nd</strong>an, bacıları<strong>nd</strong>an, qız-g<strong>ə</strong>linl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n bel<strong>ə</strong> keçirl<strong>ə</strong>r.<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>n <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n t<strong>ə</strong>dqiqatçısı olan m<strong>ə</strong>rhum Ramiq S<strong>ü</strong>leymanovun<br />

1997-ci <strong>il</strong> martın 1-d<strong>ə</strong> "<strong>Sumqayıt</strong>" q<strong>ə</strong>zeti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>rc olunan "<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin<br />

gör<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong>n v<strong>ə</strong> gör<strong>ü</strong>nm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>n t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fl<strong>ə</strong>ri" s<strong>ə</strong>rlövh<strong>ə</strong>li yazısı<strong>nd</strong>a m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llif bir sıra maraqlı faktlara<br />

toxunur. O yazır ki, uydurma Qarabağ probleminin reallaşdırılması <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n erm<strong>ə</strong>ni<br />

daşnaklarının imperiya paytaxtı Moskvadan aldıqları d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n<br />

proqramın ali s<strong>ə</strong>hif<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rinin birinin - xain d<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rimizin car ç<strong>ə</strong>kib d<strong>ü</strong>nyaya<br />

9

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

"yaydıqları" "<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>"nin ssenarisi çox ustalıqla hazırlanmışdır. F<strong>il</strong>mtamaşa<br />

son d<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>yiyumşaq, humanist xalqımızı b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n Avropada, okeanın o<br />

tayı<strong>nd</strong>a biabır etm<strong>ə</strong>k, keçmiş imperiyanın t<strong>ə</strong>rkibin<strong>ə</strong> dax<strong>il</strong> olan b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n regionlarda "göz<strong>ü</strong><br />

kölg<strong>ə</strong>li qoymaq" kimi m<strong>ə</strong>krli planının bir hiss<strong>ə</strong>si idi. Zaman keçdikc<strong>ə</strong>, <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n<br />

kök<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n b<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>d olduqca ist<strong>ə</strong>r-ist<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>z bir çox suallar <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>nm<strong>ə</strong>k lazım<br />

g<strong>ə</strong>lir: "Nec<strong>ə</strong> oldu ki, 80-d<strong>ə</strong>n çox m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tin n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>sinin <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r boyu bir yerd<strong>ə</strong> yaşayıb<br />

işl<strong>ə</strong>diyi beyn<strong>ə</strong>lm<strong>il</strong><strong>ə</strong>l bir ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> qan tök<strong>ü</strong>ld<strong>ü</strong>?", "Niy<strong>ə</strong> Quqark <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>, Stepanakert<br />

çaxnaşmaları bizi ayıltmadı?!"...<br />

M<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llif haqlı bir sual qaldırır. Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>a, Dağlıq Qarabağda erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>rinin<br />

növb<strong>ə</strong>ti d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>razi iddiası <strong>il</strong><strong>ə</strong> baş qaldırıb az<strong>ə</strong>rbaycanlılara divan tutduqları bir vaxtda<br />

<strong>Sumqayıt</strong> m<strong>il</strong>isinin r<strong>ə</strong>isini v<strong>ə</strong>zif<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n uzaqlaşdırıb, n<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ng kimya v<strong>ə</strong> neft-kimya, qara v<strong>ə</strong><br />

<strong>ə</strong>lvan metallurgiya, y<strong>ü</strong>ng<strong>ü</strong>l s<strong>ə</strong>naye v<strong>ə</strong> maşınqayırma m<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> ictimai asayişin<br />

keşiyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> duran bu qurumun ş<strong>ə</strong>xsi hey<strong>ə</strong>tinin t<strong>ə</strong>rkis<strong>il</strong>ah ed<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si hansı m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> xidm<strong>ə</strong>t<br />

edirdi? "<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin qarşısını vaxtı<strong>nd</strong>a almaq m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong>n dey<strong>il</strong>dimi?"<br />

<strong>Sumqayıt</strong>dakı hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n keç<strong>ə</strong>n <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r <strong>ə</strong>rzi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> "<strong>Sumqayıt</strong>"ın s<strong>ə</strong>hif<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> bu sualları<br />

araşdırmaq m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>t<strong>ə</strong>madi olaraq yazılar d<strong>ə</strong>rc olunmuşdu. Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin canlı<br />

şahidl<strong>ə</strong>ri <strong>il</strong><strong>ə</strong> "D<strong>ə</strong>yirmi masa" <strong>ə</strong>trafı<strong>nd</strong>a söhb<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r aparılmışdır. "<strong>Sumqayıt</strong>" bu x<strong>ə</strong>tt<strong>ə</strong>,<br />

<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> sadiq qalaraq <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin gör<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong>n v<strong>ə</strong> gör<strong>ü</strong>nm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>n t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fin<strong>ə</strong><br />

aydınlıq g<strong>ə</strong>tirm<strong>ə</strong>k m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n şahidl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n bir qrupuna m<strong>ü</strong>raci<strong>ə</strong>t etmişdir.<br />

Q<strong>ə</strong>zetd<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> bağlı m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif q<strong>ə</strong>b<strong>il</strong>d<strong>ə</strong>n olan m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif<br />

v<strong>ə</strong>zif<strong>ə</strong>li, peş<strong>ə</strong>li insanlar m<strong>ü</strong>t<strong>ə</strong>madi olaraq çıxış etmişl<strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> bu g<strong>ü</strong>n d<strong>ə</strong> çıxış edirl<strong>ə</strong>r.<br />

O vaxt ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r b<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>diyy<strong>ə</strong>sinin s<strong>ə</strong>dri işl<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>n Zakir F<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>covun "Bu ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r l<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong> göt<strong>ü</strong>rm<strong>ü</strong>r"<br />

s<strong>ə</strong>rlövh<strong>ə</strong>li yazısı q<strong>ə</strong>zetin 2001-ci <strong>il</strong>in fevralın 24-d<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>rc ed<strong>il</strong>mişdi. "Biz <strong>Sumqayıt</strong>da 80d<strong>ə</strong>n<br />

çox m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tin v<strong>ə</strong> xalqın n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rinin mehriban bir a<strong>il</strong><strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> yaşaması, işl<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>si,<br />

qurub yaratması <strong>il</strong><strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>miş<strong>ə</strong> f<strong>ə</strong>xr etmişik. Buna o zaman çox halla<strong>nd</strong>ırılan "Sosialist<br />

beyn<strong>ə</strong>lm<strong>il</strong><strong>ə</strong>lç<strong>il</strong>iyi" dey<strong>il</strong>irdi. Bu, bizim xalqımızın q<strong>ə</strong>dim m<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>niyy<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n, z<strong>ə</strong>ngin<br />

m<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>viyyatı<strong>nd</strong>an, böy<strong>ü</strong>k humanistliyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n ir<strong>ə</strong>li g<strong>ə</strong>lirdi. Adi bir inşaatçı Arutunyanı az<br />

qala xalq q<strong>ə</strong>hr<strong>ə</strong>manı etmişdik. O, <strong>Sumqayıt</strong>ın f<strong>ə</strong>xri v<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong><strong>nd</strong>aşı idi. Sin<strong>ə</strong>sini orden v<strong>ə</strong><br />

medallar b<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>yirdi. Bu da n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si".<br />

Q<strong>ə</strong>zetd<strong>ə</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rimizin bir ağsaqqalının, o vaxtlar <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n şahidi olmuş Ağamirz<strong>ə</strong><br />

Əh<strong>ə</strong>dovun "V<strong>ə</strong>hş<strong>il</strong>ik bizim xalqa yaddır" s<strong>ə</strong>rlövh<strong>ə</strong>li yazısı d<strong>ə</strong>rc olunmuşdur. Yazıdan<br />

b<strong>ə</strong>zi m<strong>ə</strong>qamları xatırlatmaq ist<strong>ə</strong>yir<strong>ə</strong>m. M<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llif yazır ki, el<strong>ə</strong> o g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> danışırdılar ki,<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlı bir qadın erm<strong>ə</strong>ni a<strong>il</strong><strong>ə</strong>sini evi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yerl<strong>ə</strong>şdiribmiş. H<strong>ü</strong>cum ed<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rin qarşısını<br />

almaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n bu ana paltarının yaxasını cırıb sin<strong>ə</strong>sini açıb: "Ana s<strong>ü</strong>d<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>, ana namusunu<br />

tapdayıb keç<strong>ə</strong> b<strong>il</strong><strong>ə</strong>rsiniz bu ev<strong>ə</strong>..." Başqa bir ana is<strong>ə</strong> barmaqlarının <strong>ü</strong>z<strong>ü</strong>y<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>,<br />

qulaqlarının sırğasını verib deyib ki, "siz Allah bu m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong><strong>ə</strong> girm<strong>ə</strong>yin"... O vaxt SSRİ<br />

r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>ri d<strong>ə</strong> bunu etiraf edibl<strong>ə</strong>r. "Əg<strong>ə</strong>r az<strong>ə</strong>rbaycanlılar qorumasaydılar, öl<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rin sayı<br />

qat-qat çox olardı." Ancaq heç k<strong>ə</strong>s o<strong>nd</strong>an soruşmayıb ki, axı, <strong>Sumqayıt</strong>da erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlılar qoruyurdularsa, onlara h<strong>ü</strong>cum ed<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>r kiml<strong>ə</strong>r idi? Əlb<strong>ə</strong>tt<strong>ə</strong>, bu sualın<br />

cavabı da hazır idi: bir d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong> ekstremist, narkoman... Bu ekstremistl<strong>ə</strong>rin, narkomanların<br />

m<strong>il</strong>liyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong>n is<strong>ə</strong> yox idi. Sonradan b<strong>ə</strong>lli olacaqdı ki, d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>nin ön<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

ged<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>ni imiş. Sonradan b<strong>il</strong>in<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>kdir ki, bu <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>ld<strong>ə</strong>n d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>lm<strong>ü</strong>ş bir ssenari imiş.<br />

Öz<strong>ü</strong> d<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni fitn<strong>ə</strong>si, bicliyi <strong>il</strong><strong>ə</strong> hazırlanan ssenari.<br />

10

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> "<strong>Sumqayıt</strong>" q<strong>ə</strong>zeti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>rc olunan yazılar çoxdur<br />

v<strong>ə</strong> bunlar erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin v<strong>ə</strong> onların havadarlarının m<strong>ə</strong>krli planlarının b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n istiqam<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rini<br />

m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n edir. Bir daha aydın olur ki, bu da "Böy<strong>ü</strong>k Erm<strong>ə</strong>nistan" yaratmaq ist<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rin<br />

növb<strong>ə</strong>ti çirkin oyunu imiş.<br />

11<br />

Q<strong>ü</strong>dr<strong>ə</strong>t MUĞANLI,<br />

“<strong>Sumqayıt</strong>”, 23 fevral <strong>2013</strong>

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

H<strong>ə</strong>r şey bir bahalı boyunbağıdan başladı<br />

Aida Eyvazlı Az<strong>ə</strong>rbaycan Televiziyav<strong>ə</strong> RadioQSC-nin<br />

Özb<strong>ə</strong>kistanv<strong>ə</strong> M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>ziAsiya Respublikaları<br />

<strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> x<strong>ü</strong>susi m<strong>ü</strong>xbir postunun r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>ri<br />

Erm<strong>ə</strong>nistan-Az<strong>ə</strong>rbaycan m<strong>ü</strong>naqiş<strong>ə</strong>si, 20 faiz torpaqlarımızın işğalı<strong>nd</strong>an söhb<strong>ə</strong>t d<strong>ü</strong>ş<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

1987-ci <strong>il</strong>in noyabr-dekabr aylarını xatırlayıram. Moskvadan “Vrem<strong>ə</strong>” x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n<br />

ibar<strong>ə</strong>t informasiya proqramına baxırdıq. Mixa<strong>il</strong> Qorbaçovun Amerikaya Ronald<br />

Reyqanın yanına olan s<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rini göst<strong>ə</strong>rird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. G<strong>ü</strong>ya Ronald Reyqanla n<strong>ü</strong>v<strong>ə</strong> s<strong>il</strong>ahlarının<br />

m<strong>ə</strong>hvi haqqı<strong>nd</strong>a saziş imzalayırdılar. Erm<strong>ə</strong>ni katolikosu da bu gör<strong>ü</strong>şd<strong>ə</strong> idi. Göz<strong>ü</strong>m<strong>ə</strong> bir<br />

m<strong>ə</strong>qam sataşdı. Erm<strong>ə</strong>ni katolikosunun arvadı <strong>ə</strong>li<strong>nd</strong><strong>ə</strong> bir x<strong>ə</strong>rit<strong>ə</strong> Qorbaçovun “gorbagor”<br />

arvadı Raisaya yaxınlaşıb, x<strong>ə</strong>rit<strong>ə</strong>ni ona göst<strong>ə</strong>rir, n<strong>ə</strong>yis<strong>ə</strong> izah edirdi.<br />

Sonradan b<strong>il</strong>dim ki, arzu etdikl<strong>ə</strong>ri “Böy<strong>ü</strong>k Erm<strong>ə</strong>nistan torpaqlarının” x<strong>ə</strong>rit<strong>ə</strong>sini<br />

göst<strong>ə</strong>rir v<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>min gör<strong>ü</strong>şd<strong>ə</strong> o<strong>nd</strong>an Qarabağı da ist<strong>ə</strong>mişdi. Əv<strong>ə</strong>zi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> is<strong>ə</strong> Raisa<br />

Qorbaçovaya bahalı, çox bahalı bir boyunbağı verd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Bunlar hamısı x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>r proqramı<br />

vasit<strong>ə</strong>si <strong>il</strong><strong>ə</strong> translyasiya olunurdu.<br />

... H<strong>ə</strong>diyy<strong>ə</strong> öz işini görm<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>. Aradan çox keçm<strong>ə</strong>sini gözl<strong>ə</strong>tm<strong>ə</strong>di. <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in<br />

sonu<strong>nd</strong>a İr<strong>ə</strong>va<strong>nd</strong>a yaşayan soydaşlarımız doğma torpaqları<strong>nd</strong>an bir gec<strong>ə</strong>nin iç<strong>ə</strong>risi<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

qaçıb, canlarını qurtarıb g<strong>ə</strong>ld<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. H<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n fikirl<strong>ə</strong>şir<strong>ə</strong>m ki, g<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k g<strong>ə</strong>lm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>yd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Dayanaydılar. Öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>ls<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r bel<strong>ə</strong>, dayanaydılar. Heç olmasa <strong>ü</strong>ç g<strong>ü</strong>n. B<strong>ə</strong>lk<strong>ə</strong> bel<strong>ə</strong> olsaydı,<br />

d<strong>ü</strong>nyaya s<strong>ə</strong>s salmaq olardı ki, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r rusun <strong>ə</strong>li <strong>il</strong><strong>ə</strong> bizim soydaşlarımızı qırır. Axı<br />

o<strong>nd</strong>a, h<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> 1918-ci <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> <strong>il</strong>k m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>q<strong>il</strong>liyini qazanan Az<strong>ə</strong>rbaycanın<br />

114min kv.km torpaqları<strong>nd</strong>an 86 min kv.k<strong>il</strong>ometri bizd<strong>ə</strong> idi. 28 min kv.k<strong>il</strong>ometrini<br />

Sovet İmperiyası paylamışdı. Y<strong>ə</strong>ni ki, i<strong>nd</strong>i işğalda olan 20 faiz torpaqlarımız<br />

getm<strong>ə</strong>mişdi. Ayaqyalın, başı açıq, soyuq qış g<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> İr<strong>ə</strong>va<strong>nd</strong>an qatarlarda, maşınlarda<br />

g<strong>ə</strong>lib Bakıya tök<strong>ü</strong>l<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>r. İnsanlarımız şokda idi. Axı çoxumuz heç n<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>mirdik. Axı<br />

biz<strong>ə</strong> zaman-zaman “Qardaş olub Hayastan-Az<strong>ə</strong>rbaycan” mahnısını öyr<strong>ə</strong>tmişd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Y<strong>ə</strong>ni<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin zaman-zaman rusun, ing<strong>il</strong>isin <strong>ə</strong>li <strong>il</strong><strong>ə</strong> başımıza g<strong>ə</strong>tirdikl<strong>ə</strong>ri m<strong>ü</strong>sib<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri n<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>babalarımız,<br />

ata-analarımız Sovet rejimi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n ç<strong>ə</strong>kin<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k danışmamışdılar. Arxivl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>,<br />

kitabxanalarda is<strong>ə</strong> dem<strong>ə</strong>k olar ki, axtaranımız yox idi. Axtaranlar da d<strong>ə</strong>rdi <strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

g<strong>ə</strong>zdirird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r, ya da ki, sovet zi<strong>nd</strong>anları<strong>nd</strong>a dissident qismi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>bs olunub, sonra da<br />

“d<strong>ə</strong>l<strong>il</strong>ik” kağızı <strong>il</strong><strong>ə</strong> buraxılırdılar ki, danışdıqlarına kims<strong>ə</strong> inanmasın. Biz Aleksa<strong>nd</strong>r<br />

Şirvanzad<strong>ə</strong>nin erm<strong>ə</strong>ni-Az<strong>ə</strong>rbaycan dostluğunu v<strong>ə</strong>sf ed<strong>ə</strong>n “Namus”, “Nakam qız” <strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>rini<br />

oxumuşduq. Biz erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> can bir q<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>s qonşu idik. V<strong>ə</strong>zif<strong>ə</strong>li kiş<strong>il</strong><strong>ə</strong>rimizin<br />

<strong>ə</strong>ks<strong>ə</strong>riyy<strong>ə</strong>tinin arvadı v<strong>ə</strong> ya sevg<strong>il</strong><strong>il</strong><strong>ə</strong>ri erm<strong>ə</strong>ni idi. Ç<strong>ü</strong>nki arvadı erm<strong>ə</strong>ni, rus olmayanı<br />

v<strong>ə</strong>zif<strong>ə</strong> k<strong>ü</strong>rs<strong>ü</strong>s<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong> ç<strong>ə</strong>kmird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Biz<strong>ə</strong> sövet bu h<strong>ə</strong>yat v<strong>ə</strong> dostluq d<strong>ə</strong>rsl<strong>ə</strong>rini öyr<strong>ə</strong>dirdi.<br />

...Onu deyirdim axı. İr<strong>ə</strong>va<strong>nd</strong>an b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n az<strong>ə</strong>rbaycanlılar qaçıb g<strong>ə</strong>ld<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. O da yadıma<br />

g<strong>ə</strong>lir ki, g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rin 50 yaşı<strong>nd</strong>an yuxarı olanları Bakının, <strong>Sumqayıt</strong>ın havasını<br />

göt<strong>ü</strong>rm<strong>ə</strong>yib, d<strong>ə</strong>rdd<strong>ə</strong>n bağırları çatladı. Öld<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>r. Qoyub g<strong>ə</strong>ldikl<strong>ə</strong>ri V<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rinin ağrısını<br />

ç<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Bizim k<strong>ə</strong><strong>nd</strong>l<strong>ə</strong>ri d<strong>ə</strong> b<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>nmird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Lap el<strong>ə</strong> haqlı olaraq ağız b<strong>ü</strong>z<strong>ü</strong>rd<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>r<br />

ki, İr<strong>ə</strong>va<strong>nd</strong>a k<strong>ə</strong><strong>nd</strong> yolları asfaltlıdır, k<strong>ə</strong><strong>nd</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> qaz, işıq problemi yoxdur. M<strong>ə</strong>kt<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>ri,<br />

mağazaları, iaş<strong>ə</strong> obyektl<strong>ə</strong>ri daha m<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>mm<strong>ə</strong>l imiş. Bu da Sovetin Az<strong>ə</strong>rbaycana<br />

m<strong>ü</strong>nasib<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n ir<strong>ə</strong>li g<strong>ə</strong>lirdi dey<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>n. B<strong>ə</strong>lk<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> el<strong>ə</strong> dey<strong>il</strong>di, b<strong>ə</strong>lk<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>qsirkar el<strong>ə</strong> öz<strong>ü</strong>m<strong>ü</strong>z<br />

12

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

idik ki, öz k<strong>ə</strong><strong>nd</strong>l<strong>ə</strong>rimiz<strong>ə</strong> işıq, yol, qaz ç<strong>ə</strong>kmirdik. Öz<strong>ü</strong> d<strong>ə</strong> bol olan işığımız v<strong>ə</strong><br />

qazımızdan.<br />

...Qorbaçovun Qarabağı erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> “peşk<strong>ə</strong>ş” etm<strong>ə</strong>k planı baş tutmuşdu. Əsli<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

Az<strong>ə</strong>rbaycan v<strong>ə</strong> Erm<strong>ə</strong>nistan arası<strong>nd</strong>a başlayacaq m<strong>ü</strong>naqiş<strong>ə</strong> Amerikanın Soveti<br />

dağıtmaq m<strong>ü</strong>bariz<strong>ə</strong>sinin <strong>il</strong>k m<strong>ə</strong>rh<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>si idi. Bu oyunun da Sovetl<strong>ə</strong>r Birliyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> <strong>ə</strong>n göz<strong>ə</strong>l<br />

oyunçusu Qorbaçov idi. M<strong>ü</strong>naqiş<strong>ə</strong>nin yaradılması tapşırığı <strong>ə</strong>sli<strong>nd</strong><strong>ə</strong> Qorbaçova Reyqan<br />

t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n ver<strong>il</strong>mişdi. V<strong>ə</strong> İr<strong>ə</strong>va<strong>nd</strong>an az<strong>ə</strong>rbaycanlıların qovulması <strong>il</strong><strong>ə</strong>, Soveti dağıtmaq<br />

planı iş<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>şm<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>. Sonra Ağdamın m<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r, hay-k<strong>ü</strong>y, qaraqışqırıq,<br />

Sosialist Əm<strong>ə</strong>yi Q<strong>ə</strong>hr<strong>ə</strong>manı Xuraman Abbasovanın erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri öld<strong>ü</strong>rm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong><br />

qalxan h<strong>ə</strong>myerl<strong>il</strong><strong>ə</strong>rimizin ayağına atdığı k<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ğayısı...<br />

Sonra da d<strong>ü</strong>nyanın d<strong>ü</strong>z<strong>ə</strong>nini d<strong>ə</strong>yiş<strong>ə</strong>n <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>. Qorbaçovun<br />

Sovet İmperiyasını yıxmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n aldığı tapşırığın yerin<strong>ə</strong> yetir<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n obyekt seç<strong>il</strong><strong>ə</strong>n<br />

beyn<strong>ə</strong>lm<strong>il</strong><strong>ə</strong>l <strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri. V<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>min <strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n liviyalı erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r, bu<br />

m<strong>ə</strong>nfur cinay<strong>ə</strong>ti h<strong>ə</strong>yata keçirm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> hazırlanmış x<strong>ü</strong>susi t<strong>ə</strong>yinatlı sovet KQBsinin<br />

d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri... v<strong>ə</strong> bizim tora d<strong>ü</strong>ş<strong>ə</strong>n, d<strong>ü</strong>nyadan x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>rsiz cavanlarımız.<br />

El<strong>ə</strong> burada, yaddaşımın uşaqlıq <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> qayıtmaq ist<strong>ə</strong>yir<strong>ə</strong>m. <strong>Sumqayıt</strong>da 4-<strong>c<strong>ü</strong></strong><br />

mikrorayo<strong>nd</strong>a Xruşovka dey<strong>il</strong><strong>ə</strong>n beyn<strong>ə</strong>lm<strong>il</strong><strong>ə</strong>l bir binada yaşayırdıq. 8-10 yaşım olardı.<br />

T<strong>ə</strong>kc<strong>ə</strong> bizim blokda 3 erm<strong>ə</strong>ni a<strong>il</strong><strong>ə</strong>si var idi. Rus, erm<strong>ə</strong>ni, az<strong>ə</strong>rbaycanlılar. Can deyib-can<br />

eşid<strong>ə</strong>rdik. Bizd<strong>ə</strong>n bir m<strong>ə</strong>rt<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong> yuxarıda Artuş Arakelyan a<strong>il</strong><strong>ə</strong>si yaşayırdı. M<strong>ə</strong>nim iki<br />

qardaşımla, bu a<strong>il</strong><strong>ə</strong>nin iki oğlu h<strong>ə</strong>myaşıd id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. V<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>bii ki, bu d<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>l oğlanlar gah bizd<strong>ə</strong>,<br />

gah da Arakelyan a<strong>il</strong><strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yığışıb oynayırdılar. Atam a<strong>il</strong><strong>ə</strong>nin başçısı Artuş Arakelyana<br />

heç vaxt salam verm<strong>ə</strong>zdi. B<strong>il</strong>mirdik ki, niy<strong>ə</strong> sevmir onu. Ancaq a<strong>il</strong><strong>ə</strong>nin qadını Asya<br />

xalanı, b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n m<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>miz sevirdi. Çox hörm<strong>ə</strong>tli, abırlı bir qadın idi. Deyirdi ki, atası<br />

yuna<strong>nd</strong>ır. Anamın da, bizim d<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>zizimiz idi. Bir d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> yen<strong>ə</strong> iki qardaşımla<br />

Arakelyang<strong>il</strong><strong>ə</strong> qalxmışdıq. Ata Arakelyan oğlanları <strong>il</strong><strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>nim qardaşlarımı g<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>şdirirdi<br />

v<strong>ə</strong> tez-tez d<strong>ə</strong> “t<strong>ü</strong>rkes”, “hayes” dey<strong>ə</strong>rdi. O yadımdadır ki, qardaşlarım döy<strong>ü</strong>şd<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>ğlub<br />

ola<strong>nd</strong>a o çox sevin<strong>ə</strong>-sevin<strong>ə</strong>, <strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>yi köks<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> partlayırmış kimi “Hayes” deyib az qala<br />

bağırardı. Bir d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> atamdan soruşdum ki, Artuş dayı bel<strong>ə</strong> bir iş el<strong>ə</strong>yir. O<strong>nd</strong>an sonra,<br />

atam bir d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> onun qarşısını k<strong>ə</strong>sib n<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong> demişdi. Sonra böy<strong>ü</strong>y<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> b<strong>il</strong>dim ki, onun<br />

cavabını yaxşıca vermişdi.<br />

Aradan <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r keçmişdi. Biz köhn<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>mizd<strong>ə</strong>n, t<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> aldığımız m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong><strong>ə</strong><br />

daşınmışdıq. Bizim blok qonşumuz olan Arakelyanlar a<strong>il</strong><strong>ə</strong>si d<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>min m<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>, lakin<br />

başqa binada m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong> almışdılar. Biz yen<strong>ə</strong> mehriban qonşuluq m<strong>ü</strong>nasib<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> idik.<br />

...<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> 15 fevral. İ<strong>nd</strong>iki kimi yadımdadı. Boz bir fevral ayı idi. M<strong>ə</strong>n Daşk<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

uçmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n yola hazırlaşırdım. Bird<strong>ə</strong>n m<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n kiçik bacım Sevda <strong>ə</strong>li<strong>nd</strong><strong>ə</strong> dolu bir çanta<br />

iç<strong>ə</strong>ri girib dedi ki, qonşumuz Leyla, bu h<strong>ə</strong>min Leyla idi ki, anası erm<strong>ə</strong>ni idi, qızı da<br />

Qukasyan Slavik<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> getmişdi. Qukasyan Slavik <strong>Sumqayıt</strong>da böy<strong>ü</strong>k bir ticar<strong>ə</strong>t<br />

m<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zinin direktorunun oğlu idi. H<strong>ə</strong>m d<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>nim t<strong>ə</strong>hs<strong>il</strong> aldığım 23 saylı m<strong>ə</strong>kt<strong>ə</strong>bd<strong>ə</strong><br />

fizika v<strong>ə</strong> riyaziyyatdan d<strong>ə</strong>rs deyirdi. Çox şık yaşayırdılar. Qonşulara qarışmırdılar.<br />

Kims<strong>ə</strong> onları, bir xeyir, ş<strong>ə</strong>r m<strong>ə</strong>clisi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> görm<strong>ə</strong>zdi. N<strong>ə</strong> is<strong>ə</strong>... bacım Sevda dedi ki, Leylag<strong>il</strong><br />

köç<strong>ü</strong>rl<strong>ə</strong>r. T<strong>ə</strong>c<strong>il</strong>i paltarlarını satır. Paltarların iç<strong>ə</strong>risi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> x<strong>ə</strong>zd<strong>ə</strong>n olan <strong>ü</strong>st geyiml<strong>ə</strong>ri daha<br />

çox idi. Sevda sonra onu da <strong>ə</strong>lav<strong>ə</strong> etdi ki, b<strong>ü</strong>llur ç<strong>il</strong>çıraqlarını da satırlar...<br />

M<strong>ə</strong>ni yola salmağa g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n Asya xala v<strong>ə</strong> başqa qonşular da bu alverd<strong>ə</strong>n ş<strong>ü</strong>bh<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>dik.<br />

Kims<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>di ki, bu t<strong>ə</strong>laş n<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ü</strong>r. Aradan 2 h<strong>ə</strong>ft<strong>ə</strong> keç<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonra m<strong>ə</strong>n <strong>Sumqayıt</strong>da<br />

13

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

o <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n baş verdiyini eşitdim. Qukasyan a<strong>il</strong><strong>ə</strong>si itkin d<strong>ü</strong>şm<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>. Onları gör<strong>ə</strong>n<br />

olmadı. Arakelyan Asya xalanın a<strong>il</strong><strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> is<strong>ə</strong> çox f<strong>ə</strong>lak<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r oldu. Asya xalanın başına<br />

çox işg<strong>ə</strong>nc<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r g<strong>ə</strong>tir<strong>il</strong>mişdi, <strong>ə</strong>rini is<strong>ə</strong> ya<strong>nd</strong>ırıb k<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong> dö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>rmişd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Anam ağlaya-ağlaya<br />

deyirdi ki, onların evin<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>ri heç kim tanımayıb. Bu adamlar <strong>ə</strong>ks<strong>ə</strong>riyy<strong>ə</strong>ti erm<strong>ə</strong>niy<strong>ə</strong><br />

oxşayırmış v<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>nic<strong>ə</strong> danışırlarmış.<br />

... V<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>n bir d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>min <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n guya “t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçısı ” olan, g<strong>ü</strong>ll<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong> c<strong>ə</strong>zası alan<br />

Əhm<strong>ə</strong>d Əhm<strong>ə</strong>dovun bar<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yazı hazırlayırdım. O zaman <strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r<br />

prokurorluğu<strong>nd</strong>a Əzizağa adlı (<strong>ü</strong>zr ist<strong>ə</strong>yir<strong>ə</strong>m ki, i<strong>nd</strong>i soyadını unutmuşam) bir hörm<strong>ə</strong>tli<br />

x<strong>ü</strong>sus<strong>il</strong><strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>h<strong>ü</strong>m işl<strong>ə</strong>r m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ntiqi <strong>il</strong><strong>ə</strong> söhb<strong>ə</strong>t el<strong>ə</strong>dim, o m<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong> Arakelyan a<strong>il</strong><strong>ə</strong>sinin niy<strong>ə</strong> el<strong>ə</strong><br />

faci<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>ruz qaldığının s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>bini dedi. S<strong>ə</strong>n dem<strong>ə</strong> Arakelyan 1950-ci <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n f<strong>ə</strong>aliyy<strong>ə</strong>t<br />

göst<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>n “KRUNK” c<strong>ə</strong>miyy<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong>, <strong>Sumqayıt</strong>da yaşadığı m<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong> 1 q<strong>ə</strong>pik d<strong>ə</strong> olsun pul<br />

öd<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>yibmiş... buna gör<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> aqib<strong>ə</strong>ti bel<strong>ə</strong> oldu...<br />

“Space” televiziyası<strong>nd</strong>a , “Panorama” q<strong>ə</strong>zeti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> işl<strong>ə</strong>diyim vaxtlar, n<strong>ə</strong> vaxtsa G<strong>ə</strong>nclik<br />

ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri adlanan <strong>Sumqayıt</strong>ımı sev<strong>ə</strong>n birisi kimi, jurnalist s<strong>ə</strong>lahiyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rimd<strong>ə</strong>n istifad<strong>ə</strong> edib,<br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in fevral ayının 28-d<strong>ə</strong> baş ver<strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong>hş<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> televiziya v<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>zet <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n<br />

materiallar hazırlayırdım. V<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>r <strong>il</strong> <strong>Sumqayıt</strong>ın m<strong>ə</strong>kt<strong>ə</strong>bl<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri, g<strong>ə</strong>ncl<strong>ə</strong>ri arası<strong>nd</strong>a bu<br />

tarixi b<strong>il</strong>ib b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>dikl<strong>ə</strong>ri bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> sorğu aparırdım. 90 faiz respo<strong>nd</strong>ent x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>rsiz idi.<br />

B<strong>il</strong>mirdi. Unutmuşdular.<br />

Bu probleml<strong>ə</strong> bağlı m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif vaxtlarda, m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif insanların oturduğu kabinetl<strong>ə</strong>rinin<br />

qapısını döy<strong>ü</strong>b d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin baş verm<strong>ə</strong>sini anladan 5-6 metrlik bir<br />

lövh<strong>ə</strong>nin ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rin görk<strong>ə</strong>mli yeri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> qoyulması bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> xahişl<strong>ə</strong>r etdim, t<strong>ə</strong>klifl<strong>ə</strong>r verdim.<br />

G<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>-g<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong> “Borcumuzdur! Əlb<strong>ə</strong>tt<strong>ə</strong>”- deyib yola saldılar. M<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong> verdikl<strong>ə</strong>ri söz<strong>ü</strong><br />

unutdular. Bu g<strong>ü</strong>n h<strong>ə</strong>min hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n 25 <strong>il</strong> öt<strong>ü</strong>r. Bu 25 <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>ın o q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r<br />

torpaqlarını iş adamlarına, ev tikm<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> ist<strong>ə</strong>dikl<strong>ə</strong>ri qiym<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> satıblar. Yaxşı alver<br />

gedib. Qazanıblar. Bu g<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>da m<strong>ə</strong>n v<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>nim kimi ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rinin taleyi<br />

<strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n narahat olan onlarla v<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong><strong>nd</strong>aş bu lövh<strong>ə</strong>ni görm<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>yir.<br />

Uduzan is<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>ncliyimizdir. Çox vaxt tarixi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>ri olmayan, d<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong>nki tarixini<br />

b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>n g<strong>ə</strong>ncliyimiz. B<strong>ə</strong>s onlar bunu b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong>rs<strong>ə</strong>, o ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>, bu V<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong> nec<strong>ə</strong> sahib<br />

çıxa b<strong>il</strong><strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>r?!<br />

Q<strong>ə</strong>dim t<strong>ü</strong>rk tarixini daşlara yazan G<strong>ü</strong>nt<strong>ə</strong>kin yadınıza g<strong>ə</strong>lirmi?! T<strong>ü</strong>rk d<strong>ü</strong>nyasının tarixini<br />

bu g<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>m<strong>ü</strong>z<strong>ə</strong> G<strong>ü</strong>nt<strong>ə</strong>kinin daşlara yazdığı g<strong>ə</strong>tirdi, daşlar o tarix<strong>ə</strong> şahidlik etdi. N<strong>ə</strong> olar,<br />

ay <strong>Sumqayıt</strong> İcra Hakimiyy<strong>ə</strong>ti, B<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>diyy<strong>ə</strong> r<strong>ə</strong>isl<strong>ə</strong>ri, siz d<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>da bir balaca torpaq<br />

sah<strong>ə</strong>si tapıb, bir daş abid<strong>ə</strong> qoyun, o daşın <strong>ü</strong>st<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rimizin başına g<strong>ə</strong>tir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n b<strong>ə</strong>lanın<br />

doğru olanını yazdırın. Yoxsa ki, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r başqa <strong>c<strong>ü</strong></strong>r, özl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> s<strong>ə</strong>rf el<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>n kimi<br />

yazacaqlar. Nec<strong>ə</strong> ki, yazırlar.<br />

NƏTİCƏ: Yuxarıda k<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ğayı söhb<strong>ə</strong>tini yarımçıq saxlamışdım.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonra Qarabağın alınması planı m<strong>ə</strong>rh<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>-m<strong>ə</strong>rh<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>yata<br />

keçm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başladı. O vaxtdan bu g<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong> kimi, 22 <strong>il</strong>dir ki, deyirik ki, torpaqlarımızı<br />

alacağıq. M<strong>ə</strong>nim <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n <strong>ə</strong>n ağrılısı odur ki, g<strong>ə</strong>zdiyim ölk<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n “Torpaqlarınızı<br />

n<strong>ə</strong> zaman geri qaytaracaqsınız?” soruşula<strong>nd</strong>a , x<strong>ə</strong>cal<strong>ə</strong>t ç<strong>ə</strong>kir<strong>ə</strong>m. Deyir<strong>ə</strong>m ki, “rus<br />

qoymur ki, rus dayanıb erm<strong>ə</strong>ninin arxası<strong>nd</strong>a. D<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>ti d<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>niy<strong>ə</strong> bir g<strong>ü</strong>ll<strong>ə</strong><br />

atan kimi, deyir ki, beyn<strong>ə</strong>lxalq qaydaları pozursunuz. Ona gör<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> bacarmırıq”.<br />

Bir d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> bel<strong>ə</strong> söhb<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rin biri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> bir d<strong>ə</strong>liqanlı m<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>irsiniz n<strong>ə</strong> dedi?! Dedi ki, “vuran<br />

oğul atasına baxmaz. Siz vuruşun qabağa gedin, sonra erm<strong>ə</strong>ni g<strong>ü</strong><strong>c<strong>ü</strong></strong>n<strong>ü</strong>z<strong>ü</strong> gör<strong>ü</strong>b geri<br />

14

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong><strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>k. Halal torpaqlarınızı geri almaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n, ç<strong>ə</strong>kinm<strong>ə</strong>yin! Onlar Sizin torpaqlarınızı<br />

z<strong>ə</strong>bt edibl<strong>ə</strong>r...”. Razılaşdım dostumla. Ancaq biz h<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>nyanın reaksiyasını v<strong>ə</strong><br />

“HƏ” dem<strong>ə</strong>sini gözl<strong>ə</strong>yirik.<br />

■■■<br />

... HƏ... Onu deyirdim axı. O k<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ğayını o vaxt tapdamadılar. Üst<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n keçm<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Ded<strong>il</strong><strong>ə</strong>r qeyr<strong>ə</strong>timizdir. Ancaq o<strong>nd</strong>an sonra papaq qoymağa haqqı olmayan kiş<strong>il</strong><strong>ə</strong>rimizn<br />

hamısı papaqla g<strong>ə</strong>zir. Ç<strong>ü</strong>nki n<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r ki, <strong>ə</strong>sirlikd<strong>ə</strong> qızlarımız, g<strong>ə</strong>linl<strong>ə</strong>rimiz qalıb, b<strong>ə</strong>lk<strong>ə</strong><br />

l<strong>ə</strong>hc<strong>ə</strong>mizi d<strong>ə</strong> itiribl<strong>ə</strong>r, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> k<strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>k doğublar, o papağı g<strong>ə</strong>zdirm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> haqqımız<br />

yoxdur axı. Bunu m<strong>ə</strong>n bel<strong>ə</strong> fikirl<strong>ə</strong>şir<strong>ə</strong>m. H<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n generallarımıza da acığım tutur.<br />

Fikirl<strong>ə</strong>şir<strong>ə</strong>m ki, q<strong>ə</strong>hr<strong>ə</strong>manlıq adları qalibl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> yaraşır:<br />

... X<strong>il</strong>as el<strong>ə</strong>mirs<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>sir qızları,<br />

O <strong>ə</strong>sg<strong>ə</strong>r, general n<strong>ə</strong>yim<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k.<br />

V<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong>n torpaqları yağmalanıbsa,<br />

V<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong>n Q<strong>ə</strong>hr<strong>ə</strong>manı n<strong>ə</strong>yim<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k?!<br />

15<br />

Aida Eyvazlı<br />

“168 saat” 27 fevral <strong>2013</strong>

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Niy<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hz <strong>Sumqayıt</strong>?!<br />

X<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>rin sah<strong>il</strong>i<strong>nd</strong><strong>ə</strong>ki bu sakit f<strong>ə</strong>hl<strong>ə</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri niy<strong>ə</strong> rus v<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni strateql<strong>ə</strong>rinin diqq<strong>ə</strong>t<br />

m<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zin<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>?<br />

Keçmiş SSRİ dövl<strong>ə</strong>tinin başçısı M. Qorbaçovun m<strong>ə</strong>sl<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>tçisi akademik Abel<br />

Aqanbekyan 1987-ci <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> Fransada n<strong>ə</strong>şr olunan “Humanite” jurnalı<strong>nd</strong>akı m<strong>ə</strong>lum çıxışı<br />

<strong>il</strong><strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>nyaya s<strong>ə</strong>p<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nmiş b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> Qarabağın m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>q<strong>il</strong>liyi uğru<strong>nd</strong>a<br />

m<strong>ü</strong>bariz<strong>ə</strong>sinin başla<strong>nd</strong>ığını elan ed<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonra erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> onların havadarları<br />

h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>ld<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> onların Moskvadakı havadarları bu m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ni şişirtm<strong>ə</strong>k,<br />

m<strong>ü</strong>zakir<strong>ə</strong> obyektin<strong>ə</strong> çevirm<strong>ə</strong>k, m<strong>il</strong>li qırğınlar tör<strong>ə</strong>tm<strong>ə</strong>k v<strong>ə</strong> n<strong>ə</strong>hay<strong>ə</strong>t, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri<br />

s<strong>il</strong>ahla<strong>nd</strong>ırıb Az<strong>ə</strong>rbaycan xalqının <strong>ü</strong>st<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong> qaldırmaq v<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ni s<strong>il</strong>ahlı t<strong>ə</strong>cav<strong>ü</strong>z yolu<br />

<strong>il</strong><strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>ll etm<strong>ə</strong>k variantlarını hazırlamışdılar. Planın t<strong>ə</strong>rkib hiss<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n biri d<strong>ə</strong><br />

<strong>Sumqayıt</strong>da erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin qırğınını t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> etm<strong>ə</strong>k idi.<br />

M<strong>ə</strong>lumdur ki, Sovet hökum<strong>ə</strong>ti öz<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lki imperiyanın siyas<strong>ə</strong>tini davam v<strong>ə</strong><br />

inkişaf etdir<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k Q<strong>ə</strong>rbi Az<strong>ə</strong>rbaycan torpaqları<strong>nd</strong>a paytaxtı bizim İr<strong>ə</strong>van ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri olan<br />

Erm<strong>ə</strong>nistan dövl<strong>ə</strong>tı yaratdı. Ancaq erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>nip<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>st sovet hökum<strong>ə</strong>ti<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycana qarşı torpaq iddiaları<strong>nd</strong>an <strong>ə</strong>l ç<strong>ə</strong>km<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. 1948-1953-<strong>c<strong>ü</strong></strong> <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> Anastas<br />

Mikoyanın Stalinl<strong>ə</strong> razılaşdırılmış planına <strong>ə</strong>sas<strong>ə</strong>n az<strong>ə</strong>rbaycanlılar q<strong>ə</strong>dim ata-baba<br />

yurdları<strong>nd</strong>an deportasiya ed<strong>il</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

X<strong>ü</strong>susi qeyd etm<strong>ə</strong>liyik ki, n<strong>ə</strong>inki Qarabağı, h<strong>ə</strong>tta b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n Az<strong>ə</strong>rbaycan torpaqlarını<br />

işğal etm<strong>ə</strong>k m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>di g<strong>ü</strong>d<strong>ə</strong>n çar Rusiyasının v<strong>ə</strong> sovet dövl<strong>ə</strong>tinin siyas<strong>ə</strong>ti bizim<br />

torpaqlardan, <strong>il</strong>k növb<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>, T<strong>ü</strong>rkiy<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> qarşı platsdram yaratmaqla ş<strong>ə</strong>rtl<strong>ə</strong>nir v<strong>ə</strong> burada<br />

onların niyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri <strong>ü</strong>st-<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>rd<strong>ü</strong>. Biz hamımız b<strong>il</strong>irik ki, torpaqlarımızı <strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> keçirm<strong>ə</strong>k<br />

v<strong>ə</strong> dövl<strong>ə</strong>t qurmaq erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> arzuladıqları, lakin <strong>ə</strong>lçatmaz m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dl<strong>ə</strong>ri idi. M<strong>ə</strong>hz<br />

buna gör<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>, Dağlıq Qarabağda erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin yaşadığını b<strong>ə</strong>han<strong>ə</strong> ed<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k orada ajiotaj<br />

yaratdılar v<strong>ə</strong> bu <strong>ə</strong>razini Erm<strong>ə</strong>nistana birl<strong>ə</strong>şdirm<strong>ə</strong>k planlarını iş<strong>ə</strong> saldılar. Bu çirkin<br />

planın m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llifl<strong>ə</strong>ri v<strong>ə</strong> r<strong>ə</strong>vac ver<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>ri Raisa v<strong>ə</strong> Mixa<strong>il</strong> Qorbaçovlar, Zori Balayan, S<strong>il</strong>va<br />

Kaputikyan, Sero Xanzadyan, Georgi Şahnazaryan, Abel Aqabekyan v<strong>ə</strong> başqaları idi.<br />

Onların “dirijorluğu” <strong>il</strong><strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>da qırğın planlaşdırıldı v<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>il</strong>di.<br />

M<strong>ə</strong>lum idi ki, <strong>Sumqayıt</strong> çoxm<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tli ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r kimi respublikanın ikinci böy<strong>ü</strong>k s<strong>ə</strong>naye<br />

m<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi idi v<strong>ə</strong> b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n SSRİ-d<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>yy<strong>ə</strong>n q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r tanınmışdı. Baş ver<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>k qırğı<strong>nd</strong>a <strong>ə</strong>li<br />

olduqlarını danmaq v<strong>ə</strong> ya izi itirm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>an v<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağdan y<strong>ü</strong>z<br />

k<strong>il</strong>ometrl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> uzaqda olan <strong>Sumqayıt</strong> daha <strong>ə</strong>lverişli sayılırdı. Qaniç<strong>ə</strong>n c<strong>ə</strong>lladlar yaxşı<br />

b<strong>il</strong>ird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r ki, <strong>Sumqayıt</strong>da yaşayan erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin <strong>ə</strong>ks<strong>ə</strong>riyy<strong>ə</strong>ti xırda s<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>tkarlıqla m<strong>ə</strong>şğul<br />

olurlar. Ziyalılar, aliml<strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> tanınmış ş<strong>ə</strong>xsl<strong>ə</strong>r is<strong>ə</strong> çox az sayda idi. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r “<strong>ü</strong>mumi<br />

işi” namin<strong>ə</strong> öz erm<strong>ə</strong>ni soydaşlarını g<strong>ü</strong>daza verm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong>n bel<strong>ə</strong> heç d<strong>ə</strong> heyifsl<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

N<strong>ə</strong>hay<strong>ə</strong>t, Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>an v<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağdakı isti yurd - yuvası<strong>nd</strong>an zorla qovulmuş<br />

qaçqınların böy<strong>ü</strong>k bir qismi <strong>Sumqayıt</strong>da m<strong>ə</strong>skunlaşdırılmışdı v<strong>ə</strong> onlar erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qarşı<br />

h<strong>ə</strong>r hansı t<strong>ə</strong>dbir<strong>ə</strong>, o <strong>c<strong>ü</strong></strong>ml<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n qisas almağa hazır id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n<strong>ə</strong> iki g<strong>ü</strong>n qalmış qatı m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tçi olan S<strong>il</strong>va Kaputikyan televiziya<br />

ekranı<strong>nd</strong>an erm<strong>ə</strong>ni <strong>ə</strong>halisin<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>raci<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> demişdir: “Qarabağ tarix<strong>ə</strong>n Erm<strong>ə</strong>nistanın olub.<br />

Bizim <strong>ə</strong>sas m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dimiz h<strong>ə</strong>r iki torpağı birl<strong>ə</strong>şdirm<strong>ə</strong>k dey<strong>il</strong>, <strong>ə</strong>sas m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d tarix<strong>ə</strong>n biz<strong>ə</strong><br />

vurulan yaranı sağaltmaqdır. Xalqımız böy<strong>ü</strong>k faci<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>çar olub, lakin xalqımız<br />

m<strong>ü</strong>drik xalqdır. Biz öz m<strong>ü</strong>drikliyimizi M. Qorbaçova köm<strong>ə</strong>klikd<strong>ə</strong> göst<strong>ə</strong>rm<strong>ə</strong>liyik.<br />

16

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Ç<strong>ü</strong>nki yenid<strong>ə</strong>nqurmanın, demokratiyanın d<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>ri çoxdur, onlar bir c<strong>ə</strong>bh<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n çıxış<br />

edib bizim planları poza b<strong>il</strong><strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>r. Buna gör<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>r bir yolla ona köm<strong>ə</strong>k etm<strong>ə</strong>li v<strong>ə</strong> tarixli<br />

torpaqlarımızı geri qaytarmalıyıq”.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin t<strong>ə</strong>hl<strong>il</strong>i göst<strong>ə</strong>rir ki, ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> yaşayan erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin böy<strong>ü</strong>k<br />

<strong>ə</strong>ks<strong>ə</strong>riyy<strong>ə</strong>ti bu<strong>nd</strong>an x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>rdar imiş. <strong>1988</strong>- ci <strong>il</strong> fevralın 27-29-da tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>miş hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong><br />

32 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>lm<strong>ü</strong>ş, 400 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n çox insan b<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n x<strong>ə</strong>sar<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri almış, 200-d<strong>ə</strong>n çox<br />

m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong> talan ed<strong>il</strong>miş,50-d<strong>ə</strong>n artıq m<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>ni-m<strong>ə</strong>iş<strong>ə</strong>t obyekti dağıdılmış, 40-dan çox<br />

avtomob<strong>il</strong> z<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nmiş, dövl<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> 7 m<strong>il</strong>yon rubl v<strong>ə</strong> ya 10 m<strong>il</strong>yon dollar m<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>ği<strong>nd</strong><strong>ə</strong> ziyan<br />

vurulmuşdu. Erm<strong>ə</strong>ni ziyalılarının bir çoxu bu hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong>rhal sonra antiaz<strong>ə</strong>rbaycan<br />

t<strong>ə</strong>bliğatına başladılar. Qatı m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tçi olan yazıçı S. Xanzadyan “Yurmala” q<strong>ə</strong>zetin<strong>ə</strong><br />

verdiyi m<strong>ü</strong>sahib<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> faktları t<strong>ə</strong>hrif ed<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k <strong>Sumqayıt</strong>da 450-d<strong>ə</strong>n çox adamın<br />

öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>ld<strong>ü</strong>y<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong> v<strong>ə</strong> onların hamısının erm<strong>ə</strong>ni olduğunu b<strong>il</strong>dirirdi.<br />

Z. B<strong>ü</strong>nyadov erm<strong>ə</strong>ni separatçısı Nvard Avakyanın dediyi “<strong>Sumqayıt</strong>da bizim <strong>ə</strong>limiz<br />

yoxdur, ora bizd<strong>ə</strong>n 400 k<strong>il</strong>ometr uzaqda yerl<strong>ə</strong>şir” fikrini <strong>ə</strong>saslı arqumentl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> alt-<strong>ü</strong>st<br />

etdi. Daşnakların m<strong>ə</strong>krli planlarının ifşa ed<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si işin<strong>ə</strong> K. R<strong>ə</strong>himov v<strong>ə</strong> bir çoxları<br />

qoşuldular. Onlar s<strong>ü</strong>but etd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r ki, <strong>Sumqayıt</strong> qırğınının t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçıları az<strong>ə</strong>rbaycanlılar yox,<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r özl<strong>ə</strong>ridir.<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycan xalqının görk<strong>ə</strong>mli oğlu, akademik Z. B<strong>ü</strong>nyadov “N<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n <strong>Sumqayıt</strong>?”<br />

m<strong>ə</strong>qal<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin v<strong>ə</strong> bu qanlı hadis<strong>ə</strong>nin tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> marağı olan dig<strong>ə</strong>r<br />

q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin m<strong>ə</strong>krini öz m<strong>ə</strong>ntiqli m<strong>ü</strong>hakim<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri <strong>il</strong><strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>kzib etmiş, aksiyanın, faci<strong>ə</strong>nin hansı<br />

m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dl<strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>il</strong>diyini açıq göst<strong>ə</strong>rmişdir. Çox t<strong>ə</strong><strong>ə</strong>ss<strong>ü</strong>f ki, h<strong>ə</strong>min dövrd<strong>ə</strong><br />

Az<strong>ə</strong>rbaycan r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi Kremlin göst<strong>ə</strong>rişl<strong>ə</strong>rini <strong>ə</strong>sas tutaraq <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin guya<br />

bir qrup xuliqan <strong>ü</strong>ns<strong>ü</strong>rl<strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si faktı <strong>il</strong><strong>ə</strong> razılaşdı. <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><br />

Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>an az<strong>ə</strong>rbaycanlıların v<strong>ə</strong>hşic<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> qovulması prosesini daha da s<strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>irdi.<br />

Azğınlaşmış erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r k<strong>ə</strong><strong>nd</strong>l<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> h<strong>ü</strong>cum etd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r, az<strong>ə</strong>rbaycanlı <strong>ə</strong>halini öz d<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>-baba<br />

torpaqları<strong>nd</strong>an did<strong>ə</strong>rgin saldılar. Sonralar m<strong>ə</strong>lum oldu ki, bu zaman 400 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n çox<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlı m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif işg<strong>ə</strong>nc<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>lm<strong>ü</strong>ş, 230 min soydaşımız doğma V<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong>ni<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n<br />

qovulmuşdur. Əsli<strong>nd</strong><strong>ə</strong>, planlı ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> hazırlanan <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> Az<strong>ə</strong>rbaycan<br />

xalqının heç bir <strong>ə</strong>laq<strong>ə</strong>si yoxdur. D<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>ti d<strong>ə</strong>rk etm<strong>ə</strong>lidir ki, bu aksiya SSRİnin<br />

m<strong>il</strong>li m<strong>ü</strong>naqiş<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r z<strong>ə</strong>mni<strong>nd</strong><strong>ə</strong> dağıdılmasına xidm<strong>ə</strong>t etmiş, <strong>Sumqayıt</strong> is<strong>ə</strong> sad<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong><br />

<strong>ə</strong>lverişli bir yer kimi seç<strong>il</strong>mişdi. Xalqımız b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n dövrl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>, el<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> bu g<strong>ü</strong>n h<strong>ə</strong>r <strong>c<strong>ü</strong></strong>r irqi<br />

ayrı-seçk<strong>il</strong>iyi, qatı şovinizmi r<strong>ə</strong>dd edir, öz <strong>ə</strong>razisi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yaşayan b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n xalqlara v<strong>ə</strong><br />

m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qayğı <strong>il</strong><strong>ə</strong> yanaşı, tolerantlıq n<strong>ü</strong>mayiş etdirir.<br />

Bu g<strong>ü</strong>n b<strong>ə</strong>ş<strong>ə</strong>r tarixinin <strong>ə</strong>n parlaq ş<strong>ə</strong>xsiyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n biri olan Heyd<strong>ə</strong>r Əliyevin siyasi<br />

varisi prezident İlham Əliyev t<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>li qoyulmuş uğurlu siyas<strong>ə</strong>ti m<strong>ü</strong>v<strong>ə</strong>ff<strong>ə</strong>qiyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> davam<br />

etdirir. İqtisadi c<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong>n g<strong>ü</strong>cl<strong>ə</strong>nmiş ölk<strong>ə</strong>miz Erm<strong>ə</strong>nistan- Az<strong>ə</strong>rbaycan, Dağlıq Qarabağ<br />

probleminin h<strong>ə</strong>lli yolu<strong>nd</strong>a uğurlu işl<strong>ə</strong>r aparır.<br />

17<br />

Elmar X<strong>ə</strong>l<strong>il</strong>ov<br />

“168 saat”, 27 fevral <strong>2013</strong>- <strong>c<strong>ü</strong></strong> <strong>il</strong>

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Erm<strong>ə</strong>ni t<strong>ə</strong>xribatının «<strong>Sumqayıt</strong> ssenarisi»<br />

Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r tarixin m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif dön<strong>ə</strong>ml<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> Az<strong>ə</strong>rbaycan xalqına qarşı çoxsaylı<br />

cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> imza atmışlar. <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in fevralı<strong>nd</strong>a <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong><br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin v<strong>ə</strong> onların havadarlarının Az<strong>ə</strong>rbaycan xalqı <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlı d<strong>ü</strong>nyada m<strong>ə</strong>nfi imic<br />

yaratmaq m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>di g<strong>ü</strong>d<strong>ə</strong>n qanlı cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n biri idi. Bu hadis<strong>ə</strong> n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

<strong>Sumqayıt</strong>da m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n olan 32 adam, o <strong>c<strong>ü</strong></strong>ml<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n 26 erm<strong>ə</strong>ni h<strong>ə</strong>lak olmuş,<br />

400-d<strong>ə</strong>n çox insan b<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n x<strong>ə</strong>sar<strong>ə</strong>ti almış, 200-d<strong>ə</strong>n çox m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong> talan ed<strong>il</strong>miş, 50-d<strong>ə</strong>n artıq<br />

m<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>ni-m<strong>ə</strong>iş<strong>ə</strong>t obyekti dağıdılmış, 40-dan çox avtomaşın sı<strong>nd</strong>ırılmış v<strong>ə</strong> qism<strong>ə</strong>n<br />

ya<strong>nd</strong>ırılmış, ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> o vaxtkı qiym<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> 10 m<strong>il</strong>yon Amerika dolları m<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>ği<strong>nd</strong><strong>ə</strong> maddi<br />

ziyan vurulmuşdur.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> 70 <strong>il</strong> hökm s<strong>ü</strong>rm<strong>ü</strong>ş m<strong>il</strong>li <strong>ə</strong>sar<strong>ə</strong>t siyas<strong>ə</strong>tinin t<strong>ə</strong>zah<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong> idi.<br />

Yaşlı v<strong>ə</strong> orta n<strong>ə</strong>slin n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri 25 <strong>il</strong> <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l - <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> fevralın 27-28-d<strong>ə</strong><br />

<strong>Sumqayıt</strong>da erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>rinin xaricd<strong>ə</strong> yaşayan havadarlarının v<strong>ə</strong> "Daşnaks<strong>ü</strong>tyun"<br />

partiyasının d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>yi <strong>il</strong><strong>ə</strong> nec<strong>ə</strong> qanlı aksiya tör<strong>ə</strong>tdiyini yaxşı xatırlayırlar. Hadis<strong>ə</strong>ni<br />

tör<strong>ə</strong>tm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong> başlıca m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d erm<strong>ə</strong>ni şovinistl<strong>ə</strong>rinin az<strong>ə</strong>rbaycanlıları başk<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>n, quldur v<strong>ə</strong><br />

qaniç<strong>ə</strong>n bir m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>t kimi d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>qdim etm<strong>ə</strong>si idi.<br />

Separatçı, m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tçi, terrorçu erm<strong>ə</strong>ni v<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>nip<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>st q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n <strong>Sumqayıt</strong>da<br />

t<strong>ü</strong>ğyan etmiş iğtişaşlar n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n öl<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>r olmuşdur. Bu<br />

iğtişaşları araşdırmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n SSRİ Baş Prokurorluğu t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n 1855461-88 nömr<strong>ə</strong>li<br />

x<strong>ü</strong>susi cinay<strong>ə</strong>t işi açılmış, 444 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r adam m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> qarşısı<strong>nd</strong>a cavab verm<strong>ə</strong>li olmuş,<br />

onlardan 400 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>ri 10-15 sutka t<strong>ə</strong>cridxanalarda saxlanılmış, bir neç<strong>ə</strong>si uzunm<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>tli<br />

h<strong>ə</strong>bs c<strong>ə</strong>zasına, bir n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>ri - Əhm<strong>ə</strong>d İman oğlu Əhm<strong>ə</strong>dov is<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>n y<strong>ü</strong>ks<strong>ə</strong>k c<strong>ə</strong>zaya - öl<strong>ü</strong>m<br />

c<strong>ə</strong>zasına m<strong>ə</strong>hkum olunmuş v<strong>ə</strong> bu hökm tez-t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>sik yerin<strong>ə</strong> yetir<strong>il</strong>mişdir.<br />

1989-cu <strong>il</strong>in sentyabr ayı<strong>nd</strong>a erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r <strong>Sumqayıt</strong>da tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>miş hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> bağlı geniş<br />

<strong>m<strong>ə</strong>tbuat</strong> konfransı keçird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Daşnakların "Quşamatyan" adlanan tarix-maarifç<strong>il</strong>ik<br />

c<strong>ə</strong>miyy<strong>ə</strong>tinin Erm<strong>ə</strong>nistan Jurnalistl<strong>ə</strong>r İttifaqı <strong>il</strong><strong>ə</strong> birlikd<strong>ə</strong> Yereva<strong>nd</strong>a t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> etdikl<strong>ə</strong>ri<br />

h<strong>ə</strong>min konfransda 300 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n çox adam - aliml<strong>ə</strong>r, tarixç<strong>il</strong><strong>ə</strong>r, yazıçı v<strong>ə</strong> publisistl<strong>ə</strong>r,<br />

<strong>m<strong>ə</strong>tbuat</strong> n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri, h<strong>ü</strong>quqş<strong>ü</strong>naslar iştirak etmişd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r bu konfransın<br />

materiallarını bir çox xalqların d<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>, o <strong>c<strong>ü</strong></strong>ml<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n rus d<strong>il</strong>i<strong>nd</strong><strong>ə</strong> 50 min tirajla<br />

"Sumqait... Qenosid... Qlasnost..." adlanan kitabda n<strong>ə</strong>şr etdirib d<strong>ə</strong>rhal antiaz<strong>ə</strong>rbaycan<br />

t<strong>ə</strong>bliğat maşınına öt<strong>ü</strong>rm<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>r. <strong>Sumqayıt</strong>lı aliml<strong>ə</strong>r H<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>n Sadıqovun v<strong>ə</strong> Ramazan<br />

M<strong>ə</strong>mm<strong>ə</strong>dovun "<strong>Sumqayıt</strong>: m<strong>il</strong>li <strong>ə</strong>sar<strong>ə</strong>t, ya m<strong>il</strong>li s<strong>ə</strong>xav<strong>ə</strong>t?" kitabı<strong>nd</strong>a ver<strong>il</strong><strong>ə</strong>n m<strong>ə</strong>lumata<br />

gör<strong>ə</strong>, konfransda çıxış ed<strong>ə</strong>n Erm<strong>ə</strong>nistan parlamentinin deputatı, f<strong>il</strong>ologiya elml<strong>ə</strong>ri<br />

doktoru Suren Zolyan hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> siyasi r<strong>ə</strong>ng ver<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k demişdir: "<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> 70<br />

<strong>il</strong> Sovet Az<strong>ə</strong>rbaycanı<strong>nd</strong>a hökm s<strong>ü</strong>rm<strong>ü</strong>ş m<strong>il</strong>li <strong>ə</strong>sar<strong>ə</strong>t siyas<strong>ə</strong>tinin t<strong>ə</strong>bii t<strong>ə</strong>zah<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong> idi".<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>miş hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> Sovet İttifaqının v<strong>ə</strong> xarici ölk<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin<br />

<strong>m<strong>ə</strong>tbuat</strong>ı<strong>nd</strong>a d<strong>ə</strong>rc olunmuş, d<strong>ü</strong>nyanın k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi informasiya vasit<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>, radiolarda,<br />

televiziya kanalları<strong>nd</strong>a s<strong>ə</strong>sl<strong>ə</strong>nmiş materialların <strong>ə</strong>ks<strong>ə</strong>riyy<strong>ə</strong>ti erm<strong>ə</strong>ni mövqeli, birt<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fli,<br />

q<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>zli xarakter daşımışdır. İnformasiya m<strong>ü</strong>harib<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>f ölç<strong>ü</strong>y<strong>ə</strong>g<strong>ə</strong>lm<strong>ə</strong>z<br />

d<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> f<strong>ə</strong>allıq göst<strong>ə</strong>rmiş, az<strong>ə</strong>rbaycanlılar haqqı<strong>nd</strong>a böhtan xarakterli yalanlar<br />

yaymağa m<strong>ü</strong>v<strong>ə</strong>ff<strong>ə</strong>q olmuşdur.<br />

18

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Niy<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r öz t<strong>ə</strong>xribatları <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n <strong>Sumqayıt</strong>ı seçd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r?<br />

Ümumm<strong>il</strong>li lider Heyd<strong>ə</strong>r Əliyevin 1993-<strong>c<strong>ü</strong></strong> <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> xalqın t<strong>ə</strong>kidli t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>bi <strong>il</strong><strong>ə</strong> hakimiyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong><br />

qayıdışı<strong>nd</strong>an sonra bir sıra m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> yanaşı, <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> aydınlıq<br />

g<strong>ə</strong>tir<strong>il</strong>di v<strong>ə</strong> onun başverm<strong>ə</strong> s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>ri araşdırıldı. M<strong>ə</strong>hz bu<strong>nd</strong>an sonra erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin <strong>ə</strong>sl<br />

siması <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong> çıxdı. M<strong>ə</strong>lum oldu ki, <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n planlaşdırılmış<br />

ssenari <strong>ə</strong>sası<strong>nd</strong>a h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>il</strong>ib. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r, <strong>ə</strong>sli<strong>nd</strong><strong>ə</strong>, bununla g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>yata<br />

keçir<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong>ri dig<strong>ə</strong>r faci<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri ört-basdır etm<strong>ə</strong>k niyy<strong>ə</strong>ti g<strong>ü</strong>d<strong>ü</strong>rd<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>r.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin başverm<strong>ə</strong> s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>ri araşdırılark<strong>ə</strong>n ortaya bel<strong>ə</strong> bir sual çıxır:<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r öz t<strong>ə</strong>xribatlarını h<strong>ə</strong>yata keçirm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n niy<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hz bu yolu seçd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r? Cavab<br />

m<strong>ə</strong>lumdur: ölk<strong>ə</strong>miz <strong>ə</strong>leyhin<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>cl<strong>ü</strong> ideoloji m<strong>ü</strong>bariz<strong>ə</strong> aparmaq, habel<strong>ə</strong> soydaşlarımızın<br />

i<strong>nd</strong>iki Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>an zorla qovulmalarının s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>rini ört-basdır etm<strong>ə</strong>k. Onlar bel<strong>ə</strong> bir<br />

ssenarini beyn<strong>ə</strong>lxalq al<strong>ə</strong>md<strong>ə</strong> Az<strong>ə</strong>rbaycan haqqı<strong>nd</strong>a m<strong>ə</strong>nfi r<strong>ə</strong>y formalaşdırmaq m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong><br />

reallaşdırdılar. X<strong>ə</strong>yan<strong>ə</strong>tkar qonşularımız d<strong>ü</strong>nyaya <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n guya az<strong>ə</strong>rbaycanlıların<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da yaşayan erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qarşı zorakılıq etdikl<strong>ə</strong>rini, t<strong>ə</strong>zyiql<strong>ə</strong>r göst<strong>ə</strong>rdikl<strong>ə</strong>rini<br />

planlaşdırılmış formada t<strong>ə</strong>qdim etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> can atırdılar. Halbuki, <strong>ə</strong>sli<strong>nd</strong><strong>ə</strong>, insanları q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong><br />

yetir<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>r el<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin özl<strong>ə</strong>ri idi.<br />

T<strong>ə</strong><strong>ə</strong>ss<strong>ü</strong>f ki, respublikamız h<strong>ə</strong>min dövrd<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>cl<strong>ü</strong> informasiya blokadasına alınmışdı.<br />

D<strong>ü</strong>nyaya birbaşa çıxışımız olmadığı<strong>nd</strong>an <strong>ə</strong>sl h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri beyn<strong>ə</strong>lxalq al<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> çatdıra<br />

b<strong>il</strong>mirdik, xarici al<strong>ə</strong>md<strong>ə</strong>n t<strong>ə</strong>crid olunmuşduq. Az<strong>ə</strong>rbaycanın dig<strong>ə</strong>r bölg<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> baş<br />

ver<strong>ə</strong>n iğtişaşlar da "Krunk" t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atının gizli d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>yi <strong>il</strong><strong>ə</strong> hazırlanmış m<strong>ə</strong>xfi<br />

<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>liyyatların t<strong>ə</strong>rkib hiss<strong>ə</strong>si idi. Sov.İKP MK-nın birinci katibi Mixa<strong>il</strong> Qorbaçovun,<br />

akademik Aqanbekyanın, dig<strong>ə</strong>r y<strong>ü</strong>ks<strong>ə</strong>k v<strong>ə</strong>zif<strong>ə</strong>li erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin, habel<strong>ə</strong> SSRİ Dövl<strong>ə</strong>t<br />

T<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik Komit<strong>ə</strong>si <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>kdaşlarının da bu işd<strong>ə</strong> x<strong>ü</strong>susi rolu vardı.<br />

O vaxtlar ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rin icra qurumlarının, h<strong>ü</strong>quq-m<strong>ü</strong>hafiz<strong>ə</strong> orqanlarının f<strong>ə</strong>aliyy<strong>ə</strong>ti SSRİ<br />

r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n ciddi ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> n<strong>ə</strong>zar<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> göt<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>lm<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>. Ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r prokuroru İsm<strong>ə</strong>t<br />

Qayıbovun v<strong>ə</strong> dig<strong>ə</strong>r s<strong>ə</strong>lahiyy<strong>ə</strong>t sahibl<strong>ə</strong>rinin hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qarışmağa ixtiyarı yox idi. SSRİ<br />

Prokurorluğunun x<strong>ü</strong>susi istintaq qrupu, Dövl<strong>ə</strong>t T<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik Komit<strong>ə</strong>sinin<br />

n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> ezam olunmuşdular. Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r baş ver<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>n soydaşlarımızın<br />

qeyri-qanuni h<strong>ə</strong>bs ed<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri, öl<strong>ü</strong>m c<strong>ə</strong>zasına m<strong>ə</strong>hkum olunmaları m<strong>ə</strong>hz bu am<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong><br />

bağlı idi. Ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>iş v<strong>ə</strong> terrorçu qrupların gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>r<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si, xarici<br />

m<strong>ü</strong>şahid<strong>ə</strong>ç<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin d<strong>ə</strong>v<strong>ə</strong>t ed<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si bu <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dyönl<strong>ü</strong> ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>lm<strong>ü</strong>ş planın<br />

t<strong>ə</strong>rkib hiss<strong>ə</strong>si olduğunu göst<strong>ə</strong>rirdi.<br />

O vaxt <strong>Sumqayıt</strong>da bir qrup adam ist<strong>ə</strong>diyi özbaşınalığı edir, aidiyy<strong>ə</strong>ti t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atlar is<strong>ə</strong><br />

seyrçi m<strong>ü</strong>nasib<strong>ə</strong>t göst<strong>ə</strong>rird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. S<strong>ə</strong>rişt<strong>ə</strong>siz r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>rin bu <strong>c<strong>ü</strong></strong>r h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri onların ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong><br />

f<strong>ə</strong>allığını daha da artırdı. Ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r partiya komit<strong>ə</strong>sinin birinci katibi Cahangir M<strong>ü</strong>sl<strong>ü</strong>mzad<strong>ə</strong><br />

h<strong>ə</strong>min vaxt m<strong>ə</strong>zuniyy<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong> olmuşdur. Yalnız bir g<strong>ü</strong>n keçdikd<strong>ə</strong>n sonra M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi<br />

Komit<strong>ə</strong>nin s<strong>ə</strong>lahiyy<strong>ə</strong>tli n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>ld<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Erm<strong>ə</strong>ni t<strong>ə</strong>bliğat maşını baş<br />

ver<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>ri lent<strong>ə</strong> köç<strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k d<strong>ü</strong>nyaya çatdıra<strong>nd</strong>a yerli t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atlar çaşbaş qalmışdı, n<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin<br />

baş verdiyini heç m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>şdir<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>mird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> keçmiş SSRİ-nin<br />

h<strong>ü</strong>quq-m<strong>ü</strong>hafiz<strong>ə</strong> orqanlarının s<strong>ə</strong>lahiyy<strong>ə</strong>tli n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rinin göz<strong>ü</strong> qarşısı<strong>nd</strong>a baş verir,<br />

onlar is<strong>ə</strong> bunun qarşısını almaq bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> bel<strong>ə</strong> heç d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>nm<strong>ü</strong>rd<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>r.<br />

19

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r <strong>Sumqayıt</strong>ı <strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>s yer<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>f seçm<strong>ə</strong>mişd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. H<strong>ə</strong>min <strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> minl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong><br />

soydaşımız Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>an - öz ata-baba yurdları<strong>nd</strong>an qaçqın d<strong>ü</strong>şm<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>. Soydaşlarımız<br />

<strong>Sumqayıt</strong>a p<strong>ə</strong>nah g<strong>ə</strong>tir<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>n burada gizli erm<strong>ə</strong>ni t<strong>ə</strong>xribatçıları f<strong>ə</strong>aliyy<strong>ə</strong>t göst<strong>ə</strong>rird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Planlı ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> aparılan q<strong>ə</strong>tll<strong>ə</strong>r, talanlar v<strong>ə</strong> dig<strong>ə</strong>r cinay<strong>ə</strong>t halları göst<strong>ə</strong>rir ki, prosesl<strong>ə</strong>r<br />

ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>ki q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n idar<strong>ə</strong> ed<strong>il</strong>irmiş. Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin Moskvadan gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>r<strong>il</strong>miş<br />

y<strong>ü</strong>ks<strong>ə</strong>k s<strong>ə</strong>lahiyy<strong>ə</strong>tli ş<strong>ə</strong>xsl<strong>ə</strong>rin göz<strong>ü</strong> qarşısı<strong>nd</strong>a tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si onların h<strong>ə</strong>r şeyd<strong>ə</strong>n m<strong>ə</strong>lumatlı<br />

olduğunu söyl<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>sas verirdi.<br />

Ümumiyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>, <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> fevral ayının 27-d<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>da iğtişaşlara <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n<br />

planlaşdırılmış ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> start ver<strong>il</strong>mişdi. İta<strong>ə</strong>tsizlik baş alıb gedirdi. H<strong>ü</strong>quq-m<strong>ü</strong>hafiz<strong>ə</strong><br />

orqanları iflic v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>şm<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>. B<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n s<strong>il</strong>ahlar onlardan alınmışdı. N<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> bir<br />

çox ticar<strong>ə</strong>t, ictimai-iaş<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>iş<strong>ə</strong>t obyektl<strong>ə</strong>ri dağıdıldı, maşınlar ya<strong>nd</strong>ırıldı. Mitinq<br />

iştirakçılarını sakitl<strong>ə</strong>şdirm<strong>ə</strong>k qeyri-m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong>n idi. H<strong>ə</strong>min anlar sovet qoşunları<br />

<strong>Sumqayıt</strong>ın ayrı-ayrı m<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> mikrorayonlarına dislokasiya olunmuşdu. Lakin<br />

<strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n qarşısını almaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n m<strong>ü</strong>dax<strong>il</strong><strong>ə</strong> ed<strong>il</strong>mirdi. Fevral ayının 28-d<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> 29-da<br />

ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> qanlı aksiya baş verdi. Mart ayının 1-d<strong>ə</strong> is<strong>ə</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> kome<strong>nd</strong>ant saatı elan<br />

olu<strong>nd</strong>u. İ<strong>nd</strong>i o g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>ri xatırlaya<strong>nd</strong>a h<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> aktuallığını itirm<strong>ə</strong>miş suallarla <strong>ü</strong>zl<strong>ə</strong>şirs<strong>ə</strong>n.<br />

M<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n, sovet qoşunları niy<strong>ə</strong> gözl<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> mövqeyi tutmuşdu?<br />

Mixa<strong>il</strong> Qorbaçov <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> iyul ayının 18-d<strong>ə</strong> SSRİ Ali Sovetinin iclası<strong>nd</strong>a "Qoşunlar<br />

<strong>Sumqayıt</strong>a bir saat gecikmişdi" fikrini söyl<strong>ə</strong>mişdi. Bu fikir tamam<strong>il</strong><strong>ə</strong> yalan idi. SSRİ<br />

m<strong>ü</strong>dafi<strong>ə</strong> naziri Yazov "<strong>Sumqayıt</strong>ın <strong>ə</strong>ks-s<strong>ə</strong>dası" s<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>dli f<strong>il</strong>minin ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>iş qrupuna verdiyi<br />

m<strong>ü</strong>sahib<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> bu faktı t<strong>ə</strong>kzib etmişdi. F<strong>il</strong>min ssenari m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llifl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n biri, sumqayıtlı<br />

jurnalist Eyruz M<strong>ə</strong>mm<strong>ə</strong>dov o g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>ri bel<strong>ə</strong> xatırlayır: "Dmitri Yazov tam ciddiyy<strong>ə</strong>ti <strong>il</strong><strong>ə</strong><br />

biz<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>dirdi ki, sovet ordusu heç bir vaxt heç bir yer<strong>ə</strong> gecikm<strong>ə</strong>yib. Baş koma<strong>nd</strong>anın<br />

<strong>ə</strong>mri olmadan kome<strong>nd</strong>ant saatı elan etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>, <strong>ə</strong>sg<strong>ə</strong>rin s<strong>il</strong>ah işl<strong>ə</strong>tm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>, g<strong>ü</strong>ll<strong>ə</strong> atmağa<br />

ixtiyarı yoxdur".<br />

Erm<strong>ə</strong>ni ekstremistl<strong>ə</strong>ri m<strong>ə</strong>hz <strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rini ona gör<strong>ə</strong> seçmişd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r ki, orada 10<br />

min<strong>ə</strong> yaxın yeniyetm<strong>ə</strong> texniki peş<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>kt<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>hs<strong>il</strong> alırdı. Az<strong>ə</strong>rbaycanın m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif<br />

regionları<strong>nd</strong>an g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n h<strong>ə</strong>min g<strong>ə</strong>ncl<strong>ə</strong>rin <strong>ə</strong>ks<strong>ə</strong>ri valideyn n<strong>ə</strong>zar<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n uzaq idi. Ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong><br />

kriminogen v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>t xoşag<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n dey<strong>il</strong>di.<br />

H<strong>ə</strong>min g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>r 100-d<strong>ə</strong>n yuxarı saqqallı v<strong>ə</strong> qara göd<strong>ə</strong>kç<strong>ə</strong> geyinmiş erm<strong>ə</strong>ni ekstremisti<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da idi. Əks<strong>ə</strong>riyy<strong>ə</strong>ti "Dalğa" v<strong>ə</strong> "<strong>Sumqayıt</strong>" mehmanxanaları<strong>nd</strong>a qalırdı. Onlar<br />

<strong>ə</strong>hali arası<strong>nd</strong>a m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif şayi<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r yayır, aranı qızışdırır, insanları erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin evl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong><br />

soxulmağa t<strong>ə</strong>şviq edird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. G<strong>ə</strong>ncl<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong> asanlıqla t<strong>ə</strong>xribata uyurdular.<br />

Erm<strong>ə</strong>nistan r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi, ideoloqları <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n bir kart kimi istifad<strong>ə</strong><br />

ed<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k az<strong>ə</strong>rbaycanlıları v<strong>ə</strong>hşi, quldur, qaniç<strong>ə</strong>n bir m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>t kimi d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong><br />

t<strong>ə</strong>qdim etm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n t<strong>ə</strong>bliğat mexanizmini iş<strong>ə</strong> saldılar. "Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>a erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r qırılır,<br />

q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> yetir<strong>il</strong>ir, başları k<strong>ə</strong>s<strong>il</strong>ir, ya<strong>nd</strong>ırılır" v<strong>ə</strong> s. kimi c<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>ng uydurmalar yayılırdı.<br />

Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r zamanı <strong>Sumqayıt</strong>a xaricd<strong>ə</strong>n ezam olunmuş Artaşes Qabrielyan videokamera<br />

<strong>il</strong><strong>ə</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n b<strong>ə</strong>zi m<strong>ə</strong>qamlarını lent<strong>ə</strong> alırdı, sonralar onlar montaj olunub xarici<br />

telekanallarda göst<strong>ə</strong>r<strong>il</strong>di.<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>sas t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçılardan v<strong>ə</strong> icraçılardan biri Eduard<br />

Qriqoryan idi. O, iki d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hkum olunmuşdu v<strong>ə</strong> heç yerd<strong>ə</strong> işl<strong>ə</strong>mirdi. "Krunk"un f<strong>ə</strong>al<br />

20

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

<strong>ü</strong>zv<strong>ü</strong> idi. İstintaq qrupunun materialları<strong>nd</strong>an aydın olur ki, <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> fevral ayının<br />

ortaları<strong>nd</strong>a onun yaşadığı m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong><strong>ə</strong> Yereva<strong>nd</strong>an bir qrup emissar g<strong>ə</strong>libmiş. Qriqoryan<br />

t<strong>ə</strong>limatla<strong>nd</strong>ırılmış, ona pul, narkotik vasit<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r ver<strong>il</strong>mişdi. "Paşa" l<strong>ə</strong>q<strong>ə</strong>bli Edik ert<strong>ə</strong>si g<strong>ü</strong>n<br />

<strong>ə</strong>trafına bir neç<strong>ə</strong> azyaşlı yeniyetm<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>ncl<strong>ə</strong>ri toplayıb, yaxın g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> b<strong>ə</strong>zi<br />

<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>liyyatlarda iştirak ets<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r, çoxlu pul ver<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>yini b<strong>il</strong>dir<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k onları şirnikl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>irmiş v<strong>ə</strong><br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> fevral ayının 27-29-da <strong>Sumqayıt</strong>da iğtişaşlara r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rlik etmişdi.<br />

* * *<br />

H<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>ti boğmağa hesablanan yalanlar, uydurmalar, şayi<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> fevralın 28-d<strong>ə</strong>n 29-na keç<strong>ə</strong>n gec<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni terrorçuları xaricd<strong>ə</strong> yaşayan<br />

havadarlarının köm<strong>ə</strong>yi <strong>il</strong><strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>da qan tökd<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>r. El<strong>ə</strong> bununla bağlı <strong>m<strong>ə</strong>tbuat</strong><br />

s<strong>ə</strong>hif<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yayılan böhtanlar, erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>rinin çirkin niyy<strong>ə</strong>tli kampaniyaları<br />

h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>ti <strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başladı. Yereva<strong>nd</strong>a n<strong>ə</strong>şr olunan "<strong>Sumqayıt</strong>, genosid, aşkarlıq"<br />

kitabı başdan-başa böhtan v<strong>ə</strong> iftira toplusuna çevr<strong>il</strong>mişdi. H<strong>ə</strong>tta t<strong>ə</strong>kzibolunmaz faktlar<br />

b<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong>n v<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>sd<strong>ə</strong>n t<strong>ə</strong>hrif olunmuş, r<strong>ə</strong>q<strong>ə</strong>ml<strong>ə</strong>ri şişirtm<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>tini çaşbaş<br />

salmaq ist<strong>ə</strong>mişd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> 30 mart tarixli nömr<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> "İzvestiya" q<strong>ə</strong>zeti bel<strong>ə</strong> bir<br />

s<strong>ə</strong>rlövh<strong>ə</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> yazı d<strong>ə</strong>rc etmişdir: "<strong>Sumqayıt</strong>: istintaqa şayi<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r mane olur". H<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong>n,<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r m<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi - SSRİ Baş Prokurorluğunun istintaq qrupunu da çaşdırmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n h<strong>ə</strong>r<br />

<strong>c<strong>ü</strong></strong>r yalan v<strong>ə</strong> hiyl<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>l atırdılar. <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>lak olanların sayını b<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>n<br />

ağlag<strong>ə</strong>lm<strong>ə</strong>z d<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> artırırdılar. "Pravda" q<strong>ə</strong>zeti 4 aprel <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> tarixli sayı<strong>nd</strong>a<br />

yazırdı ki, Erm<strong>ə</strong>nistanın Moskvadakı n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>liyinin yaydığı m<strong>ə</strong>lumata gör<strong>ə</strong>,<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da guya 1000 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r adam öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>l<strong>ü</strong>b. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin saxta m<strong>ə</strong>nafeyi<br />

qorunmaya<strong>nd</strong>a köhn<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong>rdişl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n <strong>ə</strong>l ç<strong>ə</strong>kmir, h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>ti boğmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n ş<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> böhtana<br />

<strong>ü</strong>st<strong>ü</strong>nl<strong>ü</strong>k verird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. H<strong>ə</strong>tta m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> çatmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n Moskvanın <strong>ü</strong>z<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong> ağ olurdular.<br />

Toplantıları<strong>nd</strong>a Moskvaya, M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi Komit<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>, rus xalqına inamsızlıq ifad<strong>ə</strong> ed<strong>ə</strong>n<br />

b<strong>ə</strong>yanatlar yayırdılar... O vaxtlar Qarabağ komit<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rlik ed<strong>ə</strong>n Erm<strong>ə</strong>nistanın eksprezidenti<br />

Levon Ter-Petrosyan idi. Dem<strong>ə</strong>li, h<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> sovet vaxtı<strong>nd</strong>an xaricd<strong>ə</strong> yaşayan<br />

erm<strong>ə</strong>ni lobbisinin v<strong>ə</strong>saiti v<strong>ə</strong> köm<strong>ə</strong>yi <strong>il</strong><strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağı Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>an qoparıb<br />

Erm<strong>ə</strong>nistana birl<strong>ə</strong>şdirm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n çirkin v<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>krli oyunlar gedirdi...<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>miş qanlı cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n hazırlanmış h<strong>ə</strong>min ssenar<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin<br />

davamı idi. Bu d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> baş rolu <strong>ü</strong>ç d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hkum olunmuş erm<strong>ə</strong>ni Eduard Qriqoryan<br />

oynayırdı. "Paşa" l<strong>ə</strong>q<strong>ə</strong>bi <strong>il</strong><strong>ə</strong> tanınan bu adam y<strong>ü</strong>ks<strong>ə</strong>k dair<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>yl<strong>ə</strong>ş<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>ni<br />

m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>rinin <strong>ə</strong>li<strong>nd</strong><strong>ə</strong> bir al<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong>, oyuncağa çevr<strong>il</strong>mişdi. Onun bar<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> <strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong>qiq proqnozu<br />

SSRİ Baş Prokurorluğunun m<strong>ü</strong>h<strong>ü</strong>m işl<strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ntiqi, o vaxtlar istintaq qrupunun<br />

r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>ri Qalkin verib: "Eduard Qriqoryan t<strong>ü</strong>feyli h<strong>ə</strong>yat s<strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>n bir canidir. D<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>bs<br />

olunsa da, n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong> çıxarmayıb. O, <strong>Sumqayıt</strong>ın azyaşlı uşaqlarını başına toplayıb<br />

beyinl<strong>ə</strong>rini dumanla<strong>nd</strong>ırmış, iğtişaşlara r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rlik etmişdir. <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n<br />

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> onun cinay<strong>ə</strong>t <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>ri n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> 5 erm<strong>ə</strong>ni q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> yetir<strong>il</strong>miş, 8 qadın<br />

zorlanmışdır"...<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong>rhal sonra Serqo Xanzadyan, Zori Balayan v<strong>ə</strong> S<strong>il</strong>va<br />

Kaputikyan SSRİ-nin r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>ri M.Qorbaçovla gör<strong>ü</strong>şm<strong>ü</strong>ş v<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>min gör<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>n n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si olaraq<br />

<strong>Sumqayıt</strong>a ordu yerid<strong>il</strong>mişdir. El<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>min g<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n başlayaraq ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> kome<strong>nd</strong>ant saatı<br />

21

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

t<strong>ə</strong>tbiq olunmuşdur. Əlb<strong>ə</strong>tt<strong>ə</strong>, o vaxtlar M.Qorbaçov siyasi çeviklik v<strong>ə</strong> prinsipiallıq<br />

göst<strong>ə</strong>rs<strong>ə</strong>ydi, baş ver<strong>ə</strong>n <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n qarşısı alına b<strong>il</strong><strong>ə</strong>rdi. Amma onun t<strong>ə</strong>hriki v<strong>ə</strong> köm<strong>ə</strong>yi <strong>il</strong><strong>ə</strong><br />

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r daha da şidd<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>i. İş o yer<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>lib çatdı ki, baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> 400-d<strong>ə</strong>n çox<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlı h<strong>ə</strong>bsxanalara dolduruldu. Onlar h<strong>ə</strong>r <strong>c<strong>ü</strong></strong>r h<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>, t<strong>ə</strong>qibl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>, işg<strong>ə</strong>nc<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong><br />

m<strong>ə</strong>ruz qaldılar. H<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> o vaxtlar c<strong>ə</strong>mi 15 yaşı olan Az<strong>ə</strong>r Babayev aldığı ağır z<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n bu<br />

g<strong>ü</strong>n d<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>t ç<strong>ə</strong>kir, çarpayı dustağıdır. O g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>ri xatırlayan Az<strong>ə</strong>r Babayev ç<strong>ə</strong>tinlikl<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong><br />

olsa bunları dey<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>di: "<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> mart ayının 1-i idi. Əmimg<strong>il</strong>d<strong>ə</strong>n g<strong>ə</strong>lirdim.<br />

Kome<strong>nd</strong>ant saatına n<strong>ə</strong>zar<strong>ə</strong>t ed<strong>ə</strong>n <strong>ə</strong>sg<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>r yolumu k<strong>ə</strong>sd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. M<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n s<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>d t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>b etd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

O<strong>nd</strong>a c<strong>ə</strong>mi 15 yaşım vardı. Dedim ki, h<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> pasport almağa yaşım çatmır. M<strong>ə</strong>nim bu<br />

cavabım onları daha da hidd<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>irdi. Əli dubinkalı 5 <strong>ə</strong>sg<strong>ə</strong>r m<strong>ə</strong>ni q<strong>ə</strong>ddarlıqla döym<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong><br />

başladı. H<strong>ə</strong>min vaxtdan 23 <strong>il</strong> öt<strong>ü</strong>r. M<strong>ə</strong>ni öl<strong>ü</strong>m<strong>c<strong>ü</strong></strong>l yaraladılar, <strong>ə</strong>l<strong>il</strong> etd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r..."<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da o hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r zamanı "x<strong>il</strong>askar" sovet ordusunun v<strong>ə</strong>hş<strong>il</strong>ikl<strong>ə</strong>ri <strong>il</strong><strong>ə</strong> <strong>ü</strong>zl<strong>ə</strong>ş<strong>ə</strong>n<br />

adamlar çox olub. İmperiya nök<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>ri heç n<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>ri olmayan, g<strong>ü</strong>nahsız Əhm<strong>ə</strong>d<br />

Əhm<strong>ə</strong>dova da eyni hiyl<strong>ə</strong>g<strong>ə</strong>rlikl<strong>ə</strong> öl<strong>ü</strong>m hökm<strong>ü</strong> çıxartdılar.<br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> mart ayının <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r bir q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r s<strong>ə</strong>ngis<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>, şayi<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin,<br />

uydurmaların miqyası genişl<strong>ə</strong>nirdi. Kome<strong>nd</strong>ant saatı<strong>nd</strong>an sonra 2 min<strong>ə</strong> yaxın adam h<strong>ə</strong>bs<br />

olunmuşdu. Q<strong>ə</strong>rib<strong>ə</strong> burasıdır ki, c<strong>ə</strong>mi 2-3 g<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>nyanın <strong>ə</strong>n ucqarları<strong>nd</strong>an erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin<br />

t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fdarları v<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>bliğatçıları peyda olmuşdular. Jurnalist Eyruz M<strong>ə</strong>mm<strong>ə</strong>dov deyir ki,<br />

<strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n sabahısı İsveçr<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n Artaşes Qabrielyan adlı birisi videokamerası <strong>il</strong><strong>ə</strong><br />

<strong>Sumqayıt</strong>ın k<strong>ü</strong>ç<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rini g<strong>ə</strong>zirdi. M<strong>il</strong>liyy<strong>ə</strong>tc<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni olan Artaşes Qabrielyan<br />

<strong>Sumqayıt</strong>dakı hadis<strong>ə</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlı lent<strong>ə</strong> aldığı materiala bel<strong>ə</strong> ad qoymuşdu: "Bizi<br />

başk<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n x<strong>il</strong>as edin". Bu hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n sonra Az<strong>ə</strong>rbaycana qarşı böy<strong>ü</strong>k t<strong>ə</strong>bliğat<br />

kampaniyası başladı. "Azadlıq" radiosunun erm<strong>ə</strong>ni redaksiyasının baş redaktoru Eduard<br />

Ohanesyan <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> öz xeyirl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> ş<strong>ə</strong>rh etm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n h<strong>ə</strong>r <strong>c<strong>ü</strong></strong>r böhtana, ş<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>l atırdı.<br />

Öl<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rin sayını artırır, yalan v<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>zli m<strong>ə</strong>lumatları <strong>m<strong>ə</strong>tbuat</strong> s<strong>ə</strong>hif<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yayırdılar.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonra erm<strong>ə</strong>ni tarixç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri f<strong>ə</strong>allaşdılar, iftira v<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>hrif<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>st<strong>ü</strong>nl<strong>ü</strong>k<br />

verm<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong> çoxlu sayda kitablar n<strong>ə</strong>şr etdird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>ni araşdıran siyasi analitikl<strong>ə</strong>r, bu mövzuda yazan jurnalistl<strong>ə</strong>r,<br />

el<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n mahiyy<strong>ə</strong>ti <strong>il</strong><strong>ə</strong> maraqlanan insanların çoxu h<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> o vaxtlar yaxşı d<strong>ə</strong>rk<br />

etmişd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r ki, iğtişaşların ssenarisi Moskvada, Siyasi B<strong>ü</strong>roda hazırlanmışdı.<br />

İkinci D<strong>ü</strong>nya m<strong>ü</strong>harib<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonra Q<strong>ə</strong>rbin SSRİ-y<strong>ə</strong> qarşı elan etdiyi "soyuq m<strong>ü</strong>harib<strong>ə</strong>"<br />

1980-ci <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rin sonu, 1990-cı <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rin <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> artıq öz n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>sini verm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong> idi.<br />

Sov.İKP MK-nın Baş katibi Mixa<strong>il</strong> Qorbaçov siyasi f<strong>ə</strong>aliyy<strong>ə</strong>tinin böy<strong>ü</strong>k bir hiss<strong>ə</strong>sini<br />

Avropanın SSRİ-ni iflasa uğratmaq c<strong>ə</strong>hdl<strong>ə</strong>ri <strong>il</strong><strong>ə</strong> uyğunlaşdırırdı. Bu prosesl<strong>ə</strong>rin<br />

hazırlanması v<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> bir sıra xarici dövl<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rin k<strong>ə</strong>şfiyyat orqanları<br />

x<strong>ü</strong>susi canf<strong>ə</strong>şanlıq edird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Qırmızı imperiyanın parçalanması, Yer <strong>ü</strong>z<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n s<strong>il</strong>inm<strong>ə</strong>si m<strong>ü</strong>tt<strong>ə</strong>fiq respublikaların<br />

xalqlarını qarşı-qarşıya qoymaq, etnik m<strong>ü</strong>naqiş<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r yaratmaq "z<strong>ə</strong>ruriyy<strong>ə</strong>tini" ortaya<br />

qoyurdu. Bu <strong>c<strong>ü</strong></strong>r m<strong>ü</strong>naqiş<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n biri h<strong>ə</strong>ssas bölg<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n olan Dağlıq Qarabağda<br />

yaradıldı. Keçmiş SSRİ-d<strong>ə</strong> m<strong>il</strong>li m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nin <strong>ə</strong>n <strong>ə</strong>sas am<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n biri olduğu yaddan<br />

çıxmamışdı. Öz<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>n iflası prosesini yaşayan imperiyada h<strong>ə</strong>r hansı lokal qarşıdurma<br />

genişmiqyaslı m<strong>ü</strong>naqiş<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> çevr<strong>il</strong><strong>ə</strong> b<strong>il</strong><strong>ə</strong>rdi. H<strong>ə</strong>min vaxtlarda meydana atılmış Dağlıq<br />

Qarabağ m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>si Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>a bir sıra probleml<strong>ə</strong>rin ortaya çıxmasına s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>b oldu v<strong>ə</strong><br />

22

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r bu faktordan m<strong>ə</strong>har<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> istifad<strong>ə</strong> ed<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k öz b<strong>ə</strong>dnam niyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rini h<strong>ə</strong>yata<br />

keçirm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başladılar.<br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in fevralı<strong>nd</strong>a <strong>Sumqayıt</strong>da iğtişaşların tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>sinin bir neç<strong>ə</strong> s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>bi vardı.<br />

Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>akı soydaşlarının zorakılığa m<strong>ə</strong>ruz qalması gör<strong>ü</strong>nt<strong>ü</strong>s<strong>ü</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> n<strong>ə</strong>inki<br />

bu ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rin sakinl<strong>ə</strong>rinin, b<strong>ü</strong>tövl<strong>ü</strong>kd<strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlıların ş<strong>ə</strong>xsi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>n obrazı yaratmaq,<br />

bununla da öz m<strong>ə</strong>nfur niyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rini ört-basdır etm<strong>ə</strong>k fikri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. H<strong>ə</strong>min <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong><br />

<strong>Sumqayıt</strong>da g<strong>ə</strong>ncl<strong>ə</strong>r çoxluq t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> edirdi. Onlar m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif bölg<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n g<strong>ə</strong>lir, iş<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>z<strong>ə</strong>lir,<br />

yataqxanalarda yaşayırdılar. M<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rin n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rinin yaşadığı ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>r<br />

<strong>c<strong>ü</strong></strong>r adam tapmaq m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong>n idi. M<strong>ü</strong>şahid<strong>ə</strong>ç<strong>il</strong><strong>ə</strong>r sonralar yazacaq v<strong>ə</strong> dey<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>kd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r ki,<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r sumqayıtlı g<strong>ə</strong>ncl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> pulsuz olaraq t<strong>ə</strong>rkibin<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif uyuşdurucu madd<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<br />

qatılmış çoxlu miqdarda alkoqollu içk<strong>il</strong><strong>ə</strong>r paylamışdılar. Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>an qaçqın d<strong>ü</strong>ş<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k<br />

respublikamıza p<strong>ə</strong>nah g<strong>ə</strong>tir<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rin böy<strong>ü</strong>k hiss<strong>ə</strong>si d<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hz <strong>Sumqayıt</strong>da m<strong>ə</strong>skunlaşmışdı.<br />

Öz doğma yurd-yuvaları<strong>nd</strong>an zorla qovulan bu adamların t<strong>ə</strong>bii narazılıqları<strong>nd</strong>an imkan<br />

dax<strong>il</strong>i<strong>nd</strong><strong>ə</strong> istifad<strong>ə</strong> etm<strong>ə</strong>k, el<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n guya onlar t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>diyini b<strong>ə</strong>yan<br />

etm<strong>ə</strong>k daha ina<strong>nd</strong>ırıcı gör<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>rd<strong>ü</strong>.<br />

Üç min<strong>ə</strong> yaxın g<strong>ü</strong>nahsız ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r sakini h<strong>ə</strong>bs ed<strong>il</strong>di<br />

Sovet imperiyasının tarix boyu xalqımıza qarşı s<strong>ü</strong>ng<strong>ü</strong>y<strong>ə</strong> çevirdiyi erm<strong>ə</strong>ni daşnakları<br />

v<strong>ə</strong> onların d<strong>ü</strong>nyanın h<strong>ə</strong>r yeri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>ki t<strong>ə</strong><strong>ə</strong>ss<strong>ü</strong>bkeşl<strong>ə</strong>ri <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> fevralın 27-29-da<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da <strong>ə</strong>sl v<strong>ə</strong>hş<strong>il</strong>ik aktı tör<strong>ə</strong>td<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Əvv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> atılan t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçılar, t<strong>ə</strong>xribatçı<br />

qruplar insanları ina<strong>nd</strong>ırmağa çalışırdılar ki, Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>a v<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağda<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r az<strong>ə</strong>rbaycanlıları k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> döy<strong>ü</strong>r, öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>r, azyaşlı qızları zorlayırlar.<br />

Onlar Bakının d<strong>ə</strong>miryol vağzalına Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>an "vaqon-vaqon meyitl<strong>ə</strong>r g<strong>ə</strong>tir<strong>il</strong>diyini"<br />

israr edird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. H<strong>ə</strong>min <strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> h<strong>ü</strong>quq-m<strong>ü</strong>hafiz<strong>ə</strong> orqanlarının s<strong>ə</strong>lahiyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri<br />

do<strong>nd</strong>urulmuşdu. Ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> vaxtı<strong>nd</strong>a ordu gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>r<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>ri artıq fevralın 27-d<strong>ə</strong><br />

<strong>Sumqayıt</strong>da olan SSRİ DTK-nın s<strong>ə</strong>dr m<strong>ü</strong>avini Bobkov t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n heç eşid<strong>il</strong>mirdi d<strong>ə</strong>.<br />

General Krayevin r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi <strong>il</strong><strong>ə</strong> fevralın 28-d<strong>ə</strong>n 29-na keç<strong>ə</strong>n gec<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>a dax<strong>il</strong><br />

olmuş ordu hiss<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri v<strong>ə</strong> dax<strong>il</strong>i qoşunlar ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r Partiya Komit<strong>ə</strong>sinin binasını m<strong>ü</strong>hasir<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong><br />

alaraq gözl<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> mövqeyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> dayanmışdılar. H<strong>ə</strong>min anlarda ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>lum q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<br />

t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n olanlar döy<strong>ü</strong>l<strong>ü</strong>r, öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>l<strong>ü</strong>r, incid<strong>il</strong>ird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Martın 1-d<strong>ə</strong>n keçmiş SSRİ Prokurorluğunun istintaq qrupu <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> araşdırmaq<br />

<strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n f<strong>ə</strong>aliyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> başladı. Bu qrupa keçmiş SSRİ Prokurorluğu Baş İstintaq İdar<strong>ə</strong>si<br />

r<strong>ə</strong>isinin m<strong>ü</strong>avini Nenaşev v<strong>ə</strong> Baş Prokurorluq yanı<strong>nd</strong>a x<strong>ü</strong>sus<strong>il</strong><strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>h<strong>ü</strong>m işl<strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong><br />

m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ntiq Qalkin başçılıq edird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Keçmiş SSRİ Dövl<strong>ə</strong>t T<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik Komit<strong>ə</strong>sinin v<strong>ə</strong><br />

SSRİ H<strong>ə</strong>rbi Prokurorluğunun x<strong>ü</strong>susi qrupları da <strong>Sumqayıt</strong>da id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Üç min<strong>ə</strong> yaxın<br />

g<strong>ü</strong>nahsız ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r sakini h<strong>ə</strong>bs ed<strong>il</strong>di. Onlardan bir qismi inzibati m<strong>ə</strong>suliyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> c<strong>ə</strong>lb olu<strong>nd</strong>u,<br />

bir qismi is<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif yollarla azadlığa çıxa b<strong>il</strong>di. 94 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r haqqı<strong>nd</strong>a is<strong>ə</strong> cinay<strong>ə</strong>t işi<br />

başlanıldı. İstintaq zamanı tutulanların zorakılıqla bir-birin<strong>ə</strong> qarşı ifad<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r verm<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

adıç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong><strong>ə</strong>n qrupla yanaşı, Az<strong>ə</strong>rbaycanın m<strong>ü</strong>vafiq qurumlarının <strong>ü</strong>z<strong>ü</strong>yola <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>kdaşlarının<br />

da "xidm<strong>ə</strong>ti" olmuşdur. M<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r yuxarıların göst<strong>ə</strong>rişl<strong>ə</strong>rini <strong>ə</strong>sas tutmuş, baxılan<br />

cinay<strong>ə</strong>t işl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> qanunun al<strong>il</strong>iyi prinsipl<strong>ə</strong>rini kobudcasına pozaraq <strong>ə</strong>dal<strong>ə</strong>tsiz hökml<strong>ə</strong>r<br />

çıxarmışlar. 18 oktyabr-18 noyabr <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> tarixd<strong>ə</strong> Moskvada keçmiş SSRİ Ali<br />

M<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>si Ə.Əhm<strong>ə</strong>dovun, İ.C<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rovun, T.İsmayılovun cinay<strong>ə</strong>t işl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> baxmış,<br />

23

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

prosesd<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>tt<strong>ə</strong>himl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qarşı ittihamların <strong>ə</strong>sassızlığı s<strong>ü</strong>but olunmuşdu. Ona gör<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong><br />

h<strong>ə</strong>min iş b<strong>ü</strong>tövl<strong>ü</strong>kd<strong>ə</strong> yenid<strong>ə</strong>n istintaqa qaytarılmalı idi. Buna baxmayaraq, yalnız<br />

İ.C<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rovun v<strong>ə</strong> T.İsmayılovun cinay<strong>ə</strong>t işinin materialları yenid<strong>ə</strong>n t<strong>ə</strong>hqiqata ver<strong>il</strong>miş,<br />

Ə.Əhm<strong>ə</strong>dova is<strong>ə</strong> heç bir tutarlı d<strong>ə</strong>l<strong>il</strong>-s<strong>ü</strong>but tapmadan <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçısı damğası<br />

vurularaq g<strong>ü</strong>ll<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hkum ed<strong>il</strong>miş v<strong>ə</strong> hökm oxu<strong>nd</strong>uqdan 17 ay sonra Moskva<br />

ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> icra olunmuşdu. Haqsız yer<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>bs olunmuş Elçin G<strong>ə</strong>nc<strong>ə</strong>liyev ona ver<strong>il</strong><strong>ə</strong>n<br />

işg<strong>ə</strong>nc<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> dözm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k h<strong>ə</strong>bsxanada intihar etmişdi.<br />

* * *<br />

Üç min<strong>ə</strong> yaxın g<strong>ü</strong>nahsız ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r sakini h<strong>ə</strong>bs ed<strong>il</strong>di<br />

Hazırda Az<strong>ə</strong>rbaycan Respublikasının Baş Prokurorluğu<strong>nd</strong>a <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong><br />

bağlı cinay<strong>ə</strong>t işinin araşdırılması davam etdir<strong>il</strong>ir. Uzun m<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>t keçm<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> baxmayaraq,<br />

h<strong>ə</strong>min <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n yenid<strong>ə</strong>n araşdırılması hansı z<strong>ə</strong>rur<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong>n doğmuşdur? Baş<br />

Prokurorluğun Ağır Cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> Dair İşl<strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> İstintaq İdar<strong>ə</strong>sinin x<strong>ü</strong>sus<strong>il</strong><strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>h<strong>ü</strong>m işl<strong>ə</strong>r<br />

<strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> böy<strong>ü</strong>k m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ntiqi, baş <strong>ə</strong>dliyy<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>şaviri Ənv<strong>ə</strong>r H<strong>ə</strong>midov bu suala bel<strong>ə</strong> aydınlıq<br />

g<strong>ə</strong>tirir:<br />

- <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> <strong>ə</strong>laq<strong>ə</strong>dar SSRİ Baş Prokurorluğunun 200-<strong>ə</strong> yaxın<br />

m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ntiqinin v<strong>ə</strong> bir o q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>liyyatçının c<strong>ə</strong>lb ed<strong>il</strong>diyi istintaq-<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>liyyat qrupu<br />

t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n iğtişaşların tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>ri araşdırılmış v<strong>ə</strong> bir çox ş<strong>ə</strong>xsl<strong>ə</strong>r m<strong>ə</strong>suliyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong><br />

c<strong>ə</strong>lb ed<strong>il</strong>mişl<strong>ə</strong>r. Lakin h<strong>ə</strong>min cinay<strong>ə</strong>t işl<strong>ə</strong>rinin öyr<strong>ə</strong>n<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si göst<strong>ə</strong>rmişdir ki, işin istintaqı<br />

tam, h<strong>ə</strong>rt<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fli v<strong>ə</strong> obyektiv araşdırılmamış, <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n <strong>ə</strong>sl mahiyy<strong>ə</strong>ti gizl<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>miş,<br />

cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rın b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n işatirakçıları, <strong>ə</strong>sas<strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçıları m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n ed<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>miş, <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n<br />

başverm<strong>ə</strong> s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>ri v<strong>ə</strong> ş<strong>ə</strong>raiti aydınlaşdırılmamışdır. Hazırda aparılan istintaqın <strong>ə</strong>sas<br />

m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>di d<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlı erm<strong>ə</strong>ni yalanlarını <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong> çıxarmaq, toplanmış<br />

s<strong>ü</strong>butlarla bu <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n <strong>ə</strong>sl mahiyy<strong>ə</strong>tini açmaq, m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong>n q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r cinay<strong>ə</strong>tin b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n<br />

iştirakçılarını, <strong>ə</strong>sas<strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçılarını ç<strong>ə</strong>tin olsa da m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n etm<strong>ə</strong>kdir. 27-29 fevral<br />

<strong>Sumqayıt</strong> iğtişaşları <strong>il</strong><strong>ə</strong> <strong>ə</strong>laq<strong>ə</strong>dar istintaq aparılaraq sonradan daya<strong>nd</strong>ırılmış 5 cinay<strong>ə</strong>t<br />

işinin icraatı Az<strong>ə</strong>rbaycan Respublikasının Baş prokuroru Zakir Qaralovun 2010-cu <strong>il</strong> 19<br />

mart tarixli q<strong>ə</strong>rarı <strong>il</strong><strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k bir icraatda birl<strong>ə</strong>şdir<strong>il</strong>miş v<strong>ə</strong> Baş Prokurorluğun<br />

birinci m<strong>ü</strong>avini, II d<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>li dövl<strong>ə</strong>t <strong>ə</strong>dliyy<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>şaviri R<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>m Usubovun r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi <strong>il</strong><strong>ə</strong><br />

prokurorluq, Dax<strong>il</strong>i İşl<strong>ə</strong>r Nazirliyi v<strong>ə</strong> M<strong>il</strong>li T<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik Nazirliyinin m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ntiq v<strong>ə</strong><br />

<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>liyyatçıları<strong>nd</strong>an ibar<strong>ə</strong>t istintaq-<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>liyyat qrupuna h<strong>ə</strong>val<strong>ə</strong> ed<strong>il</strong>mişdir. İlkin olaraq<br />

epizodlar <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> 8 b<strong>ə</strong><strong>nd</strong>d<strong>ə</strong>n ibar<strong>ə</strong>t v<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>r bir epizod <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> istintaq planları t<strong>ə</strong>rtib ed<strong>il</strong>mişdir.<br />

İstintaqın tam, h<strong>ə</strong>rt<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fli v<strong>ə</strong> obyektiv aparılmasının t<strong>ə</strong>min ed<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong><br />

ölk<strong>ə</strong>nin h<strong>ü</strong>quq-m<strong>ü</strong>hafiz<strong>ə</strong> orqanlarına v<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>vafiq qurumlarına, bir sıra k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi<br />

informasiya vasit<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> Rusiya Federasiyasının Baş Prokurorluğuna sorğular<br />

gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>r<strong>il</strong>mişdir.<br />

Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> zamanı bir n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong> olsun az<strong>ə</strong>rbaycanlının<br />

öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>lm<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>si <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlı iddialarına baxmayaraq, cinay<strong>ə</strong>t işl<strong>ə</strong>ri öyr<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>n m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n<br />

olunmuşdur ki, ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qoşun yerid<strong>il</strong><strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>n 5 az<strong>ə</strong>rbaycanlının h<strong>ə</strong>lakına dair Bakı<br />

Qarnizonu H<strong>ə</strong>rbi Prokurorluğu<strong>nd</strong>a başlanan istintaq işin<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>sassız olaraq xitam<br />

ver<strong>il</strong>mişdir. H<strong>ə</strong>min cinay<strong>ə</strong>t işi <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> aparılan <strong>ə</strong>lav<strong>ə</strong> istintaq zamanı s<strong>ü</strong>but olunmuşdur ki,<br />

24

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Bakıdakı 1 nömr<strong>ə</strong>li avtobus parkının s<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong><strong>c<strong>ü</strong></strong>s<strong>ü</strong>, m<strong>il</strong>liyy<strong>ə</strong>tc<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni olan Valeri<br />

Markaryan iç<strong>ə</strong>risi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>rbç<strong>il</strong><strong>ə</strong>r olan avtobusu <strong>Sumqayıt</strong>da dinc <strong>ə</strong>halinin <strong>ü</strong>st<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong> s<strong>ü</strong>rm<strong>ü</strong>ş<br />

v<strong>ə</strong> n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> 4 az<strong>ə</strong>rbaycanlı h<strong>ə</strong>lak olmuşdur. Hazırda bu fakt <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> istintaq-<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>liyyat<br />

t<strong>ə</strong>dbirl<strong>ə</strong>ri davam etdir<strong>il</strong>ir. <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonra erm<strong>ə</strong>ni t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi d<strong>ə</strong>rhal<br />

antiaz<strong>ə</strong>rbaycan informasiya kampaniyasına başlamışdı. Onlar hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong>n<br />

q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r çox b<strong>ə</strong>hr<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>k, d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>tinin n<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlıların zalım,<br />

q<strong>ə</strong>ddar, qaniç<strong>ə</strong>n obrazını yaratmaq v<strong>ə</strong> guya bu s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>bd<strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong> onlarla birg<strong>ə</strong> yaşamağın<br />

m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong>n olmaması haqqı<strong>nd</strong>a fikir formalaşdırmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n vaxt v<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong>sait <strong>ə</strong>sirg<strong>ə</strong>mird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r i<strong>nd</strong>i d<strong>ə</strong> bu <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n az<strong>ə</strong>rbaycanlılar t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n onlara qarşı soyqırımı<br />

tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>diyi fikrini formalaşdırmağa çalışır, hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> siyasi qiym<strong>ə</strong>t ver<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>sinin<br />

vacibliyini vurğulayırlar.<br />

Araşdırmalar is<strong>ə</strong> göst<strong>ə</strong>rir ki, <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin <strong>ə</strong>n azı <strong>ü</strong>ç t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi olmuşdur:<br />

birincisi, "yenid<strong>ə</strong>nqurma", "yeni siyasi d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>nc<strong>ə</strong>" ş<strong>ü</strong>arları <strong>il</strong><strong>ə</strong> p<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>n Mixa<strong>il</strong><br />

Qorbaçovun r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi <strong>il</strong><strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>nya sosializm sistemini v<strong>ə</strong> el<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> SSRİ-ni dağıtmaq<br />

siyas<strong>ə</strong>tini h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>ə</strong>n q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r, ikincisi, yaranmış f<strong>ü</strong>rs<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong>n istifad<strong>ə</strong> ed<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k Dağlıq<br />

Qarabağ Muxtar V<strong>il</strong>ay<strong>ə</strong>tini Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>an qoparmaq v<strong>ə</strong> Erm<strong>ə</strong>nistana birl<strong>ə</strong>şdirm<strong>ə</strong>k<br />

ist<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>ni v<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>nip<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>st m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tçi v<strong>ə</strong> separatçı q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r, <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n<strong>c<strong>ü</strong></strong> t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>f is<strong>ə</strong><br />

<strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> icra ed<strong>ə</strong>n x<strong>ü</strong>susi hazırlıq keçmiş t<strong>ə</strong>xribat qrupu t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n t<strong>ə</strong>hrik olunmuş<br />

yeniyetm<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r, m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif cinay<strong>ə</strong>tkar <strong>ü</strong>ns<strong>ü</strong>rl<strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> yetkinl<strong>ə</strong>şm<strong>ə</strong>miş g<strong>ə</strong>ncl<strong>ə</strong>r.<br />

SSRİ-nin m<strong>il</strong>li m<strong>ü</strong>naqiş<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r z<strong>ə</strong>mini<strong>nd</strong><strong>ə</strong> dağıdılması ssenarisinin m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llifl<strong>ə</strong>ri v<strong>ə</strong> bu<br />

ssenarini h<strong>ə</strong>yata keçirm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> çalışan q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r, erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tçi v<strong>ə</strong> separatçılarının<br />

havadarları Qarabağ uğru<strong>nd</strong>a <strong>ü</strong>mumm<strong>il</strong>li erm<strong>ə</strong>ni h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>katına t<strong>ə</strong>kan ver<strong>ə</strong> b<strong>il</strong><strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>k tutarlı<br />

bir siyasi b<strong>ə</strong>han<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>ld<strong>ə</strong> etm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n Az<strong>ə</strong>rbaycan <strong>ə</strong>razisi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> antierm<strong>ə</strong>ni iğtişaşlar tör<strong>ə</strong>tm<strong>ə</strong>k<br />

q<strong>ə</strong>rarına g<strong>ə</strong>lmiş v<strong>ə</strong> bu m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dl<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>lverişli yer kimi <strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rini seçmişd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

SSRİ-ni dağıtmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n Dağlıq Qarabağ problemi n<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r s<strong>ə</strong>rf<strong>ə</strong>li idis<strong>ə</strong>, <strong>Sumqayıt</strong><br />

b<strong>ə</strong>han<strong>ə</strong>si d<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>katına t<strong>ə</strong>kan verm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n bir o q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r yararlı idi.<br />

Ənv<strong>ə</strong>r H<strong>ə</strong>midov b<strong>il</strong>dirir ki, <strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rinin keçmiş g<strong>ü</strong>c strukturları<br />

<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>kdaşlarının bir neç<strong>ə</strong>si faktiki olaraq 28 fevral <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin istintaq v<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>liyyat<br />

yolu <strong>il</strong><strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>hqiqi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n k<strong>ə</strong>narlaşdırılsalar da, m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n etmişl<strong>ə</strong>r ki, ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> özl<strong>ə</strong>rini<br />

"Qafa<strong>nd</strong>an qovulmuş az<strong>ə</strong>rbaycanlılar" kimi t<strong>ə</strong>qdim ed<strong>ə</strong>n 20-25 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rlik t<strong>ə</strong>xribat qrupu<br />

f<strong>ə</strong>aliyy<strong>ə</strong>t göst<strong>ə</strong>rib. Bu bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> onlara h<strong>ə</strong>tta b<strong>ə</strong>zi z<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>rç<strong>ə</strong>kmiş erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>lumat<br />

vermişl<strong>ə</strong>r. H<strong>ə</strong>min m<strong>ə</strong>lumatlar SSRİ Baş Prokurorluğunun istintaq-<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>liyyat qrupuna<br />

çatdırılsa da, nam<strong>ə</strong>lum s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n yoxlanılması t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> ed<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>miş v<strong>ə</strong> n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>siz<br />

qalmışdır. O vaxtlar SSRİ Baş Prokurorluğunun istintaq qrupu<strong>nd</strong>a t<strong>ə</strong>r<strong>c<strong>ü</strong></strong>m<strong>ə</strong>çi kimi<br />

f<strong>ə</strong>aliyy<strong>ə</strong>t göst<strong>ə</strong>rmiş Nof<strong>ə</strong>l Əhm<strong>ə</strong>dov b<strong>il</strong>dirir ki, h<strong>ə</strong>min t<strong>ə</strong>xribat qrupunun ifşa ed<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si<br />

<strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n <strong>c<strong>ü</strong></strong>zi d<strong>ə</strong> olsa t<strong>ə</strong>dbirl<strong>ə</strong>r gör<strong>ü</strong>lm<strong>ə</strong>mişdir. DTK-nın <strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r şöb<strong>ə</strong>si t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n<br />

<strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n <strong>ə</strong>sas t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçıları<strong>nd</strong>an v<strong>ə</strong> icraçıları<strong>nd</strong>an biri olan "Paşa" l<strong>ə</strong>q<strong>ə</strong>bli Eduard<br />

Robertoviç Qriqoryan bar<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>lumat SSRİ DTK-nın <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong><br />

<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>liyyat sah<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rlik ed<strong>ə</strong>n Yevgeni Popova çatdırılsa da, o buna ş<strong>ü</strong>bh<strong>ə</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong><br />

yanaşmış, m<strong>il</strong>liyy<strong>ə</strong>tc<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni olan ş<strong>ə</strong>xsin öz soydaşlarına qarşı cinay<strong>ə</strong>t tör<strong>ə</strong>tdiyin<strong>ə</strong><br />

inanmadığını demişdir. Martın <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> DTK-nın <strong>Sumqayıt</strong> şöb<strong>ə</strong>sinin r<strong>ə</strong>isi<br />

Vladimir Lebedev ona Eduard Qriqoryan bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>lumatın doğru çıxdığını v<strong>ə</strong> artıq<br />

h<strong>ə</strong>bs olu<strong>nd</strong>uğunu b<strong>il</strong>dirmişdir. Eduard Qriqoryanın hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> iştirakı v<strong>ə</strong> onun<br />

25

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

<strong>ə</strong>laq<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rinin m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n ed<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n qeydiyyat-<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>liyyat işi açılmış, <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>liyyatın<br />

gedişi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> "Paşa"nın <strong>ə</strong>sl<strong>ə</strong>n qarabağlı, m<strong>il</strong>liyy<strong>ə</strong>tc<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni olan Osipov v<strong>ə</strong> ya Osipyan<br />

soyadlı bir "h<strong>ə</strong>mkarı" <strong>il</strong><strong>ə</strong> söhb<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r aparılmışdır. Sonradan Osipovun (Osipyanın)<br />

Özb<strong>ə</strong>kistan SSR <strong>ə</strong>razisi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yerl<strong>ə</strong>ş<strong>ə</strong>n islah-<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>k m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>ssis<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> c<strong>ə</strong>za ç<strong>ə</strong>km<strong>ə</strong>si bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong><br />

m<strong>ə</strong>lumat alınmış v<strong>ə</strong> bu ölk<strong>ə</strong>nin m<strong>ü</strong>vafiq orqanlarına sorğu gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>rm<strong>ə</strong>k q<strong>ə</strong>rarına<br />

g<strong>ə</strong>linmişdir. Lakin SSRİ DTK-dan g<strong>ə</strong>lmiş n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r h<strong>ə</strong>min sorğunu m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif<br />

b<strong>ə</strong>han<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> imzalamaqdan v<strong>ə</strong> gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>rm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong>n imtina etmişl<strong>ə</strong>r.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> sovet r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyinin hansı d<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> maraqlı<br />

olduğu göz qabağı<strong>nd</strong>adır. Bu ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>c strukturlarının kifay<strong>ə</strong>t q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r h<strong>ə</strong>rbi v<strong>ə</strong> s<strong>il</strong>ahlı<br />

q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri olduğu halda <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n qarşısının alınması <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n lazımi t<strong>ə</strong>dbirl<strong>ə</strong>r<br />

gör<strong>ü</strong>lm<strong>ə</strong>miş, bununla bağlı h<strong>ə</strong>tta SSRİ DTK-nın sabiq s<strong>ə</strong>dr m<strong>ü</strong>avini F<strong>il</strong>ip Denisoviç<br />

Bobkov <strong>Sumqayıt</strong>da olark<strong>ə</strong>n ona m<strong>ü</strong>raci<strong>ə</strong>t etdikd<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>dirmişdir ki, <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n qarşısını<br />

almaq bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>mr verm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> yalnız SSRİ r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyinin s<strong>ə</strong>lahiyy<strong>ə</strong>ti var. SSRİ Baş<br />

Prokurorluğunun istintaq qrupu is<strong>ə</strong> ancaq iğtişaşların icraçıları <strong>il</strong><strong>ə</strong> maraqlanmış,<br />

cinay<strong>ə</strong>tin t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçılarının m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n ed<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si istiqam<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> obyektiv iş aparmamış, çox<br />

vaxt t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçılar qismi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlıları m<strong>ə</strong>suliyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> c<strong>ə</strong>lb etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> çalışmış, bel<strong>ə</strong>likl<strong>ə</strong>,<br />

<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>liyyat tapşırıqlarının n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri, dem<strong>ə</strong>k olar ki, kölg<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> qalmışdır.<br />

Ayrı-ayrı m<strong>ü</strong>şahid<strong>ə</strong>ç<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin, istintaq orqanlarının fikir v<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>lahiz<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri, g<strong>ə</strong>ldikl<strong>ə</strong>ri<br />

q<strong>ə</strong>na<strong>ə</strong>t öz yeri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>, o vaxt bu ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> baş ver<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rin <strong>m<strong>ə</strong>tbuat</strong> s<strong>ə</strong>hif<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> nec<strong>ə</strong><br />

işıqla<strong>nd</strong>ırılmasına diqq<strong>ə</strong>t yetir<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si d<strong>ə</strong> vacibdir.<br />

Bakının v<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>ın ayrı-ayrı s<strong>ə</strong>naye m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>ssis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> çalışan erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> bağlı "Kommunist", "Bakinskiy raboçiy", "Vışka",<br />

"Sosialist <strong>Sumqayıt</strong>ı", "Kommunist Sumqaita", "Pravda", "İzvestiya" q<strong>ə</strong>zetl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> çıxış<br />

edir, m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tçi erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin ir<strong>ə</strong>li s<strong>ü</strong>rd<strong>ü</strong>kl<strong>ə</strong>ri torpaq iddialarını <strong>ə</strong>sassız hesab edird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> k<strong>ü</strong>lli miqdarda s<strong>il</strong>ah v<strong>ə</strong> canlı q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong> ver<strong>il</strong>irdi<br />

Erm<strong>ə</strong>nistanın r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>ri, h<strong>ə</strong>rbç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri, qatı m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri Dağlıq Qarabağın v<strong>ə</strong><br />

Az<strong>ə</strong>rbaycanın 20 faiz torpaqlarının işğalı<strong>nd</strong>a gör<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>n t<strong>ə</strong>kc<strong>ə</strong> öz imkanları<strong>nd</strong>anmı istifad<strong>ə</strong><br />

etmişd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r? Xeyr! Əg<strong>ə</strong>r k<strong>ə</strong>nardan köm<strong>ə</strong>k olmasaydi, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r <strong>c<strong>ü</strong></strong>r<strong>ə</strong>t edib Az<strong>ə</strong>rbaycan<br />

torpaqlarını z<strong>ə</strong>bt ed<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>zd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Buna onların c<strong>ə</strong>sar<strong>ə</strong>ti çatmazdı! Sovet h<strong>ə</strong>rbç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri bu<br />

işd<strong>ə</strong> onlara d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>k id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> k<strong>ü</strong>lli miqdarda s<strong>il</strong>ah v<strong>ə</strong> canlı q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong> ver<strong>il</strong>irdi.<br />

Sonralar Rusiyanın Erm<strong>ə</strong>nistana t<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>nnasız bir m<strong>il</strong>yard Amerika dolları h<strong>ə</strong>cmi<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

s<strong>il</strong>ah verm<strong>ə</strong>si b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> b<strong>ə</strong>llidir.<br />

1990-cı <strong>il</strong> yanvar ayının 24-d<strong>ə</strong> Parisd<strong>ə</strong> n<strong>ə</strong>şr olunan "Jurnal dyu dimanş" q<strong>ə</strong>zeti yazırdı:<br />

"Axır g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>r Liva<strong>nd</strong>an Yerevana minomyot v<strong>ə</strong> avtomatlar daşıyan t<strong>ə</strong>yyar<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r g<strong>ə</strong>lm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong><br />

davam edir. Onların boşaldılması erm<strong>ə</strong>ni gömr<strong>ü</strong>k işç<strong>il</strong><strong>ə</strong>rinin n<strong>ə</strong>zar<strong>ə</strong>ti altı<strong>nd</strong>a gec<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<br />

h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>il</strong>irdi. Artıq neç<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ü</strong>r ki, aeroportun gömr<strong>ü</strong>y<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> bir n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong> olsun rus<br />

xidm<strong>ə</strong>t etmir. Bu s<strong>il</strong>ahların daşınması, ola b<strong>il</strong>sin ki, sentyabrdan başlanıb. Dağlıq<br />

Qarabağda v<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong><strong>nd</strong>aş m<strong>ü</strong>harib<strong>ə</strong>si qızışan a<strong>nd</strong>an Yereva<strong>nd</strong>a v<strong>ə</strong> k<strong>ə</strong><strong>nd</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>, Az<strong>ə</strong>rbaycanla<br />

s<strong>ə</strong>rh<strong>ə</strong>d <strong>ə</strong>razid<strong>ə</strong> daha çox s<strong>il</strong>ahlı adamlara, h<strong>ə</strong>mçinin h<strong>ə</strong>r şey<strong>ə</strong> hazır olan qızışmış<br />

g<strong>ə</strong>ncl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> rast g<strong>ə</strong>linir. Bu d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin başı<strong>nd</strong>a çox vaxt Beyrutdan v<strong>ə</strong> D<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>şqd<strong>ə</strong>n g<strong>ə</strong>lmiş<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri görm<strong>ə</strong>k olar. Onların b<strong>ə</strong>z<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri Livan terrorçularına v<strong>ə</strong> s<strong>il</strong>ahlanmış xristian<br />

qruplarına yaxı<strong>nd</strong>ırlar. K<strong>ü</strong>ç<strong>ə</strong> döy<strong>ü</strong>şl<strong>ə</strong>ri taktikasını yaxşı b<strong>il</strong><strong>ə</strong>n y<strong>ü</strong>zl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> Livan erm<strong>ə</strong>nisi<br />

26

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

bura vizasız g<strong>ə</strong>lib. Onların bir hiss<strong>ə</strong>si Yereva<strong>nd</strong>a yerl<strong>ə</strong>şir, <strong>ə</strong>ks<strong>ə</strong>riyy<strong>ə</strong>ti is<strong>ə</strong> s<strong>ə</strong>rh<strong>ə</strong>d<br />

rayonları olan Gorus v<strong>ə</strong> Xanlar <strong>ə</strong>trafına yola d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>b. Qonşu respublikalarda olduğu kimi,<br />

"Qarabağ Komit<strong>ə</strong>si" bu t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atları Az<strong>ə</strong>rbaycana qarşı öz <strong>ə</strong>li<strong>nd</strong><strong>ə</strong> saxlayır".<br />

* * *<br />

Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> k<strong>ü</strong>lli miqdarda s<strong>il</strong>ah v<strong>ə</strong> canlı q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong> ver<strong>il</strong>irdi<br />

Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r ideoloji s<strong>il</strong>ahdan da m<strong>ə</strong>har<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> istifad<strong>ə</strong> etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> çalışırdılar. Erm<strong>ə</strong>ni v<strong>ə</strong><br />

erm<strong>ə</strong>nip<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>st q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r d<strong>ü</strong>nyanın ayrı-ayrı <strong>m<strong>ə</strong>tbuat</strong> s<strong>ə</strong>hif<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> guya "Böy<strong>ü</strong>k<br />

Erm<strong>ə</strong>nistan"ın mövcud olduğunu iddia edir, Osmanlı imperiyası t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n dağıldığını<br />

ön plana ç<strong>ə</strong>kird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Fransız sovetş<strong>ü</strong>nası Lemerse-Kelkeje "Az<strong>ə</strong>rbaycana xaricd<strong>ə</strong>n t<strong>ə</strong>sir"<br />

m<strong>ə</strong>qal<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> Az<strong>ə</strong>rbaycan tarixini t<strong>ə</strong>hrif edir, qonşu dövl<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> (erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r n<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong><br />

tutulur) qarşı x<strong>ə</strong>yan<strong>ə</strong>tkar olduğunu s<strong>ü</strong>but etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> çalışırdı.<br />

Erm<strong>ə</strong>ni ideoloqları öz havadarlarının pulu hesabına xaricd<strong>ə</strong> k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi informasiya<br />

vasit<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> Az<strong>ə</strong>rbaycan haqqı<strong>nd</strong>a m<strong>ə</strong>nfi imic yaratmaqla m<strong>ə</strong>şğul id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. M<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n,<br />

1989-cu <strong>il</strong> iyun ayının 29-da "Yurmala" q<strong>ə</strong>zetinin 26-cı nömr<strong>ə</strong>sinin birinci s<strong>ə</strong>hif<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

bel<strong>ə</strong> bir başlıq ver<strong>il</strong>mişdir: "Q<strong>ə</strong>zetin bu nömr<strong>ə</strong>si Erm<strong>ə</strong>nistana v<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni xalqına h<strong>ə</strong>sr<br />

olunur".<br />

Bu q<strong>ə</strong>zetin s<strong>ə</strong>hif<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> Az<strong>ə</strong>rbaycanın, onun dinc <strong>ə</strong>halisinin <strong>ü</strong>nvanına saysızhesabsız<br />

böhtanlar yağdırılmışdır. Dağlıq Qarabağın tarix<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin olmasını s<strong>ü</strong>but<br />

etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> çalışır, <strong>Sumqayıt</strong>da erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qarşı "genosid" aparıldığını söyl<strong>ə</strong>yird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. S<strong>il</strong>va<br />

Kaputikyan m<strong>ə</strong>qal<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yazırdı: "Biz uçuruma yuvarlanmışıq. Çıxış yolu yoxdur. Bir<br />

t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fd<strong>ə</strong> T<strong>ü</strong>rkiy<strong>ə</strong>, dig<strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fd<strong>ə</strong> Az<strong>ə</strong>rbaycan. Havamız çatmır. M<strong>ə</strong>hv oluruq. <strong>Sumqayıt</strong>da<br />

qırğın olmuşdur. Bizi yaşamağa qoymurlar".<br />

Q<strong>ə</strong>rb ölk<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri, transm<strong>il</strong>li korporasiyalar, xarici <strong>m<strong>ə</strong>tbuat</strong> Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>a ged<strong>ə</strong>n ictimaisiyasi<br />

prosesl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n, <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n qanlı aksiyadan, Dağlıq Qarabağ<br />

problemi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n SSRİ-nin dağıdılması<strong>nd</strong>a v<strong>ə</strong> Kommunist Partiyasının l<strong>ə</strong>ğvi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> bir al<strong>ə</strong>t<br />

kimi yararla<strong>nd</strong>ılar. Erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri is<strong>ə</strong> bu hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n tarixi şans kimi istifad<strong>ə</strong><br />

etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> çalışdılar. H<strong>ə</strong>min <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r informasiya m<strong>ü</strong>harib<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> <strong>ü</strong>st<strong>ü</strong>nl<strong>ü</strong>k<br />

qazanmışdılar. Fransada, Kaliforniyada, Holla<strong>nd</strong>iyada k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi informasiya vasit<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>nip<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>st siyas<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>r, politoloqlar Az<strong>ə</strong>rbaycanın <strong>ü</strong>nvanına böhtanlar,<br />

h<strong>ə</strong>dyanlar yağdırırdılar. "Sa<strong>nd</strong>i Tayms" q<strong>ə</strong>zeti yazırdı: "Az<strong>ə</strong>rbaycanlılar erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n<br />

aciz v<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>cs<strong>ü</strong>z dey<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r. İnformasiya m<strong>ü</strong>harib<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> is<strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlılar erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n<br />

aciz v<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>cs<strong>ü</strong>zd<strong>ü</strong>rl<strong>ə</strong>r".<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da qanlı terror fevralın 27-d<strong>ə</strong> baş tutsa da, bu ssenari çoxdan hazırlanmışdı.<br />

Ssenari çox m<strong>ə</strong>xfi ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> hazırla<strong>nd</strong>ığı<strong>nd</strong>an iğtişaşlar başlana<strong>nd</strong>an sonra da h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>t<br />

d<strong>ü</strong>nyadan, cinay<strong>ə</strong>tkarlar is<strong>ə</strong> istintaqdan gizl<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>di. Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin xronikası, ardıcıllığı<br />

s<strong>ü</strong>but edir ki, erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tçi v<strong>ə</strong> separatçı q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri bu qanlı terrorun m<strong>ə</strong>xfi planını,<br />

parol v<strong>ə</strong> işar<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rini çoxdan hazırlamışdılar. Bir-birinin ardınca t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> olunan aksiyalar,<br />

siyasi gedişl<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong> bunu s<strong>ü</strong>but edir. Eyni vaxtda Xank<strong>ə</strong><strong>nd</strong>id<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> Yereva<strong>nd</strong>a Qarabağ<br />

uğru<strong>nd</strong>a mitinql<strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> olunur, yığıncaqlar keçir<strong>il</strong>irdi. Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>a yaşayan<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlılar k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> ata-baba yurdları<strong>nd</strong>an zorla qovulurdular. İlk qaçqınlar<br />

Bakıya, <strong>Sumqayıt</strong>a g<strong>ə</strong>lirdi. Bunun ardınca cavab aksiyaları t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> olunurdu.<br />

27

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

N<strong>ü</strong>mayişç<strong>il</strong><strong>ə</strong>r, y<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>şç<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>r arası<strong>nd</strong>a Az<strong>ə</strong>rbaycan d<strong>il</strong>i<strong>nd</strong><strong>ə</strong> s<strong>ə</strong>rb<strong>ə</strong>st danışan saqqallı erm<strong>ə</strong>ni<br />

emissarları gör<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>rd<strong>ü</strong>. Erm<strong>ə</strong>ni separatçıları m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> çatmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n h<strong>ə</strong>r <strong>c<strong>ü</strong></strong>r hiyl<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong><br />

<strong>ə</strong>l atır, d<strong>ə</strong>rid<strong>ə</strong>n-qabıqdan çıxırdılar. Moskva is<strong>ə</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> s<strong>ü</strong>kutla izl<strong>ə</strong>yir, <strong>ə</strong>sli<strong>nd</strong><strong>ə</strong>, daha<br />

riyakar v<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>hş<strong>ə</strong>tli planların konturları cızılırdı.<br />

Statistik m<strong>ə</strong>lumatlara gör<strong>ə</strong>, h<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>da m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif<br />

m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n olan 258 min 200 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r yaşayırdı. Onların 14.208 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>ri m<strong>il</strong>iyy<strong>ə</strong>tc<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni<br />

idi. Doğrudur, h<strong>ə</strong>min <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> G<strong>ə</strong>nc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>, Ş<strong>ə</strong>kid<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> Bakıda da erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin sayı az dey<strong>il</strong>di.<br />

Amma iğtişaş <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n m<strong>ə</strong>hz <strong>Sumqayıt</strong>ın seç<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>sinin s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>ri vardı. Birincisi, <strong>Sumqayıt</strong><br />

Bakıya daha yaxın idi. Bakıdan d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> hadis<strong>ə</strong> bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>lumat yaymaq,<br />

antiaz<strong>ə</strong>rbaycançı ş<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> çevik <strong>ə</strong>laq<strong>ə</strong> yaratmaq imkanları geniş idi. İkincisi, 80-d<strong>ə</strong>n<br />

çox m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tin yaşadığı <strong>Sumqayıt</strong> t<strong>ə</strong>kc<strong>ə</strong> kimyaçılar, metallurqlar ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri kimi yox, h<strong>ə</strong>m d<strong>ə</strong><br />

xalqların dostluq ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri kimi tanınırdı. Maraqlı olan q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r m<strong>ə</strong>lum <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><br />

tör<strong>ə</strong>tm<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> b<strong>ə</strong>yan etm<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>yird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r ki, guya az<strong>ə</strong>rbaycanlılar<br />

m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tçi, v<strong>ə</strong>hşi v<strong>ə</strong> barbar xalqdır, onlarla birg<strong>ə</strong> yaşamaq m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong>n dey<strong>il</strong>. <strong>Sumqayıt</strong>da<br />

tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>n qanlı aksiyaların ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rin Dostluq, S<strong>ü</strong>lh k<strong>ü</strong>ç<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> baş tutması da m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dli<br />

idi.<br />

Fransız jurnalisti Jan-İv: "Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r 5-6 yaşlı uşaqları, dinc <strong>ə</strong>halini v<strong>ə</strong>hşic<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong><br />

öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>rl<strong>ə</strong>r"<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n başladığı g<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong>rhal antiaz<strong>ə</strong>rbaycan informasiya ş<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong>si<br />

iş<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>. M<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif ölk<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> videolentl<strong>ə</strong>r n<strong>ü</strong>mayiş etdir<strong>il</strong>di, <strong>m<strong>ə</strong>tbuat</strong>da ş<strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> böhtan<br />

dolu yazılar d<strong>ə</strong>rc olu<strong>nd</strong>u. Q<strong>ə</strong>rib<strong>ə</strong>dir ki, c<strong>ə</strong>mi 3-4 g<strong>ü</strong>n sonra Xank<strong>ə</strong><strong>nd</strong>id<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n<br />

hazırlanmış "<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> zamanı h<strong>ə</strong>lak olmuş erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> xatir<strong>ə</strong> abid<strong>ə</strong>si<br />

ucaldıldı, "<strong>Sumqayıt</strong>... soyqırımı... aşkarlıq" adlanan kitabça 50 min tirajla Yereva<strong>nd</strong>a<br />

rus d<strong>il</strong>i<strong>nd</strong><strong>ə</strong> çap olunub d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> çatdırıldı. Əlb<strong>ə</strong>tt<strong>ə</strong>, bel<strong>ə</strong> s<strong>il</strong>s<strong>il</strong><strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>dbirl<strong>ə</strong>r bir<br />

daha s<strong>ü</strong>but etdi ki, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r bu qanlı aksiyanın tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>sini v<strong>ə</strong> geniş yayılmasını<br />

planlı ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> etmişl<strong>ə</strong>r. "Böy<strong>ü</strong>k Erm<strong>ə</strong>nistan" x<strong>ü</strong>lyasına xidm<strong>ə</strong>t ed<strong>ə</strong>n antit<strong>ü</strong>rk,<br />

antiaz<strong>ə</strong>rbaycan t<strong>ə</strong>bliğat separatçıların başlıca m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>din<strong>ə</strong>, m<strong>ə</strong>ramına çevr<strong>il</strong>mişdi.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> sovet v<strong>ə</strong> xarici ölk<strong>ə</strong> <strong>m<strong>ə</strong>tbuat</strong>ı<strong>nd</strong>a birt<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fli, q<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>zli yazılar<br />

d<strong>ə</strong>rc olunurdu. Moskva is<strong>ə</strong> susurdu. H<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> fevralın 26-da SSRİ-nin r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>ri<br />

M.Qorbaçov erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin ona m<strong>ü</strong>raci<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> çox t<strong>ə</strong>mkinl<strong>ə</strong> cavab vermişdi: "M<strong>ə</strong>n h<strong>ə</strong>r şeyi<br />

başa d<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>m, ancaq bir az gözl<strong>ə</strong>yin". C<strong>ə</strong>mi iki g<strong>ü</strong>n sonra <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> baş verdi.<br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> fevral <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonra M.Qorbaçov y<strong>ü</strong>ks<strong>ə</strong>k dair<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong><br />

faci<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> siyasi qiym<strong>ə</strong>t ver<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>sinin qarşısını aldı. Ç<strong>ü</strong>nki o vaxtlar <strong>Sumqayıt</strong><br />

<strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n<strong>ə</strong> siyasi qiym<strong>ə</strong>t ver<strong>il</strong>s<strong>ə</strong>ydi, h<strong>ə</strong>min <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>liyyatın y<strong>ü</strong>ks<strong>ə</strong>k dair<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n idar<strong>ə</strong><br />

olunması faktı ortaya çıxa b<strong>il</strong><strong>ə</strong>rdi. SSRİ-nin m<strong>il</strong>li m<strong>ü</strong>naqiş<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r z<strong>ə</strong>mini<strong>nd</strong><strong>ə</strong> dağıdılması<br />

ssenarisinin <strong>ə</strong>sl m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llifl<strong>ə</strong>ri ittiham olunardı, <strong>Sumqayıt</strong>da tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>miş iğtişaşların Dağlıq<br />

Qarabağ problemi <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlılığı <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong> çıxardı. Bir d<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin d<strong>ü</strong>nyaya b<strong>ə</strong>lli olan iç<br />

<strong>ü</strong>zl<strong>ə</strong>ri açılardı. H<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> bir vaxtlar erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin v<strong>ə</strong>hş<strong>il</strong>iyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong>hş<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n fransız jurnalisti<br />

Jan-İv yazırdı: "M<strong>ə</strong>n m<strong>ü</strong>harib<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> çox şeyl<strong>ə</strong>r olduğunu, alman <strong>ə</strong>sg<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>rinin q<strong>ə</strong>ddarlığını<br />

eşitmiş<strong>ə</strong>m. Amma erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r onları öt<strong>ü</strong>b-keçibl<strong>ə</strong>r. Onlar 5-6 yaşlı uşaqları, dinc <strong>ə</strong>halini<br />

v<strong>ə</strong>hşic<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>rl<strong>ə</strong>r". Əsli<strong>nd</strong><strong>ə</strong>, d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>ti erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri bel<strong>ə</strong> tanıyır: zalım,<br />

q<strong>ə</strong>ddar, qaniç<strong>ə</strong>n, bir sözl<strong>ə</strong>, <strong>ü</strong>mumb<strong>ə</strong>ş<strong>ə</strong>ri b<strong>ə</strong>la kimi...<br />

28

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Artıq <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n 25 <strong>il</strong> keçir. Doğrudur, <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n mahiyy<strong>ə</strong>tini açmaq,<br />

baş ver<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> h<strong>ü</strong>quqi qiym<strong>ə</strong>t verm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n SSRİ Baş Prokurorluğu istintaq qrupu<br />

yaratdı. İlk baxışda gözl<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>k olardı ki, <strong>ə</strong>sl h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>t <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong> çıxacaq. Amma bel<strong>ə</strong> olmadı,<br />

ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi h<strong>ə</strong>bsl<strong>ə</strong>r başladı. G<strong>ü</strong>nahsız adamlar istintaqa c<strong>ə</strong>lb olu<strong>nd</strong>u. Əsl<br />

cinay<strong>ə</strong>tkarlar is<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>suliyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> c<strong>ə</strong>lb olunmayıblar...<br />

S<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>b m<strong>ə</strong>lumdur. Mixa<strong>il</strong> Qorbaçov Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi<br />

Komit<strong>ə</strong>sinin baş katibi seç<strong>il</strong><strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonra onun <strong>ə</strong>trafına erm<strong>ə</strong>nip<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>st q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<br />

toplanmışdı. Siyasi m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> Şahnazarov, iqtisadi m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> Aqanbekyan,<br />

planlaşdırma m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> Sitaryan onun <strong>ə</strong>n yaxın köm<strong>ə</strong>kç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Ölk<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> ged<strong>ə</strong>n<br />

ictimai-siyasi prosesl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n öz m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dl<strong>ə</strong>ri <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n istifad<strong>ə</strong> etm<strong>ə</strong>k, erm<strong>ə</strong>ni xalqının<br />

arzuladığı torpaq iddiasını qaldırmaq v<strong>ə</strong> reallaşdırmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n onlar Qorbaçova<br />

m<strong>ə</strong>sl<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r verir, onu bu çirkin v<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>krli iş<strong>ə</strong> c<strong>ə</strong>lb edird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Lakin Qorbaçov<br />

hakimiyy<strong>ə</strong>tinin <strong>il</strong>k <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağı Az<strong>ə</strong>rbaycanın t<strong>ə</strong>rkibi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n ayırıb<br />

Erm<strong>ə</strong>nistanın t<strong>ə</strong>rkibin<strong>ə</strong> verm<strong>ə</strong>k ç<strong>ə</strong>tin idi. SSRİ Nazirl<strong>ə</strong>r Soveti s<strong>ə</strong>drinin birinci m<strong>ü</strong>avini,<br />

Siyasi B<strong>ü</strong>ronun <strong>ü</strong>zv<strong>ü</strong> Heyd<strong>ə</strong>r Əliyev bel<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>dal<strong>ə</strong>tsiz bir m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nin ali hakimiyy<strong>ə</strong>t<br />

dair<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>zakir<strong>ə</strong> olunmasına imkan verm<strong>ə</strong>zdi.<br />

* * *<br />

Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r tarixin m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif dön<strong>ə</strong>ml<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> Az<strong>ə</strong>rbaycan xalqına qarşı çoxsaylı<br />

cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> imza atmışlar. <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in fevralı<strong>nd</strong>a <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong><br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin v<strong>ə</strong> onların havadarlarının Az<strong>ə</strong>rbaycan xalqı <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlı d<strong>ü</strong>nyada m<strong>ə</strong>nfi imic<br />

yaratmaq m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>di g<strong>ü</strong>d<strong>ə</strong>n qanlı cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n biri idi. Bu hadis<strong>ə</strong> n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

<strong>Sumqayıt</strong>da m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n olan 32 adam, o <strong>c<strong>ü</strong></strong>ml<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n 26 erm<strong>ə</strong>ni h<strong>ə</strong>lak olmuş,<br />

400-d<strong>ə</strong>n çox insan b<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n x<strong>ə</strong>sar<strong>ə</strong>ti almış, 200-d<strong>ə</strong>n çox m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong> talan ed<strong>il</strong>miş, 50-d<strong>ə</strong>n artıq<br />

m<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>ni-m<strong>ə</strong>iş<strong>ə</strong>t obyekti dağıdılmış, 40-dan çox avtomaşın sı<strong>nd</strong>ırılmış v<strong>ə</strong> qism<strong>ə</strong>n<br />

ya<strong>nd</strong>ırılmış, ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> o vaxtkı qiym<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> 10 m<strong>il</strong>yon Amerika dolları m<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>ği<strong>nd</strong><strong>ə</strong> maddi<br />

ziyan vurulmuşdur.<br />

G<strong>ü</strong>nahsız az<strong>ə</strong>rbaycanlılar istintaqa c<strong>ə</strong>lb olu<strong>nd</strong>u<br />

1987-ci <strong>il</strong>in noyabrı<strong>nd</strong>a akademik Aqanbekyan Parisd<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni icması qarşısı<strong>nd</strong>a<br />

çıxış ed<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k Dağlıq Qarabağın Az<strong>ə</strong>rbaycan Respublikası<strong>nd</strong>an alınıb Erm<strong>ə</strong>nistana<br />

ver<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>sini m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>uyğun hesab etdiyi bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> b<strong>ə</strong>yanat verdi. B<strong>ə</strong>yanat xaricd<strong>ə</strong> yaşayan<br />

erm<strong>ə</strong>ni lobbisi t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n alqışla<strong>nd</strong>ı v<strong>ə</strong> bu işd<strong>ə</strong> Qorbaçova h<strong>ə</strong>r <strong>c<strong>ü</strong></strong>r d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>k olacaqlarına<br />

söz ver<strong>il</strong>di. H<strong>ə</strong>min <strong>il</strong>in dekabrı<strong>nd</strong>a Mixa<strong>il</strong> Qorbaçov arvadı Raisa Maksimovna <strong>il</strong><strong>ə</strong> ABŞın<br />

Kaliforniya ştatına s<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r edib erm<strong>ə</strong>ni icması <strong>il</strong><strong>ə</strong> gör<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>. Gör<strong>ü</strong>şd<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağ<br />

m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>si g<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> çıxarıldı v<strong>ə</strong> Qorbaçovdan onun tezlikl<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin xeyrin<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>ll<br />

olunacağı haqqı<strong>nd</strong>a razılıq alı<strong>nd</strong>ı. Mixa<strong>il</strong> Qorbaçov Moskvaya qayıtdıqdan sonra<br />

Erm<strong>ə</strong>nistanın v<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağın ayrı-ayrı rayonları<strong>nd</strong>a k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi mitinql<strong>ə</strong>r keçir<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong><br />

başla<strong>nd</strong>ı.<br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> fevralın 17-d<strong>ə</strong> Sov.İKP MK-da erm<strong>ə</strong>ni icmasının bir qrup n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>si<br />

q<strong>ə</strong>bul olu<strong>nd</strong>u. Fevralın 18-d<strong>ə</strong> Xank<strong>ə</strong><strong>nd</strong>iy<strong>ə</strong> qayıdan h<strong>ə</strong>min n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r m<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi<br />

meyda<strong>nd</strong>a mitinq keçird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Akopyan v<strong>ə</strong> Qabrielyan k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong> qarşısı<strong>nd</strong>a çıxış ed<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k<br />

Moskvanın onları d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong>dikl<strong>ə</strong>rini b<strong>il</strong>dird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağ probleminin<br />

Erm<strong>ə</strong>nistanın xeyrin<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>ll olunacağını b<strong>il</strong>dird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Az<strong>ə</strong>rbaycanın ayrı-ayrı bölg<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

29

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

yerli <strong>ə</strong>hali erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin bu antikonstitusion aksiyasına cavab olaraq etiraz mitinqi<br />

keçirm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başladı. Fevralın 19-da Bakıda Az<strong>ə</strong>rbaycan KP M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi Komit<strong>ə</strong>sinin binası<br />

qarşısı<strong>nd</strong>a mitinq oldu. Mitinq iştirakçıları erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin torpaq iddiasını <strong>ə</strong>sassız saydılar,<br />

bu işd<strong>ə</strong> Sovet hökum<strong>ə</strong>tinin loyal mövqeyini t<strong>ə</strong>nqid etd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>, Qorbaçova<br />

teleqramlar vuruldu, m<strong>ə</strong>ktublar gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>r<strong>il</strong>di. Lakin Kreml t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n q<strong>ə</strong>ti t<strong>ə</strong>dbir<br />

gör<strong>ü</strong>lm<strong>ə</strong>di. Dağlıq Qarabağda "Krunk" adlı c<strong>ə</strong>miyy<strong>ə</strong>t yaradıldı. C<strong>ə</strong>miyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> öz<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>n<br />

m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong>iyi <strong>il</strong><strong>ə</strong> seç<strong>il</strong><strong>ə</strong>n tikinti materialları kombinatının m<strong>ü</strong>diri, regio<strong>nd</strong>a korrupsioner<br />

kimi tanınan Manuçarov r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rlik etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başladı. "Krunk"un t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>bi <strong>il</strong><strong>ə</strong> Dağlıq<br />

Qarabağın b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n rayonları<strong>nd</strong>a v<strong>ə</strong> v<strong>il</strong>ay<strong>ə</strong>tin öz<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> xalq deputatları sovetl<strong>ə</strong>rinin<br />

sessiyaları çağırıldı. G<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>liy<strong>ə</strong> is<strong>ə</strong> bir m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> çıxarıldı - Dağlıq Qarabağ Az<strong>ə</strong>rbaycan<br />

Respublikasının t<strong>ə</strong>rkibi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n çıxarılsın v<strong>ə</strong> Erm<strong>ə</strong>nistanın t<strong>ə</strong>rkibin<strong>ə</strong> ver<strong>il</strong>sin. Bu<br />

antikonstitusion q<strong>ə</strong>rar da Moskva t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n s<strong>ü</strong>kutla qarşıla<strong>nd</strong>ı. Erm<strong>ə</strong>nistan r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>ri,<br />

korrupsiyaya qurşanmış q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r, hakimiyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> can atanlar v<strong>ə</strong> k<strong>ə</strong>şfiyyat institutları<br />

<strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> daha da qızışdırmaq, onu kulminasiya nöqt<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> çatdırmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n planlar cızır,<br />

iki m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>ti <strong>ü</strong>z-<strong>ü</strong>z<strong>ə</strong> qoymağa çalışırdılar.<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong> b<strong>il</strong><strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>k hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> artıq m<strong>ə</strong>lum idi. Burada yaşayan<br />

1000-d<strong>ə</strong>k erm<strong>ə</strong>ni <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> yanvar ayının 1-d<strong>ə</strong>n fevralın 25-d<strong>ə</strong>k <strong>ə</strong>man<strong>ə</strong>t kassaları<strong>nd</strong>a<br />

saxladıqları 8 m<strong>il</strong>yon 343 min 691 rubl pulu t<strong>ə</strong>c<strong>il</strong>i çıxararaq Yerevana, Xank<strong>ə</strong><strong>nd</strong>iy<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong><br />

Rusiyanın ayrı-ayrı ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> köç<strong>ü</strong>b getd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

<strong>Sumqayıt</strong>ın s<strong>ə</strong>naye m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>ssis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>, t<strong>ə</strong>hs<strong>il</strong>, m<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>niyy<strong>ə</strong>t v<strong>ə</strong> s<strong>ə</strong>hiyy<strong>ə</strong> sisteml<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> çalışan<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r Dağlıq Qarabağın Erm<strong>ə</strong>nistana ver<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> gizli imzalar toplamağa<br />

başladılar. Onlar "Krunk" c<strong>ə</strong>miyy<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> yardım adı altı<strong>nd</strong>a adambaşına 50 rubl v<strong>ə</strong>sait<br />

keçirird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Gizli iqtisadiyyata r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rlik ed<strong>ə</strong>n "sexovşik"l<strong>ə</strong>r onlara m<strong>ə</strong>nsub olan istehsal<br />

sah<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rini sök<strong>ü</strong>b Yerevana apardılar.<br />

H<strong>ə</strong>min g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>r Əsg<strong>ə</strong>ra<strong>nd</strong>a erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n iki az<strong>ə</strong>rbaycanlı g<strong>ə</strong>nc - Əli v<strong>ə</strong><br />

B<strong>ə</strong>xtiyar q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> yetir<strong>il</strong>di. Dağlıq Qarabağla bağlı problemd<strong>ə</strong> kimin <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>ll<strong>ə</strong> atdığı<br />

m<strong>ü</strong>bahis<strong>ə</strong>li olduğu<strong>nd</strong>an h<strong>ə</strong>min hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> iştirak ed<strong>ə</strong>n SSRİ Dövl<strong>ə</strong>t T<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik<br />

Komit<strong>ə</strong>si s<strong>ə</strong>drinin birinci m<strong>ü</strong>avini F<strong>il</strong>ip Bobkov sonradan "KQB i vlast" kitabı<strong>nd</strong>a<br />

yazırdı: "Yen<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>bahis<strong>ə</strong> etm<strong>ə</strong>k olar: kim birinci başladı? Az<strong>ə</strong>rbaycan t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi, yoxsa<br />

erm<strong>ə</strong>ni t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi? Fakt faktlığı<strong>nd</strong>a qalır. İlk qurban az<strong>ə</strong>rbaycanlılar oldu. <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> fevral<br />

ayının 22-d<strong>ə</strong> Əsg<strong>ə</strong>ra<strong>nd</strong>a iki n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r az<strong>ə</strong>rbaycanlı g<strong>ə</strong>nc q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> yetir<strong>il</strong>di".<br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in fevralı<strong>nd</strong>a erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r Az<strong>ə</strong>rbaycanın ayrılmaz hiss<strong>ə</strong>si olan Qarabağın<br />

dağlıq hiss<strong>ə</strong>sini Erm<strong>ə</strong>nistana birl<strong>ə</strong>şdirm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n açıq f<strong>ə</strong>aliyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> başladılar. H<strong>ə</strong>min ayın<br />

25-d<strong>ə</strong> Erm<strong>ə</strong>nistan m<strong>il</strong>li televiziyası <strong>il</strong><strong>ə</strong> çıxış ed<strong>ə</strong>n katolikos Vazgen Dağlıq Qarabağın<br />

Erm<strong>ə</strong>nistana birl<strong>ə</strong>şdir<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>sinin vacibliyini b<strong>il</strong>dirdi. O dövrd<strong>ə</strong> ideoloji c<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong>n t<strong>ə</strong>rks<strong>il</strong>ah<br />

ed<strong>il</strong>miş Az<strong>ə</strong>rbaycan faktiki olaraq siyasi-psixoloji böhran keçirir, v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong>n<br />

çıxış yolu tapa b<strong>il</strong>mirdi. Bu am<strong>il</strong> d<strong>ə</strong> fevralın 27-29-da daşnakların <strong>Sumqayıt</strong>da özl<strong>ə</strong>rinin<br />

m<strong>ə</strong>krli niyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rini h<strong>ə</strong>yata keçirm<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> ş<strong>ə</strong>rait yaratmışdı.<br />

Moskvadan g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ntiql<strong>ə</strong>ri qanlı t<strong>ə</strong>xribatı t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> ed<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>r maraqla<strong>nd</strong>ırmırdı...<br />

Fevralın 27-d<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r prokuroru İsm<strong>ə</strong>t Qayıbov baş vermiş iğtişaşlarla bağlı<br />

cinay<strong>ə</strong>t işi başlatsa da, dörd g<strong>ü</strong>n sonra Moskvadan gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>r<strong>il</strong>miş SSRİ Baş<br />

Prokurorluğunun istintaq qrupu bu işi öz icraatına göt<strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k, <strong>Sumqayıt</strong>ın v<strong>ə</strong><br />

<strong>ü</strong>mumiyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>, Az<strong>ə</strong>rbaycanın h<strong>ü</strong>quq-m<strong>ü</strong>hafiz<strong>ə</strong> orqanlarının <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>kdaşlarını istintaq-<br />

30

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>liyyat t<strong>ə</strong>dbirl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n k<strong>ə</strong>narlaşdırmışdı. Bel<strong>ə</strong> bir ş<strong>ə</strong>raitd<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n,<br />

qeyd-ş<strong>ə</strong>rtsiz z<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>r ç<strong>ə</strong>kmiş t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>f kimi tanınması asanlaşmış, tutulan erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin hamısı<br />

"s<strong>ə</strong>hv<strong>ə</strong>n yaxalanmışlar" kimi azadlığa buraxılmışdı. H<strong>ə</strong>rbç<strong>il</strong><strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n tutulmuş<br />

Eduard Qriqoryanın ifşa ed<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si is<strong>ə</strong> istintaqın yox, z<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>rç<strong>ə</strong>kmiş Mejlumyan bacılarının<br />

onu özl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> qarşı zorakılıq ed<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n biri kimi tanımaları n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong>n<br />

olmuşdur. Moskvadan g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ntiql<strong>ə</strong>r <strong>Sumqayıt</strong>da özl<strong>ə</strong>rini h<strong>ə</strong>yasızcasına aparır,<br />

di<strong>nd</strong>irm<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r zamanı az<strong>ə</strong>rbaycanlılarla çox s<strong>ə</strong>rt r<strong>ə</strong>ftar edird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. SSRİ DTK-nın baş<br />

m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ntiqi, polkovnik Zubtsev <strong>Sumqayıt</strong> m<strong>il</strong>isinin <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>kdaşlarını sorğu-suala tutark<strong>ə</strong>n<br />

aydın başa d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>l<strong>ü</strong>rd<strong>ü</strong> ki, sovet r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyini qanlı t<strong>ə</strong>xribatı t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> ed<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>r yox, yerli<br />

partiya v<strong>ə</strong> sovet orqanlarının, t<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>rr<strong>ü</strong>fat v<strong>ə</strong> istehsalat sah<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>rinin ş<strong>ə</strong>xsi<br />

h<strong>ə</strong>yatları bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> kompromat xarakterli m<strong>ə</strong>lumatlar daha çox maraqla<strong>nd</strong>ırır. B<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n<br />

bunlar is<strong>ə</strong>, t<strong>ə</strong>bii ki, h<strong>ə</strong>min ş<strong>ə</strong>xsl<strong>ə</strong>r bar<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> "lazımlı" t<strong>ə</strong>dbirl<strong>ə</strong>r görm<strong>ə</strong>k, az<strong>ə</strong>rbaycanlı<br />

r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>r işç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri l<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>k v<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>bs etm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n lazım olmuşdu. Bel<strong>ə</strong> faktlar<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlıların <strong>ə</strong>leyhin<strong>ə</strong> növb<strong>ə</strong>ti çığır-bağır kampaniyası qaldırmağa "<strong>ə</strong>sas" verirdi.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>ni tör<strong>ə</strong>tm<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r informasiya blokadasına alınan<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycana qara yaxmaq, özl<strong>ə</strong>rini b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n d<strong>ü</strong>nyaya "yazıq", "m<strong>ə</strong>zlum" m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>t kimi<br />

t<strong>ə</strong>qdim etm<strong>ə</strong>k, az<strong>ə</strong>rbaycanlılarla bir yerd<strong>ə</strong> yaşamalarının m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong>ns<strong>ü</strong>zl<strong>ü</strong>y<strong>ü</strong> bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>nya<br />

ictimaiyy<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> fikir formalaşdırmaq niyy<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Buna gör<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>nyaya bel<strong>ə</strong> bir<br />

informasiya sızdırmışdılar ki, guya, az<strong>ə</strong>rbaycanlılar Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>an q<strong>ə</strong>sd<strong>ə</strong>n qaçıb gedir,<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin onları incitm<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> yalan m<strong>ə</strong>lumatlar yayıb. Öz r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>rinin tapşırığı<br />

<strong>il</strong><strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qarşı "soyqırımı" tör<strong>ə</strong>dibl<strong>ə</strong>r. Gör<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ü</strong>y<strong>ü</strong> kimi, ssenari eynidir. Lakin<br />

m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> burası<strong>nd</strong>adır ki, yerli partiya v<strong>ə</strong> sovet t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atlarının, habel<strong>ə</strong> h<strong>ü</strong>quq-m<strong>ü</strong>hafiz<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong><br />

dövl<strong>ə</strong>t t<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik orqanlarının Moskvaya sözs<strong>ü</strong>z tabeliyi ş<strong>ə</strong>raiti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> onların<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlı <strong>ə</strong>halini erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qarşı hansısa planlı h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> sövq etm<strong>ə</strong>si m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong>n<br />

dey<strong>il</strong>.<br />

Halbuki hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r <strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yerli hakimiyy<strong>ə</strong>t strukturları yuxarı hakimiyy<strong>ə</strong>t<br />

orqanlarına <strong>ə</strong>sl v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>t bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>lumat vers<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong>, Moskvadan g<strong>ə</strong>lmiş y<strong>ü</strong>ks<strong>ə</strong>k<br />

v<strong>ə</strong>zif<strong>ə</strong>l<strong>il</strong><strong>ə</strong>r, qoşun hiss<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rinin v<strong>ə</strong> dig<strong>ə</strong>r xidm<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rin s<strong>ə</strong>lahiyy<strong>ə</strong>tli n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da olsalar da, iğtişaşlar v<strong>ə</strong> talanlar onların göz<strong>ü</strong> qarşısı<strong>nd</strong>a tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>mişdi. Bu is<strong>ə</strong><br />

onu göst<strong>ə</strong>rir ki, hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r Moskvadan idar<strong>ə</strong> olunur v<strong>ə</strong> izl<strong>ə</strong>n<strong>il</strong>irdi. İğtişaşların başı<strong>nd</strong>a<br />

duran Eduard Qriqoryana g<strong>ə</strong>ldikd<strong>ə</strong> o, t<strong>ə</strong>sad<strong>ü</strong>f<strong>ə</strong>n <strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> keçmişdi. L<strong>ə</strong>zgi b<strong>il</strong>ib h<strong>ə</strong>bs ed<strong>il</strong>miş<br />

lakin kimliyi b<strong>il</strong>in<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> onu aradan çıxarmaq m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong>n olmamışdı. Qriqoryan uzun<br />

m<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> azadlıqdan m<strong>ə</strong>hrum ed<strong>il</strong>s<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>, sonradan c<strong>ə</strong>zasının qalan hiss<strong>ə</strong>sini ç<strong>ə</strong>km<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n<br />

onun Erm<strong>ə</strong>nistana gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>r<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si d<strong>ə</strong> çox şeyl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>r verir. Xatırladaq ki, Adolf<br />

Sukiasov adlı erm<strong>ə</strong>ni h<strong>ə</strong>tta m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> şahid kimi ifad<strong>ə</strong> ver<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>n "<strong>Sumqayıt</strong><br />

<strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>ni az<strong>ə</strong>rbaycanlılar yox, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r özl<strong>ə</strong>ri tör<strong>ə</strong>dibl<strong>ə</strong>r" - dey<strong>ə</strong> etiraf etmişdi.<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da yaşayan erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin bir qisminin m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tçi-ekstremist fikir daşıyıcıları<br />

olmasına dair m<strong>ə</strong>lumatlar keçmiş Az<strong>ə</strong>rbaycan SSR DTK-nın arxivi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> saxlanan v<strong>ə</strong><br />

istintaqa t<strong>ə</strong>qdim ed<strong>il</strong>miş "Nalyotçik" ("Basqınçı") kodu altı<strong>nd</strong>a <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>liyyat işinin<br />

materialları arası<strong>nd</strong>a olan s<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>dl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> rast g<strong>ə</strong>linir. M<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n, <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>liyyat işinin rus<br />

d<strong>il</strong>i<strong>nd</strong><strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>rtib ed<strong>il</strong>miş 146-147-ci v<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>ql<strong>ə</strong>ri <strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>ki hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r <strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

DTK orqanları t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n hazırlanmış 47 ekstremist erm<strong>ə</strong>ni bar<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong>dir. Qeyd ed<strong>ə</strong>k ki,<br />

adları ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong><strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin heç biri ş<strong>ə</strong>xs<strong>ə</strong>n z<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>r ç<strong>ə</strong>km<strong>ə</strong>mişdir.<br />

31

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

1991-ci <strong>il</strong>in avqust ayı<strong>nd</strong>a Moskvada baş vermiş çevr<strong>il</strong>işl<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>laq<strong>ə</strong>dar başlanmış cinay<strong>ə</strong>t<br />

işi <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> yaradılan istintaq qrupu t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n intihar etmiş sabiq SSRİ dax<strong>il</strong>i işl<strong>ə</strong>r naziri<br />

Boris Puqonun xidm<strong>ə</strong>ti otağı<strong>nd</strong>a aparılan axtarış zamanı r<strong>ə</strong>fl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>ki s<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>dl<strong>ə</strong>r arası<strong>nd</strong>a<br />

m<strong>ə</strong>sh<strong>ə</strong>ti t<strong>ü</strong>rkl<strong>ə</strong>rinin Özb<strong>ə</strong>kista<strong>nd</strong>an qovulması, Dağlıq Qarabağla v<strong>ə</strong> dig<strong>ə</strong>r bu kimi<br />

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>laq<strong>ə</strong>dar s<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>dl<strong>ə</strong>r aşkar ed<strong>il</strong>mişdir. S<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>dl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağda f<strong>ə</strong>aliyy<strong>ə</strong>t<br />

göst<strong>ə</strong>rmiş "Krunk" t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atı, onların <strong>ü</strong>zvl<strong>ə</strong>ri bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>, <strong>ü</strong>mum<strong>ə</strong>n Dağlıq Qarabağ <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><br />

haqqı<strong>nd</strong>a SSRİ DİN-<strong>ə</strong> dax<strong>il</strong> olan <strong>il</strong>k m<strong>ə</strong>lumatlar öz <strong>ə</strong>ksini tapmışdır. Bu m<strong>ə</strong>lumatlar<br />

h<strong>ə</strong>m Erm<strong>ə</strong>nistan, h<strong>ə</strong>m d<strong>ə</strong> Az<strong>ə</strong>rbaycan dax<strong>il</strong>i işl<strong>ə</strong>r nazirlikl<strong>ə</strong>rinin arayışları<strong>nd</strong>an, el<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong><br />

SSRİ DİN-in m<strong>ü</strong>vafiq idar<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rinin m<strong>ə</strong>lumatları<strong>nd</strong>an ibar<strong>ə</strong>t olmuşdur. Bu faktın öz<strong>ü</strong> d<strong>ə</strong><br />

onu göst<strong>ə</strong>rir ki, baş ver<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>r bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> SSRİ r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyinin <strong>il</strong>k g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n <strong>ə</strong>traflı m<strong>ə</strong>lumatı<br />

olmuş, lakin m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>mmalı s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n qarşısını almağa heç bir c<strong>ə</strong>hd<br />

göst<strong>ə</strong>r<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>mişdir.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin maraqlarına xidm<strong>ə</strong>t ed<strong>ə</strong>n t<strong>ə</strong>xribat olduğu faktlarla<br />

s<strong>ü</strong>but ed<strong>il</strong>ib. Bu, <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>lm<strong>ü</strong>ş v<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>il</strong>miş bir aksiya idi. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<br />

bu qanlı <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n m<strong>ə</strong>nafel<strong>ə</strong>ri <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n istifad<strong>ə</strong> etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>, beyn<strong>ə</strong>lxalq miqyasda xalqımız<br />

haqqı<strong>nd</strong>a m<strong>ə</strong>nfi r<strong>ə</strong>y formalaşdırmağa c<strong>ə</strong>hd göst<strong>ə</strong>rs<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong>, zaman h<strong>ə</strong>r şeyi yerb<strong>ə</strong>yer<br />

ed<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k kimin haqlı, kimin haqsız olduğunu s<strong>ü</strong>buta yetirdi.<br />

32<br />

"Az<strong>ə</strong>rbaycan"<br />

27, 28 fevral, 1, 2,3 mart <strong>2013</strong>

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

“<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>”nin arxası<strong>nd</strong>a gizl<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>n h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>t”<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlı m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> prosesi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> iştirak ed<strong>ə</strong>n dövl<strong>ə</strong>t ittihamçısı<br />

Aslan İsmayılov dig<strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>qsirl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>ir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n ş<strong>ə</strong>xsl<strong>ə</strong>rin Qriqorya<strong>nd</strong>an nec<strong>ə</strong> qorxduqlarının<br />

şahidi olduğunu xatırlayır: “D<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> şahidi olurdum ki, Qriqoryanın bir baxışı<br />

t<strong>ə</strong>qsirl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>ir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n ş<strong>ə</strong>xsin ifad<strong>ə</strong>sini d<strong>ə</strong>yişm<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong>, h<strong>ə</strong>tta ayağa durmasına da s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>b olurdu.<br />

Ad<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong>n, Qriqoryan d<strong>ə</strong>mir barmaqlıqlar arxası<strong>nd</strong>a oturduğu yerin yanını boş<br />

saxlayırdı. Proses zamanı göz<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>n ucu <strong>il</strong><strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>qsirl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>ir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n ş<strong>ə</strong>xsl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n h<strong>ə</strong>r hansı<br />

birin<strong>ə</strong> baxırdısa, h<strong>ə</strong>min t<strong>ə</strong>qsirl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>ir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n ş<strong>ə</strong>xs d<strong>ə</strong>rhal yeri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n qalxıb, Qriqoryanın<br />

yanı<strong>nd</strong>akı yerd<strong>ə</strong> otururdu v<strong>ə</strong> o<strong>nd</strong>an sanki <strong>ə</strong>mr gözl<strong>ə</strong>yirdi.<br />

Bu g<strong>ü</strong>n “<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>”<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n 25 <strong>il</strong> öt<strong>ü</strong>r. H<strong>ə</strong>r <strong>il</strong> olduğu kimi, bu <strong>il</strong> d<strong>ə</strong><br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r söz<strong>ü</strong>ged<strong>ə</strong>n <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlıların v<strong>ə</strong>hş<strong>il</strong>iyinin, q<strong>ə</strong>ddarlığının n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<br />

kimi göst<strong>ə</strong>rm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> çalışır. Sovet İttifaqının s<strong>ü</strong>qutu<strong>nd</strong>an sonra ortaya çıxan faktlar is<strong>ə</strong><br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>da tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>miş cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rin <strong>ə</strong>sas t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçılarının el<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin<br />

olduğunu g<strong>ü</strong>n <strong>ü</strong>z<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong> çıxartdı. T<strong>ə</strong><strong>ə</strong>ss<strong>ü</strong>f ki, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r o vaxt bu iğtişaşdan m<strong>ə</strong>krli<br />

niyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n m<strong>ə</strong>har<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> istifad<strong>ə</strong> etm<strong>ə</strong>yi bacardılar.<br />

O tarixd<strong>ə</strong> baş ver<strong>ə</strong>n <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> şahidl<strong>ə</strong>rin v<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>t<strong>ə</strong>x<strong>ə</strong>ssisl<strong>ə</strong>rin d<strong>il</strong>i<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n bir daha<br />

xatırlayaq.<br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>...<br />

1987-ci <strong>il</strong>in sonları<strong>nd</strong>an etibar<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>a yaşayan<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlıları açıq ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> sıxışdırır, doğma ata-baba yurdlarını t<strong>ə</strong>rk etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong><br />

m<strong>ə</strong>cbur edird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. M<strong>ə</strong>cburi köç prosesi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yerli erm<strong>ə</strong>ni icra v<strong>ə</strong> m<strong>il</strong>is orqanları, s<strong>il</strong>ahlı<br />

d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri iştirak edirdi. <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>li<strong>nd</strong><strong>ə</strong> Erm<strong>ə</strong>nistanın Quqark rayonu<strong>nd</strong>an dörd<br />

min n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rlik <strong>il</strong>k böy<strong>ü</strong>k köç Az<strong>ə</strong>rbaycana g<strong>ə</strong>ldi. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r “etnik t<strong>ə</strong>mizl<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>” prosesi<br />

<strong>il</strong><strong>ə</strong> yanaşı, Dağlıq Qarabağın Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>an ayrılması <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n Xank<strong>ə</strong><strong>nd</strong>i v<strong>ə</strong> İr<strong>ə</strong>va<strong>nd</strong>a<br />

mitinq v<strong>ə</strong> toplantılar t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başladılar. Mitinq iştirakçıları “Erm<strong>ə</strong>nistanı<br />

t<strong>ü</strong>rkl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n t<strong>ə</strong>mizl<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>li!”, “Erm<strong>ə</strong>nistan yalnız erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ü</strong>r!” kimi ş<strong>ü</strong>arlar ir<strong>ə</strong>li<br />

s<strong>ü</strong>rm<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong> öz nifr<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rini d<strong>il</strong><strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>tirird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Mitinql<strong>ə</strong>rin <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n<strong>c<strong>ü</strong></strong> g<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong> İr<strong>ə</strong>va<strong>nd</strong>a salamat<br />

qalmış yegan<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>scid binası (XX <strong>ə</strong>srin <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> 8 m<strong>ə</strong>scid olmuşdur) v<strong>ə</strong><br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlı orta m<strong>ə</strong>kt<strong>ə</strong>bi, C. Cabbarlı adına İr<strong>ə</strong>van Az<strong>ə</strong>rbaycan Dram Teatrının<br />

b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n avadanlığı ya<strong>nd</strong>ırılmışdı. Artıq etirazlar, çıxışlar s<strong>il</strong>ahlı basqın v<strong>ə</strong><br />

qarşıdurmalarla <strong>ə</strong>v<strong>ə</strong>zl<strong>ə</strong>nirdi. Erm<strong>ə</strong>ni quldurları onlara qarşı etiraz ed<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>ri s<strong>il</strong>ah g<strong>ü</strong><strong>c<strong>ü</strong></strong><br />

33

<strong>il</strong><strong>ə</strong> susdururdular. Fevralın 22-d<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni s<strong>il</strong>ahlıları Dağlıq Qarabağın Əsg<strong>ə</strong>ran<br />

ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> dinc aksiya keçir<strong>ə</strong>n az<strong>ə</strong>rbaycanlılara at<strong>ə</strong>ş açmaqla iki g<strong>ə</strong>nci öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>b, 19<br />

n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>ri yaralamışdılar. B<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n bunlar <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n<strong>ə</strong> hazırlıq prosesi idi.<br />

Qabaqcadan hazırlanmış plan <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong>t ed<strong>ə</strong>n Erm<strong>ə</strong>nistan Dağlıq Qarabağın<br />

işğalını daha da asanlaşdıracaq siyasi z<strong>ə</strong>minl<strong>ə</strong>r hazırlayırdı.<br />

27-28 fevral <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><br />

Erm<strong>ə</strong>nistan <strong>ə</strong>razisi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n m<strong>ə</strong>cburi çıxarılan 40 mi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n çox az<strong>ə</strong>rbaycanlının<br />

<strong>ə</strong>ks<strong>ə</strong>riyy<strong>ə</strong>ti <strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>skunlaşmışdı. <strong>Sumqayıt</strong> sovet dövr<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>n <strong>ə</strong>n<br />

yoxsul ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n biri idi. Ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r <strong>ə</strong>halisi yoxsul v<strong>ə</strong> s<strong>ə</strong>fal<strong>ə</strong>t iç<strong>ə</strong>risi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yaşayırdı.<br />

H<strong>ə</strong>m Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>an köç<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>n az<strong>ə</strong>rbaycanlılar, h<strong>ə</strong>m d<strong>ə</strong> ağır yaşayışdan <strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>t<br />

ç<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong>n ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r sakinl<strong>ə</strong>rinin ayaqlanması <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n kiçik bir qığılcım kifay<strong>ə</strong>t idi. “<strong>Sumqayıt</strong><br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

<strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>” bir g<strong>ü</strong>n davam etdi. İğtişaşlar n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> 32 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r adam öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>ld<strong>ü</strong>,<br />

y<strong>ü</strong>zl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> insan yarala<strong>nd</strong>ı. Öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rin 26-sı erm<strong>ə</strong>ni, 6-sı az<strong>ə</strong>rbaycanlı idi.<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> bağlı 18/55461-88 N-li cinay<strong>ə</strong>t işi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> qeyd olunur:<br />

“İstintaqın gedişi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n ed<strong>il</strong>mişdir ki, <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> fevralın 27-29-da <strong>Sumqayıt</strong><br />

ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> xuliqanlıq ed<strong>ə</strong>n ş<strong>ə</strong>xsl<strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi iğtişaşlar tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>miş, bu<br />

<strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n gedişi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> 32 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r h<strong>ə</strong>lak olmuş, dörd y<strong>ü</strong>zd<strong>ə</strong>n çox insan m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif d<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>li<br />

b<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n x<strong>ə</strong>sar<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri almış, iki y<strong>ü</strong>z<strong>ə</strong> yaxın m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong>, <strong>ə</strong>llid<strong>ə</strong>n artıq m<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>ni-m<strong>ə</strong>iş<strong>ə</strong>t t<strong>ə</strong>yinatlı<br />

obyekt v<strong>ə</strong> qırxdan çox avtomoton<strong>ə</strong>qliyyat vasit<strong>ə</strong>si h<strong>ü</strong>cuma v<strong>ə</strong> talana m<strong>ə</strong>ruz qalmış,<br />

avton<strong>ə</strong>qliyyat vasit<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rinin bir qismi ya<strong>nd</strong>ırılmışdır. Dövl<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>qrib<strong>ə</strong>n 7 m<strong>il</strong>yon rubl<br />

m<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>ği<strong>nd</strong><strong>ə</strong> maddi ziyan vurulmuşdur. Bu hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>laq<strong>ə</strong>dar ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qoşun<br />

yerid<strong>il</strong>miş, kome<strong>nd</strong>ant saatı t<strong>ə</strong>tbiq ed<strong>il</strong>mişdir”. İstintaq zamanı qırğınların t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçısı<br />

olaraq, soydaşımız Əhm<strong>ə</strong>d Əhm<strong>ə</strong>dov v<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni Eduard Qriqoryan göst<strong>ə</strong>r<strong>il</strong>mişl<strong>ə</strong>r.<br />

Amma n<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>ns<strong>ə</strong> Əhm<strong>ə</strong>d Əhm<strong>ə</strong>dov g<strong>ü</strong>ll<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ns<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>, E.Qriqoryan 12 <strong>il</strong> h<strong>ə</strong>bs<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hkum<br />

ed<strong>il</strong>miş v<strong>ə</strong> SSRİ-nin s<strong>ü</strong>qutu<strong>nd</strong>an sonra azad ed<strong>il</strong>mişdir.<br />

İstintaq zamanı z<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>rç<strong>ə</strong>kmişl<strong>ə</strong>rin verdikl<strong>ə</strong>ri ifad<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r bu iğtişaşlara <strong>ə</strong>sli<strong>nd</strong><strong>ə</strong> Eduard<br />

Qriqoryanın başçılıq etdiyini göst<strong>ə</strong>rs<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>, ona yalnız bir zorlama hadis<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> gör<strong>ə</strong><br />

cinay<strong>ə</strong>t işi açılmışdı. M<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> z<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>rç<strong>ə</strong>kmiş <strong>Sumqayıt</strong> sakini L. Meclumyan:<br />

“K<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi iğtişaşlar zamanı bu kişi başqaları <strong>il</strong><strong>ə</strong> birlikd<strong>ə</strong> bizim m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong><strong>ə</strong> soxulmuşdu.<br />

M<strong>ə</strong>n bu kişini <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l d<strong>ə</strong> tanımışdım, fotoş<strong>ə</strong>klin<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>sas<strong>ə</strong>n... M<strong>ə</strong>niml<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>zb<strong>ə</strong><strong>ü</strong>z <strong>ə</strong>yl<strong>ə</strong>ş<strong>ə</strong>n<br />

Qriqoryan... başqaları <strong>il</strong><strong>ə</strong> birlikd<strong>ə</strong> bizim m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong>in qapısını sı<strong>nd</strong>ıraraq iç<strong>ə</strong>riy<strong>ə</strong><br />

girmişdi. O m<strong>ə</strong>ni stulun ayağı <strong>il</strong><strong>ə</strong> döy<strong>ü</strong>rd<strong>ü</strong>. K<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>ni sıxışdırıb otağa sala<strong>nd</strong>a<br />

görd<strong>ü</strong>m ki, o h<strong>ə</strong>min otaqda m<strong>ə</strong>nim qızım Karinanı zorlayır”, - deyib. Bu<strong>nd</strong>an <strong>ə</strong>lav<strong>ə</strong>,<br />

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> iştirak etmiş N<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>fov soyadlı bir g<strong>ə</strong>nc is<strong>ə</strong> istintaqa b<strong>il</strong>dirib:<br />

“Qriqoryan t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> olunmuş d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong> Emma adlı erm<strong>ə</strong>ni qadının 512 saylı<br />

evin<strong>ə</strong> soxuldu, d<strong>ə</strong>rhal onu l<strong>ü</strong>t soyu<strong>nd</strong>urdular v<strong>ə</strong> E. Qriqoryan onu bu v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong><br />

k<strong>ü</strong>ç<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> çıxartmağı t<strong>ə</strong>klif etdi, sonra onun iştirakı <strong>il</strong><strong>ə</strong> Emma v<strong>ə</strong>hşic<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>ld<strong>ü</strong>”.<br />

İstintaq materiallarının başqa bir yeri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> göst<strong>ə</strong>r<strong>il</strong>ir ki, “E. Qriqoryan öz d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>si <strong>il</strong><strong>ə</strong><br />

birinci mikrorayo<strong>nd</strong>a M. Petrosyanın m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong>in<strong>ə</strong> dax<strong>il</strong> olmuş, m<strong>ü</strong>qavim<strong>ə</strong>t göst<strong>ə</strong>rm<strong>ə</strong>k<br />

ist<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>n m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong> sahibin<strong>ə</strong> başı<strong>nd</strong>an z<strong>ə</strong>rb<strong>ə</strong> e<strong>nd</strong>ir<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k halsız v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> salmışdır”.<br />

“Dig<strong>ə</strong>r m<strong>ə</strong>hkumlar Qriqorya<strong>nd</strong>an qorxurdular”<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlı m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> prosesi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> iştirak ed<strong>ə</strong>n dövl<strong>ə</strong>t ittihamçısı<br />

Aslan İsmayılov dig<strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>qsirl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>ir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n ş<strong>ə</strong>xsl<strong>ə</strong>rin Qriqorya<strong>nd</strong>an nec<strong>ə</strong> qorxduqlarının<br />

34

şahidi olduğunu xatırlayır: “D<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> şahidi olurdum ki, Qriqoryanın bir baxışı<br />

t<strong>ə</strong>qsirl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>ir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n ş<strong>ə</strong>xsin ifad<strong>ə</strong>sini d<strong>ə</strong>yişm<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong>, h<strong>ə</strong>tta ayağa durmasına da s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>b olurdu.<br />

Ad<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong>n, Qriqoryan d<strong>ə</strong>mir barmaqlıqlar arxası<strong>nd</strong>a oturduğu yerin yanını boş<br />

saxlayırdı. Proses zamanı göz<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>n ucu <strong>il</strong><strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>qsirl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>ir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n ş<strong>ə</strong>xsl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n h<strong>ə</strong>r hansı<br />

birin<strong>ə</strong> baxırdısa, h<strong>ə</strong>min t<strong>ə</strong>qsirl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>ir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n ş<strong>ə</strong>xs d<strong>ə</strong>rhal yeri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n qalxıb, Qriqoryanın<br />

yanı<strong>nd</strong>akı yerd<strong>ə</strong> otururdu v<strong>ə</strong> o<strong>nd</strong>an sanki <strong>ə</strong>mr gözl<strong>ə</strong>yirdi. Bir g<strong>ü</strong>n fas<strong>il</strong><strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong><br />

zalı<strong>nd</strong>a çox acınacaqlı bir halın şahidi oldum. İsti yay g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n biri idi.<br />

T<strong>ə</strong>qsirl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>ir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n ş<strong>ə</strong>xsl<strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n bir ş<strong>ü</strong>ş<strong>ə</strong> mineral su g<strong>ə</strong>tird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>n so<strong>nd</strong>akına<br />

verd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. O, ş<strong>ü</strong>ş<strong>ə</strong>ni göt<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>b öz<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonrakına öt<strong>ü</strong>rd<strong>ü</strong>, o da öz<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonrakına<br />

öt<strong>ü</strong>rd<strong>ü</strong> v<strong>ə</strong> bel<strong>ə</strong>likl<strong>ə</strong>, heç biri ş<strong>ü</strong>ş<strong>ə</strong>ni açmadan Qriqoryana verd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Yalnız Qriqoryan<br />

ş<strong>ü</strong>ş<strong>ə</strong>nin ağzını açıb içdikd<strong>ə</strong>n sonra dig<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>ri d<strong>ə</strong> onun “artığını “ içm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başladılar.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Bu hal m<strong>ə</strong>ni tamam<strong>il</strong><strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>hş<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>tirdi, h<strong>ə</strong>tta <strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>rimin o <strong>c<strong>ü</strong></strong>r g<strong>ə</strong>rgin anı<strong>nd</strong>a<br />

t<strong>ə</strong>qsirl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>ir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n ş<strong>ə</strong>xsl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n Qriqorya<strong>nd</strong>an niy<strong>ə</strong> qorxduqlarını bir daha soruşdum.<br />

Onlarsa “biz heç kimd<strong>ə</strong>n qorxmuruq!” - dey<strong>ə</strong> “c<strong>ə</strong>sar<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>” cavab verd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r”.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> iğtişaşı -Dağlıq Qarabağın işğalı <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n z<strong>ə</strong>min<br />

Araşdırıcılar Vaqif Arzumanlı v<strong>ə</strong> Nazim Mustafa “Tarixin qara s<strong>ə</strong>hif<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri” adlı<br />

kitabları<strong>nd</strong>a erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin bu <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> qabaqcadan planlaşdırdıqlarını göst<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>n<br />

faktları açıqlayırlar: “... Hadis<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n on g<strong>ü</strong>n <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l <strong>Sumqayıt</strong>ın b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n <strong>ə</strong>man<strong>ə</strong>t<br />

kassaları<strong>nd</strong>an erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin öz <strong>ə</strong>man<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rini k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> göt<strong>ü</strong>rm<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri, qırğınların<br />

videolent<strong>ə</strong> alınması <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n erm<strong>ə</strong>ni operatorlarının <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n planlı<br />

ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>yi yerl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> özl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> x<strong>ə</strong>lv<strong>ə</strong>ti ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>iş mövqeyi seçm<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri, iki g<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n<br />

sonra h<strong>ə</strong>min lentl<strong>ə</strong>rin montaj ed<strong>il</strong>ib, b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n d<strong>ü</strong>nyanı dolaşdırılması, “<strong>Sumqayıt</strong><br />

qurbanları”nın xatir<strong>ə</strong>sini “<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>şdirm<strong>ə</strong>k” <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n hazırlanmış abid<strong>ə</strong>nin<br />

d<strong>ə</strong>rhal Xank<strong>ə</strong><strong>nd</strong>id<strong>ə</strong> qoyulması v<strong>ə</strong> bu kimi faktlar s<strong>ü</strong>but edir ki, b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n bunlar<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri, el<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>tini Az<strong>ə</strong>rbaycan xalqına qarşı ayağa qaldırmaq,<br />

onun “v<strong>ə</strong>hşi” obrazını yaratmaq m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dini g<strong>ü</strong>dm<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>r. Sonralar L.Ter-Petrosyan öz<br />

m<strong>ü</strong>sahib<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rinin biri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> demişdi ki, <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonra Az<strong>ə</strong>rbaycan<br />

xalqı şok v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>şm<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>. Əg<strong>ə</strong>r ölk<strong>ə</strong> r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi bu m<strong>ə</strong>qamdan istifad<strong>ə</strong> edib,<br />

DQMV-nin Erm<strong>ə</strong>nistana birl<strong>ə</strong>şdir<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si haqqı<strong>nd</strong>a q<strong>ə</strong>rar çıxarsaydı Az<strong>ə</strong>rbaycan xalqı<br />

buna etiraz ed<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>kdi. Bu sözl<strong>ə</strong>r aydın s<strong>ü</strong>but edir ki, <strong>Sumqayıt</strong> faci<strong>ə</strong>si<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> öz separatçılıq aksiyalarını h<strong>ə</strong>yata keçirm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong>n ötr<strong>ü</strong> lazım olmuşdur”.<br />

Yuxarıda qeyd etdiyimiz b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n fakt v<strong>ə</strong> ifad<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri n<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> alaraq, baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong><br />

erm<strong>ə</strong>ni terrorunun izl<strong>ə</strong>rini açıq-aşkar görm<strong>ə</strong>k m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ü</strong>r. Bu g<strong>ü</strong>n “<strong>Sumqayıt</strong><br />

<strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>”ni <strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> bayraq ed<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r Dağlıq Qarabağda v<strong>ə</strong> işğal etdikl<strong>ə</strong>ri<br />

dig<strong>ə</strong>r Az<strong>ə</strong>rbaycan torpaqları<strong>nd</strong>a tör<strong>ə</strong>tdikl<strong>ə</strong>ri cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri ört-basdır etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> çalışırlar.<br />

Ancaq son dövrl<strong>ə</strong>r ist<strong>ə</strong>r <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> bağlı, ist<strong>ə</strong>rs<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> qo<strong>nd</strong>arma<br />

erm<strong>ə</strong>ni soyqırımı m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>nya ölk<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lki t<strong>ə</strong>k birt<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fli yanaşma<br />

göst<strong>ə</strong>rmir. Artıq erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin Xocalıda, Dağlıq Qarabağda tör<strong>ə</strong>tdikl<strong>ə</strong>ri q<strong>ə</strong>tliamlara<br />

gör<strong>ə</strong> cavab verm<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rinin vaxtı çatıb.<br />

Yazının hazırlanması<strong>nd</strong>a Akif Nağının “Qarabağ m<strong>ü</strong>harib<strong>ə</strong>si”, Vaqif<br />

Arzumanlı v<strong>ə</strong> Nazim Mustafanın “Tarixin qara s<strong>ə</strong>hif<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri” v<strong>ə</strong> Aslan<br />

İsmayılovun “<strong>Sumqayıt</strong> - SSRİ-nin s<strong>ü</strong>qutunun başlanğıcı” adlı kitabları<strong>nd</strong>an<br />

istifad<strong>ə</strong> olunmuşdur.<br />

35

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Erm<strong>ə</strong>ni qat<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rinin <strong>Sumqayıt</strong>da «KQB» m<strong>ə</strong>kri<br />

36<br />

BƏYLƏR MƏCIDOV,<br />

Zaman, 27 fevral <strong>2013</strong><br />

Erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri tarixin m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif dön<strong>ə</strong>ml<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> Az<strong>ə</strong>rbaycan xalqına qarşı tör<strong>ə</strong>tdikl<strong>ə</strong>ri<br />

çoxsaylı cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rin m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llifidirl<strong>ə</strong>r. <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> fevralın 28-29-da <strong>Sumqayıt</strong>da<br />

planlaşdırılıb q<strong>ə</strong>ddarcasına reallaşdırılan qanlı hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong> bu q<strong>ə</strong>b<strong>il</strong>d<strong>ə</strong>n olan<br />

cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rin sırası<strong>nd</strong>adır. Aradan 25 <strong>il</strong> ötm<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> baxmayaraq, diqq<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> araşdıra<strong>nd</strong>a<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin uydurub d<strong>ü</strong>nyaya yaydıqları soyqırımı <strong>ə</strong>fsan<strong>ə</strong>si sabun köp<strong>ü</strong>y<strong>ü</strong> kimi<br />

partlayır v<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni faşizminin riyakar mahiyy<strong>ə</strong>tini ifşa edir. İftira v<strong>ə</strong> yalanlardan<br />

"<strong>ə</strong>zabkeş erm<strong>ə</strong>ni xalqına" ağı deyib t<strong>ə</strong><strong>ə</strong>ss<strong>ü</strong>bkeşl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> özl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>rh<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>t,<br />

m<strong>ü</strong>s<strong>ə</strong>lmanlara nifr<strong>ə</strong>t oyatmaq ist<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>ni faşistl<strong>ə</strong>ri tör<strong>ə</strong>tdikl<strong>ə</strong>i cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri tarix<strong>ə</strong>n<br />

t<strong>ü</strong>rkl<strong>ə</strong>rin v<strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlıların adına yazmağa c<strong>ə</strong>hd edibl<strong>ə</strong>r. Qarşılarına qoyduqları<br />

m<strong>ə</strong>krli niyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> yetm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n h<strong>ə</strong>r <strong>c<strong>ü</strong></strong>r v<strong>ə</strong>hş<strong>il</strong>ikd<strong>ə</strong>n, terrordan, insanlığa sığmayan<br />

cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n, h<strong>ə</strong>tta g<strong>ü</strong>nahsız erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin qanını tökm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong>n bel<strong>ə</strong> ç<strong>ə</strong>kinm<strong>ə</strong>yibl<strong>ə</strong>r.<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da olduğu kimi.<br />

Böy<strong>ü</strong>k bir imperiya dağılırdı. Qanlı hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r keçmiş ittifaqın <strong>ə</strong>ks<strong>ə</strong>r<br />

respublikaları<strong>nd</strong>a planlaşdırılırdı. Sad<strong>ə</strong> bir ssenari öz<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong> aydın b<strong>ü</strong>ruz<strong>ə</strong> verirdi: bu qanlı<br />

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n sovet ittifaqı xalqları<strong>nd</strong>a Moskvaya, Kreml<strong>ə</strong> qarşı nifr<strong>ə</strong>t hissi oyadır,<br />

parçalanmanı qaçılmaz v<strong>ə</strong> z<strong>ə</strong>ruri reallıq kimi ortaya çıxarırdı.<br />

İttifaq r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>ri tez-tez d<strong>ə</strong>yişirdi. K.U.Çernenko v<strong>ə</strong>fat etdikd<strong>ə</strong>n sonra erm<strong>ə</strong>ni<br />

diasporu v<strong>ə</strong> Sovet İttifaqının dağılması<strong>nd</strong>a maraqlı olan g<strong>ü</strong>c m<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zl<strong>ə</strong>ri t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n<br />

M.S.Qorbaçov hakimiyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>tir<strong>il</strong>di. Bu<strong>nd</strong>an sonra Qorbaçovun siyasi m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong><br />

köm<strong>ə</strong>kçisi Şahnazaryan, iqtisadi m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> köm<strong>ə</strong>kçisi A.Aqanbekyan, Dövl<strong>ə</strong>t Plan<br />

Komit<strong>ə</strong>sinin birinci m<strong>ü</strong>avini Sitaryan v<strong>ə</strong> yuxarı eşelo<strong>nd</strong>a v<strong>ə</strong>zif<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> otuzdurulan<br />

y<strong>ü</strong>zl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni böy<strong>ü</strong>k bir dövl<strong>ə</strong>tin xarici v<strong>ə</strong> dax<strong>il</strong>i siyas<strong>ə</strong>tini maraq v<strong>ə</strong> ambisiyalarına<br />

uyğun asanlıqla istiqam<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>ir<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Aqanbekyan 1987-ci <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> Fransadakı m<strong>ə</strong>lum<br />

çıxışı<strong>nd</strong>a Qarabağın Erm<strong>ə</strong>nistana ver<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si t<strong>ə</strong>klifini ir<strong>ə</strong>li s<strong>ü</strong>rd<strong>ü</strong>. Bu<strong>nd</strong>an sonra<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin yenid<strong>ə</strong>nqurma, demokratiya ş<strong>ə</strong>raiti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>min problemin h<strong>ə</strong>llini tapacağına<br />

<strong>ü</strong>midl<strong>ə</strong>ri artdı. Bu <strong>ü</strong>midl<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong> yubanmadan Qarabağda v<strong>ə</strong> Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>a fas<strong>il</strong><strong>ə</strong>siz<br />

mitinql<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> çevr<strong>il</strong>ir, siyasi t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>rin fonu<strong>nd</strong>a az<strong>ə</strong>rbaycanlılara qarşı t<strong>ə</strong>zyiql<strong>ə</strong>r, h<strong>ü</strong>cumlar<br />

g<strong>ü</strong>cl<strong>ə</strong>nir. Quldur d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rinin t<strong>ə</strong>qibl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>ruz qalan m<strong>ü</strong>dafi<strong>ə</strong>siz insanların Erm<strong>ə</strong>nistanı<br />

t<strong>ə</strong>rk etm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong>n başqa yolları qalmır. Qaçqınların <strong>il</strong>k böy<strong>ü</strong>k dalğası <strong>Sumqayıt</strong>ı s<strong>il</strong>k<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>yir.

H<strong>ə</strong>min <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n canlı şahidl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong>in biri <strong>Sumqayıt</strong> s<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r icra hakimiyy<strong>ə</strong>tinin<br />

m<strong>ə</strong>sul işçisi Seyf<strong>ə</strong>ddin R<strong>ə</strong>himov o g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>ri bel<strong>ə</strong> xatırlayır:<br />

- Sovet Ittifaqı t<strong>ə</strong>dric<strong>ə</strong>n çök<strong>ü</strong>r, dağılırdı. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r is<strong>ə</strong> bel<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>qamlardan<br />

yararlanaraq <strong>ə</strong>raz<strong>il</strong><strong>ə</strong>rini genişl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>irm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n vasit<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n istifad<strong>ə</strong> edird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>an zorla qovulan y<strong>ü</strong>z minl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlı haqqı<strong>nd</strong>a heç kim danışmırdı.<br />

D<strong>ü</strong>nya bu hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> bigan<strong>ə</strong> idi. Yaxşı yadımdadır: <strong>Sumqayıt</strong>da yaşayan erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong><br />

qarşı zorakılıq hallarının, t<strong>ə</strong>zyiql<strong>ə</strong>rin baş verm<strong>ə</strong>si bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni t<strong>ə</strong>bliğat maşını şaiy<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<br />

yaymağa başlamışdı. Biz<strong>ə</strong> is<strong>ə</strong> y<strong>ü</strong>z minl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlı qaçqının faci<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n<br />

danışmağa icaz<strong>ə</strong> vermird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Əsl h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n beyn<strong>ə</strong>lxalq al<strong>ə</strong>m x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>rsiz idi. Biz<br />

d<strong>ü</strong>nyadan t<strong>ə</strong>crid olunmuşduq.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Sov. İKP MK-nın birinci katibi Mixa<strong>il</strong> Qorbaçov, akademik Aqanbekyan, dig<strong>ə</strong>r y<strong>ü</strong>ks<strong>ə</strong>k<br />

v<strong>ə</strong>zif<strong>ə</strong>li erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni diasporu, habel<strong>ə</strong> SSRİ Dövl<strong>ə</strong>t T<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizliyi Komit<strong>ə</strong>si<br />

<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>kdaşlarının da bu m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> x<strong>ü</strong>susi rolu vardı.<br />

H<strong>ə</strong>min dövrd<strong>ə</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rin icra qurumlarının, h<strong>ü</strong>quq-m<strong>ü</strong>hafiz<strong>ə</strong> orqanlarının f<strong>ə</strong>aliyy<strong>ə</strong>ti<br />

SSRİ r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n m<strong>ə</strong>hdudlaşdırılmışdı. <strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rinin prokuroru İsm<strong>ə</strong>t<br />

Qayıbovun v<strong>ə</strong> dig<strong>ə</strong>r s<strong>ə</strong>lahiyy<strong>ə</strong>t sahibl<strong>ə</strong>rinin hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> n<strong>ə</strong>zar<strong>ə</strong>t etm<strong>ə</strong>k imkanları yox idi.<br />

Ç<strong>ü</strong>nki SSRİ Prokurorluğunun x<strong>ü</strong>susi istintaq qrupu, Dövl<strong>ə</strong>t T<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik Komit<strong>ə</strong>sinin<br />

n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> ezam olunmuşdular. Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r baş ver<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>n soydaşlarımızın<br />

qeyri-qanuni h<strong>ə</strong>bsl<strong>ə</strong>ri, öl<strong>ü</strong>m c<strong>ə</strong>zasına m<strong>ə</strong>hkum olunmaları m<strong>ə</strong>hz bu am<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> bağlı idi.<br />

Ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>iş, terrorçu qrupların gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>r<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si, xarici m<strong>ü</strong>şahid<strong>ə</strong>ç<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin d<strong>ə</strong>v<strong>ə</strong>t<br />

ed<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si bu <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dyönl<strong>ü</strong> ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>lm<strong>ü</strong>ş planın t<strong>ə</strong>rkib hiss<strong>ə</strong>si<br />

olduğunu göst<strong>ə</strong>rirdi. Az<strong>ə</strong>rbaycan xalqını tör<strong>ə</strong>tm<strong>ə</strong>diyi faci<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> ittiham etm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n<br />

böy<strong>ü</strong>k t<strong>ə</strong>bliğat maşını iş<strong>ə</strong> salınmışdı.<br />

Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r <strong>Sumqayıt</strong>ı boş yer<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>f seçm<strong>ə</strong>mişd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. H<strong>ə</strong>min <strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> minl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong><br />

soydaşımız Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>an - öz ata-baba yurdları<strong>nd</strong>an qaçqın d<strong>ü</strong>ş<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k m<strong>ə</strong>hz <strong>Sumqayıt</strong>a<br />

p<strong>ə</strong>nah g<strong>ə</strong>tirmişd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Burada xeyli m<strong>ə</strong>xfi erm<strong>ə</strong>ni t<strong>ə</strong>xribatçıları f<strong>ə</strong>aliyy<strong>ə</strong>t göst<strong>ə</strong>rirdi. Planlı<br />

ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> aparılan q<strong>ə</strong>tll<strong>ə</strong>r, talanlar v<strong>ə</strong> dig<strong>ə</strong>r cinay<strong>ə</strong>t halları göst<strong>ə</strong>rir ki, prosesl<strong>ə</strong>r ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>ki<br />

t<strong>ə</strong>xribatçı q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n idar<strong>ə</strong> ed<strong>il</strong>irdi. Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin Moskvadan gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>r<strong>il</strong>miş<br />

y<strong>ü</strong>ks<strong>ə</strong>k s<strong>ə</strong>lahiyy<strong>ə</strong>tli ş<strong>ə</strong>xsl<strong>ə</strong>rin göz<strong>ü</strong> qarşısı<strong>nd</strong>a tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si onların h<strong>ə</strong>r şeyd<strong>ə</strong>n m<strong>ə</strong>lumatlı<br />

olduğunu söyl<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>sas verir.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> Ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r T<strong>ə</strong>c<strong>il</strong>i Tibbi Yardım X<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>xanasının baş h<strong>ə</strong>kimi Vaqif<br />

Q<strong>ə</strong>hr<strong>ə</strong>manov is<strong>ə</strong> <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> baş ver<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>ri bel<strong>ə</strong> xatırlayır:<br />

- <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> baş vermiş <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>, eyni zama<strong>nd</strong>a, g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong><br />

Az<strong>ə</strong>rbaycan <strong>ə</strong>raz<strong>il</strong><strong>ə</strong>rinin işğalını ört-basdır etm<strong>ə</strong>k m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>di g<strong>ü</strong>d<strong>ü</strong>rd<strong>ü</strong>. Qarşıdurma baş<br />

verdikd<strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong>rhal sonra ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> tibb işç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n ibar<strong>ə</strong>t x<strong>ü</strong>susi q<strong>ə</strong>rargah yaradıldı. T<strong>ə</strong>c<strong>il</strong>i<br />

tibbi yardım maşınları yaralıları x<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>xanalara daşıyırdılar. Biz<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>lum oldu ki,<br />

yaralanan, öl<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin hamısı Qarabağ <strong>ə</strong>s<strong>il</strong>l<strong>il</strong><strong>ə</strong>rdir. H<strong>ə</strong>min dövrd<strong>ə</strong> Xank<strong>ə</strong><strong>nd</strong>id<strong>ə</strong><br />

mitinql<strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> olunurdu. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r bunu h<strong>ə</strong>min aksiyaların miqyasını genişl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>irm<strong>ə</strong>k<br />

<strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n edird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

37

Hamıya m<strong>ə</strong>lum idi ki, b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n t<strong>ə</strong>xribatların başı<strong>nd</strong>a erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin özl<strong>ə</strong>ri dayanır. Bir<br />

m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ni x<strong>ü</strong>susi qeyd etm<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>yir<strong>ə</strong>m - h<strong>ə</strong>min dövrd<strong>ə</strong> Hacı Zeynalabdin Tağıyev<br />

q<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>rbi qarnizon vardı. <strong>Sumqayıt</strong>da yaşayan erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin çoxu orada<br />

m<strong>ə</strong>skunlaşmışdı. O zaman tibb işç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri <strong>ə</strong>raziy<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>ldikd<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>lum olur ki, orada olan x<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong><br />

bir uşağı erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r özl<strong>ə</strong>ri öld<strong>ü</strong>rm<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>yirl<strong>ə</strong>r. Onlar bununla h<strong>ə</strong>min q<strong>ə</strong>tlin guya<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlılar t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>diyini d<strong>ü</strong>nyaya çatdırmaq ist<strong>ə</strong>yird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Tibb işç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri<br />

h<strong>ə</strong>min uşağı n<strong>ə</strong>zar<strong>ə</strong>t altına aldılar. <strong>Sumqayıt</strong>da uşaq öl<strong>ü</strong>m<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>n olmamasına gör<strong>ə</strong> is<strong>ə</strong><br />

onları Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>a çox incitmişd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Bu m<strong>ə</strong>nfur insanlar öz m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> çatmaq<br />

<strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n g<strong>ü</strong>nahsız körp<strong>ə</strong>ni bel<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> yetirm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong>n ç<strong>ə</strong>kinmird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Bir hadis<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> heç yadımdan çıxmır. <strong>Sumqayıt</strong> idman dispanserinin baş h<strong>ə</strong>kimi<br />

E.Avakyan h<strong>ə</strong>min <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n baş verdiyi g<strong>ü</strong>n q<strong>ə</strong>rib<strong>ə</strong> bir m<strong>ə</strong>ntiqin açarını öz<strong>ü</strong> d<strong>ə</strong><br />

b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n biz<strong>ə</strong> açdı. Əsl<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>ni olanları bir yer<strong>ə</strong> yığıb onları öz erm<strong>ə</strong>ni<br />

d<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n qoruyurduq. O<strong>nd</strong>an soruşa<strong>nd</strong>a ki, b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n bunlar n<strong>ə</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> bit<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>k, sualıma o<br />

bel<strong>ə</strong> cavab verdi: "Bu m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r sizlik dey<strong>il</strong>. Bu qırğınların arxası<strong>nd</strong>a xallı r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>r<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

dayanır. Yoxsa bu nec<strong>ə</strong> şişird<strong>il</strong><strong>ə</strong> b<strong>il</strong><strong>ə</strong>rdi?!" Sovet dövl<strong>ə</strong>tinin başçısı Qorbaçova<br />

<strong>ü</strong>nvanlanan bu cavab sonradan Avakyanın sözl<strong>ə</strong>rinin h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>t olduğunu t<strong>ə</strong>sdiq el<strong>ə</strong>di.<br />

Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>lm<strong>ü</strong>ş, önc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n planlaşdırılmış <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n uzun m<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>t<br />

yararla<strong>nd</strong>ılar. T<strong>ə</strong>xribatları tör<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>r q<strong>ə</strong>tll<strong>ə</strong>rin kiml<strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>il</strong>diyini<br />

özl<strong>ə</strong>ri d<strong>ə</strong> aydın b<strong>il</strong>irl<strong>ə</strong>r. İ<strong>nd</strong>i is<strong>ə</strong> öz uşaqlarına t<strong>ü</strong>rkl<strong>ə</strong>rin, az<strong>ə</strong>rbaycanlıların<br />

"q<strong>ə</strong>ddarlıq"ları<strong>nd</strong>an danışır, biz<strong>ə</strong> qarşı nifr<strong>ə</strong>t oyatmağa çalışırlar. <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><br />

tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>ydi, Xank<strong>ə</strong><strong>nd</strong>id<strong>ə</strong> mitinql<strong>ə</strong>r s<strong>ə</strong>ngiy<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>kdi v<strong>ə</strong> daşnakların planları alt-<strong>ü</strong>st<br />

olacaqdı.<br />

1982-1996-cı <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r 1 saylı doğum evinin baş h<strong>ə</strong>kimi işl<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>n<br />

Ş<strong>ə</strong>hla Abışova b<strong>il</strong>dirdi ki, 28 fevral tarixi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> şöb<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> zorlama faktı <strong>il</strong><strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni Karina v<strong>ə</strong><br />

Anna bacıları g<strong>ə</strong>tir<strong>il</strong>di. Hadis<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n bir neç<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong> sonra şöb<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> iki n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ntiq<br />

g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k onları sorğu-suala tutdu. H<strong>ə</strong>min adamlar qızlara önc<strong>ə</strong> rus, daha sonra erm<strong>ə</strong>ni<br />

d<strong>il</strong>i<strong>nd</strong><strong>ə</strong> suallar verm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başladılar. Erm<strong>ə</strong>ni d<strong>il</strong>ini b<strong>il</strong><strong>ə</strong>n bir tibb bacısı Ş.Abışovaya<br />

h<strong>ə</strong>min adamların qızları m<strong>ə</strong>cbur<strong>ə</strong>n az<strong>ə</strong>rbaycanlıların <strong>ə</strong>leyhin<strong>ə</strong> ifad<strong>ə</strong> verm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>hrik<br />

etdikl<strong>ə</strong>rini b<strong>il</strong>dirirdi. Qızlar is<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>min adamın Edik olduğunu göst<strong>ə</strong>rird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

- M<strong>ə</strong>n h<strong>ə</strong>min faktı o zaman respublikanın baş prokuroru işl<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>n m<strong>ə</strong>rhum İsm<strong>ə</strong>t<br />

Qayıbova b<strong>il</strong>dirdim, - Ş.Abışova söhb<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> davam edir. - Sonralar m<strong>ə</strong>lum oldu ki, onlar<br />

Moskvadan g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k <strong>Sumqayıt</strong>da başver<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>ri öz ist<strong>ə</strong>dikl<strong>ə</strong>ri kimi m<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong> çatdırmaq<br />

niyy<strong>ə</strong>tini g<strong>ü</strong>d<strong>ü</strong>rm<strong>ü</strong>şl<strong>ə</strong>r. Ümumiyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>, haradasa bir q<strong>ə</strong>tl baş verirdis<strong>ə</strong>, h<strong>ə</strong>min a<strong>nd</strong>a orada<br />

m<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zd<strong>ə</strong>n g<strong>ə</strong>lmiş h<strong>ü</strong>quq-m<strong>ü</strong>hafiz<strong>ə</strong> orqanlarının <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>kdaşları peyda olurdular.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n önc<strong>ə</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>n söz-söhb<strong>ə</strong>t fevralın 28-n<strong>ə</strong> keç<strong>ə</strong>n gec<strong>ə</strong><br />

baş vermiş hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> öz t<strong>ə</strong>sdiqini tapdı. Ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rin m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif <strong>ə</strong>raz<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> tonqallar<br />

ya<strong>nd</strong>ırılır, nömr<strong>ə</strong>siz maşınlardakı x<strong>ü</strong>susi t<strong>ə</strong>lim görm<strong>ü</strong>ş adamlar k<strong>ü</strong>ç<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri dolaşaraq<br />

hamını s<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rb<strong>ə</strong>r olmağa, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qarşı h<strong>ü</strong>cuma çağırırdı. B<strong>ə</strong>zi maşınlardan<br />

s<strong>ə</strong>sg<strong>ü</strong>cl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>iric<strong>il</strong><strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin yaşadığı <strong>ü</strong>nvanlar, ad v<strong>ə</strong> soyadları s<strong>ə</strong>sl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>ir<strong>il</strong>irdi.<br />

Hadis<strong>ə</strong> baş ver<strong>ə</strong>n g<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n bir g<strong>ü</strong>n sonra erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r öz soydaşlarını sağ-salamat<br />

görd<strong>ü</strong>kd<strong>ə</strong> çox sevinird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Sonradan m<strong>ə</strong>lum oldu ki, talan v<strong>ə</strong> qar<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri tör<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>r el<strong>ə</strong><br />

x<strong>ü</strong>susi t<strong>ə</strong>lim görm<strong>ü</strong>ş erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rdir.<br />

38

Lyubov İsmayılova <strong>Sumqayıt</strong> rus icmasının r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>ridir. H<strong>ə</strong>min qanlı- qadalı<br />

g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>rin onun da yaddaşına saldığı s<strong>il</strong>inm<strong>ə</strong>z izl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n bel<strong>ə</strong> danışır:<br />

- <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin baş verdiyi dövr <strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>tli bir dövl<strong>ə</strong>tin can verm<strong>ə</strong>sini<br />

xatırladırdı. "Krunk" erm<strong>ə</strong>ni t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atının <strong>ü</strong>zvl<strong>ə</strong>rinin bir qismi <strong>Sumqayıt</strong>da yaşayırdı.<br />

Onlar Erm<strong>ə</strong>nistanla m<strong>ü</strong>t<strong>ə</strong>madi <strong>ə</strong>laq<strong>ə</strong> saxlayır, t<strong>ə</strong>limatlanırdılar. Ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> qalan erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<br />

is<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> böy<strong>ü</strong>k sovet ideyalarına inanaraq heç bir yer<strong>ə</strong> getm<strong>ə</strong>mişd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Onu da qeyd<br />

ed<strong>ə</strong>k ki, h<strong>ə</strong>min erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin çoxu heç bir t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atın <strong>ü</strong>zv<strong>ü</strong> olmamışdılar, sad<strong>ə</strong>, öz <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong>ri<br />

<strong>il</strong><strong>ə</strong> yaşayan insanlar id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Mitinql<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n sonra başlanan q<strong>ə</strong>tll<strong>ə</strong>rin qarşısını almaq o q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r<br />

d<strong>ə</strong> ç<strong>ə</strong>tin olmadığı halda, heç bir t<strong>ə</strong>dbir gör<strong>ü</strong>lm<strong>ə</strong>miş, seyrçi m<strong>ü</strong>nasib<strong>ə</strong>t b<strong>ə</strong>sl<strong>ə</strong>n<strong>il</strong>mişdi.<br />

Xarici ölk<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi informasiya vasit<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rinin n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rin hansı<br />

yerl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>iş aparmaq bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n t<strong>ə</strong>limatla<strong>nd</strong>ırılmışdılar.<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da el<strong>ə</strong> bir erm<strong>ə</strong>ni a<strong>il</strong><strong>ə</strong>si yox idi ki, onun yaşayış ş<strong>ə</strong>raiti dig<strong>ə</strong>r xalqlardan<br />

olan sakinl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n aşağı s<strong>ə</strong>viyy<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> olsun. Tolerant ölk<strong>ə</strong> olan Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>a onlar <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n<br />

h<strong>ə</strong>r <strong>c<strong>ü</strong></strong>r ş<strong>ə</strong>rait yaradılmışdı. H<strong>ə</strong>tta orta m<strong>ə</strong>kt<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni d<strong>il</strong>i t<strong>ə</strong>dris olunurdu.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n sonra Erm<strong>ə</strong>nistana köç<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>r orada yaşaya b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>r, Rusiyanın m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif<br />

ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>sk<strong>ə</strong>n saldılar. Bu g<strong>ü</strong>n onların h<strong>ə</strong>r birinin yaddaşı<strong>nd</strong>a az<strong>ə</strong>rbaycanlılarla<br />

bağlı şirin xatir<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r yaşayır.<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da yaşayan rus icmasının <strong>ü</strong>zvl<strong>ə</strong>ri Böy<strong>ü</strong>k V<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong>n m<strong>ü</strong>harib<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonra<br />

bura köç<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rdir. O vaxtlar az adam tapılardı ki, X<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>rin sah<strong>il</strong>i<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yerl<strong>ə</strong>ş<strong>ə</strong>n g<strong>ə</strong>ncl<strong>ə</strong>r<br />

ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n danışmasın. Rus m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n olan el<strong>ə</strong> bir adam tapmazsınız ki, n<strong>ə</strong> vaxtsa<br />

doğma <strong>Sumqayıt</strong>ı t<strong>ə</strong>rk etm<strong>ə</strong>k haqqı<strong>nd</strong>a d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>ns<strong>ü</strong>n. Ç<strong>ü</strong>nki biz ruslar öz<strong>ü</strong>m<strong>ü</strong>z<strong>ü</strong> bu ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rin<br />

<strong>ə</strong>halisinin ayrılmaz bir hiss<strong>ə</strong>si sayırıq. B<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n bayramlarda öz qonşularımızla bir yerd<strong>ə</strong><br />

olur, onların sevincin<strong>ə</strong> sevinir, k<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> k<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>nirik.<br />

Bu hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r daşnakların <strong>Sumqayıt</strong>da tör<strong>ə</strong>tdikl<strong>ə</strong>ri növb<strong>ə</strong>ti t<strong>ə</strong>xribat idi. Sonradan<br />

m<strong>ə</strong>lum oldu ki, onlar h<strong>ə</strong>min siyahıları ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> özl<strong>ə</strong>ri t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n talan tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>k komit<strong>ə</strong><br />

<strong>ü</strong>zvl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> paylamışdılar. Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri lent<strong>ə</strong> almaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n h<strong>ə</strong>r <strong>c<strong>ü</strong></strong>r ş<strong>ə</strong>rait yaradılmışdır.<br />

D<strong>ü</strong>nyanın bir çox ölk<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n, el<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> Erm<strong>ə</strong>nistanın öz<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n planlı<br />

ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> hazırlanan <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> lent<strong>ə</strong> almaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n operatorlar, fotoqraflar bu ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>z<br />

tutmuşdular. M<strong>ə</strong>hz o vaxtkı hökum<strong>ə</strong>t r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>rinin göz<strong>ü</strong> qarşısı<strong>nd</strong>a baş ver<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>k<br />

qo<strong>nd</strong>arma "genosid" planı g<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>-g<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n şişm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong> idi. İ<strong>nd</strong>i biz<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>lum olur ki, fevral<br />

ayı başlaya<strong>nd</strong>an erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r <strong>ə</strong>man<strong>ə</strong>t kassalarına qoyduqları b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n pulları niy<strong>ə</strong> geri<br />

almışdılar.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n bir neç<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>n <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r yaşayan evl<strong>ə</strong>r x<strong>ü</strong>susi<br />

adamlar t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n işar<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nmişdi. T<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>vv<strong>ü</strong>r<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>tirin ki, fevralın 27-28-da <strong>Sumqayıt</strong>da<br />

iğtişaşlar tör<strong>ə</strong>dirlir, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r öz m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n olan insanları amansızcasına q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong><br />

yetirir, SSRİ-nin o vaxtkı h<strong>ə</strong>rbi prokuroru Katusev Bakıda ola-ola <strong>Sumqayıt</strong>da baş<br />

ver<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rin qarşısını almaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>c<strong>il</strong>i m<strong>ü</strong>dax<strong>il</strong><strong>ə</strong> etmir. Az<strong>ə</strong>rbaycanı fakt<br />

qarşısı<strong>nd</strong>a qoymaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n onlar g<strong>ü</strong>c strukturlarını iş<strong>ə</strong> salmağa t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>sm<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>r, ç<strong>ü</strong>nki bu<br />

faci<strong>ə</strong>nin miqyası m<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>q genişl<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>li idi. <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n qanlı hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r,<br />

<strong>ə</strong>sli<strong>nd</strong><strong>ə</strong>, erm<strong>ə</strong>ni terror t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atlarının işi idi v<strong>ə</strong> SSRİ DTK-sı t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n iğtişaşlar idar<strong>ə</strong><br />

olunurdu.<br />

39

Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n iki g<strong>ü</strong>n sonra öl<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rin siyahısı <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong> çıxdı. M<strong>ə</strong>lum oldu ki, onların<br />

hamısı Dağlıq Qarabağdan idi. Bu hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r SSRİ Dövl<strong>ə</strong>t T<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik Komit<strong>ə</strong>sinin<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin özl<strong>ə</strong>ri <strong>il</strong><strong>ə</strong> birg<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> etdiyi v<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>yata keçirdiyi ssenarinin t<strong>ə</strong>rkib hiss<strong>ə</strong>si idi.<br />

Erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri öz soydaşlarını <strong>Sumqayıt</strong>da öld<strong>ü</strong>rm<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong> Xank<strong>ə</strong><strong>nd</strong>id<strong>ə</strong> başlanan<br />

mitinq dalğasını g<strong>ü</strong>cl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>ir<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Xank<strong>ə</strong><strong>nd</strong>id<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r operatorların ç<strong>ə</strong>kdikl<strong>ə</strong>ri<br />

kadrları göst<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> qızışdırdılar, d<strong>ü</strong>nyanı yalançı <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong><br />

l<strong>ə</strong>rz<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> saldılar.<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da erm<strong>ə</strong>ni q<strong>ə</strong>tll<strong>ə</strong>rinin mahir icraçısı iki d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hkum olunmuş Eduard<br />

Qriqoryan idi. <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçısı kimi az<strong>ə</strong>rbaycanlı Əhm<strong>ə</strong>d Əhm<strong>ə</strong>dov<br />

g<strong>ü</strong>ll<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ns<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>, danılmaz şahid ifad<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri <strong>ə</strong>sl g<strong>ü</strong>nahkarın erm<strong>ə</strong>ni <strong>ə</strong>s<strong>il</strong>li Eduard Qriqoryan<br />

olduğunu s<strong>ü</strong>but etdi.<br />

M<strong>ə</strong>hz h<strong>ə</strong>min g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r <strong>ə</strong>halisinin sayıqlığı n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> y<strong>ü</strong>zl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni a<strong>il</strong><strong>ə</strong>si<br />

q<strong>ə</strong>ddar qriqoryanlardan qoruna b<strong>il</strong>di. Ç<strong>ü</strong>nki <strong>Sumqayıt</strong>da yaşayanların çoxu bir-birini<br />

tanıyır. Minl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlı a<strong>il</strong><strong>ə</strong>si erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> öz evl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> sığınacaq verdi. Buna gör<strong>ə</strong><br />

d<strong>ə</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n daha geniş miqyas almasının qarşısı alı<strong>nd</strong>ı.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Q<strong>ə</strong>tll<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> birbaşa iştirak ed<strong>ə</strong>n Eduard Qriqoryan sonralar etdikl<strong>ə</strong>ri bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> bel<strong>ə</strong> bir ifad<strong>ə</strong><br />

vermişdi: "Atam erm<strong>ə</strong>ni, anam is<strong>ə</strong> rusdur. O, ev<strong>ə</strong> içib g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r, anamı yerli-yersiz döy<strong>ə</strong>r,<br />

t<strong>ə</strong>hqir ed<strong>ə</strong>rdi. B<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n bunlara gör<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n intiqam almaq ist<strong>ə</strong>yirdim v<strong>ə</strong> aldım<br />

da". İstintaq ged<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> b<strong>ə</strong>lli oldu ki, q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> yetir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin bir qismi "Krunk" erm<strong>ə</strong>ni<br />

terror t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atına "<strong>ü</strong>zvl<strong>ü</strong>k" haqqı öd<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rdir. İkic<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>n sonra Xank<strong>ə</strong><strong>nd</strong>id<strong>ə</strong> keçir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n<br />

mitinqd<strong>ə</strong> çıxış ed<strong>ə</strong>n S<strong>il</strong>va Kaputikyan öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri yazdığı şeirl<strong>ə</strong> "t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>nn<strong>ü</strong>m"<br />

etmişdi. So<strong>nd</strong>a yana-yana d<strong>il</strong>in<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>tirmişdi ki, nec<strong>ə</strong> y<strong>ə</strong>ni, diri erm<strong>ə</strong>ni uşağı tapılmadı ki,<br />

q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> yetir<strong>ə</strong>siniz?! Əg<strong>ə</strong>r öl<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n birc<strong>ə</strong>ciyi uşaq olsaydı, m<strong>ə</strong>n sizin hamınızın <strong>ə</strong>li<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n<br />

öp<strong>ə</strong>rdim.<br />

X<strong>il</strong>q<strong>ə</strong>ti xainlikl<strong>ə</strong> dolu olan erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> bir növ <strong>il</strong>k<br />

"m<strong>ə</strong>şq" oldu. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>k planlarının b<strong>ü</strong>növr<strong>ə</strong>sini hör<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>n <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><br />

bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> ölk<strong>ə</strong> r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>m-t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>sik q<strong>ə</strong>rar çıxardı. Q<strong>ə</strong>bul ed<strong>il</strong><strong>ə</strong>n q<strong>ə</strong>rarda göst<strong>ə</strong>r<strong>il</strong>irdi ki,<br />

q<strong>ə</strong>tll<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> birbaşa az<strong>ə</strong>rbaycanlılar iştirak ed<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k m<strong>ə</strong>lum <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> tör<strong>ə</strong>tmişl<strong>ə</strong>r. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<br />

h<strong>ə</strong>min q<strong>ə</strong>rardan lazımınca faydala<strong>nd</strong>ılar v<strong>ə</strong> hazırda da faydalanmaqdadırlar. Bu q<strong>ə</strong>rar<br />

onların "yazıq, zavallı erm<strong>ə</strong>ni" obrazını d<strong>ü</strong>nyaya b<strong>ə</strong>yan etm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong> karlarına g<strong>ə</strong>ldi.<br />

Keçmiş SSRİ Baş Prokurorluğu<strong>nd</strong>a <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlı 444 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong><br />

cinay<strong>ə</strong>t işi açılmış, onlardan 400 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>ri 10-15 sutka saxla<strong>nd</strong>ıqdan sonra buraxılmış, bir<br />

neç<strong>ə</strong>si is<strong>ə</strong> uzunm<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>tli h<strong>ə</strong>bs c<strong>ə</strong>zasına m<strong>ə</strong>hkum ed<strong>il</strong>mişl<strong>ə</strong>r. Keçmiş SSRİ Prokurorluğu<br />

Baş İstintaq İdar<strong>ə</strong>sinin r<strong>ə</strong>is m<strong>ü</strong>avini V.Nenaşev v<strong>ə</strong> SSRİ Prokurorluğu yanı<strong>nd</strong>a x<strong>ü</strong>sus<strong>il</strong><strong>ə</strong><br />

m<strong>ü</strong>h<strong>ü</strong>m işl<strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ntiq V.Qalkinin başçılıq etdikl<strong>ə</strong>ri istintaq araşdırmaları<strong>nd</strong>a<br />

SSRİ DTK-nın v<strong>ə</strong> H<strong>ə</strong>rbi Prokurorluğunun <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>kdaşları iştirak etmişl<strong>ə</strong>r. H<strong>ə</strong>min qruplar<br />

baş vermiş <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>rini cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rin tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n yaradılmış ş<strong>ə</strong>raiti,<br />

t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçıları m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> s<strong>ə</strong>y göst<strong>ə</strong>rmiş, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin özl<strong>ə</strong>ri t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n ed<strong>il</strong>miş<br />

cinay<strong>ə</strong>t <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>ni ört-basdır etm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n qo<strong>nd</strong>arma şahidl<strong>ə</strong>rin ifad<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>saslanaraq<br />

yanlış ittihamnam<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r hazırlayaraq keçmiş ittifaqın m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> baxılmaq<br />

<strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n t<strong>ə</strong>qdim etmişl<strong>ə</strong>r. <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in 18 oktyabr-18 noyabr tarixl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> Moskvada keçmiş<br />

Ali M<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> Ə.Əhm<strong>ə</strong>dovun, Y.C<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rovun, T.İsmayılovun cinay<strong>ə</strong>t işl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong><br />

baxılmışdır. H<strong>ə</strong>min m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> iclasları<strong>nd</strong>a m<strong>ü</strong>tt<strong>ə</strong>himl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> işi b<strong>ü</strong>tövl<strong>ü</strong>kd<strong>ə</strong> yenid<strong>ə</strong>n<br />

40

istintaqa qaytarmaq <strong>ə</strong>v<strong>ə</strong>zin<strong>ə</strong> yalnız Y.C<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rov v<strong>ə</strong> T.İsmayılovun cinay<strong>ə</strong>t materialları<br />

yenid<strong>ə</strong>n istintaqa qaytarılmışdır. Dig<strong>ə</strong>r m<strong>ü</strong>tt<strong>ə</strong>him Ə.Əhm<strong>ə</strong>dov is<strong>ə</strong> heç bir h<strong>ü</strong>quqi d<strong>ə</strong>l<strong>il</strong>s<strong>ü</strong>but<br />

olmadan <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n "t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçısı" kimi g<strong>ü</strong>ll<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hkum ed<strong>il</strong>mişdir.<br />

M<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n q<strong>ə</strong>bul ed<strong>il</strong>miş bu hökm n<strong>ə</strong> az, n<strong>ə</strong> çox 17 ay sonra Moskva<br />

ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> icra olunmuşdur. H<strong>ə</strong>mçinin <strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r sakinl<strong>ə</strong>ri Elçin G<strong>ə</strong>nc<strong>ə</strong>liyev<br />

t<strong>ə</strong>cridxanada m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>mmalı ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>lm<strong>ü</strong>ş, T.İsmayılov is<strong>ə</strong> 15 <strong>il</strong> m<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong><br />

azadlıqdan m<strong>ə</strong>hrum ed<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k siyasi m<strong>ə</strong>hbus kimi Tb<strong>il</strong>isiy<strong>ə</strong> gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>r<strong>il</strong>mişdir. Bir neç<strong>ə</strong> ay<br />

sonra o da h<strong>ə</strong>lak olmuşdur.<br />

Bu g<strong>ü</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r <strong>Sumqayıt</strong>da tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>n fevral <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n b<strong>ə</strong>hr<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k d<strong>ü</strong>nya<br />

ictimaiyy<strong>ə</strong>tinin n<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlıların qaniç<strong>ə</strong>n, q<strong>ə</strong>ddar obrazını yaratmağa, onlarla<br />

birg<strong>ə</strong> yaşamağın qeyri-m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong>nl<strong>ü</strong>y<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong> s<strong>ü</strong>buta yetirm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n h<strong>ə</strong>min hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n zalım,<br />

q<strong>ə</strong>ddar t<strong>ü</strong>rk obrazını formalaşdırırlar.<br />

Ç<strong>ü</strong>nki <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> aparılan araşdırmalar s<strong>ü</strong>but etdi ki, m<strong>ə</strong>hz <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> Dağlıq<br />

Qarabağ m<strong>ü</strong>naqiş<strong>ə</strong>sini alovla<strong>nd</strong>ırmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>l<strong>ü</strong>b<br />

h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n uydurma genosid aktı idi.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Yalnız 1993-<strong>c<strong>ü</strong></strong> <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> xalqın t<strong>ə</strong>kidli t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>bi <strong>il</strong><strong>ə</strong> yenid<strong>ə</strong>n hakimiyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> qayıdan <strong>ü</strong>mumm<strong>il</strong>li<br />

lider Heyd<strong>ə</strong>r Əliyev uzaqgör<strong>ə</strong>nliyi say<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>krli erm<strong>ə</strong>ni siyas<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>rinin t<strong>ə</strong>xribat<br />

xarakterli terror aktlarının qarşısını aldı. M<strong>ə</strong>hz aparılan d<strong>ü</strong>zg<strong>ü</strong>n xarici siyas<strong>ə</strong>t<br />

n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin bir neç<strong>ə</strong> yalançı "genosid" planı d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> çatdırıldı.<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycan xalqı <strong>ə</strong>mi<strong>nd</strong>ir ki, hazırda <strong>ü</strong>mumm<strong>il</strong>li lider Heyd<strong>ə</strong>r Əliyevin siyas<strong>ə</strong>tini<br />

q<strong>ə</strong>tiyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> davam etdir<strong>ə</strong>n respublika Prezidenti İlham Əliyevin s<strong>ə</strong>yl<strong>ə</strong>ri Dağlıq Qarabağ<br />

m<strong>ü</strong>naqiş<strong>ə</strong>sinin <strong>ə</strong>dal<strong>ə</strong>tli h<strong>ə</strong>llini t<strong>ə</strong>min ed<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>k, <strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>li torpaqlarımız geri qaytarılacaqdır.<br />

41<br />

Akif ƏLİYEV,<br />

"Az<strong>ə</strong>rbaycan" 28 fevral <strong>2013</strong>

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

SUMQAYITDA 25 İL ƏVVƏL: fevralın 28-d<strong>ə</strong>n 29-na keç<strong>ə</strong>n gec<strong>ə</strong><br />

Tanınmış jurnalist Eyruz M<strong>ə</strong>mm<strong>ə</strong>dov 25 <strong>il</strong>dir ki, <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n<br />

t<strong>ə</strong>dqiqi <strong>il</strong><strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>şğul olur. Onun “28-d<strong>ə</strong>n 29-na keç<strong>ə</strong>n gec<strong>ə</strong>”, “Erm<strong>ə</strong>ni t<strong>ə</strong>xribatı”,<br />

“<strong>Sumqayıt</strong>da erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin qanlı aksiyası”, “İyirmi <strong>il</strong>d<strong>ə</strong>n sonra”, “<strong>Sumqayıt</strong><br />

<strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin sirrl<strong>ə</strong>ri” kitabları n<strong>ə</strong>şr olunub. Əs<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>ri rus, alman v<strong>ə</strong> ing<strong>il</strong>is d<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong><br />

t<strong>ə</strong>r<strong>c<strong>ü</strong></strong>m<strong>ə</strong> olunmuşdur. Eyruz M<strong>ə</strong>mm<strong>ə</strong>dov h<strong>ə</strong>m d<strong>ə</strong> “<strong>Sumqayıt</strong>ın <strong>ə</strong>ks-s<strong>ə</strong>dası” tammetrajlı,<br />

“<strong>Sumqayıt</strong>ın <strong>ə</strong>ks-s<strong>ə</strong>dası-2”, “<strong>Sumqayıt</strong>” s<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>dli f<strong>il</strong>ml<strong>ə</strong>rinin ssenari m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llifidir.<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> bağlı onun m<strong>ə</strong>qal<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri Rusiya, T<strong>ü</strong>rkiy<strong>ə</strong>, Almaniya v<strong>ə</strong><br />

İng<strong>il</strong>t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> <strong>m<strong>ə</strong>tbuat</strong>ı<strong>nd</strong>a çap olunmuşdur. E.M<strong>ə</strong>mm<strong>ə</strong>dov <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong><br />

bağlı redaksiyamıza t<strong>ə</strong>dqiqat materialı gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>rmişdir. Q<strong>ə</strong>zetimizin bu sayı<strong>nd</strong>an etibar<strong>ə</strong>n<br />

onu oxuculara t<strong>ə</strong>qdim edirik.<br />

T<strong>ə</strong>xribatda Mixa<strong>il</strong> Qarboçovun, DTK-nın v<strong>ə</strong> H<strong>ə</strong>rbi-S<strong>ə</strong>naye Kompleksinin <strong>ə</strong>li vardır.<br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in fevral ayı<strong>nd</strong>a <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n 25 <strong>il</strong> keçir. Öt<strong>ə</strong>n <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong><br />

n<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>r salsaq, bir çox hadis<strong>ə</strong>nin şahidi olarıq. Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası<br />

M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi Komit<strong>ə</strong>sinin Baş katibi M.Qorbaçovun 1985-ci <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> elan etdiyi<br />

“yenid<strong>ə</strong>nqurma” siyas<strong>ə</strong>ti b<strong>ə</strong>zi respublikalarda birm<strong>ə</strong>nalı qarşılanmadı. Erm<strong>ə</strong>nistan<br />

r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi v<strong>ə</strong> Qarabağda yaşayan erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri “yenid<strong>ə</strong>nqurma”dan tarixi bir şans<br />

kimi istifad<strong>ə</strong> etm<strong>ə</strong>k niyy<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>r. Onlar Kremlin d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>yi <strong>il</strong><strong>ə</strong> Az<strong>ə</strong>rbaycana qarşı<br />

torpaq iddiası <strong>il</strong><strong>ə</strong> çıxış etd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. İki qonşu respublika arası<strong>nd</strong>a m<strong>ü</strong>naqiş<strong>ə</strong> yara<strong>nd</strong>ı, bu da<br />

böy<strong>ü</strong>y<strong>ü</strong>b m<strong>ü</strong>harib<strong>ə</strong> s<strong>ə</strong>viyy<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> çatdı. Lakin Az<strong>ə</strong>rbaycan xalqının q<strong>ə</strong>tiyy<strong>ə</strong>ti v<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>mir<br />

irad<strong>ə</strong>si bu avant<strong>ü</strong>rist siyas<strong>ə</strong>tin qarşısını m<strong>ə</strong>rdlikl<strong>ə</strong> aldı. Ulu ö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>r Heyd<strong>ə</strong>r Əliyev<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycanı parçalanmaqdan, qorudu, xalqı s<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rb<strong>ə</strong>r edib d<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> öz irad<strong>ə</strong>sini<br />

göst<strong>ə</strong>rdi. Diplomatik gedişl<strong>ə</strong>r edib Erm<strong>ə</strong>nistan-Az<strong>ə</strong>rbaycan arası<strong>nd</strong>a ged<strong>ə</strong>n m<strong>ü</strong>harib<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong><br />

at<strong>ə</strong>şk<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong> na<strong>il</strong> oldu. “Əsrin m<strong>ü</strong>qav<strong>il</strong><strong>ə</strong>si”n<strong>ə</strong> imza atdı, xarici dövl<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>kdaşlığı<br />

genişl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>irdi, Q<strong>ə</strong>rb<strong>ə</strong> iqteqrsiya siyas<strong>ə</strong>ti ön<strong>ə</strong> ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>di. Hazırda umumm<strong>il</strong>li lider Heyd<strong>ə</strong>r<br />

42

Əliyevin layiqli davamçısı, möht<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>m Prezidentimiz İlham Əliyev d<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>min siyas<strong>ə</strong>ti<br />

uğurla davam etdirir. Dövl<strong>ə</strong>t başçımızın Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>a apardığı islahatlar onun d<strong>ü</strong>nya<br />

ölk<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri arası<strong>nd</strong>a n<strong>ü</strong>fuzunu artırmışdır. B<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n bunlar asan başa g<strong>ə</strong>lm<strong>ə</strong>mişdir.<br />

Bu g<strong>ü</strong>n Az<strong>ə</strong>rbaycan inkişaf dövr<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong> yaşayır. 25 <strong>il</strong> bu<strong>nd</strong>an <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l is<strong>ə</strong> Sovetl<strong>ə</strong>r<br />

Birliyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>, o <strong>c<strong>ü</strong></strong>ml<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>a xaos, anarxiya baş alıb gedirdi. SSRİ-nin ayrıayrı<br />

respublikaları<strong>nd</strong>a m<strong>il</strong>li z<strong>ə</strong>mi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>naqiş<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r baş verir, qarşı t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fl<strong>ə</strong>r biri-birin<strong>ə</strong><br />

d<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>n kimi baxırdılar. Bu m<strong>ü</strong>naqiş<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin yaratdığı alov Az<strong>ə</strong>rbaycanı da b<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>d<strong>ü</strong>. <strong>1988</strong>ci<br />

<strong>il</strong> fevral ayının 28—d<strong>ə</strong>n 29-na keç<strong>ə</strong>n gec<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>da qan tök<strong>ü</strong>ld<strong>ü</strong>. Onun kök<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong> v<strong>ə</strong><br />

mahiyy<strong>ə</strong>tini açıqlamazdan <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l onu qeyd etm<strong>ə</strong>k lazımdır ki, <strong>Sumqayıt</strong> SSRİ dövl<strong>ə</strong>tinin<br />

b<strong>ü</strong>növr<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> qoyulmuş bir barıt ç<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>yi oldu. Böy<strong>ü</strong>k bir imperiyanı dağıtmaq lazım idi.<br />

Bu işd<strong>ə</strong>, ş<strong>ü</strong>bh<strong>ə</strong>siz, Mixa<strong>il</strong> Qorbaçovun da <strong>ə</strong>li var idi.<br />

İri dövl<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r, transm<strong>il</strong>li korporasiyalar, h<strong>ə</strong>rbi-s<strong>ə</strong>naye kompleksi ona t<strong>ə</strong>zyiq edir,<br />

SSRİ-ni dağıdılması <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n m<strong>ə</strong>sl<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r verird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Bir neç<strong>ə</strong> plan hazırlanmışdı. Pribaltika<br />

ölk<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri, Orta Asiya respublikaları , Moldava v<strong>ə</strong> Qafqaz. Heç biri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> ciddi iğtişaşlar<br />

tör<strong>ə</strong>tm<strong>ə</strong>k m<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zin v<strong>ə</strong> k<strong>ə</strong>şfiyyat orqanlarının ist<strong>ə</strong>yi kimi alınmadı. Az<strong>ə</strong>rbaycan v<strong>ə</strong><br />

Erm<strong>ə</strong>nistan arası<strong>nd</strong>a olan m<strong>ü</strong>naqiş<strong>ə</strong> is<strong>ə</strong> torpaq iddiası <strong>il</strong><strong>ə</strong> başla<strong>nd</strong>ı v<strong>ə</strong> onun<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong>ns<strong>ü</strong>zl<strong>ü</strong>y<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong> anlaya<strong>nd</strong>an sonra n<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> tutulmuş ssenari h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong><br />

başlanıldı. Bu, <strong>Sumqayıt</strong> idi. <strong>Sumqayıt</strong> SSRİ-nin iri s<strong>ə</strong>naye ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri kimi tanınırdı. Burada<br />

istehsal ed<strong>il</strong><strong>ə</strong>n m<strong>ə</strong>hsullar Sovet İttifaqının 500 ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> 25 xarici dövl<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> ixrac<br />

olunurdu. Bununla bel<strong>ə</strong>, burada yaşayanların v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>ti heç d<strong>ə</strong> xoşag<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n dey<strong>il</strong>di. Kimya<br />

s<strong>ə</strong>nayesi g<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n-g<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong> inkişaf edir, yeni z<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>rli sex v<strong>ə</strong> istehsalatlar iş<strong>ə</strong> salınırdı. Burada<br />

çalışan g<strong>ə</strong>nc f<strong>ə</strong>hl<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r ekoloji v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>tin acınacaqlı olduğu<strong>nd</strong>an daim şikay<strong>ə</strong>t edird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Lakin onların şikay<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> baxan yox idi. İyirmi min<strong>ə</strong> yaxın f<strong>ə</strong>hl<strong>ə</strong> gec<strong>ə</strong>qo<strong>nd</strong>ularda<br />

yaşayırdı, kriminogen v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>t d<strong>ə</strong> camaatın narazılığına s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>b olurdu. On doqquz min<br />

adam ev növb<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> dayanmışdı. M<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong> tikintisi s<strong>ə</strong>naye obyektl<strong>ə</strong>rinin inşası<strong>nd</strong>an geri<br />

qalırdı. Əhalid<strong>ə</strong> Kommunist Partiyasına, hökum<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> qarşı bir etiraz, narazılıq vardı.<br />

Camaat öz iradlarını mitinql<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> söyl<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başladı. Lakin onların sözl<strong>ə</strong>rini eşid<strong>ə</strong>n<br />

olmadı.<br />

Burada t<strong>ə</strong>xribat tör<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r, insanları qızışdıran provakatorlar da vardı. Çox<br />

maraqlıdır ki, <strong>Sumqayıt</strong>da hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r baş ver<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> SSRİ Dövl<strong>ə</strong>t T<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik Komit<strong>ə</strong>si<br />

yerli orqanlara hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qarışmamaq <strong>ə</strong>mrini vermişdi. Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r zamanı <strong>Sumqayıt</strong>da<br />

100-<strong>ə</strong> yaxın qara göd<strong>ə</strong>kç<strong>ə</strong>li g<strong>ə</strong>ncl<strong>ə</strong>r yeniyetm<strong>ə</strong> uşaqları iğtişaşlara t<strong>ə</strong>hrik edib, cinay<strong>ə</strong>t<br />

tör<strong>ə</strong>dird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. M<strong>ə</strong>g<strong>ə</strong>r <strong>Sumqayıt</strong>a ekstremist qrupların g<strong>ə</strong>lişi yerli t<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik orqanlarına<br />

m<strong>ə</strong>lum dey<strong>il</strong>dimi? Əlb<strong>ə</strong>tt<strong>ə</strong>, m<strong>ə</strong>lum idi. Ancaq Moskvadan qadağa vardı. Son n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>ni<br />

gözl<strong>ə</strong>yird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. N<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> is<strong>ə</strong> insan t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>fatına yol ver<strong>il</strong>di.<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n kök<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>, mahiyy<strong>ə</strong>tini v<strong>ə</strong> qiym<strong>ə</strong>tini verm<strong>ə</strong>zd<strong>ə</strong>n <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l<br />

b<strong>ə</strong>zi siyas<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin, aliml<strong>ə</strong>rin v<strong>ə</strong> tarixç<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin fikrini b<strong>il</strong>s<strong>ə</strong>k pis olmazdı:<br />

Svetlana Lurye, Yerevan Dövl<strong>ə</strong>t Universitetinin elmi işçisi: “Qarabağ uğru<strong>nd</strong>a<br />

m<strong>ü</strong>bariz<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> qoşulan a<strong>nd</strong>an bu işl<strong>ə</strong>rin Moskvanın icaz<strong>ə</strong>si <strong>il</strong><strong>ə</strong> aparıldığına <strong>ə</strong>min idik”,<br />

(“Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi ş<strong>ü</strong>uru<strong>nd</strong>a Rusiyanın v<strong>ə</strong> rusların obrazı” m<strong>ə</strong>qal<strong>ə</strong>si).<br />

43

S.Qriqoryants, Parisd<strong>ə</strong> yaşayan dissident: “SSRİ-nin tarixi başdan-başa qan içi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>dir.<br />

Cinay<strong>ə</strong>tkarlar v<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçılar hamıya m<strong>ə</strong>lumdur. B<strong>ə</strong>s kimdir g<strong>ü</strong>nahkar? Əlb<strong>ə</strong>tt<strong>ə</strong> ki,<br />

Qorbaçov”. (“Russkaya mısl” q<strong>ə</strong>zeti. “Qafqazda faci<strong>ə</strong>” m<strong>ə</strong>qal<strong>ə</strong>si.)<br />

Svante Kornell (ABŞ), Con Xopkins adına Orta Asiya v<strong>ə</strong> Qafqaz Universitetinin baş<br />

direktoru: “Qoşunlar konflikt<strong>ə</strong> qarışmırdılar. Onlar hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> k<strong>ə</strong>nardan laqeydc<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong><br />

baxırdılar. Yeri g<strong>ə</strong>ldikd<strong>ə</strong> is<strong>ə</strong> iki etnik qrupu qızışdırır v<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>dav<strong>ə</strong>t salırdılar”. (“Dağlıq<br />

Qarabağda konflikt:m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nin h<strong>ə</strong>llinin dinamikası v<strong>ə</strong> perspektivi” m<strong>ə</strong>qal<strong>ə</strong>si.)<br />

Aleksey Zverev, rus politoloqu: “SSRİ Dövl<strong>ə</strong>t T<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik Komit<strong>ə</strong>si <strong>Sumqayıt</strong>da<br />

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r zamanı iğtişaşların baş ver<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>yi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n v<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>tll<strong>ə</strong>rin tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>yi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>rdar<br />

idi”. (“Qafqazda m<strong>ü</strong>bahis<strong>ə</strong>li s<strong>ə</strong>rh<strong>ə</strong>dl<strong>ə</strong>r” m<strong>ə</strong>qal<strong>ə</strong>si).<br />

Gevorq Emin, erm<strong>ə</strong>ni şairi: “Rus xalqına bir o q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong> vacib dey<strong>il</strong>dir ki, erm<strong>ə</strong>ni<br />

xalqının tarixini b<strong>il</strong>sin. Rusiya öz tarixin<strong>ə</strong> diqq<strong>ə</strong>t yetirm<strong>ə</strong>lidir v<strong>ə</strong> o<strong>nd</strong>a o, Erm<strong>ə</strong>nistanı<br />

m<strong>ü</strong>dafi<strong>ə</strong> etm<strong>ə</strong>li olacaq. Bu iki dövl<strong>ə</strong>tin siyas<strong>ə</strong>ti h<strong>ə</strong>miş<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>st-<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>b. Rusiyanın<br />

Qarabağ problemi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> mövqeyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n is<strong>ə</strong> çox şey asılıdır”. (V.Stupişinin “M<strong>ə</strong>nim<br />

Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>a missiyam” m<strong>ə</strong>qal<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sitat).<br />

Leonid Borisov, rus politoloqu: “<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> ağır faci<strong>ə</strong> baş vermişdir. Rusiyanın<br />

ziyalıları bir m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>ti satıb, o biri m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tin t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fin<strong>ə</strong> keçd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Bu, az<strong>ə</strong>rbaycanlılara qarşı bir<br />

x<strong>ə</strong>yan<strong>ə</strong>t idi”.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

N.Boroyan, erm<strong>ə</strong>ni tarixçisi: “1918-20-ci <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> daşnak hökum<strong>ə</strong>ti erm<strong>ə</strong>ni xalqının<br />

g<strong>ü</strong>zaranının yaxşılaşdırılması <strong>ə</strong>v<strong>ə</strong>zin<strong>ə</strong>, m<strong>ü</strong>s<strong>ə</strong>lmanları öz ana torpaqları<strong>nd</strong>an qovmaq v<strong>ə</strong><br />

h<strong>ə</strong>min torpaqları işğal etm<strong>ə</strong>k m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dini g<strong>ü</strong>d<strong>ü</strong>rd<strong>ü</strong>”.<br />

Bu ayrı-ayrı politoloq v<strong>ə</strong> tarixç<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin fikirl<strong>ə</strong>ri idi. İ<strong>nd</strong>i is<strong>ə</strong> bir az keçmiş<strong>ə</strong> qayıdaq.<br />

1986-87 -ci <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> (hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n xeyli <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l - m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llif ) Moskvada erm<strong>ə</strong>ni k<strong>il</strong>s<strong>ə</strong>sinin<br />

qarşısı<strong>nd</strong>a m<strong>ü</strong>t<strong>ə</strong>madi olaraq mitinql<strong>ə</strong>r keçir<strong>il</strong>irdi. H<strong>ə</strong>min mitinql<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> özl<strong>ə</strong>rini demokrat<br />

adla<strong>nd</strong>ıran Çerniçenko, Staravoytova, Stankeviç, Nuykin, Afanasyev v<strong>ə</strong> başqaları çıxış<br />

edir, Dağlıq Qarabağla bağlı Stalin dövr<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qarşı <strong>ə</strong>dal<strong>ə</strong>tsiz q<strong>ə</strong>rar<br />

ver<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>sini s<strong>ü</strong>but etm<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>yird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Antiaz<strong>ə</strong>rbaycan t<strong>ə</strong>bliğatı g<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n-g<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong> artırdı. V<strong>ə</strong><br />

son n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> iki respublika arası<strong>nd</strong>a m<strong>ü</strong>harib<strong>ə</strong> başla<strong>nd</strong>ı...<br />

25 <strong>il</strong>dir ki, <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n t<strong>ə</strong>dqiqatı <strong>il</strong><strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>şğulam. Bu <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r <strong>ə</strong>rzi<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

bir çox m<strong>ə</strong>qamlara aydınlıq g<strong>ə</strong>tir<strong>il</strong>ib, erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>rinin hiyl<strong>ə</strong>g<strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>kirli<br />

siyas<strong>ə</strong>tini ifşa etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> çalışmışam. 1980-cı <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rin ikinci yarısı<strong>nd</strong>a Sovetl<strong>ə</strong>r Birliyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

demokratiya, aşkarlıq, fikir pl<strong>ü</strong>arizmi ş<strong>ü</strong>arı ön plana ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>di. K<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi informasiya<br />

vasit<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> mövcud hakimiyy<strong>ə</strong>tin 70 <strong>il</strong> <strong>ə</strong>rzi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> SSRİ-d<strong>ə</strong> baş ver<strong>ə</strong>n neqativ halları,<br />

insan h<strong>ü</strong>quqlarına qarşı haqsızlıqları, <strong>m<strong>ə</strong>tbuat</strong> <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> olan senzuranı açıq-aşkar t<strong>ə</strong>nqid<br />

etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başladılar. Radikal q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r insanları işd<strong>ə</strong>n ayırıb k<strong>ü</strong>ç<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> mitinql<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>v<strong>ə</strong>t<br />

etd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Zavod v<strong>ə</strong> fabrikl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>t<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r başla<strong>nd</strong>ı. B<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n bunların qarşısını almaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n<br />

partiya funksionerl<strong>ə</strong>ri, kommunist rejiminin saxlanılmasını arzulayanlar ölk<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> xaos<br />

yaradanlara qarşı ciddi t<strong>ə</strong>dbir görm<strong>ə</strong>yi M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi Komit<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n, M.Qorbaçovdan t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>b<br />

edird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Lakin Qorbaçov q<strong>ə</strong>ti addımlar atmırdı. B<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n bunları o, demokratik h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>kat<br />

adla<strong>nd</strong>ırırdı. H<strong>ə</strong>min <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r m<strong>il</strong>li respublikalarda SSRİ-nin t<strong>ə</strong>rkibi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n çıxmaq ş<strong>ü</strong>arları<br />

artıq s<strong>ə</strong>sl<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong> idi.<br />

44

Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r M.Qorbaçovun d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>yi <strong>il</strong><strong>ə</strong> Dağlıq Qarbağı Az<strong>ə</strong>rbaycan Respublikası<strong>nd</strong>an<br />

alıb Erm<strong>ə</strong>nistan Respublikasına qatmaq ist<strong>ə</strong>yird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Bunun da öz s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>bi vardı. Rus<br />

imperiyası <strong>ə</strong>srl<strong>ə</strong>r boyu Qafqazı öz n<strong>ə</strong>zar<strong>ə</strong>ti altı<strong>nd</strong>a saxlamağa çalışmış, Ş<strong>ə</strong>rqd<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>sir<br />

dair<strong>ə</strong>sini genişl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>irm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> s<strong>ə</strong>y göst<strong>ə</strong>rmişdir.<br />

M.Qorbaçov erm<strong>ə</strong>nip<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>st mövqe tutsa da, bu probleml<strong>ə</strong> bağlı apardığı gizlin siyas<strong>ə</strong>t<br />

d<strong>ü</strong>y<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>şm<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>. Bu problemin h<strong>ə</strong>ll olunması<strong>nd</strong>a böy<strong>ü</strong>k bir mane<strong>ə</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> qarşılaşmışdı.<br />

Bu da Heyd<strong>ə</strong>r Əliyev idi. Ulu ö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>rin Siyasi B<strong>ü</strong>roda v<strong>ə</strong> hök<strong>ü</strong>m<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong> böy<strong>ü</strong>k nufuz sahibi<br />

olduğunu n<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> alan Baş katib M.Qorbaçov <strong>il</strong>k <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağla bağlı m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ni<br />

qabartmırdı. 1987-ci <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> Heyd<strong>ə</strong>r Əliyev v<strong>ə</strong>zif<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n ged<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonra Dağlıq Qarabağ<br />

mexanizmi iş<strong>ə</strong> salı<strong>nd</strong>ı.<br />

M.Qorbaçovun iqtisadi m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> köm<strong>ə</strong>kçisi, akademik A.Aqanbekyan Fransaya<br />

ezam olu<strong>nd</strong>u. O, Parisd<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni elitası qarşısı<strong>nd</strong>a çıxış etdi v<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağın<br />

Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>an alınıb Erm<strong>ə</strong>nistana ver<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>sinin m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong>n olduğunu s<strong>ü</strong>but etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong><br />

çalışdı. Bu haqda Parisd<strong>ə</strong> n<strong>ə</strong>şr olunan “Humanite” q<strong>ə</strong>zeti geniş material d<strong>ə</strong>rc etdi. Onu<br />

da qeyd edim ki, bu s<strong>ə</strong>tirl<strong>ə</strong>rin m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llifi 1990-cı <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rin <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> “<strong>Sumqayıt</strong>ın <strong>ə</strong>kss<strong>ə</strong>dası”<br />

adlı s<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>dli f<strong>il</strong>min ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>işl<strong>ə</strong>ri zamanı M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi Komit<strong>ə</strong>nin katibi, Siyasi B<strong>ü</strong>ronun<br />

<strong>ü</strong>zv<strong>ü</strong>, M.Qorbaçovun “yenid<strong>ə</strong>nqurma” siyas<strong>ə</strong>tinin baş “memarı” sayılan Aleksa<strong>nd</strong>r<br />

Yakovlevd<strong>ə</strong>n m<strong>ü</strong>sahib<strong>ə</strong> alark<strong>ə</strong>n o, qeyd etmişdir ki, “Aqanbekyan Fransaya<br />

getm<strong>ə</strong>mişd<strong>ə</strong>n qabaq Qorbaçovun yanı<strong>nd</strong>a olmuş, Parisd<strong>ə</strong>ki çıxışının tezisl<strong>ə</strong>ri <strong>il</strong><strong>ə</strong> onu<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

tanış etmişdir. Qorbaçovdan d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>k ala<strong>nd</strong>an sonra o, Parisd<strong>ə</strong> bel<strong>ə</strong> bir b<strong>ə</strong>yanatla çıxış<br />

etmişdir”.<br />

Haşiy<strong>ə</strong>: Burada bir faktı oxucuların diqq<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> çatdırmaq ist<strong>ə</strong>rdim. Aqanbekyanın<br />

Fransanın paytaxtı<strong>nd</strong>a çıxışı<strong>nd</strong>an xeyli <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l Dağlıq Qarabağ m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>si xaricd<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni<br />

diasporları t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n qaldırılmışdı. 1987-ci <strong>il</strong>in yazı<strong>nd</strong>a Yunanıstanın paytaxtı Afina<br />

ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> “Erm<strong>ə</strong>ni m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>si v<strong>ə</strong> t<strong>ü</strong>rk ekspansionizmi” adı altı<strong>nd</strong>a beyn<strong>ə</strong>lxalq konfrans<br />

keçir<strong>il</strong>mişdi. Bu konfransda Erm<strong>ə</strong>nistan SSR-d<strong>ə</strong>n bir neç<strong>ə</strong> n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> iştirak<br />

etmişdir. Burada Dağlıq Qarabağ problemin<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> toxunulmuşdu. Konfrans bel<strong>ə</strong> bir q<strong>ə</strong>rar<br />

çıxartmışdı ki, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin ir<strong>ə</strong>li s<strong>ü</strong>rd<strong>ü</strong>kl<strong>ə</strong>ri problem siyasi yolla h<strong>ə</strong>ll olunmalıdır".<br />

Gör<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ü</strong>y<strong>ü</strong> kimi, Afinada keçir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n konfrans Dağlıq Qarabağ problemini qabartmaq<br />

<strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n atılan <strong>il</strong>k addımlardan idi. Aqanbekyanın çıxışı da t<strong>ə</strong>sad<strong>ü</strong>fi dey<strong>il</strong>di. Onun bu<br />

b<strong>ə</strong>yanatına Az<strong>ə</strong>rbaycan xalqı k<strong>ə</strong>skin reaksiya verdi. “Əd<strong>ə</strong>biyyat v<strong>ə</strong> inc<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>t” q<strong>ə</strong>zeti<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

m<strong>ə</strong>rhum akademik Ziya B<strong>ü</strong>nyadovun ifşaedici m<strong>ə</strong>qal<strong>ə</strong>si d<strong>ə</strong>rc olu<strong>nd</strong>u. Yerl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong><br />

yığıncaqlar, toplantılar keçir<strong>il</strong>di. Aqanbekyanın avant<strong>ü</strong>rist çıxışı t<strong>ə</strong>nqid olu<strong>nd</strong>u.<br />

Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r is<strong>ə</strong> ist<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n <strong>ə</strong>l ç<strong>ə</strong>km<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>mird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Onlar daha radikal mövqe tutdular.<br />

SSRİ r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyin<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>zyiql<strong>ə</strong>r etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başladılar.<br />

Dağlıq Qarabağda erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri, Yereva<strong>nd</strong>a yaşayan v<strong>ə</strong> qatı şovinist yazıçılar<br />

Zori Balayan, S<strong>il</strong>va Kaputikyan, Sero Xanzadyan v<strong>ə</strong> başqaları xalqı ita<strong>ə</strong>tsizliy<strong>ə</strong> çağırır,<br />

Dağlıq Qarabağı Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>an ayırmaq ş<strong>ü</strong>arları k<strong>ü</strong>ç<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> gec<strong>ə</strong>-g<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ü</strong>z s<strong>ə</strong>sl<strong>ə</strong>nirdi.<br />

H<strong>ə</strong>min <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r Moskvada erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fini saxlayanlar, onlara maddi v<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>vi d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>k<br />

ver<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rin sayı g<strong>ü</strong>nb<strong>ə</strong>g<strong>ü</strong>n artırdı. Rusiyanın k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi informasiya vasit<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

Az<strong>ə</strong>rbaycan <strong>ə</strong>lehin<strong>ə</strong> k<strong>ə</strong>skin yazılar d<strong>ə</strong>rc olunur, Dağlıq Qarabığın tarix<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong><br />

45

m<strong>ə</strong>xsus olduqlarını s<strong>ü</strong>but etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> çalışırdılar. Bu işd<strong>ə</strong> canf<strong>ə</strong>şanlıq göst<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n<br />

Boroviki, Staravoytovanı, Saxarovu, Burlatskini, Nuykini, Korotiçi, Əlixanyan-Bonneri,<br />

Çerniçenkonu v<strong>ə</strong> başqalarını misal göst<strong>ə</strong>rm<strong>ə</strong>k olar. Erm<strong>ə</strong>ni lobbisinin maddi<br />

imkanlarına arxalan v<strong>ə</strong> o<strong>nd</strong>an sui-istifad<strong>ə</strong> ed<strong>ə</strong>n Moskavanın bu “demokrat q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri”<br />

xalqımızın <strong>ü</strong>nvanına yalan—böhtan yağdırmaqla m<strong>ə</strong>şğul id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. “Böy<strong>ü</strong>k Erm<strong>ə</strong>nistan”<br />

dövl<strong>ə</strong>ti yaratmaq x<strong>ü</strong>lyası erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>rini, radikal q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri sakitl<strong>ə</strong>şdirmir, torpaq<br />

iddiası <strong>il</strong><strong>ə</strong> tez-tez k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi informasiya vasit<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> çıxış edird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Burada başqa bir<br />

misal ç<strong>ə</strong>km<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>rdim.<br />

1967-ci <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> T<strong>ü</strong>rkiy<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> n<strong>ə</strong>şr olunan “C<strong>ü</strong>mhuriyy<strong>ə</strong>t” q<strong>ə</strong>zeti yazırdı: “Sovet Rusiyasının<br />

xarici işl<strong>ə</strong>r naziri Molotov 1945-ci <strong>il</strong> iyunun 7-d<strong>ə</strong> T<strong>ü</strong>rkiy<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> nota verdi. Bu notada<br />

Qafqazın ş<strong>ə</strong>rq v<strong>il</strong>ay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n Qars, Ərdahan geri ist<strong>ə</strong>n<strong>il</strong>ir v<strong>ə</strong> boğazlarda rus<br />

<strong>ü</strong>st<strong>ü</strong>nl<strong>ü</strong>y<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong> t<strong>ə</strong>min etm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n bir sıra t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>r ir<strong>ə</strong>li s<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>l<strong>ü</strong>rd<strong>ü</strong>. Bu m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> o dövr<strong>ü</strong>n<br />

qanlı rus imperializminin z<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r m<strong>ə</strong>stliyi t<strong>ü</strong>rk inamının v<strong>ə</strong> c<strong>ə</strong>sar<strong>ə</strong>tinin qranit qayasına<br />

toxu<strong>nd</strong>u. Almaniyaya qalib g<strong>ə</strong>ls<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong>, Stalin siyas<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>ğlub olan anqlosaksonlar<br />

h<strong>ə</strong>min anlarda T<strong>ü</strong>rkiy<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> arxa durmadılar. El<strong>ə</strong> o zaman T<strong>ü</strong>rkiy<strong>ə</strong> xarici işl<strong>ə</strong>r naziri<br />

Nurulla S<strong>ü</strong>m<strong>ə</strong>r <strong>il</strong><strong>ə</strong> Sovet elçisi Vinoqradov arası<strong>nd</strong>a baş tutmuş aşağıdakı söhb<strong>ə</strong>t<br />

maraqlıdır.<br />

Nurulla S<strong>ü</strong>m<strong>ə</strong>r: - D<strong>ü</strong>nya <strong>ü</strong>z<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>n böy<strong>ü</strong>k bir parçasına sahib olan Rusiyanın<br />

doğrudanmı daha artıq torpağa ehtiyacı vardır?<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Vinoqradov:-Torpağa ehtiyacı olan Rusiya dey<strong>il</strong>, Erm<strong>ə</strong>nistan Sovet Sosialist<br />

Respublikasıdır".<br />

Yaxın tarixd<strong>ə</strong>n daha bir misal ç<strong>ə</strong>km<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>yir<strong>ə</strong>m: SSRİ Dövl<strong>ə</strong>t T<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik Komit<strong>ə</strong>si<br />

s<strong>ə</strong>drinin birinci m<strong>ü</strong>avini F<strong>il</strong>ip Bobkovun Moskvada “DTK v<strong>ə</strong> hakimiyy<strong>ə</strong>t” adlı kitabı<br />

çapdan çıxmışdır. M<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llif h<strong>ə</strong>min kitabda yazır: “<strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong>hş<strong>ə</strong>tli<br />

gec<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n sonra m<strong>ə</strong>n tikinti kombinatının f<strong>ə</strong>hl<strong>ə</strong>si olan bir erm<strong>ə</strong>ni qadını <strong>il</strong><strong>ə</strong> söhb<strong>ə</strong>t<br />

etdim. Onun g<strong>ə</strong>lini ağır g<strong>ü</strong>n keçirmiş, oğlu is<strong>ə</strong> yaralanmışdı.<br />

-Siz el<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>irsiniz ki, Yereva<strong>nd</strong>a olan ziyalılar biz erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r haqqı<strong>nd</strong>a d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>rl<strong>ə</strong>r? -<br />

dey<strong>ə</strong> qadın b<strong>il</strong>dirdi. - Xeyr. Onlar torpaq haqqı<strong>nd</strong>a d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>rl<strong>ə</strong>r. Dağlıq Qarabağ da<br />

onlara bu m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n lazımdır"<br />

H<strong>ə</strong>min kitabdan daha bir misal: “M<strong>ə</strong>n bir neç<strong>ə</strong> aydan sonra Moskvada Erm<strong>ə</strong>nistan<br />

SSR Nazirl<strong>ə</strong>r Soveti s<strong>ə</strong>drinin sabiq birinci m<strong>ü</strong>avini Kirokosyanla gör<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>m. T<strong>ə</strong>qa<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong><br />

idi. O, uzun m<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>t m<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong> izah edirdi ki, Dağlıq Qarabağ onlara n<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n lazımdır.<br />

-Biz<strong>ə</strong> torpaq lazımdır, - dedi.<br />

-Niy<strong>ə</strong>? - t<strong>ə</strong><strong>ə</strong>c<strong>c<strong>ü</strong></strong>bl<strong>ə</strong> soruşdum.<br />

-Ç<strong>ü</strong>nki erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>an çıxıb gedirl<strong>ə</strong>r, ona gör<strong>ə</strong> ki, torpaqları yoxdur.<br />

- Hara?<br />

-Stavropol v<strong>il</strong>ay<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong>, Sibir<strong>ə</strong>, M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi Rusiyaya.<br />

-Burada pis n<strong>ə</strong> var ki?<br />

46

-Nec<strong>ə</strong> y<strong>ə</strong>ni? M<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>t dağılır. Rusiyanın m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif rayonlarına köçm<strong>ə</strong>nin qarşısını almaq<br />

<strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n biz<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>q torpaq lazımdır".<br />

Artıq ş<strong>ə</strong>rh<strong>ə</strong> ehtiyac yoxdur.<br />

* * *<br />

1987-ci <strong>il</strong>in dekabr ayı<strong>nd</strong>a M.Qorbaçov Amerikada r<strong>ə</strong>smi s<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> oldu. Kaliforniya<br />

ştatı<strong>nd</strong>a o, erm<strong>ə</strong>ni elitası <strong>il</strong><strong>ə</strong> gör<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>. Gör<strong>ü</strong>şd<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağ m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>sinin erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin<br />

xeyrin<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>ll olunması da m<strong>ü</strong>zakir<strong>ə</strong> olu<strong>nd</strong>u. M.Qorbaçov bu m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> tarixin erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong><br />

qarşı <strong>ə</strong>dal<strong>ə</strong>tsiz mövqe tutduğunu söyl<strong>ə</strong>di v<strong>ə</strong> bu problemi Siyasi B<strong>ü</strong>roda m<strong>ü</strong>zakir<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong><br />

çıxaracağını b<strong>il</strong>dirdi. Amerika-Erm<strong>ə</strong>ni İcmaası Qorbaçova v<strong>ə</strong> onun xanımına Amerika<br />

r<strong>ə</strong>ssamı İnok Klousonun “Karta Vselennoy”, Ayvazovskinin “Peterburq. Vid na strelku<br />

Vas<strong>il</strong>yevskoqo ostrova” <strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>rini, Şakinyan a<strong>il</strong><strong>ə</strong>si is<strong>ə</strong> XVII <strong>ə</strong>sr rus <strong>ə</strong>lyazmalar kitabını<br />

h<strong>ə</strong>diyy<strong>ə</strong> verd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Bu<strong>nd</strong>an <strong>ə</strong>lav<strong>ə</strong>, Raisa Maksimovna Qorbaçovaya br<strong>il</strong>yantla b<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>miş<br />

qiym<strong>ə</strong>tli qolbağ da bağışla<strong>nd</strong>ı. Moskvaya qayıdan M.Qorbaçov v<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>yat yoldaşı s<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>t<br />

<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>rini v<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>lyazmaları dövl<strong>ə</strong>t muzeyl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>hv<strong>il</strong> verd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Br<strong>il</strong>yant qolbağı is<strong>ə</strong> birinci<br />

xanım qiym<strong>ə</strong>tli h<strong>ə</strong>diyy<strong>ə</strong> kimi öz<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> saxladı.<br />

Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>a v<strong>ə</strong> Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>a Dağlıq Qarabağla v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>t is<strong>ə</strong> durmadan g<strong>ə</strong>rgin<br />

v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>t alırdı.<br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> fevral ayının 12-d<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağ V<strong>il</strong>ay<strong>ə</strong>t Partiya Komit<strong>ə</strong>sinin qarşısı<strong>nd</strong>a<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r mitinq keçirm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başladılar v<strong>ə</strong> bu, k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi xarakter aldı. Əld<strong>ə</strong> olunan<br />

materiallara <strong>ə</strong>sas<strong>ə</strong>n dem<strong>ə</strong>k olar ki, erm<strong>ə</strong>ni xalqı m<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zd<strong>ə</strong>n idar<strong>ə</strong> olunur, <strong>ə</strong>halini<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlılara qarşı qızışdırırdılar. Bel<strong>ə</strong> ki, Hadrut rayonu<strong>nd</strong>a erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

“B<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n m<strong>ü</strong>s<strong>ə</strong>lmanlar qırılmalı, Dağlıq Qarabağ azad olunmalıdır!” çağırışları yazılmış<br />

v<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>q<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri yayırdılar.<br />

Antiaz<strong>ə</strong>rbaycan t<strong>ə</strong>bliğatı g<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n-g<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>cl<strong>ə</strong>nirdi. Bunu n<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> alan Moskva<br />

r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi bir qrup erm<strong>ə</strong>nini M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi Komit<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>bul etdi. Hadrut partiya komit<strong>ə</strong>sinin<br />

qarşısına toplaşan mitinq iştirakçılarına Dağlıq Qarabağ V<strong>il</strong>ay<strong>ə</strong>t Partiya Komit<strong>ə</strong>sinin<br />

birinci katibi Gevorkov t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n teleqram gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>r<strong>il</strong>di. Teleqramda dey<strong>il</strong>irdi :"DQMV<br />

n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi Komit<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>bul olu<strong>nd</strong>u. Lazımı s<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>dl<strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>hv<strong>il</strong> ver<strong>il</strong>di. Bizi<br />

ina<strong>nd</strong>ırdılar ki, m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> bizim xeyrimiz<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>ll olunacaqdır”.<br />

Lakin bu, m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tçi q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri razı salmadı. Fevralın 16-da v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>t daha da<br />

g<strong>ə</strong>rginl<strong>ə</strong>şm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başladı. Hadrut Rayon Partiya Komit<strong>ə</strong>sinin b<strong>ü</strong>ro <strong>ü</strong>zvl<strong>ə</strong>rinin imzası <strong>il</strong><strong>ə</strong><br />

Moskvaya, M.Qorbaçova aşağıdakı m<strong>ə</strong>zmu<strong>nd</strong>a teleqram gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>r<strong>il</strong>di: “Biz, Hadrut<br />

Partiya Komit<strong>ə</strong>sinin b<strong>ü</strong>ro <strong>ü</strong>zvl<strong>ə</strong>ri siz<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>dirm<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>yirik ki, son g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>r Dağlıq Qarabağ<br />

problemi <strong>il</strong><strong>ə</strong> <strong>ə</strong>laq<strong>ə</strong>dar rayo<strong>nd</strong>a v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>t xoşag<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n dey<strong>il</strong>dir. Xahiş edirik m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nin<br />

<strong>ə</strong>dal<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>ll olunmasına q<strong>ə</strong>rar ver<strong>ə</strong>siniz”.<br />

Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin çirkin v<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>sassız b<strong>ə</strong>yanatları az<strong>ə</strong>rbaycanlıların <strong>ə</strong>ks- mövqe tutmasına<br />

t<strong>ə</strong>kan verdi. Dağlıq Qarabağ <strong>ə</strong>trafı<strong>nd</strong>a olan rayonlarda mitinql<strong>ə</strong>r keçir<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başlanıldı.<br />

İki xalq arası<strong>nd</strong>a toqquşma baş verdi. Əsk<strong>ə</strong>ra<strong>nd</strong>a iki az<strong>ə</strong>rbaycanlı - Quliyev v<strong>ə</strong> Hacıyev<br />

öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>ld<strong>ü</strong>.<br />

47

Erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri Dağlıq Qarabağda şayi<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r yaymağa başladılar. Guya Hadrutda v<strong>ə</strong><br />

Mardakertd<strong>ə</strong> bir qrup az<strong>ə</strong>rbaycanlı avtomaşı<strong>nd</strong>a ged<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri at<strong>ə</strong>ş<strong>ə</strong> tutmuş v<strong>ə</strong> bir<br />

neç<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>nini öld<strong>ü</strong>rm<strong>ü</strong>ş, Leninavan k<strong>ə</strong><strong>nd</strong>i<strong>nd</strong><strong>ə</strong> is<strong>ə</strong> bir erm<strong>ə</strong>ni q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> yetir<strong>il</strong>mişdir.<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycan Dax<strong>il</strong>i İşl<strong>ə</strong>r Nazirliyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r bu şayi<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin <strong>ə</strong>sassız<br />

olduğunu b<strong>il</strong>dird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Yerl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> mitinqç<strong>il</strong><strong>ə</strong>r sakitl<strong>ə</strong>şm<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>mird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Mixa<strong>il</strong> Qorbaçov M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi Komit<strong>ə</strong>nin<br />

katibl<strong>ə</strong>ri, Siyasi B<strong>ü</strong>ro <strong>ü</strong>zvl<strong>ə</strong>ri Razumovskini Bakıya, Demiçevi Xank<strong>ə</strong><strong>nd</strong>iy<strong>ə</strong>, Yakovlevi<br />

Yerevana gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>rdi. Onlar yerl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> f<strong>ə</strong>allarla gör<strong>ü</strong>ş keçird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r, xalq arası<strong>nd</strong>a oldular.<br />

Qorbaçovun partiya funksionerl<strong>ə</strong>rini Qafqaza gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>rm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong> bir m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>di vardı. O,<br />

Dağlıq Qarabağla bağlı h<strong>ə</strong>r iki xalqın ictimai r<strong>ə</strong>yini öyr<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>yirdi. İctimai r<strong>ə</strong>y is<strong>ə</strong><br />

Erm<strong>ə</strong>nistanın <strong>ə</strong>leyhin<strong>ə</strong> oldu. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r bununla razılaşmadılar v<strong>ə</strong> çox iyr<strong>ə</strong>nc metodlara<br />

<strong>ə</strong>l atdılar. Onlar v<strong>ə</strong> xaricd<strong>ə</strong> yaşayan erm<strong>ə</strong>ni lobbisi Dağlıq Qarabağın Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>an<br />

alınmasının qeyri-m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong>n olduğunu anlayıb çirkin t<strong>ə</strong>bliğat mexanizmini iş<strong>ə</strong> saldılar.<br />

Bir sıra erm<strong>ə</strong>ni yazıçıları, publisistl<strong>ə</strong>ri yalan v<strong>ə</strong> iftira xarakterli yazıları <strong>il</strong><strong>ə</strong> Az<strong>ə</strong>rbaycan<br />

xalqına böhtan atmağa başladılar. Nuykin, Ulubabyan, Aramyan, Staravoytova,<br />

Xanzadyan, Balayan, Kaputikyan Moskvada n<strong>ə</strong>şr olunan k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi informasiya<br />

vasit<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> çıxış ed<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k Az<strong>ə</strong>rbaycana v<strong>ə</strong> onun s<strong>ü</strong>lhp<strong>ə</strong>rv<strong>ə</strong>r xalqına h<strong>ə</strong>dyanlar<br />

yağdırdılar. Onlara bel<strong>ə</strong> geniş ş<strong>ə</strong>rait yaradan Sov İKP M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi Komit<strong>ə</strong>sinin katibi,<br />

Siyasi B<strong>ü</strong>ronun <strong>ü</strong>zv<strong>ü</strong> Aleksa<strong>nd</strong>r Yakovlev idi. Ölk<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi informasiya vasit<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<br />

onun <strong>ə</strong>li<strong>nd</strong><strong>ə</strong> c<strong>ə</strong>ml<strong>ə</strong>şmişdi. O, redaktorların çoxunu yen<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri <strong>il</strong><strong>ə</strong> <strong>ə</strong>v<strong>ə</strong>z etmiş, öz<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong><br />

Qorbaçova s<strong>ə</strong>daq<strong>ə</strong>tli adamları <strong>m<strong>ə</strong>tbuat</strong> orqanlarına r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>yin etmişdi. Onlar da öz<br />

n<strong>ə</strong>şirl<strong>ə</strong>rinin s<strong>ə</strong>hif<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> geniş yer ayırırdılar. “Moskovskiye novosti” q<strong>ə</strong>zeti<br />

v<strong>ə</strong> “Oqonek” jurnalı bu m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> x<strong>ü</strong>sus<strong>il</strong><strong>ə</strong> canf<strong>ə</strong>şanlıq göst<strong>ə</strong>rird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. A.Yakovlevin kim<br />

oduğu da hamıya tezlikl<strong>ə</strong> b<strong>ə</strong>lli oldu.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

SSRİ Dövl<strong>ə</strong>t T<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik Komit<strong>ə</strong>sinin sabiq s<strong>ə</strong>dri V.Kruçkov 1993-<strong>c<strong>ü</strong></strong> <strong>il</strong>d<strong>ə</strong><br />

“Sovetskaya Rossiya” q<strong>ə</strong>zeti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> “Posol bedı” m<strong>ə</strong>qal<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> qeyd edirdi ki, “Aleksa<strong>nd</strong>r<br />

Yakovlev uzun m<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>t Kanadada SSRİ-nin s<strong>ə</strong>firi işl<strong>ə</strong>mişdir. Amerika M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi<br />

K<strong>ə</strong>şfiyyat İdar<strong>ə</strong>si onu <strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> almış v<strong>ə</strong> SSRİ-nin dağılması istiqam<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> o<strong>nd</strong>an istifad<strong>ə</strong><br />

etmişdir. Moskvaya r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliy<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>tir<strong>il</strong><strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonra A. Yakovlev etnik qrupların arası<strong>nd</strong>a<br />

konfliktl<strong>ə</strong>rin qızışdırılması<strong>nd</strong>a <strong>m<strong>ə</strong>tbuat</strong>dan geniş istifad<strong>ə</strong> edirdi. Bel<strong>ə</strong> ki, b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n media<br />

onun <strong>ə</strong>li<strong>nd</strong><strong>ə</strong> idi. Onu da dem<strong>ə</strong>k lazımdır ki, Dağlıq Qarabağla bağlı b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> o,<br />

Erm<strong>ə</strong>nistanın t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fini saxlayırdı”.<br />

Dağlıq Qarabağ problemi <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlı xaricd<strong>ə</strong> yaşayan erm<strong>ə</strong>ni lobbisi x<strong>ü</strong>sus<strong>il</strong><strong>ə</strong><br />

f<strong>ə</strong>allaşmışdı. “Nyu-York Taymes” q<strong>ə</strong>zeti yazırdı ki, DQMV-nin Erm<strong>ə</strong>nistanın t<strong>ə</strong>rkibin<strong>ə</strong><br />

ver<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si haqqı<strong>nd</strong>a t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>rin m<strong>ü</strong>dafi<strong>ə</strong>si <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n ABŞ-da keçir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n mitinql<strong>ə</strong>rin, dem<strong>ə</strong>k olar<br />

ki, hamısının t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçısı erm<strong>ə</strong>ni k<strong>il</strong>s<strong>ə</strong>sidir. Bu, h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong>n bel<strong>ə</strong> idi. Ç<strong>ü</strong>nki bu işd<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni<br />

Qriqoryan k<strong>il</strong>s<strong>ə</strong>si daha çox f<strong>ə</strong>allıq göst<strong>ə</strong>rirdi. K<strong>il</strong>s<strong>ə</strong>nin Az<strong>ə</strong>rbaycana qarşı apardığı<br />

t<strong>ə</strong>bliğata fikir ver<strong>ə</strong>k: “Amerikanın s<strong>ə</strong>si” radiostansiyası erm<strong>ə</strong>ni redaksiyasının etirafıına<br />

gör<strong>ə</strong>, “aşkarlıq ş<strong>ü</strong>arı” <strong>il</strong><strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni Qriqoryan k<strong>il</strong>s<strong>ə</strong>si, erm<strong>ə</strong>ni xalqının h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>katına başçılıq<br />

etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağın Erm<strong>ə</strong>nistanın t<strong>ə</strong>rkibin<strong>ə</strong> qatılması t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>bini ir<strong>ə</strong>li s<strong>ü</strong>rm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong><br />

başlamışdır. Erm<strong>ə</strong>ni din xadiml<strong>ə</strong>ri b<strong>il</strong>dirmişl<strong>ə</strong>r ki, Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası<br />

M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi Komit<strong>ə</strong>sinin Baş katibi Mixa<strong>il</strong> Qorbaçov bu m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ni erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin xeyrin<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>ll<br />

etm<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>, daha q<strong>ə</strong>ti t<strong>ə</strong>dbirl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>l atacaqlar.<br />

48

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> fevral ayının 25-d<strong>ə</strong> Erm<strong>ə</strong>nistanın m<strong>il</strong>li televiziyası <strong>il</strong><strong>ə</strong> Erm<strong>ə</strong>ni Qriqoryan<br />

k<strong>il</strong>s<strong>ə</strong>sinin katalikosu Vazgen çıxış ed<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k demişdi: “Dağlıq Qarabağın Erm<strong>ə</strong>nistana<br />

birl<strong>ə</strong>şdir<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>sini tamam<strong>il</strong><strong>ə</strong> qanuni, Konstitusiyaya uyğun v<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>bii hesab edir<strong>ə</strong>m. Bu<br />

g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>r m<strong>ə</strong>n bizim xaricd<strong>ə</strong>ki k<strong>il</strong>s<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atları<strong>nd</strong>an çoxlu m<strong>ə</strong>ktub alıram, onlar m<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong> z<strong>ə</strong>ng<br />

vururlar ki, Sovet hökum<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>raci<strong>ə</strong>t edim v<strong>ə</strong> xahiş edim ki, Dağlıq Qarabağ<br />

m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>sinin Sovet İttifaqının Konstitusiyasına v<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağ Muxtar V<strong>il</strong>ay<strong>ə</strong>ti Xalq<br />

Deputatları Sovetinin q<strong>ə</strong>rarına <strong>ə</strong>sas<strong>ə</strong>n <strong>ə</strong>dal<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>ll etsin. M<strong>ə</strong>n bu b<strong>ə</strong>yanatlari d<strong>ə</strong> iş<strong>ə</strong><br />

qoşmuşam v<strong>ə</strong> bizim hörm<strong>ə</strong>tli Mixa<strong>il</strong> Qorbaçova teleqram vurub xahiş etmiş<strong>ə</strong>m ki,<br />

DQMV m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>sinin erm<strong>ə</strong>ni <strong>ə</strong>halisinin xeyrin<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>ll olunmasına köm<strong>ə</strong>k etsin. M<strong>ə</strong>n sizi<br />

<strong>ə</strong>min edir<strong>ə</strong>m ki, DQMV m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>si Moskvada SSRİ-d<strong>ə</strong> m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rin öz m<strong>ü</strong>q<strong>ə</strong>ddaratını t<strong>ə</strong>yin<br />

etm<strong>ə</strong>k h<strong>ü</strong>ququna <strong>ə</strong>sas<strong>ə</strong>n h<strong>ə</strong>ll olunacaqdır. M<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nin bizim xeyrimiz<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>ll olunması<br />

namin<strong>ə</strong> sakit halda, ağılla, t<strong>ə</strong>mkinl<strong>ə</strong> işin axırını gözl<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>liyik. Əmin olun ki, DQMV<br />

m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>sinin h<strong>ə</strong>lli<strong>nd</strong><strong>ə</strong> siz<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>r <strong>c<strong>ü</strong></strong>r köm<strong>ə</strong>klik etm<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>n xaricd<strong>ə</strong>ki erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin d<strong>ə</strong><br />

irad<strong>ə</strong>si m<strong>ə</strong>hz bel<strong>ə</strong>dir. Əks-t<strong>ə</strong>qdird<strong>ə</strong> biz m<strong>ə</strong>ğlubiyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>zl<strong>ə</strong>ş<strong>ə</strong> b<strong>il</strong><strong>ə</strong>rik. Ehtiyatlı olun,<br />

m<strong>ə</strong>nim çıxışıma v<strong>ə</strong> ata n<strong>ə</strong>sih<strong>ə</strong>tim<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>l edin”.<br />

Avstraliyada n<strong>ə</strong>şr olunan “Vohenpress” jurnalının baş redaktorunun m<strong>ü</strong>avini Luspan<br />

Meyzels Yerevana g<strong>ə</strong>lib çıxmış v<strong>ə</strong> qayıtdıqdan sonra jurnalın <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>, 22-ci sayı<strong>nd</strong>a<br />

erm<strong>ə</strong>ni k<strong>il</strong>s<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> <strong>ə</strong>n y<strong>ü</strong>ks<strong>ə</strong>k v<strong>ə</strong>zif<strong>ə</strong>li xadiml<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n biri <strong>il</strong><strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>sahib<strong>ə</strong>sinin m<strong>ə</strong>zmunu<br />

haqqı<strong>nd</strong>a geniş m<strong>ə</strong>qal<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>rc etmişdir. H<strong>ə</strong>min din xadimi <strong>il</strong><strong>ə</strong> gör<strong>ü</strong>ş Vyanadakı erm<strong>ə</strong>ni<br />

yepiskopu, professor Mesrop Krikoryanın yazılı tövsiy<strong>ə</strong>si <strong>il</strong><strong>ə</strong> baş tutmuşdu. Bu söhb<strong>ə</strong>t<br />

i<strong>nd</strong>iki m<strong>ü</strong>naqiş<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni ruhan<strong>il</strong><strong>ə</strong>rinin strategiyasını v<strong>ə</strong> taktikasını tamam<strong>il</strong><strong>ə</strong> <strong>ə</strong>yani v<strong>ə</strong><br />

ina<strong>nd</strong>ırıcı ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> n<strong>ü</strong>mayiş etdirir. Avstraliya jurnalistin<strong>ə</strong> dey<strong>il</strong>mişdir: “Erm<strong>ə</strong>ni k<strong>il</strong>s<strong>ə</strong>si<br />

r<strong>ə</strong>sm<strong>ə</strong>n i<strong>nd</strong>iki m<strong>ü</strong>naqiş<strong>ə</strong> bar<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> öz mövqeyini ş<strong>ə</strong>rh ed<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>z, amma <strong>ə</strong>min ola<br />

b<strong>il</strong><strong>ə</strong>rsiniz ki, qardaşlarımıza <strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>yimiz yanır. Əg<strong>ə</strong>r k<strong>il</strong>s<strong>ə</strong> öz m<strong>ü</strong>nasib<strong>ə</strong>tini elan etmirs<strong>ə</strong>,<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Erm<strong>ə</strong>nistan hökum<strong>ə</strong>ti v<strong>ə</strong> partiyası yeri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> sayırsa, o<strong>nd</strong>a Qarabağ erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rinin<br />

h<strong>ü</strong>quqlarını kim m<strong>ü</strong>dafi<strong>ə</strong> ed<strong>ə</strong> b<strong>il</strong><strong>ə</strong>r? -sualına ver<strong>il</strong>miş cavabı olduğu kimi d<strong>ə</strong>rc edirik : -<br />

Biz yalqız dey<strong>il</strong>ik. Xaricd<strong>ə</strong>ki qardaşlarımız siyasi c<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong>n heç bir m<strong>ə</strong>hdudiyy<strong>ə</strong>t<br />

görm<strong>ü</strong>rl<strong>ə</strong>r. Onlar bizim haqq işimizin m<strong>ü</strong>dafi<strong>ə</strong> olunmasını öz hökum<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>b ed<strong>ə</strong><br />

b<strong>il</strong><strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> bu t<strong>ə</strong>zyiq, ş<strong>ü</strong>bh<strong>ə</strong>siz, az sonra öz t<strong>ə</strong>sirini göst<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>k”.<br />

B<strong>ə</strong>li, dey<strong>il</strong>diyi kimi d<strong>ə</strong> oldu. Xank<strong>ə</strong><strong>nd</strong>id<strong>ə</strong> k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> keçir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n mitinq v<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>t<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r,<br />

Liva<strong>nd</strong>an v<strong>ə</strong> Suriyadan gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>r<strong>il</strong><strong>ə</strong>n <strong>il</strong>k s<strong>il</strong>ahlar, Əsg<strong>ə</strong>ra<strong>nd</strong>a iki g<strong>ə</strong>ncin öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>lm<strong>ə</strong>si,<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>n qanlı aksiya bunlara <strong>ə</strong>yani s<strong>ü</strong>butdur.<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycana qarşı <strong>ə</strong>n böy<strong>ü</strong>k t<strong>ə</strong>bliğat kampaniyasını aparanlardan biri d<strong>ə</strong> “Vatikanın<br />

s<strong>ə</strong>si”dir. Bu radiostansiya <strong>il</strong>k d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> “Allahın s<strong>ə</strong>si” adı altı<strong>nd</strong>a 1931-ci <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> efir<strong>ə</strong> çıxmışdır.<br />

Əsas m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d islam dinini parçalamaq, t<strong>ə</strong>riq<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> bölm<strong>ə</strong>k, n<strong>ü</strong>fuzdan salmaqdır.<br />

Radiostansiya getdikc<strong>ə</strong> öz maddi-texniki bazasını g<strong>ü</strong>cl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>irm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başladı v<strong>ə</strong> onun<br />

<strong>ə</strong>trafına erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>nip<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>st aliml<strong>ə</strong>r, ideoloqlar, t<strong>ə</strong>bliğatçılar, politoloqlar<br />

toplaşdılar. Hal-hazırda “Vatikanın s<strong>ə</strong>si” d<strong>ü</strong>nyanın 37 d<strong>il</strong>i<strong>nd</strong><strong>ə</strong> efir<strong>ə</strong> çıxır. Onun<br />

ver<strong>il</strong>işl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağ problemi ö<strong>nd</strong><strong>ə</strong> durur. Dem<strong>ə</strong>k olar ki, h<strong>ə</strong>r g<strong>ü</strong>n dinl<strong>ə</strong>yic<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<br />

bu mövzuda m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif ver<strong>il</strong>işl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qulaq asmalı olurlar.<br />

Əfsuslar olsun ki, “Vatikanın s<strong>ə</strong>si” öz h<strong>ə</strong>mv<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> birt<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fli informasiyalar öt<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>r,<br />

bununla da, çox vaxt dinl<strong>ə</strong>yic<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri çaşdırır. Radiostansiya geniş ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> “Şuşanın<br />

49

dirç<strong>ə</strong>lişi Fo<strong>nd</strong>u”nun f<strong>ə</strong>aliyy<strong>ə</strong>tini işıqla<strong>nd</strong>ırır. Bu işd<strong>ə</strong> onlara xaricd<strong>ə</strong> yaşayan erm<strong>ə</strong>ni<br />

diasporunun n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri köm<strong>ə</strong>k edirl<strong>ə</strong>r.<br />

Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin apardıqları t<strong>ə</strong>bliğat mexanizminin ç<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>m<strong>ü</strong>ş öz<strong>ü</strong>ll<strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> qurulduğu<br />

hamıya b<strong>ə</strong>llidir. Yalan, böhtan, oğurluq onların xarakterini m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n ed<strong>ə</strong>n ş<strong>ə</strong>rtl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong><strong>nd</strong>ir.<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlıların “v<strong>ə</strong>hş<strong>il</strong>ikl<strong>ə</strong>rini” t<strong>ə</strong>bliğ edir, erm<strong>ə</strong>ni<br />

a<strong>il</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rinin is<strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>r<strong>il</strong><strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n x<strong>il</strong>as olu<strong>nd</strong>uqlarını d<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> bel<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>tirmirl<strong>ə</strong>r. Bakılı<br />

y<strong>ə</strong>hudi 23 iyul 1989-cu <strong>il</strong>d<strong>ə</strong>, T<strong>ə</strong>l-Əvivd<strong>ə</strong> n<strong>ə</strong>şr olunan “Kruq” m<strong>ə</strong>cmu<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yazır :<br />

“<strong>Sumqayıt</strong> o ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rdir ki, az<strong>ə</strong>rbaycanlılar erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri q<strong>ə</strong>hr<strong>ə</strong>mancasına öl<strong>ü</strong>md<strong>ə</strong>n x<strong>il</strong>as<br />

edird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r”.<br />

Ayrı-ayrı m<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> mikrorayonlarda yaşayan Q.N<strong>ə</strong>sibyanı az<strong>ə</strong>rbaycanlı qonşusu<br />

S.Mirz<strong>ə</strong>yev, Q.Ohanesyanı Q.K<strong>ə</strong>rimov, E.Esayanı F.K<strong>ə</strong>rimov, V.S<strong>ə</strong>rkisyanı R. Tağıyev,<br />

A.Arutyunyanı X.İsmayılov, V.Xaçaturyanı Q.H<strong>ü</strong>mb<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong>liyev, T.Arzumanyanı<br />

F.Eyvazov, R.Babayanı F.M<strong>ə</strong>mm<strong>ə</strong>dov K.Melkumyanı S.Abbasov, S.Mirz<strong>ə</strong>yanı<br />

S.Əliyev öz evl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> gizl<strong>ə</strong>tmiş, cinay<strong>ə</strong>t d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n qorumuşlar. Onu da deyim ki,<br />

bel<strong>ə</strong> hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r <strong>Sumqayıt</strong>da y<strong>ü</strong>zl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> olmuşdur.<br />

Bunu erm<strong>ə</strong>ni xalqı unutmamalıdır. Əfsuslar olsun ki, onların gözl<strong>ə</strong>rini qan örtm<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>r.<br />

Ç<strong>ü</strong>nki h<strong>ə</strong>lli olmayan bir problemi qanla h<strong>ə</strong>ll etm<strong>ə</strong>k niyy<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Rus yazıçısı<br />

Aleksa<strong>nd</strong>ar Proxanov “Literaturnaya qazeta”da yazırdı ki, <strong>il</strong>k qanı erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r tökm<strong>ü</strong>şl<strong>ə</strong>r<br />

v<strong>ə</strong> davamı <strong>Sumqayıt</strong>da baş verdi.<br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>, fevralın 28-29-da iğtişaşların qabağını sovet qoşunları ala b<strong>il</strong><strong>ə</strong>rdi. H<strong>ə</strong>min<br />

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n t<strong>ə</strong>xmin<strong>ə</strong>n on g<strong>ü</strong>n <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l SSRİ M<strong>ü</strong>dafi<strong>ə</strong> Nazirliyinin 5424, 5426, 5456,<br />

3219, 52332 saylı h<strong>ə</strong>rbi hiss<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri <strong>Sumqayıt</strong>ın ayrı-ayrı m<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> mikrorayonları<strong>nd</strong>a<br />

dislokasiya olunmuşdular, lakin hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>dax<strong>il</strong><strong>ə</strong> etmird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Onlar k<strong>ə</strong>nardan<br />

gözl<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> mövqeyi tutmuşdular. Maraqlı fakt burası<strong>nd</strong>adır ki, ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> mitinql<strong>ə</strong>r<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

başlaya<strong>nd</strong>a <strong>Sumqayıt</strong> Ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r Partiya Komit<strong>ə</strong>sinin birinci katibi C.M<strong>ü</strong>slimzad<strong>ə</strong><br />

m<strong>ə</strong>zuniyy<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong> idi. Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>r tutan kimi <strong>Sumqayıt</strong>a qayıtmış, <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><br />

n<strong>ə</strong>zar<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> göt<strong>ü</strong>rm<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>r. Mitinqç<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin “Qarabağ bizimdir!” ş<strong>ü</strong>arı <strong>il</strong><strong>ə</strong> k<strong>ü</strong>ç<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> iğtişaş<br />

yaratmaq ist<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rin qarşısını almaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n M<strong>ü</strong>slimzad<strong>ə</strong> general Zaytsev<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> general<br />

Krayev<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>raci<strong>ə</strong>t ed<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k, t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>b etmişdir ki, qan tök<strong>ü</strong>lm<strong>ə</strong>miş f<strong>ə</strong>aliyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> başlayın. Lakin<br />

onun t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>bini yerin<strong>ə</strong> yetirm<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin v<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni lobbisinin f<strong>ə</strong>al iştirak etdiyini d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> qeyd<br />

etmişik. Bir faktı da qeyd etm<strong>ə</strong>k lazımdır ki, <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> Rusiyanın ayrı-ayrı<br />

regionları<strong>nd</strong>an ezam olunmuş bir sıra h<strong>ə</strong>rbç<strong>il</strong><strong>ə</strong>r, o <strong>c<strong>ü</strong></strong>ml<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n Aleksa<strong>nd</strong>r Qraçov, Vadim<br />

Muravyov, İqor Aqaev, Aleksa<strong>nd</strong>r Vorobyev v<strong>ə</strong> başqaları f<strong>ə</strong>al iştirak edird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. B<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n<br />

bunlara baxmayaraq, n<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>ns<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>min adamlar m<strong>ə</strong>suliyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> c<strong>ə</strong>lb olunmadılar.<br />

Bu, bir daha onu göst<strong>ə</strong>rir ki, <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin iştirakçıları v<strong>ə</strong> z<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>r ç<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>ri<br />

m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>nsub olsalar da, baş ver<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>ri t<strong>ə</strong>kc<strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlıların <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong><br />

atmaq d<strong>ü</strong>zg<strong>ü</strong>n dey<strong>il</strong>dir. M.Qorbaçov az<strong>ə</strong>rbaycanlıları <strong>ə</strong>sassız olaraq ittiham etm<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong><br />

onları haqlı t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n yayı<strong>nd</strong>ırmaq v<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağ m<strong>ü</strong>naqiş<strong>ə</strong>sinin erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin<br />

xeyrin<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>ll ed<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>sb<strong>ə</strong>t fikir formalaşdırmağa<br />

çalışırdı.<br />

50

Az<strong>ə</strong>rbaycan Kommunist Partiyası M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi Komit<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n, Dövl<strong>ə</strong>t T<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik<br />

Komit<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n SSRİ Dövl<strong>ə</strong>t T<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik Komit<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong>, Sovet İttifaqı Kommunist<br />

Partiyası M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi Komit<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağda m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tçi h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>katın genişl<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>si<br />

haqqı<strong>nd</strong>a teleqramlar gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>r<strong>il</strong>ir, q<strong>ə</strong>ti t<strong>ə</strong>birl<strong>ə</strong>rin gör<strong>ü</strong>lm<strong>ə</strong>sini t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>b edird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Moskva is<strong>ə</strong><br />

susur, “dax<strong>il</strong>i işl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qarışmayın,” -dey<strong>ə</strong>, cavab verird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

SSRİ Dövl<strong>ə</strong>t T<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik Komit<strong>ə</strong>sinin <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>kdaşı A. Kiçixin 1991-ci <strong>il</strong>in yanvar<br />

ayı<strong>nd</strong>a “Stolitsa” jurnalı<strong>nd</strong>a yazırdı:" Biz <strong>Sumqayıt</strong>, Uzen v<strong>ə</strong> Oşda qanlı <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n baş<br />

ver<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>yi haqqı<strong>nd</strong>a m<strong>ə</strong>lumatlı idik. Bu haqda SSRİ Dövl<strong>ə</strong>t T<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik Komit<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong><br />

m<strong>ə</strong>lumat verdik. Onlar da M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi Komit<strong>ə</strong>ni x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>rdar etd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Bizim b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n yazılı v<strong>ə</strong><br />

şifahi m<strong>ə</strong>lumatlarımız M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi Komit<strong>ə</strong>nin divarları arası<strong>nd</strong>a s<strong>ü</strong>kutla qarşılanırdı. Partiya<br />

r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi separatçıların v<strong>ə</strong> cinay<strong>ə</strong>t d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rinin qarşısını almaqda heç n<strong>ə</strong> etm<strong>ə</strong>di”.<br />

Gör<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ü</strong>y<strong>ü</strong> kimi, <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> SSRİ-nin yuxarı dair<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

maraqlı olan q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r vardı. Bu<strong>nd</strong>an başqa, bir sıra iri dövl<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong> SSRİ -d<strong>ə</strong> m<strong>il</strong>li<br />

m<strong>ü</strong>naqiş<strong>ə</strong> z<strong>ə</strong>mini<strong>nd</strong><strong>ə</strong> konfliktin yaranması<strong>nd</strong>a separatçı q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>r <strong>c<strong>ü</strong></strong>r yardım<br />

göst<strong>ə</strong>rm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong> maraqlı id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

N<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in fevral ayının 28-29-da <strong>Sumqayıt</strong>da erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri<br />

Moskvanın d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>yi <strong>il</strong><strong>ə</strong> qanlı aksiya tör<strong>ə</strong>td<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. N<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> 32 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r adam q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> yetir<strong>il</strong>di.<br />

Onlardan 26-sı erm<strong>ə</strong>ni, 6-sı is<strong>ə</strong> başqa m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tin n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri idi. Bu, <strong>Sumqayıt</strong> v<strong>ə</strong><br />

sumqayıtlılar <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n çox gözl<strong>ə</strong>n<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>z bir hadis<strong>ə</strong> idi. Axı, 83 m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tin v<strong>ə</strong> etnik qrupun<br />

n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>si yaşayan bir ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> baş ver<strong>ə</strong>n iğtişaşları, gör<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>n, kim v<strong>ə</strong> n<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong><br />

etmişdir? Sözs<strong>ü</strong>z ki, toplu ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong> öz ixtiyarı <strong>il</strong><strong>ə</strong> k<strong>ü</strong>ç<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> çıxmamışdır. Dem<strong>ə</strong>li, bu<br />

<strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n sifarişç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri, t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçıları v<strong>ə</strong> icraçıları vardı. Kim idi, onlar? Bax, bu sual,<br />

hamını, <strong>il</strong>k növb<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>, <strong>Sumqayıt</strong> ziyalılarını d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ü</strong>rm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başladı. Onu da qeyd etm<strong>ə</strong>k<br />

lazımdır ki, h<strong>ə</strong>min g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>r Moskvadan Dövl<strong>ə</strong>t T<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik Komit<strong>ə</strong>sinin <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>kdaşları<br />

Çernenko, Qalkin, Stepaşin, Nikolayev <strong>Sumqayıt</strong>da id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Onların <strong>Sumqayıt</strong>a g<strong>ə</strong>lm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong><br />

m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dl<strong>ə</strong>ri n<strong>ə</strong> idi? V<strong>ə</strong> niy<strong>ə</strong> iğtişaşların qarşısını almadılar? Bizd<strong>ə</strong> olan m<strong>ə</strong>lumata gör<strong>ə</strong>,<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

h<strong>ə</strong>min adamlar <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n sonra Moskvaya qayıtmış, r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rlik<br />

onların r<strong>ü</strong>tb<strong>ə</strong>sini artırmış, v<strong>ə</strong>zif<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rini y<strong>ü</strong>ks<strong>ə</strong>ltmişdir. Dem<strong>ə</strong>li, n<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> tutulan plan<br />

m<strong>ü</strong>v<strong>ə</strong>ff<strong>ə</strong>qiyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>il</strong>mişdir.<br />

* * *<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da qan axıdıla<strong>nd</strong>an sonra erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri çirkin t<strong>ə</strong>bliğat mexanizmini iş<strong>ə</strong><br />

saldılar. Mart ayının <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>da h<strong>ə</strong>lak olmuş erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> Stepanakertd<strong>ə</strong><br />

abid<strong>ə</strong> qoyuldu.<br />

Yazıçı P.Lyukimson “<strong>Sumqayıt</strong> bir y<strong>ə</strong>hudinin göz<strong>ü</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong>” kitabı<strong>nd</strong>a<br />

yazırdı:"Operatorlar çox soyuqqanlı ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> <strong>il</strong>k<br />

d<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n lent<strong>ə</strong> aldılar. Bir neç<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonra is<strong>ə</strong> Avropa telekanalları<strong>nd</strong>a<br />

göst<strong>ə</strong>rm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başladılar". Bununla onlar f<strong>il</strong>m vasit<strong>ə</strong>s<strong>il</strong><strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlıları başk<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>n, quldur<br />

v<strong>ə</strong> ba<strong>nd</strong>it bir m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>t kimi q<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> verm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> çalışırdılar.<br />

Dağlıq Qarabağda yaradılan “Krunk” c<strong>ə</strong>miyy<strong>ə</strong>tinin m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tçi siyas<strong>ə</strong>ti <strong>Sumqayıt</strong>da öz<br />

yerini tapmışdı. SSRİ Baş Prokurorluğunun istintaq qrupu <strong>Sumqayıt</strong>da f<strong>ə</strong>aliyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong><br />

başladı. Bel<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>lum oldu ki, ayrı-ayrı m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>ssis<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atlarda “Krunk”un f<strong>ə</strong>al <strong>ü</strong>zvl<strong>ə</strong>ri<br />

51

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r arası<strong>nd</strong>a gizlin t<strong>ə</strong>bliğat işi aparırdılar. Bunlardan bir neç<strong>ə</strong>sini misal ç<strong>ə</strong>km<strong>ə</strong>k<br />

olar. Az<strong>ə</strong>rbaycan boru-prokat zavodu<strong>nd</strong>a baş m<strong>ü</strong>h<strong>ə</strong><strong>nd</strong>isin m<strong>ü</strong>avini Osipov, orta m<strong>ə</strong>kt<strong>ə</strong>b<br />

m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llimi Akopov, kimya istehsalat birliyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> sex r<strong>ə</strong>isi Abramyan, superfosfat<br />

zavodu<strong>nd</strong>a növb<strong>ə</strong> r<strong>ə</strong>isi Babayan, sintetik-kauçuk zavodu<strong>nd</strong>a sex r<strong>ə</strong>isi Qazarov v<strong>ə</strong><br />

başqaları. “Krunk” c<strong>ə</strong>miyy<strong>ə</strong>tinin <strong>ü</strong>zvl<strong>ə</strong>ri ayda 10 manat <strong>ü</strong>zvl<strong>ü</strong>k haqqı toplayırdılar. Kim<br />

imtina edirdis<strong>ə</strong>, onları qara siyahıya salırdılar. Onu da qeyd etm<strong>ə</strong>k lazımdır ki,<br />

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l <strong>Sumqayıt</strong>da 17 min erm<strong>ə</strong>ni yaşayırdı. Əks<strong>ə</strong>riyy<strong>ə</strong>ti g<strong>ə</strong>lirli yerl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>,<br />

b<strong>ə</strong>z<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri is<strong>ə</strong> qeyri-leqal ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hsul istehsalı <strong>il</strong><strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>şğul id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. <strong>Sumqayıt</strong>da mebel,<br />

trikotaj, ayaqqabı v<strong>ə</strong> daş karxanaları sah<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri onların <strong>ə</strong>li<strong>nd</strong><strong>ə</strong> idi v<strong>ə</strong> ayda k<strong>ü</strong>lli miqdarda<br />

v<strong>ə</strong>sait toplayırdılar. Baş ver<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>k hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n qabaqcadan x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>rdar olan “zir<strong>ə</strong>k”<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r 1987-ci <strong>il</strong>in dekabr, <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in yanvar-fevral ayları<strong>nd</strong>a <strong>ə</strong>man<strong>ə</strong>t kassaları<strong>nd</strong>a<br />

olan b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n pullarını çıxardıb ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri t<strong>ə</strong>rk etmişd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Onları buna m<strong>ə</strong>cbur ed<strong>ə</strong>n n<strong>ə</strong> idi?<br />

B<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n bunlar qabaqcadan planlaşdırılmış t<strong>ə</strong>xribatın <strong>il</strong>k r<strong>ü</strong>şeyml<strong>ə</strong>ri idi. T<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n<br />

uzaqlaşmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n “Krunk”un <strong>ü</strong>zvl<strong>ə</strong>ri <strong>Sumqayıt</strong>ı tezlikl<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>rk etd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Maraq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n h<strong>ə</strong>min vaxt kassalardan çıxarılan pulların sahibl<strong>ə</strong>rinin fam<strong>il</strong>iyalarını<br />

t<strong>ə</strong>qdim edirik: N.Ağacanyan-16765 r., S.Gevorqyan-11244 r., K.Martirosyan-8730 r.,<br />

Z.Melkumyan-13580 r, R.Mikaelyan-7610 r., V.Avanesova-13760 r., A.Poqosyan-9360<br />

r., A.Tanyan-5619 r., S.Kaprielova-16697 r., Q.Qaxşiryan-8795 r., R.S<strong>ə</strong>rkisyan-7752 r.,<br />

S.Ağanbekyan-6754 r., Q.Akopov-6519 r., A.Sarkisyan-8880 r., Q.Davidyants-8202 r.,<br />

B.S<strong>ə</strong>rkisyan-5377 r., L.Babayan-17890 r., A.Ambartsumyan-12760 r., R.Tomosyan-<br />

8670 r., J.Xaçaturyan-8877 r., E.Baqdasaryan-9228 r., K.Xankoryan-6574 r.,<br />

M.Azaryan-8570 r...<br />

Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>a “Qarabağ bizimdir!” ş<strong>ü</strong>arı altı<strong>nd</strong>a mitinql<strong>ə</strong>r keçir<strong>il</strong>irdi. Yereva<strong>nd</strong>a,<br />

Xank<strong>ə</strong><strong>nd</strong>id<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>a yaşayan b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n az<strong>ə</strong>rbaycanlıları qovmaq, m<strong>ü</strong>qavim<strong>ə</strong>t<br />

göst<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>ri q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> yetirm<strong>ə</strong>k ş<strong>ü</strong>arları s<strong>ə</strong>sl<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başla<strong>nd</strong>ı.<br />

Haşiy<strong>ə</strong>: 29 oktyabr 2010 - cu <strong>il</strong> saylı “Az<strong>ə</strong>rbaycan konqresi” (rus d<strong>il</strong>i<strong>nd</strong><strong>ə</strong>, Moskvada<br />

n<strong>ə</strong>şr olunur) q<strong>ə</strong>zeti <strong>ə</strong>lim<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>. Burada uzun m<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>t <strong>Sumqayıt</strong> Kimya S<strong>ə</strong>nayesi<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

birliyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> baş m<strong>ü</strong>h<strong>ə</strong><strong>nd</strong>is v<strong>ə</strong>zif<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> çalışan m<strong>il</strong>liyy<strong>ə</strong>tc<strong>ə</strong> yunan olan Lazar Avlastimovun<br />

“M<strong>ə</strong>n bu xalqa borcluyam” adlı m<strong>ü</strong>sahib<strong>ə</strong>si d<strong>ə</strong>rc olunmuşdur. H<strong>ə</strong>min m<strong>ü</strong>sahib<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n bir<br />

parçanı maraqlı b<strong>il</strong>ib oxucuların diqq<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> çatdırmaq ist<strong>ə</strong>rdim. “<strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n<br />

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n sonra m<strong>ə</strong>n v<strong>ə</strong> Az<strong>ə</strong>rbaycan Respublikası Nazirl<strong>ə</strong>r Sovetinin s<strong>ə</strong>dr m<strong>ü</strong>avini<br />

M. M<strong>ə</strong>mm<strong>ə</strong>dovla Yerevana yola d<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>k. M<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d <strong>Sumqayıt</strong>dan Yerevana p<strong>ə</strong>nah aparan<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> gör<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>k, onları geri qaytarmaq idi. Niyy<strong>ə</strong>timizi b<strong>il</strong><strong>ə</strong>n Erm<strong>ə</strong>nistan<br />

hökum<strong>ə</strong>ti buna etiraz etdi. Bizim söhb<strong>ə</strong>timiz alınmadı. <strong>Sumqayıt</strong>dan g<strong>ə</strong>ldiyimizi b<strong>il</strong><strong>ə</strong>n<br />

bir qrup azğınlaşmış g<strong>ə</strong>nc qaldığımız pansionata h<strong>ü</strong>cuma keçdi, biz<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>zyiql<strong>ə</strong>r<br />

göst<strong>ə</strong>r<strong>il</strong>di, t<strong>ə</strong>hqirl<strong>ə</strong>r yağdırıldı. Bir g<strong>ü</strong>n axşam eyvana çıxıb siqaret ya<strong>nd</strong>ırdım, bu vaxt<br />

bir erm<strong>ə</strong>ni m<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong> yaxınlaşdı v<strong>ə</strong> dedi:<br />

- Yaxşı oldu. İ<strong>nd</strong>i onları b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n d<strong>ü</strong>nyada biabır ed<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>yik.<br />

- Nec<strong>ə</strong>? - dey<strong>ə</strong> soruşdum.<br />

- Çox asan. Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri video kameraya ç<strong>ə</strong>kmişik. B<strong>il</strong>irdik ki, <strong>Sumqayıt</strong>da erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri<br />

q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> yetir<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong>r.<br />

52

T<strong>ə</strong><strong>ə</strong>c<strong>c<strong>ü</strong></strong>bl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>im. M<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>r şey aydın oldu. Ert<strong>ə</strong>si g<strong>ü</strong>n bir f<strong>ə</strong>hl<strong>ə</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> gör<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>li idik, o,<br />

m<strong>ə</strong>ni tanıyırdı. Lakin ona da imkan verm<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>r ki, biziml<strong>ə</strong> söhb<strong>ə</strong>t etsin. Bir g<strong>ü</strong>n p<strong>ə</strong>nc<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong><br />

ön<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> dayanmışdım. İki g<strong>ə</strong>nc erm<strong>ə</strong>ni öz araları<strong>nd</strong>a söhb<strong>ə</strong>t edird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. M<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>ni d<strong>il</strong>ini<br />

yaxşı b<strong>il</strong>diyimd<strong>ə</strong>n onlara qulaq asmağa başladım. Söhb<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong>n m<strong>ə</strong>lum oldu ki, onlar<br />

Bakıdan g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin q<strong>ə</strong>hv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> z<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r qatıb, onların hamısını öld<strong>ü</strong>rm<strong>ə</strong>k<br />

niyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri vardı. T<strong>ə</strong>c<strong>il</strong>i onlardan ayrılıb biz<strong>ə</strong> ayrılmış otağa dax<strong>il</strong> oldum v<strong>ə</strong> M<strong>ə</strong>mm<strong>ə</strong>dova<br />

dedim.<br />

- Biz getm<strong>ə</strong>liyik.<br />

- N<strong>ə</strong> olub, axı işimizi h<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> qurtarmamışıq.<br />

- Söz<strong>ü</strong>m<strong>ə</strong> inanın v<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>lin çıxaq ged<strong>ə</strong>k, yolda izah ed<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>m.<br />

Sonra bizi gizlin yolla Yereva<strong>nd</strong>an çıxartdılar".<br />

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, <strong>Sumqayıt</strong>da 32 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r adam öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>lm<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>. Erm<strong>ə</strong>ni v<strong>ə</strong><br />

erm<strong>ə</strong>nip<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>st <strong>m<strong>ə</strong>tbuat</strong> is<strong>ə</strong> 32 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rin yox, 500, 1000 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rin h<strong>ə</strong>lak olduğunu b<strong>il</strong>dirird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

SSRİ Baş Prokurorunun m<strong>ü</strong>avini A.Katusevl<strong>ə</strong> <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in aprel ayı<strong>nd</strong>a “İzvestiya”<br />

q<strong>ə</strong>zeti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>sahib<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>rc olunmuşdu. Aleksa<strong>nd</strong>r F<strong>il</strong>ippoviç <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n<br />

<strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> Dağlıq Qarabağ <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlayırdı. O qeyd edirdi ki, “fevralın 22-d<strong>ə</strong><br />

DQMV-d<strong>ə</strong> başlanmış k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi ixtişaşlar Az<strong>ə</strong>rbaycanın <strong>ə</strong>n böy<strong>ü</strong>k s<strong>ə</strong>naye m<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n<br />

biri olan <strong>Sumqayıt</strong>da v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>ti g<strong>ə</strong>rginl<strong>ə</strong>şdirmişdi. N<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r m<strong>ə</strong>lumdur: 32 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r adam<br />

ölm<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>r. 94 t<strong>ə</strong>hrikçi v<strong>ə</strong> iştirakçı h<strong>ə</strong>bs ed<strong>il</strong>mişdir”. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r Katusevin r<strong>ə</strong>smi<br />

b<strong>ə</strong>yanatına inanmaq ist<strong>ə</strong>mir, <strong>m<strong>ə</strong>tbuat</strong>da böhtan xarakterli yazılarla çıxış edir, oxucuları<br />

çaşdırır, az<strong>ə</strong>rbaycanlılara qarşı nifr<strong>ə</strong>t hissi oyadırdılar.<br />

Katusev m<strong>ü</strong>sahib<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> daha sonra b<strong>il</strong>dirdi ki, <strong>Sumqayıt</strong>da yayılan şayih<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r,<br />

uydurmalar istintaqın işin<strong>ə</strong> mane olurdu.<br />

“Krunk”un f<strong>ə</strong>al <strong>ü</strong>zv<strong>ü</strong> Babayan Moskvadan g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri gör<strong>ü</strong>b qışqıra-qışqıra<br />

danışmağa başladı ki, bu gec<strong>ə</strong>, y<strong>ə</strong>ni martın 3-d<strong>ə</strong> S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına m<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>niyy<strong>ə</strong>t<br />

sarayının arxası<strong>nd</strong>a iki erm<strong>ə</strong>ni uşağının başını k<strong>ə</strong>sib atıblar. İstintaq qrupunun r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>ri,<br />

SSRİ Baş Prokurorluğunun m<strong>ü</strong>h<strong>ü</strong>m işl<strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ntiqi V.Qalkin t<strong>ə</strong>c<strong>il</strong>i olaraq<br />

söyl<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>n faktı yoxlamaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n hadis<strong>ə</strong> yerin<strong>ə</strong> adam gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>rdi. Şayi<strong>ə</strong> yalan çıxdı.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Sonralar Babayan kim<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri qeyd etd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r ki, 15 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r erm<strong>ə</strong>ni qadınını öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>b, Corat<br />

q<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>sinin q<strong>ə</strong>biristanlığına atıblar. Bu şayi<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> yalan oldu. Guya Ceyranbatan göl<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>n<br />

yanı<strong>nd</strong>a erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n olan bir qrup adam ya<strong>nd</strong>ırılmışdır. M<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ntiql<strong>ə</strong>r “hadis<strong>ə</strong>”<br />

yeri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n qayıdıb bu x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>rin d<strong>ə</strong> yalan olduğunu b<strong>il</strong>dird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Katusevin m<strong>ü</strong>sahib<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> maraqlı bir fakt erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin iç <strong>ü</strong>z<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong> ifşa etdi. M<strong>ü</strong>sahib<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong><br />

dey<strong>il</strong>irdi: “Bu yaxınlarda istintaq qrupuna Erm<strong>ə</strong>nistan sakini Q.Ulubabyanın m<strong>ə</strong>ktubu<br />

dax<strong>il</strong> olmuşdur. O, m<strong>ə</strong>ktuba A.Qriqoryanın <strong>ə</strong>riz<strong>ə</strong>sini d<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>lav<strong>ə</strong> etmişdir. Əriz<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi<br />

ixtişaş zamanı onun arvadının v<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>ç uşağının h<strong>ə</strong>lak olduğu b<strong>il</strong>dir<strong>il</strong>irdi. Bu v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong><br />

<strong>ə</strong>laq<strong>ə</strong>dar olaraq Qriqoryan iyulun 4-d<strong>ə</strong> SSRİ Prokurorluğunun m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ntiqin<strong>ə</strong> eyn<strong>ə</strong>n<br />

aşağıdakıları qeyd etmişdir: ”Biz hamımız — m<strong>ə</strong>n, arvadım, oğlum Pavel v<strong>ə</strong> qızım<br />

Yelena sağ-salamatıq. M<strong>ə</strong>nim heç vaxt Vladimir adı<strong>nd</strong>a oğlum olmayıb. Guya, arvadım<br />

v<strong>ə</strong> uşaqlarım h<strong>ə</strong>lak olublar. M<strong>ə</strong>n bu bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> heç kim<strong>ə</strong> dem<strong>ə</strong>miş<strong>ə</strong>m v<strong>ə</strong> bununla <strong>ə</strong>laq<strong>ə</strong>dar<br />

Moskvaya da getm<strong>ə</strong>miş<strong>ə</strong>m. M<strong>ə</strong>nim adımdan yazılmış <strong>ə</strong>riz<strong>ə</strong>nin sur<strong>ə</strong>ti m<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>qdim<br />

ed<strong>il</strong>mişdir. Lakin imza m<strong>ə</strong>nim dey<strong>il</strong>. Bu <strong>ə</strong>riz<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> göst<strong>ə</strong>r<strong>il</strong><strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>r uydurmadır".<br />

53

Bu <strong>c<strong>ü</strong></strong>r uydurmalar erm<strong>ə</strong>ni şovinistl<strong>ə</strong>ri t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n h<strong>ə</strong>r g<strong>ü</strong>n yazılır, m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif<br />

instansiyalara gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>r<strong>il</strong>irdi. Vaxt keçdikc<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin t<strong>ə</strong>bliğat mexanizminin yalan v<strong>ə</strong><br />

böhtan <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> qurulduğu hamıya b<strong>ə</strong>lli oldu.<br />

Sual olunur: <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n qarşısı alına b<strong>il</strong><strong>ə</strong>rdimi? M<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong> el<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>lir<br />

ki, alınardı. Lakin göz<strong>ə</strong> gör<strong>ü</strong>nm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>n q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r vardı ki, <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> maraqlı<br />

id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in iyul ayının 18-d<strong>ə</strong> SSRİ Ali Sovetinin sessiyası<strong>nd</strong>a M.Qorbaçov tribunadan<br />

çıxış ed<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k demişdir ki, “qoşunlar <strong>Sumqayıt</strong>a bir neç<strong>ə</strong> saat gecikmişd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r”.<br />

Bu ağ yalan idi. Bu yalanı SSRİ m<strong>ü</strong>dafi<strong>ə</strong> naziri D.Yazov ifşa etdi. Onun bu s<strong>ə</strong>tirl<strong>ə</strong>rin<br />

m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llifin<strong>ə</strong> verdiyi m<strong>ü</strong>sahib<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> bel<strong>ə</strong> cavab verdi. “Sovet qoşunu heç bir vaxt, heç bir<br />

yer<strong>ə</strong> gecikmir. M<strong>ə</strong>n Ali Baş Koma<strong>nd</strong>anın <strong>ə</strong>mri olmadan ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> kome<strong>nd</strong>ant saatı elan<br />

ed<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>zdim. Qorbaçov <strong>Sumqayıt</strong>da iğtişaşların baş alıb getdiyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>rdar<br />

idi, lakin n<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>ns<strong>ə</strong> susurdu. Q<strong>ə</strong>tll<strong>ə</strong>rin sayı arta<strong>nd</strong>a m<strong>ə</strong>n bu <strong>ə</strong>mri aldım v<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>da<br />

kome<strong>nd</strong>ant saatı elan etdim”. Dem<strong>ə</strong>li, bu <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n planlaşdırılmış bir aksiya idi.<br />

Bu, t<strong>ə</strong>xribatı ifşa etm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n m<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>q <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n izin<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>k<br />

lazım idi. Bunu öz<strong>ü</strong>m<strong>ü</strong>z etm<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>ydik, <strong>ə</strong>v<strong>ə</strong>zimiz<strong>ə</strong> kim ed<strong>ə</strong>rdi? “<strong>Sumqayıt</strong>ın <strong>ə</strong>ks-s<strong>ə</strong>dası”<br />

s<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>dli f<strong>il</strong>mi d<strong>ə</strong> bel<strong>ə</strong> yara<strong>nd</strong>ı.<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> bağlı araşdırmaların <strong>il</strong>k m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llifl<strong>ə</strong>ri biz - m<strong>ə</strong>n Eyruz<br />

M<strong>ə</strong>mm<strong>ə</strong>dov v<strong>ə</strong> kino-rejissor Davud İmanov oldu. İll<strong>ə</strong>r keçdi, bu m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> başqaları da<br />

maraqlanmağa başladılar.<br />

S<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>dli f<strong>il</strong>min nec<strong>ə</strong> başa g<strong>ə</strong>ldiyi haqqı<strong>nd</strong>a oxuculara m<strong>ə</strong>lumat verm<strong>ə</strong>k d<strong>ə</strong> maraqlı<br />

olardı. M<strong>ə</strong>n v<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>rhum dostum Davud İmanov <strong>il</strong>k d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> bu haqda <strong>Sumqayıt</strong> Ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r<br />

Partiya Komit<strong>ə</strong>sinin r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyin<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>lumat verdik (söhb<strong>ə</strong>t 1990-cı <strong>il</strong>in yay ayları<strong>nd</strong>an<br />

gedir - m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llif). Sözd<strong>ə</strong> ir<strong>ə</strong>li s<strong>ü</strong>rd<strong>ü</strong>y<strong>ü</strong>m<strong>ü</strong>z ideyanı b<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Lakin kabineti t<strong>ə</strong>rk ed<strong>ə</strong>n<br />

kimi, bu haqda Az<strong>ə</strong>rbaycan Kommunist Partiyası M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi Komit<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> dövl<strong>ə</strong>t<br />

t<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik orqanlarına m<strong>ə</strong>lumat ver<strong>il</strong>di. F<strong>il</strong>min ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>işin<strong>ə</strong> qadağa qoyuldu.<br />

Lakin biz söz<strong>ü</strong>m<strong>ü</strong>zd<strong>ə</strong> israrlı idik. S<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>dli f<strong>il</strong>m ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>li idi. <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n<br />

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> yeniyetm<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>ncl<strong>ə</strong>ri <strong>ə</strong>trafına toplayan qatı cinay<strong>ə</strong>tkar Eduard<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Qriqorya<strong>nd</strong>an <strong>il</strong>k m<strong>ü</strong>sahib<strong>ə</strong>ni almaq ist<strong>ə</strong>yirdik. O, Stavropol v<strong>il</strong>ay<strong>ə</strong>tinin Budyonovsk<br />

ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>bsxanada yatırdı. Bu haqda sonra <strong>ə</strong>traflı m<strong>ə</strong>lumat ver<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>yik.<br />

Davud İmanovla birlikd<strong>ə</strong> AzTV-nin r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyin<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>raci<strong>ə</strong>t etdik, onlardan xahişimiz<br />

bu oldu ki, Moskvaya getm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n biz<strong>ə</strong> ezamiyy<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>q<strong>ə</strong>si versinl<strong>ə</strong>r. Biz öz v<strong>ə</strong>saitimiz<br />

hesabına ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>işl<strong>ə</strong>ri aparacağıq. Lakin biz<strong>ə</strong> etiraz etd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Davud İmanov “Az<strong>ə</strong>rbaycanf<strong>il</strong>m”d<strong>ə</strong> çalışırdı. Oradan da eyni cavabı aldıq. Aydın<br />

oldu ki, h<strong>ə</strong>r iki t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atı artıq m<strong>ə</strong>lumatla<strong>nd</strong>ırmışlar. Bu, bizim k<strong>ə</strong>skin etirazımıza s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>b<br />

oldu. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r haqqı<strong>nd</strong>a<br />

h<strong>ə</strong>dyanlar yağdırırdılar, biz is<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>ti <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong> çıxartmaq ist<strong>ə</strong>yirdik, buna is<strong>ə</strong> mane<br />

olurdular. Yaxşı ki, d<strong>ü</strong>nyada yaxşı adamlar var. H<strong>ə</strong>min <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>şhur kinorejissor<br />

Rasim Ocaqov “Ocaq” kino-studiyasını yaratmışdı. Biz ona da m<strong>ü</strong>raci<strong>ə</strong>t etdik,<br />

niyy<strong>ə</strong>timizi b<strong>il</strong>dirdik. Bir m<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>t dinm<strong>ə</strong>di. Sonra dedi: — “Etiraz etmir<strong>ə</strong>m. Lakin<br />

studiyanın maddi imkanı dem<strong>ə</strong>k olar ki, yox d<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong>dir”.<br />

54

Biz maddi v<strong>ə</strong>saitin tapılacağını ona b<strong>il</strong>dirdik. Razılıq verdi. Biziml<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>qav<strong>il</strong><strong>ə</strong><br />

imzaladı. Sevincimizin h<strong>ə</strong>ddi-h<strong>ü</strong>dudu yox idi. Lakin bu sevincimiz uzun ç<strong>ə</strong>km<strong>ə</strong>di.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> avtokombinatı biz<strong>ə</strong> maşın ayırmaqdan imtina etdi. Söyl<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>r ki, Az<strong>ə</strong>rbaycanı<br />

t<strong>ə</strong>rk etm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n respublika n<strong>ə</strong>qliyyat naziri r<strong>ə</strong>sm<strong>ə</strong>n icaz<strong>ə</strong> verm<strong>ə</strong>lidir. D<strong>il</strong>xor olsaq da<br />

ruhdan d<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>dik. Nazir<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>ktub yazıb nazirliy<strong>ə</strong> yolla<strong>nd</strong>ıq. M<strong>ə</strong>ktubumuz q<strong>ə</strong>bul olu<strong>nd</strong>u.<br />

Lakin nazir mikroavtobusun ayrılmasına icaz<strong>ə</strong> verm<strong>ə</strong>di. <strong>Sumqayıt</strong> avtokombinatın<br />

r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyin<strong>ə</strong> qadağa qoydu. Biz kor-peşman <strong>Sumqayıt</strong>a qayıtdıq. Bel<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>rara g<strong>ə</strong>ldik ki,<br />

<strong>Sumqayıt</strong> Ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r Xalq Deputatları Soveti İcraiyy<strong>ə</strong> Komit<strong>ə</strong>sinin s<strong>ə</strong>dri Rasim<br />

Eminb<strong>ə</strong>ylinin yanına ged<strong>ə</strong>k. Ç<strong>ü</strong>nki o, bizi d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong>yirdi v<strong>ə</strong> f<strong>il</strong>min tezlikl<strong>ə</strong> ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

maraqlı idi, h<strong>ə</strong>tta öz<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>n b<strong>ə</strong>zi m<strong>ə</strong>sl<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rini d<strong>ə</strong> vermişdi. Kabinetin<strong>ə</strong> dax<strong>il</strong> olduq.<br />

Rasim m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llim hiss etdi ki, <strong>ə</strong>hval-ruhiyy<strong>ə</strong>miz heç d<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>kaçan dey<strong>il</strong>dir. G<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>-g<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong><br />

soruşdu:<br />

-N<strong>ə</strong> hadis<strong>ə</strong> baş verib, çox p<strong>ə</strong>jm<strong>ü</strong>rd<strong>ə</strong> gör<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>rs<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>z ?<br />

Biz m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ni t<strong>ə</strong>fs<strong>il</strong>atı <strong>il</strong><strong>ə</strong> danışdıq.<br />

- Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r biz<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>r yerd<strong>ə</strong> damğa vururlar, biz is<strong>ə</strong> bu damğanı d<strong>ə</strong>l<strong>il</strong> v<strong>ə</strong> s<strong>ü</strong>butlarla<br />

<strong>ü</strong>st<strong>ü</strong>m<strong>ü</strong>zd<strong>ə</strong>n göt<strong>ü</strong>rm<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>yirik, biz<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>r yerd<strong>ə</strong> mane olurlar,- Davud d<strong>il</strong>xor halda dedi.<br />

Rasim m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llimin sif<strong>ə</strong>ti cidd<strong>il</strong><strong>ə</strong>şdi, katib<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> tapşırıq verdi ki, avtokombinatın<br />

r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rini t<strong>ə</strong>c<strong>il</strong>i yanına çağırsın.<br />

Bir m<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong>n sonra avtokombinatın r<strong>ə</strong>isi otağa dax<strong>il</strong> oldu. Bizi g<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nin<br />

n<strong>ə</strong> yerd<strong>ə</strong> olduğunu duydu. Rasim m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llim m<strong>ü</strong>q<strong>ə</strong>ddim<strong>ə</strong>siz-f<strong>il</strong>ansız dedi:<br />

- T<strong>ə</strong>c<strong>il</strong>i olaraq bu yoldaşlara t<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong> bir mikroavtobus ayırırsan. S<strong>ü</strong>bh tezd<strong>ə</strong>n Stavropola<br />

yola d<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>lidirl<strong>ə</strong>r.<br />

R<strong>ə</strong>is bir anlığa duruxdu. Sonra astadan<br />

dedi:<br />

- Rasim m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llim, bunun <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n nazirin icaz<strong>ə</strong>si lazımdır.<br />

Rasim m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llim <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong> tutuldu v<strong>ə</strong> sonra ucadan b<strong>il</strong>dirdi.<br />

- M<strong>ə</strong>n ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rin meriy<strong>ə</strong>m. H<strong>ə</strong>r şey<strong>ə</strong> cavabdeh d<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>m. <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n<br />

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r ola b<strong>il</strong>sin, sizin nazirinizi narahat etm<strong>ə</strong>sin, amma m<strong>ə</strong>ni narahat edir. N<strong>ə</strong>dir,<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin qabağı<strong>nd</strong>an qaçmalıyıq? Bu cavan oğlanlara heç kim köm<strong>ə</strong>k etm<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>mir.<br />

Öz t<strong>ə</strong>ş<strong>ə</strong>bb<strong>ü</strong>sl<strong>ə</strong>ri <strong>il</strong><strong>ə</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n izin<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>k, <strong>ə</strong>sl h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>ti <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong> çıxarmaq ist<strong>ə</strong>yirl<strong>ə</strong>r. Biz<br />

onları alqışlamaq v<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>k verm<strong>ə</strong>k <strong>ə</strong>v<strong>ə</strong>zin<strong>ə</strong>, yaxamızı k<strong>ə</strong>nara ç<strong>ə</strong>kirik. Get, maşını<br />

hazırla, b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n m<strong>ə</strong>suliyy<strong>ə</strong>t m<strong>ə</strong>nim boynuma. Naziriniz s<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong> irad tutsa, m<strong>ə</strong>n onunla<br />

danışaram. Rasim m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llim axşam bizi<br />

yenid<strong>ə</strong>n yanına çağırdı. V<strong>ə</strong> biz<strong>ə</strong> iki h<strong>ə</strong>rbi maşının nömr<strong>ə</strong>sini verdi.<br />

- Orqanlardan almışam. Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>an çıxan kimi nömr<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri d<strong>ə</strong>yişin, H<strong>ə</strong>min v<strong>il</strong>ay<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong><br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r çoxdur. H<strong>ə</strong>r şey ola b<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Biz minn<strong>ə</strong>tdarlığımızı b<strong>il</strong>dirib kabineti t<strong>ə</strong>rk etdik. Ert<strong>ə</strong>si g<strong>ü</strong>n Stavropola yola d<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>k.<br />

Gec<strong>ə</strong> Rusiyanın s<strong>ə</strong>rh<strong>ə</strong>dini keçdik. Nömr<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri d<strong>ə</strong>yişm<strong>ə</strong>k yadımızdan çıxdı. Budyonovska<br />

çatdıq. Mehmanxanada yer aldıq. Ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>iş qrupumuzdan iki n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r yorğun olduğu<strong>nd</strong>an<br />

s<strong>ə</strong>rin hava almaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n h<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>r. Siqaret ç<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong>-ç<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong> söhb<strong>ə</strong>t edird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong><br />

55

yaşayan bir neç<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni onlara yaxınlaşdılar, söz atdılar, arada m<strong>ü</strong>bahis<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>, bu vaxt<br />

rus m<strong>il</strong>isi g<strong>ə</strong>lib bizim uşaqları tutub bölm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> apardı.<br />

Bu, biz<strong>ə</strong> qarşı olan <strong>il</strong>k t<strong>ə</strong>xribat idi. R<strong>ü</strong>şv<strong>ə</strong>t verib onları birt<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r azad ed<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>dik.<br />

Budyonovskda yaşayan az<strong>ə</strong>rbaycanlılar biz<strong>ə</strong> ded<strong>il</strong><strong>ə</strong>r: “<strong>Sumqayıt</strong>dan g<strong>ə</strong>ldiyinizi<br />

b<strong>il</strong>dirm<strong>ə</strong>yin, ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>iş aparmağınızdan da heç kimin x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>ri olmamalıdır, yoxsa<br />

qoymayacaqlar. H<strong>ə</strong>m d<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r ki, <strong>Sumqayıt</strong>dan g<strong>ə</strong>libsiniz, qan d<strong>ü</strong>ş<strong>ə</strong> b<strong>il</strong><strong>ə</strong>r”.<br />

Biz<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>r şey aydın oldu. Qriqoryan biz<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>sahib<strong>ə</strong> verm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong>n imtina etdi. Ç<strong>ü</strong>nki o,<br />

Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>a ola<strong>nd</strong>a erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi informasiya vasit<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> hay-k<strong>ü</strong>y<br />

qaldırmağa başladılar. Sözl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n bel<strong>ə</strong> başa d<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>k olardı ki, guya onlar Qriqoryanın<br />

t<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizliyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n narahatdırlar. Bakıda ona t<strong>ə</strong>zyiq edirl<strong>ə</strong>r, işg<strong>ə</strong>nc<strong>ə</strong> verirl<strong>ə</strong>r,<br />

t<strong>ə</strong>cridxanada onu öld<strong>ü</strong>r<strong>ə</strong> b<strong>il</strong><strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> s. N<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> onu Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>an alıb Rusiyaya,<br />

Stavropol v<strong>il</strong>ay<strong>ə</strong>tinin Budyonovsk ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>tird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Bu işd<strong>ə</strong> canf<strong>ə</strong>şanlıq göst<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>r<br />

is<strong>ə</strong> Kaputikyan, Balayan, Staravoytova, Əlixanyan-Bonner v<strong>ə</strong> başqaları idi.<br />

* * *<br />

Budyonovsk ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> Qriqorya<strong>nd</strong>an m<strong>ü</strong>sahib<strong>ə</strong> almaq ç<strong>ə</strong>tin oldu. İlk önc<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni<br />

diasporu onun yanı<strong>nd</strong>a olmuş v<strong>ə</strong> kiminl<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>nsiyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> girm<strong>ə</strong>sini ona qadağan etmişd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Onlar t<strong>ə</strong>cridxananın r<strong>ə</strong>isini pul <strong>il</strong><strong>ə</strong> <strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> almış v<strong>ə</strong> Qriqoryana h<strong>ə</strong>r <strong>c<strong>ü</strong></strong>r ş<strong>ə</strong>rait yaratmışdılar.<br />

Kalonun r<strong>ə</strong>isi onu yola g<strong>ə</strong>tirm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> çalışdı (Biz ona hörm<strong>ə</strong>t etmişdik. Söz vermişdi ki,<br />

Qriqoryanı yola g<strong>ə</strong>tir<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>k). H<strong>ə</strong>min vaxt h<strong>ə</strong>yat yoldaşı Rita yanı<strong>nd</strong>a idi. Onu da qeyd<br />

edim ki, Rita ayda bir d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> iki gec<strong>ə</strong> onun yanı<strong>nd</strong>a qalırdı. Bu ş<strong>ə</strong>raiti Qriqoryan <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n<br />

yerli erm<strong>ə</strong>ni diasporu yaratmışdı. Kalonun r<strong>ə</strong>isi Qriqoryanın t<strong>ə</strong>rsliyini gör<strong>ü</strong>b acıqlıacıqlı<br />

dedi:<br />

- Əg<strong>ə</strong>r razı olmasan, Ritanı otağına buraxmayacağam. Razılıq vers<strong>ə</strong>n, Rita bu<strong>nd</strong>an<br />

sonra h<strong>ə</strong>ft<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> iki gec<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>lib yanı<strong>nd</strong>a qala b<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Bu<strong>nd</strong>an sonra Qriqoryan razılıq verdi. Bizim kim olduğumuzla, haradan g<strong>ə</strong>ldiyimizl<strong>ə</strong><br />

maraqla<strong>nd</strong>ı. Davud yalan danışmalı oldu. Dedi ki, biz Moskvadan “Ostankino”dan<br />

(i<strong>nd</strong>iki ORT) g<strong>ə</strong>lmişik. Sovetl<strong>ə</strong>r birliyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> baş ver<strong>ə</strong>n konfliktl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> bağlı s<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>dli f<strong>il</strong>m<br />

ç<strong>ə</strong>kirik. Tiflisd<strong>ə</strong>, F<strong>ə</strong>rqan<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>, Oşda, V<strong>il</strong>n<strong>ü</strong>sd<strong>ə</strong> olmuşuq. Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>a ola<strong>nd</strong>a is<strong>ə</strong> s<strong>ə</strong>nin<br />

adına rast g<strong>ə</strong>ldik v<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>rara g<strong>ə</strong>ldik ki, s<strong>ə</strong>ninl<strong>ə</strong> gör<strong>ü</strong>ş<strong>ə</strong>k.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Qriqoryan çox d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ü</strong>kd<strong>ə</strong>n sonra razılıq verdi. M<strong>ü</strong>sahib<strong>ə</strong> haqqı<strong>nd</strong>a danışmazdan <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l<br />

onun kim olduğu haqqı<strong>nd</strong>a b<strong>ə</strong>zi m<strong>ə</strong>lumatlar verm<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>rdim:<br />

Eduard Robertoviç Qriqoryan 1959-cu <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>da anadan olmuşdur. T<strong>ü</strong>feyli<br />

h<strong>ə</strong>yat t<strong>ə</strong>rzi keçirirdi. Spirtli içk<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> mey<strong>il</strong>li olduğu<strong>nd</strong>an tez-tez dava salır, oğurluq<br />

edirdi. Bu h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rin <strong>ü</strong>st<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> 3 d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>hakim<strong>ə</strong> olunmuşdu. 1976-cı, 1981-ci v<strong>ə</strong> 1982ci<br />

<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>.<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> cinay<strong>ə</strong>tkar kimi h<strong>ə</strong>bs olunmuş v<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>hakim<strong>ə</strong><br />

ed<strong>il</strong>mişdi. M<strong>ü</strong>tt<strong>ə</strong>himl<strong>ə</strong>r k<strong>ü</strong>rs<strong>ü</strong>s<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> <strong>ə</strong>yl<strong>ə</strong>şmiş qatı cinay<strong>ə</strong>tkar kimi 9 <strong>il</strong> 2 ay 13 g<strong>ü</strong>n<br />

m<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> azadlıqdan m<strong>ə</strong>hrum olunmuşdu.<br />

Sual oluna b<strong>il</strong><strong>ə</strong>r: <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hz Qriqoryan başçılıq edirdimi?<br />

Xeyr! O, bu oyu<strong>nd</strong>a y<strong>ü</strong>ks<strong>ə</strong>k dair<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>yl<strong>ə</strong>ş<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>rinin <strong>ə</strong>li<strong>nd</strong><strong>ə</strong> bir al<strong>ə</strong>t idi.<br />

56

Qriqoryan ona tapşırılan işin öhd<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n bacarıqla g<strong>ə</strong>ldi. Bir neç<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>n <strong>ə</strong>rzi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> <strong>ə</strong>trafına<br />

d<strong>ə</strong>liqanlı g<strong>ə</strong>ncl<strong>ə</strong>ri toplaya b<strong>il</strong>di. Onlara pul payladı, narkotik madd<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r verdi. Gör<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>n,<br />

heç bir ya<strong>nd</strong>a işl<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>n, t<strong>ü</strong>feyli h<strong>ə</strong>yat t<strong>ə</strong>rzi s<strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>n “Paşa” l<strong>ə</strong>q<strong>ə</strong>bli Qriqorya<strong>nd</strong>a bu q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r<br />

pullar v<strong>ə</strong> narkotik madd<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r hardan idi? Sözs<strong>ü</strong>z ki, onu erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri t<strong>ə</strong>min edirdi.<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da m<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>q qan tök<strong>ü</strong>lm<strong>ə</strong>lidir, - dey<strong>ə</strong> onu pulla <strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> almışdılar.<br />

Qriqoryana köm<strong>ə</strong>klik ed<strong>ə</strong>n m<strong>ü</strong>tt<strong>ə</strong>himl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n N<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>fov qeyd edirdi ki, ixtişaşlar vaxtı<br />

Qriqoryanın <strong>ə</strong>li<strong>nd</strong><strong>ə</strong> balta var idi. O, Yeseyana m<strong>ə</strong>xsus olan “Moskviç” maşınını saxladı,<br />

s<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong><strong>c<strong>ü</strong></strong>n<strong>ü</strong> döyd<strong>ü</strong>, sonra biz maşını çevirdik.<br />

İsayev is<strong>ə</strong> öz izahatı<strong>nd</strong>a b<strong>il</strong>dirdi ki, Mejlumyanın qapısını sı<strong>nd</strong>ırıb iç<strong>ə</strong>ri girdik. Burada<br />

da azğınlıqlar başla<strong>nd</strong>ı. Qriqoryan onu döyd<strong>ü</strong>, soyu<strong>nd</strong>urdu v<strong>ə</strong> zorladı.<br />

S<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rovun izahatı<strong>nd</strong>a göst<strong>ə</strong>r<strong>il</strong>ir ki, Qriqoryanın r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi <strong>il</strong><strong>ə</strong> biz Emmanın m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong>in<strong>ə</strong><br />

dax<strong>il</strong> olduq. Onun göst<strong>ə</strong>rişi <strong>il</strong><strong>ə</strong> qadını soyu<strong>nd</strong>urduq. Edik Emmanı zorladı.<br />

İstintaq orqanları Qriqoryanı z<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>rç<strong>ə</strong>kmişl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>zl<strong>ə</strong>şdird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> qadınlar Qriqoryanın<br />

onlara qarşı zor işl<strong>ə</strong>tdikl<strong>ə</strong>rini söyl<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Erm<strong>ə</strong>nistanın h<strong>ü</strong>quq-m<strong>ü</strong>hafiz<strong>ə</strong> orqanları bunun guya t<strong>ə</strong>zyiql<strong>ə</strong>r altı<strong>nd</strong>a aparıldığını<br />

iddia etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başladılar. SSRİ Baş Prokurorluğunun m<strong>ü</strong>h<strong>ü</strong>m işl<strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ntiqi Qalkin<br />

söhb<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> qeyd etdi ki, “<strong>ü</strong>zl<strong>ə</strong>şm<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>nim iştirakımla videolent<strong>ə</strong> ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>di. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri<br />

sakitl<strong>ə</strong>şdirm<strong>ə</strong>k v<strong>ə</strong> Qriqoryanın cinay<strong>ə</strong>tkar olduğunu s<strong>ü</strong>but etm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n Qriqoryanı v<strong>ə</strong><br />

Mejlumyanı Yerevana apardıq. Orada da <strong>ü</strong>zl<strong>ə</strong>şm<strong>ə</strong> aparıldı. Mejlumyan Qriqoryan<br />

t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n zorla<strong>nd</strong>ığını dedi. Bu <strong>ü</strong>zl<strong>ə</strong>şm<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> videolent<strong>ə</strong> alı<strong>nd</strong>ı. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r Qriqoryanın<br />

cinay<strong>ə</strong>t tör<strong>ə</strong>tdiyinin h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>t olduğunu b<strong>il</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Lakin buna da inanmaq ist<strong>ə</strong>mird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Ancaq h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>t h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>tdir, onu danmaq olmaz. Erm<strong>ə</strong>ni şovinistl<strong>ə</strong>rinin Qriqoryanı t<strong>ə</strong>miz<strong>ə</strong><br />

çıxartmaq c<strong>ə</strong>hdl<strong>ə</strong>ri puça çıxdı”.<br />

...Ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>işl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> başladıq. Qriqoryan suallarımızdan qaçırdı. Cinay<strong>ə</strong>t tör<strong>ə</strong>tdiyini etiraf<br />

etm<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>mirdi. Z<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>r ç<strong>ə</strong>kmişl<strong>ə</strong>rin izahatlarını v<strong>ə</strong> ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rini ona göst<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> kinay<strong>ə</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong><br />

g<strong>ü</strong>l<strong>ü</strong>b dedi ki, b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n bunlar m<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong> qarşı uydurmadır. M<strong>ə</strong>n heç <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

iştirak etm<strong>ə</strong>miş<strong>ə</strong>m.<br />

- B<strong>ə</strong>s <strong>ü</strong>ç d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>hakim<strong>ə</strong> olunmusunuz, bunu da inkar edirsiniz?<br />

- Bu, kiçik xuliqanlıq idi.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

-Sizinl<strong>ə</strong> birlikd<strong>ə</strong> ixtişaşlarda iştirak ed<strong>ə</strong>n S<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rov, İsayev izahatları<strong>nd</strong>a b<strong>il</strong>diribl<strong>ə</strong>r ki,<br />

sizin <strong>ə</strong>linizd<strong>ə</strong> siyahı vardı. Hansı m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong><strong>ə</strong> girib dağıtmaq, qar<strong>ə</strong>t etm<strong>ə</strong>k, zor işl<strong>ə</strong>tm<strong>ə</strong>k<br />

<strong>ə</strong>mrini siz verirdiniz. 3-<strong>c<strong>ü</strong></strong> mikrorayo<strong>nd</strong>a binanın ikinci m<strong>ə</strong>rt<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ninin<br />

yaşadığını söyl<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> siz qapını sı<strong>nd</strong>ırmağa qoymayıb, demisiniz ki, burada erm<strong>ə</strong>ni<br />

yaşamır, erm<strong>ə</strong>ni dörd<strong>ü</strong>n<strong>c<strong>ü</strong></strong> m<strong>ə</strong>rt<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> yaşayır. H<strong>ü</strong>cum edib dörd<strong>ü</strong>n<strong>c<strong>ü</strong></strong> m<strong>ə</strong>rt<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong><br />

erm<strong>ə</strong>ninin qapısını sı<strong>nd</strong>ırıb, evini qar<strong>ə</strong>t etmisiniz. Sonralar m<strong>ə</strong>lum oldu ki, ikinci<br />

m<strong>ə</strong>rt<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> sizin qoruduğunuz m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>ni yaşayırmış. Dem<strong>ə</strong>li, z<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>r<br />

ç<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>r “Krunk”un <strong>ü</strong>zv<strong>ü</strong> olmayanlar idi, el<strong>ə</strong>mi?<br />

-B<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n bunlar yala<strong>nd</strong>ır.<br />

- B<strong>ə</strong>s siyahı?<br />

-Bu da m<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong> qarşı uydurmadır.<br />

57

-İstintaqın verdiyi m<strong>ə</strong>lumata gör<strong>ə</strong>, hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n xeyli <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l Yereva<strong>nd</strong>an sizin yanınıza<br />

emissarlar g<strong>ə</strong>lib, sizi t<strong>ə</strong>limatla<strong>nd</strong>ırıblar, pul v<strong>ə</strong> narkotik veribl<strong>ə</strong>r. Bunlar da yala<strong>nd</strong>ır?<br />

- Siz <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>ri m<strong>ə</strong>nim boynuma qoymaq ist<strong>ə</strong>yirsiniz. Ünvanı s<strong>ə</strong>hv<br />

salmısınız. Bunu başqa yerd<strong>ə</strong> axtarın.<br />

-Harada Yereva<strong>nd</strong>a?<br />

-Ola b<strong>il</strong>sin Yereva<strong>nd</strong>a, b<strong>ə</strong>lk<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> Moskvada, kim b<strong>il</strong>ir. Bir sözl<strong>ə</strong>, siz m<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n konkret<br />

söz ala b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>ksiniz. H<strong>ə</strong>m d<strong>ə</strong> sizin “Ostankino”dan g<strong>ə</strong>ldiyiniz<strong>ə</strong> ş<strong>ü</strong>bh<strong>ə</strong> edir<strong>ə</strong>m. Siz<br />

Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>an g<strong>ə</strong>lmisiniz. Qorxmursunuz? Sizi y<strong>ə</strong>qin ki, bizimk<strong>il</strong><strong>ə</strong>r izl<strong>ə</strong>yirl<strong>ə</strong>r.<br />

Hamınızı m<strong>ə</strong>hv ed<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>yik.<br />

Qriqoryanın sif<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> biz<strong>ə</strong> qarşı bir nifr<strong>ə</strong>t yara<strong>nd</strong>ı. O, daha danışmaq ist<strong>ə</strong>mirdi. Biz<br />

is<strong>ə</strong>, dem<strong>ə</strong>k olar ki, öz işimizi qurtarmışdıq.<br />

Sonra ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>işl<strong>ə</strong>rimizi Moskvada aparmalı olduq. Ulu ö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>r Heyd<strong>ə</strong>r Əliyevd<strong>ə</strong>n, (1990cı<br />

<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> o, Moskvada yaşayırdı), SSRİ Baş Prokurorluğunun m<strong>ü</strong>h<strong>ü</strong>m işl<strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ntiqi<br />

Qalki<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n, Dövl<strong>ə</strong>t T<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik Komit<strong>ə</strong>sinin <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>kdaşı, polkovnik Nikiti<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n,<br />

“Moskovskiye novosti” q<strong>ə</strong>zetinin baş redaktoru Loşakdan v<strong>ə</strong> başqaları<strong>nd</strong>an m<strong>ü</strong>sahib<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<br />

aldıq.<br />

Heyd<strong>ə</strong>r Əliyevd<strong>ə</strong>n m<strong>ü</strong>sahib<strong>ə</strong> almaqda ç<strong>ə</strong>tinlik ç<strong>ə</strong>kdik. Ç<strong>ü</strong>nki o, KQB-nin n<strong>ə</strong>zar<strong>ə</strong>ti<br />

altı<strong>nd</strong>a idi v<strong>ə</strong> biz<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>ti tapşırıq ver<strong>il</strong>mişdi ki, bir daha buralara g<strong>ə</strong>lm<strong>ə</strong>yin, yoxsa siz<strong>ə</strong><br />

qarşı xoşag<strong>ə</strong>lm<strong>ə</strong>z t<strong>ə</strong>dbirl<strong>ə</strong>r gör<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>k. Davud inad etdi, bir neç<strong>ə</strong> adamlarla gör<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>.<br />

Çoxları ehtiyatlı olmağımızı m<strong>ə</strong>sl<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>t görd<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>r. Qorbaçov h<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> hakimiyy<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong> idi.<br />

Erm<strong>ə</strong>nistan-Az<strong>ə</strong>rbaycan m<strong>ü</strong>naqiş<strong>ə</strong>si qızışırdı. “Sizi Moskvadan qova b<strong>il</strong><strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>r”, -dey<strong>ə</strong><br />

Az<strong>ə</strong>rbaycanın Moskvadakı n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>liyinin <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>kdaşı biz<strong>ə</strong> söyl<strong>ə</strong>di. Davud Heyd<strong>ə</strong>r<br />

Əliyevin ev telefonunun nömr<strong>ə</strong>sini öyr<strong>ə</strong><strong>nd</strong>i, ona z<strong>ə</strong>ng vurdu, g<strong>ə</strong>lişimizin m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dini<br />

b<strong>il</strong>dirdi. Bir neç<strong>ə</strong> sual-cavabdan sonra razılıq verdi.<br />

Ert<strong>ə</strong>si g<strong>ü</strong>n biz Moskvada Heyd<strong>ə</strong>r Əliyevl<strong>ə</strong> gör<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>k: Siz Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>an <strong>il</strong>k<br />

jurnalistsiniz ki, m<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n m<strong>ü</strong>sahib<strong>ə</strong> almağa g<strong>ə</strong>lmisiniz. Qorxmursunuz ki, m<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong> gör<strong>ə</strong> sizi<br />

incid<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>r?-dedi.<br />

Davud g<strong>ü</strong>l<strong>ü</strong>ms<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k dedi:- Heyd<strong>ə</strong>r m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llim, biz Sizin Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>a v<strong>ə</strong> ölk<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> olan<br />

n<strong>ü</strong>funuza arxayınıq, m<strong>ə</strong>hz buna gör<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> yanınıza g<strong>ə</strong>lm<strong>ə</strong>yi q<strong>ə</strong>rara aldıq.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Heyd<strong>ə</strong>r Əliyev Dağlıq Qarabağın Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>an alınıb Erm<strong>ə</strong>nistana ver<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

Qorbaçovun v<strong>ə</strong> ona yaxın olan erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin, xaricd<strong>ə</strong> yaşayan erm<strong>ə</strong>ni lobbisinin rolu<br />

olduğunu söyl<strong>ə</strong>di. Əlav<strong>ə</strong> etdi ki, lakin heç bir v<strong>ə</strong>chl<strong>ə</strong> torpağı erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> verm<strong>ə</strong>k olmaz.<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycan xalqı m<strong>ü</strong>drik, q<strong>ə</strong>tiyy<strong>ə</strong>tli v<strong>ə</strong> irad<strong>ə</strong>li xalqdır v<strong>ə</strong> bu avant<strong>ü</strong>rist siyas<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> yol<br />

ver<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>lidir.<br />

Doğrudan da, bu avant<strong>ü</strong>rist bir siyas<strong>ə</strong>t idi. Onun da başı<strong>nd</strong>a Mixa<strong>il</strong> Qorbaçov dururdu.<br />

D<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>k ver<strong>ə</strong>n is<strong>ə</strong> Moskvada v<strong>ə</strong> xaricd<strong>ə</strong> yaşayan erm<strong>ə</strong>ni lobbisi idi. Lent<strong>ə</strong> aldığımız<br />

materiallardan bel<strong>ə</strong> n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>ldik ki, <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r bir qrup<br />

xuliqanın işi dey<strong>il</strong>dir. Ssenari çox-çox qabaqcadan tutulmuş v<strong>ə</strong> icra etm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n<br />

k<strong>ə</strong>şfiyyat orqanlarına tapşırılmışdı. Erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>rini d<strong>ə</strong> qızışdırıb iki xalq arası<strong>nd</strong>a<br />

olan m<strong>ü</strong>nasib<strong>ə</strong>ti g<strong>ə</strong>rginl<strong>ə</strong>şdirm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> sövq etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> na<strong>il</strong> olmuşlar.<br />

58

Moskvada erm<strong>ə</strong>nip<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>st k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi informasiya vasit<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>a ixtişaşlar<br />

zamanı tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>n cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri ört-basdır etm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong> Az<strong>ə</strong>rbaycanı, onun h<strong>ü</strong>quq-m<strong>ü</strong>hafiz<strong>ə</strong><br />

orqanlarını ittiham etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başladılar. Q.Staravoytova, Nuykin, İgityan, Balayan,<br />

Q.Borovik, S.Kaputikyan <strong>m<strong>ə</strong>tbuat</strong>da v<strong>ə</strong> telekanallarda çıxış ed<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k <strong>Sumqayıt</strong>da<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qarşı “genosid” baş verdiyini söyl<strong>ə</strong>yird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. İstintaq materialların<br />

Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>an alınıb Moskvaya ver<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>sini t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>b edird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Sözl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n bel<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>lum<br />

olurdu ki, <strong>Sumqayıt</strong>da m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> prosesi obyektiv aparılmayacaq. N<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> ist<strong>ə</strong>dikl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong><br />

na<strong>il</strong> oldular. Əhm<strong>ə</strong>dovun, İsmayılovun, C<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rovun m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> prosesi Moskvada<br />

aparıldı. Zala toplaşan azğınlaşmış erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r bir ağızdan qışqırırdılar ki, m<strong>ü</strong>tt<strong>ə</strong>himl<strong>ə</strong>rin<br />

h<strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong> öl<strong>ü</strong>m hökm<strong>ü</strong> k<strong>ə</strong>s<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>lidir. M<strong>il</strong>is orqanları onları sakitl<strong>ə</strong>şdirib zaldan<br />

çıxartmağa m<strong>ə</strong>cbur oldu.<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r fevralın axırları<strong>nd</strong>a baş vermişdir. İki-<strong>ü</strong>ç aydan sonra t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>sik<br />

ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> prosesinin keçir<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si kim<strong>ə</strong> lazım idi? Moskvanın bu işd<strong>ə</strong> marağı<br />

vardı. Onlar d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> cinay<strong>ə</strong>tkarlara qarşı s<strong>ə</strong>rt ittihamların ver<strong>il</strong>diyini<br />

b<strong>il</strong>dirm<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>yird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r, <strong>ə</strong>sli<strong>nd</strong><strong>ə</strong> is<strong>ə</strong> bu prosesl<strong>ə</strong>rin p<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> arxası<strong>nd</strong>a <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n<br />

<strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n sifarişç<strong>il</strong><strong>ə</strong>rini gizl<strong>ə</strong>tm<strong>ə</strong>k niyy<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. D<strong>ü</strong>zd<strong>ü</strong>r, onların bu niyy<strong>ə</strong>ti<br />

sonralar b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n çılpaqlığı <strong>il</strong><strong>ə</strong> <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong> çıxdı. Əhm<strong>ə</strong>d Əhm<strong>ə</strong>dova öl<strong>ü</strong>m hökm<strong>ü</strong> k<strong>ə</strong>s<strong>il</strong>di. Tale<br />

İsmayılova 15 <strong>il</strong> ver<strong>il</strong>di. Burada Tale İsmayılovun v<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>i Aleksa<strong>nd</strong>r İvannikovun biz<strong>ə</strong><br />

söyl<strong>ə</strong>dikl<strong>ə</strong>rini oxuculara çatdırmaq maraqlı olardı:<br />

-M<strong>ə</strong>n Taleyin işi <strong>il</strong><strong>ə</strong> ciddi maraqla<strong>nd</strong>ım. D<strong>ü</strong>zd<strong>ü</strong>r, ixtişaşlarda iştirak etmişdir.<br />

Qriqoryanın başçılığı <strong>il</strong><strong>ə</strong> bir neç<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong><strong>ə</strong> girmiş v<strong>ə</strong> qar<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>şğul olmuşdur. K<strong>ü</strong>ç<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong><br />

yerl<strong>ə</strong>ş<strong>ə</strong>n bir neç<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>zet köşk<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong> vurub sı<strong>nd</strong>ırmışdır. O, ixtişaş zamanı heç kimi q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong><br />

yetirm<strong>ə</strong>mişdir. El<strong>ə</strong>dikl<strong>ə</strong>rini d<strong>ə</strong> etiraf etmiş v<strong>ə</strong> peşman olduğunu söyl<strong>ə</strong>mişdir. İstintaq<br />

birt<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fli aparılmışdı. Cinay<strong>ə</strong>t işini Moskvadan g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ntiql<strong>ə</strong>r aparmışlar. M<strong>ə</strong>nim<br />

onlarla da söhb<strong>ə</strong>tim olmuşdur. “Axı tam s<strong>ü</strong>but olunmamış işi Moskvaya m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong><br />

gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>rm<strong>ə</strong>k olmaz. Tale İsmayılovun işi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> qaranlıq m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r çoxdur. Onları<br />

araşdırmaq v<strong>ə</strong> aydınlıq g<strong>ə</strong>tirm<strong>ə</strong>k lazımdır”, -dedim. M<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong> cavabları bu oldu ki, “bu,<br />

bizd<strong>ə</strong>n asılı dey<strong>il</strong>. Moskva bizi t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>sdirir”.<br />

Moskvada m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> prosesi bir neç<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>n davam etdi. M<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> Tale İsmayılova<br />

öl<strong>ü</strong>m hökm<strong>ü</strong> k<strong>ə</strong>sdi. M<strong>ə</strong>n etiraz etdim. Çıxışımda b<strong>il</strong>dirdim ki, materiallar yenid<strong>ə</strong>n<br />

baxılmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n istintaqa qaytarılmalıdır. Yoxsa m<strong>ə</strong>n xarici jurnalistl<strong>ə</strong>r qarşısı<strong>nd</strong>a<br />

<strong>m<strong>ə</strong>tbuat</strong> konfransı keçirib m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>nin qeyri-obyektiv aparıldığını b<strong>ə</strong>yan ed<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>m.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

M<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>xir<strong>ə</strong> salı<strong>nd</strong>ı. Əhm<strong>ə</strong>d Əhm<strong>ə</strong>dova öl<strong>ü</strong>m hökm<strong>ü</strong>, Tale İsmayılova is<strong>ə</strong> 15 <strong>il</strong> iş<br />

k<strong>ə</strong>sd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Buradan sual doğur: Nec<strong>ə</strong> olur ki, 5 erm<strong>ə</strong>nini q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> yetirmiş, bir neç<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni<br />

qızını zorlamış erm<strong>ə</strong>ni Qriqoryana 9 <strong>il</strong> h<strong>ə</strong>bs c<strong>ə</strong>zası ver<strong>il</strong>ir. Cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri tam s<strong>ü</strong>but<br />

olunmayan az<strong>ə</strong>rbaycanlı g<strong>ə</strong>ncl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> is<strong>ə</strong> ağır ittihamlar oxunulur? Dem<strong>ə</strong>li, bu sifarişli bir<br />

m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> prosesi idi. Bir fakta diqq<strong>ə</strong>t yetirs<strong>ə</strong>k gör<strong>ə</strong>rik ki, bu, h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong>n bel<strong>ə</strong>dir.<br />

SSRİ Ali M<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>sinin s<strong>ə</strong>dri V.Tereb<strong>il</strong>ovun <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in axırları<strong>nd</strong>a “Novoe<br />

vremya” jurnalı<strong>nd</strong>a m<strong>ü</strong>sahib<strong>ə</strong>si çap olu<strong>nd</strong>u. Tereb<strong>il</strong>ov m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> prosesl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> yuxarıdan,<br />

x<strong>ü</strong>sus<strong>il</strong><strong>ə</strong> Kommunist Partiyası M<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi Komit<strong>ə</strong>si aparatı<strong>nd</strong>an t<strong>ə</strong>zyiql<strong>ə</strong>r olması<strong>nd</strong>an<br />

şikay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>nirdi v<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>b edirdi ki, m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>q<strong>il</strong> olmalıdır. Sonra Tereb<strong>il</strong>ov qeyd edir<br />

ki, hazırda SSRİ Ali M<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> Əhm<strong>ə</strong>dovun, C<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rovun, İsmayılovun cinay<strong>ə</strong>t işi<br />

<strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> prosesi gedir. M<strong>ə</strong>hz yuxarıların t<strong>ə</strong>zyiqi n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> hey<strong>ə</strong>ti<br />

59

obyektivliyini, humanizmini bir t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> qoyub, Əhm<strong>ə</strong>dovun timsalı<strong>nd</strong>a n<strong>ə</strong>yin bahasına<br />

olursa-olsun “t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçı” obrazını yaratmaq niyy<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>. Prosesd<strong>ə</strong> iştirak ed<strong>ə</strong>n<br />

d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>nc<strong>ə</strong>li adamlar <strong>ə</strong>min id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r ki, bu <strong>c<strong>ü</strong></strong>r cinay<strong>ə</strong>t işl<strong>ə</strong>ri yenid<strong>ə</strong>n yoxlanılmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n<br />

istintaqa qaytarılmalıdır. Bu bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> prosesinin yekununu ş<strong>ə</strong>rh ed<strong>ə</strong>n<br />

“Moskovskiye novosti” q<strong>ə</strong>zeti yazırdı: “V<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r bel<strong>ə</strong> hesab edirl<strong>ə</strong>r ki, işin istintaqı tam<br />

aparılmayıb. Cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rin t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçıları <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong> çıxarılmayıb, <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n baş verm<strong>ə</strong>sinin<br />

s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>ri v<strong>ə</strong> ş<strong>ə</strong>raiti aşkar ed<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>yib”.<br />

(ardı var)<br />

60<br />

Eyruz MƏMMƏDOV,<br />

<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>kdar jurnalist<br />

“Xalq q<strong>ə</strong>zeti “ 28 fevral, 01, 02. 03, 04 mart <strong>2013</strong><br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r <strong>Sumqayıt</strong> iğtişaşlarını t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> etm<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağ <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>ni<br />

qızışdırdılar<br />

F<strong>ə</strong>za<strong>il</strong> İbrahimli: “M<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d d<strong>ü</strong>nyada Az<strong>ə</strong>rbaycan <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n “qaniç<strong>ə</strong>n” ölk<strong>ə</strong>, az<strong>ə</strong>rbaycanlılar<br />

<strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n is<strong>ə</strong> “v<strong>ə</strong>hşi” obrazları yaratmaq idi”<br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in 27-29 fevral tarixl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>miş k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi iğtişaşlar<br />

n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n, o <strong>c<strong>ü</strong></strong>ml<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n 26-sı erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n olmaqla<br />

<strong>ü</strong>mum<strong>il</strong>ikd<strong>ə</strong> 32 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r h<strong>ə</strong>lak olub, 400 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n çox adam m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif d<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>li b<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n<br />

x<strong>ə</strong>sar<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri alıb. İğtişaşlar zamanı 200-d<strong>ə</strong>n çox m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong> talan ed<strong>il</strong>ib, 50-d<strong>ə</strong>n artıq m<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>nim<strong>ə</strong>iş<strong>ə</strong>t<br />

obyekti dağıdılıb, 40-dan çox avtomaşın z<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nib v<strong>ə</strong> ya ya<strong>nd</strong>ırılıb. Dövl<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> o<br />

vaxtkı qiym<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> 7 m<strong>il</strong>yon rubl m<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>ği<strong>nd</strong><strong>ə</strong> maddi ziyan vurulub. Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>laq<strong>ə</strong>dar

444 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> qarşısı<strong>nd</strong>a cavab verm<strong>ə</strong>li olub ki, onlardan 400 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>ri 10-15 g<strong>ü</strong>n<br />

t<strong>ə</strong>cridxanalarda saxlanılıb, 94 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif m<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>bs c<strong>ə</strong>zasına, Əhm<strong>ə</strong>d<br />

Əhm<strong>ə</strong>dov ad-soyadlı bir n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r is<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>ll<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hkum olunub. 25 <strong>il</strong> önc<strong>ə</strong><br />

Az<strong>ə</strong>rbaycanın m<strong>ü</strong>h<strong>ü</strong>m s<strong>ə</strong>naye ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri sayılan <strong>Sumqayıt</strong>da tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>n iğtişaşlar, bu<br />

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> SSRİ DTK-sının v<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni Eduard Qriqoryanın rolu, hadis<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>zg<strong>ü</strong>n<br />

h<strong>ü</strong>quqi-siyasi qiym<strong>ə</strong>tin ver<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>si v<strong>ə</strong> sairl<strong>ə</strong> bağlı “Kaspi”nin suallarını tarixçi-alim,<br />

m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>t v<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>i F<strong>ə</strong>za<strong>il</strong> İbrahimli cavabla<strong>nd</strong>ırır.<br />

- F<strong>ə</strong>za<strong>il</strong> m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llim, <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n<strong>ə</strong> o zaman ver<strong>il</strong><strong>ə</strong>n h<strong>ü</strong>quqi-siyasi qiym<strong>ə</strong>t<br />

n<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> reallığı <strong>ə</strong>ks etdirib?<br />

- Q<strong>ə</strong>tiyy<strong>ə</strong>n reallığı <strong>ə</strong>ks etdirm<strong>ə</strong>di. Ç<strong>ü</strong>nki o dövrd<strong>ə</strong> baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r kifay<strong>ə</strong>t q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r<br />

sovet st<strong>il</strong>li idi. Kommunist partiyasının r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi, bir ideoloji ç<strong>ə</strong>rçiv<strong>ə</strong> var idi. Baş<br />

ver<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rin hamısı yerli hakimiyy<strong>ə</strong>t orqanlarının, bir qrup insanların g<strong>ü</strong>nahı kimi t<strong>ə</strong>qdim<br />

olunurdu. Ancaq h<strong>ə</strong>yat s<strong>ü</strong>but etdi ki, bu iğtişaşlar h<strong>ə</strong>r hansı bir zaman k<strong>ə</strong>siyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> baş<br />

verm<strong>ə</strong>yib. Bu, x<strong>ü</strong>susi hazırlanmış, qurulmuş ssenarinin reallaşması yolu<strong>nd</strong>a atılan<br />

“uğurlu” addım idi. Y<strong>ə</strong>ni, <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> Qağlıq Qarabağ problemi yolu<strong>nd</strong>a erm<strong>ə</strong>ni<br />

m<strong>ə</strong>krinin h<strong>ə</strong>yata keçirdiyi növb<strong>ə</strong>ti siyas<strong>ə</strong>tiydi. T<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>vv<strong>ü</strong>r edin, bu işin t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçısı Dağlıq<br />

Qarabağ separatçılarının emissarları, SSRİ DTK-sının agentl<strong>ə</strong>ri Sarkisyan, Osipov,<br />

h<strong>ə</strong>mçinin separatçı “Qarabağ” komit<strong>ə</strong>sinin f<strong>ə</strong>alı Konstantin Pxakadze v<strong>ə</strong> “Krunk”<br />

c<strong>ə</strong>miyy<strong>ə</strong>tinin dig<strong>ə</strong>r f<strong>ə</strong>allarıdır. Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin iştirakçısı, y<strong>ə</strong>ni iğtişaşçı d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rlik<br />

ed<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>st-<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong> 10 <strong>il</strong><strong>ə</strong> yaxın azadlıqdan m<strong>ə</strong>hrumetm<strong>ə</strong> c<strong>ə</strong>zası ç<strong>ə</strong>kmiş qatı cinay<strong>ə</strong>tkar,<br />

m<strong>il</strong>liyy<strong>ə</strong>tc<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni, “Paşa” l<strong>ə</strong>q<strong>ə</strong>bli Eduard Qriqoryan, onun Albert v<strong>ə</strong> Ernis adlı iki<br />

qardaşıdır. Bu adamlar t<strong>ə</strong>sir altına saldıqları k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>ni “Qarabağ” v<strong>ə</strong> “Krunk” t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atlarına<br />

pul verm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong>n imtina etmiş erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin yaşadıqları m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> istiqam<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>iribl<strong>ə</strong>r.<br />

H<strong>ə</strong>tta, Eduard Qriqoryan öz<strong>ü</strong> ş<strong>ə</strong>xs<strong>ə</strong>n 6 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r erm<strong>ə</strong>nini q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> yetirib. İ<strong>nd</strong>i fikir verin,<br />

hadis<strong>ə</strong>ni t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> ed<strong>ə</strong>n, öld<strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>n, öl<strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>nidir. Bel<strong>ə</strong> olan halda, bu m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nin sırf<br />

mahiyy<strong>ə</strong>tini h<strong>ü</strong>quqş<strong>ü</strong>nasın köm<strong>ə</strong>yi olmadan, orta s<strong>ə</strong>viyy<strong>ə</strong>li ist<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>n ağıl sahibi aydın<br />

d<strong>ə</strong>rk edir.<br />

- Erm<strong>ə</strong>nistanın Az<strong>ə</strong>rbaycana qarşı t<strong>ə</strong>bliğatı<strong>nd</strong>a bu hadis<strong>ə</strong> hansı rolu oynayıb?<br />

- H<strong>ə</strong>r şeyd<strong>ə</strong>n önc<strong>ə</strong>, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r <strong>Sumqayıt</strong> iğtişaşlarını t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> etm<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong>, Dağlıq Qarabağ<br />

<strong>ə</strong>trafı<strong>nd</strong>a c<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>yan ed<strong>ə</strong>n <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> qızışdırdılar. Bu olaydan yararlanıb Dağlıq Qarabağ<br />

m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>sini aktual formada g<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>tird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Moskvanın diqq<strong>ə</strong>tini d<strong>ə</strong> bura<br />

yön<strong>ə</strong>ltm<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong>, d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yanlış r<strong>ə</strong>y yaratdılar. Ən <strong>ə</strong>sası, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r bununla<br />

Moskvanı ina<strong>nd</strong>ırmağa c<strong>ə</strong>hd etd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r ki, Dağlıq Qarabağdakı erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r bu m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>, y<strong>ə</strong>ni<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlılarla bir ölk<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>, bir yerd<strong>ə</strong> yaşaya b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>z. M<strong>ə</strong>hz bu am<strong>il</strong> <strong>ə</strong>sas tutularaq,<br />

Dağlıq Qarabağın Az<strong>ə</strong>rbaycanın t<strong>ə</strong>rkibi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n ayrılması, Erm<strong>ə</strong>nistana birl<strong>ə</strong>şdir<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si<br />

t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>ri s<strong>ə</strong>sl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>ir<strong>il</strong>di. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r o zamankı SSRİ r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>ri Mixa<strong>il</strong> Qorbaçovu bunlara<br />

ina<strong>nd</strong>ırmaq, onun erm<strong>ə</strong>nip<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>st mövqeyini daha da g<strong>ü</strong>cl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>irm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n bel<strong>ə</strong> bir ssenari<br />

h<strong>ə</strong>yata keçird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Burada yegan<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d, Az<strong>ə</strong>rbaycan <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n “qaniç<strong>ə</strong>n” ölk<strong>ə</strong>,<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlılar <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n is<strong>ə</strong> “v<strong>ə</strong>hşi” obrazları yaratmaq idi. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r bununla d<strong>ü</strong>nyaya<br />

dem<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>yird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r ki, guya, 1915-ci <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> t<strong>ü</strong>rkl<strong>ə</strong>r, <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> is<strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlılar<br />

g<strong>ü</strong>nahsız yer<strong>ə</strong> onları öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>bl<strong>ə</strong>r. Öt<strong>ə</strong>n m<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>t <strong>ə</strong>rzi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>a, h<strong>ə</strong>mçinin<br />

m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif xarici ölk<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> yaşayan erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r bu yalanı d<strong>ü</strong>nyaya sırımağa çalışıblar.<br />

- Bir m<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>t <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l yazıçı Əkr<strong>ə</strong>m Əylislinin “Daş yuxular” <strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>ri geniş m<strong>ü</strong>zakir<strong>ə</strong><br />

ed<strong>il</strong>di. H<strong>ə</strong>min <strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> d<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>biyyat predmetin<strong>ə</strong> çevr<strong>il</strong>ib. Sizc<strong>ə</strong>,<br />

61

olanlar, n<strong>ə</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> <strong>ə</strong>laq<strong>ə</strong>dardır? Bu, <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n mahiyy<strong>ə</strong>tini başa d<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong>n ir<strong>ə</strong>li<br />

g<strong>ə</strong>lir, yoxsa başqa m<strong>ə</strong>qamlar var?<br />

- “Daş yuxular” <strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>ri erm<strong>ə</strong>nip<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>st mövqe g<strong>ü</strong>d<strong>ü</strong>b, erm<strong>ə</strong>ni m<strong>ü</strong>dafi<strong>ə</strong>si <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n <strong>ə</strong>rs<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong><br />

g<strong>ə</strong>tir<strong>il</strong>ib. Əg<strong>ə</strong>r bu <strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>rin m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>di erm<strong>ə</strong>ni <strong>ə</strong>xlaqının keşiyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> durmaqdırsa, t<strong>ə</strong>bii ki,<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hz bu m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>vid<strong>ə</strong> yanaşılıb. Ona gör<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> Əkr<strong>ə</strong>m Əylislinin<br />

bu romanını olduqca q<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>zli v<strong>ə</strong> ziddiyy<strong>ə</strong>tli <strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>r kimi d<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>irir<strong>ə</strong>m. Orada hansısa<br />

<strong>ə</strong>dal<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong>n danışmağa d<strong>ə</strong>ym<strong>ə</strong>z. Ümumiyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>, bu <strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>r haqqı<strong>nd</strong>a danışmağı öz<strong>ü</strong>m<strong>ə</strong> r<strong>ə</strong>vac<br />

b<strong>il</strong>mir<strong>ə</strong>m. Bu <strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>rin <strong>ə</strong>n q<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>zli c<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n biri d<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n<strong>ə</strong> qeyriobyektiv<br />

m<strong>ü</strong>nasib<strong>ə</strong>tdir.<br />

- <strong>Sumqayıt</strong> iğtişaşlarının <strong>ə</strong>sl mahiyy<strong>ə</strong>tinin d<strong>ü</strong>nyaya çatdırılması, hadis<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>sl<br />

h<strong>ü</strong>quqi-siyasi qiym<strong>ə</strong>tin ver<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n hansı addımlar atılmalıdır?<br />

- Erm<strong>ə</strong>nistanla at<strong>ə</strong>şk<strong>ə</strong>s rejimi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yaşasaq da, ideoloji m<strong>ü</strong>harib<strong>ə</strong> davam edir. Onlar<br />

i<strong>nd</strong>i d<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>nyaya car ç<strong>ə</strong>kib öz “h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rini” b<strong>ə</strong>yan edir, hamını buna ina<strong>nd</strong>ırmaq<br />

ist<strong>ə</strong>yirl<strong>ə</strong>r. Haradasa onların bu sah<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n uğurlarını da m<strong>ü</strong>şahid<strong>ə</strong> etm<strong>ə</strong>k olur.<br />

Əg<strong>ə</strong>r, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r d<strong>ü</strong>nyanın bir sıra Avropa ölk<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rinin parlamentl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yalanlarına haqq<br />

qaza<strong>nd</strong>ıra b<strong>il</strong>ibl<strong>ə</strong>rs<strong>ə</strong>, bu, onların uğurlarıdır. Eyni <strong>il</strong><strong>ə</strong> Az<strong>ə</strong>rbaycan t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi d<strong>ə</strong> bu ideoloji<br />

m<strong>ü</strong>harib<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> ciddi s<strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong> iştirak etm<strong>ə</strong>lidir v<strong>ə</strong> edir. D<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>tini ina<strong>nd</strong>ırmaq,<br />

kifay<strong>ə</strong>t q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r ictimai r<strong>ə</strong>y yaratmaq ciddi m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>dir. Bu prosesl<strong>ə</strong>r başlana<strong>nd</strong>an bizl<strong>ə</strong>r<br />

ideoloji m<strong>ü</strong>harib<strong>ə</strong>nin iki m<strong>ə</strong>rh<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>sini keçmişik. Birinci m<strong>ə</strong>rh<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> bu olub ki, biz h<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong><br />

d<strong>ü</strong>nya dövl<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rini, onların ik<strong>il</strong>i mövqe tutan r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>rini ina<strong>nd</strong>ırmağa çalışmışıq ki,<br />

Dağlıq Qarabağ Az<strong>ə</strong>rbaycan <strong>ə</strong>razisidir. Bu m<strong>ə</strong>rh<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> bizim q<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>mizl<strong>ə</strong> başa çatıb. Artıq<br />

d<strong>ü</strong>nya b<strong>il</strong>ir ki, işğalçı kim, işğal olunan kimdir. Sad<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong> olaraq, m<strong>ü</strong>nasib<strong>ə</strong>t f<strong>ə</strong>rqlidir.<br />

Onlar işğal olunanla işğalçı arası<strong>nd</strong>a f<strong>ə</strong>rq görm<strong>ü</strong>rl<strong>ə</strong>r. Bu d<strong>ü</strong>nya siyas<strong>ə</strong>tinin ik<strong>il</strong>i yanaşma<br />

formasıdır. Ona gör<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>r bir Az<strong>ə</strong>rbaycan insanı bu ideoloji m<strong>ü</strong>harib<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> f<strong>ə</strong>al iştirak<br />

etm<strong>ə</strong>lidir. M<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>t, dövl<strong>ə</strong>t, m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>q<strong>il</strong>lik taleyi <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlı olan m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n mövqel<strong>ə</strong>r<br />

ortaq olmalıdır. Kimliyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n v<strong>ə</strong> tutduğu v<strong>ə</strong>zif<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n asılı olmayaraq, bu yolda h<strong>ə</strong>r bir<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycan insanı <strong>ə</strong>li<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n n<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>lirs<strong>ə</strong> etm<strong>ə</strong>lidir. H<strong>ə</strong>tta siyasi <strong>ə</strong>qid<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n asılı olmayaraq<br />

dövl<strong>ə</strong>t v<strong>ə</strong> m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>t t<strong>ə</strong><strong>ə</strong>ss<strong>ü</strong>bkeşliyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> hamı vahid mövqed<strong>ə</strong>n çıxış etm<strong>ə</strong>lidir. Dağlıq<br />

Qarabağ problemi m<strong>ü</strong>zakir<strong>ə</strong> predmeti ola<strong>nd</strong>a, bu zaman fikir ayrılığı olmamalıdır. H<strong>ə</strong>r<br />

bir Az<strong>ə</strong>rbaycan insanı Dağlıq Qarabağla, erm<strong>ə</strong>ni <strong>il</strong><strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>nasib<strong>ə</strong>t m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong>,<br />

m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>q<strong>il</strong>liyimizin taleyi m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> vahid bir mövqed<strong>ə</strong>n çıxış el<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>lidir. D<strong>ü</strong>zd<strong>ü</strong>r,<br />

dax<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n probleml<strong>ə</strong>rimiz var, h<strong>ə</strong>r k<strong>ə</strong>sin prinsipl<strong>ə</strong>ri, siyasi partiyaların öz<br />

maraqları var. Amma bu prinsipl<strong>ə</strong>r dövl<strong>ə</strong>t, m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>t v<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağ, torpaq<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> arxa plana atılmalıdır. Burada vahid bir mövqe olmalıdır. H<strong>ə</strong>r bir<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlı xaric<strong>ə</strong> ged<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> onun çamadanı<strong>nd</strong>a yaraşıqlı geyiml<strong>ə</strong>r, qırmızı r<strong>ə</strong>ngli<br />

qalstuklar yox, tariximizl<strong>ə</strong>, keçmişimizl<strong>ə</strong>, bu g<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>m<strong>ü</strong>zl<strong>ə</strong> bağlı olan, Az<strong>ə</strong>rbaycan xalqına<br />

kifay<strong>ə</strong>t q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r z<strong>ə</strong>rb<strong>ə</strong> vuran erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin f<strong>ə</strong>aliyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri haqqı<strong>nd</strong>a t<strong>ə</strong>bliğat vasit<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri d<strong>ə</strong><br />

olmalıdır. Onlar da h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rimizi b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n d<strong>ü</strong>nyaya çatdırmalıdır. Bax, biz bu addımları<br />

atmalıyıq. Ən <strong>ə</strong>sası m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif d<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> çap olunmuş kitablar d<strong>ü</strong>nyaya yayılmalıdır. T<strong>ə</strong>k<br />

<strong>Sumqayıt</strong>la bağlı dey<strong>il</strong>, eyni zama<strong>nd</strong>a 1918-ci <strong>il</strong>in mart, 1992-ci <strong>il</strong>in Xocalı<br />

soyqırımları, insanlarımızın deportasiyası, Qaradağlı, 20 Yanvar, 20 Noyabr faci<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri,<br />

Dağlıq Qarabağ m<strong>ü</strong>naqiş<strong>ə</strong>sinin tarixi <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlı kitablar yayılmalıdır. Bu yö<strong>nd</strong><strong>ə</strong> bizim<br />

xarici ölk<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>ki s<strong>ə</strong>firlikl<strong>ə</strong>rimizin f<strong>ə</strong>aliyy<strong>ə</strong>ti q<strong>ə</strong>na<strong>ə</strong>tb<strong>ə</strong>xş hesab edir<strong>ə</strong>m. Biz bu formada<br />

f<strong>ə</strong>aliyy<strong>ə</strong>timizi bu<strong>nd</strong>an sonra da davam etdirm<strong>ə</strong>liyik.<br />

62

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> 25 <strong>il</strong>d<strong>ə</strong>n sonra<br />

63<br />

Rufik İSMAYILOV<br />

Kaspi 28.02.<strong>2013</strong><br />

<strong>1988</strong>–ci <strong>il</strong> fevralın 27–29–da baş vermiş <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n artıq 25 <strong>il</strong> keçir.<br />

Zaman göst<strong>ə</strong>rdi ki, bu olaylar böy<strong>ü</strong>k bir siyasi oyunun başlanğıcı, nec<strong>ə</strong> dey<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>r, “<strong>il</strong>k<br />

akkordları” idi. Az<strong>ə</strong>rbaycana qarşı yön<strong>ə</strong>ld<strong>il</strong>miş separatçılığa, terrorizm<strong>ə</strong>, n<strong>ə</strong>hay<strong>ə</strong>t<br />

işğalçılıq h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> haqq qaza<strong>nd</strong>ırmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n ed<strong>il</strong><strong>ə</strong>n t<strong>ə</strong>xribat idi.<br />

D<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>n <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong> çalmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n onun x<strong>ü</strong>susiyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rini öyr<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>k,<br />

psixologiyasına b<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>d olmaq çox vacib am<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n biridir. Əfsuslar ki, biz —<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlılardan f<strong>ə</strong>rqli olaraq uzun <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r torpaqlarımızda yaşayıb çör<strong>ə</strong>yimizi yey<strong>ə</strong>n v<strong>ə</strong>

öy<strong>ü</strong>k ustalıqla öz xain, murdar sif<strong>ə</strong>tini gizl<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> b<strong>il</strong><strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r bu h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>ti daha tez v<strong>ə</strong><br />

daha yaxşı başa d<strong>ü</strong>şm<strong>ü</strong>şl<strong>ə</strong>r. Ür<strong>ə</strong>yi yumşaqlığımızı b<strong>il</strong>ib, unutqanlığımıza b<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>d olan<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r <strong>ə</strong>srl<strong>ə</strong>r boyu oba v<strong>ə</strong> yurdlarımızda m<strong>ə</strong>sk<strong>ə</strong>n salmış, sonradan is<strong>ə</strong> qanımızı tök<strong>ü</strong>b<br />

torpaqlarımızı işğal etmişl<strong>ə</strong>r. Lakin —ziyanın yarısı<strong>nd</strong>an qayıtmaq da xeyirdir,—<br />

dey<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>r. Bu g<strong>ü</strong>n d<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>ni v<strong>ə</strong> onun başımıza g<strong>ə</strong>tirdiyi b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n faci<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri diqq<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> öyr<strong>ə</strong>nib,<br />

d<strong>ə</strong>qiq araşdırmalıyıq ki, g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>r bir fitn<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>ml<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> hazır olaq v<strong>ə</strong> so<strong>nd</strong>a z<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r<br />

y<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> itirdikl<strong>ə</strong>rimizi d<strong>ə</strong> qaytara b<strong>il</strong><strong>ə</strong>k.<br />

Bu baxımdan <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>ni sonrakı qanlı olayların başlanğıcı kimi yada<br />

salıb t<strong>ə</strong>hl<strong>il</strong> etm<strong>ə</strong>k çox vacibdir. D<strong>ü</strong>zd<strong>ü</strong>r bu haqda çox dey<strong>il</strong>ib, çox yazılıb, lakin bu,<br />

kifay<strong>ə</strong>t dey<strong>il</strong>. Ç<strong>ü</strong>nki erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>ni bayraq edib h<strong>ə</strong>r yerd<strong>ə</strong><br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlılara qarşı istifad<strong>ə</strong> etmiş v<strong>ə</strong> son iyirmi <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> tör<strong>ə</strong>tdikl<strong>ə</strong>ri v<strong>ə</strong>hş<strong>il</strong>ikl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> b<strong>ə</strong>ra<strong>ə</strong>t<br />

qaza<strong>nd</strong>ıraraq dirs<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r qana batmış <strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>rini m<strong>ə</strong>har<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n<br />

gizl<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>mişl<strong>ə</strong>r. M<strong>ə</strong>hz buna gör<strong>ə</strong> o dövr<strong>ü</strong> şahidl<strong>ə</strong>rin göz<strong>ü</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> canla<strong>nd</strong>ıran, fakt v<strong>ə</strong><br />

d<strong>ə</strong>l<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>ri b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n xırdalığıyla, epizod–epizod t<strong>ə</strong>dqiq ed<strong>ə</strong>n v<strong>ə</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n <strong>ə</strong>sl t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçılarını<br />

<strong>ü</strong>z<strong>ə</strong> çıxaran materiallara h<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> ehtiyac böy<strong>ü</strong>kd<strong>ü</strong>r. Bu haqda n<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r çox m<strong>ə</strong>qal<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong><br />

kitab d<strong>ə</strong>rc olunarsa, f<strong>il</strong>m ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong><strong>ə</strong>rs<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>ti bir o q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r d<strong>ü</strong>zg<strong>ü</strong>n<br />

m<strong>ə</strong>lumatla<strong>nd</strong>ırılar v<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin kiml<strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>diyi d<strong>ə</strong> daha d<strong>ə</strong>qiq<br />

m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>ş<strong>ə</strong>r. Faktlar is<strong>ə</strong> birm<strong>ə</strong>nalı olaraq <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> onların<br />

himay<strong>ə</strong>darları t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>diyini <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong> çıxardır.<br />

H<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong>, <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n<strong>ə</strong> 25 <strong>il</strong>in y<strong>ü</strong>ks<strong>ə</strong>kliyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n n<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>r yetir<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>xribat<br />

tör<strong>ə</strong>dib, qan axıdanların <strong>ə</strong>sli<strong>nd</strong><strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin öz<strong>ü</strong>, onların xaricd<strong>ə</strong>ki havadarları v<strong>ə</strong><br />

keçmiş SSRİ r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyinin olduğu açıq görs<strong>ə</strong>nir. İ<strong>nd</strong>i artıq obyektiv d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong>n h<strong>ə</strong>r<br />

insa<strong>nd</strong>a bu ş<strong>ü</strong>bh<strong>ə</strong> doğurmur. Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri diqq<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> izl<strong>ə</strong>dikd<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hz erm<strong>ə</strong>ni emissarlarının<br />

t<strong>ə</strong>cr<strong>ü</strong>b<strong>ə</strong>siz yeniyetm<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>nc az<strong>ə</strong>rbaycanlıların v<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong>n heysiyy<strong>ə</strong>tın<strong>ə</strong> toxunmaqla<br />

cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>hrik etm<strong>ə</strong>si v<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>tta özl<strong>ə</strong>rinin d<strong>ə</strong> bu cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> iştirakı <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong> çıxır. “Böy<strong>ü</strong>k<br />

Erm<strong>ə</strong>nistan” yaratmaq arzusu <strong>il</strong><strong>ə</strong> alışıb–yanan erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n h<strong>ə</strong>r <strong>c<strong>ü</strong></strong>r m<strong>ə</strong>nfur<br />

<strong>ü</strong>sul q<strong>ə</strong>bul olu<strong>nd</strong>uğu<strong>nd</strong>an özl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n qurbanlıqlar seçib, onları öld<strong>ü</strong>rtm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong><br />

ç<strong>ə</strong>kinm<strong>ə</strong>yibl<strong>ə</strong>r. Bu onlara d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin m<strong>ə</strong>zlum, az<strong>ə</strong>rbaycanlıların<br />

is<strong>ə</strong> guya v<strong>ə</strong>hşi olduqlarını göst<strong>ə</strong>rm<strong>ə</strong>k, el<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong>ri b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n<br />

yaramaz h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> haqq qaza<strong>nd</strong>ırmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n zaman–zaman lazım olub.Tarix göst<strong>ə</strong>rir ki,<br />

bu erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin <strong>ə</strong>srl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> bizl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qarşı istifad<strong>ə</strong> etdikl<strong>ə</strong>ri bir <strong>ü</strong>suldur. Bu yerd<strong>ə</strong> XX <strong>ə</strong>srin<br />

<strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yazıb–yaratmış görk<strong>ə</strong>mli Az<strong>ə</strong>rbaycan publisisti Öm<strong>ə</strong>r Faiq Nemanzad<strong>ə</strong>nin<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

böy<strong>ü</strong>k uzaqgör<strong>ə</strong>nlikl<strong>ə</strong> söyl<strong>ə</strong>diyi sözl<strong>ə</strong>r yada d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>r. O, 1906–cı <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> “İrşad” q<strong>ə</strong>zetinin<br />

s<strong>ə</strong>hif<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> çap etdirdiyi m<strong>ə</strong>qal<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rinin biri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yazır: “Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r, nec<strong>ə</strong> olursa–olsun,<br />

özl<strong>ə</strong>rinin Erm<strong>ə</strong>nistan yaratmaq planlarını m<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>q h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> bu m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> na<strong>il</strong><br />

olmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n bizi İr<strong>ə</strong>va<strong>nd</strong>an, Qarabağdan v<strong>ə</strong> Qarsdan qovub çıxarmağa c<strong>ə</strong>hd<br />

göst<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong>r. Biz b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>liyik v<strong>ə</strong> unutmamalıyıq ki, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r ist<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>n alçaqlığa<br />

hazırdırlar. Onlar t<strong>ə</strong>xribatlara <strong>ə</strong>l ataraq m<strong>ü</strong>s<strong>ə</strong>lmanları özl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> qarşı qalxmağa t<strong>ə</strong>hrik<br />

ed<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>k, b<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong>n böy<strong>ü</strong>k itk<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> yol ver<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>k, sonra da b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n Avropaya özl<strong>ə</strong>rini yazıq,<br />

m<strong>ə</strong>zlum, iztirablı bir xalq kimi göst<strong>ə</strong>rm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n ah–nal<strong>ə</strong> ç<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k zarıyacaqlar. Onlar öz<br />

cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n t<strong>ə</strong>dric<strong>ə</strong>n plan hazırlayacaq v<strong>ə</strong> onu h<strong>ə</strong>yata keçirm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n yollar<br />

arıyacaqlar”. Gör<strong>ü</strong>n m<strong>ü</strong>drikc<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> dey<strong>il</strong><strong>ə</strong>n bu sözl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r nec<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>qiq xarakteriz<strong>ə</strong><br />

64

ed<strong>il</strong>mişl<strong>ə</strong>r. T<strong>ə</strong><strong>ə</strong>ss<strong>ü</strong>fl<strong>ə</strong>r olsun, öt<strong>ə</strong>n <strong>ə</strong>srin <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> söyl<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>n bu sözl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n biz n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong><br />

çıxarmadıq ki, d<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>n planlarının h<strong>ə</strong>yata keçm<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> mane olaq, erm<strong>ə</strong>ni fitn<strong>ə</strong>–f<strong>ə</strong>sadının<br />

qarşısını ala b<strong>il</strong><strong>ə</strong>k. 1905–1906, 1914–1915, 1918–1920, 1948–1953 v<strong>ə</strong> n<strong>ə</strong>hay<strong>ə</strong>t, <strong>1988</strong>–<br />

1993–<strong>c<strong>ü</strong></strong> <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin planlı ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>yata keçirdikl<strong>ə</strong>ri t<strong>ə</strong>xribatlar sonradan<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlıların qırğını v<strong>ə</strong> torpaqlarımızın z<strong>ə</strong>bti <strong>il</strong><strong>ə</strong> başa çatıb.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>ni d<strong>ə</strong> eyni ssenari <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> faşist xisl<strong>ə</strong>tli, alçaq Eduard qriqoryanlar v<strong>ə</strong><br />

onların <strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>vi havadarları tör<strong>ə</strong>dib. M<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d is<strong>ə</strong> Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>akı etnik t<strong>ə</strong>mizl<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>ni ört–<br />

basdır etm<strong>ə</strong>k v<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağı <strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> keçirm<strong>ə</strong>k olub. H<strong>ə</strong>min <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> epizod–epizod<br />

n<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n keçir<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> bu qabarıq ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong> çıxır.<br />

Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r “böy<strong>ü</strong>k Erm<strong>ə</strong>nistan” x<strong>ü</strong>lyasına d<strong>ü</strong>ş<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n Dağlıq Qarabağı da dig<strong>ə</strong>r<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycan torpaqları kimi öz<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>nk<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>şdirm<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>mişl<strong>ə</strong>r. Dig<strong>ə</strong>r Az<strong>ə</strong>rbaycan torpaqları<br />

dedikd<strong>ə</strong> is<strong>ə</strong> İr<strong>ə</strong>van (i<strong>nd</strong>i Yerevan), Vedi (Ararat), Basarkeç<strong>ə</strong>r (Vardenis), Z<strong>ə</strong>ngibasar<br />

(Masis), Q<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>rli (Artaşad), Mollagöyç<strong>ə</strong> (Maralin), D<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>z (Yexeknadzor) v<strong>ə</strong><br />

b<strong>ü</strong>tövlikd<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>asir Erm<strong>ə</strong>nistanın <strong>ə</strong>razisi n<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> tutulur. Axı, h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong> tarixi<br />

s<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>dl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>sas<strong>ə</strong>n 200–250 <strong>il</strong> qabaq Qafqazda <strong>ü</strong>mumiyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni v<strong>ə</strong> ya özl<strong>ə</strong>rinin<br />

adla<strong>nd</strong>ırdığı kimi “haylar” yaşamayıb.<br />

Bizim torpaqlara erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r <strong>il</strong>k d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> 1804–1813–ci <strong>il</strong> rus–İran v<strong>ə</strong> 1806–1812–ci <strong>il</strong> rus–<br />

t<strong>ü</strong>rk m<strong>ü</strong>harib<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri dövr<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> köçm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başlamışlar. Birinci rus–t<strong>ü</strong>rk m<strong>ü</strong>harib<strong>ə</strong>si <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

Osmanlı İmperyasının r<strong>ə</strong>iyy<strong>ə</strong>ti olmasına baxmayaraq, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r ruslara satılıb t<strong>ü</strong>rk<br />

ordusunun mövqeyini, <strong>ə</strong>sg<strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> s<strong>il</strong>ah sayını d<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong> öt<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>r, ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> k<strong>ə</strong><strong>nd</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>xribat<br />

tör<strong>ə</strong>dir, ara qarışdırmaqla m<strong>ə</strong>şğul olurdular. M<strong>ü</strong>harib<strong>ə</strong> başa çatdıqdan sonra is<strong>ə</strong> ruslar<br />

onları a<strong>il</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri <strong>il</strong><strong>ə</strong> birlikd<strong>ə</strong> T<strong>ü</strong>rkiy<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n köç<strong>ü</strong>rd<strong>ü</strong>b Az<strong>ə</strong>rbaycan torpaqları<strong>nd</strong>a yerl<strong>ə</strong>şdirm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong><br />

başladılar. Aydı<strong>nd</strong>ır ki, rusların <strong>ə</strong>sas m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>di erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri osmanlıların qisası<strong>nd</strong>an<br />

qorumaq olmamışdır. Onların niyy<strong>ə</strong>ti daha uzaqgör<strong>ə</strong>n olub, özl<strong>ə</strong>ri <strong>il</strong><strong>ə</strong> t<strong>ü</strong>rkl<strong>ə</strong>r arası<strong>nd</strong>a<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r hesabına bufer zona yaratmaq idi. D<strong>ü</strong>zd<strong>ü</strong>, <strong>il</strong>k köç<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin sayı çox<br />

dey<strong>il</strong>di. H<strong>ə</strong>r <strong>ə</strong>yal<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong>n 10–15 a<strong>il</strong><strong>ə</strong>. Ç<strong>ü</strong>nki h<strong>ə</strong>min dövrd<strong>ə</strong> Az<strong>ə</strong>rbaycanın h<strong>ə</strong>r yeri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> rus<br />

t<strong>ə</strong>cav<strong>ü</strong>zkarlarına qarşı m<strong>ü</strong>qavim<strong>ə</strong>t h<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> davam edirdi. Q<strong>ə</strong>rbi Az<strong>ə</strong>rbaycan<br />

torpaqları<strong>nd</strong>a da ruslarla g<strong>ü</strong>cl<strong>ü</strong> m<strong>ü</strong>bariz<strong>ə</strong> gedirdi. Bunu <strong>ə</strong>yani göst<strong>ə</strong>rm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n bir neç<strong>ə</strong><br />

tarixi fakta toxunsaq kifay<strong>ə</strong>t ed<strong>ə</strong>r.<br />

Çoxsaylı rus qoşunu 1804–<strong>c<strong>ü</strong></strong> <strong>il</strong>in iyulu<strong>nd</strong>a general–leytenant P.D.Sisianovun r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi<br />

<strong>il</strong><strong>ə</strong> İr<strong>ə</strong>vanı m<strong>ü</strong>hasir<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> almışdı. O<strong>nd</strong>a İr<strong>ə</strong>van qalası<strong>nd</strong>a c<strong>ə</strong>mi 7 min döy<strong>ü</strong>şç<strong>ü</strong> vardı. Onlar<br />

rus generalının h<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong>, v<strong>ə</strong>dl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>miyy<strong>ə</strong>t verm<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri qorudular. D<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>nin<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

aramsız h<strong>ü</strong>cumlarını q<strong>ə</strong>hr<strong>ə</strong>mancasına d<strong>ə</strong>f etd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Əld<strong>ə</strong>n d<strong>ü</strong>şm<strong>ü</strong>ş, azuq<strong>ə</strong> ehtiyatı v<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>midi<br />

t<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>nmiş rus qoşunu sentyabr ayının <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> geri ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>cbur oldu.<br />

Dörd <strong>il</strong> sonra, 1808–ci <strong>il</strong> oktyabrın 3–d<strong>ə</strong> general–feldmarşal İ.V.Qudoviç s<strong>ə</strong>kkiz<br />

minlik qoşunla İr<strong>ə</strong>van qalasının 6 k<strong>il</strong>ometrliyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>ş<strong>ə</strong>rg<strong>ə</strong> saldı. Bir neç<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>ti h<strong>ü</strong>cumdan<br />

sonra rus qoşunu itk<strong>il</strong><strong>ə</strong>r verib biabırcasına geri ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>li oldu. Altı g<strong>ü</strong>nl<strong>ü</strong>k uğursuz<br />

döy<strong>ü</strong>şd<strong>ə</strong> mi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n artıq rus <strong>ə</strong>sg<strong>ə</strong>ri öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>ld<strong>ü</strong>. Qudoviç ağır x<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong><strong>nd</strong>i v<strong>ə</strong> 1808–ci <strong>il</strong><br />

noyabrın 30–da rus qoşunu m<strong>ü</strong>hasir<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> son qoyaraq geri ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>di. Sonradan ruslar yeni–<br />

yeni h<strong>ü</strong>cumlar t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> ets<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong> İr<strong>ə</strong>vanı <strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> keçir<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> bel<strong>ə</strong>likl<strong>ə</strong>, 1808–ci <strong>il</strong>in<br />

payızına—1809–cu <strong>il</strong>in <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>sad<strong>ü</strong>f ed<strong>ə</strong>n h<strong>ə</strong>rbi kampaniya m<strong>ə</strong>ğlubiyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> başa<br />

çatdı. Qeyd etm<strong>ə</strong>k lazımdır ki, bu dövrd<strong>ə</strong> Az<strong>ə</strong>rbaycanın şimal–ş<strong>ə</strong>rqi torpaqları artıq rus<br />

65

ist<strong>il</strong>ası altı<strong>nd</strong>a idi.<br />

N<strong>ə</strong>hay<strong>ə</strong>t, 1827–ci <strong>il</strong>in yazı<strong>nd</strong>a yenid<strong>ə</strong>n başlanan h<strong>ə</strong>rbi <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>liyyatlarda rus koma<strong>nd</strong>anlığı<br />

<strong>il</strong>k növb<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> İr<strong>ə</strong>van xanlığını işğal etm<strong>ə</strong>yi qarşısına m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d qoymuşdu. General<br />

Bege<strong>nd</strong>orfun r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi altı<strong>nd</strong>a olan rus ordusu aprelin 25–d<strong>ə</strong> İr<strong>ə</strong>van qalasını<br />

m<strong>ü</strong>hasir<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> aldı. Onun qoşununun t<strong>ə</strong>rkibi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> 3200 piyada, 1200 s<strong>ü</strong>vari v<strong>ə</strong> 16 top vardı.<br />

Bel<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>cl<strong>ü</strong> orduya baxmayaraq, İr<strong>ə</strong>van xanı H<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>n xanın qoşunları qanlı döy<strong>ü</strong>şl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong><br />

Bege<strong>nd</strong>orfun q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rini tam <strong>ə</strong>ld<strong>ə</strong>n saldı. Çar I Nikolayın göst<strong>ə</strong>rişi <strong>il</strong><strong>ə</strong> Paşkeviçin<br />

koma<strong>nd</strong>anlıq etdiyi korpus (4800 piyada, 7100 nizami s<strong>ü</strong>vari, 3 min qeyri–nizami s<strong>ü</strong>vari<br />

v<strong>ə</strong> 26 top) İr<strong>ə</strong>vanı m<strong>ü</strong>hasir<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> saxlayan qoşunun köm<strong>ə</strong>yin<strong>ə</strong> gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>r<strong>il</strong>di. Sentyabrın 24–<br />

d<strong>ə</strong> bu böy<strong>ü</strong>k ordu <strong>il</strong><strong>ə</strong> general Paşkeviç İr<strong>ə</strong>vana q<strong>ə</strong>ti h<strong>ü</strong>cuma keçdi. Ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> dayanmadan<br />

y<strong>ü</strong>ng<strong>ü</strong>l v<strong>ə</strong> ağır toplardan m<strong>ə</strong>rm<strong>il</strong><strong>ə</strong>r yağdırılırdı. Ancaq İr<strong>ə</strong>van t<strong>ə</strong>slim olmurdu. Əli s<strong>il</strong>ah<br />

tutan kim var idis<strong>ə</strong>, uşaq–qoca, qız–g<strong>ə</strong>lin hamı ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rin m<strong>ü</strong>dafi<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> iştirak edirdi. Artıq<br />

altı g<strong>ü</strong>n aramsız h<strong>ü</strong>cumlar davam ets<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> qalanı <strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> keçirm<strong>ə</strong>k heç <strong>c<strong>ü</strong></strong>r m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong>n olmurdu.<br />

N<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>siz h<strong>ü</strong>cumlar, böy<strong>ü</strong>k itk<strong>il</strong><strong>ə</strong>r rus koma<strong>nd</strong>anlığını h<strong>ə</strong>dsiz <strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>b<strong>il</strong><strong>ə</strong>şdirirdi. İşl<strong>ə</strong>rin bel<strong>ə</strong><br />

getdiyini gör<strong>ə</strong>n ruslar T<strong>ü</strong>rkiy<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>ki kimi burada da erm<strong>ə</strong>ni x<strong>ə</strong>yan<strong>ə</strong>tkarlığı<strong>nd</strong>an istifad<strong>ə</strong><br />

etm<strong>ə</strong>k q<strong>ə</strong>rarına g<strong>ə</strong>ld<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. O zaman İr<strong>ə</strong>va<strong>nd</strong>a T<strong>ü</strong>rkiy<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n köçm<strong>ə</strong> bir neç<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni a<strong>il</strong><strong>ə</strong>si<br />

yaşayırdı ki, el<strong>ə</strong> onlar da sentyabrın 30–dan oktyabrın 1–n<strong>ə</strong> keç<strong>ə</strong>n gec<strong>ə</strong> qalanın şimal<br />

darvazalarını açaraq rusları ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> buraxdılar. Bununla da ruslar çoxdan <strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> keçirm<strong>ə</strong>k<br />

ist<strong>ə</strong>dikl<strong>ə</strong>ri ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri n<strong>ə</strong>hay<strong>ə</strong>t işğal ed<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Burada rus tarixçisi V.Veliçkonun öz<br />

m<strong>ə</strong>şhur “Qafqaz” <strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yazdığı sözl<strong>ə</strong>r yada d<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>z. O, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri d<strong>ü</strong>zg<strong>ü</strong>n<br />

xarakteriz<strong>ə</strong> ed<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k demişdi: “Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin z<strong>ə</strong>hl<strong>ə</strong>tök<strong>ə</strong>n fırıldaqçılığı, iyr<strong>ə</strong>nc eyb<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>rliyi,<br />

biabırçı alçaqlığı var, “satqın” söz<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong> işl<strong>ə</strong>tm<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>ni tarixini v<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni t<strong>ə</strong>bi<strong>ə</strong>tini<br />

xarakteriz<strong>ə</strong> etm<strong>ə</strong>k olmaz”.<br />

İr<strong>ə</strong>van qalası s<strong>ü</strong>qut ed<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n c<strong>ə</strong>mi <strong>ü</strong>ç ay sonra, y<strong>ə</strong>ni 1828–ci <strong>il</strong> fevralın 10–da Rusiya<br />

v<strong>ə</strong> İran arası<strong>nd</strong>a b<strong>ə</strong>dnam T<strong>ü</strong>rkm<strong>ə</strong>nçay m<strong>ü</strong>qav<strong>il</strong><strong>ə</strong>si imzala<strong>nd</strong>ı. V<strong>ə</strong> bununla da İr<strong>ə</strong>van v<strong>ə</strong><br />

b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n Q<strong>ə</strong>rbi Az<strong>ə</strong>rbaycan torpaqları Rusiyanın m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ml<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> çevr<strong>il</strong>di. El<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>min<br />

zama<strong>nd</strong>an da bu torpaqlarda yaşayan az<strong>ə</strong>rbaycanlıların b<strong>ə</strong>lalı, qanlı–qadalı g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>ri<br />

başla<strong>nd</strong>ı. M<strong>ü</strong>qav<strong>il</strong><strong>ə</strong> imzalana<strong>nd</strong>an d<strong>ə</strong>rhal sonra rus imperiyası İr<strong>ə</strong>van xanlığını l<strong>ə</strong>ğv edib<br />

bu <strong>ə</strong>raz<strong>il</strong><strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>şdirm<strong>ə</strong> siyas<strong>ə</strong>tini daha intensiv h<strong>ə</strong>yata keçirm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başladı. Əz<strong>ə</strong>li<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycan torpaqları<strong>nd</strong>a “erm<strong>ə</strong>ni v<strong>il</strong>ay<strong>ə</strong>ti” adlı qo<strong>nd</strong>arma bölg<strong>ə</strong> yaradıldı ki, buraya da<br />

k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r köç<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>lm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başla<strong>nd</strong>ı. 1828–1829–cu <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>kc<strong>ə</strong> Ş<strong>ə</strong>rqi<br />

Anadoludan, Ərzurumdan, Ərd<strong>ə</strong>ha<strong>nd</strong>an, Qarsdan, B<strong>ə</strong>yazidd<strong>ə</strong>n 14044 erm<strong>ə</strong>ni a<strong>il</strong><strong>ə</strong>si<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

bizim d<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>–baba torpaqlarımıza köç<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>ld<strong>ü</strong>. N.Şavrov Rusiyanın bu m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ml<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong>ç<strong>il</strong>ik<br />

siyas<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n bel<strong>ə</strong> yazır: “Biz m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ml<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong>ç<strong>il</strong>ik f<strong>ə</strong>aliyy<strong>ə</strong>timiz<strong>ə</strong> Zaqafqaziyada rusların<br />

dey<strong>il</strong>, biz<strong>ə</strong> yaxın olan xalqların yerl<strong>ə</strong>şdir<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n başladıq… 1826–1828–ci <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r<br />

m<strong>ü</strong>harib<strong>ə</strong>sinin qurtarması<strong>nd</strong>an sonrakı iki <strong>il</strong> <strong>ə</strong>rzi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>, 1830–cu <strong>il</strong><strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>k Zaqafqaziyaya 40<br />

min İran v<strong>ə</strong> 84 min T<strong>ü</strong>rkiy<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>nisi köç<strong>ü</strong>rm<strong>ü</strong>ş v<strong>ə</strong> onların İr<strong>ə</strong>van quberniyasının <strong>ə</strong>n<br />

yaxşı dövl<strong>ə</strong>t torpaqları<strong>nd</strong>a yerl<strong>ə</strong>şdirmişdik ki, orada erm<strong>ə</strong>ni <strong>ə</strong>halisi <strong>c<strong>ü</strong></strong>zi idi”.<br />

Çox keçm<strong>ə</strong>di ki, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r yerli <strong>ə</strong>halini öz d<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>–baba yurdları<strong>nd</strong>an çıxarmağa<br />

başladılar. Bunun <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>xmin<strong>ə</strong>n 160 <strong>il</strong><strong>ə</strong> yaxın bir vaxt t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>b olu<strong>nd</strong>u. Q<strong>ə</strong>rbi<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycan torpaqları<strong>nd</strong>an axırıncı aborigen az<strong>ə</strong>rbaycanlı <strong>1988</strong>–ci <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> çıxarılaraq<br />

qovuldu.<br />

66

Aydı<strong>nd</strong>ır ki, Rusiya imperiyası T<strong>ü</strong>rkm<strong>ə</strong>nçay m<strong>ü</strong>qav<strong>il</strong><strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonra t<strong>ə</strong>kc<strong>ə</strong> Q<strong>ə</strong>rbi<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycan torpaqları<strong>nd</strong>a dey<strong>il</strong>, işğal olunmuş b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n <strong>ə</strong>raz<strong>il</strong><strong>ə</strong>rimizd<strong>ə</strong> köç<strong>ü</strong>rm<strong>ə</strong> siyas<strong>ə</strong>tini<br />

h<strong>ə</strong>yata keçirirdi. Bununla m<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>qiyy<strong>ə</strong>t yerli <strong>ə</strong>hali <strong>il</strong><strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>lm<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r arası<strong>nd</strong>a say balansına na<strong>il</strong><br />

olmaq v<strong>ə</strong> t<strong>ü</strong>rk–m<strong>ü</strong>s<strong>ə</strong>lmanlarını daim n<strong>ə</strong>zar<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong> saxlamaq m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>di g<strong>ü</strong>d<strong>ü</strong>rd<strong>ü</strong>. Sözs<strong>ü</strong>z ki,<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r dig<strong>ə</strong>r m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> nisb<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong>n, daha artıq sayda köç<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>l<strong>ü</strong>rd<strong>ü</strong>. Ancaq bu siyas<strong>ə</strong>tin<br />

hesabına bel<strong>ə</strong> o vaxt erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin sayı heç vaxt az<strong>ə</strong>rbaycanlıların <strong>ü</strong>mumi sayının on<br />

faizin<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> çatmadı. H<strong>ə</strong>tta, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin <strong>ə</strong>n çox yerl<strong>ə</strong>şdir<strong>il</strong>diyi Qarabağın dağlıq<br />

bölg<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> onların sayı yerli <strong>ə</strong>halinin sayının iyirmi faizini adlayıb keç<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>di.<br />

Bu erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin d<strong>ə</strong>nizd<strong>ə</strong>n–d<strong>ə</strong>niz<strong>ə</strong> “Böy<strong>ü</strong>k Erm<strong>ə</strong>nistan” yaratmaq planlarını çox pozurdu.<br />

Bu<strong>nd</strong>an qıcıqlanan erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r zaman–zaman torpaqlarımıza soxularaq ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong><br />

k<strong>ə</strong><strong>nd</strong>l<strong>ə</strong>rimizi dağıtmış, minl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> yurddaşımızı q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> yetirmişl<strong>ə</strong>r. Ən qanlı olaylar öt<strong>ə</strong>n<br />

<strong>ə</strong>srin <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>, y<strong>ə</strong>ni 1905–1907 v<strong>ə</strong> 1918–1920–ci <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> baş vermişdi. Sonuncu<br />

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r daha k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi v<strong>ə</strong> amansız qırğınlarla yadda qalmışdır. Bel<strong>ə</strong> ki, 1918–ci <strong>il</strong> martın<br />

30–31–i v<strong>ə</strong> aprel ayının <strong>il</strong>k g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> Bakıda 12 mi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n artıq az<strong>ə</strong>rbaycanlı—qoca,<br />

uşaq, qadın öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>ld<strong>ü</strong>. Analoji hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r Quba, Xaçmaz, L<strong>ə</strong>nk<strong>ə</strong>ran, Hacıqabul, Salyan<br />

v<strong>ə</strong> Şamaxıda t<strong>ə</strong>krarla<strong>nd</strong>ı. Ümum<strong>il</strong>ikd<strong>ə</strong> bu hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> 30 min<strong>ə</strong> yaxın yurddaşımız q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong><br />

yetir<strong>il</strong>di. Daim havadarlarına g<strong>ü</strong>v<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r apardıqları bu qanlı siyas<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> XX <strong>ə</strong>srin<br />

<strong>il</strong>k iyirmi <strong>il</strong>liyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> <strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> keçirdikl<strong>ə</strong>ri Az<strong>ə</strong>rbaycan torpaqları<strong>nd</strong>a möhk<strong>ə</strong>ml<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>il</strong><strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> r<strong>ə</strong>sm<strong>ə</strong>n<br />

öz dövl<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rini d<strong>ə</strong> yaratdılar.<br />

H<strong>ə</strong>r zaman <strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> f<strong>ü</strong>rs<strong>ə</strong>t d<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>kc<strong>ə</strong> tarixi m<strong>ə</strong>qamlardan ustalıqla istifad<strong>ə</strong> ed<strong>ə</strong>n<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r bu planlarını sovetl<strong>ə</strong>r durumu<strong>nd</strong>a da bacarıqla h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>mişl<strong>ə</strong>r. Sad<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong><br />

<strong>ü</strong>sullar bir q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong>yiş<strong>il</strong>di. Yalan v<strong>ə</strong> iftiralar iş<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>. Sovetl<strong>ə</strong>r rejimi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> <strong>ü</strong>st<strong>ü</strong>m<strong>ü</strong>z<strong>ə</strong><br />

açıq s<strong>il</strong>ahlı basqınlar ed<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong> kommunizmin tezis v<strong>ə</strong> ş<strong>ü</strong>arları<strong>nd</strong>an, el<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong><br />

yuxarı dair<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>, y<strong>ə</strong>ni MK–ya yaxın olan erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n mahirc<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> istifad<strong>ə</strong> edib<br />

torpaqlarımızı yen<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> keçirm<strong>ə</strong>yi gec<strong>ə</strong>–g<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ü</strong>z d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>nm<strong>ü</strong>ş, d<strong>ə</strong>rid<strong>ə</strong>n–qabıqdan<br />

çıxmışlar.<br />

Dağlıq Qarabağı Erm<strong>ə</strong>nistana birl<strong>ə</strong>şdirm<strong>ə</strong>k daşnakların çoxdankı arzusu idi. Amma<br />

h<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> bunu reallaşdırmaq ist<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin c<strong>ə</strong>hdl<strong>ə</strong>ri m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n boşa<br />

çıxırdı. Bolşevizm C<strong>ə</strong>nubi Qafqazda b<strong>ə</strong>rq<strong>ə</strong>rar olan g<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n—1920–ci <strong>il</strong>d<strong>ə</strong>n başlayaraq<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> bu m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ni g<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>tirmiş, ancaq heç n<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>y<strong>ə</strong>ss<strong>ə</strong>r<br />

olmamışlar. O dövrd<strong>ə</strong> onların <strong>ə</strong>n böy<strong>ü</strong>k na<strong>il</strong>iyy<strong>ə</strong>ti is<strong>ə</strong> 1923–<strong>c<strong>ü</strong></strong> <strong>il</strong> iyulun 7–d<strong>ə</strong> Dağlıq<br />

Qarabağa Az<strong>ə</strong>rbaycanın t<strong>ə</strong>rkibi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> Muxtar V<strong>il</strong>ay<strong>ə</strong>t statusunun ver<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si oldu. İşin bu<br />

<strong>c<strong>ü</strong></strong>r m<strong>ə</strong>crada gedişi <strong>il</strong><strong>ə</strong> heç <strong>c<strong>ü</strong></strong>r razılaşmasalar da erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r sonrakı 65 <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> susmaq<br />

m<strong>ə</strong>cburiyy<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> qaldılar. Onlara mane olan bir çox am<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r var idi. Ancaq sözs<strong>ü</strong>z ki,<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

<strong>ə</strong>sas am<strong>il</strong> kommunist ideologiyasına söyk<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong>mir rejim idi.<br />

Bu q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r böy<strong>ü</strong>k vaxtın keçm<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> çoxsaylı <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n baş verm<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> baxmayaraq<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r daim t<strong>ü</strong>rk v<strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>r<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> olan nifr<strong>ə</strong>ti dax<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> b<strong>ə</strong>sl<strong>ə</strong>dikl<strong>ə</strong>ri kimi, bu m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nin<br />

d<strong>ə</strong> <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong> çıxması <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n f<strong>ü</strong>rs<strong>ə</strong>t gözl<strong>ə</strong>yird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n bel<strong>ə</strong> f<strong>ü</strong>rs<strong>ə</strong>t m<strong>ə</strong>hz 1985–ci <strong>il</strong>d<strong>ə</strong><br />

M.Qorbaçovun hakimiyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>lişi v<strong>ə</strong> onun “yenid<strong>ə</strong>nqurma”sı <strong>il</strong><strong>ə</strong> <strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<br />

d<strong>ə</strong>rhal öz <strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>vi iftira, t<strong>ə</strong>bliğat maşınlarını iş<strong>ə</strong> saldılar.<br />

Ancaq erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r 1985–1986–cı <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağla bağlı iddialarını<br />

açıq–açığına <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong> çıxarda b<strong>il</strong>mird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Ç<strong>ü</strong>nki Az<strong>ə</strong>rbaycanın böy<strong>ü</strong>k oğlu Heyd<strong>ə</strong>r Əliyev o<br />

dövrd<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>n y<strong>ü</strong>ks<strong>ə</strong>k postlardan birini, Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Siyasi<br />

B<strong>ü</strong>rosunun <strong>ü</strong>zv<strong>ü</strong>, SSRİ Nazirl<strong>ə</strong>r Soveti s<strong>ə</strong>drinin birinci m<strong>ü</strong>avini v<strong>ə</strong>zif<strong>ə</strong>sini tuturdu. V<strong>ə</strong><br />

67

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> onun Garabağ m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>si <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlı s<strong>ə</strong>rt mövqeyi h<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> 1965 v<strong>ə</strong> 1973–<strong>c<strong>ü</strong></strong> <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n<br />

yaxşı b<strong>ə</strong>lli idi. H<strong>ə</strong>min <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> daşnakların Dağlıq Qarabağ m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>sinin növb<strong>ə</strong>ti d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong><br />

qaldırmaq c<strong>ə</strong>hdl<strong>ə</strong>ri Heyd<strong>ə</strong>r Əliyevin d<strong>ə</strong>mir irad<strong>ə</strong>si <strong>il</strong><strong>ə</strong> darmadağın olmuşdu. Ona gör<strong>ə</strong><br />

şaxnazaryanlar, kaputikyanlar, balayanlar, ağabekyanlar ciddi–c<strong>ə</strong>hdl<strong>ə</strong> onun<br />

hakimiyy<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong>n getm<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> çalışırdılar v<strong>ə</strong> buna Heyd<strong>ə</strong>r Əliyev ş<strong>ə</strong>xsiyy<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n h<strong>ə</strong>r zaman<br />

qorxan erm<strong>ə</strong>nip<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>st Qorbaçov vasit<strong>ə</strong>si <strong>il</strong><strong>ə</strong> 1987–ci <strong>il</strong> oktyabrın 25–d<strong>ə</strong> na<strong>il</strong> ola b<strong>il</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

İst<strong>ə</strong>r Dağlıq Qarabağ v<strong>ə</strong> onun <strong>ə</strong>trafı<strong>nd</strong>a baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r, ist<strong>ə</strong>rs<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong><br />

<strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> Heyd<strong>ə</strong>r Əliyevin v<strong>ə</strong>zif<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n uzaqlaşdırılması<strong>nd</strong>an az sonra baş verdi. H<strong>ə</strong>r<br />

zaman Az<strong>ə</strong>rbaycanın mövqeyini c<strong>ə</strong>sar<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>dafi<strong>ə</strong> ed<strong>ə</strong>n, erm<strong>ə</strong>ni ekstremistl<strong>ə</strong>rinin<br />

qarşısını m<strong>ə</strong>har<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> alan Heyd<strong>ə</strong>r Əliyevin v<strong>ə</strong>zif<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n getm<strong>ə</strong>si <strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>li d<strong>ü</strong>şm<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rimizin v<strong>ə</strong><br />

onların havadarlarının <strong>ə</strong>l–qolunu açdı. Respublikanın o zamankı s<strong>ə</strong>rişt<strong>ə</strong>siz r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi is<strong>ə</strong><br />

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> n<strong>ə</strong>zar<strong>ə</strong>t etm<strong>ə</strong>k, xalqın t<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizliyinin qeydin<strong>ə</strong> qalmaq <strong>ə</strong>v<strong>ə</strong>zin<strong>ə</strong> Moskvanın<br />

tapşırıqlarını yerin<strong>ə</strong> yetir<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k tarixi ş<strong>ə</strong>xsiyy<strong>ə</strong>t olan Heyd<strong>ə</strong>r Əliyevin <strong>ə</strong>leyhin<strong>ə</strong> qo<strong>nd</strong>arma<br />

materiallar toplamaqla, Kreml<strong>ə</strong> qucaq–qucaq m<strong>ə</strong>lumatlar çatdırmaqla m<strong>ə</strong>şğul id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

T<strong>ə</strong>sad<strong>ü</strong>fi dey<strong>il</strong> ki, Heyd<strong>ə</strong>r Əliyevin v<strong>ə</strong>zif<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n k<strong>ə</strong>narlaşdırılması<strong>nd</strong>an c<strong>ə</strong>mi bir neç<strong>ə</strong><br />

h<strong>ə</strong>ft<strong>ə</strong> sonra Qorbaçovun iqtisadi m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> köm<strong>ə</strong>kçisi, akademik A.Ağanbekyan<br />

1987–ci <strong>il</strong> noyabrın 17–d<strong>ə</strong> Parisd<strong>ə</strong>, erm<strong>ə</strong>ni Fransa İnstitutunun v<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni veteranları<br />

assosiasiyasının t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> etdiyi q<strong>ə</strong>bulda çıxış ed<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k bel<strong>ə</strong> sözl<strong>ə</strong>r demişdi: “M<strong>ə</strong>n ist<strong>ə</strong>rdim ki,<br />

Qarabağ Erm<strong>ə</strong>nistanın olsun, o Az<strong>ə</strong>rbaycana nisb<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong>n Erm<strong>ə</strong>nistana daha çox bağlıdır.<br />

M<strong>ə</strong>n bu istiqam<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong> bir t<strong>ə</strong>klif ir<strong>ə</strong>li s<strong>ü</strong>rm<strong>ü</strong>ş<strong>ə</strong>m. Ümidvaram ki, yenid<strong>ə</strong>nqurma,<br />

demokratiya ş<strong>ə</strong>raiti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>min problem öz h<strong>ə</strong>llini tapacaqdır”. Bu sözl<strong>ə</strong>r Dağlıq Qarabağ<br />

<strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin başlanması <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n bir start rolunu oynadı. Erm<strong>ə</strong>ni t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fd<strong>ə</strong>n d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>lm<strong>ü</strong>ş<br />

siyasi gedişl<strong>ə</strong>r ed<strong>il</strong>ir, <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n hazırlanmış aksiyalar bir–birini tamamlayır, addım–<br />

addım m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> yaxınlaşdırırdı. Bel<strong>ə</strong> ki, Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>an Dağlıq Qarabağa emissarlar<br />

dax<strong>il</strong> olmağa, yerli <strong>ə</strong>hali arası<strong>nd</strong>a Moskvanın onları tam d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>yi haqqı<strong>nd</strong>a t<strong>ə</strong>bliğat<br />

aparmağa başladılar. Az bir zama<strong>nd</strong>a bu öz effektini göst<strong>ə</strong>rdi v<strong>ə</strong> hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r <strong>il</strong>dırım s<strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>ti<br />

<strong>il</strong><strong>ə</strong> inkişaf etdi. Xank<strong>ə</strong><strong>nd</strong>i v<strong>ə</strong> Yereva<strong>nd</strong>a mitinql<strong>ə</strong>r başla<strong>nd</strong>ı. Mitinq iştirakçıları Dağlıq<br />

Qarabağ Muxtar V<strong>il</strong>ay<strong>ə</strong>tinin (DQMV) Erm<strong>ə</strong>nistana birl<strong>ə</strong>şdir<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>sini t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>b edird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

R<strong>ə</strong>smi Bakı is<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>fl<strong>ə</strong>t yuxusu<strong>nd</strong>a idi. B<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n bunlar Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>a <strong>ə</strong>ks reaksiya doğurdu<br />

v<strong>ə</strong> Bakıda, el<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> ölk<strong>ə</strong>mizin dig<strong>ə</strong>r böy<strong>ü</strong>k ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>ncl<strong>ə</strong>rin v<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin kor–<br />

koran<strong>ə</strong> n<strong>ü</strong>mayişl<strong>ə</strong>ri başla<strong>nd</strong>ı. Moskva susur, öz<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong> neytral m<strong>ü</strong>şahid<strong>ə</strong>çi kimi göst<strong>ə</strong>rirdi.<br />

Bu zaman, Əsg<strong>ə</strong>ra<strong>nd</strong>a iki az<strong>ə</strong>rbaycanlı erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> yetir<strong>il</strong>di. Bir m<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>t<br />

sonra is<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağda v<strong>ə</strong> Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>a az<strong>ə</strong>rbaycanlıların öz d<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>–baba<br />

yurdları<strong>nd</strong>an k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> qovulması prosesi başla<strong>nd</strong>ı. R<strong>ə</strong>smi Bakı çaşqın v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong><br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

idi. İlk qaçqınlar Bakıya, <strong>Sumqayıt</strong>a g<strong>ə</strong>lir, başlarına g<strong>ə</strong>tir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n f<strong>ə</strong>lak<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n,<br />

zorakılıqlardan danışır, cavab aksiyaların keçir<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>bi <strong>il</strong><strong>ə</strong> n<strong>ü</strong>mayiş v<strong>ə</strong> y<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>şl<strong>ə</strong>r<br />

keçirird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. V<strong>ə</strong> n<strong>ə</strong>hay<strong>ə</strong>t, <strong>1988</strong>–ci <strong>il</strong> fevralın 20–d<strong>ə</strong> v<strong>il</strong>ay<strong>ə</strong>tin xalq deputatlarının<br />

növb<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n k<strong>ə</strong>nar sessiyası çağırılır v<strong>ə</strong> burada DQMV–nin Az<strong>ə</strong>rbaycanın t<strong>ə</strong>rkibi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n<br />

çıxarılıb Erm<strong>ə</strong>nistana ver<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si haqqı<strong>nd</strong>a q<strong>ə</strong>rar q<strong>ə</strong>bul ed<strong>il</strong>ir.<br />

<strong>1988</strong>–ci <strong>il</strong>in fevralı<strong>nd</strong>a DQMV <strong>ə</strong>trafı<strong>nd</strong>a baş ver<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>ri izl<strong>ə</strong>dikc<strong>ə</strong> aydın olur ki, bu<br />

olayların m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llifl<strong>ə</strong>ri h<strong>ə</strong>r c<strong>ə</strong>hdl<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>rginliyi artırmağa çalışıblar. O zaman yetmiş <strong>il</strong><br />

sovetl<strong>ə</strong>rin “xalqlar dostluğu”, “beyn<strong>ə</strong>lm<strong>il</strong><strong>ə</strong>lç<strong>il</strong>ik” ideologiyası <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>rbiy<strong>ə</strong> almış<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlılar <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n bel<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri anlamaq ç<strong>ə</strong>tin idi. Ancaq sonradan iyr<strong>ə</strong>nc<br />

m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dl<strong>ə</strong>r tam aydın oldu. Onlar durmadan v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>ti ona gör<strong>ə</strong> qızışdırırdılar ki,<br />

68

az<strong>ə</strong>rbaycanlıları qanlı aksiyalara sövq edib b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n d<strong>ü</strong>nyaya q<strong>ə</strong>ddar, zalım obrazı<strong>nd</strong>a<br />

t<strong>ə</strong>qdim ed<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>sinl<strong>ə</strong>r. Fevralın sonu<strong>nd</strong>a bu planı h<strong>ə</strong>yata keçirm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n artıq h<strong>ə</strong>r şey hazır<br />

idi. G<strong>ə</strong>rginlik y<strong>ü</strong>ks<strong>ə</strong>k h<strong>ə</strong>dd<strong>ə</strong> çatdırılmış, m<strong>ə</strong>kan da seç<strong>il</strong>mişdir – SUMQAYIT.<br />

<strong>1988</strong>–ci <strong>il</strong> fevralın 27–29–da “ssenaristl<strong>ə</strong>r” <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>ni tör<strong>ə</strong>tm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> na<strong>il</strong><br />

oldular. H<strong>ə</strong>min g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>r ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> baş vermiş iğtişaşlar n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n<br />

olan 32 adam, o <strong>c<strong>ü</strong></strong>ml<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n 26 erm<strong>ə</strong>ni h<strong>ə</strong>lak olmuş, 400 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n çox adam b<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n<br />

x<strong>ə</strong>sar<strong>ə</strong>ti almış, 200–d<strong>ə</strong>n çox m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong> talan ed<strong>il</strong>miş, 50–d<strong>ə</strong>n artıq m<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>ni–m<strong>ə</strong>iş<strong>ə</strong>t obyekti<br />

dağıdılmış, 40–dan çox avtomob<strong>il</strong> <strong>ə</strong>z<strong>il</strong>miş v<strong>ə</strong> bir qismi ya<strong>nd</strong>ırılmışdır. B<strong>ü</strong>tövl<strong>ü</strong>kd<strong>ə</strong><br />

ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> o vaxtkı qiym<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> 7 m<strong>il</strong>yon rubl m<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>ği<strong>nd</strong><strong>ə</strong> maddi ziyan vurulmuşdur.<br />

1949–cu <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> yaradılmış <strong>Sumqayıt</strong>ın bu g<strong>ü</strong>n 300 min<strong>ə</strong> yaxın sakini var. Ancaq heç<br />

n<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> baxmayaraq m<strong>ə</strong>nimç<strong>ü</strong>n <strong>Sumqayıt</strong> d<strong>ü</strong>nyada <strong>ə</strong>n möht<strong>ə</strong>ş<strong>ə</strong>m, göz<strong>ə</strong>l v<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>ziz ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rdir.<br />

Ömr<strong>ü</strong>m<strong>ü</strong>n böy<strong>ü</strong>k hiss<strong>ə</strong>si <strong>Sumqayıt</strong>da keçdiyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n m<strong>ə</strong>ni bu ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> çox şey bağlayır.<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da iş f<strong>ə</strong>aliyy<strong>ə</strong>tim<strong>ə</strong> başlamışam v<strong>ə</strong> bu g<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong> burada çalışıram. Burada<br />

a<strong>il</strong><strong>ə</strong> qurmuşam, dostlarımın da <strong>ə</strong>ks<strong>ə</strong>riyy<strong>ə</strong>ti bu ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>dir. Bu ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri çox sevdiyimd<strong>ə</strong>n<br />

onun sevincin<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>r zaman sevinmiş, d<strong>ə</strong>rdin<strong>ə</strong> is<strong>ə</strong> ş<strong>ə</strong>rik çıxıb sidq–<strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong>n q<strong>ə</strong>ml<strong>ə</strong>nmiş<strong>ə</strong>m.<br />

<strong>1988</strong>–ci <strong>il</strong>in fevral <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>ni d<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin v<strong>ə</strong> onların <strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>vi havadarlarının<br />

<strong>Sumqayıt</strong>ın başına g<strong>ə</strong>tirdiyi böy<strong>ü</strong>k bir b<strong>ə</strong>la kimi q<strong>ə</strong>bul edib heç vaxt unutmamışam.<br />

Əksin<strong>ə</strong>, daim bu olayları öyr<strong>ə</strong>nib t<strong>ə</strong>hl<strong>il</strong> etmiş<strong>ə</strong>m. T<strong>ə</strong>hl<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r is<strong>ə</strong> bu <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n b<strong>il</strong>avasit<strong>ə</strong><br />

Qorbaçov v<strong>ə</strong> onun erm<strong>ə</strong>nip<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>st <strong>ə</strong>trafının r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi <strong>il</strong><strong>ə</strong> SSRİ–nin x<strong>ü</strong>susi xidm<strong>ə</strong>t<br />

orqanları v<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni separatçıları t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n hazırlanaraq reallaşdığını aydın göst<strong>ə</strong>rir.<br />

G<strong>ə</strong>lin <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n ssenari <strong>ə</strong>trafı<strong>nd</strong>a, planlı ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>il</strong>diyini s<strong>ü</strong>but<br />

ed<strong>ə</strong>n bir sıra m<strong>ə</strong>qamlara diqq<strong>ə</strong>t yetir<strong>ə</strong>k. Əvv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong> onu qeyd edim ki, h<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n 5–<br />

6 g<strong>ü</strong>n qabaq ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> heç kimin tanımadığı qrup peyda olmuşdu. D<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> böl<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ü</strong>kl<strong>ə</strong>ri<br />

<strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n onlara eyni vaxtda ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rin m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif hiss<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> rast g<strong>ə</strong>lm<strong>ə</strong>k olurdu. M<strong>ü</strong>şahid<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<br />

göst<strong>ə</strong>rirdi ki, onların başlıca m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n biri d<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>min g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>r ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> şayi<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<br />

yaymaqla çaxnaşma salmaq idi. Maraqlıdır ki, hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r s<strong>ə</strong>ngiyib qurtara<strong>nd</strong>an sonra bu<br />

adamların heç biri ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> göz<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>ym<strong>ə</strong>di. Çox t<strong>ə</strong><strong>ə</strong>ss<strong>ü</strong>fl<strong>ə</strong>r olsun ki, <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> araşdıran<br />

h<strong>ü</strong>quq–m<strong>ü</strong>hafiz<strong>ə</strong> orqanları h<strong>ə</strong>min faktların <strong>ü</strong>st<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n s<strong>ü</strong>kutla keçd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

B<strong>il</strong>diyiniz kimi, o vaxtlar videokameraların az olması <strong>il</strong><strong>ə</strong> <strong>ə</strong>laq<strong>ə</strong>dar videoç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>iş el<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong><br />

yayılmamışdı. Lakin “ssenaristl<strong>ə</strong>r” bu hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> el<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>cl<strong>ü</strong> hazırlaşmışdılar ki, qanlı<br />

aksiyalar tör<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n qrupların h<strong>ə</strong>r biri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> videooperator var idi. V<strong>ə</strong> onlar olaylar baş<br />

ver<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>k konkret yerl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>iş<strong>ə</strong> hazır olurdular. T<strong>ə</strong>sad<strong>ü</strong>fi dey<strong>il</strong> ki, ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> baş ver<strong>ə</strong>n<br />

olaylardan d<strong>ə</strong>rhal sonra ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong><strong>ə</strong>n materiallar m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif ölk<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin telekanalları <strong>il</strong><strong>ə</strong><br />

yayımla<strong>nd</strong>ı.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Eyni zama<strong>nd</strong>a b<strong>ə</strong>zi faktlar ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> yaşayan erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin böy<strong>ü</strong>k <strong>ə</strong>ks<strong>ə</strong>riyy<strong>ə</strong>tinin bu<br />

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n çox–çox <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>ld<strong>ə</strong>n x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>ri olduğunu t<strong>ə</strong>sdiql<strong>ə</strong>yir. M<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n, fevral ayı<strong>nd</strong>an<br />

qabaq erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n olan v<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong><strong>nd</strong>aşların ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r d<strong>ü</strong>kanları<strong>nd</strong>an böy<strong>ü</strong>k m<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>ğd<strong>ə</strong> malı<br />

kreditl<strong>ə</strong> alması, <strong>ə</strong>man<strong>ə</strong>t bankları<strong>nd</strong>an pulların çıxarılması v<strong>ə</strong> köç<strong>ü</strong>b getm<strong>ə</strong>si faktları<br />

versiyanın doğruluğunu aydın ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> göst<strong>ə</strong>rir.<br />

B<strong>ə</strong>s niy<strong>ə</strong> bu <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> h<strong>ə</strong>yata keçirm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n m<strong>ə</strong>kan m<strong>ə</strong>hz <strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri seç<strong>il</strong>di?<br />

Bunun bir sıra s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>ri var. H<strong>ə</strong>r şeyd<strong>ə</strong>n <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l, <strong>Sumqayıt</strong> çoxm<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tli ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r idi. Burada<br />

kimya v<strong>ə</strong> metallurgiya s<strong>ə</strong>nayesinin inkişafı <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlı keçmiş SSRİ–nin m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif<br />

ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n onlarla m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tin n<strong>ü</strong>may<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>si m<strong>ə</strong>skunlaşmışdı. Bir d<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong> g<strong>ə</strong>nclik<br />

ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ridir. Burada ölk<strong>ə</strong>mizin m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif regionları<strong>nd</strong>an g<strong>ə</strong>lmiş minl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>nc yaşayır.<br />

69

G<strong>ə</strong>ncl<strong>ə</strong>rin ş<strong>ü</strong>uruna m<strong>il</strong>li z<strong>ə</strong>mi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>sir etm<strong>ə</strong>k daha asan olduğu <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçılar bu<br />

am<strong>il</strong>i d<strong>ə</strong> n<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> almışdılar. Burada baş ver<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>r ölk<strong>ə</strong>nin dig<strong>ə</strong>r bölg<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> d<strong>ə</strong><br />

tezlikl<strong>ə</strong> yayıla b<strong>il</strong><strong>ə</strong>rdi. T<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçılar bu am<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n istifad<strong>ə</strong> edib <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n <strong>ə</strong>hat<strong>ə</strong><br />

dair<strong>ə</strong>sini genişl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>irm<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>yird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Xoşb<strong>ə</strong>xtlikd<strong>ə</strong>n bu ist<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> tam ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> na<strong>il</strong> ola<br />

b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n danışark<strong>ə</strong>n h<strong>ü</strong>quq–m<strong>ü</strong>hafiz<strong>ə</strong> orqanlarının,<br />

x<strong>ü</strong>sus<strong>il</strong><strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> prokurorluğun birt<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fli m<strong>ü</strong>nasib<strong>ə</strong>tini qeyd etm<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>k olmaz. İşl<strong>ə</strong>rin<br />

b<strong>ü</strong>tövl<strong>ü</strong>kd<strong>ə</strong> Moskvanın s<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>ncamına ver<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si, respublika prokurorluğunun prinsipsiz<br />

mövqe tutaraq yaxasını k<strong>ə</strong>nara ç<strong>ə</strong>km<strong>ə</strong>si n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> min n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n çox sumqayıtlı t<strong>ə</strong>hqir<br />

dolu istintaq v<strong>ə</strong> işg<strong>ə</strong>nc<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>ruz qaldı. Qanlı olayların <strong>ə</strong>sas t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçısı olan “Paşa”<br />

l<strong>ə</strong>q<strong>ə</strong>bli Eduard Qriqoryan c<strong>ə</strong>mi 12 <strong>il</strong> h<strong>ə</strong>bs c<strong>ə</strong>zası aldığı halda bu işl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>li olmayan<br />

Əhm<strong>ə</strong>d Əhm<strong>ə</strong>dov <strong>ə</strong>n ağır c<strong>ə</strong>zaya —g<strong>ü</strong>ll<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hkum ed<strong>il</strong>di.<br />

Olayları diqq<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> öyr<strong>ə</strong><strong>nd</strong>ikd<strong>ə</strong> bu <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> <strong>ə</strong>n azı iki maraqlı<br />

t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fin mövcudluğu tam b<strong>ə</strong>lli olur. Onlardan birincisi M.Qorbaçovun r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi <strong>il</strong><strong>ə</strong><br />

d<strong>ü</strong>nya sosialist sistemi v<strong>ə</strong> el<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> SSRİ–ni dağıtmaq siyas<strong>ə</strong>tini h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>ə</strong>n q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<br />

idi. İkinci maraqlı t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>f is<strong>ə</strong>, sözs<strong>ü</strong>z ki, Dağlıq Qarabağı Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>an qopararaq<br />

Erm<strong>ə</strong>nistana birl<strong>ə</strong>şdirm<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>ni m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri olmuşdur. Bu hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n<br />

Qarabağ m<strong>ü</strong>harib<strong>ə</strong>si başla<strong>nd</strong>ı, 20 faiz<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r torpaqlarımız erm<strong>ə</strong>ni işğalçıları t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n<br />

z<strong>ə</strong>bt ed<strong>il</strong>di, XX <strong>ə</strong>srin <strong>ə</strong>n böy<strong>ü</strong>k q<strong>ə</strong>tliamları<strong>nd</strong>an biri olan Xocalı faci<strong>ə</strong>si v<strong>ə</strong> minl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong><br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlının öl<strong>ü</strong>m<strong>ü</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>n neç<strong>ə</strong>–neç<strong>ə</strong> dig<strong>ə</strong>r qanlı olaylar baş verdi.<br />

Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r işğalçılıq siyas<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rini hazırkı dövrd<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> usanıb ç<strong>ə</strong>kinm<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n davam etdirir.<br />

D<strong>ü</strong>zd<strong>ü</strong>r i<strong>nd</strong>i onlar öz fitn<strong>ə</strong> dolu planlarını h<strong>ə</strong>yata keçirm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong> çox ç<strong>ə</strong>tinlik ç<strong>ə</strong>kir. Ç<strong>ü</strong>nki<br />

d<strong>ü</strong>nya artıq erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin yalanlarına uymur. Kimin kim olduğunu yavaş–yavaş anlamağa<br />

başlayır. Bu g<strong>ü</strong>n Az<strong>ə</strong>rbaycan da d<strong>ə</strong>yişib. M<strong>ü</strong>asir Az<strong>ə</strong>rbaycan dinamik inkişafda olan,<br />

s<strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> qabaqcıl ölk<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r sırasına inteqrasiya ed<strong>ə</strong>n bir dövl<strong>ə</strong>tdir. Heyd<strong>ə</strong>r Əliyev d<strong>ü</strong>hası <strong>il</strong><strong>ə</strong><br />

yaranan bu dövl<strong>ə</strong>t hazırda möht<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>m Prezidentimiz İlham Əliyev t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n layiqinc<strong>ə</strong><br />

idar<strong>ə</strong> olunaraq gör<strong>ü</strong>nm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>n bir templ<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>qqi edir. İ<strong>nd</strong>i Az<strong>ə</strong>rbaycan h<strong>ə</strong>r sah<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong><br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin iftira v<strong>ə</strong> böhtanlarına k<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>rli cavab verib, onların arzularını <strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>yi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> qoya<br />

b<strong>il</strong>ir. Əmin<strong>ə</strong>m ki, Az<strong>ə</strong>rbaycan yaxın zamanlarda erm<strong>ə</strong>ni tapdağı altı<strong>nd</strong>a qalan<br />

torpaqlarını geri qaytarıb öz <strong>ə</strong>razi b<strong>ü</strong>tövl<strong>ü</strong>y<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong> t<strong>ə</strong>min ed<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>k. Buna bizim h<strong>ə</strong>m m<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>vi,<br />

h<strong>ə</strong>m d<strong>ə</strong> h<strong>ü</strong>quqi haqqımız var. Axı bu torpaqlar tarix boyu bizim d<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>–babalarımızın<br />

yurd–obası olub.<br />

Əb<strong>ü</strong>lf<strong>ə</strong>z Babayev,<br />

“Respublika” 28.02.13<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin <strong>Sumqayıt</strong>da tör<strong>ə</strong>tdikl<strong>ə</strong>ri t<strong>ə</strong>xribatlardan 25 <strong>il</strong> öt<strong>ü</strong>r<br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> fevralın 27-d<strong>ə</strong>n 28-n<strong>ə</strong> keç<strong>ə</strong>n gec<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> baş vermiş<br />

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n 25 <strong>il</strong> öt<strong>ü</strong>r. H<strong>ə</strong>r <strong>il</strong> bu <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n <strong>il</strong>dön<strong>ü</strong>m<strong>ü</strong> <strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>bliğat<br />

n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>nyaya az<strong>ə</strong>rbaycanlıları v<strong>ə</strong>hşi, amansız bir xalq kimi t<strong>ə</strong>qdim etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong><br />

çalışırlar. Əsli<strong>nd</strong><strong>ə</strong> is<strong>ə</strong>, bu hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r SSRİ Dövl<strong>ə</strong>t T<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik Komit<strong>ə</strong>sinin erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin<br />

özl<strong>ə</strong>ri <strong>il</strong><strong>ə</strong> birg<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> etdiyi ssenarinin t<strong>ə</strong>rkib hiss<strong>ə</strong>si idi. <strong>Sumqayıt</strong>da baş vermiş<br />

iğtişaşların başı<strong>nd</strong>a erm<strong>ə</strong>ni, iki d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hkum olunmuş Eduard Qriqoryan dururdu.<br />

Söhb<strong>ə</strong>t etdiyimiz m<strong>ü</strong>sahibl<strong>ə</strong>rimiz <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>ni bel<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>rz etd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

M<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>t v<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>i Zahid Oruc:<br />

70

- <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin k<strong>ə</strong>şfiyyat strukturlarının h<strong>ə</strong>yata<br />

keçirtdikl<strong>ə</strong>ri m<strong>ə</strong>krli planın t<strong>ə</strong>rkib hiss<strong>ə</strong>si idi. Birincisi, orada q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> yetir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin<br />

bank v<strong>ə</strong>saitl<strong>ə</strong>rini qabaqcadan almaları v<strong>ə</strong> "m<strong>ə</strong>şhur" Qriqoryan v<strong>ə</strong> dig<strong>ə</strong>r erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin ayrıayrı<br />

erm<strong>ə</strong>ni a<strong>il</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rinin <strong>ü</strong>nvanlarına ged<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k, onlara qarşı zor t<strong>ə</strong>dbiq etm<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri, onlara<br />

divan tutmaları, q<strong>ə</strong>ddarlıq n<strong>ü</strong>mayiş etdirm<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri t<strong>ə</strong>xribatın t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> ed<strong>il</strong>diyini s<strong>ü</strong>but edirdi.<br />

X<strong>ü</strong>sus<strong>il</strong><strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>, m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d bu t<strong>ə</strong>xribatları Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>an g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n insanların, kifay<strong>ə</strong>t q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r ağır<br />

m<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>vi y<strong>ü</strong>k altı<strong>nd</strong>a olan insanların <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> atmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n bu <strong>c<strong>ü</strong></strong>r m<strong>ə</strong>qamlardan<br />

yararlanmaq idi. B<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>nl<strong>ü</strong>kd<strong>ə</strong> göt<strong>ü</strong>r<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> is<strong>ə</strong>, bu prossesl<strong>ə</strong>r ona gör<strong>ə</strong> reallaşdırılırdı ki,<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycan hakimiyy<strong>ə</strong>tinin, o dövrd<strong>ə</strong> olan hökum<strong>ə</strong>t strukturlarının <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> böy<strong>ü</strong>k bir<br />

böhtan atsınlar. Qarabağ prossesini v<strong>ə</strong> orada h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n seperatizmi<br />

<strong>ə</strong>sasla<strong>nd</strong>ırsınlar. <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> fevralın 20-d<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağ Muxtar V<strong>il</strong>ay<strong>ə</strong>tinin<br />

deputatları SSR Ali Sovetinin Reyas<strong>ə</strong>t Hey<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>raci<strong>ə</strong>t etmişd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r ki, onlar<br />

Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>an ayrılaraq Erm<strong>ə</strong>nistana birl<strong>ə</strong>şm<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>yirl<strong>ə</strong>r. Bu ist<strong>ə</strong>yin d<strong>ə</strong> hansı h<strong>ü</strong>quqi<br />

t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>sasla<strong>nd</strong>ığını ortaya qoymuşdular. Amma el<strong>ə</strong> real siyasi v<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>rbi<br />

<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>liyyatların, toqquşmaların Qarabağda q<strong>ə</strong>bul olunması v<strong>ə</strong> eyni zama<strong>nd</strong>a, Moskvaya<br />

t<strong>ə</strong>sir etm<strong>ə</strong>k v<strong>ə</strong> SSR-i r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>k qazanmaq namin<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>ki<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlı obrazı <strong>il</strong><strong>ə</strong> bu <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>liyyatların miqyasını genişl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>irm<strong>ə</strong>k n<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> tutulurdu.<br />

İlk dövrl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> Az<strong>ə</strong>rbaycanın r<strong>ə</strong>smi dair<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> susqun mövqe göst<strong>ə</strong>rd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. O<strong>nd</strong>an<br />

sonrakı dövrd<strong>ə</strong> is<strong>ə</strong> yalnız t<strong>ə</strong>nqid, ittiham h<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>fin<strong>ə</strong> çevr<strong>il</strong>dik v<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hz ona gör<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong><br />

Qarabağ işğalı m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>si bu s<strong>ə</strong>viyy<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>lib çatdı. N<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>, Az<strong>ə</strong>rbaycan beyn<strong>ə</strong>lxalq<br />

al<strong>ə</strong>m t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n m<strong>ü</strong>dafi<strong>ə</strong> olunmadı. <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>ni genosid kimi qiym<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>irib<br />

v<strong>ə</strong> Xocalı faci<strong>ə</strong>sini d<strong>ə</strong> ona cavab kimi t<strong>ə</strong>qdim etm<strong>ə</strong>k heç bir normal d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>nc<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>, h<strong>ü</strong>quqi<br />

prinsipl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> sığmır. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin bu hadis<strong>ə</strong>ni soyqırımı kimi d<strong>ü</strong>nyaya t<strong>ə</strong>qdim etm<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<br />

tamam<strong>il</strong><strong>ə</strong> <strong>ə</strong>sassızdır.<br />

Politoloq C<strong>ü</strong>mş<strong>ü</strong>d Nuriyev:<br />

- <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> sovet t<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik orqanlarının Qafqazı <strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> keçirm<strong>ə</strong>k v<strong>ə</strong><br />

g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong> Qafqazı <strong>ə</strong>ld<strong>ə</strong> saxlamaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n hazırladıqları uğurlu bir t<strong>ə</strong>xribat idi. T<strong>ə</strong>bii ki, bu<br />

t<strong>ə</strong>xribatın arxası<strong>nd</strong>a erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r dururdu. Hadis<strong>ə</strong> <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> fevralın 28-d<strong>ə</strong> baş vermişdi.<br />

Artıq martın 3-d<strong>ə</strong> Fransa televizyası <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> göst<strong>ə</strong>rirdi. O<br />

zaman <strong>Sumqayıt</strong>da bir neç<strong>ə</strong> yerd<strong>ə</strong> kameralar quraşdırılmışdı ki, sonra ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>işl<strong>ə</strong>r<br />

videof<strong>il</strong>m halına salınıb, qısa m<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>t <strong>ə</strong>rzi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> n<strong>ü</strong>mayiş<strong>ə</strong> çıxarılmışdı. T<strong>ə</strong><strong>ə</strong>ss<strong>ü</strong>f ki, bizim o<br />

zaman m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r siyasi t<strong>ə</strong>cr<strong>ü</strong>b<strong>ə</strong>miz olmadığı <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n s<strong>ə</strong>hvl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> yol verdik. Az<strong>ə</strong>rbaycan<br />

dövl<strong>ə</strong>tinin o vaxtkı r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi h<strong>ə</strong>dd<strong>ə</strong>n artıq t<strong>ə</strong>cr<strong>ü</strong>b<strong>ə</strong>siz f<strong>ə</strong>aliyy<strong>ə</strong>t göst<strong>ə</strong>rdi. O m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<br />

siyas<strong>il</strong><strong>ə</strong>şdir<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>dik. M<strong>ə</strong>lum m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> idi ki, bu <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n başı<strong>nd</strong>a Qriqoryan dururdu.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r birm<strong>ə</strong>nalı ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> Moskvada hazırlanmışdı v<strong>ə</strong> onların da r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi altı<strong>nd</strong>a<br />

h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>il</strong>di. <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> zamanı o erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>ld<strong>ü</strong> ki, onlar<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycanın çör<strong>ə</strong>yini itirm<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>mird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r, o erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>ld<strong>ü</strong> ki, Az<strong>ə</strong>rbaycanın<br />

h<strong>ü</strong>quq-m<strong>ü</strong>hafiz<strong>ə</strong> orqanları <strong>il</strong><strong>ə</strong> yaxşı m<strong>ü</strong>nasib<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong> id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Hadis<strong>ə</strong> zamanı öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong><br />

bizd<strong>ə</strong>n oldu, g<strong>ü</strong>ll<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong> bizd<strong>ə</strong>n oldu. Bizim bir dövl<strong>ə</strong>t kimi uğursuz siyas<strong>ə</strong>timiz<br />

o<strong>nd</strong>an ibar<strong>ə</strong>t idi ki, önc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n Qarabağda bu m<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r başlamışdı, fevralın 22-d<strong>ə</strong><br />

Ağdamda Az<strong>ə</strong>rbaycanın ş<strong>ə</strong>hidl<strong>ə</strong>ri olmuşdu. Ancaq buna baxmayaraq, biz <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><br />

qabarda b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>dik, biz<strong>ə</strong> lazım olan s<strong>ə</strong>viyy<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>qdim ed<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>dik. İ<strong>nd</strong>iki iqtidar bu kimi<br />

<strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> çatdırmağın <strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>tini ç<strong>ə</strong>kir. O zaman buraxılan<br />

71

s<strong>ə</strong>hvl<strong>ə</strong>ri aradan qaldırmaq iqtidar <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n ç<strong>ə</strong>tinlikl<strong>ə</strong>r yaradırdı. <strong>Sumqayıt</strong><br />

<strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> Qarabağın itir<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>sinin bir uverturası idi.<br />

BAXCP s<strong>ə</strong>dr m<strong>ü</strong>avini Niyam<strong>ə</strong>ddin Orduxanlı:<br />

- <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin başverm<strong>ə</strong> s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>ri sonradan m<strong>ə</strong>lum oldu ki, SSR-nin<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycana qarşı t<strong>ə</strong>xribatı idi. Xalqa qarşı bu addımların atılması m<strong>ə</strong>krli siyas<strong>ə</strong>tin<br />

n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si idi. Rusiya az<strong>ə</strong>rbaycanlılara qarşı çirkin t<strong>ə</strong>xribat aparırdı. <strong>Sumqayıt</strong>da<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlılar arası<strong>nd</strong>a baş ver<strong>ə</strong>n qarşıdurmadan sonra Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>an<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlıların deportasiyası geniş v<strong>ü</strong>s<strong>ə</strong>t aldı. Əsli<strong>nd</strong><strong>ə</strong>, bu deportasiya artıq<br />

başlamışdı, h<strong>ə</strong>min hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> n<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>r yetir<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>, gör<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>k ki, orada yaşayan soydaşlarımıza<br />

qarşı böy<strong>ü</strong>k bir kampaniya aparılıb. Bu hadis<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>da baş vers<strong>ə</strong>ydi d<strong>ə</strong>, verm<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>ydi<br />

d<strong>ə</strong> bu çirkin v<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>kirli siyas<strong>ə</strong>t artıq yerid<strong>il</strong>irdi. Onların <strong>ə</strong>sas m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>di o idi ki,<br />

Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>a bir t<strong>ü</strong>rk bel<strong>ə</strong> qalmasın. <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> bu prossesl<strong>ə</strong>ri s<strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>irdi.<br />

N<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>, <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> iki y<strong>ü</strong>z mi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n çox soydaşımız eli<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n, yurd-yuvaları<strong>nd</strong>an<br />

qovuldu. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r bu <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> d<strong>ü</strong>nyaya özl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> qarşı tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>n soyqırımı kimi<br />

t<strong>ə</strong>qdim edirl<strong>ə</strong>r, özl<strong>ə</strong>rini yazıq, q<strong>ə</strong>tliama m<strong>ə</strong>ruz qalan xalq kimi göst<strong>ə</strong>rirl<strong>ə</strong>r.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

72<br />

İntizar<strong>ə</strong> M<strong>ə</strong>mm<strong>ə</strong>dova<br />

“S<strong>ə</strong>s q<strong>ə</strong>zeti” 28.02.<strong>2013</strong><br />

Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> qanlı iğtişaş tör<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k bunu soydaşlarımızın <strong>ü</strong>st<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong><br />

atdılar<br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in fevralı<strong>nd</strong>a baş vermiş <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n 25 <strong>il</strong> öt<strong>ü</strong>r. H<strong>ə</strong>miş<strong>ə</strong><br />

olduğu kimi o zaman da erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r <strong>Sumqayıt</strong>da qanlı iğtişaş tör<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k bunu<br />

soydaşlarımızın <strong>ü</strong>st<strong>ü</strong>n<strong>ə</strong> atdılar. O zaman h<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> yenid<strong>ə</strong>nqurma, aşkarlıq havasının ona<br />

hansı f<strong>ə</strong>lak<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri g<strong>ə</strong>tir<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>yini anlamayan xalqımız çaş-baş qalmışdı. Sonrakı hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<br />

göst<strong>ə</strong>rdi ki, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r Qorbaçovun verdiyi imkanlardan m<strong>ə</strong>har<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> yararla<strong>nd</strong>ılar. T<strong>ə</strong><strong>ə</strong>ss<strong>ü</strong>f<br />

ki, <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonra da baş ver<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong>rs almadıq. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin

Az<strong>ə</strong>rbaycan t<strong>ü</strong>rkl<strong>ə</strong>rini «v<strong>ə</strong>hşi», «ekstremist» kimi t<strong>ə</strong>qdim etm<strong>ə</strong>si Əhm<strong>ə</strong>d Əhm<strong>ə</strong>dovun<br />

g<strong>ü</strong>nahla<strong>nd</strong>ırılaraq <strong>ə</strong>n ağır c<strong>ə</strong>zaya — g<strong>ü</strong>ll<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> layiq gör<strong>ü</strong>lm<strong>ə</strong>si <strong>il</strong><strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>şaiy<strong>ə</strong>t olu<strong>nd</strong>u.<br />

Bu hadis<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n sonra erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r daha da <strong>ə</strong>l-qol açdılar, daha s<strong>ə</strong>yl<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>nyada özl<strong>ə</strong>rinin<br />

«fağır» obrazlarını yaratmağa başladılar. Bu g<strong>ü</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r daha s<strong>ə</strong>yl<strong>ə</strong> onlara qarşı guya<br />

t<strong>ü</strong>rkl<strong>ə</strong>rin soyqırımı tör<strong>ə</strong>tm<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n h<strong>ə</strong>yasızlıqla danışırlar. D<strong>ü</strong>nya t<strong>ü</strong>rk<strong>ə</strong> qarşı h<strong>ə</strong>dyanlara,<br />

onun başına g<strong>ə</strong>tir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n f<strong>ə</strong>lak<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> yen<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> bigan<strong>ə</strong>dir. B<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n bunlar bir qarşısıalınmaz<br />

q<strong>ə</strong>na<strong>ə</strong>ti biz<strong>ə</strong> deyir: t<strong>ü</strong>rk ölk<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri arası<strong>nd</strong>a siyasi-m<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>vi <strong>ə</strong>laq<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r daha da g<strong>ü</strong>cl<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>lidir.<br />

Araşdırmaçı Teyyub Qurbanın fikrinc<strong>ə</strong>, <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> Sovet imperiyasının bu<br />

istiqam<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong>ki maraqlarına xidm<strong>ə</strong>t edirdi. B<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n planlaşdırılmışdı.<br />

Son n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> «g<strong>ü</strong>nahkar» Az<strong>ə</strong>rbaycan T<strong>ü</strong>rkl<strong>ə</strong>ri oldu. Əhm<strong>ə</strong>d Əhm<strong>ə</strong>dovun b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n bu<br />

cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rin <strong>ə</strong>sas t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçısı v<strong>ə</strong> cinay<strong>ə</strong>tkar kimi g<strong>ü</strong>ll<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>si bizim bir m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>t olaraq<br />

ekstremist obrazımızın yaradılmasına xidm<strong>ə</strong>t edirdi. Zaman keçdikc<strong>ə</strong> bu faci<strong>ə</strong>li hadis<strong>ə</strong><br />

geniş araşdırma mövzusu olacaq, h<strong>ə</strong>r şey daha aydınlığı <strong>il</strong><strong>ə</strong> b<strong>il</strong>in<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>k: «20-ci y<strong>ü</strong>z<strong>il</strong>in<br />

sonları<strong>nd</strong>a sonradan başımıza g<strong>ə</strong>tir<strong>il</strong><strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>k b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n faci<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r <strong>ə</strong>sli<strong>nd</strong><strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n<br />

başladı. <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> baş verdikd<strong>ə</strong>n sonra erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>a v<strong>ə</strong> Dağlıq<br />

Qarabağda el<strong>ə</strong> bir <strong>ə</strong>hval yaratdılar ki, t<strong>ü</strong>rkl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r artıq bir yerd<strong>ə</strong> yaşaya<br />

b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>zl<strong>ə</strong>r. Bu, d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>lm<strong>ü</strong>ş bir plan idi. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r <strong>Sumqayıt</strong> salına<strong>nd</strong>an b<strong>ə</strong>ri t<strong>ə</strong>dric<strong>ə</strong>n bu<br />

ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>skunlaşmağa başladılar. O dövrd<strong>ə</strong> «Qardaş olub Haystan, Az<strong>ə</strong>rbaycan»<br />

mahnısı gec<strong>ə</strong>-g<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ü</strong>z oxunurdu, Moskva erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> birg<strong>ə</strong> xalqımızın başına g<strong>ə</strong>tirdiyi<br />

m<strong>ü</strong>sib<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri unutdurmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n d<strong>ə</strong>rid<strong>ə</strong>n-qabıqdan çıxırdı. Beyn<strong>ə</strong>lm<strong>il</strong><strong>ə</strong>lç<strong>il</strong>ik, yalançı<br />

qardaşlıq ideologiyası baş alıb gedirdi. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r heç zaman h<strong>ə</strong>yatın bu v<strong>ə</strong> ya dig<strong>ə</strong>r<br />

<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>miyy<strong>ə</strong>tli yaradıcı sah<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> qab<strong>il</strong>iyy<strong>ə</strong>t göst<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>yibl<strong>ə</strong>r. Erm<strong>ə</strong>ni hara gedibs<strong>ə</strong>,<br />

birt<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r başını gir<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>yib, altdan-altdan murdar ist<strong>ə</strong>yini h<strong>ə</strong>yata keçirm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başlayıb».<br />

Sosioloq-alim Əhm<strong>ə</strong>d Q<strong>ə</strong>ş<strong>ə</strong>moğlunun fikrinc<strong>ə</strong>, o dövrd<strong>ə</strong> Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>a hakimiyy<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong><br />

olanlar qlobal <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n mahiyy<strong>ə</strong>tini axıra kimi d<strong>ə</strong>rk ed<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>mird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin<br />

qarşısını almaqla qabaqlayıcı t<strong>ə</strong>dbirl<strong>ə</strong>r görm<strong>ə</strong>k, <strong>ə</strong>hali arası<strong>nd</strong>a t<strong>ə</strong>bliğat aparmaq olardı.<br />

Ancaq hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r <strong>ə</strong>hali <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n gözl<strong>ə</strong>n<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>z v<strong>ə</strong> qaçılmaz oldu: «O dövrd<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>nyaya yeni<br />

d<strong>ü</strong>z<strong>ə</strong>nin g<strong>ə</strong>tir<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si ideyası vardı: artıq SSRİ dağılırdı. Bu zaman SSRİ-nin el<strong>ə</strong><br />

nöqt<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rini axtarırdılar ki, o nöqt<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r daha ağrılı olsun, z<strong>ə</strong>rb<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>n imperiyanın<br />

dağılması daha da s<strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>nsin. Plan vardı ki, qan tök<strong>ü</strong>ls<strong>ü</strong>n, Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>a yaşayan<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> biz<strong>ə</strong> qarşı nifr<strong>ə</strong>t hissi yaransın. Sonradan erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r bu am<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n<br />

m<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>mm<strong>ə</strong>l texnologiya kimi beyn<strong>ə</strong>lxalq s<strong>ə</strong>viyy<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> istifad<strong>ə</strong> etd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin m<strong>ə</strong>hz<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da baş verm<strong>ə</strong>si <strong>ə</strong>lverişli bir m<strong>ə</strong>kan olaraq seç<strong>il</strong>mişdi, h<strong>ə</strong>r şey <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n<br />

m<strong>ə</strong>har<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> ölç<strong>ü</strong>l<strong>ü</strong>b-biç<strong>il</strong>mişdi».<br />

11 <strong>il</strong> qabaq <strong>Sumqayıt</strong>da yaşayan Əhm<strong>ə</strong>dovlar a<strong>il</strong><strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> olmuşdum. O zaman sif<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rin k<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>ri olan Əhm<strong>ə</strong>din anası danışırdı ki, atası bu faci<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> tab g<strong>ə</strong>tir<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>di.<br />

Əhm<strong>ə</strong>d o zaman <strong>Sumqayıt</strong>dakı zavodlardan biri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> f<strong>ə</strong>hl<strong>ə</strong> kimi işl<strong>ə</strong>yirmiş. H<strong>ə</strong>min<br />

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n çox az sonra onu g<strong>ə</strong>lib evd<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>bs etmişd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Əhm<strong>ə</strong>d nişanlı idi. Hakam<br />

g<strong>ə</strong>nc<strong>ə</strong> evl<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>k qism<strong>ə</strong>t olmamışdı. Ana danışırdı ki, o zaman Əhm<strong>ə</strong>din aylarla s<strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>n<br />

m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>si zamanı Əhm<strong>ə</strong>dovlar a<strong>il</strong><strong>ə</strong>si dem<strong>ə</strong>k olar, t<strong>ə</strong>k qaldı. Moskvadakı m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong><br />

zamanı erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>-d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>lir, iştirak edir, çoxlu şahidl<strong>ə</strong>r peyda olurdu. İş o yer<strong>ə</strong><br />

çatır ki, v<strong>ə</strong>k<strong>il</strong> Əhm<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>ll<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong> hökm<strong>ü</strong> k<strong>ə</strong>s<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>yi bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> Əhm<strong>ə</strong>dovları ina<strong>nd</strong>ıra<br />

b<strong>il</strong>ir. Pulsuzluq, evsizlik ucbatı<strong>nd</strong>an Moskvada qala b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>n Əhm<strong>ə</strong>din valideynl<strong>ə</strong>ri<br />

<strong>Sumqayıt</strong>a qayıtmağa m<strong>ə</strong>cbur olur. Üst<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n aylar keç<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonra valideynl<strong>ə</strong>r SSRİ<br />

73

Ali M<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n Əhm<strong>ə</strong>din g<strong>ü</strong>ll<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>si bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> hökm<strong>ü</strong>n icra olu<strong>nd</strong>uğu bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> s<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>d<br />

alırlar…<br />

İ<strong>nd</strong>i d<strong>ə</strong> qısaca olaraq <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin xronologiyasına n<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>r salaq: <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong><br />

fevralın 19-dan etibar<strong>ə</strong>n İr<strong>ə</strong>va<strong>nd</strong>a k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi mitinql<strong>ə</strong>r başlanır. Mitinq iştirakçıları<br />

«Erm<strong>ə</strong>nistanı t<strong>ü</strong>rkl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n t<strong>ə</strong>mizl<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>li!»,»Erm<strong>ə</strong>nistan yalnız erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ü</strong>r!» kimi<br />

ş<strong>ü</strong>arlar ir<strong>ə</strong>li s<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>rl<strong>ə</strong>r. Mitinql<strong>ə</strong>rin <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n<strong>c<strong>ü</strong></strong> g<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong> İr<strong>ə</strong>va<strong>nd</strong>a m<strong>ə</strong>scid, az<strong>ə</strong>rbaycanlı orta<br />

m<strong>ə</strong>kt<strong>ə</strong>bi, C.Cabbarlı adına İr<strong>ə</strong>van Az<strong>ə</strong>rbaycanlı Dram Teatrının l<strong>ə</strong>vazimatı ya<strong>nd</strong>ırılır.<br />

İr<strong>ə</strong>va<strong>nd</strong>a bu hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qarşı etirazını b<strong>il</strong>dir<strong>ə</strong>n az<strong>ə</strong>rbaycanlıların evl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> od vururlar.<br />

İr<strong>ə</strong>va<strong>nd</strong>a b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n bunlar tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>n zaman <strong>Sumqayıt</strong> faci<strong>ə</strong>si hazırlanırdı. Hadis<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n on g<strong>ü</strong>n<br />

<strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l <strong>Sumqayıt</strong>ın b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n <strong>ə</strong>man<strong>ə</strong>t kassaları<strong>nd</strong>an erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin öz <strong>ə</strong>man<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rini k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi<br />

ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> göt<strong>ü</strong>rm<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri, qırğınların videolent<strong>ə</strong> alınması <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n erm<strong>ə</strong>ni operatorlarının<br />

<strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n planlı ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>yi yerl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> özl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> x<strong>ə</strong>lv<strong>ə</strong>ti ç<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>iş<br />

mövqeyi seçm<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri, iki g<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonra h<strong>ə</strong>min lentl<strong>ə</strong>rin montaj ed<strong>il</strong>ib d<strong>ü</strong>nyanı çaşdırması,<br />

«<strong>Sumqayıt</strong> qurbanları»nın xatir<strong>ə</strong>sini «<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>şdirm<strong>ə</strong>k» <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n hazırlanmış<br />

abid<strong>ə</strong>nin d<strong>ə</strong>rhal Xank<strong>ə</strong><strong>nd</strong>i<strong>nd</strong><strong>ə</strong> qoyulması v<strong>ə</strong> b. kimi faktlar s<strong>ü</strong>but edir ki, b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n bunlar<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri, el<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>tini xalqımıza qarşı ayağa qaldırmaq, onun<br />

«v<strong>ə</strong>hşi» obrazını yaratmaq m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dini g<strong>ü</strong>d<strong>ü</strong>b.<br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> fevralın 27-d<strong>ə</strong>n 28-n<strong>ə</strong> keç<strong>ə</strong>n gec<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> baş vermiş iğtişaşlar<br />

n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> 32 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r öl<strong>ü</strong>b. Onlardan 26-sı erm<strong>ə</strong>ni, 6-sı is<strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlı olub. Bu<br />

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong> SSRİ dövl<strong>ə</strong>t t<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik komit<strong>ə</strong>sinin erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin özl<strong>ə</strong>ri <strong>il</strong><strong>ə</strong> birg<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong><br />

etdiyi v<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>yata keçirdiyi ssenarinin t<strong>ə</strong>rkib hiss<strong>ə</strong>si idi. <strong>Sumqayıt</strong>da bu hadis<strong>ə</strong>ni t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong><br />

etm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n seç<strong>il</strong>miş ş<strong>ə</strong>xs d<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni — iki d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hkum olunmuş Eduard Qriqoryan idi.<br />

E.Qriqoryan <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> zamanı 5 erm<strong>ə</strong>nini ş<strong>ə</strong>xs<strong>ə</strong>n öz<strong>ü</strong> öld<strong>ü</strong>rm<strong>ü</strong>ş, 8 erm<strong>ə</strong>ni<br />

qadınını zorlamışdı. E.Qriqoryana yalnız 12 <strong>il</strong> iş ver<strong>il</strong>ib, bir neç<strong>ə</strong> <strong>il</strong>d<strong>ə</strong>n sonra is<strong>ə</strong><br />

azadlığa buraxılıb.<br />

74<br />

Uğur<br />

“Xalq c<strong>ə</strong>bh<strong>ə</strong>si”, 28 Fevral, <strong>2013</strong><br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

“Qriqoryanın r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rlik etdiyi qrup <strong>Sumqayıt</strong>da erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>r, zorlayırdı…”<br />

SSRİ DTK-nın sabiq m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ntiqi <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n<br />

tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>diyini etiraf edib.<br />

SSRİ DTK-nın sabiq m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ntiqi Valeriy Kiporenko <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong> v<strong>ə</strong> Bakı<br />

faci<strong>ə</strong>si zamanı baş vermiş <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> araşdırmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n komissiyanın t<strong>ə</strong>rkibi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> olub.

Kiporenko bir m<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>t önc<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni informasiya resurslarına m<strong>ü</strong>sahib<strong>ə</strong> verib. Öz<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>n<br />

b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n q<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>zli mövqeyin<strong>ə</strong> baxmayaraq Kiporenko bir neç<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>qamda <strong>ə</strong>sl h<strong>ə</strong>qiq<strong>ə</strong>ti gizl<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong><br />

b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>yib.<br />

Moderm.az bu g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong> ayaqlaşdığı<strong>nd</strong>an onun açıqlamasını t<strong>ə</strong>krar t<strong>ə</strong>qdim edir. O deyib<br />

ki, KQB-nin Kiyev dair<strong>ə</strong>si <strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> x<strong>ü</strong>susi şöb<strong>ə</strong>sinin baş m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ntiqi kimi 9 ay <strong>Sumqayıt</strong><br />

<strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin t<strong>ə</strong>hqiqi <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlı <strong>Sumqayıt</strong>da işl<strong>ə</strong>yib. Kiporenko <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> SSRİ Baş<br />

prokurorluğunun r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyi altı<strong>nd</strong>a yaradılan operativ-istintaq qrupunun t<strong>ə</strong>rkibi<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

olub. <strong>Sumqayıt</strong>da “Dalğa” mehmanxanası<strong>nd</strong>a qaldığını dey<strong>ə</strong>n Kiporenko <strong>Sumqayıt</strong><br />

bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>nisayağı “n<strong>ə</strong>ğm<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rini” oxuduqdan sonra deyir ki, ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> g<strong>ə</strong>ldikd<strong>ə</strong>n sonra<br />

guya <strong>Sumqayıt</strong>ın darmadağın ed<strong>il</strong>diyini gör<strong>ü</strong>b. Bu<strong>nd</strong>an sonra onun dedikl<strong>ə</strong>ri<br />

maraqlıdır: “<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>nim t<strong>ə</strong>hqiq etdiyim 18 cinay<strong>ə</strong>t işi var idi. M<strong>ə</strong>n,<br />

h<strong>ə</strong>mçinin Edik Qriqoryan adlı residivistin r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>ri olduğu cinay<strong>ə</strong>tkar <strong>ü</strong>ns<strong>ü</strong>rl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n ibar<strong>ə</strong>t<br />

qrupun tör<strong>ə</strong>tdiyi cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri d<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>hqiq etmiş<strong>ə</strong>m. Edik Qriqoryanın r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rlik etdiyi bu<br />

qrup <strong>Sumqayıt</strong>da yaşayan erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>r, zorlayır v<strong>ə</strong> evl<strong>ə</strong>rini qar<strong>ə</strong>t edirdi”. Bu<strong>nd</strong>an<br />

sonra guya şoka d<strong>ü</strong>ş<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>ni jurnalist “Qriqoryan erm<strong>ə</strong>ni idi?” dey<strong>ə</strong> sual verir.<br />

Kiporenko bunu t<strong>ə</strong>sdiq edir: “M<strong>ə</strong>n istintaq qrupunun r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>ri kimi Qriqoryanı d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong><br />

sorğu-sual etmiş<strong>ə</strong>m v<strong>ə</strong> onu ittiham etmiş<strong>ə</strong>m”. Qriqoryan m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ntiq<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni olduğunu<br />

boynuna alıb. Kiporenko deyir ki, bu cinay<strong>ə</strong>tkarın pasportu<strong>nd</strong>a m<strong>il</strong>liyy<strong>ə</strong>ti erm<strong>ə</strong>ni<br />

yazılıbmış: “Qriqoryanın bir neç<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hkumluğu olmuşdu”.<br />

Kiporenko öz<strong>ü</strong> d<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>ni “t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> olunmuş aksiya”<br />

adla<strong>nd</strong>ırır. Onun sözl<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> gör<strong>ə</strong>, ayrı-ayrı qruplar özl<strong>ə</strong>rini “Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>an qaçan<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlılar” kimi q<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> ver<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>ti g<strong>ə</strong>rginl<strong>ə</strong>şdirirmişl<strong>ə</strong>r. “Biz onları<br />

tapdıq v<strong>ə</strong> bel<strong>ə</strong> işl<strong>ə</strong>rini daya<strong>nd</strong>ırmağı t<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>b etdik. B<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n bu d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> cinay<strong>ə</strong>tkarlar<br />

başçılıq edird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r” – dey<strong>ə</strong> DTK zabiti vurğulayıb. Lakin o, h<strong>ə</strong>min Qriqoryanın taleyin<strong>ə</strong><br />

aydınlıq g<strong>ə</strong>tirm<strong>ə</strong>yib. Kiporenko b<strong>il</strong>dirib ki, işl<strong>ə</strong>rini 5-6 aydan sonra yekunlaşdırıblar.<br />

“H<strong>ə</strong>min o Qriqoryan istintaq altı<strong>nd</strong>a idi. İş m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> ver<strong>il</strong>di v<strong>ə</strong> bu<strong>nd</strong>an sonra biz<br />

oradan getdik”- keçmiş m<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>ntiq deyib. Kiporenko yen<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> bir m<strong>ə</strong>qamda “çaşır”.<br />

Bakıda boykot olu<strong>nd</strong>uqlarını dey<strong>ə</strong>n Kiporenko deyir ki, ona h<strong>ə</strong>tta mağazada çör<strong>ə</strong>k bel<strong>ə</strong><br />

satmayıblar. “Deyird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r ki, biz erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri m<strong>ü</strong>dafi<strong>ə</strong> edirik”- dey<strong>ə</strong> o qeyd edib. Bu<strong>nd</strong>an<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

sonra DTK zabiti etiraf edir ki, Bakıda erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin t<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>siz ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> X<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n b<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong><br />

vasit<strong>ə</strong>s<strong>il</strong><strong>ə</strong> köç<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>lm<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>tçi qurumlar (AXC) r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rlik edib.<br />

75<br />

“Kaspi q<strong>ə</strong>zeti”, 1 mart , <strong>2013</strong>

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> SSRİ r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>rinin v<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni terror t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atlarının<br />

<strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n hazırladığı plan <strong>ə</strong>sası<strong>nd</strong>a h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>il</strong>mişdi.<br />

H<strong>ə</strong>min vaxt ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>n t<strong>ə</strong>xribat xarakterli iğtişaşlara “Krunk” terror t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atının<br />

<strong>ü</strong>zv<strong>ü</strong> Eduard Qriqoryan r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rlik edib<br />

Uzun <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rdir Az<strong>ə</strong>rbaycan xalqına qarşı soyqırımı siyas<strong>ə</strong>ti h<strong>ə</strong>yata keçir<strong>ə</strong>n,<br />

torpaqlarımızı iğal ed<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin tarixin b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n dön<strong>ə</strong>ml<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> reallaşdırdıqları terror<br />

siyas<strong>ə</strong>ti, t<strong>ə</strong>xribatlar d<strong>ü</strong>nyaya m<strong>ə</strong>lumdur. Bir zamanlar m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dli ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> Az<strong>ə</strong>rbaycan<br />

76

torpaqları<strong>nd</strong>a m<strong>ə</strong>skunlaşdırılan erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r h<strong>ə</strong>r zaman öz niyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>ri, t<strong>ə</strong>xribatları <strong>il</strong><strong>ə</strong><br />

xalqımıza qarşı yön<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n planların h<strong>ə</strong>m t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçısı, h<strong>ə</strong>m d<strong>ə</strong> iştirakçısı olublar. Bu<br />

t<strong>ə</strong>xribatların <strong>ə</strong>n bariz s<strong>ü</strong>butları<strong>nd</strong>an olan <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in 27-29 fevral <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>,<br />

h<strong>ə</strong>min vaxt tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>n iğtişaşlar is<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n d<strong>ü</strong>nyada az<strong>ə</strong>rbaycanlılara nifr<strong>ə</strong>t<br />

yaratmaqla <strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>li Az<strong>ə</strong>rbaycan torpaqlarına olan iddialarını asanlıqla gerç<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong>şdirm<strong>ə</strong>k<br />

kimi m<strong>ə</strong>krli niyy<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rini h<strong>ə</strong>yata keçirm<strong>ə</strong>k m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>din<strong>ə</strong> xidm<strong>ə</strong>t edib.<br />

Artıq <strong>ü</strong>st<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n 25 <strong>il</strong> öt<strong>ə</strong>n bu <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n h<strong>ə</strong>r <strong>il</strong>dön<strong>ü</strong>m<strong>ü</strong> yaxınlaşa<strong>nd</strong>a erm<strong>ə</strong>ni t<strong>ə</strong>bliğat<br />

maşını b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n g<strong>ü</strong><strong>c<strong>ü</strong></strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> iş<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>r v<strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlılar v<strong>ə</strong>hşi, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qarşı m<strong>il</strong>li<br />

döz<strong>ü</strong>ms<strong>ü</strong>zl<strong>ü</strong>k n<strong>ü</strong>mayiş etdir<strong>ə</strong>n bir xalq kimi t<strong>ə</strong>qdim olunur. Əsli<strong>nd</strong><strong>ə</strong> is<strong>ə</strong>, bu hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong><br />

SSRİ Dövl<strong>ə</strong>t T<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizlik Komit<strong>ə</strong>sinin erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> birg<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> etdiyi v<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>yata<br />

keçirdiyi ssenarinin t<strong>ə</strong>rkib hiss<strong>ə</strong>sidir . <strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>ri t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> etm<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n<br />

seç<strong>il</strong>miş ş<strong>ə</strong>xs d<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni- iki d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hkum olunmuş Eduard Qriqoryan olub. Y<strong>ə</strong>ni,<br />

faktlar da onu göst<strong>ə</strong>rir ki, iğtişaşların tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> hazırlıq h<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> xeyli m<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>t <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l<br />

başlanıb.<br />

H<strong>ə</strong>min <strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> o<strong>nd</strong>an sonrakı <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> bölg<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> n<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>r saldıqda,<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin önc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n planlaşdırıldığı v<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>qiq m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>şdir<strong>il</strong>miş<br />

m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> çatmağa h<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>fl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>iyi aydın gör<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>r. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin v<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>min vaxt onlara<br />

havadarlıq ed<strong>ə</strong>n SSRİ r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>rliyinin, el<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>, beyn<strong>ə</strong>lxalq al<strong>ə</strong>md<strong>ə</strong>ki erm<strong>ə</strong>nip<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>st<br />

dair<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin niyy<strong>ə</strong>ti az<strong>ə</strong>rbaycanlılar bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>nyada m<strong>ə</strong>nfi r<strong>ə</strong>y formalaşdırmaq,<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycan <strong>ə</strong>raz<strong>il</strong><strong>ə</strong>rinin erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n işğalına haqq qaza<strong>nd</strong>ırmaq <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n <strong>ə</strong>lverişli<br />

z<strong>ə</strong>min yaratmaq idi. <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> <strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> artıq Erm<strong>ə</strong>nistan SSR-d<strong>ə</strong>n<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlıların qovulması prosesi başlamışdı. B<strong>ü</strong>tövl<strong>ü</strong>kd<strong>ə</strong> y<strong>ü</strong>zminl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> soydaşımızı<br />

d<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>-baba yurdları<strong>nd</strong>an did<strong>ə</strong>rgin salmaqla erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r “t<strong>ü</strong>rkl<strong>ə</strong>rsiz Erm<strong>ə</strong>nistan” qurmaq<br />

x<strong>ə</strong>yalını gerç<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong>şdirm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> çalışırdılar. Lakin erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin ist<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong>ri bununla<br />

m<strong>ə</strong>hdudlaşmırdı. Onlar Az<strong>ə</strong>rbaycan SSR-nin t<strong>ə</strong>rkib hiss<strong>ə</strong>si olan Dağlıq Qarabağı da <strong>ə</strong>l<strong>ə</strong><br />

keçirm<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong>, “D<strong>ə</strong>nizd<strong>ə</strong>n-d<strong>ə</strong>niz<strong>ə</strong> böy<strong>ü</strong>k Erm<strong>ə</strong>nistan” x<strong>ü</strong>lyasının gerç<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong>şm<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> doğru bir<br />

addım da atmaq ist<strong>ə</strong>yird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. El<strong>ə</strong> bu m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>dl<strong>ə</strong>, <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n bir neç<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>n<br />

önc<strong>ə</strong> <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in fevralın 21-d<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağ Muxtar V<strong>il</strong>ay<strong>ə</strong>tinin (DQMV) Xalq<br />

Deputatlar Soveti Az<strong>ə</strong>rbaycan SSR Konstitusiyasının m<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>alarına zidd olaraq Dağlıq<br />

Qarabağın Az<strong>ə</strong>rbaycan SSR-nin t<strong>ə</strong>rkibi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n çıxarılaraq Erm<strong>ə</strong>nistan SSR-n<strong>ə</strong><br />

birl<strong>ə</strong>şdir<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si haqqı<strong>nd</strong>a q<strong>ə</strong>rar q<strong>ə</strong>bul etdi. Bu <strong>ə</strong>dal<strong>ə</strong>tsiz q<strong>ə</strong>rara etiraz ed<strong>ə</strong>n<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlıların dinc n<strong>ü</strong>mayişin<strong>ə</strong> cavab olaraq is<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r Əsg<strong>ə</strong>ra<strong>nd</strong>a 2 g<strong>ə</strong>nci q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong><br />

yetird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Gör<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ü</strong>y<strong>ü</strong> kimi, iddialar kifay<strong>ə</strong>t q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r böy<strong>ü</strong>k idi v<strong>ə</strong> <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in <strong>Sumqayıt</strong><br />

<strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> <strong>ə</strong>sas m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d prosesl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> f<strong>ə</strong>rqli don geyi<strong>nd</strong>irm<strong>ə</strong>k, guya<br />

Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>a erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin t<strong>ə</strong>zyiql<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>ruz qalması bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>vv<strong>ü</strong>r formalaşdırmaq<br />

idi. Bununla da, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r beyn<strong>ə</strong>lxalq ictimaiyy<strong>ə</strong>tin diqq<strong>ə</strong>tini Dağlıq Qarabağın<br />

qanunsuz olaraq Erm<strong>ə</strong>nistana <strong>il</strong>haq ed<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si prosesi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n, Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>a v<strong>ə</strong> Qarabağda<br />

öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>n, qovulan, t<strong>ə</strong>qib olunan az<strong>ə</strong>rbaycanlıların başına g<strong>ə</strong>tir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n f<strong>ə</strong>lak<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n<br />

yayı<strong>nd</strong>ırmaq ist<strong>ə</strong>yird<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

T<strong>ə</strong>sad<strong>ü</strong>fi dey<strong>il</strong> ki, qabaqcadan planlaşdırılan t<strong>ə</strong>xribatların t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>i<strong>nd</strong><strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>yata<br />

keçir<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> <strong>ə</strong>sas iş d<strong>ə</strong> el<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni quldurlarına tapşırılmışdı. Yuxarıda qeyd olu<strong>nd</strong>uğu<br />

77

kimi, <strong>Sumqayıt</strong>da tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>n qeyri-insani <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>rin <strong>ə</strong>sas icraçısı h<strong>ə</strong>min vaxtad<strong>ə</strong>k 3 d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong><br />

m<strong>ə</strong>hkum olunmuş, “Krunk” terrorçu t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atının f<strong>ə</strong>al <strong>ü</strong>zv<strong>ü</strong> Eduard Qriqoryan idi. Şahid<br />

ifad<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri v<strong>ə</strong> dig<strong>ə</strong>r çoxsaylı faktlar da <strong>ə</strong>sl g<strong>ü</strong>nahkarın erm<strong>ə</strong>ni E. Qriqoryan olduğunu<br />

s<strong>ü</strong>buta yetirir. Tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>n cinay<strong>ə</strong>t <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>rinin icrası<strong>nd</strong>a <strong>ə</strong>sas fiqur rolunu oynayan<br />

Qriqoryan m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> basqın zamanı erm<strong>ə</strong>ni qadınlara t<strong>ə</strong>cav<strong>ü</strong>z ed<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k 5 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>ri ş<strong>ə</strong>xs<strong>ə</strong>n<br />

q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> yetirib. İstintaq n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n ed<strong>il</strong>ib ki, erm<strong>ə</strong>ni m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rinin talanması<strong>nd</strong>a<br />

Eduard Qriqoryanın daha iki qardaşı iştirak edib. Lakin onlar son n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong><br />

m<strong>ə</strong>suliyy<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong>n k<strong>ə</strong>narda qalıb. Qriqoryanın öz<strong>ü</strong> is<strong>ə</strong> 12 <strong>il</strong> m<strong>ü</strong>dd<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> azadlıqdan m<strong>ə</strong>hrum<br />

ed<strong>il</strong>s<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>, bir neç<strong>ə</strong> <strong>il</strong>d<strong>ə</strong>n sonra h<strong>ə</strong>bsd<strong>ə</strong>n buraxılıb.<br />

Qeyd etm<strong>ə</strong>liyik ki, qar<strong>ə</strong>t olunan erm<strong>ə</strong>ni m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>ri d<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>sad<strong>ü</strong>f<strong>ə</strong>n seç<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>mişdi.<br />

Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin dem<strong>ə</strong>k olar ki, hamısı erm<strong>ə</strong>ni fo<strong>nd</strong>larına pul<br />

keçirm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong>n imtina ed<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>r idi. Aparılan istintaq n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> o da m<strong>ə</strong>lum olub ki,<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da yaşayan başqa erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>sd<strong>ə</strong>n t<strong>ə</strong>xribatlar tör<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k <strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>lin guya<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlılar t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> informasiya yayıblar. M<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>n, Benik<br />

Qriqoryan adlı bir erm<strong>ə</strong>ni öz m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong>ini v<strong>ə</strong> Babayan soyadlı qohumunun m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong>ini<br />

ya<strong>nd</strong>ıraraq hadis<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlı g<strong>ü</strong>nahla<strong>nd</strong>ırıb. Sonradan h<strong>ə</strong>min m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> baxış<br />

keçir<strong>il</strong><strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>n m<strong>ə</strong>lum olub ki, yanan m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n boşaldılıb.<br />

Aparılan istintaq n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n ed<strong>il</strong>ib ki, <strong>Sumqayıt</strong>da tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>n qanlı<br />

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> 26-sı erm<strong>ə</strong>ni , 6-sı az<strong>ə</strong>rbaycanlı olmaqla <strong>ü</strong>mum<strong>il</strong>ikd<strong>ə</strong> 32 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r<br />

h<strong>ə</strong>lak olub, 400 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n çox insana m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif b<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n x<strong>ə</strong>sar<strong>ə</strong>ti yetir<strong>il</strong>ib, 200-d<strong>ə</strong>n artıq<br />

m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong> talan ed<strong>il</strong>ib, 50-d<strong>ə</strong>n çox m<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>ni-m<strong>ə</strong>iş<strong>ə</strong>t obyekti dağıdılıb, dövl<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> o zamankı<br />

qiym<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> 7 m<strong>il</strong>yon rubl m<strong>ə</strong>bl<strong>ə</strong>ği<strong>nd</strong><strong>ə</strong> maddi ziyan vurulub.<br />

Qeyd etdiyimiz kimi, hadis<strong>ə</strong>nin t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçıları v<strong>ə</strong> iştirakçıları Sovet imperiyasının o<br />

zamankı r<strong>ə</strong>hb<strong>ə</strong>ri M. Qorbaçov başda olmaqla, m<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>zi hakimiyy<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong>ki erm<strong>ə</strong>nip<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>st<br />

dair<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r, Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>a v<strong>ə</strong> Dağlıq Qarabağda f<strong>ə</strong>aliyy<strong>ə</strong>t göst<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>ni separatçı<br />

q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> k<strong>ə</strong>nardan g<strong>ə</strong>tir<strong>il</strong><strong>ə</strong>n x<strong>ü</strong>susi hazırlıq görm<strong>ü</strong>ş quldur d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri olublar.<br />

<strong>Sumqayıt</strong>dakı t<strong>ə</strong>xribatlardan c<strong>ə</strong>mi iki g<strong>ü</strong>n sonra Xank<strong>ə</strong><strong>nd</strong>i<strong>nd</strong><strong>ə</strong> “<strong>Sumqayıt</strong> genosidi”<br />

qurbanlarına abid<strong>ə</strong> ucaldılması iğtişaşların qabaqcadan hazırla<strong>nd</strong>ığını, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin bunu<br />

b<strong>il</strong>dikl<strong>ə</strong>rini v<strong>ə</strong> hadis<strong>ə</strong>nin özl<strong>ə</strong>ri t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> olu<strong>nd</strong>uğunu s<strong>ü</strong>but ed<strong>ə</strong>n daha bir faktdır.<br />

H<strong>ə</strong>r k<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong> b<strong>ə</strong>llidir ki, böy<strong>ü</strong>k bir abid<strong>ə</strong>nin d<strong>ü</strong>z<strong>ə</strong>ld<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>si v<strong>ə</strong> yerin<strong>ə</strong> qoyulması prosesini iki<br />

g<strong>ü</strong>n <strong>ə</strong>rzi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yerin<strong>ə</strong> yetirm<strong>ə</strong>k m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong>n dey<strong>il</strong>.<br />

Bu<strong>nd</strong>an başqa, <strong>Sumqayıt</strong>da t<strong>ə</strong>xribatın d<strong>ü</strong>ş<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong>lm<strong>ü</strong>ş ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> hazırla<strong>nd</strong>ığını göst<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>n<br />

növb<strong>ə</strong>ti s<strong>ü</strong>but bir çox erm<strong>ə</strong>ninin <strong>ə</strong>v<strong>ə</strong>lc<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri t<strong>ə</strong>rk etm<strong>ə</strong>si, <strong>1988</strong>- ci <strong>il</strong>in yanvar-fevral<br />

ayları<strong>nd</strong>a erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin <strong>Sumqayıt</strong>dakı <strong>ə</strong>man<strong>ə</strong>t kassaları<strong>nd</strong>an pullarını k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong><br />

çıxarmasıdır. Eyni zama<strong>nd</strong>a, <strong>Sumqayıt</strong>da “erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qarşı tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>n cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rin ”<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

miqyasını s<strong>ü</strong>ni sur<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong> genişl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>irm<strong>ə</strong>k v<strong>ə</strong> onların az<strong>ə</strong>rbaycanlılar t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n<br />

tör<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>diyini iddia etm<strong>ə</strong>k m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r köç<strong>ü</strong>b ged<strong>ə</strong>rk<strong>ə</strong>n öz m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rini<br />

boşaldaraq q<strong>ə</strong>sd<strong>ə</strong>n yanğın tör<strong>ə</strong>dibl<strong>ə</strong>r. H<strong>ə</strong>mçinin talançıların h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong>t etdikl<strong>ə</strong>ri marşrut<br />

<strong>ü</strong>zr<strong>ə</strong> yerl<strong>ə</strong>şdir<strong>il</strong>miş nam<strong>ə</strong>lum ş<strong>ə</strong>xsl<strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi iğtişaşlarda iştirak ed<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rin<br />

b<strong>ü</strong>t<strong>ü</strong>n h<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>rinin videoç<strong>ə</strong>klişinin aparılması t<strong>ə</strong>xribatın planlı ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>yata<br />

keçir<strong>il</strong>diyini bir daha t<strong>ə</strong>sdiq edir.<br />

Bel<strong>ə</strong>likl<strong>ə</strong>, hadis<strong>ə</strong> baş ver<strong>ə</strong>n a<strong>nd</strong>an iş<strong>ə</strong> d<strong>ü</strong>ş<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>ni t<strong>ə</strong>bliğat maşını “saxta bayraq”<br />

effekti yaratmaq m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong> hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> birm<strong>ə</strong>nalı ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlıları g<strong>ü</strong>nahkar<br />

kimi q<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong> ver<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k iğtişaşları erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> qarşı soyqırımı kimi t<strong>ə</strong>qdim etm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> başladı.<br />

78

Bu çirkin kampaniyanın <strong>ə</strong>sas m<strong>ə</strong>qs<strong>ə</strong>di d<strong>ü</strong>nya ictimaiyy<strong>ə</strong>tinin n<strong>ə</strong>z<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlılar<br />

bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>ddar, qaniç<strong>ə</strong>n m<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>t obrazını formalaşdırmaq, bununla da Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>akı v<strong>ə</strong><br />

Dağlıq Qarabağdakı az<strong>ə</strong>rbaycanlıların sıxışdırılmasına dolayı yolla haqq qaza<strong>nd</strong>ırmaq<br />

idi.<br />

79<br />

P<strong>ə</strong>rviz SADAYOĞLU<br />

“Yeni Az<strong>ə</strong>rbaycan”, 02 mart <strong>2013</strong><br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin daha bir sirri açılır<br />

“BİZİ AZƏRBAYCANLILAR XİLAS ETDİ...”<br />

Bu g<strong>ü</strong>nl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> ölk<strong>ə</strong> <strong>m<strong>ə</strong>tbuat</strong>ı<strong>nd</strong>a <strong>Sumqayıt</strong> hadis<strong>ə</strong>si <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlı yeni m<strong>ə</strong>lumatların yer aldığı<br />

materiallar d<strong>ə</strong>rc olu<strong>nd</strong>u. “168 saat” olaraq bu mövzunu daim diqq<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong> saxlayır, bu

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> bağlı yazılar d<strong>ə</strong>rc edirik. Hadis<strong>ə</strong>nin yeni t<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rr<strong>ü</strong>atları <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlı yazını da<br />

diqq<strong>ə</strong>tiniz<strong>ə</strong> çatdırırıq:<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin daha bir sirri açılır<br />

Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin “soyqırım” kimi d<strong>ü</strong>nyaya car ç<strong>ə</strong>kdikl<strong>ə</strong>ri bu hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n 25 <strong>il</strong> keçdi,<br />

gör<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>n Serj S<strong>ə</strong>rkisyan v<strong>ə</strong> dig<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong>ri Xocalı q<strong>ə</strong>tliamı zamanı hansısa bir erm<strong>ə</strong>ninin<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlını öl<strong>ü</strong>md<strong>ə</strong>n x<strong>il</strong>as etdiyin<strong>ə</strong> dair heç olmasa bir fakt göst<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> b<strong>il</strong><strong>ə</strong>rmi?<br />

<strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong> fevralın 27-d<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> 28-d<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> baş vermiş iğtişaşlardan 21 <strong>il</strong><br />

keçib v<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>vi olaraq d<strong>ü</strong>nya erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri, Erm<strong>ə</strong>nistan bu <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> növb<strong>ə</strong>ti erm<strong>ə</strong>ni<br />

“soyqırımı”nın <strong>il</strong>dön<strong>ü</strong>m<strong>ü</strong> kimi qeyd edibl<strong>ə</strong>r. Erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r uzun <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rdir bu hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycana qarşı istifad<strong>ə</strong> edirl<strong>ə</strong>r v<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> Qarabağdakı erm<strong>ə</strong>ni separatizmini,<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycan <strong>ə</strong>raz<strong>il</strong><strong>ə</strong>rinin işğalını <strong>ə</strong>sasla<strong>nd</strong>ırmaq lazım g<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> bu hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> baş vururlar.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin arxası<strong>nd</strong>a sovet “KQB”sinin daya<strong>nd</strong>ığı haqda çox yazılıb,<br />

<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong>lik iğtişaşlar zamanı erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> h<strong>ü</strong>cum ed<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rin v<strong>ə</strong> öld<strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rin arası<strong>nd</strong>a erm<strong>ə</strong>ni<br />

Eduard Qriqoryanın roluna dair t<strong>ə</strong>kzibed<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>z s<strong>ü</strong>butlar mövcuddur. Buna baxmayaraq,<br />

d<strong>ü</strong>nya erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri uzun <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rdir öz t<strong>ə</strong>bliğat maşınını c<strong>ə</strong>mi 29 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>r erm<strong>ə</strong>ninin öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>ld<strong>ü</strong>y<strong>ü</strong><br />

bu <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> “soyqırım” kimi t<strong>ə</strong>bliğ etm<strong>ə</strong>kl<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>şğuldur.<br />

Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n 25 <strong>il</strong> keçs<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>, <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin <strong>ə</strong>sl t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçıları bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> gizli<br />

m<strong>ə</strong>qamlar h<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> qalmaqdadır. Lakin bir m<strong>ü</strong>h<strong>ü</strong>m m<strong>ə</strong>qam var ki, bunu yada salmamaq<br />

m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong>n dey<strong>il</strong>: <strong>Sumqayıt</strong>da erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri iğtişaşçılardan qoruyanlar az<strong>ə</strong>rbaycanlılar olub<br />

v<strong>ə</strong> bunun say<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> öl<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>rin sayı 29 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> yekunlaşıb. <strong>Sumqayıt</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rinin<br />

az<strong>ə</strong>rbaycanlıların onları öl<strong>ü</strong>md<strong>ə</strong>n nec<strong>ə</strong> x<strong>il</strong>as etdiyin<strong>ə</strong> dair ifad<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri Erm<strong>ə</strong>nistan Baş<br />

Prokurorluğunun bu hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> bağlı apardığı istintaqın materialları<strong>nd</strong>a da yer alır.<br />

H<strong>ə</strong>min ifad<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> Erm<strong>ə</strong>nistan Baş Prokurorluğunun r<strong>ə</strong>smi saytı<strong>nd</strong>a açılan v<strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong><br />

<strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>sr olunan x<strong>ü</strong>susi s<strong>ə</strong>hif<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> tanış olmaq m<strong>ü</strong>mk<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ü</strong>r. Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n 21 <strong>il</strong><br />

keç<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonra BBC m<strong>ü</strong>xbiri, keçmiş Bakı erm<strong>ə</strong>nisi Aleksey Manvelyan da vaxt<strong>il</strong><strong>ə</strong><br />

<strong>Sumqayıt</strong>dan keçmiş erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin bir neç<strong>ə</strong>si <strong>il</strong><strong>ə</strong> söhb<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>şib.<br />

Onun reportajı<strong>nd</strong>a dey<strong>il</strong>ir ki, 25 <strong>il</strong> <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l <strong>Sumqayıt</strong>dan köç<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>ni a<strong>il</strong><strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rinin bir<br />

hiss<strong>ə</strong>si hazırda Erm<strong>ə</strong>nistanın Kotayk v<strong>il</strong>ay<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> yaşayır. Onlardan biri, Mixa<strong>il</strong><br />

Xaçaturyan adlı <strong>Sumqayıt</strong> erm<strong>ə</strong>nisi danışır ki, hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r başlaya<strong>nd</strong>a iğtişaşçılar onun<br />

yaşadığı m<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> dax<strong>il</strong> olmayıblar, daha sonra sovet h<strong>ə</strong>rbç<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri h<strong>ə</strong>min m<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>ki<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri köç<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>b. Xaçaturyan bir neç<strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>ft<strong>ə</strong> sonra geri qayıdaraq öz m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong>ini satıb v<strong>ə</strong><br />

Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>a m<strong>ə</strong>skunlaşıb. Telman adlı dig<strong>ə</strong>r erm<strong>ə</strong>ni is<strong>ə</strong> BBC m<strong>ü</strong>xbirin<strong>ə</strong> deyir ki,<br />

iğtişaşçılar bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> onu az<strong>ə</strong>rbaycanlılar x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>rdar edibl<strong>ə</strong>r. N<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> Telman gizl<strong>ə</strong>nm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong><br />

v<strong>ə</strong> sağ qalmağa imkan tapıb. Laza Vasokyan adlı erm<strong>ə</strong>ni da az<strong>ə</strong>rbaycanlı qonşularının<br />

say<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> sağ qaldığını deyir. O b<strong>il</strong>dirir ki, iğtişaşçılar yaşadığı 8-ci mikrorayona dax<strong>il</strong><br />

ola<strong>nd</strong>a az<strong>ə</strong>rbaycanlı qonşuları “bu binada erm<strong>ə</strong>ni yaşamır” dey<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k onları geri<br />

qaytarmağa na<strong>il</strong> olublar. Xurgen Ma<strong>il</strong>yan adlı dig<strong>ə</strong>r erm<strong>ə</strong>ni d<strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlıların onu<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

x<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>rdar etm<strong>ə</strong>si say<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> sağ qaldığını deyir. Onun Soqomon adlı qohumunu is<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>sl<strong>ə</strong>n<br />

F<strong>ü</strong>zuli rayonu<strong>nd</strong>an olan az<strong>ə</strong>rbaycanlı qoruyub: “O deyib ki, ay Soqomon, g<strong>ə</strong>l bizd<strong>ə</strong> qal,<br />

s<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>ym<strong>ə</strong>zl<strong>ə</strong>r. Daha sonra az<strong>ə</strong>rbaycanlı sah<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>v<strong>ə</strong>kk<strong>il</strong>i onu öz maşını<strong>nd</strong>a Corat<br />

q<strong>ə</strong>s<strong>ə</strong>b<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> aparıb v<strong>ə</strong> orada bir az<strong>ə</strong>rbaycanlının evi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> iki g<strong>ü</strong>n saxlayıb.”<br />

Qeyd ed<strong>ə</strong>k ki, bu <strong>c<strong>ü</strong></strong>r faktlar Az<strong>ə</strong>rbaycan h<strong>ü</strong>quq-m<strong>ü</strong>hafiz<strong>ə</strong> orqanlarının, el<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> o<br />

vaxtkı SSRİ Prokurorluğunun apardığı istintaqda <strong>ə</strong>ksini tapıb. H<strong>ə</strong>mçinin o vaxt<br />

“Pravda” q<strong>ə</strong>zeti <strong>Sumqayıt</strong>da az<strong>ə</strong>rbaycanlıların erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri iğtişaşçılardan nec<strong>ə</strong> qoruduğu<br />

80

haqda geniş m<strong>ə</strong>qal<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>rc edib. Bu faktlar kifay<strong>ə</strong>t edir ki, <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin<br />

“erm<strong>ə</strong>ni soyqırımı” olduğu haqda uydurmalar darmadağın ed<strong>il</strong>sin. Lakin t<strong>ə</strong><strong>ə</strong>ss<strong>ü</strong>f ki,<br />

Az<strong>ə</strong>rbaycan t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi i<strong>nd</strong>iy<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>k bel<strong>ə</strong> faktları beyn<strong>ə</strong>lxalq ictimaiyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> tutarlı ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> çatdıra<br />

b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>yib. Hansı ki, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r bir d<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> olsun bu <strong>c<strong>ü</strong></strong>r fakt göst<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> b<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>zl<strong>ə</strong>r. 1987-ci<br />

<strong>il</strong>in sonları<strong>nd</strong>an başlayaraq Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>an az<strong>ə</strong>rbaycanlıların k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong><br />

deportasiyasının <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> qızışdırıcı rol oynadığı m<strong>ə</strong>lumdur. Bu<br />

deportasiya zamanı erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri az<strong>ə</strong>rbaycanlılara qarşı hansı q<strong>ə</strong>ddarlıqlar tör<strong>ə</strong>tdiyi d<strong>ə</strong><br />

b<strong>ə</strong>llidir. Lakin bir fakt bel<strong>ə</strong> yoxdur ki, Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>a az<strong>ə</strong>rbaycanlıları yaşadığı k<strong>ə</strong><strong>nd</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong><br />

h<strong>ü</strong>cum edib evl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> od vuran erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n qoruduğunu göst<strong>ə</strong>rsin. El<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong> Xocalı<br />

q<strong>ə</strong>tliamı<strong>nd</strong>a körp<strong>ə</strong>, qadın, yaşlı dem<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n hamını ucdantutma qıran v<strong>ə</strong>hş<strong>il</strong><strong>ə</strong>şmiş<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n heç olmasa bir az<strong>ə</strong>rbaycanlını x<strong>il</strong>as ed<strong>ə</strong>n bir erm<strong>ə</strong>ni tapılsın. Bu, m<strong>ü</strong>h<strong>ü</strong>m<br />

v<strong>ə</strong> iki xalq arası<strong>nd</strong>a f<strong>ə</strong>rqi, habel<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin az<strong>ə</strong>rbaycanlılara qarşı apardığı t<strong>ə</strong>bliğatı<br />

alt-<strong>ü</strong>st ed<strong>ə</strong> b<strong>il</strong><strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>k m<strong>ə</strong>qamdır. Dig<strong>ə</strong>r m<strong>ü</strong>h<strong>ü</strong>m m<strong>ə</strong>qam budur ki, Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>a h<strong>ə</strong>m SSRİ<br />

dövr<strong>ü</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>, h<strong>ə</strong>m sonradan <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n<strong>ə</strong> dair cinay<strong>ə</strong>t işi başlanıb, istintaq<br />

aparılıb, lakin Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>a az<strong>ə</strong>rbaycanlıların k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi deportasiyası v<strong>ə</strong> onlara qarşı<br />

amansız zorakılıqlar, q<strong>ə</strong>tll<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> bağlı hansısa istintaq aparılmayıb, heç kim m<strong>ə</strong>suliyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong><br />

c<strong>ə</strong>lb ed<strong>il</strong>m<strong>ə</strong>yib.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin 25 <strong>il</strong>liyi <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlı Qarabağ m<strong>ü</strong>naqiş<strong>ə</strong>si <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlı tanınmış<br />

britaniyalı ekspert, hazırda ABŞ-ın Karnegi Fo<strong>nd</strong>u<strong>nd</strong>a proqram direktoru olan Tomas de<br />

Vall da BBC-nin rus xidm<strong>ə</strong>ti<strong>nd</strong><strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>qal<strong>ə</strong> yayıb. “<strong>Sumqayıt</strong> poqromları: faci<strong>ə</strong>nin <strong>ü</strong>mumi<br />

tarixi varmı?” adlı m<strong>ə</strong>qal<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> dey<strong>il</strong>ir ki, <strong>1988</strong>-ci <strong>il</strong>in fevralı<strong>nd</strong>a Az<strong>ə</strong>rbaycan ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da baş ver<strong>ə</strong>n hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r Erm<strong>ə</strong>nistanı v<strong>ə</strong> Az<strong>ə</strong>rbaycanı eyni d<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> sarsıtdı: “<br />

Faci<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n bir neç<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong>n <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>l, fevralın 20-d<strong>ə</strong>, erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin çoxluq t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> etdiyi Dağlıq<br />

Qarabağ Muxtar V<strong>il</strong>ay<strong>ə</strong>tinin r<strong>ə</strong>sm<strong>il</strong><strong>ə</strong>ri kifay<strong>ə</strong>t q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r t<strong>ə</strong>xribatçı v<strong>ə</strong> k<strong>ə</strong>skin q<strong>ə</strong>tnam<strong>ə</strong> q<strong>ə</strong>bul<br />

etd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r: regionu Az<strong>ə</strong>rbaycan SSR-in tabeç<strong>il</strong>iyi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n göt<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>b Erm<strong>ə</strong>nistan SSR-<strong>ə</strong> verm<strong>ə</strong>yi<br />

Moskvadan xahiş etd<strong>il</strong><strong>ə</strong>r. Bu d<strong>ə</strong>rhal h<strong>ə</strong>r iki respublikada g<strong>ə</strong>rginliyi artırdı. Erm<strong>ə</strong>ni<br />

çoxluğunun t<strong>ə</strong>qibl<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n danışan y<strong>ü</strong>zl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> az<strong>ə</strong>rbaycanlı Erm<strong>ə</strong>nistanın c<strong>ə</strong>nubu<strong>nd</strong>an<br />

qaçdı. Onların <strong>ə</strong>ks<strong>ə</strong>riyy<strong>ə</strong>ti Bakıya g<strong>ə</strong>ldi, lakin s<strong>ə</strong>naye ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>ri <strong>Sumqayıt</strong>a gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>r<strong>il</strong>d<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Az<strong>ə</strong>rbayca<strong>nd</strong>a erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r <strong>ə</strong>leyhin<strong>ə</strong> bir sıra n<strong>ü</strong>mayişl<strong>ə</strong>r keçir<strong>il</strong>di. <strong>Sumqayıt</strong>da analoji<br />

mitinq<strong>ə</strong> çıxan insanlar, ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> qaçqınlar olduğu<strong>nd</strong>an daha aqressiv ruhda id<strong>il</strong><strong>ə</strong>r.<br />

Ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rin faktiki sahibi sayılan ”Qorkom" s<strong>ə</strong>drinin ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> olmaması da sabitliyi pozan<br />

<strong>ə</strong>lav<strong>ə</strong> faktora çevr<strong>il</strong>mişdi. Bu<strong>nd</strong>an <strong>ə</strong>lav<strong>ə</strong>, <strong>Sumqayıt</strong> kifay<strong>ə</strong>t q<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>r kriminal yer olub: bir<br />

çox yerli g<strong>ə</strong>ncl<strong>ə</strong>rin zorakı cinay<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> gör<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>hkumluğu var idi. Fevralın 28-d<strong>ə</strong> axşam<br />

mitinq iğtişaşlara çevr<strong>il</strong>di, k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin yaşadıqları m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>ri dağıtmağa başladı.<br />

Moskva iş<strong>ə</strong> xeyli gec qarışdı. Qoşunlar yalnız 1 sutka keç<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonra hadis<strong>ə</strong> yerin<strong>ə</strong><br />

çatıb v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>ti n<strong>ə</strong>zar<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> göt<strong>ü</strong>r<strong>ə</strong>n<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>k artıq 26 erm<strong>ə</strong>ni ölm<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>. Daha 6 az<strong>ə</strong>rbaycanlı<br />

sovet qoşunları iğtişaşları yatırark<strong>ə</strong>n ölm<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>".<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Tomas de Vallın yazdığı kimi, erm<strong>ə</strong>ni t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n d<strong>ə</strong>rhal şayi<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r yayıldı ki,<br />

<strong>Sumqayıt</strong>da qurbanların sayı daha çox olub, lakin hakimiyy<strong>ə</strong>tin göst<strong>ə</strong>rişi <strong>il</strong><strong>ə</strong> r<strong>ə</strong>q<strong>ə</strong>ml<strong>ə</strong>r<br />

gizl<strong>ə</strong>d<strong>il</strong>ir. Faci<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n <strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r öt<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>n sonra daha çox sayda erm<strong>ə</strong>ni y<strong>ü</strong>zl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> öl<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>r bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong><br />

danışırdı. Əsli<strong>nd</strong><strong>ə</strong> is<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>finin son m<strong>ə</strong>qal<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n biri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> 29 iğtişaş qurbanı adı<br />

sadalanıb v<strong>ə</strong> dem<strong>ə</strong>k olar ki, r<strong>ə</strong>smi r<strong>ə</strong>q<strong>ə</strong>ml<strong>ə</strong>rin d<strong>ə</strong>qiqliyini ş<strong>ü</strong>bh<strong>ə</strong> altına almağın <strong>ə</strong>sası yox<br />

s<strong>ə</strong>viyy<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong>dir.<br />

81

M<strong>ü</strong><strong>ə</strong>llif <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçıları<strong>nd</strong>an olan erm<strong>ə</strong>ni Eduard Qriqoryanın<br />

rolunun “şişird<strong>il</strong>diyini”, onun kimins<strong>ə</strong> m<strong>ə</strong>xfi göst<strong>ə</strong>rişl<strong>ə</strong>rini yerin<strong>ə</strong> yetir<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k y<strong>ü</strong>zl<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong><br />

adamı öz arxasınca aparmağa qadir olmadığını yazır.<br />

Lakin Qriqoryanın <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong>ki rolu v<strong>ə</strong> onun h<strong>ə</strong>min hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>r <strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong><br />

Xank<strong>ə</strong><strong>nd</strong>in<strong>ə</strong> gedib-g<strong>ə</strong>ldiyi, orada “Krunk” separatçı t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atının liderl<strong>ə</strong>ri <strong>il</strong><strong>ə</strong> gör<strong>ü</strong>şd<strong>ü</strong>y<strong>ü</strong><br />

istintaq materialları<strong>nd</strong>a <strong>ə</strong>ksini tapıb. Bu hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> bağlı o vaxt SSRİ Prokurorluğu v<strong>ə</strong><br />

Dövl<strong>ə</strong>t T<strong>ə</strong>hl<strong>ü</strong>k<strong>ə</strong>sizliyi Komit<strong>ə</strong>si t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n aparılan istintaq zamanı <strong>ə</strong>sl t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçıların<br />

m<strong>ə</strong>hz erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r olduğu <strong>ü</strong>z<strong>ə</strong> çıxıb. İstintaq materialları<strong>nd</strong>a <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>nin <strong>ə</strong>sas<br />

t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçısı kimi 1959-cu <strong>il</strong>d<strong>ə</strong> anadan olmuş Eduard Robertoviç Qriqoryan adı<strong>nd</strong>a<br />

erm<strong>ə</strong>ninin olduğu çoxsaylı şahid ifad<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri, t<strong>ə</strong>kzibolunmaz d<strong>ə</strong>l<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>rl<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>sdiql<strong>ə</strong>nir. İstintaq<br />

m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n edib ki, h<strong>ə</strong>min hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>l<strong>ə</strong>n 26 erm<strong>ə</strong>nid<strong>ə</strong>n 6 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rini m<strong>ə</strong>hz<br />

E.Qriqoryan ş<strong>ə</strong>xs<strong>ə</strong>n q<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong> yetirib. H<strong>ə</strong>mçinin istintaq zamanı b<strong>ə</strong>lli olub ki, hadis<strong>ə</strong>nin<br />

t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçıları arası<strong>nd</strong>a E.Qriqoryanın qardaşları, habel<strong>ə</strong> Ohanyan, Samoylov v<strong>ə</strong><br />

Pavlovski fam<strong>il</strong>iyalı dig<strong>ə</strong>r erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>r d<strong>ə</strong> yer alır. İstintaq materialları<strong>nd</strong>an artıq<br />

m<strong>ə</strong>lumdur ki, 1959-cu <strong>il</strong> t<strong>ə</strong>v<strong>ə</strong>ll<strong>ü</strong>dl<strong>ü</strong>, <strong>ə</strong>vv<strong>ə</strong>ll<strong>ə</strong>r 3 d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>hakim<strong>ə</strong> olunub <strong>ü</strong>st-<strong>ü</strong>st<strong>ə</strong> 9 <strong>il</strong> 2 ay<br />

13 g<strong>ü</strong>n h<strong>ə</strong>bsxanalarda yatmış m<strong>il</strong>liyy<strong>ə</strong>tc<strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni olan Qriqoryan Eduard Robertoviç<br />

k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>ni qızışdıran, <strong>ə</strong>sas<strong>ə</strong>n yeniyetm<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n v<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong>xt<strong>ə</strong>lif cinay<strong>ə</strong>tkar <strong>ü</strong>ns<strong>ü</strong>rl<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n ibar<strong>ə</strong>t<br />

olan qrupları separatçı “Qarabağ” Komit<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> v<strong>ə</strong> “Krunk” C<strong>ə</strong>miyy<strong>ə</strong>tin<strong>ə</strong> pul verm<strong>ə</strong>kd<strong>ə</strong>n<br />

imtina ed<strong>ə</strong>n erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin yaşadıqları m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong> istiqam<strong>ə</strong>tl<strong>ə</strong><strong>nd</strong>ir<strong>ə</strong>n <strong>ə</strong>sas ş<strong>ə</strong>xsdir.<br />

E.Qriqoryan <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlı şahid qismi<strong>nd</strong><strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>sad<strong>ü</strong>f<strong>ə</strong>n saxlanılıb. Lakin<br />

istintaq zamanı z<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>rç<strong>ə</strong>kmiş erm<strong>ə</strong>ni qızlar - Marina v<strong>ə</strong> Karina Mejlumyan bacıları,<br />

onların anası Roza Mejlumyan t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n tanınıb. Qriqoryanın <strong>ə</strong>sli<strong>nd</strong><strong>ə</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong>n f<strong>ə</strong>al<br />

iştirakçısı v<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong>atçıları<strong>nd</strong>an olduğu m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>nl<strong>ə</strong>şib. N<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> istintaq qrupu onun<br />

bar<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> h<strong>ə</strong>bs q<strong>ə</strong>rarı seçm<strong>ə</strong>li olub.<br />

Qriqoryanın 6 erm<strong>ə</strong>nini ş<strong>ə</strong>xs<strong>ə</strong>n öld<strong>ü</strong>rd<strong>ü</strong>y<strong>ü</strong> istintaq t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n s<strong>ü</strong>buta yetir<strong>il</strong>s<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>,<br />

erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin SSRİ m<strong>ə</strong>hk<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> t<strong>ə</strong>siri, bu iğtişaşların arxası<strong>nd</strong>a duran q<strong>ü</strong>vv<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin rolu<br />

n<strong>ə</strong>tic<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong> ona c<strong>ə</strong>mi 12 <strong>il</strong> h<strong>ə</strong>bs c<strong>ə</strong>zası k<strong>ə</strong>s<strong>il</strong>ib, c<strong>ə</strong>zasını ç<strong>ə</strong>km<strong>ə</strong>k <strong>ü</strong>ç<strong>ü</strong>n Erm<strong>ə</strong>nistana<br />

gö<strong>nd</strong><strong>ə</strong>r<strong>il</strong>ib v<strong>ə</strong> bir neç<strong>ə</strong> <strong>il</strong> sonra azadlığa buraxılıb. Sonradan Az<strong>ə</strong>rbaycan h<strong>ü</strong>quqm<strong>ü</strong>hafiz<strong>ə</strong><br />

orqanları t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n aparılmış istintaq is<strong>ə</strong> birm<strong>ə</strong>nalı ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong> m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n edib ki,<br />

hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> Qriqoryanla yanaşı onun 2 qardaşı da f<strong>ə</strong>al iştirak edib. İstintaqın çoxsaylı<br />

şahid ifad<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rin<strong>ə</strong> <strong>ə</strong>sas<strong>ə</strong>n m<strong>ü</strong><strong>ə</strong>yy<strong>ə</strong>n etdiyin<strong>ə</strong> gör<strong>ə</strong>, Eduard Qriqoryan fevralın 27-d<strong>ə</strong> öz<br />

d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>si <strong>il</strong><strong>ə</strong> <strong>Sumqayıt</strong>da Erm<strong>ə</strong>nista<strong>nd</strong>a az<strong>ə</strong>rbaycanlılara qarşı zorakılıqlara etiraz<br />

mitinql<strong>ə</strong>rinin keçir<strong>il</strong>diyi meydana ged<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k orada öz<strong>ü</strong>n<strong>ü</strong> “Qafa<strong>nd</strong>an g<strong>ə</strong>lmiş az<strong>ə</strong>rbaycanlı”<br />

kimi t<strong>ə</strong>qdim edib. E.Qriqoryan Qafa<strong>nd</strong>a erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin az<strong>ə</strong>rbaycanlıları k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>vi ş<strong>ə</strong>k<strong>il</strong>d<strong>ə</strong><br />

qırdığı bar<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong> danışaraq k<strong>ü</strong>tl<strong>ə</strong>ni <strong>Sumqayıt</strong>da yaşayan erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong>n qisas almağa çağırıb.<br />

Daha sonra o “m<strong>ə</strong><strong>nd</strong><strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>n<strong>il</strong><strong>ə</strong>rin siyahısı var, hara getm<strong>ə</strong>k lazım olduğunu b<strong>il</strong>ir<strong>ə</strong>m”<br />

dey<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k t<strong>ə</strong>xmin<strong>ə</strong>n 100 n<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong>rlik d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> erm<strong>ə</strong>ni m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong>l<strong>ə</strong>ri<strong>nd</strong><strong>ə</strong> talançılığa başlayıb.<br />

<strong>Sumqayıt</strong> ş<strong>ə</strong>h<strong>ə</strong>r S<strong>ə</strong>m<strong>ə</strong>d Vurğun adına<br />

MƏRKƏZİ KİTABXANA<br />

______________________________________________________________________________________<br />

Z<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>rç<strong>ə</strong>kmiş <strong>Sumqayıt</strong> sakini L.Melkumyanın <strong>Sumqayıt</strong> <strong>hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>ri</strong> <strong>il</strong><strong>ə</strong> bağlı<br />

yaradılmış istintaq qrupuna verdiyi ifad<strong>ə</strong>d<strong>ə</strong>n: “Qriqoryan m<strong>ə</strong>nim m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong>im<strong>ə</strong> dax<strong>il</strong> oldu,<br />

sı<strong>nd</strong>ırdığı stulun ayaqları <strong>il</strong><strong>ə</strong> x<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong> anama z<strong>ə</strong>rb<strong>ə</strong> e<strong>nd</strong>irdi, bu vaxt m<strong>ə</strong>n bir neç<strong>ə</strong> d<strong>ə</strong>f<strong>ə</strong><br />

m<strong>ü</strong>qavim<strong>ə</strong>t göst<strong>ə</strong>rm<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> çalışdım, ancaq qadın olduğuma gör<strong>ə</strong> g<strong>ü</strong><strong>c<strong>ü</strong></strong>m çatmadı, o, m<strong>ə</strong>ni<br />

yer<strong>ə</strong> yıxaraq zorlamağa başladı”. Hadis<strong>ə</strong>l<strong>ə</strong>rd<strong>ə</strong> iştirak etmiş N<strong>ə</strong>c<strong>ə</strong>fov soyadlı ş<strong>ə</strong>xsin<br />

ifad<strong>ə</strong>si<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n: “Qriqoryan t<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>fi<strong>nd</strong><strong>ə</strong>n t<strong>ə</strong>şk<strong>il</strong> olunmuş d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong> Emma adlı erm<strong>ə</strong>ni qadının<br />

82

evin<strong>ə</strong> soxuldu, d<strong>ə</strong>rhal onu l<strong>ü</strong>t soyu<strong>nd</strong>urdular v<strong>ə</strong> Edik Qriqoryan onu bu v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>td<strong>ə</strong><br />

k<strong>ü</strong>ç<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong> çıxartmağı t<strong>ə</strong>klif etdi, sonra onun iştirakı <strong>il</strong><strong>ə</strong> Emma v<strong>ə</strong>hşic<strong>ə</strong>sin<strong>ə</strong> öld<strong>ü</strong>r<strong>ü</strong>ld<strong>ü</strong>”.<br />

İstintaq materialları<strong>nd</strong>akı dig<strong>ə</strong>r epizodda is<strong>ə</strong> dey<strong>il</strong>ir: “E.Qriqoryan öz d<strong>ə</strong>st<strong>ə</strong>si <strong>il</strong><strong>ə</strong> birinci<br />

mikrorayo<strong>nd</strong>a M.Petrosyanın m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong>in<strong>ə</strong> dax<strong>il</strong> olmuş, m<strong>ü</strong>qavim<strong>ə</strong>t göst<strong>ə</strong>rm<strong>ə</strong>k ist<strong>ə</strong>y<strong>ə</strong>n<br />

m<strong>ə</strong>nz<strong>il</strong> sahibin<strong>ə</strong> başı<strong>nd</strong>an z<strong>ə</strong>rb<strong>ə</strong> e<strong>nd</strong>ir<strong>ə</strong>r<strong>ə</strong>k halsız v<strong>ə</strong>ziyy<strong>ə</strong>t<strong>ə</strong> salmışdır”.<br />

83<br />

F<strong>ə</strong>rhad MƏMMƏDOV<br />

“168 saat”, 6 mart, <strong>2013</strong>

logo

products

Resources

Company

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!