pobierz - Nestor - Czasopismo artystyczne

Spis treści Spis treści 

Słowo redaktora ...................................................................... 2 

A. D. Misiura 

Kościół katolicki na obszarze międzyrzecza... ....................... 3 

Zbigniew Atras 

Anomalie pogodowe w naszej historii .................................... 8 

Kazimierz Stołecki 

Charakterystyka warunków przyrodniczych miasta 

Krasnystaw ......................................................................... 12 

Lucjan Cimek 

Miastu na urodziny - rzecz o herbie ...................................... 17 

Leszek Janeczek 

Nota biograficzna - Artur Daniel Liskowacki ...................... 18 

Poezja ................................................................................... 19 

Artur Daniel Liskowacki 

Najbardziej „antymilitarny” żołnierz majora „Łupaszki” ..........20 

rozm. Grzegorz Polikowski 

Poezja .................................................................................. 26 

Henryk Radej 

...mój Chopin ...................................................................... 27 

Henryk Radej 

Poezja ........................................................................................... 28 

Norwid Cyprian Kamil 

Poezja ................................................................................ 30 

Karol Wojtyła 

Z Krasnegostawu na pogrzeb Ojca Świętego ..................... 31 

Leszek Janeczek, Aleksandra Anna Janeczek 

Poezja .................................................................................. 34 

Edward Krzysztof Rogalski 

Poezja ................................................................................ 35 

Andrzej David Misiura 

Poezja .................................................................................. 35 

Małgorzata Stefaniak (Augustyniak) 

Poezja nie może być służebnicą .......................................... 35 

rozm. Dariusz Sułkowski 

Poezja ................................................................................. 37 

Wacław Oszajca 

Nota biograficzna - o. Wacław Oszajca ............................... 38 

Poezja .................................................................................... 38 


NR 1(11) 2010 NESTOR Czasopismo Artystyczne 

Wydawca: 

Oficyna Wydawnicza „ELIPSA” 

ul. Piłsudskiego 2, 22-300 Krasnystaw, tel. 82-576 6009, 

Konfederacja NESTOR e-mail: david57am@op.pl 

Montaż elektroniczny: 

„TamgaGraf”, ul. Szymonowicza 29, Krasnystaw 

Druk: Wydawnictwo „ROMAR”, ul.Poniatowskiego 20, Krasnystaw 

Nakład sponsorowany przez: 

Starostwo Powiatowe w Krasnymstawie, Urząd Gminy w Kraśniczynie 

Wspomnienie o Zygmuncie Dąbskim .................................. 39 

Józef Dąbski 

Dziadek Antoni-Max ........................................................... 40 

Krzysztof Kulig 

Narody mogą przetrwać ....................................................... 47 


Wyrok śmierci i muza .......................................................... 48 

Zbigniew Uchnast 

Narodowa partyzantka na Lubelszczyźnie .......................... 53 

Artur Borzęcki 

Poezja .................................................................................. 54 

Zbigniew Herbert 

Dzieje pewnej gminy .............................................................. 55 


Diabla sprawa ..................................................................... 56 

Henryk Radej 

Fraszki ............................................................................... 57 

Stanisław Koszewski 

Józef Bohdan Zaleski - poeta zapomniany .......................... 58 

Mirosław Iwańczyk 

Poezja ................................................................................ 61 

Józef Bohdan Zaleski 

Historia, upadek i reaktywacja Uczelni Mędrców Lublina ... 62 

Olga Białek-Szwed 

Zamojszczyzna Aleksandry Wachniewskiej ........................ 67 

Agnieszka Szykuła-Żygawska 

Siennicki Teatr w Warszawie ............................................... 69 

Konfederacja albo kaptur ziemi chełmskiej ......................... 70 


Komunikat dla patronów medialnych .................................. 75 

Poezja ................................................................................ 76 

Stanisław Bojarczuk 

Apel do JMPana Starosty Krasnostawskiego, JMPana 

Burmistrza Krasnegostawu, JMPanów Gmin... ................. 77 

Pocztówki z Puerto Rico ..................................................... 78 

Redagują: 

Andrzej David Misiura (redaktor naczelny), 

Tadeusz Andrzej Kiciński (z-ca redaktora naczelnego) 

Wiesław Krajewski (sekretarz redakcji) 

Henryk Wróbel (skład i łamanie) 

Stale współpracują: 

Alicja Wiech 

Mariusz Kargul 

Dariusz Włodarczyk 

Henryk Radej 

Redakcja nie zwraca materiałów niewykorzystanych. 

Zastrzega sobie prawo wprowadzania zmian i skrótów. 

Dziękujemy Autorom, którzy zrezygnowali z honorariów 

za swoje publikacje w niniejszym wydaniu. 

1

Wstęp Wstęp 

S 

2 

łowo redaktora 

Do tych walorów chciałoby się dorzucić 

jeszcze tylko parę skrzydeł, ale jak się okazuje w 

tym obrazie wcale ich nie brakuje. Posiada je ptak 

Nestor notabilis - kea z rzędu papugowatych. Nie 

spotykamy go na co dzień, ponieważ zamieszkuje 

Nową Zelandię. Jest zielono-brązowy, dostojny 

i wysoko krąży, podobnie jak święty Nestor 

Kronikarz (ok.1050 -ok. 1114) mnichpieczerskiego 

monasteru. Autor najstarszego ruskiego latopisu 

zapisał dla potomnych historię Rusi, a przy niej, z 

precyzją, dzieje sąsiadującego państwa polskiego. 

Julian Kotkowski, tłumacząc w roku1860 Latopis 

Nestora, 

w słowie wstępnym snuje nawet domysły 

o jego związkach z Polską… 

Jeśli więc ktoś zapyta dlaczego 

Przekazywać informacje można nawet za 

pomocą spojrzenia. Aby poradzić sobie w obcym 

kraju, wystarczy znajomość kilkudziesięciu słów, a 

wśród rodaków - kilkuset. Nic więc dziwnego, że 

Nestora bardzo powierzchownie kojarzymy 

jedynie z sędziwym wiekiem. Mało kto jednak wie, 

że był nim mityczny król miasta Pylos. Walczył z 

centaurami i uczestniczył w wyprawie Argonautów 

po złote runo, ale już na kradzież wołów Geriona nie 

dał się namówić. Najbardziej znany był z udziału w 

wojnie przeciwko Troi, podczas której, jako 

najstarszy dowódca skutecznie służył swoją 

wiedzą i bezcenną radą. Zapewne z tej przyczyny 

jego imieniem nazywamy dzisiaj doświadczonego 

starca lub seniora jakiejś społeczności. Przeżył trzy 

pokolenia ludzkie i wydaje się, że przysłowiowa 

wartość tej postaci ma swoje źródło właśnie w 

podeszłym wieku, ale czy na pewno? Wszak aby w 

trakcie wypraw i wojen dożyć takich lat nie 

wystarczyło być okazem zdrowia fizycznego. 

Potrzebne były jeszcze wartości intelektualne i 

szczęście nie mniejsze, niż u kresu życia. Nestor 

nieprzerwanie musiał uosabiać wiele zalet 

najwyższej kategorii i zaręczam, że na pewno długo 

był młody, zresztą jak każdy z nas. 

czasopismo artystyczne przyjęło nazwę Nestor - 

nasi Czytelnicy na pewno z łatwością wytłumaczą. 

W poprzednim wydaniu opublikowany 

został wywiad z Lidią Lwow-Eberle towarzyszką 

życia legendarnego majora Zygmunta 

Szendzielarza (ps. „Łupaszka”), dowódcy V 

Wileńskiej Brygady „żołnierzy wyklętych”. Temat z 

pozoru nie miał najmniejszego związku z naszym 

regionem. A jednak, zbieżność imion w 

dokumentach pozwoliła dokonać sensacyjnego 

odkrycia. Pani Lidia okazała się córką dyrektora 

(1949-1952) Szkoły Rolniczej w Krasnymstawie, 

Leona Lwowa! Szerzej o tych związkach napiszemy 

w następnym numerze. 

Na zakończenie akcent artystyczny (a 

mamy w nim też swój udział) - Teatr Pokoleń z 

Siennicy Różanej nagrodzony został, jako jeden z 

pięciu podmiotów, przez Fundację Rozwoju 

Demokracji Lokalnej pod patronatem Ministra 

Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Polskiego 

Komitetu ds. UNESCO za szczególne 

przedsięwzięcia o charakterze kulturowym i 

kulturotwórczym, które w latach 2006-2009 w 

wybitny sposób przyczyniły się do wzmacniania 

więzi i tradycji lokalnych oraz aktywizacji 

społeczności. 

Nie da się ukryć, że siennicki teatr 

zadziałał jak bakcyl. W kilku ościennych gminach 

rozpoczęto już podobne inicjatywy. Sam 

Krasnystaw także zaczął gorączkowo poszukiwać 

drożdży dla kultury teatralnej, a w sąsiednim 

powiecie przystąpiono nawet do reaktywowania 

Teatru Ziemi Chełmskiej. Brawo! 


Korespondencję prosimy kierować pod adres: Czasopismo Artystyczne NESTOR, 

ul. Piłsudskiego 2, 22-300 Krasnystaw. W tym miejscu można też otrzymać gratisowy 

egzemplarz. Telefon 82 576 60 09, adres e-mailowy: david57am@op.pl 

Starostwo Powiatowe 

w Krasnymstawie 

Urząd Gminy 

w Kraśniczynie

Historia Historia 


Kościół 

katolicki na obszarze międzyrzecza 

Wieprza i Bugu - powstanie 

Diecezji Chełmskiej 

Międzyrzecze Wieprza i Bugu, czyli obszar 

powiatów: krasnostawskiego, chełmskiego, zamojskiego, 

biłgorajskiego, tomaszowskiego i hrubieszowskiego 

(w dzisiejszych ich granicach), w VI-X 

wieku zamieszkiwała ludność słowiańska należąca 

do związku plemiennego Lędzian. Miasto 

Krasnystaw w początkowym okresie swego 

istnienia nosiło nazwę Szczekarzew. Jego 

historyczne początki sięgają IX wieku i giną w 

mrokach dziejów. Pierwszy zapis o jego istnieniu 

znajduje się w Latopisie Nikiforowskim, i mówi, że w 

roku 862 jeden z trzech braci, o imieniu Szczek, na 

wysokim brzegu Wieprza, w miejscu z natury 

obronnym, zbudował drewniany gród warowny. Od 

swego imienia nadał mu nazwę Szczekarzew. Gród 

strzegł przeprawy przez rzekę na ważnym i 

uczęszczanym szlaku handlowym wiodącym na 

Ruś. Korzystne położenie przyciągało osadników, 

którzy budowali domy w pobliżu grodu, tworząc z 

czasem dużą osadę o charakterze miejskim. Nowy 

gród wszedł w skład systemu obronnego znanego 

pod nazwą Grodów Czerwieńskich, który między VI 

a X wiekiem został wzniesiony na obszarze 

pomiędzy Wieprzem a Bugiem, przez organizujące 

się plemiona lechickie. System ten miał strzec 

wschodnich rubieży plemiennych. Tak więc od 

początków swego istnienia Szczekarzew był 

grodem lechickim, czyli rdzennie polskim, i tak 

starym jak Państwo Polskie. 

Lędzianie nie zbudowali własnej państwowości. 

Zachodnie tereny ich zamieszkiwania 

szybko weszły w obszar oddziaływania Gniezna. Z 

dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, 

że już w początkach tworzenia się polskiej 

państwowości, czyli po roku 900, także wschodnie 

tereny Lędzian, tj. obszar Grodów Czerwieńskich 

podlegały władzy książąt gnieźnieńskich. Jednak 

na wschodzie sytuacja szybko się skomplikowała. 

Grody Czerwieńskie stały się teatrem walk 

pomiędzy Polską Piastów na zachodzie, a 

powstającym państwem Rusi Kijowskiej na 

wschodzie. W 966 roku książę piastowski Mieszko I 

przyjął chrzest w obrządku rzymskim, i wprowadził 

Polskę w krąg kultury zachodnioeuropejskiej. 

Jak szybko postępowała chrystianizacja państwa, 

i kiedy kościół dotarł do Szczekarzewa - trudno 

powiedzieć. Tymczasem na wschód od Grodów 

Czerwieńskich powstawało pogańskie jeszcze 

wówczas państwo Rusi Kijowskiej. Potęgę Rusi 

tworzył jej władca Włodzimierz Wielki poprzez 

grabieże i podboje nowych terytoriów. W roku 981 

(979), jak podaje Latopis Nestora - „poszedł 

Włodzimierz ku Lachom i zajął grody ich”. Zapis 

wyraźnie wskazuje, że była to wyprawa o 

charakterze podboju ziem obcych. Mieszko I, zajęty 

budową i obroną młodej polskiej państwowości, 

zagrożonej od zachodu przez Germanów, nie 

pospieszył Grodom z odsieczą. Tymczasem 

Włodzimierz Wielki, będący jeszcze wówczas 

poganinem, wrogo nastawionym do chrześcijaństwa, 

zaczynał coraz bardziej rozumieć rolę 

religii dla jedności i siły państwa. W tym celu podjął 

próbę wprowadzenia na Rusi kultu bożka Peruna. 

Gdy działania te nie przyniosły sukcesu, w roku 

989, wraz z dworem przyjął chrzest z Bizancjum. 

Dla wzmocnienia swej władzy, zaczął budować 

cerkwie na terenie Rusi Kijowskiej, a także na 

zajętych obszarach Grodów Czerwieńskich. Która 

ze świątyń - kościół czy cerkiew - powstała pierwsza 

w Szczekarzewie, trudno powiedzieć. Pamiętajmy, 

że w tym czasie chrześcijaństwo nie było 

podzielone. Różniła je tylko tradycja i język. Oba 

obrządki - wschodni i zachodni - przenikały się 

wzajemnie. Kościoły rzymskie powstawały na Rusi, 

a cerkwie bizantyjskie na wschodnich terenach 

Polski. 

Po śmierci Mieszka I na polskim tronie 

zasiadł Bolesław Chrobry. W 1013 roku podjął on 

pierwszą wyprawę wojenną na Ruś. Popierany 

przez lechicką ludność zamieszkującą Grody 

Czerwieńskie, dotarł aż do Kijowa i zdobył miasto. 

Skończyło się jednak na układach, których 

Włodzimierz nie dotrzymał. Dwa lata później zmarł. 

Na tron kijowski wstąpił jego syn Jarosław. W 1018 

roku Bolesław Chrobry poprowadził drugą wyprawę 

wojenną na Ruś, pokonał siły Jarosława, a w 

drodze powrotnej zdobył Grody Czerwieńskie, ze 

Szczekarzewem włącznie, i przyłączył je do Polski. 

W 1025 roku Bolesław Chrobry umiera. Polska 

pogrąża się w chaosie. Wykorzystuje to Jarosław, i 

w roku 1031 podbija Grody ponownie. Pamiętając 

poparcie miejscowej ludności dla Bolesława 

Chrobrego i polskiej państwowości, władca Rusi 

postanawia podjąć działania, które raz na zawsze 

zmienią układ sił na korzyść Kijowa. Tysiące 

lechickich mieszkańców Grodów zostaje 

wygnanych i osiedlonych w okolicach Kijowa. W 

kronikach Nestora odnajdujemy następujący zapis 

dotyczący wspomnianych działań: „W roku…1031 

wielki książę Jarosław i Mstisław zebrawszy liczne 

wojsko poszli na Lachów i zabrali Grody 

Czerwieńskie znowu, i podbili Lacką ziemię, i upro- 

3

wadzili licznych Lachów, i rozdzielili ich. Wielki 

kniaź Jarosław osiedlił ich na Rusi i są tu do dziś”. 

Na miejsce deportowanych Lachów Jarosław 

sprowadza ruskich osadników. Struktura 

wyznaniowa i narodowościowa na terenie Grodów 

ulega wielkim zmianom na korzyść tradycji 

bizantyjskiej oraz Rusi. 

W 1054 roku dochodzi do tragicznych 

wydarzeń znanych pod nazwą wielkiej schizmy 

wschodniej. Następuje rozłam w chrześcijaństwie, 

które dzieli się na kościół wschodni obrządku 

bizantyjskiego i zachodni obrządku łacińskiego. 

Podział nie nastąpił automatycznie, ale był 

procesem trwającym aż do XIII wieku. Jednak 

następujące zmiany stawały się nieodwracalne 

i coraz bardziej dzieliły wyznawców obu kościołów. 

Za czasów panowania Bolesława Śmiałego Grody 

Czerwieńskie wróciły na krótko do Polski, by w 

1073 roku znów paść łupem księcia kijowskiego 

Jarosława. Po śmierci Jarosława, Ruś Kijowska 

przeżywa okres rozbicia dzielnicowego. Grody 

Czerwieńskie przechodzą jeszcze wielokrotnie z 

rąk do rąk. W zachodniej dzielnicy Rusi powstaje 

księstwo halicko-włodzimierskie, ze stolicą w 

Haliczu, i szybko rośnie w siłę pod rządami Daniela 

Halickiego. Tymczasem Polska także przeżywa 

okres rozbicia dzielnicowego. Walki o Grody 

Czerwieńskie nie ustają, ale ich rozmiar ma zasięg 

bardziej lokalny. W końcu rosnąca potęga księstwa 

halicko-włodzimierskiego spowodowała, że w 

latach 1217-19 Polska utraciła te ziemie na prawie 

dwa stulecia. Podejmowane okresowo z 

Mazowsza mniejsze wyprawy wojenne 

doprowadzają do tego, że granicą często jest rzeka 

Wieprz, a Szczekarzew przez wiele lat bywa 

polskim grodem granicznym. 

W latach 1233-37 książę Daniel buduje w 

Chełmie gród (na miejscu starego, zniszczonego 

przez Tatarów) i lokuje miasto. Około 1238 roku 

przenosi z Halicza do Chełma stolicę swego 

księstwa. Funduje w mieście cztery cerkwie, a w 

1240 roku przenosi z Uhruska do Chełma siedzibę 

biskupstwa prawosławnego. Ustanowienie tak 

dużego i silnego ośrodka władzy w Chełmie miało 

na celu szybszą i mocniejszą integrację Grodów 

Czerwieńskich określanych przez Rusinów jako 

Zaburze, z obszarami Rusi. Wzmaga się 

osadnictwo ruskie, a po okolicznych osadach 

budowane są cerkwie i szerzone prawosławie jako 

znacząca część polityki integracyjnej Rusi. Po 

śmierci Daniela tron książęcy dziedziczy jego syn 

Lew. Przenosi on w 1272 roku stolicę księstwa z 

Chełma do Lwowa. W tym samym czasie na 

wschodnich obszarach Polski wzmacnia się 

świadomość odrębności etnicznej ludności polskiej 

i rozwijają struktury kościoła katolickiego. Wzrasta 

4 

Historia 

Historia 

znaczenie ziemi lubelskiej. W 1198 roku utworzono 

w Lublinie archidiakonat diecezji krakowskiej, a w 

roku 1205 powstaje kasztelania. Budowane są 

kościoły i tworzone nowe parafie. Za najstarszą 

świątynię katolicką zbudowaną na ziemiach 

graniczących z Grodami Czerwieńskimi uchodzi 

lubelski kościół św. Mikołaja na Czwartku, który 

według tradycji ufundował Mieszko I na miejscu 

pogańskiej świątyni. Najstarszy kościół na 

terenach, które w późniejszych wiekach weszły w 

skład ziemi krasnostawskiej powstał w Targowisku 

(obecnie gmina Zakrzew) w XI wieku i był, według 

tradycji, konsekrowany przez św. Stanisława, 

biskupa krakowskiego. Targowisko to jedna z 

najstarszych miejscowości na tym obszarze, 

powstała w początkach piastowskiej Polski i leżąca 

wówczas na wschodnich krańcach średniowiecznej 

diecezji krakowskiej. To właśnie diecezja 

krakowska prowadziła największą działalność 

misyjną na obszarze Grodów Czerwieńskich, w 

wyniku czego w 1287 roku wybudowano kościół w 

Horodle. Jest to najstarsza świątynia katolicka na 

obszarze międzyrzecza Wieprza i Bugu. 

W latach 1240 i 1261 zanotowano niszczące 

najazdy Tatarów. W czasie drugiego najazdu 

nastąpił kres Grodów, a przyczyną było 

przeprowadzenie przez Tatarów planowego 

niszczenia wszystkich znaczących umocnień 

i obwarowań grodowych. Pomimo tego rozwój 

kościoła postępuje. W 1325 roku zbudowano 

kościoły w Częstoborowicach (obecnie gmina 

Rybczewice) i Piaskach Lubelskich, tj. miejscowościach 

leżących tuż przy granicy Grodów, a w 

1326 roku istniał już kościół w Czernięcinie. W ten 

sposób struktury kościoła katolickiego zbliżały się 

do granic i wchodziły na teren zniszczonych 

Grodów Czerwieńskich. W 1333 roku na tron Polski 

wstąpił Kazimierz Wielki, ostatni król z dynastii 

Piastów. Przez ponad dwadzieścia lat dochodził 

zbrojnie swych praw do ziem wschodnich, 

prowadząc w latach 1340-1366 wyprawy wojenne 

i ostatecznie włączając do Polski księstwo halickowłodzimierskie, 

razem z dzielnicą chełmsko-bełską 

czyli dawnymi Grodami Czerwieńskimi. Kazimierz 

Wielki widział swe działania jako ostateczne 

rozwiązanie kwestii ziem wschodnich. W tym celu 

zaplanował i realizował budowę nowych zamków 

jako linii obronnej granic państwa. W pobliżu 

starego, lechickiego grodu w Szczekarzewie 

zbudował duży, murowany zamek królewski. 

Dokładna data jego budowy nie jest znana, ale 

musiało to nastąpić między 1360 a 1370 rokiem. W 

tym czasie Szczekarzew był już znaczącą osadą 

miejską. Posiadał dwie drewniane świątynie: 

cerkiew św. Paraskiewy i kościół Wszystkich 

Świętych.


Dla umocnienia wpływów polskich na 

zdobytych terenach, Kazimierz Wielki starał się 

tworzyć nowe struktury kościoła katolickiego. 

Planował powołanie metropolii w Haliczu, z kilkoma 

sufraganiami, między innymi w Chełmie. 12 maja 

1359 roku franciszkanin Tomasz z Sienna otrzymał 

nominację papieską na biskupstwo chełmskie jako 

tymczasową sufraganię metropolii gnieźnieńskiej, 

do czasu ustanowienia arcybiskupstwa w Haliczu, 

co nastąpiło w 1366 roku. Z powodu ciągłych walk i 

niepewnej sytuacji, papież Grzegorz XI erygował 

diecezję dopiero w 1375 roku bullą z 13 lutego, ale 

biskup chełmski pozostawał nadal w Krakowie. Po 

bezpotomnej śmierci Kazimierza Wielkiego, na tron 

polski wstąpił Ludwik Węgierski, który uznał 

księstwo halicko-włodzimierskie za własne lenno i 

w 1378 roku osadził w nim swych starostów i załogi 

węgierskie, odrywając te ziemie od Polski. W 

sierpniu 1382 roku w Szczekarzewie zatrzymał się 

na noc orszak księcia Władysława Opolczyka 

przewożący cudowny obraz Matki Boskiej, z zamku 

w Bełzie do Częstochowy. W 1387 roku królowa 

Jadwiga poprowadziła zwycięską wyprawę 

wojenną na Ruś Halicką, w wyniku której 

przyłączyła ziemię chełmską na stałe do Polski, 

zamykając w ten sposób okres wojen granicznych. 

Kolejny biskup chełmski, franciszkanin Stefan ze 

Lwowa, mianowany w 1388 roku, także nie kwapił 

się do objęcia sufraganii, pozostając na stałe w 

Poznaniu oraz innych diecezjach i oczekując tam 

na uposażenie swojego biskupstwa. Tymczasem 

Władysław Jagiełło, pragnąc ugruntować polskie 

wpływy na ziemiach wschodnich, w 1392 roku 

nadaje prawa miejskie dla Chełma, a w 1394 roku 

dla Krasnegostawu. W tym samym roku król 

funduje w Krasnymstawie kościół Świętej Trójcy 

(drugi kościół w mieście) i klasztor Augustianów 

oraz kościół w Bełzie. W 1398 roku z fundacji 

księcia Ziemowita IV powstaje kościół w Grabowcu, 

a Dymitr z Goraja funduje kościół w 

Szczebrzeszynie. Dokumenty z tego okresu 

odnotowują jedyny pobyt biskupa Stefana w swojej 

diecezji w roku 1403 i dokonanie przez niego aktu 

poświęcenia parafii w Lipsku (obecnie Mokrelipie) 

koło Szczebrzeszyna. W tym samym roku powstaje 

kościół w Rzeplinie. Biskup przebywający stale 

poza diecezją, wystawił też dokumenty dla parafii 

Gorzków (29 czerwca 1404) i Czernięcin (10 

stycznia 1406). W 1407 roku przy kościele 

parafialnym w Krasnymstawie otwarto szkołę 

parafialną. Takie szkoły i szpitale dla ubogich 

prowadzono w tych czasach przy wielu parafiach. 

Przez pewien okres czasu administracją 

i tworzeniem pierwszych parafii biskupstwa 

chełmskiego (np. w Wożuczynie, Gródku (1409) 

i Nabrożu (1411) zajmował się metropolita halicki 

Jakub Strzemię, a w roku 1409 terytorium diecezji 

włączono na krótko do diecezji łuckiej. W 1412 roku 

z fundacji Władysława Jagiełły zbudowano gotycki 

kościół w Lubomli. 12 października 1413 roku unia 

horodelska zawarta między Polską i Litwą 

potwierdziła istnienie diecezji chełmskiej, a 16 

sierpnia 1417 roku król Władysław Jagiełło uposażył 

biskupstwo w ziemię (8 wiosek) i ufundował w 

Chełmie świątynię katedralną pw. Najświętszej 

Maryi Panny i Rozesłania Apostołów, jako wotum 

wdzięczności za zwycięstwo pod Grunwaldem, w 

której to bitwie Chorągiew Ziemi Chełmskiej bardzo 

się wyróżniła. W akcie uposażeniowym diecezji nie 

wymienia się żadnego chełmskiego kościoła, jako 

tymczasowej siedziby biskupa. Czyżby go tam do 

tego czasu nie było i dlatego król funduje nową 

świątynię, która dopiero po wybudowaniu zostanie 

podniesiona do rangi kościoła katedralnego? Jeżeli 

tak, to inaczej należy spojrzeć na niechęć, a raczej 

na brak możliwości objęcia biskupstwa przez dwóch 

pierwszych biskupów chełmskich, dla których 

diecezja miała charakter czysto tytularny. Ten fakt 

pozwala także twierdzić, że kościół Wszystkich 

Świętych w Szczekarzewie (Krasnymstawie) 

powstał przed okresem panowania Kazimierza 

Wielkiego, czyli przed 1333 rokiem, i nie był przez 

niego fundowany, ponieważ król, planując 

umieszczenie siedziby nowego biskupstwa w 

Chełmie, gdzie w tym czasie brakowało świątyni 

katolickiej, nie budowałby kościoła w sąsiednim 

Szczekarzewie. 

Okres panowania Kazimierza Wielkiego i kolejnego 

króla polskiego - Władysława Jagiełły jest 

czasem prowadzenia na ziemiach wschodnich 

intensywnej akcji osadniczej ludności polskiej, 

napływającej zwłaszcza z terenów Mazowsza. W 

1417 roku nominację na biskupstwo chełmskie 

otrzymał Jan Biskupiec (1376-1452), dotychczasowy 

prowincjał zakonu dominikanów w Polsce, 

a także osobisty spowiednik i kaznodzieja 

królewski. Nowy biskup był osobą wszechstronnie 

wykształconą. W 1410 roku otrzymał mocą 

przywileju papieskiego tytuł mistrza (doktora) 

teologii. Już wcześniej dał się poznać w diecezji 

chełmskiej, gdzie jako prowincjał zakonu fundował 

dwa zgromadzenia dominikańskie: w Horodle 

(1412) i Hrubieszowie (1416). Był oddanym 

zwolennikiem i najbliższym doradcą Władysława 

Jagiełły. W wielu sprawach osobiście go 

reprezentował, a jego nazwisko bardzo często 

5

6 


figuruje na dokumentach kancelarii królewskiej. 

Nominacja biskupia, osoby tak blisko związanej z 

królem, świadczy o znaczeniu jakie Władysław 

Jagiełło przywiązywał do rozwoju ziem wschodnich 

i ich trwałej integracji z Polską. O warunkach, jakie 

zastał nowy biskup w chwili objęcia diecezji 

świadczy dokument erekcyjny kościoła 

parafialnego w Skierbieszowie, z 15 kwietnia 1436 

roku. Czytamy w nim: „Gdy zostaliśmy powołani do 

kościoła chełmskiego zastaliśmy go spustoszałym, 

bardzo ubogim i nieposiadającym żadnych 

środków utrzymania, z kościołami bardzo rzadko 

występującymi, ponieważ jest to ziemia 

schizmatycka”. Jan Biskupiec był głównym 

organizatorem diecezji chełmskiej i jednym z jej 

najwybitniejszych biskupów. Szczególnie bliska 

była mu misja ewangelizacyjna Kościoła na 

ziemiach wschodnich, czego dał dowody jeszcze 

zanim został biskupem. Najpoważniejszą troską 

biskupa był brak kościołów w diecezji. W 1417 roku 

było ich zaledwie 20, wobec prawie 200 cerkwi. Z 

inicjatywy Jana Biskupca zbudowano ponad 20 

nowych kościołów (z czego 5 fundował sam biskup) 

i rozwinięto sieć parafialną. Fundatorem kościołów 

w diecezji był też król Władysław Jagiełło, który 

także uposażał nowe parafie. W 1419 roku 

zbudowano kościół w Chłaniowie. W tym samym 

roku król uposażył hojnie gotycki kościół parafialny 

Wszystkich Świętych w Krasnymstawie, a w 1426 

roku, przebywając w krasnostawskim zamku przez 

prawie dwa miesiące (leczył nogę złamaną na 

polowaniu), ufundował kościółek św. Anny 

(lokalizacja nieustalona, być może była to kaplica 

zamkowa). Z różnych fundacji powstają kolejne 

kościoły: w Pawłowie (1421), Tyszowcach, 

Wielączy i Żdanowie (1424), Hrubieszowie i 

Chodywańcach (1425) Łopienniku i Skierbieszowie 

(1426), Płonce (1429), Turobinie (1430), 

Rachaniach i Łabuniach (1435), Wojsławicach 

(1440), Świerżach (1443). Być może także za 

rządów Jana Biskupca powstały XV-wieczne 

kościoły w Ostrzycy, Żółkiewce, Kryłowie czy 

Czerniczynie. Problem braku świątyń nie został 

jednak rozwiązany i, zwłaszcza na wschodnich 

terenach diecezji, poszczególne kościoły dzieliły 

odległości od kilkunastu do kilkudziesięciu 

kilometrów. 

W 1429 roku ustanowiono kapitułę katedralną, 

liczącą 2 prałatów i 10 kanoników. W wyniku 

nadań królewskich, własnością diecezji stały 

się duże majątki ziemskie między innymi w 

Kumowie, Pawłowie, Sawinie i Skierbieszowie. 

Letnią rezydencją biskupów chełmskich stał się 

Kumów, gdzie Jan Biskupiec ufundował w 1434 

roku pierwszą świątynię drewnianą i pobudował 

dwór biskupi wykorzystywany jeszcze w XIX wieku. 

Rozpoczął także starania o powiększenie diecezji 

chełmskiej o ziemię lubelską, łukowską i powiat 

urzędowski. Pomimo przychylnego stanowiska 

StolicyApostolskiej (2 bulle papieża Marcina V - „Ad 

apostolicae dignitatis” i „Ad ea quae”) plany 

powiększenia diecezji chełmskiej przekreśliło weto 

biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego 

(archidiakonat lubelski wchodził w skład diecezji 

krakowskiej), a ogłoszone dokumenty papieskie 

zostały unieważnione. Jednak diecezja chełmska 

szybko się rozwijała, a prawosławny dotąd Chełm 

(siedziba diecezji prawosławnej) stawał się powoli 

centrum życia religijnego kościoła katolickiego. 

Granice diecezji obejmowały ziemię chełmską 

składającą się z dwóch powiatów: chełmskiego i 

krasnostawskiego (starostwa grodowe), enklawy 

hrubieszowskiej oraz terenów na wschód od Bugu 

ze starostwami niegrodowymi w Lubomli i Ratnie, a 

także województwo bełskie bez powiatu 

lubaczowskiego. Obszar diecezji wynosił 18 800 

2 

km i wyraźnie dzielił się na część południowoz 

a c h o d n i ą ( p o w i a t k r a s n o s t a w s k i z e 

Szczebrzeszynem), gdzie katolicy byli w 

większości (prawie połowa kościołów diecezji), 

południową (ziemię bełską) oraz część wschodnią 

zdominowaną przez ludność wyznania 

prawosławnego. 

W 1434 roku biskup Jan Biskupiec 

zrezygnował z działalności publicznej na dworze 

królewskim i poświęcił się całkowicie pracy 

ustawodawczej w diecezji, czego wynikiem są 

dokumenty czterech synodów diecezjalnych (1434- 

1440, 1440-41, 1445 i 1449). Na tle tych statutów 

synodalnych rysuje się w pełni wybitna postać Jana 

Biskupca jako zakonnika, biskupa i męża stanu. Po 

śmierci biskupa Jana w 1452 roku, diecezję 

chełmską, liczącą wówczas 42 parafie otrzymał Jan 

Tarnowski (?-1462), także dominikanin i doktor 

teologii. Przyczynił się on do dalszego zabezpieczenia 

podstaw materialnych działania diecezji. 

Wiele troski wykazał na polu działalności misyjnej. 

W tym celu sprowadził do Skierbieszowa 

dominikanów, osadzając ich w fundowanym przez 

siebie kościele. W roku 1456 biskup Tarnowski


sprowadzi³ dominikanów tak¿e do Che³ma, gdzie 

przejêli dotychczasowy koœció³ parafialny. W 1460 

roku król Kazimierz Jagielloñczyk funduje w 

Krasnymstawie, na miejscu drewnianego koœcio³a 

Wszystkich Œwiêtych, murowany koœció³ œw. 

Kajetana. Jest to jeden z pierwszych koœcio³ów 

murowanych w diecezji che³mskiej. Nawet koœció³ 

katedralny w Che³mie by³ drewniany. 

17 kwietnia 1462 roku, po dziesiêciu latach 

pos³ugi, w Kumowie umiera biskup Tarnowski 

i zostaje pochowany w koœciele katedralnym w 

Che³mie. W 1463 roku biskupem che³mskim 

zostaje Pawe³ z Grabowa (1410-1479). Jest to 

postaæ o tyle ciekawa, ¿e swoj¹ karierê rozpocz¹³ 

od wojaczki. Bra³ udzia³ w bitwie pod Warn¹ (1444), 

gdzie dosta³ siê do niewoli tureckiej. Tam œlubowa³, 

¿e po odzyskaniu wolnoœci wst¹pi do zakonu i tak 

te¿ uczyni³. Dziewiêtnaœcie lat póŸniej zosta³ 

biskupem. Za czasów jego pos³ugi biskupiej 

zbudowano (miêdzy innymi) w 1464 roku 

modrzewiowy koœció³ w Przewa³ach z fundacji 

Górki, a w 1468 - koœcio³y w Boñczy, Siennicy 

Ró¿anej i Trzeszczanach. Druga po³owa XV wieku 

to okres, w którym obszar diecezji czêsto naje¿d¿ali 

Tatarzy, a stolicê biskupi¹ czyli Che³m trawi³y 

po¿ary i miasto coraz bardziej podupada³o. Jak 

pisa³ D³ugosz: „Che³m powszechnie znany tylko z 

zaszczytu biskupstwa i zamku, tak ma³o ludne i 

nieznaczne, ¿e zaszczyty te powinny byæ mu odjête 

i przeniesione na miasto bardziej ruchliwe i 

ludniejsze”. Wysuniêto wiêc pomys³ przeniesienia 

siedziby biskupiej do Hrubieszowa. Zapewne du¿y 

wp³yw na tak¹ decyzjê mia³y nieustaj¹ce konflikty z 

biskupstwem prawos³awnym, które te¿ mieœci³o siê 

w Che³mie, a tak¿e fakt, ¿e katolicy stanowili tu 

mniejszoœæ tak w stosunku do prawos³awnych, jak 

i ¯ydów. W 1465 roku w Krasnymstawie, na grobli 

tu¿ przy moœcie zosta³ wybudowany szpital i 

drewniany koœció³ Œwiêtego Ducha nieznanej 

fundacji - czwarty koœció³ w mieœcie. Jest to 

zagadkowa œwi¹tynia, gdy¿ rodzi siê pytanie, czy 

nie by³ on siedzib¹ zakonu duchacy (Zakon 

Kanoników Regularnych od Œwiêtego Ducha), 

za³o¿onego w 1175 roku we Francji i ¿yj¹cego 

wed³ug regu³y œw. Augustyna, a w 1220 roku 

sprowadzonego do Polski. Zakon obra³ sobie za 

patrona Ducha Œwiêtego. Budowa³ oraz prowadzi³ 

szpitale, pomagaj¹c chorym i ubogim, zajmuj¹c siê 

zw³aszcza porzuconymi dzieæmi. Jednoczesna 

budowa szpitala i koœcio³a pod wezwaniem 

Œwiêtego Ducha, a tak¿e obecnoœæ w mieœcie 

bratniego zakonu augustianów przemawia³yby na 

korzyœæ takiego rozumowania. 

Tymczasem pomys³ przeniesienia siedziby 

biskupiej poparty przez króla Kazimierza 

Jagielloñczyka czeka³ tylko na zgodê Stolicy 

Apostolskiej. Jednak pewne wzglêdy sporne 

istniej¹ce miêdzy papie¿em, a królem polskim 

odsunê³y w czasie jego realizacjê. Kolejni biskupi 

che³mscy, a byli nimi miêdzy innymi Jan Kazimierski 

i Jan z Targowiska zarz¹dzali diecezj¹ krótko i na 

temat ich dzia³alnoœci koœcielnej Ÿród³a raczej 

milcz¹. Wiadomo tylko, ¿e biskup Kazimierski 

konsekrowa³ koœció³ w Uchaniach, nale¿¹cy 

wczeœniej do zakonu paulinów. W 1490 roku 

biskupem che³mskim zosta³ mianowany Maciej ze 

Starej £om¿y (?-1505), dotychczasowy biskup 

kamieniecki, a wczeœniej kanonik lwowski i pisarz 

na dworze króla Kazimierza Jagielloñczyka. Nowy 

biskup w pierwszej kolejnoœci przyst¹pi³ do 

ponowienia starañ w temacie przeniesienia 

siedziby biskupiej. 

Herb zakonu duchacy 

Tym razem wybór pad³ na Krasnystaw, jako 

miasto najludniejsze i najbardziej rozwiniête w ca³ej 

diecezji, oraz pod ka¿dym wzglêdem przewy¿szaj¹ce 

dotychczasow¹ stolicê biskupi¹ czyli 

Che³m. Dokumentem z dnia 26 czerwca 1490 roku 

król Kazimierz Jagielloñczyk wyrazi³ zgodê na 

przeniesienie, a nied³ugo potem starania popar³a 

Stolica Apostolska. W 1490 roku Krasnystaw sta³ 

siê siedzib¹ biskupi¹ diecezji che³mskiej, której 

dotychczasowa nazwa zosta³a zachowana. 

Koœcio³em katedralnym zosta³ koœció³ œw. Kajetana, 

któremu przywrócono dawne wezwanie i dodano 

nowe - katedra Wszystkich Œwiêtych i Rozes³ania 

Aposto³ów. Jak przebiega³y uroczystoœci przeniesienia 

siedziby biskupiej - niestety nie wiadomo. 

A jak wygl¹da³a nowa katedra diecezji che³mskiej? 

7

8 


Był to kościół murowany z kamienia i cegły 

w stylu gotyckim, jednonawowy, orientowany. 

Wejście główne znajdowało się od strony obecnego 

kościoła św. Franciszka, a dwa boczne - od 

południa i północy. Kościół posiadał okna gotyckie, 

wąskie i wysokie, w liczbie około 10 i dwie kaplice 

boczne. Wysoki dach dwuspadowy kryty był 

dachówką koloru ciemnozielonego. Nad ołtarzem 

głównym umieszczone było okrągłe okno. Obok 

znajdowała się zakrystia z jednym oknem. 

Posadzka była w części marmurowa, a w 

większości - kamienna. W istniejących 

prawdopodobnie podziemiach pod prezbiterium, 

częścią środkową nawy i kaplicami bocznymi 

znajdowały się krypty grobowe. O wystroju wnętrza 

katedry z tego okresu brak pewnych informacji. 

Dobiegał końca wiek XV, wiek w którym 

Krasnystaw będący miastem królewskim, stał się 

też starostwem grodowym, i uzyskał kolejny tytuł, 

wchodząc do grona stolic biskupich kościoła 

katolickiego. 12 maja ubiegłego roku minęło 650 lat 

od mianowania pierwszego biskupa chełmskiego. 

Rocznica przeszła raczej niezauważona. A 

przecież rolę, jaką odegrała diecezja chełmska w 

historii działalności misyjnej kościoła katolickiego i 

umacnianiu państwowości polskiej na obszarze 

międzyrzecza Wieprza i Bugu, gdzie na jedną 

świątynię katolicką przypadało pięć cerkwi 

prawosławnych (XV wiek) trudno przecenić. 


1. Chełm i chełmskie w dziejach, pod red. Ryszarda 

Szczygła, Chełm 1996. 

2. Krasnystaw rys historyczny, Kazimierz Stołecki, 

Puławy 2008. 

3. Diecezja chełmska rzymskokatolicka 1359- 

1807, Anna Pawłowska, Rocznik Chełmski, tom 

3, 1997. 

4. Biskupi chełmscy i chełmsko-lubelscy, Adam 

Konderak, Zwierciadło Chełmskie X 1990. 

Grafika - 

Robert Znajomski 


Anomalie pogodowe w naszej historii 

W historycznych tekstach zawarte są 

interesujące informacje o warunkach życia naszych 

odległych antenatów. Łatwo dojść do wniosku, że 

pewne grupy wydarzeń miały szczególnie duży 

wpływ na kondycję ludzi, decydowały o losach grup 

społecznych i całych narodów; miały wpływ na 

rozwój cywilizacji. W odniesieniu do szeroko 

zakreślonych okolic Krasnegostawu, do zdarzeń 

takich należały: warunki klimatyczne i pogodowe, 

morowe zarazy oraz wojny, a w szczególności 

tatarskie najazdy. Jeżeli skupimy się tylko na 

warunkach klimatycznych i pogodowych, to widać, 

że w naszej historii już wcześniej wydarzały się i poważne 

zmiany klimatu, i wiele pogodowych anomalii 

o skali tak wielkiej, że zdecydowanie bledną przy 

nich nasze dzisiejsze doświadczenia. 

W ostatnich latach wiele dyskutuje się o 

zmianach klimatu i ekstremalnych zjawiskach 

pogodowych. Aktualne zdarzenia krótko trwają w 

naszej pamięci. Być może pamiętamy z ostatnich 

lat: głębokie susze (2002, 2003) i katastrofalne 

powodzie (1997, 2001), ale zjawiska sprzed lat 

kilkudziesięciu idą w zapomnienie. Źródła 

historyczne mogą dostarczyć wiedzy o zjawiskach 

pogodowych, jakie panowały na ziemiach polskich 

w czasach historycznych; zjawiskach, które miały 

ogromny wpływ na warunki osadnicze. 

Okres rzymski kończył się epoką ciepła z 

temperaturą wyższą niż obecnie [1]. W końcu wieku 

IV, a szczególnie w wieku V, nastąpiło znacznie 

pogorszenie klimatu wokół Morza Bałtyckiego. 

Nadeszło oziębienie (temperatura była najniższa od 

dwu tysiącleci). Bardzo wzrosła wilgotność, 

podniósł się poziom rzek, rozprzestrzeniły się 

bagna. Zatopione zostały miejscowości powstałe w 

okresie rzymskim. Podobnie pola uprawne. Jedną z 

przyczyn „wędrówki ludów” było zimno i nieurodzaje. 

Ocieplenie zaczęło się w wieku VII/VIII. 

Klimat średniowiecza, nazywany „drugim 

postglacjalnym optimum klimatycznym”, był 

korzystny dla działalności człowieka. Temperatura 

była wówczas wyższe niż obecnie. Wyróżniono dwa 

podokresy: ciepły i dość suchy (VII-X/XI w.) oraz 

ciepły i dość wilgotny (XII-XIII/XIV w.) [2]. 

Średniowieczne optimum klimatyczne szczególnie 

zaznaczyło się w Skandynawii i rejonach 

północnych. Na ten okres przypadł rozkwit 

cywilizacji Wikingów. Są doniesienia o ich 

osadnictwie i uprawie zbóż na Grenlandii. W X-XII 

w. klimat europejski był tak ciepły, że uprawiano 

winorośl w Polsce (na Śląsku, a wg XII-wiecznej 

kroniki arabskiej - także w okolicach Krakowa), w


Anglii, w Szkocji, a nawet w Szwecji [1]. W Polsce 

warunki sprzyjały osadnictwu nadrzecznemu. W 

okresie przejściowym od ciepłego średniowiecza 

do „małej epoki lodowej” (połowa XIV-koniec XV w.) 

wzrosło zagrożenie powodziowe. Wisła w rejonie 

Sieciechowa niszczyła nadrzeczne kościoły i całe 

osady, a także „wymusiła” relokację miasta Stężyca 

[2]. 

W okresie „małej epoki lodowej” (XV/XVI- 

XIX w.), nastąpiło znaczne ochłodzenie i wzrost 

wilgotności klimatu. To spowodowało negatywne 

skutki społeczne: okresy nieurodzaju, osłabienia 

gospodarczego i kulturalnego rozwoju Europy, 

ekspansję kolonialną. Względne ocieplenie w 

wieku XVI przyniosło renesansowy rozkwit 

gospodarczy, kulturalny i odkrycia geograficzne [1]. 

Najzimniejsza część „epoki lodowej” wypadła na 

lata 1645-1723, ze szczytową fazą w latach 1680- 

1712 (nieurodzaje, srogie zimy w Europie, 

Ameryce, Chinach). W wielu miejscach, mała 

epoka lodowa trwała do 1800 roku, a w niektórych, 

chłodniejsze warunki utrzymywały się przez wiek 

XIX [3]. Istnieją przekazy o tak surowych zimach, że 

Bałtyk zamarzał, umożliwiając komunikację 

Szwecji z innymi krajami bałtyckimi. Bałtyk 

zamarzał w latach: w 1323 i 1333 w ciągu 6 tygodni 

można było podróżować pieszo i konno po lodzie z 

Danii do Lubeki i Gdańska, wzdłuż nowego szlaku 

pobudowano karczmy dla podróżnych, 1349 

(zamarzł od ujść Odry po Danię i być może dalej), 

1408 (od Gotlandii do Szwecji), do roku 1709. W 

zimie zamarzała Tamiza i rzeki w Holandii. W 1622 

zamarzł południowy Bosfor. W 1658 armia 

szwedzka wtargnęła do Kopenhagi po zamarzniętym 

Wielkim Bełcie [4]. Górale stwierdzili, że nie 

są już w stanie uprawiać zboża. Istnieje opinia, że 

jedną z przyczyn szwedzkiego potopu mógł być 

dramatyczny spadek wydajności szwedzkiego 

rolnictwa. Na bliższych nam obszarach nastąpiła 

zmiana biegu Wisły. W XVII i XVIII w. koryto 

meandrowe przekształcało się w roztokowe, 

charakterystyczne dla naszych czasów. Pojawiły 

się mielizny oddzielające ramiona rzeczne od 

głównego nurtu, skutkujące wylewami rzeki. 

Największe wylewy Wisły wystąpiły w pierwszej 

połowie XIX w. (lata 1813 i 1844) [2]. W wiekach 

XVIII-XIX następowało stopniowe ocieplanie 

klimatu. 

Krótki przegląd warunków pogodowych w 

Polsce w czasach historycznych, zawierają prace 

[5,6]. Upraszczając, stwierdzić można, że w ciągu 

ostatnich 500 lat, anomalie pogodowe występowały 

bardzo często: susze i nieurodzaje - średnio, co 4 

lata (katastrofalne susze, co 12 lat). Skrajne 

temperatury - co 3 lata, a skrajne opady - co 4 lata. 

Ilustrację przedstawiono na rysunkach. 

Oto kilka cytatów w języku oryginalnym, z 

tekstów starych ksiąg, opisujących niezwyczajne 

zjawiska pogodowe, wybranych dla szerokich 

okolic Krasnegostawu. Można się zastanawiać, jak 

nasza współczesna prasa relacjonowałaby te 

wydarzenia? 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Rok 1121. Nadzwyczajne susze i upały przez 

trzy miesiące, Marzec, Kwiecień i Maj trwające, 

tak spiekły ziemię, że nie tylko jare zasiewy, ale 

i oziminy przypalone zniszczały. 

To pierwsza 

wzmianka Jana Długosza o katastrofalnej 

suszy [5]. 

Rok 1310. Głód ciężki z deżdżów i z wylania 

wód zawzięty, trapił nie tyło Polskę, ale też i niektóre 

insze krainy [7]. 

Rok 1332. Rzeka Wisła wskutek wielkiej suszy 

tak bardzo zmniejszyła się, że w wielu 

miejscach stała się łatwa do przechodzenia w 

bród dla dwunastoletnich chłopców [5]. 

Rok 1334. Śnieg, który dnia dwudziestego 

trzeciego kwietnia, gwałtownie upadł, a trwając 

dni pięć, okwitą żyzność nad wszystkich 

mniemanie sprawił. 

Rok 1335. Tak gęsta szarańcza przypadła, że 

przelatywająca widzieć słońca broniła, na ziemi 

zaś opadłszy kopyta końskie wielkością 

przewyższała, która wypasłszy zboża 

dokwitujące, o przykrą drogość obywatele 

przywiodła [7]. 

Rok 1364. Tegoż roku w Litwie y w Polszcze 

taka sroga zima była, iż bydło domowe y 

zwierzęta w lesiech od zimna wyzdychały, także 

ptacy y drzewa owocne w sadach poschły [5]. 

Rok 1376. Tego lata było tak gnuśno, że Wisła 

pod Toruniem była tak mała i płytka, że można 

ją było przejechać w wielu miejscach [5]. 

Rok 1413. Tegoż roku w Litwie y w Żmudzi Zima 

taka była ciepła nadzwyczaj, iż w Miesiącu 

Styczniu y w Lutym z wielkim podziwem kwiatki, 

Fiołki, Róża, y ogrodne Jarzyny, y Sady 

kwitnęły. 

Rok 1440. W Królestwie Polskiem i w przyległych 

państwach zima straszna a wielka była i mór 

albo powietrze na bydło wszelkie, za czym 

srogość niewymowna (cena) wszelkiej 

żywności urosła, szlachta i chłopkowie stare 

poszycie z domów i chlewów odzierali i głód 

bydła i dobytku domowego ustawicznie 

ryczącego, rżącego i kwiczącego podpierali. 

Sami też ludzie z liścia, z korzenia leda jakiego 

i lepu jemiołowego, chleb działali, a to ochotnie 

i smacno jedli, którzy potym lata przyszłego 

marli, bowiem złe korzenie i zioła niezwyczajne 

ku jedzeniu, po onym głodzie i drogości, 

choroby w ludziach uczyniły. 

9

10 


Rok 1468. Niezwyczajne na zimę upały zrodziły 

suszę: nie wiedzieć zkąd wylęgły się ogromne 

stada myszy, pożarły zapasy w spichrzach, i wypadły 

na pola, a tam zniszczyły zasiewy i nadzieję 

rolników. Głód, nędza, drożyzna, były 

skutkiem tego nieszczęścia [9]. 

Rok 1473. Wielka suchość panowała w Polszce 

i w Europie, lasy i bory z korzenia wygorywały, 

zboża y iarzyny wszystkie w niwecz dla 

zbytniego gorąca obróciły się; ogniem też 

bardzo wiele Miast pogorzało. Lato było zbyt 

suche i gorące, także rzeki powysychały i przez 

Wisłę pod Krakowem, Sandomierzem, 

Płockiem i Toruniem pieszo przejść było można. 

Paliły się lasy w wielu miejscach, zboże ginęło i 

głód powstał [10]. 

Rok 1488. Miesiąca Maia 21 dnia spadł śnieg 

wieki do goleni y było zimno wielkie. 

Rok 1490. Siedemdziesiąt tysięcy Turków koło 

Halicza i Sambora srogie czynili spustoszenia, 

gdy w końcu listopada niesłychane śniegi 

zawitały, że Turcy ani ruszyć się nie mogli. Konie 

zabijali, patroszyli i dla ogrzania się w ich 

brzuchy wchodzili [11]. 

Rok 1493. Iesień y zima przez wszystkie dni 

Stycznia y Lutego Miesiąców tak ciepłe były za 

Słońcem łaskawie grzejącym, iż Sady kwitnęły, 

trawy w zimie wielkie były, role się i łąki zieleniły, 

ptacy drugie i wtóre ptaszątka płodziły się y 

wylągały, potym w Marcu przez 15 dni tak srogie 

zimno uderzyło, iż ono wszystko poschło y w 

niwecz obróciło [12] . 

Rok 1496. Wielkie mrozy przecięły morową 

zarazę w Małopolsce [11]. 

Rok 1552. Koło Gdańska prawie wcale nie było 

zimy i 26 stycznia pola orano [11]. 

Rok 1569. W dzień ś. Witalisa w Maiowe dni 

śnieg wielki spadł, trwał przez trzy dni a potem 

niesposobność czasu go spędziła [12]. 

Rok 1570. Głód wielki w Litwie y w Polszce 

panował tak, iż ludzie prości ścierwy zdechłych 

bydląt y psów iedli [13]. 

Rok 1575. Susza panowała taka, że Wisłę w 

niektórych miejscach przejeżdżano [14]. 

Rok 1577. Od października do Wielkiejnocy, 

woda wylana w powietrze, lodem spadała na 

ziemię [11]. 

Rok 1580. Można było iść suchą nogą przez 

Wisłę aż na Żuławy [5]. 

Rok 1590. Przez 38 tygodni nie padał deszcz. 

Niektóre rzeki wyschły całkowicie [5]. 

Rok 1596. Tegoż lata była susza wielka tak iż na 

niektórych miejscach, zwłaszcza w Litwie, nie 

było dżdża na kilka miesięcy, i przetoż był zły 

urodzaj. Zima była lekka, ale się nam potem 

dała znać, bo zimno srogie było i śniegi aż do 

maja [14]. 

Rok 1609. Zima była nadzwyczaj lekka; ptaki, 

które z krajów północnych do cieplejszych 

ulatywać zwykły, wcześniej, niż zwykle bywa, w 

tym roku wróciły [13]. 

Rok 1650/51. Zima na Rusi Czerwonej była 

bardzo ostra, wilki do miasta Żółkwi nawet 

wpadały i niezmierne szkody robiły. 

W latach 1655, 1664, 1670, 1709 tęgie były zimy 

[11]. 

Rok 1666. W maju spadł śnieg tak wielki, iż leżał 

4 tygodnie. W tym roku panował wielki głód [15]. 

3-5 VIII 1666. Po trzy nocy był mróz potężny, 

który jarzyny to jest, hreczki, owsy, miejscami 

i żyta, pszenice, grochy, prosa, ogrodowiny 

zaraził [5]. 

Rok 1677. Po klęskach nastąpiła wielka obfitość 

urodzajów i wielka taniość. 

Rok 1683. Jesienią powtórny zbiór owoców i jagód, 

które obfitowały jak latem. 

Rok 1687. 29 maja mrozy były wielkie, w 

Samborze sady pomarzły. W innych miejscach 

rok był niezwykle urodzajny, zbiory były 

 

znakomite, pomimo najazdu Tatarów. 

Rok 1666. Katastrofalne posuchy. Stan wody w 

Wiśle był tak niski, że wojsko królewskie (13 VII 

w czasie rokoszu Lubomirskiego) osi nawet nie 

zamoczyło u wozów [5]. 

Lata:1681,1683,1684byłysucheinieurodzajne, a 

w 1693 r. o suszy świadczy szarańcza. Posuchy 

występują w latach: 1697, 1702, 1706-1708, 

1715, 1718, 1719, 1733, 1739-1740, 1742, 

1745, 1748 i 1749. 

Rok 1788. Był mróz na Ukrainie, aż do 

zamarznienia merkuryuszu przez trzy dni 

 

(merkuriusz (rtęć) zamarza przy -38,8°C) , czego 

nigdy nie pamiętano, potem mrozy silne z 

nieznośną śnieżnicą przez dwa tygodnie, która 

wiele ludzi i bydła zasypała. Tę zimę do dziś dnia 

pamiętają, zowiąc ją wielką zimą oczakowską 

[17]. 

Rok 1794. Tak wielka posucha była, że zboże 

wzrostu nie mając, częścią przez połowę 

wyschło [5]. 

Rok 1813 VIII. Katastrofalna powódź na Wiśle. 

W Krakowie zanotowano najwyższy stan wody 

w dziejach miasta [2]. 

Rok 1828. Dotknęła nas klęska elementarna, 

która posuchę nadzwyczajną sprowadziła [5]. 

Rok 1834. Wsławił się niepamiętną posuchą. 

Koryta rzek wyschły, źródła wyschły, młyny 

stanęły [5]. 

Rok 1841. Spływ na Sanie i Wiśle był dla małej 

wody zupełnie zatamowany [5]. 

Rok 1864 (19-20 VI). Były wielkie i częste burze, 

które stały się przyczyną znacznych szkód, 

szczególnie w okolicach Garwolina, Ojcowa, 

Grójca, 

[18]. 

Krasnegostawu, 

Lublina i Zamościa


Literatura: 

1. Cykle aktywności słonecznej i ich wpływ na życie 

na Ziemi, WWW Stowarzyszenia Polskich 

Inżynierów i Techników wAustrii. 

2. H. Matuszczak: Zmiany biegu Wisły i jej 

dopływów w rejonie Wzgórza Zawichojskiego w 

czasach historycznych, 

Szkice Zawichojskie, 

red. T. Dunin-Wąsowicz i St. Tabaczyński, 

Zawichost 1999. 

3. R. Castleden: Największe katastrofy w dziejach 

świata, 

Bellona, Warszawa 2009. 

4. H. Niewiadomski: Globalne ocieplenie, a potem 

nowa epoka lodowcowa, 

WWW Fronda. 

5. B. Fal: Czy niżówki ostatnich lat są zjawiskiem 

wyjątkowym? Gazeta Obserwatora IMGW nr 3, 

2004. 

6. R. Przybylak, G. Wójcik, K. Marciniak: 

Zmienność warunków termiczno-opadowych w 

Polsce w okresie 1501-1840 w świetle danych 

historycznych, 

Przegląd Geograficzny, 2004, 

76, 1, s. 5-31. 

7. M. Kromer: Kronika, 

Warszawa, Druk. I. K. MCi y 

Rzeczypospolitey u XX Societatis Iesu, Roku 

Pańskiego 1767. 

8. M. Stryjkowski: Kronika Polska, Litewska, 

Żmudzka i wszystkiej Rusi, 

Druk. Societatis 

Iesu, Warszawa 1766. 

9. K. W. Wójcicki (red.): Album Literackie, 

t. II, 

Drukarnia Rządowa, Warszawa 1849. 

10. F. A. Kozłowski: Dzieje Mazowsza za 

panowania książąt, 

nakł. S. Orgelbrand, 

Warszawa 1858. 

11. J. Oraczewski: Starożytności polskie, 

t. II, 

Księgarnia Żupańskiego, Poznań 1852. 

12. F. Miarczyński: Obraz wieku panowania 

Zygmunta III, 

t. I, nakł. Księgarni Nowej, 

Poznań 1843. 

13. A. Gwagnini: Z kroniki Sarmacyi Europejskiej, 

wyd. K. Turowskiego, Wydawnictwo Biblioteki 

Polskiej, Kraków 1860. 

14. M. Bielski: Kronika wszystkiego świata, 

wyd. M. 

Siebeneicher, Kraków 1564. J. Bielski, Dalszy 

ciąg Kroniki Polskiej od 1587 do 1598 r. , nakł. 

S. Orgelbranda, Warszawa 1851. 

15. Kronika klęsk elementarnych w Polsce i w 

krajach sąsiednich, 

Lwów 1935, 1937. 

16. J. Jerlicz: Latopisiec albo Kroniczka, 

wyd. M. 

Wolff, Warszawa 1853. 

17. „Czas”. Dodatek miesięczny. Tom VIII. Kraków 

1857. 

18. Wspomnienia z podróży po kraju, odbytej przez 

uczniów Instytutu Agronomicznego w 

Marymoncie w 1848 r. Biblioteka Warszawska, 

Tom III, Warszawa 1864. 

11

Przyroda Przyroda 

C 

Lucjan Cimek 

harakterystyka warunków przyrodniczych 

miasta Krasnystaw 

1. Położenie geograficzne i ukształtowanie 

terenu. 

Krasnystaw leży w malowniczej okolicy - 

lasy, rzeki, wzgórza i wąwozy lessowe. Środek 

geograficzny miasta wyznaczają współrzędne: 50° 

59’03’’ szerokości geograficznej północnej i 23°10’ 

28" długości geograficznej wschodniej. Obszar 

2 

Krasnegostawu wynoszący 42,507 km w całości 

znajduje się w dorzeczu Wieprza. Jest to 

największa rzeka województwa lubelskiego, która 

na całej swej długości (328 km) płynie przez 

środkową część Lubelszczyzny. Wieprz, 

przepływając przez Krasnystaw, dzieli teren miasta 

w kierunku północ - południe. 

Według przyjętego (przez A. Chałubińską 

i T. Wilgata) podziału fizjograficznego województwa 

lubelskiego, obszary położone na zachód od rzeki 

Wieprz, w jej środkowym biegu, zaliczane są do 

Wyniosłości Giełczewskiej, natomiast na wschód 

od Wieprza - do Działów Grabowieckich i Pagórów 

Chełmskich. 

Położenie miasta jest niejednolite, północna 

jego część (176,0 m n.p.m.) stanowi przedłużenie 

nizinnego Obniżenia Dorohuckiego rozciągającego 

się wzdłuż pradoliny Wieprza, w południowej 

- zaczynają się wzniesienia (góra św. Jana 239 m 

n.p.m.) zaliczane do Działów Grabowieckich, 

środkową część stanowi wschodni kraniec 

Wyniosłości Giełczewskiej. Wysokość względna 

wzniesień dochodzi do 63 metrów, a rodzaj podłoża 

lessowego sprawia, że stoki są silnie erodowane i 

występują długie, silnie rozczłonkowane, suche 

wąwozy (szczególnie we wschodniej części miasta: 

Przedmieście Góry i Przedmieście Zastawie). 

Pod względem jakości gleby, teren miasta 

także jest zróżnicowany. Przeważają gleby lessowe 

(około 65% terenu), które zajmują środkową i 

częściowo południową jego część. Północna część 

miasta jest albo piaszczysta (las „Borek”), albo 

bagienno-torfowa o słabej glebie, przy czym piaski 

gliniaste zajmują około 25% całego obszaru 

(głównie w części północno-wschodniej). W 

południowej części miasta, na terenie dawnego 

stawu, występują gleby mułowo-torfowe zajmujące 

stosunkowo niewielką część powierzchni miasta 

i stanowiące trwałe użytki zielone. 

Wyjątkowo żyzna i urodzajna gleba wywarła 

zasadniczy wpływ na uprawiane rośliny. Kwitnie tu 

uprawa pszenicy, rzepaku, kukurydzy, jęczmienia 

i żyta, a ponadto roślin okopowych, szczególnie 

buraków cukrowych. Rozwija się sadownictwo i warzywnictwo, 

są także plantacje chmielu - podstawowegosurowcadoprodukcji 

piwa.Swój prawdziwy 

12 

renesans przeżywa obecnie pszczelarstwo. 

Krasnystaw posiada dogodne położenie 

komunikacyjne, które zdecydowało o powstaniu u 

ujścia Żółkiewki (d. Kawenka) do Wieprza pierwszej 

osady, a następnie przyczyniło się do rozwoju 

miasta. Tutaj bowiem krzyżowały się drogi 

handlowe z Lublina do Lwowa oraz z Krakowa do 

Chełma i Brześcia n. Bugiem i dalej do Puszczy 

Białowieskiej. Pierwszy z tych starych traktów 

handlowych jest obecnie ekspresową drogą 

krajową nr 17. Krasnystaw jest również stacją 

kolejową w kierunkach: Lublin, Dorohusk, 

Hrubieszów i Rawa Ruska. 

Rzeka Wieprz - ongiś spławna - dzisiaj nie 

stanowi traktu wodnego. Jeszcze przed I wojną 

światową i tuż po jej zakończeniu była wykorzystywana 

do spławu drewna, które w okresie 

zimowym dowożono do tzw. bindugi, położonej po 

prawej stronie rzeki, na wysokości wsi Wincentów. 

Tam wiosną formowano tratwy i przy wysokim 

stanie wody odprawiano do Wisły. 

2. Stosunki wodne. 

W plejstocenie Wyżynę Lubelską, na której 

położony jest Krasnystaw, objęły zlodowacenia 

starsze. Zlodowacenie środkowoeuropejskie jej nie 

przekroczyło, z wyjątkiem języka lądolodu, który w 

tym czasie sięgnął na południe w dolinę Wisły. 

Znaczna miąższość peryglacyjnego lessu 

oraz spękanie wapieni kredowych i trzeciorzędowych 

są powodem głębokiego poziomu wód 

gruntowych, z wyjątkiem torfowisk położonych w 

dolinie Wieprza. 

Główną rzeką obszaru miasta jest Wieprz z 

dopływami prawobrzeżnymi: Wojsławką, Lubańką 

i w pewnym zakresie Siennicą (odprowadzającą 

wody z północnego skraju lasu „Borek”) oraz 

lewobrzeżną Żółkiewką dawniej zwaną Kawenką, 

której ujście do Wieprza przeniesione zostało 

bardziej na południe. 

Stosunki wodne na terenie miasta Krasnystaw 

są na ogół korzystne. Charakter podłoża kredowego 

oraz pokrywy lessowej sprawia, że 

roślinność, nawet w warunkach długookresowej 

suszy, nie cierpi na brak wilgoci. Podłoże lessowe 

łatwo chłonie i magazynuje opady, a leżące głębiej 

utwory kredowe przetrzymują wodę w strefie 

korzeniowej roślinności drzewiastej. 

Bardzo często, zwłaszcza na skraju Działów 

Grabowieckich, wody spływają po utworach 

kredowych i objawiają się małymi wysiękami 

na zboczach wąwozów lessowych (np. tzw. „Stoki” 

lub urocze oczko wodne przy ul. Lwowskiej). Ze 

źródełek tych wypływają małe cieki wodne, które 

często zanikają i płyną dalej pod powierzchnią 

gruntu. Takie okresowe zanikanie źródełka 

wystąpiło w ostatnich latach na słynnych „Stokach”,


z których jeszcze na początku lat pięćdziesiątych 

ubiegłego wieku korzystało całe miasto, bowiem 

Krasnystaw do 1954 r. nie posiadał sieci 

wodociągowej. 

Na terenie administracyjnym miasta około 

45% jego powierzchni zagrożone jest erozją wodną 

w tym 32% - erozją średnią i silną. Erozyjne spływy 

powierzchniowe są głównym dostawcą rumowiska, 

którym zamulany jest Wieprz i jego dopływy, 

ponadto zwiększają stany i przepływy powodziowe, 

a zmniejszają niżówkowe. 

3. Klimat. 

Włodzimierz Zinkiewicz i Andrzej Zinkiewicz 

- naukowcy z UMCS w Lublinie, w obrębie 

województwa lubelskiego wydzielili 6 jednostek o 

różnych klimatach lokalnych, tzw. dziedzin 

klimatycznych. Podziału tego dokonali na 

podstawie analizy morfologii, hipsometrii i pokrycia 

terenu. W przyjętym przez tych autorów podziale, 

teren miasta Krasnegostawu znalazł się w centrum 

dziedziny klimatycznej lubelsko-chełmskiej. 

Charakteryzuje się ona znacznymi sumami 

rocznych opadów atmosferycznych (500-600 mm), 

najwyższymi liczbami dni z opadami gradowymi 

(10-18 dni w roku) oraz najwyższymi wartościami 

usłonecznienia względnego w okresie letnim (45- 

50%) przy niewielkich wartościach parowania wody 

(840-900 mm w roku). Ma to istotne znaczenie w 

produkcji roślinnej, gdyż dla przykładu - pole 

buraków cukrowych o powierzchni jednego 

hektara, z którego zbiera się 50 ton korzeni i 40 ton 

liści, wyparowuje w okresie wegetacji 5,5 do 6,5 mln 

litrów wody - czyli około 500 mm opadów. 

Na terenie Krasnegostawu i jego okolic 

klimat kształtowany jest przez masy powietrza 

polarnego pochodzenia morskiego (około 65%). 

Rzadziej, bo tylko około 25% mas powietrza jest 

pochodzenia kontynentalnego. 

Zasadniczym typem pogody jest typ 

antycyklonalny, to znaczy - pogoda słoneczna, o 

niebie bezchmurnym, przeważnie wysokim 

ciśnieniu, wiatrach o niewielkiej prędkości (poniżej 

3,5 m/s), braku opadów atmosferycznych. W zimie 

jest pogoda mroźna, w lecie sucha i ciepła, niekiedy 

upalna. Średnia roczna temperatura waha się w 

granicach 7,2°C, przy średnich wiosny 6,6-6,8°C, 

lata 17,6-17,8°C i zimy od 2,2 do 2,4°C. 

Czas trwania okresu wegetacyjnego wynosi 

207-214 dni. Okres wegetacji rozpoczyna się około 

3-7 kwietnia i trwa do 28 października. Początek 

robót polowych przypada na 30 marca, a koniec na 

30 października. Pokrywa śnieżna utrzymuje się 

tutaj przez 72-77 dni w roku. Liczba dni z 

przymrozkami wynosi 48, czas trwania wiosny 

klimatycznej to w przybliżeniu 56 dni, lata - 97, 

jesieni - 63, a zimy - 79 dni. Ostatnie przymrozki 

występują około 13-15 maja (tzw. zimni ogrodnicy i 

zimna Zośka). Natomiast pierwsze przymrozki 

jesienne - około 30 września. 

Panującymi wiatrami są wiatry zachodnie 

i południowo-zachodnie, rzadziej wieją z północnego 

wschodu oraz kierunków wschodnich. 

Przeciętna prędkość wiatru w roku wynosi 3-3,5 

m/s, choć często też wieją wiatry o dużej sile i 

prędkości, przyczyniając się do szkód w 

drzewostanach i budynkach na terenie zabudowy 

wiejskiej. 

Według badań K. Liniewicza z Uniwersytetu 

Przyrodniczego w Lublinie, początek zimy 

klimatologicznej na obszarze miasta Krasnegostawu 

przypada przeciętnie w dniach 23-25 listopada. 

Natomiast połowa marca to moment końca zimy 

klimatologicznej. Zróżnicowanie średnich dat jest 

znikome (13-15 marca) i widoczne na niewielkich 

obszarach. Znacznie bardziej różnią się terminy 

zaniku trwałej szaty śnieżnej. W środkowej 

Lubelszczyźnie (dziedzina klimatyczna lubelskochełmska) 

trwałej szaty śnieżnej nie obserwuje się, 

średnio po 11-13 marca. Zanik szaty śnieżnej na 

wiosnę jest dodatkowo modyfikowany przez 

czynniki solarne i opóźniony w lasach, co dobrze 

widać na przykładzie uroczyska „Borek”, którego 

drzewostan charakteryzuje się pełnym zwarciem. 

Generalnie można stwierdzić, że klimat 

okolic Krasnegostawu wykazuje wiele cech 

swoistych i odrębnych od innych terenów dziedziny 

klimatycznej lubelsko-chełmskiej i pozostałego 

obszaru woj. lubelskiego. Spowodowane jest to 

specyficznym położeniem miasta w dolinie 

Wieprza, jak też na tzw. szlaku gradowym. 

W okolicach Krasnegostawu dość często są 

poranne mgły - głównie jesienią. Miesiącami o 

najmniejszym zachmurzeniu są sierpień i wrzesień, 

natomiast największe zachmurzenie występuje w 

miesiącach: listopad, grudzień i styczeń. 

Na obszarze dziedziny klimatycznej 

lubelsko-chełmskiej,awięciwrejonieKrasnegostawu, 

gdzie wyraźnie zaznacza się wpływ cech klimatu 

kontynentalnego, często występują okresy 

posuchy (okres bezdeszczowy trwający 17 dni) 

oraz co 5-6 lat - lata suche i co 10-11 lat - lata bardzo 

suche. Ilość opadów jest wówczas w okresie 

wegetacyjnym mniejsza o około 200 mm. 

W roku 1994 wystąpiła największa w 

ubiegłym stuleciu anomalia pogodowa. Wiosna początkowo 

była ciepła, a później chłodna. Największe 

odchylenie temperatury poniżej średniej wieloletniej 

nastąpiło w maju o 0,5°C i w czerwcu - o 0,6° C. 

Latem wystąpiły znaczne niedobory wilgoci w 

glebie, a przez kilka tygodni występowały wielkie 

upały. Maksymalna temperatura w ciągu okresu 

wegetacyjnego wystąpiła w lipcu +34,9°C i sierpniu 

+34,6°C,aminimalne w kwietniu0,8°Cipaździerniku 

13


4,5°C. Liczba dni bez opadów biła wszelkie rekordy. ul. Sobieskiego. Cisy te spełniają rolę dekoracyjną 

Odnotowano cztery dłuższe okresy bezopadowe, w i odznaczają się wyjątkowo ciemnozieloną barwą 

tym dwa bardzo długie, a mianowicie od 19 czerwca szpilek. 

do 6 lipca 18 dni bez opadów i od 19 lipca do 6 Na terenie miasta rosną jeszcze inne 

sierpnia - 19 dni okresu bezopadowego. 

gatunki drzew rodzimych, które ze względu na wiek, 

Zjawiska takie związane są z kapryśnie zasługują na szczególną uwagę. Są to m.in. lipa 

zmiennymi układami elementów meteorolo- drobnolistna ( Tilia cordata) 

przy ul. Poniatowskiego 

gicznych na ziemiach Polski, co miało miejsce oraz lipa drobnolistna przy ul. Kwiatowej w dzielnicy 

również w 1994 r. w Krasnymstawie. Najpierw Przedmieście Góry. Ponadto należy wymienić 

zimna i przekropna wiosna, potem gwałtowny atak pomnikowy jesion wyniosły ( Fraxinus excelsior), 

kilkutygodniowych niezwykłych upałów i suszy, po przy ul. Okrzei 25 (u wylotu ul. Mickiewicza) oraz 

których nadeszły chłodne tygodnie z opadami - czyli piękny dąb szypułkowy ( Quercus robur) 

rosnący w 

ze skrajności w skrajność. 

Występujące co jakiś czas anomalie 

pogodowo-klimatyczne nie przekreślają większości 

cech dodatnich. Pod tym względem teren miasta 

Krasnegostawu należy zaliczyć do uprzywilejowanych. 

kwaterze żołnierskiej na cmentarzu parafialnym. 

Jego rozłożysta korona stwarza wyjątkowy i 

niepowtarzalny nastrój tego miejsca. 

Ozdobą miasta jest też kilka drzew 

introdukowanych (obcego pochodzenia). Pierwszym 

z nich jest perełkowiec japoński ( Sophora 

4. Szata roślinna. 

japonica), 

rosnący przy ul. PCK, za pawilonem 

„Malinka”. Jest to bardzo efektowne drzewo 

Szata roślinna na tym terenie zaczęła 

kształtować się z chwilą wycofania lądolodu. 

Zmieniające się warunki klimatyczne spowodowały, 

że przeszła ona szereg faz rozwojowych, 

poczynając od bezdrzewnej tundry, poprzez gaje, a 

następnie lasy brzozowo-sosnowe i sosnowoleszczynowe, 

lasy liściaste, w których dominowały 

lipa, dąb, olsza, aż do intensywnego rozprzestrzenienia 

się buka, graba i cisu. 

Wskutek pogarszających się warunków 

klimatycznych przed około tysiącem lat, cis i buk 

straciły swoje optymalne warunki rozwojowe, 

dlatego stopniowo malał ich udział w okolicznych 

lasach. Największe jednak zmiany zaszły pod 

wpływem działalności człowieka. 

Przykładem takiej nieopatrznej gospodarki 

człowieka jest wyniszczenie cisa pospolitego 

( Taxus baccata). 

Jak podają źródła historyczne, 

występował on dość licznie na terenie obecnego 

województwa lubelskiego jeszcze w XVI wieku 

i tworzył drzewostany cisowe. Ponieważ jednak w 

średniowieczu drewno cisowe, ze względu na swe 

właściwości, cieszyło się w Polsce i za jej granicami 

dużym powodzeniem jako doskonały materiał do 

wyrobu broni (kusz, łuków i grotów do strzał), mebli 

domowych itp. wycinano stopniowo lasy cisowe, tak 

że wreszcie doprowadzono do ich zupełnego 

zaniku. W województwie lubelskim, przez które 

przebiega wschodnia granica zasięgu cisa, nie 

zanotowano ani jednego naturalnego stanowiska 

tego gatunku. 

Wszystkie egzemplarze cisa, rosnące 

przeważnie na terenie miast, w parkach i ogrodach, 

pochodzą z nasadzeń sztucznych. W Krasnym- 

ozdobne, kwitnące w lipcu-sierpniu, wytrzymałe na 

mróz, trochę podobne do akacji lecz oryginalne 

ulistnienie nadaje mu charakter wyraźnie obcy 

(Chiny, Japonia i Korea). Stosuje się go w parkach o 

charakterze botanicznym. W zachodniej Europie 

perełkowiec japoński używany jest do wysadzania 

ulic. 

Drugie - to typowy mieszaniec buka 

amerykańskiego ( Fagus grandifolia) 

z bukiem 

wschodnim ( Fagus orientalis). 

Rośnie przed 

mostem, po lewej stronie, idąc od centrum. Liście 

jego są jajowato wydłużone, długości 10-12 cm, 

odległe, od połowy ostro ząbkowane, ostro 

zakończone, z wierzchu ciemnozielone z 

bordowofioletowym odcieniem, błyszczące, pod 

spodem matowozielone, wzdłuż nerwów - miękko 

owłosione. Nerwów 9-12 par, kora gładka 

szaropopielata. Mieszańce różnych gatunków buka 

spotyka się przeważnie w parkach w Polsce 

zachodniej, gdyż tam dobrze wytrzymują zimy. W 

naszych warunkach klimatycznych rzadko 

zawiązują pełne owoce. Skąd ten egzemplarz 

znalazł się w Krasnymstawie - nie wiadomo. 

Najprawdopodobniej został posadzony około 40 lat 

temu, po zakończeniu budowy nowego mostu na 

Wieprzu. 

Na uwagę, z obcych gatunków, zasługuje 

jeszcze jedlica lub daglezja zielona ( Pseudotsuga 

taxifolia), 

rosnąca w pobliżu siedziby nadleśnictwa, 

na ul. Leśnej 1. Obok sekwoi jest to najpotężniejsze 

drzewo iglaste Ameryki Północnej. Tworzy rozległe 

lasy, i wszędzie, gdzie występuje, wypiera inne 

gatunki drzew lub zajmuje tereny, na których las 

został zniszczony. Zawdzięcza to wielu 

stawie kilkanaście cisów formy krzewiastej można właściwościom - bardzo szybkiemu wzrostowi 

zobaczyć przy ul. J. Piłsudskiego od strony osiedla (zwłaszcza w młodości), wytrzymałości na silne 

Krasnostawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. ocienienie, niewielkim wymaganiom glebowym 

Najstarsze krzewiaste osobniki tego gatunku rosną oraz częstemu i obfitemu obradzaniu nasion. Poza 

przy budynku administracyjnym szpitala od strony tym występuje na niej niewiele szkodników i chorób, 

14


a gruba kora starych pni chroni drzewa przed 

częstymi w lasach amerykańskich pożarami runa 

i podszycia. Do Europy sprowadzona została w 

Świat zwierzęcy wokół Krasnegostawu, a 

nawet w samym mieście, jest bardzo bogaty, 

chociaż nie przez wszystkich tubylców zauważalny. 

1827 roku. Egzemplarz rosnący przy nadleśnictwie Owady. Do najrzadszych, prawnie chronionych 

jest stosunkowo młody, ale najokazalszy w okolicy owadów, występujących na tym terenie należy 

(wiek 35 lat). 

piękny chrząszcz - jelonek rogacz ( Lucanus 

Wokół Krasnegostawu, na otwartych cervus). 

Jelonek rogacz jest objęty ochroną 

przestrzeniach i obrzeżach wąwozów lessowych, gatunkową. Pomimo tego jest bezmyślnie 

można spotkać dziką różę ( Rosa canina) 

oraz głóg chwytany i... zabijany. 

jednoszyjkowy ( Cartaegus monogyna). 

W lesie Z drzewostanami liściastymi (dębowymi) 

„Borek” - terytorialnie należącym do miasta, związany jest także inny chrząszcz - kozioróg 

występuje czeremcha zwyczajna ( Padus avium) 

i dębosz ( Cerambyx cerdo), 

którego larwy żerują w 

kalina koralowa ( Viburnum opulus). 

Rośnie tam drewnie dębu. Z innych interesujących owadów 

także konwalia majowa ( Convallaria maialis) 

i występujących na terenie miasta na uwagę 

kopytnik pospolity ( Asarum europaeum). 

W zasługują dwa motyle: paź królowej ( Papilio 

południowowschodniej części lasu, ponad machaon) i żałobnik ( Vanessa antiopa). 

W 

wszystko uwagę zwraca chmiel zwyczajny środowisku leśnym możemy jeszcze spotkać silnie 

( Humulus lupulus), który jak bluszcz oplata pnie owłosionego trzmiela ziemnego ( Bombus 

sosen aż do samych wierzchołków. 

terrestris), 

mającego na przedpleczu i odwłoku 

Na terenach bagiennych (błotnistych) i nad żółtą przepaskę, a koniec odwłoka biało owłosiony; 

brzegami wód występuje trujący kosaciec żółty buduje on swoje gniazda w ziemi i - tak jak inne 

( Irys pseudoacorus). 

Jest to roślina lecznicza, trzmiele - jest prawnie chroniony. 

dostarczająca tzw. korzenia fiołkowego. 

Płazy. Największym płazem chronionym, którego 

dość często możemy spotkać na rozległym 

5. Świat zwierzęcy. 

obszarze miejskim jest ropucha zwyczajna lub 

nazywana ropuchą szarą ( Bufo bufo), 

ropucha 

Świat zwierzęcy Lubelszczyzny kształtował zielona ( Bufo viridis) 

o stronie grzbietowej w zielone 

się zgodnie z rozwojem szaty roślinnej i podlegał plamy na popielatym tle, rzadsza od poprzedniej 

analogicznym przemianom. W okresach oraz rzekotka drzewna ( Hyla arborea). 

Ze 

zlodowaceń, kiedy przeważała roślinność środowiskiem wodnym związana jest traszka 

bezdrzewna, tundrowa, na ten teren wędrowały z pospolita ( Triturus vulgaris) 

i traszka grzebieniasta 

północy zwierzęta arktyczne, jak woły piżmowe, ( Triturus cristatus). 

rosomaki, lisy polarne, zające bielaki, pardwy i inne. Gady. Do gadów najbardziej interesujących i rzad- 

W okresach międzylodowcowych, kiedy klimat ko spotykanych w innych częściach naszego kraju 

ocieplał się, tereny obecnego województwa należy żółw błotny ( Emys orbicularis). 

Gadem 

lubelskiego (w tym i teren Krasnegostawu) chronionym jest także zaskroniec zwyczajny ( Natrix 

porastały bogate lasy, a fauna napływała z połud- natrix), 

żyjący na terenach podmokłych wzdłuż 

niowej i wschodniej części Europy. Po ostatnim Wieprza. Podobnie chroniona jest jaszczurka 

zlodowaceniu na ziemiach Lubelszczyzny znów zwinka ( Lacerta agilis). 

Wreszcie wśród bardziej 

pojawiły się przybyłe z południa zwierzęta stepowe, interesujących gadów należy wymienić padalca 

jak susły, chomiki, suhaki i inne. Wraz z zwyczajnego ( Anguis fragilis). 

rozprzestrzenianiem się lasów, przywędrowały Ryby. Ichtiofauna rzeki Wieprz i jej dopływów, 

także zwierzęta leśne - najpierw wiewiórki i dzięki zmniejszającemu się zanieczyszczeniu 

koszatki, później jelenie, dziki, niedźwiedzie, tury, wody, stopniowo się odradza. Z bardziej znanych 

żubry, bobry i inne. Wreszcie ostatnia - gdyż około gatunków ryb, które występują w tutejszych wodach 

4 000 lat temu - powróciła sarna. 

należy wymienić: leszcza ( Albramis brama), 

karpia 

Człowiek od początku swego istnienia ( Cyrpinus carpio), szczupaka ( Esox lucius), 

płoć 

niszczył starą puszczańską faunę. Przede ( Rutilus rutilus), lina ( Tinca tinca), okonia ( Perca 

wszystkim jego ofiarą padały duże zwierzęta, fluviatilis), karasia ( Carassius carassius), 

rzadziej - 

dostarczające 

mięsa lub skór na odzież. Wpływ niegdyś popularnego jazia ( Leuciscus idus), 

człowieka na faunę był również pozytywny. miętusa ( Lota lota), klenia ( Leuciscus cephalus) 

czy 

Siedliska stworzone przez niego zasiedliły nowe węgorza ( Anguilla anguilla). 

różnorodne zwierzęta, zwiększyła się liczba 

gatunków oraz ich przedstawicieli. Mimo iż duże 

zwierzęta zostały w większości wytępione, to ilość 

drobnych zwierząt, a zwłaszcza bezkręgowców, 

wzrosła niepomiernie. Dzięki człowiekowi pojawiły 

się nowe gatunki hodowlane (bydło domowe, 

konie) lub żyjące w stanie półdzikim (bażanty). 

W dopływach Wieprza: Wolicy, Siennicy i 

Żółkiewce dość pospolitym przedstawicielem 

skorupiaków jest rak rzeczny, czyli szlachetny 

( Astacus fluviatilis). 

Ptaki. Awifauna rozległego terenu miasta jest 

wyjątkowo bogata. Wystarczy wymienić gnieżdżącego 

się tutaj bociana białego ( Ciconia ciconia), 

15


natomiast w okolicach stawów rybnych i mokradeł Z saków ziemno-wodnych licznie rozprze- 

pojawia się przelotnie czapla siwa ( Ardea cinerea). 

Nad zarośniętymi brzegami rzek i niektórych 

zbiorników wodnych można spotkać zimorodka 

zwyczajnego ( Alcedo atthis). 

Ten rzadki, pięknie 

ubarwiony i prawnie chroniony ptak gnieździ się w 

wysokich i urwistych brzegach Wieprza. 

W lesie „Borek” gnieździ się największy 

przedstawiciel krukowatych - kruk ( Corvus corax) 

oraz niewielki kolorowo ubarwiony (z charakterystycznym 

czubkiem na głowie) - dudek ( Upupa 

epops), 

należący do rodziny dudkowatych. 

Na Wieprzu i jego dopływach oraz na oczku 

wodnym przy ul. Lwowskiej dość licznie pojawia się 

strzeniła się wydra ( Lutra lutra), 

pojawił się także 

bóbr ( Castor fiber). 

Ssaki te zajmują coraz to 

rozleglejsze terytoria i stają się nawet uciążliwe, tak 

dla gospodarki rybackiej (stawowej), jak i dla 

urządzeń melioracyjnych. 

Do największych sprzymierzeńców człowieka 

w walce ze szkodliwymi gryzoniami (głównie 

myszami), gdyż jest bardzo drapieżna, należy 

łasica ( Mustela nivalis). 

Ssak ten występuje 

zarówno na terenie zabudowy miejskiej jak też na 

obrzeżach miasta, gdzie warunki bytowania ma 

bardziej sprzyjające. 

Lucjan Cimek 

ptactwo wodne z rzędu blaszkodziobych, którego Literatura: 

najliczniejszym przedstawicielem jest kaczka 

krzyżówka ( Anas platyrhynchos) i cyranka ( Anas 

querquedula). 

Z rzędu kuraków zamieszkujących okoliczne 

pola i śródpolne zarośla należy wymienić 

bażanta łownego ( Phasianus colchicus ), 

1. Borowy R. L., Górski.: Przewodnik po województwie 

lubelskim. LOP, Warszawa 1974. 

2. Chałubińska A. i Wilgat T.: Podział fizjograficzny 

województwa lubelskiego. Przewodnik V 

Ogólnopolskiego Zjazdu Polskiego Towarzystwa 

Geograficznego. Lublin 1954. 

kuropatwę ( Perdix perdix) 

i, niestety, już coraz 

rzadziej słyszaną przepiórkę ( Coturnix coturnix). 

Awifauna Krasnegostawu może poszczycić 

się jeszcze ptakami wiodącymi nocny tryb życia. 

Występują tutaj sowy: płomykówka ( Tyto alba), 

3. 

4. 

5. 

Cimek L.: Z bierzm i tarcic. „Echa Leśne”. Nr 2 (382), 

luty 1993. 

Cimek L.: Stawy krasnostawskie. (w) Zapiski 

Krasnostawskie. T. III. Lublin 1996. 

Cimek L.: Pojedziemy na łów. „Ziemia Krasnostawska”. 

Nr 10 (822), październik 1996. 

puszczyk ( Strix aluco) oraz pójdźka ( Atene noctua) 

i sowa uszata ( Asio otus). 

Latem można zaobserwować niewielkie, 

doskonale i bardzo szybko latające ptaki, 

zachowaniem i wyglądem przypominające jaskółki, 

są to jerzyki ( Apus apus). 

Jerzyki zdobywają 

6. 

7. 

8. 

Cimek L.: Spod znaku św. Huberta. „Wieści 

Krasnostawskie”, listopad 1998. 

Drzewoznawstwo. Praca zbiorowa pod redakcją S. 

Białoboka i Z. Hellwiga. Warszawa 1955. 

Fijałkowski D.: Zespoły roślinne wodne i gleb mokrych 

województwa lubelskiego. Annales UMCS, nr. 

9/1966. 

pożywienie (wyłącznie owady) tylko w powietrzu, 

wydając przy tym charakterystyczny świszczący 

głos. Jerzyk należy do najlepiej latających ptaków 

krajowych (120 km/godz.), z ptaków drapieżnych 

doganiają go małe sokoły: kobuz ( Falco subbuteo) 

9. Gleby i klimat Lubelszczyzny. Materiały z konferencji 

naukowej. Lublin, 25 kwietnia 1994. pod red. J. 

Kołodzieja i R. Turskiego. LTN, Lublin 1995. 

10. Jarosz S.: Krajobrazy Polski i ich pierwotne fragmenty. 


11. Kostrowicki J.: Środowisko geograficzne Polski. 

i drzemlik ( Falco columbarius). 

Ssaki. Najliczniejszym przedstawicielem grubej 

zwierzyny jest tutaj niewątpliwie sarna ( Capreolus 

copreolus). Dzik ( Sus scrofa) 

pojawia się tylko 

przejściowo wśród zakrzaczeń i kęp łozy na 

północnozachodnim skraju lasu „Borek”, tzw. 

Zaborczu. Występują też: zając szarak ( Lupeus 

europaeus), lis ( Vulpes vulpes) 

i kuna leśna 

( Martes martes). 

A oto kilka innych rzadkich i cennych 

gatunków ssaków, które można spotkać na terenie 

PWN, Warszawa 1961. 

12. Liniewicz K.: Agroklimatyczna charakterystyka 

chłodnej pory roku na Lubelszczyźnie w latach 1950- 

1970. praca doktorska. Akademia Rolnicza. Lublin 

1979. 

13. Mała encyklopedia leśna. Praca zbiorowa. PWN, 


14. Molga M.: Meteorologia rolnicza. Wyd. VII. Warszawa 

1986. 

15. Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z.: Flora Polski. Rośliny 

chronione. Warszawa 2003. 

16. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego 

w 2002 roku. Lublin 2003. 

miasta Krasnystaw. 

Pierwszym z nich jest jeż ( Erinaceus 

europaeus), 

jedyny w Polsce przedstawiciel 

jeżowatych i największy gatunek z owadożernych. 

Niestety licznie ginący na drogach pod kołami 

17. Strzemski M.: Typologia gleb województwa 

lubelskiego. Roczniki Gleboznawstwa, T. 3. 


18. Woś A.: Klimat Polski. Wyd. Naukowe PWN, 


19. Zaręba R.: Początek wiosny w Polsce środkowej i 

pojazdów. 

wschodniej na podstawie obserwacji leśno 

Nietoperze reprezentowane są m.in. przez 

gacka wielkoucha ( Plecotus auritus), 

nocka 

wąsatka ( Myotis mystacinus), 

mroczka borowca 

( Nyctalus noctula) 

i kilka innych gatunków. 

fenologicznych rozwoju liści leszczyny i brzozy 

gruczołkowatej z lat 1934-37. „Sylwan”, nr 3, 1952. 

20. Zinkiewicz Wł., Zinkiewicz A.: Atlas klimatyczny 

województwa lubelskiego 1951-1960. LTN, Lublin 

1975. 

16



Miastu na urodziny - rzecz o herbie 

Sześćsetszesnastolecie (616) nasze miasto 

obchodziło, a raczej powinno było obchodzić, dnia 

1 marca. Wszystkiego najlepszego Krasnemu 

Stawowi! Taki to już szmat czasu, że greckie panta 

rei (wszystko płynie), z takiej perspektywy dotyczy 

prawie wszystkiego, czego dotknie myśl. Kilkakrotnie 

zmieniał się układ ulic, za wyjątkiem rynku, 

który w swoim zarysie dotrwał jeszcze taki, jak ten 

średniowieczny. Ratusz na nim powstał i znikł. 

Drzew nie było, wyrosły. Gród otoczył się murem 

obronnym, a po wiekach rozebrano go z powodu 

ciasnoty, potrzeby chwili (było to po wielkim 

pożarze), i Bóg jeden wie dla jakich jeszcze 

racjonalnych powodów… Wieprz płynie już innym 

korytem, pozostawiając sobie ciągle tę samą 

prasłowiańską nazwę. Nawet samo miasto zmieniło 

swoje nazwisko. Kwaterowały tu wojska polskie, 

austriackie, rosyjskie, niemieckie i znowu polskie. 

Mieszkańcy grodu, Polacy i Rusini, nie dopuszczający 

Żydów w obręb murów, po wiekach 

skapitulowali pod naporem gorzałczanych szturmów 

starozakonnych. Z czasem bogaci Izraelici 

zajęli najlepsze kamienice w samym centrum, a ich 

biedota w jeszcze większej liczbie rozłożyła się na 

przedmieściach. Gdy nagle zniknęli z miasta, 

zmieceni przez hitlerowską falę, było to na tyle 

nieprawdopodobne, jak przejście tamtych 

starotestamentowych przodków przez Morze 

Czerwone. Teraz zostali sami Polacy. Okazało się, 

że wraz z zakończeniem wojny, większość z nich 

musi swoje miasto opuścić dla własnego 

bezpieczeństwa. Przyszli inni, zza Buga, którym 

dotychczasowa Polska usunęła się spod nóg, i ci z 

okolic Krasnegostawu. Oni sami i ich potomkowie 

tworzą dzisiejszą miejską społeczność. 

Krasnostawianie z dziada pradziada, jak dumnie 

podkreślają, pozostali w mniejszości. 

A herb? Czy zawsze był taki jak dzisiaj? W 

czasach Drugiej Rzeczypospolitej miasto używało 

herbu podobnego do dzisiejszego. Ale zapewne 

miano wówczas wątpliwości, czy jest to herb 

pierwotny. W roku 1931 magistrat miasta 

Krasnegostawu, na czele którego stał burmistrz 

Wnuk, wysłał do polskich archiwów zapytanie o 

wygląd miejskiej pieczęci w dawnych wiekach. Dla 

porządku trzeba powiedzieć, że w Archiwum 

Ziemskim w Krakowie nie natrafiono na dokumenty 

krasnostawskie. Archiwum w Lublinie również nie 

dysponowało takimi materiałami. Dopiero 

Archiwum Główne w Warszawie sygnalizowało, że 

j e s t w p o s i a d a n i u k i l k u d o k u m e n t ó w 

pieczętowanych krasnostawskimi pieczęciami. 

Najstarszy pochodzi z roku 1523, inne z XVIII 

wieku. 

W okresie pierwszej Rzeczypospolitej 

miasto używało dwóch pieczęci. Jednej radzieckiej, 

należącej do rajców, czyli rady miasta, oraz drugiej - 

wójtowskiej. Obydwie pieczęcie były okrągłe, 

różniące się napisem w otoku. W radzieckiej 

łaciński napis brzmiał: Sigillum consulare 

civitatis S. R. M. Crasnostaviensis. 

Zaś w 

wójtowskiej napisano: Sigillum advocatiale 

civitatis S.R.M. Crasnostaviensis. 

Skrót S.R.M. 

to Sacrae Regiae Maiestatis, co znaczy świętego 

królewskiego majestatu. 

Środek obydwu pieczęci 

zapełniał taki sam wizerunek - dwóch ryb. I tu 

znajdujemy dwa sensacyjne szczegóły, 

uwzględniając nasz dzisiejszy punkt widzenia. 

Pierwszy - najstarsza znana krasnostawska 

pieczęć, z roku 1523, można powiedzieć, że 

powinna być prawzorem herbu, posiada ryby 

zwrócone głowami na lewo. Drugi - ryby na pieczęci 

nie wyglądają jednoznacznie na karpie. Może to 

były szczupaki? Nawiasem mówiąc, ktoś śmiało 

mógłby stworzyć wyróżnienie, analogiczne do 

Złotych Karpi, nazywając je na przykład Srebrne 

Szczupaki. Ale żarty na bok. Gdy minęły dwa wieki, 

a więc w XVIII stuleciu, obydwie pieczęcie dalej 

miały dwie ryby, tyle że zwrócone głowami w 

przeciwne strony, jak na dzisiejszym herbie. Jest 

taki dokument datowany w 1784 roku. Za sugestią 

Archiwum Głównego w Warszawie, miasto zwróciło 

się do pana Wacława Granicznego z Archiwum 

Skarbowego, mającego siedzibę w stolicy, z prośbą 

o odtworzenie krasnostawskiego herbu, na 

podstawie zachowanych archiwaliów. Ten, 

zapewne znawca heraldyki, wykonał rysunek, za 

sumę ówczesnych 25 zł. Do dzisiaj herb ów 

zachował się i znajduje się w Państwowym 

Archiwum w Zamościu. Widnieją na nim dwie 

srebrne ryby, jedna nad drugą, zwrócone głowami 

w lewą stronę, na niebieskim tle. Wacław Graniczny 

w swoim piśmie do magistratu w Krasnymstawie 

sugeruje, że stosowanie herbu z dwiema rybami 

zwróconymi w przeciwne strony, nie będzie 

niezgodne z tradycją, gdyż nawiązuje do pieczęci z 

roku 1784. 

17


A swoją drogą nie należy chować rocznic 

powstania miasta pod korcem. W Dniach 

Krasnegostawu jest za dużo piwa, aby rozum - a 

wraz z nim i refleksja nad historią naszego miasta - 

mogły dojść do głosu. Nie mylić amfiteatru i piwnych 

namiotów z aulą. Okazji do picia piwa jest u nas 

dużo. Należałoby życzyć mieszkańcom miasta, aby 

w rocznicę jego założenia, mogli uczestniczyć w 

uroczystości, w której zostaną uhonorowane osoby 

i zdarzenia ważne w ponad 600-letniej historii 

miasta. A jest tyle rocznic, że na ich przedstawienie 

zabrakłoby czasu, który jeden obywatel przeżyć 

może. W tym roku dla przykładu, przypadają dwie 

bardzo ważne rocznice - obydwie siedemdziesiąte. 

W kwietniu 1940 roku w Katyniu i innych miejscach 

Związku Sowieckiego, zamordowano kilkunastu 

obywateli naszego miasta, przeważnie tych, którzy 

bronili Ojczyzny w 1939 roku. Dwa miesiące 

później, 5 czerwca 1940 roku aresztowano w 

Krasnymstawie i powiecie dwudziestu wybitnych 

przedstawicieli inteligencji, aby 4 lipca rozstrzelać 

Artur Daniel 

Liskowacki 

Artur Daniel Liskowacki (ur. w 1956 r. w 

Szczecinie) - prozaik, poeta, eseista, autor 

słuchowisk radiowych oraz książek dla dzieci. 

Publicysta i krytyk teatralny. Mieszka w Szczecinie. 

Laureat I nagrody II Krajowego Festiwalu PR i TVP 

„Dwa teatry 2002”, Nagrody Artystycznej Miasta 

Szczecina (2002) oraz Nagrody 60-lecia PR 

Szczecin (2005). Jego powieść 

znalazła się w finale Nagrody Literackiej Nike 2001 i 

otrzymała I nagrodę w kategorii prozy VI Konkursu 

18 

Eine kleine 

ich w Kumowej Dolinie w ramach akcji AB (AB - 

Auserordentliche Befriedungsaktion nadzwyczajna 

niemiecka akcja pacyfikacyjna rozpoczęta 

od profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego w 

1939 roku). Czy te wydarzenia nie powinny być 

asumptem do przypomnienia tych tragicznych 

historii i ofiar mieszkańców miasta w rocznicę jego 

założenia? No, bo jeśli nie teraz, to kiedy? Miastem 

rządzą zbyt inteligentni ludzie, aby tego nie czuli. 

Być może brakuje im tylko wiedzy historycznej o 

mieście, którym władają i pomysłów jaką materią 

zapełnić datę 1 marca. Dlatego może należałoby 

odwołać się do świadomej części miejskiej 

społeczności, i zapytać wcześniej, np. w ankiecie 

zamieszczonej gdzieś w prasie, jak uczcić w danym 

roku założenie grodu. Dobrze by się stało, gdyby 

taka okazja służyła wewnętrznej promocji, to 

znaczy - wśród mieszkańców, historii własnego 

miasta i przez to zapewne spajała ludzi wokół 

wspólnych spraw i idei. Tego naszemu miastu, z 

całego serca w dniu urodzin życzyć potrzeba. 


Literackiego Polskiego Towarzystwa Wydawców 

Książek (2002). Powieść Mariasz nominowano do 

Europejskiej Nagrody Literackiej (2009), a zbiór 

opowiadań Capcarap nominowano do Nagrody 

Literackiej Nike 2009. Wydał m.in. książki dla dzieci: 

Balbaryk i skrzydlate psy (1982), Balbaryk i Złota 

Piosenka (1985), Najbłękitniejsze oczy (1987), 

Śnieżynek (1997), tomy wierszy: Autoportet ze 

szminką (1985), Atlas ptaków polskich (1994), To 

wszystko (2006), zbiory opowiadań: Dzikie koty 

(1986), Szepty miłosne (1996), Capcarap (FORMA 

2008), eseje: Cukiernica pani Kirsch (1998), 

Pożegnanie miasta (2002) oraz powieści: Eine 

kleine (2000, FORMA 2009) i Mariasz (FORMA 

2007). W zbiorze 2008. Antologia współczesnych 

polskich opowiadań (FORMA 2008) znalazło się 

jego opowiadanie Odchodząc, wracając. 

Pracował w redakcji tygodnika „Jantar", 

„Morze i Ziemia", od 1990 w „Kurierze 

Szczecińskim" jako kierownik działu kulturalnego, a 

od 2008 redaktor naczelny. Współpracuje z 

miesięcznikiem „Teatr", dwumiesięcznikiem 

„Pogranicza" oraz z „Twórczością". W latach 1996- 

1999 pełnił funkcję prezesa szczecińskiego 

oddziału Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Dla 

redakcji „Nestora” szczególne znaczenie ma, że z 

Krasnymstawem łączą go związki krwi, jest bowiem 

synem Danieli (z domu Maj) i Ryszarda 

Liskowackich.

Poezja Poezja 

Artur Daniel Liskowacki 

* * * 

potem się to wszystko jakoś ułoży 

liście na ściółce w parku 

kwiaty na grobie 

stare gazety przed śmietnikiem 

zadzwoni telefon 

który miał dzwonić w ubiegłym 

życiu 

przyjdą jakieś pieniądze 

jakieś ułaskawienie 

może nawet sen 

bez relanium 

przyśnią się wakacje 

z tamtej fotografii 

której kiedyś się nie zdążyło wywołać 

na chwilę osobności 

i przypomni się odpowiedź z krzyżówki 

pionowo na siedem 

chudych lat które zjadły tłuste 

znajdzie się kogoś 

kto tanio wymaluje 

tamten pokój 

temu domowi 

spłacą się wszystkie raty 

i będzie można wyrzucić z szuflady 

nieważne już rachunki za światło 

na pewno jakoś to się ułoży 

z twarzą do ściany 

październik 1999 

Archeologia 

archeologom którzy po nas przyjdą 

będzie trudniej 

w naszych grobach nie znajdą 

brązowego źdźbła miecza 

złotej broszy spinającej cień płaszcza 

ani grzebienia z bursztynowej fali 

włosów 

nie znajdą miski z sytą soczewicą 

dzbanów po oliwie i winie 

kości naszych wiernych 

niewolników i kobiet 

dlaczego nie zabieramy ze sobą tego 

bez czego nie umielibyśmy żyć 

co przepajało nas dumą i wiara 

w sens każdego dnia 

dlaczego nie grzebią nas z kamerą wideo 

afgańskim chartem medalistą 

kolekcją puszek do piwa 

czemu nie płoną z nami 

nasze rącze samochody 

a przy wezgłowiu nie spoczywa 

srebrny sokół komórkowego telefonu 

to nieprawda 

że jesteśmy pokorni 

i obnażeni czekamy na zawołanie 

anielskich trąb 

nasza nagość jest obłudna 

schodzimy pod ziemię mocno 

zaciskając pod powiekami pięści 

słodkie ziarno 

rzeczy 

Lipiec 

1994 2001 

nie płacz nie płacz 

to nie ciebie nie ma 

to wszystko jest 

liść miodu liże zapach lipy 

trzmiel w liliowym dzwonku 

aż mrówki przechodzą 

korą ciepłego wiatru 

drży gałąź pod jego miłością 

starzy ludzie okrążają klomb 

spieszą na kolację gołąbki 

fruną im naprzeciw z kuchni 

z ryżem w dziobkach 

w pałacowym parku ustawiono 

donice z kulą ufryzowanej zieleni 

białe wstążki plotą 

o weselu w sobotni wieczór 

przyjadą samochody o gładkich 

skórach młodych kobiet 

będzie muzyka wódka i lody 

czekoladowe ciała obejmą 

noc w posiadanie dosiadanie 

teraz jest późne popołudnie 

uchylone skrzydła okien 

srebrzy lotki wysoka cisza 

to wszystko jest 

nawet jeśli to nie wszystko 

nie mów więcej o sobie 

a jeśli tego nie umiesz 

mów o sobie tak 

jakby ciebie nie było 

Wiersze wybrane - za zgodą autora - z tomu 

To wszystko 

(Szczecin, 2006) 

19


W niepozornym, spokojnym, ale bardzo 

sprawnym panu po osiemdziesiątce, mało kto 

rozpoznałby jednego z dwóch żyjących dowódców 

od majora Zygmunta Szendzielarza - „Łupaszki” 

(znanego, do dziś budzącego respekt człowieka, 

który poprzez swoją V i VI Wileńską Brygadę AK 

przez wiele lat po wojnie ostudzał zapędy 

„utrwalaczy władzy ludowej”). Pan Józef Bandzo, 

bo o nim mowa, podczas okupacji niemieckiej, a 

następnie sowieckiej, używał pseudonimu 

„Jastrząb” i był żołnierzem najpierw III Wileńskiej 

Brygady AK dowodzonej przez por. „Szczerbca” 

(Gracjana Fróga), a następnie - V Brygady mjr. 

„Łupaszki” (Zygmunt Szendzielarz), z krótkim 

epizodem w NSZ-ecie. 

Z Panem Józefem miałem przyjemność 

prowadzić dwukrotnie (we wrześniu 2005 oraz w 

lutym 2006 roku) wielogodzinne rozmowy, z których 

efektem możecie Państwo zapoznać się poniżej: 

- Urodziłem się w 1923 roku w Wilnie. 

- Oczywiście, że nie. Przed wojną należałem do 

harcerstwa. 

- 

Najbardziej „antymilitarny” żołnierz 

majora „Łupaszki” 

- Pańskie korzenie...? 

- Czyli do wybuchu wojny, ze względu na wiek, 

nie zdążył się Pan „otrzeć” o wojsko? 

Podobno już na Wileńszczyźnie próbował Pan 

zostać podkomendnym, wówczas porucznika 

„Łupaszki”? 

- Nie, to nie było tak, jak niektórzy tę sprawę 

opisują. Ale po kolei. Moi rodzice i ja, na początku 

okupacji zamieszkiwaliśmy w majątku Gliniszki. 

20 

Luty 2006, Warszawa - Józef Bandzo „Jastrząb” 

i Grzegorz Polikowski podczas rozmowy. 

Większość funkcji w majątku poobsadzanych 

była oficerami, których ściągnął tam pan Komar 

(ojciec późniejszego olimpijczyka - Władysława 

Komara). Oni prowadzili z nami, przebywającymi 

tam młodymi chłopakami, szkolenia wojskowe. 

Na przykład funkcję dozorcy sadu sprawował 

szkolący nas kapitan Bugała. Była tam silna 

organizacja, której podporą był pan Komar. Do 

niedaleko położonego bunkra, w którym ukrywali 

się partyzanci, nosiliśmy między innymi prowiant i 

wodę. Nie mogłem do nich dołączyć, gdyż nie 

było już tam miejsca - bunkier był zbyt mały. 

Przyrzekli mi, że jak tylko wyjdą z tego bunkra, to 

skontaktują się ze mną. Jednak obietnicy nie 

dotrzymali. Ja bardzo chciałem „wyrwać” się do 

oddziału i dlatego mówiono, że chciałem iść do 

„Łupaszki”. 

- Droga do V Brygady, wiodła przez... 

- Najpierw była III Brygada. Byłem w niej jednym z 

pierwszych partyzantów. Dołączyłem, razem z 

„Rekinem” (sierż. Kazimierz Chmielowski) jako 

dwudziesty trzeci lub dwudziesty czwarty jej 

żołnierz. Dopiero później oddział ten zaczął się 

rozwijać. Nas jednak na początku traktowano 

jako „młodych”. 

- To znaczy? 

- Po prostu, podczas marszów, dokładano nam 

różny sprzęt do noszenia. To nożyce do cięcia 

drutu, to jeszcze coś i jeszcze - jak na wielbłąda. 

Ale ja się wtedy zdenerwowałem i zapytałem: „czy 

tu się jakaś klika do władzy dorwała?”. 

Następnego dnia miałem stanąć do raportu. I stanąłem.Akomendant 

pyta się: „co to za klika się do 

władzy dorwała?”. Wyjaśniłem mu o co chodziło. 

Obrócił wszystko w żart i stwierdził, że „przede 

mną kariera w wojsku”. A ja przecież wojska nie 

lubię i nigdy bym w wojsku nie był, gdyby to były 

inne czasy.Ale ze względu na te czasy uważałem, 

że trzeba walczyć. 

- APana szlak bojowy w III Brygadzie? 

- W zasadzie brałem udział we wszystkich 

działaniach przeprowadzonych przez nasz 

oddział, aż do akcji w Murowanej Oszmiance, 

gdzie zostałem ranny. 

Marzec 1944 roku, 

szósty od lewej - „Jastrząb”.

Historia 

Wileńszczyzna 1944 rok. Sierżant „Jastrząb” (pierwszy 

z lewej) trzyma w rękach pieniądze na wypłatę żołdu. 

- W jaki sposób trafił Pan do V Wileńskiej 

Brygady, pod dowództwo mjr. „Łupaszki”? 

- Gdy zaleczyłem ranę, to w zasadzie było już „po 

wszystkim”. Do „nowej Polski” przyjechałem jako 

repatriant i leżałem jakiś czas w szpitalu w 

Lublinie, gdzie przeprowadzono mi operację. Po 

kilku dniach zdjęto mi szwy, a już po kolejnych 

trzech - pojechałem do Siemiatycz. Pociąg nie 

dojeżdżał do samych Siemiatycz, tylko 

zatrzymywał się wcześniej, w jakiejś wsi. Tam, sto 

metrów za wsią, trafiłem na dowódcę warty 

jakiegoś oddziału. Tym dowódcą był ppor. 

„Zygmunt” (Zygmunt Błażejewicz). I tak w ciągu 

jednego dnia znalazłem oddział. Był to początek 

czerwca 1945 roku. 

- I jaki był dalszy ciąg tego spotkania? 

- Po wyjaśnieniu mojej sytuacji, zostałem zaproszony 

do obozowiska. Muszę powiedzieć, że 

bezpośrednio się nie znaliśmy. V Brygada była 

naszą bliźniaczą brygadą, ale jak u nas w III było 

około 800 żołnierzy, to trudno było znać 

wszystkich. Z widzenia to wielu z nas się znało, 

ale osobiście to tylko niektórzy. „Zygmunt” 

normalnie nie pozwalał pić, ale na tę okazję (czyli 

mojego zjawienia się) przyszykowano trochę 

ajerkoniaku. Następnego dnia okazało się, że 

zrobiono go na spirytusie... drzewnym! Ale 

skończyło się dobrze. 

- Ciekawie się zaczęło...? 

- Tak. Później przez tydzień chodziłem z oddziałem 

„Zygmunta”, a następnie poszliśmy na koncentrację. 

Po drodze spotkaliśmy ppor. „Burego” 

(Romuald Rajs), dowódcę mojej kompanii z III 

Brygady, w której byłem zastępcą dowódcy 

plutonu „Kima”. 

Historia 

- Askutkiem tego spotkania było...? 

- Zostanie w szwadronie mojego niegdysiejszego 

i „nowego” dowódcy. Służyłem w nim do 7 

września 1945 roku. 

Sierżant Józef Bandzo 

„Jastrząb”. Jesień 1945 roku, 

zdjęcie wykonano w zakładzie 

fotograficznym w Łapach. 

- Pańskie losy, po rozformowaniu jesienią 1945 

roku większości V Brygady, były nadal 

związane z walką? 

- Po częściowym rozformowaniu Brygady przeszedłem 

do NZW (NSZ) z całym szwadronem. 

Znaleźli się tam prawie wszyscy - „Bury”, „Rekin”, 

„Wiarus”, „Moskito” i inni. Dostałem wtedy 

dowództwo pierwszego plutonu, a „Rekin” - 

trzeciego. Zalecano wtedy, żeby kto chce, z AKowców, 

mógł się zwolnić ze służby. Dostawali 

odprawę pieniężną na rozpoczęcie „nowego” 

życia. I właśnie o tę odprawę, o jej wysokość, 

miałem pewną wymianę zdań z „Burym”. 

Dostałem wtedy też awans na podporucznika. 

Białostocczyzna, lato 1945 roku. Od lewej: sierż. Kazimierz 

Chmielowski „Rekin”, ppor. Henryk Wieliczko „Lufa”, 

sierż. Józef Bandzo „Jastrząb”, wachm. Jerzy Lejkowski 

„Szpagat” - żołnierze 4 szwadronu V Brygady Wileńskiej AK. 

- Jak Pan ocenia wartość bojową tych oddziałów 

(NZW)? 

- Moim zdaniem byli to źle wyszkoleni oraz niezdyscyplinowani 

żołnierze. Mieli wielkie pojęcie o 

sobie, a małe doświadczenie. Za to ludność 

21


Podlasia była bardzo przychylnie nastawiona do 

oddziałów narodowych. Bardziej niż do formacji 

AK. Bywało, że nie pozwalano żołnierzom stać na 

warcie, bo tę chciała pełnić miejscowa ludność. To 

jednak nie u nas - nie pozwalałem na to! Albo 

kładli nas do własnych łóżek, a sami spali gdzie 

popadło. Podejście było bardzo serdeczne. 

- Jaką miał Pan wtedy broń? 

- Wtedy, jako broń osobistą, miałem sowiecką 

tetetkę. 

- Następnie powrót do formującej się ponownie 

V Brygady? 

- Było to chyba 16 stycznia 1946 roku. Otrzymałem 

wtedy dowództwo patrolu. 

- „Chodził” Pan jako dowódca dziesięcioosobowego 

oddziału, który był bezpośrednią 

ochroną mjr. „Łupaszki”. Czyli byliście 

wyeliminowani z bezpośrednich działań? 

- Można tak powiedzieć, chociaż nie do końca tak 

było w rzeczywistości. Były dwa szwadrony - 

„Zeusa” (por. Leon Smoleński ) i „Żelaznego” 

(ppor. Zdzisław Badocha ), bo „Lufa” (ppor. 

Henryk Wieliczko) w zasadzie bez konkretnego 

przydziału, dochodził i odchodził - to tu, to tam. 

Spotykaliśmy się na koncentracjach, na które 

zawsze zmierzaliśmy w tym samym składzie - 

Komendant oraz ja z moim patrolem. Zdarzało 

się, że tamci (któryś ze szwadronów) 

„narozrabiali” gdzieś przed nami, a my 

wchodziliśmy w obławę przygotowaną na nich. 

Więc wpadaliśmy na taką obławę i prawie zawsze 

nas okrążali. Kiedyś koło Jabłonny weszliśmy w 

taką właśnie ekspedycję, zastawioną na któryś 

ze szwadronów. Poczekaliśmy do zmierzchu, 

okrążeni niejako w „trójkąt” - ze wszystkich stron. 

I wtedy poszliśmy w stronę, gdzie stały ich 

samochody i tyraliera. Tam już pojedynczo 

przeszliśmy między nimi. Wyraźnie słyszeliśmy 

rozmowy szoferów i żołnierzy. Przeskoczyliśmy 

ten kordon i dalej poszliśmy już razem. Wtedy oni 

zaczęli „czesać” ten rejon i się na pewno zdziwili, 

że tam nikogo nie było. 

Innym razem w Bartlu, też zostaliśmy otoczeni. A 

jak otoczeni, to trzeba się przebijać. Zaczęła się 

strzelanina i zauważyłem, że wiele kul idzie jakoś 

między gałęzie - znaczy się, żołnierze strzelali 

bardziej w niebo, a nie do nas. Ale patrzę - leży 

jakiś kapitan i trzyma pistolet. Nie strzelał do nas. 

Podchodzę i chcę mu zabrać tę broń, a on mówi, 

żeby mu go zostawić bo będzie miał przykrości, a 

on też jest z Wilna. Zapytałem w co jest ranny, a 

on odpowiedział, że w nogę. Zostawiłem mu ten 

pistolet i poszliśmy dalej. 

22 

- Jak wasz oddziałek był uzbrojony? 

- Mieliśmy jeden MG, trzy „szmajsery” - nie to nie 

były „szmajsery”, były to niemieckie „kałasznikowy”, 

nazywaliśmy je „derkacze” i reszta też 

miała automaty. 

- To mieliście superuzbrojenie? 

- Uzbrojenie było wystarczające. Ale komendant i 

„Lala” (Lidia Lwow) nic nie mieli. Byliśmy jednak 

ochroną i dlatego żadnej większej walki nie 

mogliśmy nawiązać. Mogliśmy się co najwyżej 

trochę „odgryźć”. Tak na przykład było koło 

Ostródy. Jak trafili na nasz ślad, to gonili za nami. 

My trochę „bzykniemy”, to oni zostają w tyle. Za 

chwilę znowu za nami. My trochę „bzykniemy” 

i znowu odskok. 

- Jakie były stosunki i relacje w tak małej grupie 

ludzi, bo przecież major, adiutant, „Lala” i patrol 

ochrony, to w sumie kilkunastu ludzi? 

- Komendant nie wtrącał się w ogóle do tego, co 

robiłem. Mówił mi na przykład: „Józiu! (bo zwracał 

się do mnie „Józiu”) Za miesiąc mamy być tu lub 

tu”. Ja więc wybierałem trasę i sposób jej 

pokonania. I tak było - od koncentracji do 

koncentracji. Nie było jakiegoś drylu. Tak na 

przykład, kiedyś, było to chyba w Prusach, 

mieliśmy wyznaczony cel marszu. Byliśmy już 

zmęczeni, więc popatrzyłem na mapę i 

stwierdziłem, iż drogami trzeba będzie dużo 

obchodzić. Postanowiłem, że pójdziemy na 

azymut, według kompasu. Okazało się, że były 

tam niezłe wertepy. Słyszę jak „stary” mówi: „Józio! 

Do cholery jasnej, gdzie ty nas prowadzisz?”. 

Pokazałem na mapie o ile krótsza jest ta droga. 

Powiedział na to: „No dobra, tylko więcej tak nie 

prowadź!”. 

- Czyli skończyło się bardziej żartem niż reprymendą? 

- Właśnie tak to bywało, pomimo, że „stary” był 

kawalerzystą i nie lubił chodzić! Był dobry, 

mógłbym nawet powiedzieć, że „uczuciowy”, 

chociaż już chyba trochę był wyczerpany 

nerwowo. 

- Jak wyglądało dowodzenie Brygadą? 

- Komendant chodził z którymś ze szwadronów, lub 

tylko z moim oddziałem, i nie ingerował w jego 

dowodzenie - dawał dowódcy całkowicie wolną 

rękę i - co należy podkreślić - był w stosunku do 

podwładnych całkowicie lojalny. 

- Oddział był niewielki - w jaki sposób radziliście 

sobie z różnego rodzaju zadaniami w okresie 

pomiędzy koncentracjami?


- Najważniejszą sprawą były warty. Ze względu na 

niewielką liczebność, były one dość uciążliwe. 

Zdarzało się czasami, byliśmy wszyscy tak 

zmęczeni, że komendant też musiał trzymać 

wartę! Widział, że nawet ja słaniałem się na 

nogach i wtedy stawał. Chciał stać! 

- Aż tak forsowne były Wasze marsze? 

- Przykładowo, kiedyś szliśmy przez trzy dni i trzy 

noce bez odpoczynku - spaliśmy w marszu. 

Nieraz było słychać jęknięcie, jak ktoś ze 

śpiących upadł. Takie marsze się zdarzały. 

- W jakim wieku byli Pana żołnierze? 

- Najczęściej byli to młodzi ludzie, w wieku od 

dwudziestu do dwudziestu kilku lat. Starsi słabo 

wytrzymywali trudy takiego życia. 

- 

Czy majorowi zdarzały się wybuchy złości, 

na przykład z powodu jakichś przewinień czy 

też z innych przyczyn? 

- Czasami coś tam krzyczał. Ale to raczej było tak, 

jakby krzyczał do siebie. Nie mogę nic 

powiedzieć jak było na Białostocczyźnie, bo tam 

byłem w szwadronie i nie miałem z nim zbyt 

częstego kontaktu. Ale na Pomorzu to raczej nie 

widziałem nic takiego. 

- Pytam o to dlatego, że dowódca ma zawsze 

dużą odpowiedzialność, a w tamtych 

warunkach była ona niejako podwójna, co za 

tym idzie - mocne obciążenia psychiczne. 

- Tak. On był mózgiem. Jednak najważniejszą 

rzeczą, najbardziej obciążającą, były sprawy 

personalne. Wtedy było za dużo „szarż”. 

Generalnie miał wyczucie do ludzi, potrafił 

dobrać najlepszych w danych warunkach. 

Pomimo to, nie wiadomo było jak, co i komu 

rozdzielić. Wszyscy chcieli iść „do władzy”. 

Pamiętam jak kiedyś, podczas przydziału 

d o w ó d z t w, s a m z w r ó c i ł e m u w a g ę 

komendantowi, że „Zeus”, który moim zdaniem 

raczej nie nadawał się na dowódcę szwadronu, 

dostał oddział, a taki „Leszek” (ppor. Olgierd 

Christa) nie miał żadnego przydziału. Wtedy 

komendant dał mu kilku ludzi i polecił dołączyć do 

„Żelaznego”, którego został zastępcą. 

- Major pozwalał na takie dyskusje? 

- Później tylko mi powiedział: „Józiu! Ty to jesteś 

taki antymilitarny!”. Jednak czasem pozwalał mi 

na podobne wypowiedzi. 

- Pan jakoś do tej „władzy” się nie pchał? 

- Mnie to nawet w harcerstwie zastępowym zrobili 

na siłę! Nie miałem takiej potrzeby. Na przykład u 

„Burego” też bardzo późno dostałem dowództwo 

3. drużyny. Ja się nie rwałem. Ale spostrzegłem, 

że trzeba się jednak trochę postarać, bo wtedy na 

warcie się nie stoi! (tutaj było trochę śmiechu). A 

zdarzało się, że dwie godziny się stało na warcie, 

kolejne dwie spało i znowu dwie na warcie!Amróz 

był czasami ostry! 

- Jak przebiegała, zapowiedziana jeszcze przez 

pierwszego dowódcę, Pańska kariera 

wojskowa? 

- Wtedy, gdy zjawiłem się w V Brygadzie, byłem w 

stopniu sierżanta podchorążego. Po przejściu do 

NZW dostałem awans na podporucznika, do 

którego to awansu nie przyznałem się mjr. 

„Łupaszce”, gdy znowu powróciłem pod jego 

komendę. Nie powiedziałem też, że u 

„Szczerbca” (por. Gracjan Fróg) dostałem Krzyż 

Walecznych. Świadkami byli tylko „Szczerbiec”, 

który mi to odznaczenie nadał oraz „Bury”. Pod 

koniec mojej bytności w Brygadzie, w 1946 roku, 

gdy siedziałem kiedyś z „Lufą” (ppor. Henryk 

Wieliczko) na werandzie jakiegoś domu na 

Pomorzu, podszedł do nas major i zwrócił się do 

nas: „no co, panowie oficerowie” i znacząco na 

mnie spojrzał. Jako że w tamtych warunkach 

często właśnie w taki sposób informowano nas o 

awansach, mogę jedynie się domyślać, że 

komendant zakomunikował nam o tym fakcie. 

Swojego wniosku awansowego ani rozkazu na 

piśmie nigdy nie widziałem. Prawdę powiedziawszy 

nie pasowało mi wyjść z oddziału ze 

stopniem oficerskim. Na tym skończyła się moja 

„kariera” w nielubianym wojsku. 

- Skąd pochodziło Wasze umundurowanie? 

- Głownie były to mundury kroju angielskiego. 

Kupowaliśmy je na targu. Czasami dostawaliśmy. 

Tego było wtedy dużo. 

Ryngraf noszony przez żołnierzy 

V Wileńskiej Brygady AK. 

23


- W jaki sposób dowódcy szwadronów 

informowali mjr. „Łupaszkę” o przebiegu 

swych działań? Czy miało to formę raportu? 

- Raczej nie. Ja w nich udziału nie brałem, ale były 

to najczęściej rozmowy. 

- Chciałbym się dowiedzieć czegoś o stosunku 

ludności cywilnej na Pomorzu do Was - 

przecież, w pewnym sensie, był to dla Was 

obcy teren? 

- Stosunek do nas był bardzo dobry. Tym bardziej, 

że za wszystko, co otrzymaliśmy, dobrze 

płaciliśmy. Między innymi przetrwaliśmy tam 

dzięki węgorzom i świetnemu chlebowi. Bo jak 

zjadło się pół węgorza i kawał chleba, to cały 

dzień można było chodzić. Za mięso, jajka, 

masło i węgorze płaciliśmy. Natomiast za chleb, 

krupy i ziemniaki nie brano pieniędzy. 

Przyjmowano nas bardzo dobrze. Bez tej 

pomocy nie byłoby możliwości tak długiego 

działania. Poza tym uważam, że nasze 

„chodzenie” miało też o wiele głębszy sens. 

Mieliśmy świadomość, że sami nie zwyciężymy, 

ale chodziło o przetrwanie i zaszczepienie w tej 

ludności przeświadczenia, że „czekajcie, jeszcze 

coś będzie...” Dawaliśmy nadzieję. 

- Jak ocenia Pan teren Pomorza, Borów 

Tucholskich w Waszych działaniach? 

- W zasadzie tereny te słabo nadawały się do 

działań partyzanckich. Lasy były gęsto 

poprzecinane duktami i przesiekami, co dawało 

dobry wgląd na większe odległości. Łatwo było 

zobaczyć idących ludzi czy tym bardziej cały 

oddział. Tak to wygląda w lasach, które od dawna 

są w zasadzie plantacjami drzew. O wiele lepiej 

było na Wileńszczyźnie czy w Prusach. 

- A sprawy damsko-męskie? Przecież byliście 

młodymi chłopakami, a na kwaterach 

spotykaliście młode, ładne dziewczyny? 

- Pewnie. Zawiązywały się czasami jakieś sympatie, 

ale nigdy nic „na siłę”. Przeważnie 

sympatie te były przelotne, chyba że kiedyś się 

tam wracało. Ale specjalnie człowiek tam nie 

leciał, żył raczej jak zakonnik. 

- Mobilność V Brygady wzrosła, gdy powszechnie 

zaczęliście używać pojazdów do 

przyjazdu i odskoku z miejsca akcji. Skąd 

braliście środki transportu? 

- W czasach wileńskich zgrupowania miały swoją 

kolumnę samochodową, natomiast w tak 

zwanym okresie białostockim i pomorskim, 

samochodybyłyrekwirowane przed każdą akcją. 

24 

Często, gdy rekwirowaliśmy samochody 

osobowe, to ludzie oddawali je z sympatią. 

Kiedyś rekwirowaliśmy wanderera, a właściciel 

mówi, że daleko nim nie zajedziemy, bo coś tam w 

nim stuka. I faktycznie, po półgodzinie oddaliśmy 

go właścicielowi, gdyż nie dało się nim jechać. 

- A jak to było z tą znaną akcją, kiedy patrol 

dywersyjny pod Pana dowództwem zapędził 

się na południowo-zachodnie rubieże, 

rozszerzając tym zasięg działania Brygady 

prawie na całą ówczesną Polskę? 

- Razem z „Markiem” (Józef Piątek?), „Lolkiem” (?) 

oraz „Mamutem” (?) pojechaliśmy zarekwirowanym 

w Borach Tucholskich mercedesem na 

drugi koniec Polski. Byliśmy wtedy w Kłodzku, 

Wałbrzychu, Wrocławiu. Zrobiliśmy swoją 

„robotę” czyli zdobyliśmy pieniądze dla Brygady. 

Przecież, gdy oddział wychodził w teren to 

potrzebne są pieniądze i naszym zadaniem było 

ich zdobycie! 

- Jak zakończyła się ta wyprawa? 

- Wróciliśmy szczęśliwie... we dwóch - po drodze 

mieliśmy bardzo niebezpieczne zdarzenia. Po 

pierwsze wpadł „Mamut”, który pojechał do 

warsztatu z samochodem, a tam już na niego 

czekało UB. Ja z kolei miałem aparat 

fotograficzny i chciałem wywołać film oraz 

załatwić nowe błony do niego. Więc w drodze 

powrotnej zajechaliśmy do Bydgoszczy, do 

znajomej rodziny Siemaszków, którzy mieli 

zakład fotograficzny. Jak się okazało był tam 

kocioł. Wpadł „Lolek” (odsiedział cztery lata), a 

mnie udało się jakoś stamtąd „skoczyć”. 

Tymczasem „Marek” czekał z walizką pieniędzy 

na stacji kolejowej. I już we dwójkę dotarliśmy do 

Borów Tucholskich, do majora „Łupaszki”. 

- Powiedział Pan, że posiadał aparat fotograficzny. 

Ale w takim razie, dlaczego jest tak 

mało zdjęć (znalazłem dwa czy trzy), na 

których można by Pana zobaczyć? 

- Bo ja zdjęcia robiłem, a sam do nich mało 

pozowałem. Na Wileńszczyźnie też przecież 

zrobiłem bardzo dużo zdjęć, a ja tam mało 

miejsca zajmowałem. Jednak mam trochę zdjęć z 

tego okresu. Nasza znajoma, z tego zakładu fotograficznego 

w Bydgoszczy, wywołała nam dużo 

błon, z których była zrobiona pokaźna ilość 

odbitek. Ale chyba ktoś mi je ukradł, bo 

większości z nich nie mam. 

- Kiedy drogi sierżanta/podporucznika 

„Jastrzębia” i V Brygady Wileńskiej rozeszły 

się? 

- Przed kolejną koncentracją, bodajże w sierpniu 

1946 roku. Już wcześniej poprosiłem majora o 

zwolnienie, żebym, przy sprzyjających okolicznościach,mógł 

dokończyć naukę.Nibymiałem


skończoną szkołę ale nie zdążyłem odebrać 

świadectwa. Musiałem powtarzać ostatnią, 

czwartą klasę i zaraz później chciałem iść do 

liceum. I aby tego dokonać, postanowiłem udać 

się do Lublina, do przebywających tam rodziców. 

- Pamięta Pan w jakim momencie składana 

była ta prośba o zwolnienie ze służby? 

- Dokładnie pamiętam w jakich okolicznościach to 

się odbyło. Akurat maszerowaliśmy do nowego 

miejsca postoju, a docelowo z zamiarem 

przeprawienia się na drugą stronę Wisły. Jak 

zwykle pojedynczo - tym razem na początku 

szedł „stary”, a ja na samym końcu. W pewnym 

momencie podszedł do mnie łącznik i mówi, że 

„Żelazny”, który był bardzo lubiany przez 

komendanta, nie żyje. Informacja ta przyszła 

późno, wiele dni po jego śmierci. Powiedziałem 

mu, żeby poszedł na czoło kolumny i sam 

zameldował o tym majorowi. Za jakieś piętnaście 

minut podchodzę do mjr. „Łupaszki” i mówię, że 

jak tak dalej pójdzie to wystrzelają nas jak kaczki. 

Zaproponowałem, żeby najmniej spalonych 

zwolnić, a zostawić trzydziesto-czterdziestoosobowy 

oddział z tych najbardziej zagrożonych 

i przejść na „tamtą” stronę. Zrobił jeszcze z 

dwadzieścia kroków i powiedział: „Wiesz Józiu! 

Ja mam swoje obowiązki, jestem dowódcą, a 

poza tym zanosi się na III wojnę światową!” 

I wtedy poprosiłem o zwolnienie. Powiedziałem, 

że nie tutaj oczywiście, tylko na którymś postoju 

po przeprawie, która była najbardziej przecież 

niebezpieczna. 

- Co Pan zrobił ze swoją bronią? 

- Miałem wówczas walthera P-38 i oddałem go 

„Lufie”, a tetetkę wziąłem z sobą. Rozstałem się z 

nią dopiero w Warszawie. 

- Czy po odejściu z oddziału ujawnił się Pan? 

- Nie. Nie od razu. Ujawniłem się dopiero jak 

chodziłem do pierwszej klasy liceum, czyli 

dopiero w 1947 roku. Jakbym się nie ujawnił, to 

by mnie raz, dwa „wyjęli”. Musiałem napisać swój 

życiorys, co zrobiłem, nie ujawniając żadnych 

ważniejszych szczegółów. Do tej pory mam ten 

dokument „ujawnienia”. 

Zjazd żołnierzy AK w Gdańsku w 1996 (?) roku. Od lewej: 

„Marek”, „Mamut”, „Jastrząb” i „Lolek” - członkowie patrolu 

dywersyjnego, który „wyskoczył” na akcję zdobycia pieniędzy 

dla V Brygady aż pod Wrocław i Wałbrzych. 

- To nie był koniec Pańskich kontaktów z 

oddziałem? 

- Gdy miałem przystąpić do matury, przyszedł do 

mnie „Lufa” i pyta się czy moja deklaracja, 

złożona „staremu” przed odejściem, że gdyby 

znowu trzeba było stanąć z bronią to ja stanę, jest 

nadal aktualna. Odpowiedziałem, że oczywiście - 

tym bardziej, że nie za bardzo chciało mi się 

uczyć do matury. Było to w czasie, gdy major 

podjął decyzję o przedarciu się przez granicę. 

Gdy kilka dni później poszedłem na umówione 

spotkanie do mieszkania „Lufy”, jego matka 

powiedziała mi, że przed chwilą było tu UB. 

Włosy stanęły mi dęba. Bo co innego w walce, a 

tutaj i tak by mi nie uwierzyli, że nie miałem w 

zasadzie z oddziałem żadnego kontaktu. Szybko 

się wycofałem i dopiero później się 

dowiedziałem, jak tam przebiegały aresztowania. 

- Kiedy dowiedział się Pan o tym, że niektórzy z 

kolegów w późniejszym okresie, to jest po 

ujawnieniu lub aresztowaniu, współpracowali 

z UB? 

- Dowiedziałem się o tym ostatnio - gdy miałem 

wgląd do archiwów. Chociaż już wcześniej były 

pewne oznaki, ale ich odpowiednio nie 

zinterpretowałem. 

- ??? 

- Na przykład, gdy w 1976 roku wyszedłem z 

więzienia, spotkałem „Mamuta” i „Leszka”, którzy 

zaproponowali mi, abyśmy zrobili skok na bank. 

Zapytałem: „Dla kogo mają być te pieniądze?”. 

Oni powiedzieli, że „dla nas”. Zdecydowanie 

odmówiłem i powiedziałem: „Róbcie sami!”. Ja 

zdobywałem pieniądze dla oddziału, a nie dla 

siebie. Jak się ostatnio dowiedziałem chcieli, 

abym podczas napadu wpadł. Olgierd tłumaczył 

swoją współpracę tym, że grozili mu śmiercią. A 

to, że „Mamut” współpracował, to wiedziałem 

wcześniej - ale on niewiele wiedział i nigdy nic nie 

widział. Nie rozumiem tego, bo przecież jak to by 

miało być - ja bym używał życia, a ci, których bym 

wskazał mieliby siedzieć w więzieniach? 

- Siedział Pan w więzieniu do 1976 roku? 

- Odsiedziałem 16 i pół roku. 

- Przecież „Jastrząb” się ujawnił i został objęty 

tak zwaną amnestią? 

- Rzeczywiście - na jakiś czas dano mi spokój, ale 

na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych 

na fali tzw. „afer gospodarczych”, 

wrobiono mnie w jedną z nich. Z tego co wiem, 

25

Historia 

były plany abym dostał wyrok śmierci. 

Ostatecznie trzymany byłem przez pięć lat „w 

śledztwie” i dopiero wtedy, przez cały ten czas 

zbierali „dowody” przeciwko mnie. Wtedy, gdy 

byli gotowi, odbyła się „sprawa przed sądem”. 

Najśmieszniejsze, że w chwili aresztowania ja 

już od dwóch lat nie pracowałem w 

przedsiębiorstwie i byłem z nim całkowicie 

rozliczony. Na podstawie spreparowanych 

dowodów zapadł wyrok. Wyszedłem w 1976 

roku. Aktualnie oczekuję na kasację tego wyroku 

- sprawa jest w toku. 

- Czyli jednak komuniści zemścili się po wielu 

latach? Czy pozostały po Waszej działalności 

jakieś pamiątki, które można by wykorzystać 

do urządzenia wystawy czy może muzeum? 

- Chyba już niewiele. Ja swoje pamiątki przekazuję 

i namawiam innych swoich kolegów, aby robili to 

samo. Cały czas coś, gdzieś odnajdujemy. 

Myślę, że dużą robotę na Podlasiu i w 

Białostockim zrobił „Zygmunt” (mjr Zygmunt 

Błażejewicz). Już przyniosła ona i możliwe, że w 

przyszłości przyniesie dużo korzyści. Poza tym 

działają teraz różne grupy oraz indywidualni 

ludzie, którzy chcą jak najwięcej zachować z 

tamtych wydarzeń dla przyszłych pokoleń. 

Bardzo prężnie działa, na przykład, fundacja 

„Pamiętamy” uwieczniająca działania 

antykomunistycznego podziemia w różnych 

częściach kraju. Robi dobrą robotę. 

- Czy teraz, po sześćdziesięciu latach, przez 

większość których Was opluwano i odsądzano 

od czci i wiary, czuje Pan chociaż 

trochę satysfakcji, że jednak tamte Wasze 

wybory były słuszne? 

- Naturalnie. Gdyby trzeba było to jeszcze raz zrobić, 

bez namysłu postąpiłbym tak samo! 

- Serdecznie dziękuję za tę wielce ciekawą i pouczającą 

rozmowę! 

26 

Józef Bandzo - Bory Tucholskie, lipiec 2009. 

Rozmawiał: Grzegorz Polikowski 

Poezja 

Henryk Radej 

Preludium 

stroiciel jeszcze się znęca 

chrzęści żwir 

myśli żądlą jak natrętna osa 

filmowe światło liże twarz 

na tle zieleni mój biały golf 

ostro rani kadr 

dym pośród róż 

filmuj to, filmuj swoim trzecim okiem 

pisz nieudolnym językiem chłodnych ujęć 

na dysku pamięci 

czego nie widzi grupa Azjatów 

obwieszona elektroniką 

w samo południe letniej niedzieli 

w Łazienkach 

spiesz się, spiesz, bo zaraz poić będą 

Chopina kawą z papierowych kubków 

zasłodzą czekoladą firmy eWedel 

obwieszczą plakatowy odLot 

i runie miasto zza muru drzew 

oślepną złudzenia 

zerwie się film 

w rytm akordów zatupie lęk 

o jutro 

o jesień 

o sens 

ten sam co wtedy gdy On 

wstrząsany dreszczem ledwie muskał 

klawisze na Majorce 

moje preludium dopiero się zaczyna 

Warszawa, wrzesień 2000

Muzyka Muzyka 

Henryk Radej 

. 

... mój Chopin 

Trwa Międzynarodowy Rok Chopinowski. 

Na początku lutego br. media doniosły, że 

„entuzjastyczną owacją zakończył się koncert 

Rafała Blechacza w rzymskim audytorium Parco 

della Musica, który zainaugurował obchody Roku 

Chopinowskiego we Włoszech. Artysta wykonał II 

Koncert Fortepianowy f-moll Chopina, a cierpliwość 

długo bijących brawa słuchaczy, oczarowanych 

wirtuozerią Blechacza, została wynagrodzona 

dwoma bisami". Ciekawe - jakimi? Tego już nie 

odnotowano. 

W Polsce Chopin powszechnie uważany był 

i jest nadal za muzyka nudnego, przy którym 

najlepiej uciąć sobie drzemkę. Duch romantyzmu 

uleciał gdzieś z biegiem czasu - ostał się tylko ckliwy 

sentymentalizm, będący oznaką taniej polskości: 

wierzby, bociany i... Chopin. Ostatecznie 

„zamęczyły” Chopina różne dęte akademie 

rocznicowe „ku czci” wszelakiej. Słuchanie Chopina 

dla samej przyjemności było kiedyś nie lada 

wyczynem towarzyskim i swego rodzaju 

konspiracją. Albo należało się do elity, albo było 

się… snobem. W mojej okolicy elity nie było. 

Zaczynałem jako snob, który nie za bardzo wiedział, 

o co chodzi, ale czułem, że w tej muzyce „coś” jest. 

Istnieją dwie wersje daty narodzin Fryderyka 

Chopina: 22 lutego 1810 - według metryki chrztu, 

sporządzonej kilka tygodni po urodzeniu i 1 marca 

1810, o której dowiadujemy się z korespondencji 

artysty i jego matki. W tej całej historii nie 

najważniejszy jest dzień narodzin, tylko to, co 

potem wydarzyło się w życiu Fryderyka. Ówczesne 

konteksty historyczne i przeżycia osobiste Mistrza 

dopełniły reszty. Zagadką jest dziś, dlaczego 

(oprócz Polaków) utwory Chopina najlepiej 

wykonują Japończycy i Chińczycy, a nawet 

Wietnamczycy. Oczywiście, wśród mistrzów 

fortepianu są też Rosjanie jak iAmerykanie. 

Wystarczy prześledzić historię Międzynarodowego 

Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina, 

który jest jednym z najstarszych i najbardziej 

prestiżowych konkursów muzycznych na świecie. 

Co pięć lat odbywa się w Warszawie. Najbliższy - 

jesienią tego roku. 

Był rok 1975, rozpoczynałem studia, gdy 

nocami w akademiku przyszło mi podsłuchiwać 

(pod kołdrą!) z przenośnego tranzystora relacji z 

przebiegu IX Międzynarodowego Konkursu 

Pianistycznego. Wtedy jego zwycięzcą został 

Krystian Zimerman. Wybuchła euforia w kręgach 

muzycznych i… patriotycznych. Znów Polak 

triumfuje (ostatnio - Harasimowicz w 1955), a w 

dodatku - jakże podobny z wyglądu do Chopina! 

Kilka analogowych płyt z nagraniami Zimermana 

mam do dziś. Potem zaczęły ukazywać się „Dzieła 

wszystkie” Chopina, które z czasem skompletowałem 

- też analogi. A potem nadszedł 

historyczny rok 1980 i X Międzynarodowy 

Konkursu Pianistyczny! 

Odbywałem wtedy służbę wojskową, 

obowią-zującą wówczas po studiach. Wypadło mi 

sześć ostatnich miesięcy drugiego półrocza 

odsłużyć w Warszawie. Do obiadu jakoś 

wytrzymywałem w koszarach, a potem w hoteliku 

przy Chełmskiej szybko wskakiwałem w cywilne 

ciuchy i... na Warszawę! Ech, wtedy to się działo - 

nie tylko na ulicach. To była impreza! Chodziłem na 

prze-słuchania konkursowe prawie przez trzy 

tygodnie. Bliżej finału było już ciężko z wejściem i 

biletami, ale wtedy kojarzyłem już wszystkich 

najważniejszych, o których się mówiło. 

Uczestnikiem konkursu, który najmocniej utkwił mi 

w pamięci i pozostawał w trakcie konkursu 

ulubieńcem publiczności był Ivo Pogorelić z 

Jugosławii. Nie zdobył on żadnej z głównych 

nagród, odpadając w trzecim etapie. 

Konserwatywnie nastawione jury nie dopuściło go 

do etapu finałowego, gdyż jego interpretacje 

zbytnio odbiegały od kanonu wykonawczego, a 

nawet nie stroniły podobno od błędów tekstowych. 

Na znak protestu jurorka Martha Argerich, która 

wcześniej określiła Pogorelića jako geniusza, 

zrezygnowała z uczestnictwa w jury. Pamiętam 

tego młodzika-wirtuoza z bujną czupryną; mnie się 

podobało to jego granie - trochę na jazzowo, trochę 

romantycznie, skandalizująco. No i ta jego typowo 

zachodnia kamizelka szaro-czerwona - wówczas 

obiekt marzeń nastolatków. Zapamiętałem też 

brylującego Bogusława Kaczyńskiego, którego w 

kuluarach i na holu filharmonii obskakiwały 

piszczące licealistki, a on dowcipkował i rozdawał 

jak gwiazda setki autografów. Wysoki, młody, 

delikatny, blady w nieskalanej białej koszuli - 

zawsze z muchą i czarną reporterską torbą 

przewieszoną przez ramię, która trochę nie 

pasowała do tego obrazka. 

W 1980 roku triumfował Wietnamczyk Dang 

Thai Son - zdobywca I nagrody oraz laureat nagród 

27

Muzyka Poezja 

specjalnych: za najlepsze wykonanie mazurków, 

poloneza oraz koncertu fortepianowego. W trakcie 

trwania tego konkursu zmarł jego inicjator, profesor 

Jerzy Żurawlew. Program i wejściówki do 

filharmonii na tamte koncerty przechowuję do dziś. 

I wreszcie Rafał Blechacz, który w 

październiku 2005 roku został zwycięzcą XV 

Konkursu Chopinowskiego. Pianiście przyznano 

też nagrody za najlepsze wykonanie mazurków, 

poloneza, sonaty i koncertu. Rok później kupiłem 

kilka płyt z jego nagraniami - nie tylko 

konkursowymi. A potem spotkałem unikatowe 

wydanie pt. „To, co najpiękniejsze”, czyli „The very 

best of Chopin” - 2 CD z dodatkiem 24 karatowego 

złota - jeśli wierzyć w to, co na nich napisane. Płyty 

faktycznie pobłyskują złotem, a dźwięk przy 

odtwarzaniu jest idealny. Wśród pianistów są: 

Paleczny, Kenner, Wolanin, Szebanowa... Pieśni 

wykonują m. in. Teresa Żylis-Gara i Ewa Podleś. 

Znajomy namawia mnie jeszcze do kupienia 

specjalnego odtwarzacza ze złotymi kablami do 

kolumn głośnikowych. Niestety, nie uczynię tego 

nawet dla muzyki Chopina z prozaicznych 

powodów. Koszt takiego sprzętu waha się w 

granicach średniej klasy auta. Słucham więc 

pozłacanej płyty przez miedziane kable i nie czuję 

dyskomfortu. 

Mimo światowego rozmachu obchodów, u 

nas jakby ciszej „nad tą muzyką”. Nie słyszę 

Chopina w radiu ani w TV. Natomiast w salonie 

muzycznym znalazłem kilka znakomitych płyt z 

muzyką Fryderyka w wykonaniu samych tuzów 

p i a n i s t y k i : Z i m e r m a n a , S z e b a n o w e j , 

Małcużyńskiego, Ohlssona, Blechacza i paru 

jeszcze innych. Niektóre z nich to piękne wydania 

okazjonalne na ten szczególny rok. Bazy 

internetowe pozwalają odnaleźć archiwalne 

nagrania i wskrzesić wspomnienia sprzed lat, 

nawet te 19-letniego Krystiana Zimermana z 1975 

roku, który jest najbliższy mojemu pokoleniu. Od 

dobrych kilku lat jest on „obywatelem świata”. 

Koncertuje w wielu krajach i jest uznawany za 

jednego z najwybitniejszych pianistów. W kwietniu 

2009 na koncercie w Los Angeles zapowiedział, że 

jest to jego ostatni występ w USA, ze względu na 

politykę zagraniczną tego kraju. Teraz ma z tego 

powodu jakieś poważne kłopoty z koncertowaniem. 

A szkoda, bo to duża strata dla melomanów, 

zwłaszcza dla Polonii. 

Podczas letnich wypadów do Warszawy, 

kiedy tylko mam okazję, staram się wstąpić do 

Łazienek Królewskich, aby w niedzielne 

popołudnia posłuchać pośród róż muzyki Chopina. 

Często wykonawcy są mi obcy i egzotyczni, ale 

muzyka zawsze swojska i bliska sercu. 

28 

Henryk Radej 

Norwid Cyprian Kamil 

Fortepian Szopena 

Do Antoniego C ............. 

La musique est une chose étrange! 

Byron 

Làrte? ... cèst làrt - et puis, voilà 

tout. 

Béranger 

I 

Byłem u Ciebie w te dni przedostatnie 

Nie docieczonego wątku -- -- 

-- Pełne, jak Mit, 

Blade, jak świt... 

-- Gdy życia koniec szepce do początku: 

„Nie stargam Cię ja -- nie! -- Ja, u-wydatnię!...” 

II 

Byłem u Ciebie w dni te, przedostatnie, 

Gdy podobniałeś -- co chwila, co chwila -- 

Do upuszczonej przez Orfeja liry, 

W której się rzutu-moc z pieśnią przesila, 

I rozmawiają ze sobą struny cztéry, 

Trącając się, 

Po dwie -- po dwie -- 

I szemrząc z cicha: 

„Zacząłże on 

Uderzać w ton?... 

Czy taki Mistrz!... że gra... choć -- odpycha?...” 

III 

Byłem u Ciebie w te dni, Fryderyku! 

Którego ręka... dla swojej białości 

Alabastrowej -- i wzięcia -- i szyku -- 

I chwiejnych dotknięć jak strusiowe pióro -- 

Mięszała mi się w oczach z klawiaturą 

Z słoniowej kości... 

I byłeś jako owa postać, którą 

Z marmurów łona, 

Niźli je kuto, 

Odejma dłuto 

Geniuszu -- wiecznego Pigmaliona! 

IV 

A w tym, coś grał -- I co? zmówił ton -- I co? powié, 

Choć inaczej się echa ustroją, 

Niż gdy błogosławiłeś sam ręką Swoją 

Wszelkiemu akordowi -- 

A w tym, coś grał: taka była prostota 

Doskonałości Peryklejskiej, 

Jakby starożytna która Cnota, 

W dom modrzewiowy wiejski 

Wchodząc, rzekła do siebie:

Poezja Poezja 

„Odrodziłam się w niebie 

I stały mi się arfą -- wrota, 

Wstęgą -- ścieżka... 

Hostię -- przez blade widzę zboże... 

Emanuel już mieszka 

Na Taborze!” 

V 

I była w tym Polska, od zenitu 

Wszechdoskonałości dziejów 

Wzięta, tęczą zachwytu -- -- 

Polska -- przemienionych kołodziejów! 

Taż sama, zgoła, 

Złoto-pszczoła!... 

(Poznał-ci-że bym ją -- na krańcach bytu!...) 

VI 

I -- oto -- pieśń skończyłeś -- -- I już więcéj 

Nie oglądam Cię -- -- jedno -- słyszę: 

Coś?... jakby spór dziecięcy -- -- 

-- A to jeszcze kłócą się klawisze 

O niedośpiewaną chęć: 

I trącając się z cicha, 

Po ośm -- po pięć -- 

Szemrzą: „Począłże grać? Czy nas odpycha??...” 

VII 

O Ty! Co jesteś Miłości-profilem 

Któremu na imię Dopełnienie: 

Te -- co w Sztuce mianują stylem, 

Iż przenika pieśń, kształci kamienie... 

O! Ty -- co się w Dziejach zowiesz Erą, 

Gdzie zaś ani historii zenit jest, 

Zwiesz się razem: Duchem i Literą, 

I „Consummatum est”... 

O! Ty -- Doskonałe-wypełnienie, 

Jakikolwiek jest Twój, I gdzie?... znak... 

Czy w Fidiasu? Dawidzie? Czy w Szopenie? 

Czy w Eschylesowej scenie?... 

Zawsze -- zemści się na tobie: BRAK!... 

-- Piętnem globu tego -- niedostatek: 

Dopełnienie?... go boli!... 

On -- rozpoczynać woli 

I woli wyrzucać wciąż przed się -- zadatek! 

-- Kłos?... gdy dojrzał jak złoty kometa, 

Ledwo że go wiew ruszy, 

Deszcz pszenicznych ziarn prószy, 

Sama go doskonałość rozmieta... 

VIII 

Oto -- patrz, Fryderyku!... to -- Warszawa: 

Pod rozpłomienioną gwiazdą 

Dziwnie jaskrawa -- -- 

-- Patrz, organy u Fary; patrz! Twoje gniazdo: 

Owdzie -- patrycjalne domy stare 

Jak Pospolita-rzecz, 

Bruki placów głuche I szare, 

I Zygmuntowy w chmurze miecz. 

IX 

Patrz!... z zaułków w zaułki 

Kaukaskie się konie rwą 

Jak przed burzą jaskółki, 

Wyśmigając przed pułki, 

Po sto -- po sto -- -- 

-- Gmach zajął się ogniem, przygasł znów, 

Zapłonął znów -- -- I oto -- pod ścianę 

Widzę czoła ożałobionych wdów 

Kolbami pchane -- -- 

I znów widzę, acz dymem oślepian, 

Jak przez ganku kolumny 

Sprzęt podobny do trumny 

Wydźwigają... runął... runął -- twój fortepian! 

X 

Ten!... co Polskę głosił, od zenitu 

Wszechdoskonałości Dziejów 

Wziętą, hymnem zachwytu -- -- 

Polskę -- przemienionych kołodziejów; 

Ten sam -- runął -- na bruki z granitu! 

-- I oto: jak zacna myśl człowieka, 

Poterany jest gniewami ludzi, 

Lub jak -- od wieka 

Wieków -- wszystko, co zbudzi! 

I -- oto -- jak ciało Orfeja, 

Tysiąc Pasyj rozdziera go w części; 

A każda wyje: „Nie ja!... 

Nie ja” -- zębami chrzęści -- -- 

* 

Lecz Ty? -- lecz ja? -- uderzmy w sądne pienie, 

Nawołując: „Ciesz się, późny wnuku!... 

Jękły-- głuche kamienie: 

Ideał -- sięgnął bruku” -- -- 

29

Poezja Poezja 


To Przyjaciel... 

To Przyjaciel. Ciągle wracasz pamięcią 

do tego poranka zimą. 

Tyle lat już wierzyłeś, wiedziałeś na pewno, 

a jednak nie możesz wyjść z podziwu. 

Pochylony nad lampą, 

w snopie światła wysoko związanym, 

nie podnosząc swej twarzy, bo po co - 

- i już nie wiesz, czy tam, tam daleko widziany, 

czy tu w głębi zamkniętych oczu - 

Jest tam. A tutaj nie ma nic prócz drżenia, 

oprócz słów odszukanych z nicości - 

ach, zostaje ci jeszcze cząstka tego zdziwienia, 

które będzie całą treścią wieczności. 

30 

Fragmenty poematu „Kamieniołom”: 

(…) 

Dłonie są krajobrazem serca. Dłonie pękają nieraz 

jak wąwozy, którymi się toczy nieokreślony żywioł. 

Te same dłonie, które człowiek wówczas dopiero otwiera, 

gdy nasycone są trudem 

i widzi, że przez niego jednego inni ludzie spokojni już idą. 

Dłonie są krajobrazem. Gdy pękną, to wtedy w ranach 

wzbiera fizyczny ból, rwący swobodnie jak strumień. 

Ale człowiek nie myśli o bólu. 

Ból sam jeszcze nie jest wielkością, 

a swej właściwej wielkości on po prostu nazwać nie umie. 

(…) 

Przecież nie tylko ręce opadają ciężarem młota, 

nie tylko wzbiera tors i mięśnie kształtują swój styl 

ale przez pracę jego myśli głębokie wiodą, 

by się wiązać zmarszczkami na czole, 

by się wiązać wysoko nad głową ostrym łukiem ramion i żył. 

Gdy więc tak się na chwilę przemieni w przekrój gotyckiej budowli, 

który przenika zrodzony z jego myśli i oczu pion 

to nie jest tylko profil! 

to nie jest tylko postać między kamieniem a Bogiem 

skazana na wielkość i błąd! 

Za tę chwilę... 

Za tę chwilę pełną śmierci dziwnej, 

która w wieczność niezmierną opływa, 

za dotknięcie dalekiego żaru, 

w którym ogród głęboki omdlewa. 

Zmieszały się chwila i wieczność, 

kropla morze objęła - 

opada cisza słoneczna 

w głębinę tego zalewu. 

Czyż życie jest falą podziwu, falą wyższą niż śmierć? 

Dno ciszy, zatoka zalewu - samotna ludzka pierś. 

Stamtąd żeglując w niebo 

kiedy wychylisz się z lodu, 

miesza się szczebiot 

dziecięcy - i podziw. 

Mysterium Meum Mihi 

Pan, gdy się w sercu przyjmie, jest jak kwiat, 

Spragniony ciepła słonecznego. 

Więc przypłyń, o światło z głębin niepojętego dnia 

I oprzyj się na mym brzegu. 

Płoń nie za blisko nieba 

I nie za daleko 

Zapamiętaj, serce, to spojrzenie. 

W którym wieczność cała ciebie czeka. 

Schyl się, serce, schyl się, słońce przybrzeżne, 

Zamglone w głębinach ócz, 

Nad kwiatem niedosiężnym, 

nad jedną z róż. 

Aż dotąd doszedł Bóg i zatrzymał się krok od nicości, 

Tak blisko naszych oczu. 

Zdawało się sercom otwartym, zdawało się sercom 

prostym, 

Że zniknął w cieniu kłosów. 

A kiedy uczniowie łaknący łuskali ziarna pszenicy, 

Jeszcze głębiej zanurzył się w łan. 

- uczcie się , proszę, najmilsi, ode mnie tego ukrycia. 

Ja, gdzie ukryłem się , trwam. 

Powiedzcie, kłosy wyniosłe, czy wy nie wiecie, 

Gdzie się zataił ? 

Gdzie Go szukać - kłosy, powiedzcie, 

Gdzie go szukać w tym urodzaju ?

Poezja Reportaż 


Uwielbiam cię... 

Uwielbiam cię, siano wonne, bo nie znajduję w tobie 

dumy dojrzałych kłosów. 

Uwielbiam cię, siano wonne, któreś tuliło w sobie 

Dziecinę bosą. 

Uwielbiam cię, drzewo surowe, bo nie znajduję skargi 

w twoich opadłych liściach. 

Uwielbiam cię, drzewo surowe, boś kryło Jego barki 

w krwawych okiściach. 

Uwielbiam cię, blade światło pszennego chleba, 

w którym wieczność na chwilę zamieszka, 

podpływając do naszego brzegu 

tajemną ścieżką. 

Poezje Karola Wojtyły © Copyright for the Polish 

by Wydawnictwo Św. Stanisława B.M. 

Kraków 2010 r. 


Aleksandra Anna Janeczek 

ZKrasnegostawu 

na pogrzeb Ojca 

Świętego 

Dnia 2 kwietnia 2005 roku o godzinie 21 

minut 37 umiera w Watykanie Ojciec Święty Jan 

Paweł II. Ciszę nadchodzącej w Polsce nocy 

przerywa, jak kraj długi i szeroki, bicie dzwonów. W 

kościołach pełnych ludzi modlących się o zdrowie 

chorego Papieża, na wieść o Jego śmierci rozlega 

się szloch. Zapali się zaraz tysiące zniczy. W 

następnych dniach w Krasnymstawie pojawiają się 

plakaty zapowiadające uroczystości upamiętniające 

Wielkiego Polaka. Władze miasta, 

powiatu, duchowieństwo, instytucje, szkoły, 

młodzież, wszyscy wierni chcą złożyć hołd. 

Niestety, żadna parafia w Krasnymstawie 

nie organizuje pielgrzymki do Rzymu na 

uroczystości pogrzebowe. Decyzja wyjazdu 

zapada nagle, po przypadkowym usłyszeniu 

komunikatu w chełmskim radiu Bon Ton. 

Dołączamy z córką Aleksandrą do chełmskich 

pielgrzymów. Jesteśmy jedyni z Krasnegostawu. 

Z wolna słowom odbieram blask... 

Z wolna słowom odbieram blask, 

spędzam myśli jak gromadę cieni, 

- z wolna wszystko napełniam nicością, 

która czeka na dzień stworzenia. 

To dlatego, by otworzyć przestrzeń 

dla wyciągniętych Twych rąk, 

to dlatego, by przybliżyć wieczność, 

w którą byś tchnął. 

Nie nasycony jednym dniem stworzenia, 

coraz większej pożądam nicości, 

aby serce nakłonić do tchnienia 

Twojej Miłości. 

Inicjatorami wyprawy są dwie parafie - w Świerżach 

i Dorohusku. Wyjeżdżamy 6 kwietnia wcześnie 

rano dwoma autobusami. Bliżej granicy z Czechami 

coraz więcej autokarów. Podobnie jak nasze, mają 

za przednią szybą, duże zdjęcie Papieża 

naznaczone kirem. Drogi wszystkich prowadzą do 

Rzymu. Wiatr szarpie małymi wstążkami w 

kolorach żółtym i czarnym, przyczepionymi do 

lusterek i anten prawie wszystkich aut. Dużo 

prywatnych polskich samochodów, nietrudno 

zorientować się, że także jadą do Wiecznego 

Miasta. Komunikaty, które podaje radio, wzbudzają 

wśród pasażerów niepokój. Przed Rzymem miał 

utworzyć się 130 kilometrowy korek. Czy w ogóle 

tam zdołamy dotrzeć, skoro ma przyjechać 4 może 

5 milionów pielgrzymów? Pozytywne zaskoczenie. 

Na drodze do Rzymu nie ma większego tłoku, o 

korkach nie ma mowy. Katastroficzne zapowiedzi 

mediów specjalnie nadaje włoska policja, aby 

odstraszyć rzesze chętnych do uczestniczenia w 

pogrzebie. Ku naszemu zdumieniu swobodnie 

wjeżdżamy do centrum Wiecznego Miasta. 

Zatrzymujemy się niedaleko Piramidy, obok 

dworzec kolejowy, którego nazwa przywodzi na 

myśl starożytny port w Ostii. Do Watykanu jest stąd 

31

Reportaż Reportaż 

kilka kilometrów. Komunikaty radiowe, mówią o 

rychłym zamknięciu placu św. Piotra. Wygląda na 

to, że przyjechaliśmy za późno. Na mieście plakaty 

żegnające Papieża. Przejmujące zdjęcia i podpisy: 

„Rzym opłakuje i żegna swojego Papę”, 

„Dziękujemy, Ojcze Święty”, „Adio”. Gdzieś na ulicy 

zatrzymuje nas włoska telewizja, widząc polskie 

flagi. Po drodze ruiny Circus Maximus, Forum 

Romanum, przestrzenie i miejsca, o których tyle 

nas uczono. Przeszłość, choć zamierzchła jest tu 

wprost namacalna. Idziemy nieśpiesznie i 

spokojnie do Coloseum, nie mając nadziei na 

wejście dziś do Bazyliki. Obok starożytnej areny, 

gdzie walczyli gladiatorzy i ginęli chrześcijanie, 

telebim pokazuje ciało Ojca Świętego, leżącego na 

marach. Nad placem dominuje męski śpiew litanii 

do wszystkich świętych, potęgując uczucie żalu. 

Słuchamy tych ciągle powtarzanych komunikatów, 

pozbawiających nas złudzeń. Ale idziemy i 

docieramy w końcu do Watykanu. Jednak wejścia 

na Plac skutecznie blokują włoskie służby 

porządkowe w różnorodnych mundurach. 

Początek każdej z ulic, która może nas 

doprowadzić do celu, jest dla nas zamknięty za 

sprawą ciemnoniebieskich uniformów i dużych 

okrągłych czapek. Cała nasza wielka grupa, która 

przyjechała dwoma autokarami, rozpada się na 

wiele małych. Każdy próbuje wejść na własną rękę. 

Naszej sześcioosobowej grupce udaje się wreszcie 

jakoś dotrzeć na Via della Conciliazione, głównej 

ulicy prowadzącej do Bazyliki. Może to skutek 

polskiej flagi jaką niesiemy? Dołączamy do końca 

potężnej kolejki, szerokiej tak jak ulica, jakieś ze 20 

metrów. Przed nami różnojęzyczny tłum, ciągnący 

się chyba na kilometr, może więcej. Ci, którzy 

wczoraj chcieli pożegnać Ojca Świętego, 

potrzebowali z naszego miejsca, w którym teraz 

stoimy, 19 godzin. Oczekujemy w kolejce pełni 

niepewności, tak jak tysiące, tysiące innych. Nie ma 

oficjalnych komunikatów, kiedy Bazylika zostanie 

zamknięta. Jeśli tak długo musielibyśmy czekać, 

jak wczoraj, na pewno nie zdążymy. Ku naszemu 

zdziwieniu, szeroka ława ludzi posuwa się do 

przodu jakby zrywami, w zaskakująco szybkim 

tempie. Czasem jest to 10, 20 a może i więcej 

metrów. Nadzieja rośnie. Co dziwne, w 

oczekujących ludziach nie ma żadnej agresji, 

przepuszczają ze zrozumieniem i uprzejmością do 

przodu tych, których tłum rozdzielił. Nad tą ludzką 

lawą powiewają flagi, proporce i transparenty. 

Słyszę jak stojące obok mnie Holenderki mówią, że 

większość to Polacy. Chyba to nieprawda. Naszych 

barw jest pewnie najwięcej, ale to nie przytłacza. 

Rozglądając się, spostrzegam flagi różnych 

państw, z różnych kontynentów. Dość dużo 

Azjatów, flagi brazylijskie, nawet koreańska, ludzie 

o ciemnym kolorze skóry, Indianie w strojach 

ludowych, większość oczekujących pewnie to 

Europejczycy. Włoskie służby rozdają wodę mine- 

32 

ralną, z obu stron jesteśmy otoczeni metalowymi 

barierami. Bazylika coraz bliżej, prawdopodobnie 

wejdziemy. Niepewność powoli zaczyna ustępować 

miejsca nadziei. Na twarzach ludzi teraz bardziej 

jest widoczny smutek, wielu modli się w skupieniu. 

Do Bazyliki wchodzimy „tylko” po czterech 

godzinach oczekiwania. Udało się nam na chwilę 

zatrzymać i patrzeć na Ciało Ojca Świętego, choć 

porządkowi grzecznie i delikatnie kierują 

natychmiast do wyjścia. W tym momencie wszedł 

arcybiskup Dziwisz, dwóch mężczyzn szybko 

pobiegło z kamerą i mikrofonem na długim 

wysięgniku. Ich nagły pośpiech zwiastował coś 

ważnego. Zatrzymujemy się gdzieś z boku. 

Kilkadziesiąt sekund później weszła w otoczeniu 

małej świty, hiszpańska para królewska. Królowa 

Zofia miała twarz spowitą czarnym woalem. Nas 

ogarnia dziwne uczucie, że oto stoimy w miejscu, na 

którym skupiła się w tych dniach uwaga całego 

świata. W Bazylice panuje, pomimo tłoku i błysku 

fleszy, atmosfera podniosła i pełna skupienia. 

Ludzie starają się zatrzymać w różnych miejscach 

ogromnej świątyni i modlić. Mimo tłumu, panuje tu 

wymowna cisza. 

Aby być w dzień pogrzebu, jak najbliżej 

Placu, noc spędzamy na ulicy Santo Spirito. 

Synoptycy zapowiadają deszcz. Kilkaset metrów 

dalej, jest polski kościół. Nie możemy jednak 

spędzić nocy pod jego dachem. Po drodze, w 

kierunku Placu, spotykamy żebraczkę, siedzącą 

wprost na bruku, obok kontenerów na śmieci. Stara 

kobieta z długimi siwymi włosami, lamentującym 

głosem, z wyciągniętą ręką, testuje sumienia 

przechodniów-pielgrzymów. Jest jak nie z tego 

świata. Przed chwilą polskie zakonnice nie chciały 

zgodzić się na przenocowanie Polaków, a za chwilę 

włoska żebraczka prosi nas o jałmużnę. 

Ostatecznie kończymy jak prosząca kobieta, na 

ulicy. Ola, moja córka, choć ma dopiero 14 lat, 

dzielnie, bez słowa sprzeciwu znosi posłanie na 

rzymskim bruku. Przeżycie wyjątkowości tych chwil 

jest znacznie ważniejsze. Zresztą noc na tej 

rzymskiej ulicy, w atmosferze tych dni, sama w 

sobie jest już czymś niezwykłym i niezapomnianym. 

Tuż obok jest wejście do klasztoru Franciszkanek. 

Spóźnione zakonnice, mają trudności z przejściem 

do swojego domu. Za chwilę na jezdni również 

zabraknie miejsca, aby się położyć. Na 

wyciągnięcie ręki kolumnada Berniniego, 

oddzielająca nas od Placu. Ze swojego legowiska 

widzimy między kolumnami, słynne papieskie okno. 

Na opustoszałym z pielgrzymów placu Świętego 

Piotra całą noc trwają prace. Robotnicy ustawiają 

bariery. Ludzie dziwią się obecności kilku traktorów 

w tym miejscu. Jeżdżą one teraz, ciągnąc 

przyczepy, po tym świętym dla chrześcijaństwa 

placu jak po polu. Na telebimach przez całą noc 

widać zdjęcie Papieża w czerwonym stroju, z 

podniesioną ku niebu prawicą. Noc, na szczęście 

ciepła,zapowiadany deszczniespadł.Tłum zebrany

Reportaż Reportaż 

na początku ulicy Santo Spirito, składa się w 

większości z ludzi młodych - Polacy, Włosi 

i Hiszpanie. Na przemian śpiewają pieśni w swoich 

językach, w tym „Barkę”. Co jakiś czas Włosi 

skandują entuzjastycznie z radością „Giovanni 

Paulo” i klaszczą przy tym rytmicznie. Wygląda to, 

tak jakby Jan Paweł żył, był gdzieś blisko, i za 

chwilę miał ukazać się oczekującemu zgromadzeniu. 

My, Polacy jesteśmy w tym inni. Pełni 

zadumy, smutku, refleksji, i dziwi nas, że tak też 

można czcić Zmarłego. Gdy zapada już noc, 

fotoreporterzy stąpają ostrożnie między ludźmi, 

jakby szli po bagnie. Fotografują leżących 

pokotem. Ledwie można gdzie stopę postawić, 

mnóstwo stłoczonych, zmęczonych ciał. Białoczerwone 

flagi cały czas powiewają wysoko na 

długich drzewcach. Nieopodal, majestatycznie, 

nieruchomy jak posąg, stoi młody, polski góral, w 

baranim serdaku i w kapeluszu z piórem. W 

zamyśleniu podparł ręką opuszczoną głowę. Cały 

czas stoi, i zda się, że całe Podhale w tym jednym 

człowieku skupiło swoją tu obecność i czuwa. 

Młodzi Włosi subtelnie i przez to jeszcze piękniej 

śpiewają „Emanuel”. 

Ranek 8 kwietnia. Pomimo, że plac jest tuż 

tuż, trwa jego blokada przez porządkowych. Włosi 

tu i ówdzie, nawołują żeby siłą sforsować bariery; 

Forza, forza. Tutti avanti - wykrzykują zniecierpliwieni. 

Tłum już o piątej rano wykrzykiwał w 

trzech językach: otwórzcie, otwórzcie… Ale nie ma 

żadnej agresji, ci którzy pilnują porządku są 

spokojni. Wszyscy jakby ogarnięci tym samym 

duchem. W kolejce nawiązuję rozmowę ze 

stojącymi za mną Francuzami. Uderza mnie ich 

powaga i skupienie. Wpuszczają nas małymi 

grupkami, trzymamy się pod ręce, aby nas nie 

rozdzielono. Między majestatycznymi kolumnami 

stoją niebieskie toiki. Ot i tu nawet sacrum i 

profanum obok siebie. 

Jeszcze kontrola i wejście na plac Świętego 

Piotra. Tłum wypełnia go po brzegi. Rządzący 

światem zajmują miejsca przed Bazyliką. Trwa 

wyczekiwanie, ciągle nie ma Najważniejszego. 

Wreszcie rzymscy szlachcice wynoszą na 

ramionach trumnę, jest bardzo prosta. 

Spontanicznie zrywają się oklaski. Dla Polaków to 

nowa tradycja, ale jak mają wyrazić zewnętrznie 

swoje uczucia? Klaszczą wszyscy, wiele osób 

płacze. Wszędzie dokoła powiewają flagi, polskich 

najwięcej, tylko te nasze mają żałobne wstążki. 

Oklaski nie mogą umilknąć. Włosi, jak niegdyś lud 

rzymski w początkach chrześcijaństwa, chcący 

obwołać świętym, krzyczą spontanicznie Santo 

subito (natychmiast święty). Kardynał Ratzinger 

próbuje sprawować mszę świętą przerywaną 

oklaskami. Wreszcie homilia. Słowa kardynała o 

Karolu Wojtyle wzbudzają fale oklasków, mających 

wyrazić Zmarłemu całą wdzięczność i miłość, za to 

jakim był. Czuje się jakby wszyscy zgromadzeni 

objęci byli potężnym duchem Jana Pawła II. 

Gdy na ekranie telebimu ukazała się twarz 

arcybiskupa Stanisława Dziwisza, znowu zerwała 

się burza oklasków. Zabrzmiało to jak ostatnie 

podziękowanie temu skromnemu człowiekowi od 

całego świata, za opiekę nad Ojcem Świętym. 

Apogeum uczuć nastąpiło w czasie homilii, po 

słowach kardynała celebransa i geście wskazującym 

na okno papieskie. Oklaski mieszały się ze 

łzami. Wszyscy obrócili głowy na prawo i patrzeli na 

puste okno na trzecim piętrze, gdy kardynał 

Ratzinger wypowiadał słowa, że Ojciec Święty 

patrzy teraz na nas w niebie, jak kiedyś tutaj, ze 

swego okna. Co zrobił wiatr, o którym Karol Wojtyła 

mówił, że jest materialnym dowodem obecności 

Ducha Świętego, widzieli wszyscy zgromadzeni na 

Placu i przed telewizorami. To było jak znak. Wiatr w 

otworzonej księdze przewracał kartki, jakby ktoś 

niewidzialny czytał w niej, albo szukał w niej 

czegoś. Stronice same przekładały się do przodu, 

aby parę chwil później poprzewracać je, jedna za 

drugą, raz szybciej raz wolniej, do tyłu. Aż wreszcie 

święta księga zamknęła się ostatecznie i taką już 

pozostała. 

To już koniec mszy za największego 

Człowieka naszych czasów? To zdziwienie 

podziela wielu. Kardynałowie zaczynają 

wychodzić. To ostatnie minuty pożegnania. Oklaski 

zaczynają się i nie milkną, między nimi okrzyki: 

Santo subito; Giovanni Paulo Grande. Trumna jest 

już na barkach szlachciców. Aż tu spontanicznie 

wybucha akcent całkowicie polski. Nagle nad całym 

placem wyrywa się z polskich ust, zabarwione siłą i 

nutą żalu jednocześnie, skandowanie - Dzię-ku-jemy, 

dzię-ku-je-my, dzię-ku-je-my… To polskie 

słowo przyćmiewa wszystkie pozostałe odgłosy. 

Przykrywa sobą cały plac. Czuje się, jakby oto cały 

naród chciał wyrazić Zmarłemu swoje ostatnie 

pożegnanie. Teraz polskie flagi podniesione są jak 

najwyżej, wydaje się, że jest ich jeszcze więcej, 

między nimi i ta z Krasnegostawu, trzymana przez 

piszącego te słowa. Wiatr sprawia, że wyglądają 

one jak proporce husarii, jak liczne biało-czerwone 

żagle na ludzkim morzu. Ich furkotanie i trzepot na 

wietrze, zda się naśladować i pomagać klaskaniu. 

Dołącza się przejmujące bicie dzwonu z Bazyliki. 

Jego głos wibruje spiżowym żalem. I ciągle oklaski 

tłumów. Większość płacze… 

W drodze powrotnej przez Rzym, daleko 

od Watykanu, nieopodal Tybru, podszedł do nas, na 

opustoszałej ulicy, starszy mężczyzna. Rzymianin, 

widząc polską flagę, szepnął do nas, głosem 

pełnym ciepła i delikatności, tylko jedno słowo: 

Grazie (Dziękuję). 


Aleksandra Anna Janeczek 

33

Poezja Poezja 

Edward Krzysztof Rogalski 

Janowi Pawłowi II 

MIŁOSIERNY 

1 

Gdy gotowy był kosmos 

Gdy gotowa była ziemia przyjąć TWOJE odbicie 

Wypowiedziałeś 

Oto CZŁOWIEK 

I wyznaczyłeś dla mnie PRZESTRZEŃ 

Doskonałość wszelkiej stworzonej przestrzeni 

Gdzie uczyłem się BYĆ 

I stało się 

Kuszenie kształtem 

Kuszenie barwą - pierwsza ciekawość kobiety 

Drżącymi wargami prosiłem o wybaczenie 

Oczekiwałem wyroku 

Otworzyłem usta 

Lecz ptak języka nie frunął 

W samotnej nagości z kobietą 

Powędrowałem pustynią 

2 

Był dzień ofiarowania 

Dzień święty 

Dzień dziękczynienia 

- Jesteś lepszy od Abla 

Wystarczy pchnąć nożem 

Uderzyć pałką 

A dywany mogą pełzać w twoim namiocie 

- A ON ? 

- KAINIE. I ty w to wierzysz? 

A może sam GO wymyśliłeś!? 

Anioł zła rozstawiał szyki swojej armii 

Anioł dobra był nieliczny w dalekim namiocie 

I stał się w dzień święty 

W dzień ofiarny 

W dzień dziękczynienia 

Pocałunek ostry i bratobójczy 

Pewny uścisku ostrza pędziłem 

Złotousty, złotonośny bałwochwalca 

Stawiałem ołtarze psom i słońcom 

Wyznaczałem kapłanów o rączej mowie i pieśni 

Narody znosiły haracz, żywiły wojska 

Przekonane o potędze NOCY skamieniałego serca 

Przerażony siedziałem, kiedy w olśnieniu 

Ukazałeś PANIE ogrom zniszczenia 

- Ty Noe! 

Zbudujesz arkę, świątynię nadziei dla tych 

W których mam upodobanie 

34 

I pękło niebo 

Ziemia znikała lub strzałą skał 

Świstała w strugach 

Nade mną woda i pode mną woda 

Zrozumiałem wielką moc posłusznych 

Tobie PANIE żywiołów 

Zrozumiałem nieograniczoność MIŁOSIERDZIA 

Anioł czuwał u progu 

OCZEKIWAŁEM! 

3 

Nadszedł dzień ciepły 

Gabriel lotem cichym i niewidzialnym 

Stanął przed NIEPOKALANĄ w Nazaret 

Przepełniona TOBĄ ucieleśniła samego CIEBIE 

Stałeś się CZŁOWIEKIEM 

Bóg - człowiek 

Syn Boga Ojca 

Poczęty z Ducha Świętego 

Zrodzony z Maryi człowiek 

Krwawiłeś na krzyżu 

Zastraszony i wątpiący 

Wyparłem się CIEBIE 

A kogut piał 

Tłum jak fala potopu 

W rozkoszy pijanej 

W radości bezrozumnej pluł 

Na wypalone i mokre od krwi i potu 

Ciało baranka ofiarnego 

I stało się 

Po trzech dniach 

ZMARTWYCHWSTANIE 

Nie fikcja 

Nie idea 

Nie filozofia ludzka 

Lecz FAKT 

Zdumiony widziałem Ciebie 

Na drodze do Emaus 

I niewiernymi palcami dotykałem ran 

Trzykrotne pytanie o moją miłość i wierność 

Zabrzmiało jak krzyk koguta 

z nocnego dziedzińca arcykapłana 

Wiedziałeś dobrze że KOCHAM 

Z wdzięczną radością nadzieją i wiarą 

powędrowałem 

Z brzemieniem daru który ciągle się staje 

Rudnik - Szczecin 1979 -1983

Poezja Wywiad 

Małgorzata Stefaniak (Augustyniak) 

Niteczka 

między naszymi oknami 

krucha jak nasza 

miłość 

na jednym końcu 

ty 

na drugim ja 

pełno słów 

zapewnień 

wzruszeń 

papierowych uśmiechów 

nie rozczulaj się 

nad sobą 

odbierz wiadomość 

kto jak nie my? 

kiedy jak nie teraz? 

ta miłość nam się należy 

wiersz nagrodzony w konkursie poświęconym 

Janowi Pawłowi II, oraz w XV Konkursie Poezji 

Więziennej „Krasnystaw 2009” 


Na biało i żółto 

kosiłem przy starym domu 

w kłączach winorośli 

broniła się jasnota biała 

a za schodami krwawiło 

jaskółcze ziele 

czekałem aż się odezwiesz 

czułem obecność 

ojcze w Ojcu moim 

żywy 

Poezja nie może być służebnicą 

Rozmowa z ks. Wacławem Oszajcą SJ 

Dariusz Sułkowski: - Co Ksiądz rozumie przez 

słowo „poezja”, „dobra poezja”? 

Wacław Oszajca: - Trudno mi wchodzić w literackie 

roztrząsania, ale lubię takie wiersze, które 

odsłaniają najgłębsze treści. Zatem, poezja jest dla 

mnie sposobem, zarówno poznawania świata, jak 

i opisywania tego świata. Jeśli mówię „świat” 

i „rzeczywistość”, to mówię o takim pojednanym już 

świecie, gdzie nie ma podziału na sacrum i profanum, 

gdzie to, co się nazywa niebem i ziemią 

dzieje się jednocześnie, gdzie nie ma dualizmu tego 

typu, który by nosił w sobie całkowite rozdzielenie 

tej naszej rzeczywistości na transcendencje i immanencje, 

bo dla mnie jest to jedna całość. Myślę, 

że poezja, jak w ogóle sztuka, jest takim sposobem 

poznawania, bardzo odpowiednim, żeby dojść do 

prawdy i opisać ją. 

- Czy przez tę transcendencję Ksiądz rozumie 

Boga? 

- Również... Mianowicie, z tym jest cały kłopot, 

wciąż... nie tylko w literaturze, ale również i w 

Kościele, w naszej duchowości, czy pobożności 

tenże Absolut, jakim jest Bóg z całą pewnością jest 

zarazem człowiekiem. Bóg chrześcijan jest Bogiem 

wcielonym, więc - jeśli tak można powiedzieć - 

zmaterializowanym. Nie jest to Bóg, który byłby 

niedostępny, o którym my byśmy nie mogli zbyt 

wiele powiedzieć. Tylko Bóg chrześcijan objawia 

się nam w człowieku, w Jezusie Chrystusie. Idąc 

dalej, możemy powiedzieć za Janem Pawłem II, że 

kultura jest wcieleniem Bożego Królestwa, więc 

patrząc jeszcze z innej strony na tę sprawę, można 

powiedzieć, że poprzez kulturę również objawia się 

Absolut, objawia się Bóg. Jeśli tak, to tworząc 

kulturę, czy żyjąc w jej przestrzeni, chcemy, czy nie 

chcemy - napotykamy Boga. 

- Co Ksiądz może powiedzieć o współczesnej 

poezji polskiej? 

- Jak najlepiej, bo przecież, jeśli na przestrzeni 

niewielu lat mamy dwoje noblistów, jeśli jest taki 

ogromny zastęp, czy grupa tworzących poezję, w 

tym fenomen poezji metafizycznej - jeśli można ją 

tak nazwać - i to tworzonej przez duchownych, w 

tym również zakonnice. Jeśli się popatrzy na 

konkursy poetyckie, to można powiedzieć, że z 

jednej strony jest jakieś ogromne zapotrzebowanie 

na poezję, a z drugiej strony, że rzeczywiście 

próbujemy jakoś ten nasz świat tym językiem 

opisać. Myślę, że kultura polska i ta jej część, która 

nazywa się poezją, chyba jest jedną z mocniejszych 

dziedzin. 

35

Wywiad Wywiad 

- Czy wobec rozwoju pseudohumanistycznej 

cywilizacji, w dobie inwazji mediów, sieci 

komputerowych, czytanie poezji nie stanie się 

czymś elitarnym, dla koneserów? 

- To zawsze było elitarne... bo trzeba rozróżnić to, 

co w poezji jest poezją, jest liryką, tym jej jądrem 

i tym wszystkim, co dzisiaj o wiele lepiej od poezji 

robi kino, czy inne media. Tu się nic nie stało 

nadzwyczajnego, nie ma co się obawiać 

pierwszego zachłyśnięcia się możliwościami 

mediów. Powróci zapotrzebowanie na wiersz, na 

druk, na książkę. Nie przypuszczam, żeby dało się 

czymkolwiek zastąpić to, co człowiek jest w stanie 

przeżyć, kiedy czyta. Nie da się obrazem 

wszystkiego pokazać. Słowo ma tutaj tę przewagę, 

że pokazuje wnętrze danego wydarzenia, a obraz, 

mimo wszystko, pokazuje tylko powierzchnię. By 

opisać treść tego wydarzenia, potrzebne jest słowo, 

jego się nie da niczym zastąpić. 

- Czy każdy może zostać poetą? 

- To zależy, co się rozumie przez to „bycie poetą”, bo 

poezja jest jednak wydarzeniem; nie jest czymś, co 

można znaleźć w wierszu, w utworze. Wiersz jest 

po to, żeby poezja zaistniała, więc jeśli 

rzeczywiście jakiś wiersz obudzi w człowieku jego 

poetycką duszę, w czytelniku obudzi te możliwości, 

które daje poezja - chodzi o przeżywanie i poznawanie 

rzeczywistości - tak, to każdy jest poetą. 

-Aw sensie tworzenia? 

- Tu sprawa jest jasna - nie wszyscy potrafią 

napisać to, co chcą napisać. Dlaczego potrafią to 

tylko nieliczne jednostki? - pozostaje tajemnicą, bo 

nie można się przecież nauczyć pisania wierszy. 

- Jaka była Księdza droga do poezji? 

- Jako tego, który odbiera poezję - nazwijmy to - 

czytającego wiersze... Tutaj na pewno mam 

ogromny dług względem moich nauczycieli i to ze 

szkoły podstawowej, jak i ze szkoły średniej; 

względem mojej wsi i wrażliwości człowieka, który 

się urodził i wychował w kulturze rolniczej, wiejskiej. 

Ogromną rolę odegrała tutaj liturgia - jeszcze za 

moich czasów przecież - po łacinie sprawowana. 

Nawiasem mówiąc, język europejski był językiem 

naszych babek i matek, śpiewających na chórze 

msze po łacinie. To wszystko jakoś budowało moją 

wrażliwość na to, co niesie słowo, czasem słowo - 

jeszcze opracowane muzycznie, czy wkomponowane 

w obrzęd. 

Jeśli chodzi o samo pisanie poezji, to jest to skutek 

poszukiwania języka, w którym mógłbym 

opowiedzieć to, co zdaje mi się, że widzę... w tym, 

co się dzieje. Dlatego dość późno zacząłem pisać, 

bo przecież mając dwadzieścia pięć, sześć lat - 

kiedy debiutowałem w prasie. Było to 

spowodowane potrzebą języka, który by trafnie 

opisywał ten świat. w którym żyjemy. 

36 

- Czy wykształcenie w jakiś istotny sposób 

konotuje, determinuje tematykę utworów 

Księdza? 

- Na pewno tak, bo jestem teologiem z 

wykształcenia, więc siłą rzeczy doszukuję się tego 

wszystkiego, co jest dziełem Bożym w tej naszej 

rzeczywistości. Jako teolog, mam ciągle do 

czynienia z Księgą, czyli Biblią. Chcąc dotrzeć do 

rzeczywistości - jakoś - docieram poprzez jej opis, 

jaki jest zawarty w Piśmie Świętym - a dalej - w 

dziełach teologów. 

Następnie jako ksiądz, jako duszpasterz przez całe 

lata musiałem sobie i ludziom tłumaczyć, co się z 

nami działo przez sprawowanie sakramentu; ta 

moja praktyka duszpasterska stawiała mnie wobec 

ludzkiej miłości, nienawiści, grzechu, głupoty, 

podłości, ale i wielkości. 

- Poezja Księdza ma specyficzny rys metafizyczny, 

antropologiczny, etyczny - czy jest to 

zakorzenione w Piśmie Świętym? 

- Siłą rzeczy. Zapewne pan zauważy - patrząc na to, 

jak się ukazywały moje tomiki poezji - pewne 

zmiany, pewien proces. Są tam utwory wprost 

odwołujące się do Biblii, czy próbujące daną treść 

biblijną przedstawić w innej formie, ale nie tylko w 

formie; chodziło mi też o wydobycie treści 

ponadbiblijnej i opowiedzenie tej treści za pomocą 

innej metafory, innego obrazu. Jeśli chodzi o temat 

Boga w mojej poezji - dzisiaj... Myślę, że może nie 

najszczęśliwiej jest mówić o Bogu wprost. Lepiej 

będzie, jeśli czytelnik Boga ujrzy w całkiem 

świeckim wierszu. Sądzę, że tego typu poezja jest 

poezją prawdziwszą, bo pokazuje pełniej istnienie 

Boga w istnieniu naszej ziemskiej rzeczywistości. 

- Można się dopatrzeć w poezji Księdza pewnej 

hierarchii wartości. Jest tutaj równość między 

Bogiem i miłością. Czy Ksiądz mógłby to 

skomentować? 

- Jeśli chodzi o jakąś hierarchię wartości, to trudno 

by mi było ją uszeregować - jakby powiedzieć co 

najważniejsze, a co mniej ważne, ponieważ ja ten 

świat widzę - powiedziałbym - płasko, w tym 

znaczeniu, że nie bardzo ten mój świat można by 

podzielić na wertykalny i horyzontalny. Te wektory 

nie idą w ten sposób i tak nie patrzę na świat. Widzę 

świat jako rzeczywistość ciągle rozkwitającą i wybuchającą. 

Gdybym chciał to do czegoś porównać, to raczej do 

fajerwerków, do zimnych ogni, czy - powiedzmy - do 

źródła. W moim rozumieniu nie ma czegoś takiego. 

Jestem dualistą, ale nie manichejskim dualistą... że 

materia, ciało, w związku z tym i kultura jest mniej 

wartościowa niż duch, niż transcendencja, niż Bóg.

Wywiad Wywiad 

Wydaje mi się, że nie wiemy, nie znamy wielu 

rzeczy, ale to upewnia mnie tylko w przekonaniu, że 

jeśli Bóg stał się człowiekiem, jeśli Chrystus umarł 

na krzyżu, jeśli ten związek jest tak mocny między 

tymi dwiema częściami, co już jest złym 

określeniem świata, to w takim wypadku, to, co się 

tutaj dzieje, jest ogromnie ważne. 

- Cielesność, która jest ukazywana w poezji 

Księdza jest dość śmiała Czy można nazwać 

niektóre wiersze Księdza erotykami? 

- Myślę, te tak; tak są te utwory kwalifikowane, czy 

zaliczane do tego gatunku - całe, fragmenty, czy 

motywy tych utworów. Ci, którzy znają się na 

literaturze tak to oceniają, tak to widzą i ja się z tym 

zgadzam. 

- Czy tematyka cielesna i duchowa wypływa z 

dualizmu człowieka? 

- Nie, nie dzielę człowieka na duszę i ciało. To jest 

sztuczny podział. Człowiek jest jednością... Mówiąc 

innym językiem - psychofizyczną, czy duchowomaterialną. 

Kiedy dałoby się rozdzielić jedno od 

drugiego, nie byłoby człowieka. Jedynie trafnym 

określeniem tego, co się składa do grobu, jest trup, 

czy zwłoki, czy mówiąc trywialnie - materiał z 

rozbiórki lub jakiś kokon opuszczony przez 

człowieka. 

Sądzę, że trzeba odchodzić od takiego podziału na 

duszę i ciało - rozumianego jako dwie składowe 

człowieka. Współczesna teologia też inaczej widzi 

śmierć - to nie jest oddzielenie duszy od ciała, to jest 

głębsze, bogatsze w treść wydarzenie, gdzie 

człowiek nie przestaje istnieć; człowiek, a nie tylko 

jedna z części składowych człowieka. 

- W dziejach literatury niejednokrotnie sądzono, 

że stawianie poezji jakichś określonych zadań 

trywializuje ją. Czy Ksiądz stawia swoim 

utworom jakieś zadania? 

- Nie. Poezja nie może być służebnicą ani religii, ani 

jakiejś bożej ideologii, gdyż wtedy staje się 

propagandą, staje się językiem zafałszowanym 

i niczemu dobremu nie służy. Poezja opisuje świat 

i przez to, że opisuje, że nazywa po imieniu to, co 

się dzieje - rzeczywiście służy człowiekowi... Ale 

tylko w ten sposób, że otwiera przed człowiekiem 

tajemnicę, ponieważ posługuje się intuicją, 

ponieważ jej język może być wewnętrznie 

sprzeczny i gdzie indziej niedopuszczalny. To 

zjawisko - takiej wewnętrznej sprzeczności - mówię 

o paradoksie - na innych płaszczyznach poznania 

jest niedopuszczalne. Tu akurat się świetnie czuję. 

W związku z tym nie stawiam swoim utworom 

takiego celu. Zaś cieszę się, jeśli one kogoś 

podtrzymają, coś ocalą, czy przyniosą ulgę, czy też 

- czasem - zadają cierpienie. 

- I bogacą wyobraźnię? 

- Tak, zgadza się. 

- Co Ksiądz mógłby przekazać czytającym i piszącym 

poezję? 

- Jeśli już człowiek czyta i pisze, to - jak ktoś 

powiedział - przekroczył próg, bardzo wysoki próg 

i tu nie mam nic tym ludziom do powiedzenia, bo oni 

już mają to, co najważniejszego człowiek może 

mieć. Tutaj nie mam żadnego orędzia. Natomiast 

ludzi, którzy omijają, czy to w gazetach, czy w 

czasopismach lub w księgarni poezję, to jednak 

bym zachęcał do tego, żeby na zasadzie uczenia 

się obcego języka podeszli do tej trudności, bo 

kwestia poezji to nie jest tylko kwestia uczuć, emocji 

- choć to jest bardzo ważne, lecz również sprawa 

prawdy, a więc dociekania do sedna tego, co się 

dzieje. Tych bym chciał zachęcić do czytania. 

- Czego można Księdzu życzyć na zakończenie 

tej rozmowy? 

- Wakacji... Jak najszybciej, bo jestem strasznie 

zmęczony. 

- Dziękuję serdecznie za wywiad, życząc dużo 

łask Bożych, szczęśliwości, radości tworzenia 

i istnienia. 

Dariusz Sułkowski 

Fragment pracy licencjackiej: Dariusz Sułkowski, 

Człowiek i wartości w poezji Wacława Oszajcy, 

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1997. 


patriotom 

zły to ptak 

co własne gniazdo kala 

owszem 

ale spróbuj 

nie mówię zamieszkać 

spróbuj dłuższą chwilę postać 

pod gniazdem bocianim 

i potem pogadamy 

37

o. Wacław Oszajca 

Poezja Poezja 

Ksiądz, jezuita, tłumacz, poeta, dziennikarz, 

ur. w 1947 r. w Zwiartowie w okolicach Tomaszowa 

Lubelskiego. Ukończył studia magisterskie na 

Wydziale Teologicznym Katolickiego Uniwersytetu 

Lubelskiego. Od 1987 roku należy do zakonu 

Towarzystwa Jezusowego - jezuitów (SJ). 

Pracował jako wikariusz w Niedrzwicy 

Kościelnej (1974), Lublinie (1977) i Lubartowie 

(1978-1981). W 1981 był kapelanem Niezależnego 

Zrzeszenia Studentów Politechniki Lubelskiej. W 

latach 1982-1986 przewodniczył Lubelskiemu 

Komitetowi Pomocy Internowanym i Represjonowanym. 

W latach 1981-1986 dyrektor Domu 

Rekolekcyjnego w Łabuniach. W 1988-1992 

duszpasterz Jezuickiego Ośrodka Kultury 

Chrześcijańskiej w Poznaniu. W 1992-1994 

duszpasterz akademicki i wykładowca homiletyki w 

Wyższym Seminarium Duchownym w Toruniu. Od 

1995 roku redaktor naczelny „Przeglądu 

Powszechnego”. Od 2001 wykłada homiletykę na 

Papieskim Wydziale Teologicznym w Warszawie. 

Jest również wykładowcą w Instytucie Dziennikarstwa 

Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie 

prowadzi seminaria warsztatowe. 

Publikowałm.in.w„Akcencie”,„Charakterach”, 

„Gazecie Wyborczej”, „Gościu Niedzielnym”, 

„Tygodniku Powszechnym”, „W drodze”. Jest 

autorem wielu książek (m.in. Zamysł, 1979; Z głębi 

cienia, 1981; Ty za blisko, my za daleko. Wybór 

wierszy 1985), a także publikacji oraz tłumaczeń 

(m.in. Anna Lisa Lonnqvist, Jedną drogą [wspólnie 

zAndrzejem Kołaczkowskim];Anna Lisa Lonnqvist. 

Smala stiger. Wąskie ścieżki, 1995; Karl Dedecius, 

Auf dem Hellen Berg. Glaube, Liebe Geistliche. 

Lyrik aus Polen Duesseldorf 1981). 

Ks. Wacław Oszajca znany jest także jako 

prowadzący i gość programów publicystycznych o 

tematyce religijnej w radiu i telewizji. Jest członkiem 

Stowarzyszenia Pisarzy Polskich i Stowarzyszenia 

Dziennikarzy Polskich, a także Rady Programowej 

Wschodniej Fundacji Kultury „Akcent”. W latach 

2003-2005 juror Nagrody Literackiej Nike. 

38 

Ks. Wacław Oszajca 


nadajniki 

jeszcze wczoraj 

jakże inaczej przemawiały dzwony 

jak też krzyże na kościelnych wieżach 

dzisiaj 

dniem i nocą 

na okrągło 

nic tylko 

odwal się durniu nic nie szkodzi dzień dobry 

zapłać termin minął cieszę się umarła 

ale śmieszne lej w mordę nic strasznego 

znalazłeś ten numer na wojnę pojechał 

miło mi szok mówię ci 

i jeszcze inaczej 

i bardziej mięsiście 

dzwony zaś milczą 

zakazano im mówić 

przekraczały dopuszczalną ilość decybeli 

kardynał na spacerze 

Albert Vanhoye spaceruje po ogrodzie 

żwir chrzęści pod butami 

pachną piwonie 

szemrze fontanna 

szeleszczą 

przewracane w myśli 

stronice Księgi 

walizka spakowana 

dyplom doktora h c też 

taksówka zamówiona 

na jego siwą głowę 

na czarny znoszony garnitur 

zaczyna padać drobny deszcz 

Albert Vanhoye 

machinalnie 

chowa do wewnętrznej kieszeni marynarki 

kardynalski krzyż 

przynajmniej tyle oszczędzę mu przykrości 

po co ma moknąć bez potrzeby

Wspomnienia Wspomnienia 


Wspomnienie o Zygmuncie Dąbskim 

Mój Ojciec Zygmunt Dąbski urodził się 

26 kwietnia 1902 r. w Suchem Lipiu w powiecie 

krasnostawskim. Miejscowość ta weszła do historii 

powstania styczniowego. Tu bowiem 14 stycznia 

1864 roku powstańcy stoczyli z wojskami carskimi 

jedną z ostatnich walk, która niestety zakończyła 

się klęską. Obecnie znajduje się tam kamienny 

obelisk upamiętniający śmierć ponad 60 żołnierzy z 

ich dowódcą mjr Mareckim. 

Ten fakt historyczny dobrze służył w 

patriotycznym wychowaniu następnych pokoleń 

okolicznej młodzieży. Wychowany w tym duchu mój 

Ojciec odegrał znaczącą rolę w tworzeniu postępu 

cywilizacyjnego w swoim środowisku, a także w 

organizowaniu ruchu oporu w czasie okupacji 

hitlerowskiej. Istotne też znaczenie w ukształtowaniu 

osobowości Ojca miało wychowanie w 

domu o głębokim przywiązaniu do tradycji walk 

legionowych o niepodległość Polski, szacunku do 

marszałka Józefa Piłsudskiego. Dużą rolę w 

moralnym wychowaniu Ojca pełnili Jego rodzice 

(moi dziadkowie), przestrzegając chrześcijańskich 

zasad w życiu rodzinnym. Pierwszą komunię 

świętą przyjął w parafii Płonka w dniu 21 maja 1913 

roku. Jako młody chłopiec wyróżniał się w swoim 

środowisku inteligencją i chęcią do nauki. Szkołę 

podstawową ukończył w Rudniku z bardzo dobrymi 

ocenami, z dobrym opanowaniem języka rosyjskiego. 

Rozpoczętej nauki na poziomie gimnazjalnym 

nie ukończył, ponieważ Jego rodzice nie 

byli w stanie udźwignąć kosztów związanych z 

nauką i utrzymaniem syna w odległym o około 30 

km Krasnymstawie. Gdy miał 21 lat został 

powołany do Wojska Polskiego w Zamościu. 

Służbę rekruta pełnił w II Pułku Łączności. 

Następnie po ukończeniu szkoły podoficerskiej, 23 

września 1925 roku otrzymał awans na stopień 

kaprala. Odbył także ćwiczenia okresowe w II Pułku 

Łączności w Jarosławiu. Za dobrą służbę w wojsku 

i dobre wyniki w szkoleniu otrzymał 10 września 

1927 roku awans do stopnia plutonowego i propozycję 

zatrudnienia w charakterze zawodowego 

żołnierza. Ze względów rodzinnych odmówił 

przyjęcia tej oferty. Jako najstarszy w linii męskiej z 

pięciorga dzieci, był zmuszony przyjąć obowiązki 

opiekuna rodziny. Prowadził gospodarstwo rolne, 

które pod jego kierunkiem rozwijało się bardzo 

dobrze. Rentowność gospodarstwa zwiększały 

wpływy finansowe z eksploatacji młodego sadu 

oraz pasieki liczącej ponad 50 uli. Był członkiem 

związku pszczelarzy. Równocześnie Ojciec 

angażował się wspólnie z rodzeństwem i miejscowymi 

nauczycielami w cywilizowanie okolicznej 

społeczności. Polegało to m.in. na aktywizowaniu 

młodzieży w ramach powołanego Związku 

Strzeleckiego, przygotowywaniu przedstawień 

teatralnych, organizowaniu spotkań fachowców 

rolnych z miejscowymi rolnikami. Zwłaszcza ta 

ostatnia działalność miała duże znaczenie, 

przyczyniając się do zwiększenia efektywności 

gospodarowania i podnoszenia poziomu życia. 

Zygmunt Dąbski z żoną Leokadią 

w 1934 roku. 

Ponadto rodzina Dąbskich wypożyczała 

nieodpłatnie okolicznym mieszkańcom książki z 

prywatnej biblioteki i prenumerowaną gazetę 

„Rolnik Polski”, a także udostępniała uboższej 

młodzieży słuchanie radia „kryształkowego”. Stała 

gotowość rodziny Dąbskich do prac społecznych 

wykorzystywana była przez władze gminne w 

Rudniku, zwłaszcza w przygotowywaniu obchodów 

świąt państwowych i akcji wyborczych samorządowych 

i państwowych. W 1932 roku 

zaangażowano Ojca jako komisarza spisowego na 

terenie powiatu krasnostawskiego. Za dobre 

wypełnianie obowiązków otrzymał 10 czerwca 

1932 roku odznakę „Za ofiarną pracę”. Od połowy 

lat trzydziestych do wybuchu wojny w 1939 roku 

pełnił nieprzerwanie funkcję sołtysa gromady 

Suche Lipie, którą to funkcję przejął od swego ojca 

Jana Dąbskiego. W 1934 roku ojciec ożenił się z 

Leokadią Rogalską (moją Matką) pochodzącą z 

osady Żółkiewka. Z tego związku urodziłem się w 

1935 roku ja - Józef - jedyny ich syn. Szczęśliwe lata 

rodzinne przerywa wybuch wojny w 1939 roku. W 

1941 roku rodzinę spotkały największe dramaty. W 

marcu umiera Jan Dąbski - mój dziadek, a trzy 

miesiące później Ojciec mój zostaje aresztowany 

przez gestapo i osadzony na Zamku Lubelskim. Po 

dwóch miesiącach tj. 20 lipca 1941 roku wywożą go 

do Oświęcimia. Tu otrzymuje numer 19 614 i zostaje 

umieszczony w bloku 8A/18. Zakończył życie 

10 października 1941 roku o czym doniosły władze 

obozowe telegramem nadanym w listopadzie tego 

roku. Po aresztowaniu Ojca rozpoczął się niezwykle 

trudny okres życia mojej matki. Będąc młodą 

kobietą, musiała samodzielnie wychowywać 

małoletniego syna i ciężko pracować w gospodarstwie 

rolnym w warunkach okupacyjnych. 

Wyczerpana przeciwnościami życia i poważnie 

schorowana, zmarła mając 64 lata. 

39

Historia Proza 

Po klęsce wrześniowej w 1939 roku mój 

Ojciec, kochający ojczyznę nie mógł pozostać 

bierny w swoim środowisku. Na przełomie lat 1939- 

40 rozpoczyna działalność w podziemiu. Nawiązuje 

kontakty konspiracyjne ze swoimi przyjaciółmi 

i znajomymi, budzącymi zaufanie w gminie Rudnik. 

W 1940 roku współtworzy komórkę Batalionów 

Chłopskich działającą na obszarze gminy. Z 

upływem czasu, dzięki energii kilku byłych 

wojskowych m.in. mojego Ojca już jako dowódcy 

Rejonu 3. w Obwodzie 14. organizacja zwiększa 

swoją liczebność, także określa charakter swojego 

działania wobec okupanta. W tym czasie tj. w latach 

1940-41 do kierujących tworzącym się ruchem 

partyzanckim w Gminie Rudnik należą: 

Kamieniecki i Ornal z Rudnika, Dąbski z Suchego 

Lipia, Repeć z Maszowa. Niestety, w czerwcu 1941 

roku gestapo zadaje dotkliwy cios, aresztując 

wymienionych działaczy - wszyscy oni zostali 

zamordowani. W późniejszym czasie wywiad Armii 

Krajowej ustalił, że aresztowanie nastąpiło na 

skutek zdrady. Zdrajcą był miejscowy komendant 

Policji Granatowej (przedwojennej) - Marcinkowski, 

którego organizatorzy ruchu oporu próbowali 

namówić na współpracę. Na mocy wyroku sądu 

podziemnego zdrajca poniósł zasłużoną karę 

śmierci. Po wojnie, w 1945 r. podczas ujawniania 

działających organizacji partyzanckich i ich 

działaczy mój Ojciec został zweryfikowany. 

Zgodnie z dokumentacją z dnia 8 października 

1945 roku komendy Batalionów Chłopskich Okręg 

IV Lublin Lp. 46/5 zaświadcza się, że Dąbski 

Zygmunt, pseudonim „Dumny” brał czynny udział w 

walce zbrojnej Ruchu Ludowego z Niemcami w 

Batalionach Chłopskich, a rozkazem Komendy 

Krzysztof Kulig 

Dziadek Antoni-Max 

- Kanapków narobiła, a? - to mój dziadek 

Antoni, z tą swoją zabużańską mową - herbaty 

naszykowała w termos, a? 

Pytał tym swoim „a?”. Pytał wszystkich o 

wszystko, a jakby tylko sam siebie pytał, bo nie 

czekał na odpowiedź. I nikt nic nie odpowiadał, nikt 

nic nie mówił. Wszyscy udawali skupienie na 

sprawach, które tak naprawdę nie były ważne. Nie 

były ważne teraz. 

- A ten, co tak stoi, gdzie patrzy? Tam gdzie 

jedziem nie zobaczy, ot daleko, i w kilometrach, i w 

latach daleko. Za daleko. 

Miał dużo racji ten stary doświadczony 

przez życie człowiek. Patrzyłem bardzo daleko, w 

przestrzeń i czas, i nie potrafiłem zrozumieć ani tej 

przestrzeni, ani czasu. Tamtego odległego czasu 

40 

Głównej BCh nr 5/Pers. z dnia 30 maja 1944 roku 

został awansowany do stopnia kapitana oraz został 

odznaczony Krzyżem Walecznych. Powyższe 

potwierdza były komendant okręgu IV BCh - Jawor- 

Pasiak pułkownik BCh. Ofiarę śmierci mojego Ojca 

i jego współbojowników upamiętniło społeczeństwo 

gminy Rudnik, umieszczając na frontonie szkoły w 

Rudniku tablicę pamiątkową z nazwiskami 

poległych i pomordowanych. 

Ja, syn Józef, jako jedyny spadkobierca 

rodziny Dąbskich dumny jestem z tego, że w 

okresach największej potrzeby narodowej rodzina 

nie szczędziła sił ani życia dla dobra ojczyzny. Mój 

Ojciec za podjęcie walki z okupantem oddał to, co 

najdroższe - młode życie. 

Brat ojca, Wacław także związał się z 

ruchem oporu, pełniąc w obwodzie 14. BCh, a 

później AK odpowiedzialną funkcję dowódcy 

plutonu, obejmującym miejscowość Suche Lipie w 

gminie Rudnik, a po wojnie aresztowany przez 

NKWD. Po przesłuchaniach z pobiciem w Bychawie 

zostaje zwolniony do domu. Starsza siostra Ojca, 

Genowefa została w konspiracji przeszkolona do 

pełnienia funkcji łączniczki i sanitariuszki. Tylko 

najmłodszy brat - Murycy, ze względu na wrodzoną 

chorobę (padaczkę) nie brał udziału w konspiracji. 

Dzięki temu, że w dużej części mojego 

młodego wieku byłem wychowany w otoczeniu 

rodziny mojego Ojca, zostały mi wpojone cechy 

niezbędne do ambitnego życia zawodowego i 

s p o ł e c z n e g o . P o z d o b y c i u w y ż s z e g o 

wykształcenia, realizowałem w pracy swoje 

marzenia w gospodarce morskiej i służbie 

zagranicznej. 


i tego - teraźniejszego. Myślałem o zawiłości 

ludzkich losów, zawiłości losów mojego dziadka 

Antoniego i nie mojego dziadka Maksymiliana. I ciągle 

nie byłem pewny, który jest który. 

- I niech nie duma, carem nie budiet - znowu 

musiał przygadać, by odgonić swoje i moje myśli, by 

zagłuszyć swoje wspomnienia i moje wyobrażenia o 

tamtym czasie. 

-Agarnitur czarny zapakował, a? 

- Zapakowałem, dziadku - odpowiedziałem 

przyklejony do okna. 

- No, żeby mi w wycieruchach na pogrzeb nie 

pojechał. Wstyd by przyniósł, ot co. 

- A mapę ma? Wie jak jechać? - nie dawał za 

wygraną. 

- Trafimy, myślę, że trafimy - znowu 

powiedziałem trochę do siebie, a trochę do tego 

widoku za oknem. Tego samego widoku, na który 

dawno temu patrzyli obaj. Tu niewiele się zmieniło 

od tamtej pory. Te same pola, ta sama ściana 

ciemnego lasu na styku nieba z ziemią, tylko ludzie

Proza 

Proza 

inni, i oni dwaj inni, jakby nie byli braćmi. 

Słońce powoli rozjaśniało horyzont. 

Wstawał nowy dzień. 

- Z Bogiem, ruszajmy - rozkazał, omiatając 

wzrokiem izbę, jakby chciał wszystko zapamiętać, 

jakby miał już nigdy tu nie wrócić. 

Przekręciłem kluczyk w stacyjce. Silnik 

odpalił za pierwszym razem. 

- No, niech rusza - nie dawał za wygraną - a 

Matkę Boską by powiesił na lusterku, to by nas 

prowadziła, świat daleki przed nami. 

Wrzuciłem pierwszy bieg, delikatnie puściłem 

sprzęgło, auto potoczyło się powoli jak 

dorożka. Dziadek lubił jeździć powoli i dostojnie - 

„jak panicz powozem, przed okupacją” - powiadał. 

Teraz milczał. Przestał wypytywać o 

wszystko tym swoim „a?”. Patrzył przed siebie, ale 

chyba nic nie widział. A może patrzył za siebie. 

„Niech sobie patrzy, za siebie i w siebie” - pomyślałem. 

Mamy czas. Mamy dużo czasu na 

wszystkie niedopowiedziane słowa, na całą tę 

dziwną historię, którą wczoraj, po tym jak listonosz 

przyniósł telegram, opowiedział mi tylko 

zdawkowo, od niechcenia i nie do końca. Mamy 

czas. 

Urodziliśmy się w kwietniu, piętnastego, w 

1925 roku. Ojciec musiał być dumny, choć nigdy 

tego nie mówił. Zresztą on nigdy dużo nie mówił. 

Dwóch wielkich chłopaków za jednym razem. 

Ojciec miał parę mórg ziemi, potrzebował syna, a tu 

aż dwóch mu zesłał Bóg. Na tej roli trzeba było 

pracować od małego. Od początku byliśmy zdrowi i 

silni, a że ojciec też był wielki i silny chłop, to nie 

przepuszczał i nam. Orka, kosa i gnój. Jak 

stawaliśmy we trzech do roboty to nie było 

przeproś. Paliła się nam w rękach. Ja i mój brat 

byliśmy najsilniejsi we wsi. I zawsze razem, jak 

bracia syjamscy, a nie bliźniaki. A gdy wybuchła 

wojna, to chcieliśmy zaciągnąć się do wojska, ale 

nie chcieli wziąć, za młodzi byliśmy. „I dobrze” - 

powiedział ojciec - „co to wasza wojna?” Przecież 

była nasza. Bo czyja? 

Pamiętam wszystko. Pamiętam latające 

samoloty i jak przyszli Ruscy. Z dworu wynieśli 

fotele na pole i siedzieli tak, czerwone paniska, a ich 

pepesze stały oparte o mahoniowe poręcze. Co to 

było za wojsko!? Łachmaniarze nie żołnierze. 

Zamiast butów jakieś szmaciane owijki, zamiast 

pasów - sznurek. Potem przyszli Niemcy i Ruscy 

wycofali się. To była armia! Jak szli, to tylko słychać 

było skrzypienie butów i roznosił się zapach 

wyprawionej skóry. Ojciec nie bał się ani Ruskich, 

ani Niemców. My też. Wojna nie była nasza. 

Rozgrywała się gdzieś daleko od nas. Tu od czasu 

do czasu przyjechali Niemcy do dworu i tyle. Jakby 

nie było wojny. W czterdziestym trzecim, wczesną 

wiosną przyszedł Mietek z Zabłocia. Poczęstował 

machorką, zapaliliśmy. Wyciągnął gazetkę, coś 

tam czytał, że podziemna armia i takie tam. 

Wrócił którejś nocy ale nie sam. Było ich 

kilku, w oficerkach. Długo rozmawiali z ojcem. W 

dniu, gdy zasadziliśmy kartofle, ojciec powiedział 

przy kolacji, że dziś w nocy przyjdzie „Grom”, to 

znaczy Mietek i zaprowadzi nas do lasu. „Już czas” 

- powiedział. Las to była taka zabawa w wojsko. 

„Tak jest, panie plutonowy”, „rozkaz, panie 

poruczniku” i takie tam. Nie było mundurów ani 

karabinów. Kilka było, ale za to mało naboi, dlatego 

uczyliśmy się strzelać na sucho. Po nocach 

chodziliśmy na zwiady i po wsiach za prowiantem. 

W dzień musztra i czyszczenie broni. Aż nadszedł 

ten dzień. Dostaliśmy pierwszy rozkaz: pójść do 

miasteczka, bo to dzień targowy, dużo ludzi to 

można się zgubić w tłumie i obserwować budynek w 

którym była „koza”. „To ważne” - powiedział 

porucznik „Wicher” - „trzeba odbić naszych, których 

trzymają w więzieniu”. 

O świcie ruszyliśmy. Cały dzień kręciliśmy 

się po targu, udając że chcemy coś kupić, i obserwowaliśmy 

więzienie. Około drugiej na rynek 

wtoczyły się dwa ciężarowe horchy, a z nich 

wyskoczyli żołnierze. Stałem daleko, więc między 

furmankami, między końmi szybko oddaliłem się w 

pobliskie krzaki. Widziałem jak mój brat wsiada na 

przyczepę. Brali tylko młodych mężczyzn. 

Lamentujące kobiety odpychali kolbami karabinów. 

Byłem bezradny. Nic nie mogłem zrobić. 

Słońce okrążało nas powoli, jakby chciało 

wyjść nam naprzeciw, jakby chciało zatrzymać nas 

w pół drogi do tego innego świata i do tego innego 

dziadka. Ten, który dotychczas był zawsze 

dziadkiem Antonim, siedział obok. Patrzył przed 

siebie i milczał. A może patrzył za siebie i dlatego 

milczał. Jechaliśmy już z pięć godzin, a on ani razu 

nie zapytał o nic. 

- Dziadku - zagadnąłem. 

- No i czego chce? 

- Może zatrzymamy się, zjemy, rozprostujemy 

kości. 

- No. Niech stanie. 

Wjechałem w piaszczystą, leśną drogę. 

Powietrze było suche od tego piasku i słońca. 

Wysiadł, przeliczył wzrokiem wszystkie drzewa, 

przeciągnął się i rzekł: 

- Marne te sośniaki, nie to co u nas. Pewnie 

i ludzie tu marne. 

Bez słów wyjąłem termos i kanapki, 

rozłożyłem na masce. 

- I powietrze takie, że gryzie w gardło. I jak tu 

żyć? - dodał. 

Chciał rozmawiać, więc szukałem w 

myślach pierwszego zdania, które powinno być 

takie jakby od niechcenia i takie, by znów go nie 

wystraszyć, jak wczorajszego wieczoru. 

- Cały świat jest podobny, a jednak inny - powiedziałem. 

41

Proza Proza 

- Tak, niby ziemia taka sama, niebo, słońce, 

drzewa, a jak się przyjrzeć, to inne. 

- Wszystko jest inne, nie ma dwóch takich 

samych ludzi - dziadku. 

- Tak. 

- Nawet jak są bracia to też są inni. 

- No. 

- Jak ty i Maksymilian. 

-Aon co o tym wie? Filozof się znalazł. 

- Nic nie wie, dlatego się dziwi, że przez te 

wszystkie lata nic nie wiedział. Nie wiedział, że 

Maksymilian żyje. 

- Jaki Maksymilian? On już nie nasz 

Maksymilian, on Max. Widział telegram? Napisane 

było Max Rap. A my jak się piszem, a? Rapa. No. 

On już nie nasz. 

-Ajednak krew nasza. 

- Nasza i nie nasza. Jak się żyje pośród 

innych drzew, jak się oddycha innym powietrzem to 

i krew insza się robi. Ot co. 

- A twoja, dziadku, jaka jest? Zawsze ta 

sama? 

- Moja? Zawsze ta sama, tutejsza, jak i twoja 

- powiedział i ruszył w głąb lasu. 

Znowu ucieka, pomyślałem. To nic, mamy 

czas. Milczał do granicy. Udawał, że śpi. 

- To już Niemcy, a? Tak samo - powiedział 

i znów przymknął powieki. I co miało znaczyć to 

niedokończone „tak samo”? 

Zawieźli nas na stację. Z daleka widziałem 

kłęby czarnego dymu buchające z lokomotywy, 

słyszałem szum i szczekanie psów. Jechałem jak 

ciele na rzeź i tylko dwie myśli kołatały mi się po 

głowie: dlaczego dałem się złapać i jak uciec. 

Zapakowali nas do wagonu. Wszyscy młodzi i zdrowi 

mężczyźni, a skoro młodzi to znaczy, że nie na 

rzeź, że byliśmy im potrzebni żywi, nie martwi. 

Pociąg ruszył. Jechaliśmy długo. Staliśmy na 

stacjach, doczepiano nowe wagony. Trwało to całe 

wieki. Najdłuższa podróż w życiu, bo w nieznane. 

Gdybyśmy byli we dwóch, na pewno dalibyśmy 

radę. Ale byłem sam, pierwszy raz w życiu, byłem 

sam. 

Po czterech dniach pociąg zatrzymał się, 

otworzono wagony, kazali wysiadać. Spojrzałem 

wokół: połacie brudnej ziemi, hałdy węglowego 

miału, budynki z czerwonej cegły i wysoka wieża z 

dwoma wielkimi kołami. Wtedy nie wiedziałem, że 

jest to kopalnia. Widziałem to po raz pierwszy w 

życiu, bo co mogłem widzieć na tej swojej wsi. 

Przez dużą, żelazną bramę poprowadzono nas do 

najwyższego budynku. Tam czekał już starszy, siwy 

pan w schludnym garniturze. Przemówił po 

niemiecku, a stojący obok przetłumaczył na polski, 

że jesteśmy w Zagłębiu Ruhry, w kopalni, i że jeśli 

będziemy dobrze pracować, nic złego nas nie 

spotka. Potem zaprowadzili nas na stołówkę, 

nakarmili grochówką i do łaźni. Zasnąłem z pełnym 

brzuchem i śniły mi się nasze pola i nasze strzeliste 

sosny. 

42 

Wjechałem na szeroką, gładką autostradę 

i przycisnąłem gaz do dechy. Przede mną było tylko 

gwiaździste niebo i tajemnica wojny, do której było 

coraz bliżej. Kilometry na liczniku przesuwały się tak 

szybko jak nasze myśli, moje i dziadka, który ciągle 

udawał, że śpi. Tylko z tych zmieniających się 

cyferek i z tych myśli biegnących jak płoche sarny, 

nic nie wynikało oprócz upływu czasu. Czasu, 

którego ja miałem jeszcze dużo przed sobą, ale mój 

czas, teraz był zależny od czasu mojego dziadka, a 

ten już się kończył. Miałem pewność, że jemu 

bardziej niż mnie zależy na przekazaniu tej swojej 

tajemnicy. Wiedziałem, że łatwiej odchodzi się, gdy 

człowiek jest pogodzony ze światem, z ludźmi i dlatego 

gdy przyszedł ten telegram, mimo swoich lat, 

nie zastanawiał się ani chwili. Od razu po 

przeczytaniu powiedział: „niech szykuje auto, jutro o 

świcie jedziemy”. Musiał wynagrodzić 

Maksymilianowi, że przez wszystkie te lata nigdy nic 

o nim nie powiedział, że nie chciał go znać, miał 

nadzieję, że on mu wybaczył przed wiecznym 

spoczynkiem. Musiał tam być i rzucić ziemię na jego 

trumnę. Tę ziemię. Też jego ziemię, którą 

wieczorem skrzętnie wsypał do woreczka. Dlatego 

nie nękałem go swoimi pytaniami. Sam w sobie miał 

wiele pytań, na które teraz, gdy mknęliśmy gładką 

niemiecką autostradą, starał się odpowiedzieć. 

Udawał że śpi, a on jeszcze raz, kartka po kartce, 

przeglądał całe swoje i jego życie, by znaleźć 

odpowiedź - dlaczego? A może to „dlaczego” nie 

jest takie ważne, może liczy się tylko pamięć. Może 

czytał tę księgę życia, by nie zgubić w pamięci 

żadnego fragmentu, żadnego słowa. Miał mało 

czasu, więc nie nękałem jego myśli niepotrzebnymi 

pytaniami. Ja miałem czas. Wiedziałem, że ten czas 

niedługo nadejdzie. Jeszcze zdążę wysłuchać 

wszystkich jego opowieści. Już nie wysłucham 

opowieści Maxa. 

Zostałem sam, pierwszy raz w życiu 

zostałem sam. Myślałem o nim, co go czeka? Całą 

drogę myślałem czy jeszcze go zobaczę. 

Zameldowałem „Wichrowi” o całej akcji i poprosiłem 

o przepustkę do domu. Zgodził się. Przed 

zmierzchem dotarłem do domu. Ojciec siedział 

przed chatą i strugał kozikiem nowe zęby do grabi. 

Zobaczył mnie z daleka. Patrzył na mnie i trzymał 

ten nóż nieruchomo. 

- Ojciec, Niemcy złapali brata! - wykrzyczałem. 

Wstał, odłożył nóż, strzepnął wióry. 

- Napoję krowę - odrzekł jakby nic się nie 

stało. 

- Pomogę ci. 

- Nie trzeba. Idź do izby, zjedz. Nie mów 

matce. 

Szedł powoli w stronę obory. Może płakał, 

może się modlił?

Poezja Poezja 

Jednostajny warkot silnika na wysokich 

obrotach i ta cisza nocy, sprawiały, że narastało we 

mnie znużenie. Zatrzymałem się na dużym 

oświetlonym parkingu. Dziadek otworzył oczy, też 

zatrzymał swoje myśli. 

- Muszę się zdrzemnąć, dziadku, nie dam 

rady. 

- Jak musi to musi, byle zdążył na czas. 

„Znów ten czas” - pomyślałem. Dlaczego 

czas jest najważniejszy. Zmęczenie nie pozwalało 

na rozwijanie dalszych teorii na temat czasu. 

Zasnąłem. 

Zbudzili nas przed świtem. Znów ustawili w 

szeregu. Ten co znał język powiedział, że zaraz 

zjedziemy na dół, fedrować, to znaczy kopać węgiel 

i że praca jest niebezpieczna, że trzeba uważać. 

Mówił długo, ale słowami nie da się wszystkiego 

powiedzieć. Dostaliśmy kaski na głowę i podzielono 

nas na brygady. Zaprowadzili nas pod tę wieżę. Ze 

zgrzytem otworzyła się stalowa krata, oddzielająca 

ziemię od piekła. Bo to było piekło. Ciemno, 

duszno, ciasno. Po chwili człowiek cały był zlany 

potem, nawet gdyby nic nie robił, też by się spocił. A 

jak już wyjechaliśmy na powierzchnię i zobaczyłem 

światło słoneczne, to się ucieszyłem. Wszyscy 

wyglądali jak diabły, czarne i umorusane diabły. 

Tylko oczy świeciły się białkami. Żyliśmy i to była 

jedyna zaleta tego piekła. Nie miało większego 

znaczenia, w którym piekle żyłem, w tym tu, czy w 

tamtym. 

- Niech się budzi, świta. A ptaki gaworzą jak 

u nas - powiedział trochę do mnie trochę do siebie - 

trza nam ruszać. 

- Już dziadku, zaraz ruszamy. 

Podniosłem maskę, sprawdziłem olej, 

nacisnąłem pasek klinowy. Ugiął się lekko pod 

palcem. - Wszystko dobrze - powiedziałem sam do 

siebie z taką dziwną pewnością, że coś jednak 

zależy ode mnie, że mogę mieć jakiś wpływ na to, 

co dzieje się obok mnie. Spojrzałem na mapę. 

- Za cztery godziny będziemy na miejscu - 

powiedziałem, zaciągając się mocno pierwszym, 

porannym papierosem. Powoli, z uniesioną głową, 

wypuszczałem dym cienką strużką, a on stał i przyglądał 

się, jak by zobaczył coś nowego, ciekawego, 

czego jeszcze nie widział, albo co widział dawno 

temu i w tej chwili wróciło jakimś wspomnieniem. 

Paliłem, a on patrzył, a jakby nie widział. 

Przed świtem zbudził nas alarm. Ustawieni 

w szeregu w pełnym rynsztunku, czekaliśmy aż 

„Wicher” spali papierosa.Aon stał z lekko uniesioną 

głową, zaciągał się głęboko i powoli wypuszczał 

dym. 

- Chłopcy, ruszamy na akcję bojową. 

Odbijemy więźniów. Pełna mobilizacja i dyscyplina. 

Wszystko jest zaplanowane. Po drodze dowódcy 

drużyn przekażą wam moje rozkazy. Z Bogiem. 

Wtedy po raz pierwszy dostałem broń. 

Bardzo jej potrzebowałem. Chciałem zabić kilku 

Niemców za mojego brata. Bardzo chciałem. Nigdy 

wcześniej tak bardzo nie chciałem. 

Zjechaliśmy z autostrady zgodnie z mapą. 

Na drogowskazie napisana była nazwa tego miasta 

i liczba 15 km. 

- Już blisko - powiedział dziadek i dodał - 

świat wcale nie jest taki duży. 

Zaczynały się pojedyncze, małe domki 

otoczone ogródkami, w których rosły świerki. 

- Skręć w lewo. 

- Dlaczego? 

- Skręć, powiedziałem. 

Zgodnie z nakazem skręciłem w wąską, 

dziurawą uliczkę. Jechałem tak ze dwa kilometry. 

Przed nami majaczyła wysoka stalowa wieża z 

wielkim, czerwonym od rdzy kołem. Zatrzymałem 

się przed bramą zamkniętą na dużą kłódkę. 

Dziadek wysiadł. Podszedł do tej bramy i stał tam 

długo, jakby modlił się, albo płakał. Nie 

znajdowałem żadnej odpowiedzi na nurtujące mnie 

pytania. Skąd wiedział, że w lewo? Był już tu? 

Wtedy, nad ranem, zabiłem dwóch 

Niemców, a potem jeszcze kilku. Chciałem zabijać. 

Nawet jak się skończyła wojna i wkroczyli Sowieci 

i jak „Wicher” powiedział, że kto chce, może wracać 

do domu, ale nie musi, bo nasza wojna jeszcze się 

nie skończyła, bo mamy nowego wroga, 

czerwonego, to chciałem zabijać. Tylko, że ojciec 

zaniemógł, a żniwa trzeba było robić. Sam byłem. A 

on miał mnie tylko jednego. Zaraz potem 

przyjechało dwóch Ruskich i jeden Polak w ruskim 

mundurze. Popatrzyli na pszenicę, w dłoniach 

roztarli kłosy, spróbowali ziaren. - Charaszo - 

powiedzieli. Wyciągnęli z obory krowę i tylko 

pepeszę przystawili mi do pleców. A ten Polak w 

ruskim mundurze powiedział, że władzy ludowej 

potrzebna jest nasza pszenica na chleb dla 

wyzwoleńczej armii i nasza krowa, i że jeszcze 

wrócą. I wracali. Za każdym razem brali co chcieli, 

jak swoje i mówili o tej wolnej, ludowej ojczyźnie, a 

ja nic nie mogłem zrobić. Za każdym razem 

przystawiali mi pepeszę do pleców, tłumacząc jaka 

to teraz równość zapanowała w naszej wolnej i 

ludowej ojczyźnie. Brat wrócił po żniwach. Żył. 

Znów było nas dwóch. Siedzieliśmy po nocach przy 

łóżku umierającego ojca. Brat opowiadał swoje 

dzieje. Pewnej nocy ojcu się polepszyło, oparł się o 

wezgłowie łóżka i powiedział: „Nie ma już naszej 

Polski, niepotrzebnie wróciłeś. Komuniści nie 

dadzą wam żyć. Byłeś w świecie, trzeba było 

szukać swojego miejsca”. 

- Jakże to tak, ojciec?Aojcowizna? 

- Gówno, nie ojcowizna - odrzekłem - tyle już 

zabrali, a zabiorą wszystko. 

43

Poezja Poezja 

Dziadek płakał. Wcale się nie modlił. Płakał. 

Wrócił ze szklanymi oczami, wsiadł bez słowa. 

Zawróciłem. Wjechałem na rynek. Po prawej stał 

kościół z piaskowca, naprzeciwko - ratusz, a wkoło - 

kamienice, porządne kamienice. Weszliśmy do 

urzędu. Dziadek szedł pierwszy, jakby wiedział 

gdzie ma iść, do którego pokoju. Na piętrze skręcił 

w prawo, otworzył pierwsze drzwi. 

- Guten Morgen - powiedział po niemiecku. 

„Skąd znał ten język?” - przeleciało mi przez 

głowę, a on dalej mówił, że nazywa się tak i tak i jest 

bratem Maxa Rapa. Urzędniczka wskazała krzesło. 

Usiedliśmy. Mówiła długo. Dziadek słuchał. 

- Moment - przerwał jej, a do mnie - ma 

papierosy? 

- Tak. 

- To niech da. 

Wyszliśmy na zewnątrz. Na skwerku stała 

fontanna, w której, z dwóch kamiennych ryb 

wylewała się cienkimi strumieniami woda. 

Zaciągnął się dymem. Milczał. Był tylko ten szum 

przelewającej się wody. Też zapaliłem. 

Siedzieliśmy na tej fontannie, jak dwie kamienne 

postacie, bez słów, bez ruchu i tylko przelewały się 

w nas te myśli. Teraz on potrzebował czasu na te 

wszystkie niemieckie słowa usłyszane przed 

chwilą, na całą tę swoją, nie swoją historię, którą 

teraz poznał. 

Ojciec umarł tamtej nocy. Po pogrzebie 

piliśmy samogon, milcząc. Nad ranem spakowałem 

trochę jedzenia, ciepłe ubranie. Obudziłem brata. 

- Daj mi swoją kenkartę. Idę. 

- Gdzie ty idziesz,Antek, dokąd? 

- Idę tam, skąd ty wróciłeś. To nie jest już ani 

moja Polska, ani moja ojcowizna. Ty tu zostań, jak 

chcesz, jako ja, a ja wrócę jako ty. 

Szedłem tak długo, że nawet nie wiem jak 

długo. Przez całą drogę powtarzałem te wszystkie 

opowieści brata, by zapamiętać każdy szczegół. 

Gdy zasypiałem, znużony na łące pełnej zapachów 

lub w opuszczonych zabudowaniach, ciągle 

widziałem to nasze pole zakończone ścianą 

ciemnego lasu, który łączył się z niebem. Budziłem 

się i patrzyłem na wschodzące słońce, a potem 

odwracałem się i szedłem drogą wyznaczoną przez 

jego promienie - na zachód, ciągle na zachód. 

Mijałem wielu takich samych jak ja. Wszyscy oni szli 

w sobie tylko znanym celu. Nikt z nich nie mówił po 

co i dlaczego idą. Szli z zachodu na południe, z 

zachodu na wschód, z zachodu na północ. Ja jeden 

szedłem w przeciwnym kierunku. Tylko ja 

wędrowałem na zachód. Wsiadałem do towarowych 

wagonów stojących na stacjach, jeśli ich 

lokomotywy stały przodem skierowane na zachód. 

Jechałem tak długo, jak długo widziałem przed 

sobą zachodzące słońce. Czasem zatrzymywały 

się ciężarówki, prowadzone przez czerwonoarmistów. 

44 

- Kuda idiosz? - pytali. 

- Na zapad - odpowiadałem. 

- Ot, durak, na zapad. A paczemu na zapad? 

Wajna akończyłas', nada wazwreaszczat' damoj. 

- Da, nada - odpowiadałem, a oni i tak nie 

rozumieli, dlaczego ja idę na zachód, skoro wojna 

się skończyła. Ja sam tego nie rozumiałem. Nie 

chciałem nawet rozumieć. Szedłem. 

Pewnego ranka obudził mnie czyjś świdrujący 

wzrok. Czułem na sobie te oczy. 

Odwróciłem głowę. W odległości kilku metrów 

siedział on i przyglądał się na mnie z ciekawością, z 

litością, a może z nadzieją. Patrzyliśmy tak na siebie 

bez słów, bez ruchu. Obaj mieliśmy już dość tej 

samotnej wędrówki. Obaj szukaliśmy swojego 

miejsca na ziemi. Tylko, czy obaj szukaliśmy tego 

samego miejsca? Czy on był moim wrogiem, czy 

przyjacielem, czy był Polakiem, czy Niemcem. Nie 

mogłem go o to zapytać. Po prostu wstałem, 

zabrałem swój tobołek i ruszyłem na zachód. On 

też. Ciągle w bezpiecznej odległości szedł na 

zachód. Widocznie wracał do domu. Wojna się 

skończyła, trzeba wracać do domu. Wracaliśmy 

razem do jakiegoś wymyślonego w naszych 

wyobraźniach domu. On, owczarek niemiecki ze 

swoją, sobie tylko znaną historią i ja polski chłopak, 

z nowym imieniem i nowym życiem. Gdy budziłem 

się rano, on już czekał i patrzył. Gdy podnosiłem 

swój tobołek, strzygł uszami i wstawał, gotowy do 

drogi. Szedł za mną w bezpiecznej odległości. Obaj 

milczeliśmy. 

Któregoś dnia, po przebudzeniu, ujrzałem 

zakrwawionego zająca. Rozpaliłem ogień, 

rozprawiłem szaraka, zdjąłem skórę. Siedzieliśmy 

po dwóch stronach ogniska wpatrzeni w ciepły żar. 

Zjedliśmy i ruszyliśmy na zachód. Teraz on szedł 

równo ze mną, przy nodze. Mijały dni, zmieniały się 

krajobrazy, a my szliśmy. Razem. 

Pewnego dnia dotarliśmy do miasteczka. Na 

drogowskazie z jego niemiecką nazwą ktoś umieścił 

odręcznie namalowaną tablicę z napisem 

„Maczkowo”. To tu - pomyślałem - skończyła się 

moja wędrówka. 

- To było tak - zaczął powoli, wyciągając rękę 

po drugiego papierosa - to ja tu byłem w czasie 

wojny. Pracowałem w tej kopalni, którą widziałeś. To 

ja jestem Maksymilian, a Maksymilian co umarł, jest 

Antoni. Bo, gdy wróciłem do Polski, umarł ojciec, 

twój pradziadek. Antoni, brat mój, nie chciał takiej 

Polski i takiej ojcowizny, co ją Sowieci ograbili, i poszedł 

w świat. Poszedł w świat jako ja, Maksymilian, 

z moją kenkartą i z moją historią, a ja zostałem jako 

on - Antoni. Zostałem z jego historią, za którą 

zapłaciłem. 

Patrzył przed siebie, a może w głąb siebie 

i mówił, powoli, spokojnie, oddzielając każde wypo-

Proza Proza 

wiedziane słowo, jak ksiądz na kazaniu. Nawet nie 

pytał, czy rozumiem. Nie chciałem rozumieć, 

chciałem słuchać. Miałem czas na zrozumienie. 

- Jak przyjechali Sowieci i nie mieli już co 

zabrać, to przystawili mi pepeszę i zabrali mnie, 

jako wroga ludowej ojczyzny. Tylko nie wiedzieli, że 

ja to on. Katowali mnie każdej nocy. Ile ja wypiłem 

wiader wody, którą wlewali mi przez lejek w trakcie 

przesłuchań? Ile ciosów w nerki, ile wyrwanych 

paznokci, ile godzin przestanych w lodowatej 

wodzie w piwnicznej, ciasnej celi z kapiącą na 

głowę wodą, która drążyła dziurę w czaszce. 

Nikogo nie wydałem, bo kogo miałem wydać, 

nikogo nie znałem. Ja, to nie byłem ja. Dostałem 

wyrok śmierci, za zdradę ojczyzny. Po trzech latach 

wyszedłem, bo była odwilż i amnestia. Wyszedłem 

biały jak gołąbek, wyszedłem jako nie ja ani nie on. 

W pięćdziesiątym szóstym przyszedł list z 

zagranicy. Maksymilian, a właściwie Antoni pisał, 

że żyje, że dobrze tu i żebym przyjechał. Tylko jak 

miałem przyjechać, ja, zdrajca ludowej ojczyzny. 

Nic nie odpisałem. Potem przyszły jeszcze ze trzy 

listy.Aż ten telegram. 

Jakbym znał to miasteczko. Wiedziałem, że 

gdy pójdę prosto, trafię na rynek, gdzie naprzeciw 

kościoła z piaskowca mieści się ratusz. Tam jest 

komendantura obozu przejściowego dla 

zdemobilizowanych żołnierzy i innych Polaków, 

tych z oflagów i tych z robót przymusowych. Mój 

pies też jakby znał to miasteczko. Skręcił nagle w 

boczną uliczkę i pobiegł do domu po prawej. 

Poszedłem za nim. Drzwi były otwarte na oścież, a 

on siedział przed drzwiami jak sfinks. Siedział i 

patrzył bez ruchu jak staruszek w niedzielne 

popołudnie. Klepnąłem dłonią w udo - żadnej 

reakcji - zagwizdałem - nic. Siedział nieporuszony. 

Znalazł swój dom - pomyślałem i ruszyłem w stronę 

rynku. Znów byłem sam. W ratuszu pokazałem 

swoją kenkartę, a że było późno, nikt nie chciał się 

mną zająć. Nakazali znaleźć sobie kwaterę i zgłosić 

się rano. Wyszedłem na skwer, usiadłem na murze 

kamiennej fontanny. Zachodzące słońce odbijało 

się na czerwono w witrażach kościoła. Pomyślałem 

o Bogu. Czy w tym kościele był obecny ten sam 

Bóg, co w naszym małym, drewnianym, wiejskim 

kościółku? Czy ludzie, którzy tu przychodzili, 

słyszeli te same nauki i słowa? I czy w ogóle jeszcze 

jest? Czy mógł znieść cały ten ciężar ludzkich 

grzechów, jakie przetoczyły się przez tę ziemię? 

Pewnie mógł, skoro wytrzymali to ludzie. 

Siedziałem tak wpatrzony w kolorowe szkiełka, 

szukając swojego Boga. Z ratusza wybiegł oficer, 

szedł sprężystym krokiem. Przystanął obok, 

spojrzał na mnie, wiedziony moim wzrokiem 

spojrzał na wieżę kościoła. Stał tak przez chwilę, 

nieruchomo jak ja. Wyciągnął srebrną papierośnicę 

w moją stronę, sięgnąłem po papierosa. 

Zaciągnąłem się głęboko dymem, tak głęboko, jak 

tymi myślami o Bogu. „A jednak istnieją normalni 

ludzie, to znaczy, że Bóg także istnieje” - 

pomyślałem. 

Mijał czas. Ja, Max Rap i mój pies Hund 

żyliśmy razem jak bracia. Ja trochę jak pies, on 

trochę jak człowiek. Każdego ranka odprowadzał 

mnie, milcząc, pod bramę kopalni, a po szychcie, 

gdy wyjeżdżałem na powierzchnię, siedział przed 

bramą w spokojnym oczekiwaniu. Był smutny i powściągliwy 

w wyrażaniu uczuć, tak jak ja. Obaj 

przemilczeliśmy całe życie. 

Wyciągnąłem papierosy. Znów zapaliliśmy, 

głęboko, wciągając dym jak byśmy chcieli, by ten 

dym załagodził to wszystko, co się w nas teraz 

działo. 

- Powiedziała, że Max nie ma rodziny, że nic 

nie ma. Parę pamiątek i zdjęcia, jakieś papiery. 

Powiedziała, że pogrzeb będzie na koszt 

miasta i dlatego grób jego będzie tylko przez 

dwadzieścia pięć lat, a potem w tym miejscu 

pochowają następnego. 

Przerwał. Papieros parzył już go w dłonie, a 

mimo to przyłożył go do ust i pociągnął. Milczałem. 

Wszystko, co mógłbym teraz powiedzieć, nie miało 

żadnego znaczenia. 

- Zabierzem go do nas. Niech leży na swojej 

ziemi, pod wierzbą. 

- Tak zrobimy, dziadku. 

Teraz spojrzał na mnie inaczej. Teraz nie 

byłem dla niego jakimś bezosobowym wnukiem. 

Byłem krwią z krwi. Swoim. 

- Dobrze mówisz, Karolku, zrobim to. Dla 

niego i dla mnie. 

Ryby w fontannie przelewały wodę z 

delikatnym szmerem, jakby nigdy nic. W nas, 

kamiennych postaciach z innego świata, też powoli 

cichł szmer. Słońce, wiszące nad wieżą kościoła, 

świeciło coraz mocniej, woda szemrała swoje 

opowieści, drzewa szumiały jak wypowiedziane 

dawno słowa. Wszystko było takie proste, 

zwyczajne, jakby nic się nie zdarzyło. 

Z ratusza wyszła urzędniczka, rozejrzała się 

wokół, zobaczywszy nas przy fontannie, ruszyła w 

naszą stronę. 

- Herr Rap - zagadnęła - czy chciałby pan 

zobaczyć ciało? 

Stanęliśmy przed nią na baczność. 

- Może chciałby pan zabrać rzeczy brata? 

Weszliśmy do małego, skromnie urządzonego 

mieszkania. Na półkach kilka książek, 

albumy ze zdjęciami, zeszyty zapisane drobnymi 

literkami. 

45

Proza Proza 

- To wszystko, co miał - powiedziała urzędniczka. 

- Żył skromnie. Możecie się tu zatrzymać 

na noc. Mieszkanie jest komunalne. Czy potrzebuje 

pan jeszcze czegoś? 

- Danke. Dziękuję, bardzo dziękuję - dziadek 

uścisnął jej dłoń. 

Zostaliśmy sami. Patrzyliśmy na ściany 

i czuliśmy, jakby było nas trzech w pokoju. 

Nazajutrz ruszyliśmy w drogę powrotną. Wszyscy 

trzej. Tyle, że on przed nami - w furgonie do 

specjalnych przewozów. 

„HUNDE” - duże, czarne litery odciągnęły 

wzrok dziadka od czarnego samochodu jadącego 

przed nami. Milczał od dwóch godzin, wpatrzony w 

ten samochód. Teraz otworzył pierwsze pudełko ze 

zdjęciami. Przeglądał je powoli, wnikliwie. 

Zerkałem co chwilę na kolejne, przekładane przez 

niego zdjęcia. Była zieleń trawy i pies, błękit nieba i 

pies, biel śniegu i pies. Nic poza tym. Tło i pies, więc 

na co przyglądał się z takim namaszczeniem? 

Zdawało mi się, że do tych obrazków układał opisy i 

dialogi, jakby chciał odtworzyć historię jego życia. 

Góry i pies, jezioro, rzeka, morze i pies. Nic tylko 

pies. Musiał być ważny, jak dziecko. Tak fotografuje 

się dzieci. Najpierw malutkie, rozebrane do naga 

przed kąpielą, potem ze smoczkiem w buzi albo 

przy piersi. Pierwsze kroki z rozłożonymi rękami. 

Pierwsze zabawki. Pierwsze urodziny. Pierwsza 

klasa i Pierwsza Komunia. Matura, studia, ślub. A 

potem znów ten sam rytuał z nowym dzieckiem. I 

wszystko tak szybko przemija, gdy to co „pierwsze” 

się kończy. Zostaje tylko wspomnienie, pamięć i te 

okruchy prawdziwego życia utrwalone przez 

obiektyw aparatu, gdy ktoś po latach spojrzy na nie i 

opisze raz jeszcze tamte zdarzenia. Tylko trzeba 

mieć kogoś, kto spojrzy. A on nie miał nikogo, aż do 

dzisiaj. Prowadził nas teraz do domu i opowiadał 

swoje dzieje tymi wszystkimi obrazkami, jakie po 

sobie zostawił. 

Każdego dnia spoglądałem na koło, na 

wieży wyciągowej szybu kopalni. To jego ruch 

odmierzał mój czas, jak wielki mechanizm 

niewidocznego zegara. A ta gruba, stalowa lina 

trzymała mnie mocno przy życiu. Byłem już 

dojrzałym mężczyzną, on musiał być bardzo stary. 

Wiedziałem, że wszystko kiedyś się kończy. Leżał 

na progu domu. Jego domu, który stał się moim 

domem. Zostałem sam. Nie miałem brata, rodziny, 

nie miałem nawet psa. 

Wyciągnął następne pudełko. Znów 

przyglądał się napisowi, jakby nie mógł go 

zrozumieć. Tytuł był prosty: „WĘDROWANIE”. 

Znów z leniwą powolnością wyciągał kolejne obraz- 

46 

ki, długo wpatrując się w nie. Zerkałem co chwila na 

ten przesuwający się kadr po kadrze. Nagie, ostre 

skały, w dole przepaść i flanelowa koszula w 

czerwoną kratę, ciężkie buty, stary plecak. Palące 

słońce pustyni, nagi tors mężczyzny ze śmiesznie 

zawiązaną w cztery rogi chustką na głowie. Sfinks i 

smutne oczy. Szklane wieżowce. Łódź wśród 

gęstwiny puszczy. Wielka połać zaoranego pola. 

Nic, tylko odwrócone skiby i błękit nieba. 

Pomarańcza słońca nurzająca się w jeziorze. 

Kamienna twarz maszkarona, smutna i tragiczna. 

Długi rząd, strzelistych topoli na zielonej łące. 

Czerwona budka telefoniczna, obok piętrowy 

autobus. Chiński mur. Olbrzymie ilości 

przelewającej się wody spadającej w dół, w białą 

kipiel. Wielki Kanion. Biała limuzyna. Wszystko 

takie odległe, nie nasze. Żadnej chaty krytej 

strzechą, żadnej wierzby. Dlaczego? Był niemal 

wszędzie, tylko nie u nas. Dlaczego? To pytanie 

musiał zadawać sobie również mój dziadek Antoni 

w czasie tej projekcji. Za oknem przesuwały się 

coraz to nowe krajobrazy... 

- Całe życie starałem się przeżyć cicho. 

Zgodnie z Bogiem i ludźmi. Nie miałem żadnych 

marzeń, planów. Moje dni wyznaczały wschody i zachody 

słońca, wiosenna orka, żniwa, wykopki 

i święta Bożego Narodzenia. Nie chciałem nic, 

oprócz tego, co miałem. Nie byłem nigdzie dalej, niż 

w pobliskim miasteczku. Żyłem pogodzony ze sobą 

i moją historią. Cichy. Patrzę na te stare fotografie 

i oglądam jego życie, jakbym widział siebie. 

Jechałem tak wpatrzony w nikłe, czerwone 

światełka volkswagena i przeszłość jadącego w nim 

martwego człowieka, którego tak naprawdę nie 

znałem. Może stało się to przez zmęczenie, może 

przez zapatrzenie w tę przeszłość przekładaną 

przez dziadka. Nagle usłyszałem pisk opon na 

mokrym asfalcie, głośny chrzęst blachy. Zobaczyłem 

gasnące, czerwone światła. Spojrzałem na 

dziadka. Siedział bez ruchu pochylony nad 

zdjęciem, na które cienką strużką spływała krew z 

jego rozbitej głowy. Całe wnętrze samochodu 

usłane było tymi zdjęciami. 

Stoję teraz, w czarnym garniturze, nad 

granitową płytą z wykutymi w skale imionami dwóch 

moich dziadków. Stara wierzba cicho szumi pod 

naporem wiatru, jakby raz jeszcze opowiadała mi 

historię ich życia. Prostego życia, prostych ludzi. 

Krzysztof Kulig

Historia Wspomnienia 


Narody mogą przetrwać 

Porucznik Aleksander Uchnast, jak każdy 

odpowiedzialny obywatel, w 1863 roku stawił się, 

aby bronić polskości. Smutny był to czas, albowiem 

powstanie styczniowe już od początku skazane 

było na niepowodzenie. Nikt nie zaprzeczy, że taki 

sam los spotyka prawie wszystkie zrywy 

wyzwoleńcze na całym świecie. Jedynym, 

wydawałoby się, pocieszeniem klęsk jest 

umacnianie ducha wolności i patriotyzmu. I nie ma 

w tym żadnego patosu, że dzięki determinacji ludzi 

takich jak porucznik Uchnast, narody mogą 

przetrwać najgorsze chwile. 

Historia lubi się powtarzać. Po niespełna 

osiemdziesięciu latach, wnuk Aleksandra, 

Zbigniew, ma szansę kontynuować dzieło swojego 

dziadka i korzysta z niej - także walczy o 

niepodległość ojczyzny. Na domiar tego m.in. z tym 

samym wrogiem. 

Zbigniew Bolesław Zdzisław Uchnast 

(27.02.1927-31.12.1979) urodził się w 

Krasnoglinach (obecnie powiat Ryki). Do 2 

listopada 1942 roku miejscem jego zamieszkania 

była leśniczówka Matcze (pow. Hrubieszów), 

później Tyszowce, aby po miesiącu, uciekając 

przed deportacją do Niemiec, trafić do Tuczap. Tam 

pracował u ojczyma, leśniczego Zygmunta 

Szczygła. Zagrożeni przez nacjonalistów 

ukraińskich, 30 października 1943 roku zamieszkali 

ponownie w Tyszowcach. 

Zamiłowanie do działalności literackiej 

odkrył w sobie w latach młodzieńczych. Już jako 

czternastolatek wydał pierwszy numer 

czterostronicowego czasopisma Promyk, 

a w 

kolejnych latach redagował pismo Strumyk. 

Jesienią 1943 roku, wstępując do Armii 

Krajowej przyjął pseudonim „Lew” i złożył przysięgę 

przed komendantem tamtejszego obwodu, 

Marianem Pilarskim (ps. „Grom” i „Jar”). Ze 

względu na ciągłe niebezpieczeństwo ze strony 

Ukraińców i Niemców, 19 maja 1944 roku ponownie 

zmienił, wraz z rodziną, miejsce zamieszkania, tym 

razem na leśniczówkę Bartoszów w powiecie 

krasnostawskim, a po przejściu frontu trafił 

(21.09.1944) do Zamościa. Tutaj rozpoczął naukę 

w Państwowym Gimnazjum i Liceum im. Hetmana 

Jana Zamojskiego w II klasie gimnazjum dla 

dorosłych, i natychmiast rozpoczął współpracę z 

Narodowymi Siłami Zbrojnymi, zajmując się 

kolportażem prasy. Równolegle związany z 

okręgiem AK, współpracował z inspektorem 

Marianem Pilarskim, pełniąc funkcję łącznika m.in. 

z klasztorem Bernardynów w Radecznicy, w którym 

mieścił się punkt informacyjny. Po kilku miesiącach, 

bo już w styczniu 1945 roku, został aresztowany. 

Zwolniony po tygodniu, do aresztu UB wrócił 

ponownie pod koniec marca i ponownie został 

wypuszczony przed pierwszym maja. Ciągle trwał 

w konspiracji i nie ujawniał się, podobnie jak jego 

siostra i ojczym. Trzecie aresztowanie nastąpiło 17 

grudnia 1945 roku. Tym razem trafił do zamojskiego 

więzienia. Osądzony 22 lutego 1946 roku przez 

Wojskowy Sąd Garnizonowy w Chełmie na sesji 

wyjazdowej w Zamościu, otrzymał wyrok 3 lat 

więzienia w zawieszeniu. Po wyroku przeniósł się z 

rodziną ponownie do Tyszowiec, gdzie od jesieni 

1947 roku do 1949 był w komitywie z dowódcą 

oddziału AK Janem Leonowiczem ps. „ Burta”, 

któremu często udostępniał swoje mieszkanie. 

Rok 1947 rozpoczyna okres współpracy z 

następującymi czasopismami: Sztandar Ludu, 

Kurier Lubelski, Gromada, Chłopska Droga, 

Zielony Sztandar, Mucha, Przekrój, Nowa Wieś i 

inne. Publikuje w nich fraszki, aforyzmy, 

opowiadania, felietony i lokalne wiadomości. 

Według UB, treść materiałów uzgadniał pod kątem 

społeczno-politycznym z Marianem Pilarskim. 

Prowadził także dla potrzeb podziemia inwigilację 

członków partii, UB i MO. Był niestrudzony i wydaje 

się, że swoimi pomysłami i odwagą pociągał coraz 

szersze otoczenie. I tak oto w 1950 roku stał się 

jednym z inicjatorów powstania konspiracyjnej 

organizacji pod nazwą Polska Armia Narodowa. W 

szeregach PAN posługiwał się pseudonimem 

„Sylwan”. Organizacja działała głównie na terenie 

powiatu zamojskiego. W aktach bezpieki 

znajdujemy ciekawy zapis, że PAN chce siłą 

doprowadzić do obalenia „ustroju demokratycznego”. 

W odpowiedzi UB niezwłocznie 

przystąpił do likwidacji tego ośrodka oporu, więc 

Uchnast od października 1950 roku zaczął się 

ukrywać. W podziemiu pozostał do 31 grudnia, do 

dnia w którym podczas potyczki z bezpieką 

otrzymał postrzał w głowę. Takim sposobem został 

ujęty. W efekcie, do końca życia pozostał kaleką, 

cierpiąc na niedowład prawej ręki i nogi. 

10 września 1952 roku zapadł surowy 

wyrok. Rejonowy Sąd Wojskowy w Lublinie 

wymierzył mu karę 15 lat pozbawienia wolności, 

który na wniosek prokuratora uchylił Sąd 

Najwyższy. W zamian 8 grudnia 1952 roku 

Zbigniew Uchnast skazany został na karę śmierci! 

Przez półtora roku czekał na egzekucję, aż Rada 

Państwa skorzystała z prawa łaski, zamieniając 

straszliwy wyrok na dożywocie. Karę odbywał w 

ciężkim więzieniu we Wronkach. Korzystając z 

powszechnej amnestii, odzyskał wolność 26 

września 1956 roku i zamieszkał w Krasnymstawie. 

Rok później zawarł związek małżeński z Wiktorią 

Morylowską, z którego przyszli na świat - córka 

Magdalena (1960) i syn Robert (1964). 

47

Historia Pamiętnik 

Zmarł 31 grudnia 1979 roku. Do końca życia 

tworzył oraz był korespondentem prasowym i 

fotoreporterem. 

Być może Zbigniew Uchnast zdawał sobie 

sprawę, że zawsze był permanentnie inwigilowany. 

Wśród dokumentów zgromadzonych w Instytucie 

Pamięci Narodowej, jego akta zajmują wiele tomów 

i zawierają interesujące wątki warte szczegółowego 

opracowania. Może kiedyś…? 

Tymczasem ukazały się dwie książki, z 

których jedna jest zbiorem twórczości Zbigniewa 

Uchnasta „Gorycz życia” w wyborze i opracowaniu 

Stanisława Koszewskiego z Chełma, a druga - „O 

godne życie” zawiera wspomnienia jego siostry 

Haliny Leśnej. Dzisiaj natomiast zapraszamy do 

lektury sensacyjnego pamiętnika z celi śmierci, 

który publikujemy na sąsiednich stronach. 


Wyrok 

śmierci i muza 

48 


Nad sędziowskim stołem wisiały dwa 

portrety, a pośrodku wizerunek ptaka z rozpiętymi 

skrzydłami. Ptak wydawał się znajomy. 

- W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej... - 

brzmiały początkowe słowa wyroku, ostatnim 

dwóm wyrazom towarzyszyło donośne zgrzytnięcie 

zębów. Pochodziło z bezsilnej wściekłości. 

Usłyszałem je jak gdyby przez megafon i jakby 

wyrwało się nie spomiędzy moich zębów. Nie 

przypuszczałem, aby mogło zabrzmieć tak głośno, i 

zawstydziłem się. Zgrzytnięcie nie było uprzednio 

pomyślane i gdybym wiedział, że tak się mogę 

zachować, niewątpliwie opanowałbym się. Jednak 

zanim przebrzmiało, zdążyłem włączyć się w 

niesolidarnie własną wolę, mając wrażenie, iż tym 

zgrzytnięciem ścieram na proch zespół sędziowski. 

W ślad za tym znów tylko usłyszałem, niepotrzebne 

zresztą słowa: 

- Ale przecież ja na to nie zasłużyłem! - Tu 

zaangażowane były tylko moje uszy. 

Rozpięty na ścianie ptak nie posiwiał, a 

ponadto protokolant sprofanował tę chwilę strzepnięciem 

z munduru jakiegoś pyłku. 

Kilka minut milczącej głupiej dumy, bo to 

byle kutas takiego wyroku nie dostaje. Wystarczyło 

jednak uchwycenie czyjegoś, uparcie wymykającego 

się spojrzenia, aby się przekonać, iż oni 

wszyscy traktują to zupełnie serio. Wtenczas po raz 

pierwszy pojawiło się gniotące przygnębienie 

towarzyszącekażdejsytuacjibezwyjścia.Jeszcze nie 

dowierzałem i dziwiłem się, stojąc jakby obok siebie 

drugiego, tego skazanego. A więc to ten marny 

człowiek stojący pośrodku olbrzymiej sali, w 

zniszczonej kurtce pożyczonej od kumpla? Ten 

sam, co urodził się w Przeworsku, nosi głupie imię 

i pospolite nazwisko, które nie powinno uchodzić za 

prawdziwe - Atanazy Kowalski? Ten, co w 

dzieciństwie zamiast jabłuszko mówił ambunio? A 

będąc w piątej klasie, przehandlował nowiutki 

piórnik za marmoladki? Czy to wreszcie ten, co w tej 

chwili pragnąłby, mimo wszystko, najpierw pójść się 

odlać, a dopiero później odstawić skazanego na 

karę śmierci? 

Siostra podawała mi kawę. W takim 

wypadku konwojent ma prawo sam najpierw 

sprawdzić czy naczynie nie zawiera alkoholu. 

Milicjant pociągnął z butelki raz i drugi. 

- Kawa - powiedział i oddał butelkę. 

Skosztowałem i spojrzałem na milicjanta. W butelce 

było wino. Za ów czyn pragnąłem mu się czymś 

odwdzięczyć, więc powiedziałem: - Skurwysyny! 

No nic. Ja dziś, oni jutro. 

Zachłannie chowałem po wszystkich 

kieszeniach dwieście papierosów, ale kanapek nie 

chciałem przyjąć, twierdząc że nie jestem głodny. 

Ulegając jednakże prośbom, wziąłem żywność z 

miską. Chciałem oddać ją pierwszemu napotkanemu 

więźniowi. 

Przed odejściem zdążyłem się szczerze 

zdumieć i rozczulić nad sobą, gdy po ugryzieniu 

pomidora poparzyłem sobie usta i dziąsła, jakbym 

łyknął spirytusu. Na wargach, pod oderwaną 

pierwszą delikatną skórką pojawiła się krew. To 

mnie jeszcze mocniej utwierdziło w przekonaniu, iż 

faktycznie jestem przeznaczony na stracenie.

Pamiętnik Proza 

Odchodząc z sali sądowej, miałem takie Nierealne. Myśl uparcie powraca do rzeczywistości 

dramatyczno-przyjemne uczucie, że teraz jest mi zamkniętej w czterech ścianach. Z góry 

więcej wolno, że przez ten wyrok zostało mi wiedziałem, że nic podobnego się nie stanie. Będę 

przyznane prawo jakiejś szczególnej nietykalności zmuszony, uzbrojony w makabryczną cierpliwość, 

niedostępnej zwykłym śmiertelnikom. Chwilami oczekiwać decyzji tak długo, jak tego zechce 

pragnąłem skorzystać z tego przywileju. Mógłbym, śmiertelna biurokracja i nie będę mógł w 

np. napluć w twarz panu sędziemu lub wyrzucić najmniejszym stopniu przeciwdziałać jej zamie- 

przez okno czapkę milicjanta i z pewnością nie rzeniom. Z potworną dokładnością odbędzie się 

byłbym za to tak ukarany, jak każdy inny więzień. wszystko, tak jak oni tego zapragną. 

Może nawet w ogóle machnęliby na to ręką, Kiedyś, najspokojniej w świecie, pracownik 

traktując mój eksces jako swoiste wyrażenie biurokracji prześle papierek drugiemu urzędnikowi, 

ostatniej woli. Wszystko, co teraz mówiłem i w którego biurku poleży sobie trochę, nabierając 

czyniłem stanowiło jakoby testament i - co przysłowiowej mocy urzędowej. Wreszcie facet, 

dziwniejsze - tak właśnie było przyjmowane przez ziewając podpisze go i pójdzie na piwo czy na 

otoczenie, a nawet, jak mi się zdawało - przez kurwy. Inny znowu postawi na nim zygzak zwany 

władze. 

podpisem nieczytelnym i papierek stanie się zdolny 

Zachciało mi się strasznie kląć, tak bez spowodować wykonanie wyroku. Potem przyjdzie 

specjalnej złości, ale całą duszą, każdemu jeszcze jeden urzędnik, bez pośpiechu coś 

spotkanemu na drodze człowiekowi spokojnie odczyta, a potem może nawet kazać podpisać 

spojrzeć w oczy i cynicznie wycedzić: - Ach, że ty, i powie: 

kurwa twoja mać! - a potem śmiać się idiotycznie na - Nie, nie w tym miejscu, bardziej na prawo... 

widok jego zaskoczenia. 

Wracając do więzienia czarną ogromną 

budą w towarzystwie czterech milicjantów, byłem 

złośliwie zadowolony z ich osowiałych min. 

Przez pierwsze godziny w celi śmierci, 

zwanej kaesem byłem w takim stanie, że nie 

poznawałem ludzi mi znajomych. Było nas 

czterech. Tamci już oswojeni grali w karty na 

siennikach. Kilka rzeczowych pytań i zrobiono mi 

Ten właśnie biurokratyczny spokój będzie 

zabójstwem psychicznym, bo tutaj powinna rwać 

się ziemia i ryczeć skala. 

Od pierwszych godzin na kaesach stanąłem 

tyłem do przyszłości, a twarzą do przeszłości, którą 

ponownie żyłem. I w takiej pozycji posuwałem się, a 

raczej mocno stałem wczepiony napiętymi 

mięśniami stóp w jakąś taśmę, która bezlitośnie, 

miejsce proponując, abym się położył. Uczyniłem prędko, coraz prędzej unosiła mnie w dal czasu. 

to skwapliwie, bo czułem się fizycznie i psychicznie Niechętnie odwracałem się za siebie w kierunku 

wyczerpany. Myślałem, że sprawa rozstrzygnięcia jazdy, bo za plecami czaiło się coś strasznego. Na 

mojego losu jest kwestią kilku dni. 

nieszczęście byłem w tym wieku, kiedy się jeszcze 

Obudziła mnie sprzeczka kolegów, jeden z wierzy we własną fizyczną nieśmiertelność, toteż 

nich podobno szachrował. A więc spałem. traktowałem swój wyrok jako karygodne niedo- 

Niemądre zadowolenie. Myślałem, że kiedyś, po patrzenie losu. Właściwie, jakim prawem miałbym 

ewentualnym wyjściu, będę z dumą opowiadał umrzeć, podczas gdy tylu ludzi jest jeszcze na 

znajomym, że w takiej chwili potrafiłem usnąć. świecie? Nie potrafiłem sobie wyobrazić świata bez 

Później miałem jeszcze wiele przypadków 

zachowania się niezgodnego z powagą chwili. 

Wszystko to, na wszelki wypadek zazdrośnie 

starałem się zapamiętać. Czułem się ciasno, aż do 

bólu skuty czterema ścianami, a na straży stała 

śmierć. Malutkie okienko tkwiło ironicznie w kącie, 

osłonięte blaszanym koszem. Odnosiłem wrażenie, 

iż ściany są wielokrotnie grubsze niż w 

istocie, że nigdzie się nie kończą, że na całej kuli 

mojej osoby, jakbym był jego nieodzowną 

cząsteczką. 

Na krótko wróciłem do rzeczywistości. 

Koledzy wciąż rżnęli w karty. Na moje pytanie 

wyjaśnili, że tu się w nocy nie śpi, bo tylko w nocy 

zabierają. Wczoraj też jeden odszedł. 

Jeden odszedł... Być może po jakimś czasie 

i o mnie tak powiedzą komuś nowemu: 

ziemskiej jest tylko czerwony drętwy mur i elek- - Był tu jeden, ale w nocy odszedł. 

tryczność. Mur zawiera tylko jedną komnatę, w 

której ja się znajduję. 

Coś trzeba działać. Nie wolno siedzieć 

bezczynnie. Psychika natarczywie domaga się od 

rozumu jakiegoś rozwiązania, racjonalnego 

uspokojenia, zaangażowania w coś, co będzie 

choćby cieniem nadziei. Co można zrobić w tych 

warunkach? Powiesić się? Ciężko zachorować 

i umrzeć w więziennym szpitalu? Zabić strażnika? 

Nagle zapragnąłem kopać w drzwi i ryczeć 

ogromnym głosem: - Ja chcę żyć! Czy wy tego nie 

rozumiecie!? Ja muszę żyć! 

Przyszła refleksja: co by się stało, gdybym 

tak się zachował? Niewątpliwie przyszedłby któryś 

z karaluchów, 

otworzyłby celę, z nim pojawiłby się 

drugi z belkowaniem na ramionach i powiedziałby 

niechybnie: 

49


- Czego się do cholery drzecie! Idźcie lepiej 

spać. Przecież nikt was jeszcze nie wiesza! 

Otóż to. Nikt was jeszcze nie wiesza. W sercu 

błysnęła iskierka nadziei, Jeszcze przetłumaczone 

na bardziej ludzki język znaczyło: Na dwoje 

babka wróżyła. 

Dawniej, zastanawiając się nad problemem 

śmierci byłem zdania, że człowiekowi, który wie, że 

za chwilę umrze jest wszystko jedno, pod jakim 

niebem skona, pod czyim płotem go pochowają, jak 

się zachowa w ostatnich minutach i co o nim po 

śmierci pomyślą i powiedzą, gdyż nieboszczyk już 

ma to w dupie. Jednakże swego rodzaju praktyka w 

tej dziedzinie wykazała, nie bez mojego zdumienia, 

coś wręcz przeciwnego. Śmierci się bałem w ogóle, 

ale w tej obawie było coś jeszcze o smaku 

gorzkiego pieprzu, czegoś nieznośnie dręczącego. 

Kto by to umarł? - Atanazy Kowalski. Zrozumiałem 

jak trudno schodzić ze świata bez śladu po sobie. 

Jak ciężko umierać będąc Atanazym Kowalskim. 

Rozumiałem lęk przedzgonny ludzi o niezbyt 

głębokiej wierze, której jedynym celem życia była 

spokojna emerytura i domek z ogródkiem. Pojąłem 

równocześnie, jak mi się zdaje, bohaterów życia, 

mających prawo do spokojnej śmierci i do 

spokojnego okrzyku na pożegnanie świata, choć 

do niedawna uważałem to za wynik nieprzytomnej 

egzaltacji lub pomieszania zmysłów na skutek 

strachu. Zerwałem się z siennika i rozpocząłem 

marsz po celi. Pragnąłem, jak jeszcze niczego w 

życiu, ocalić przed śmiercią jakąś cząstkę siebie, 

bez względu na to, w jakiej formie. Iskra w sercu, 

którą wyobrażałem sobie jako zieloną, rosła i przeistoczyła 

się w błędny ognik. Byłem w tej chwili 

zdolny do największego wysiłku, do pracy bez 

wytchnienia, do tworzenia czegoś wielkiego. 

Chciałbym ucałować wszystkich w celi i wszystko 

im oddać za chwilę spokoju, za moment ciszy i niewtrącania 

się do mnie. Przeraźliwie lotny umysł 

błyskawicznie wyszukiwał wszystko, co piękne, 

wyostrzony wzrok przenikał ciemność przyszłości, 

a słuch mógłby teraz uchwycić dźwięki leśnych 

dzwonków. Pod czaszką w rozżarzonych do 

czerwoności zwojach mózgu kłębiły się niepowiązane 

jeszcze w sensowne zdania, kolorowe 

metafory, a w podświadomości tkwiła, będąca tłem 

dla przenośni, nienamacalna jeszcze myślą pointa. 

Tak powstał pierwszy kaesowski wiersz. 

Doprawdy, w takim stanie można było iść na 

śmierć. Powiedziałbym im chyba jeszcze takie 

mniej więcej słowa: 

- Czy wy, durnie, wiecie, co robicie?! 

Szczerze wtedy litowałem się nad 

współtowarzyszami zdanymi jedynie na prozę 

oczekiwania. Z braku ołówka i papieru oraz 

odpowiedniego zezwolenia musiałem od razu 

uczyć się wiersza na pamięć. 

50 

Nazajutrz przepędzono nas na cały dzień do 

innej celi, a po powrocie okazało się, że nasz 

dotychczasowy apartament został pomalowany 

odrażającą czerwoną farbą. Nie dzieliłem się z 

kumplami swymi uwagami, jednakże przypuszczałem, 

iż zostało to uczynione celowo, aby nam stale 

przypominać, kim jesteśmy. Jeżeli chodzi o mnie, to 

nie pomylono się, bo na mnie w tych czasach 

czerwony kolor działał jak na byka. Myślę, że inni 

czuli podobnie, czego dowodem może być fakt, iż 

wyraz śmierć lub zgon, na mocy niemej umowy były 

całkowicie wykreślone z naszego słownictwa. Aby 

skrócić czas oczekiwania na piekielną eskapadę, 

władze więzienne dały nam książki do czytania. 

Nastąpiło to w kilka dni po moim przybyciu. 

Przeglądając łakomie przyniesione tomy (zawsze 

książki darzyłem szczególnym sentymentem), 

zainteresowałem się tomem wierszy Przybosia. 

Otworzyłem na pierwszej lepszej stronie i znalazłem 

wiersz zaczynający się od słów: „Koła zwijają 

szyny..." - Jakiej kurwy on tu chce! - pomyślałem ze 

złością. Prawie nigdy nie czytałem takiej poezji, bo 

jej nie rozumiałem. Nagle dokonałem odkrycia. No 

tak! Przecież koła jadące po szynach, można 

przedstawić, przy odrobinie wyobraźni, jako szpulę 

toczącą się na rozciągniętej po ziemi nici, która 

nawija ją na siebie. Bardzo mi się ta metafora 

spodobała, więc sięgnąłem po drugą linijkę, ale jej 

nie doczytałem. Znów nadeszła olśniewająca 

chwila twórcza. Rzuciłem tom. W rozognionym 

umyśle zamajaczyło cudowne tworzywo jeszcze 

nieme, lecz surowiec w mgnieniu oka przeistaczał 

się w realne kształty. Odezwał się gwizdek na apel. 

Któregoś wieczoru, przed kolacją zabrano z 

kaesów Domosława, a pół godziny później 

przyniesiono kocioł z barszczem i wzięto Stacha. 

Zapanowała atmosfera ciężkiego przygnębienia. 

Duże nieszczęścia kojarzyły ludzi w więzieniu, ale 

największe działały izolująco. Teraz nikt z nas nie 

miał dla drugiego słowa pociechy. Każdy był zajęty 

bez reszty sobą, takim przygotowaniem się na 

śmierć, na jakie było go stać. Bał się, że może na 

niego kolej, a jednocześnie pocieszał, że w celi jest 

jeszcze kilku innych. 

Czerwonego barszczu nikt nie tknął. Oni nie 

jedli na skutek przygnębienia, mnie zaś kojarzył się 

z krwią zabranych. Przypomniałem sobie 

malowanie celi. Czekaliśmy. Kotła nie wyniesiono, 

więc jeszcze przyjdą, tylko po kogo? Całą siłą woli 

odpychałem od siebie przypuszczenie, że po mnie, 

po raz pierwszy w życiu wierząc, iż mogę pomyśleć 

w złą godzinę. Robiłem swego rodzaju rachunek 

sumienia, polegający na wyszukiwaniu 

argumentów za tym, że mnie nie wezmą, że jestem 

młody, nikogo nie zabiłem itp. Najbardziej 

wierzyłem w to, że pochodzę z rodziny 

długowiecznych, 

mój pradziad, jak utrzymywała


historia rodzinna, żył 102 lata, dziad - 105, a ojciec 

jeszcze żyje. Dlaczego ja miałbym być wyjątkiem? 

To właśnie najmocniej podtrzymywało mnie na 

duchu przez pewien okres w kaesie. 

Nieraz myślałem: - źle byłoby teraz iść na 

śmierć, czułem za plecami dokuczliwe zimno i przypomniałem 

sobie, że niedawno, w podobnych 

okolicznościach, też nie chciałbym iść tam skąd się 

nie wraca, miałem nieprzyjemnie pełny żołądek. Z 

jakąś niezrozumiałą większą nadzieją szedłbym na 

stracenie głodny. Dlatego przez pierwsze tygodnie 

pobytu w kaesach głodziłem się, konsumując tylko 

tyle, aby nie zachorować z wycieńczenia. 

Tej nocy nie przyszli, ale ja odczułem bardzo 

blisko przelatującego anioła śmierci. Zapragnąłem 

tedy za wszelką cenę udostępnić swoje wiersze 

czytelnikom. Postanowiłem upaść naczelnikowi do 

nóg. 

Rano stanąłem przed obliczem nie naczelnika, 

lecz jednego z oficerów. Do nóg nie upadłem, 

tylko treściwie wyłuszczyłem swoją sprawę. On, 

wysłuchawszy tej niecodziennej prośby, grzecznie 

odmówił, motywując to brakiem odpowiednich 

warunków, przy tym spoglądał, jakby mnie 

ułaskawiał. Nabrałem otuchy i w ogóle w pokoju, 

wśród ludzi wolnościowych czułem się mniej 

skazańcem niż w celi. Wróciłem nieco przybity 

niepowodzeniem, a jednocześnie z niejasną 

nadzieją, że on tak patrzył jakby coś dobrego 

wiedział. Pod tym wrażeniem żyłem tydzień. 

Na porządku dziennym był u nas onanizm, 

jak w ogóle, w więzieniu. Przez dłuższy czas, 

przytłoczony ciężarem mojego położenia, nie 

potrzebowałem tego. Krew niczego się nie 

domagała. Człowiek może do wszystkiego 

przywyknąć. Gdy przez dłuższy czas nikogo nie 

stracili, a nadto jednego z nas ułaskawili, 

uspokoiłem się nieco. Ale wtenczas odezwała się 

krew. Tłumiłem ją, jak mogłem, z nieoczekiwanego 

powodu. Pomimo, że w tych czasach nie dbałem o 

zbawienie duszy i nie uznawałem grzechów, to 

jednak w takich warunkach niezręcznie było 

prowokować wyższą siłę (onanizm w moich 

czasach był powszechnie zaliczany do grzechów). 

Wytworzyła się paradoksalna sytuacja, moja 

psychika od dawna zawierała w sobie 99 procent 

niewiary i 1 procent wiary. Pobyt na kaesach nie 

zmienił tego stosunku, jednak w kaesowskich 

warunkach ten jeden procent często górował nad 

pozostałymi. Wbrew pozorom nie był to przypływ 

wiary, lecz chęć wykorzystania wszystkich 

konkretnych i urojonych możliwości mogących 

mieć wpływ na moje dalsze losy. Tym sposobem 

uspokoiłem po prostu sumienie, że niczego nie 

zaniedbałem. Podobnie, jak nie będąc nigdy 

przesądnym po przyjściu tutaj, zawsze się 

starałem, wychodząc z celi i wracając, przestę- 

pować próg właściwą nogą. I chociaż w dalszym 

ciągu nie wierzyłem w zabobony, jednak czułem, że 

tym sposobem uspokajam sumienie, a to było tutaj 

ważne. 

Przeciwstawianie się żądzom nie trwało 

długo. Zwykle w życiu budziłem się seksualnie z 

kwiatem leszczyny, kiedy często śnieg jeszcze nie 

tajał. Nadszedł luty. Do naszych kaesów również 

zawitał. Wraz z nim pojawiła się u mnie wzmożona 

aktywność krwi, silniejsza niż wszelkie moralne 

wędzidła. I zwyciężyła. Ów jeden decydujący 

procent gdzieś się na chwilę zawieruszył. 

Po kilku dniach dowiedziałem się z 

przerażeniem, że mój wyrok z pierwszej instancji 

został zatwierdzony przez Sąd Najwyższy. 

Pierwsze odczucie - to tragiczne zadowolenie, że 

jestem nie byle kto, że jestem groźny. Opanował 

mnie nastrój, który zazwyczaj wyraża się na obliczu 

bezgranicznie smutnym uśmiechem. To już kiedyś 

było. Zacząłem dopiero teraz właściwie pojmować 

pierwszy wyrok. Więc oni mnie skazali po to, aby 

naprawdę stracić lub naprawdę ułaskawić! Okazało 

się to dla mnie nowe i nie do przyjęcia. Wtem 

gwałtownie przeleciała, jakby tylko przez skórę na 

głowie, mroźna myśl. Przypomniałem sobie grzech. 

Gorliwie starałem się ją odpędzić, a wszystko 

wytłumaczyć zbiegiem okoliczności. Jednak myśl 

powracała układając się w zdanie: A widzisz 

łajdaku? 

Byłem rozgoryczony i zły, że to, w co nie 

wierzyłem, jakby w jakiś nieuchwytny sposób 

ingerowało w tę sprawę i to w tak ważnym 

momencie życia. Sprytnie! Poczułem się w skórze 

doświadczalnego królika. Na wolności mówiłem: 

- Dziwny zbieg okoliczności. - Tym niejedno 

z powodzeniem sobie tłumaczyłem. W obecnych 

warunkach takie suche wyjaśnienie nie 

wystarczało, bo pozostało jeszcze stale otwarte 

pytanie, dlaczego? Jeśli to tylko splot zdarzeń, to 

dlaczego się teraz przejawił, jak ostrzeżenie? 

Moje nerwy były już zszarpane do ostatnich 

włókien. Nie miałem siły do walki ze sobą, do 

przeżywania podobnych zbiegów okoliczności. 

Dlatego, choć nadal nie wierzyłem, aby to była kara 

za grzech, solennie obiecałem sobie nie słuchać 

zmysłów. Przy tym wszystkim zdawałem sobie 

sprawę, iż czynię to tylko na razie, dla spokoju 

sumienia. 

Dzień już był w pełni, ale odnosiłem 

wrażenie, że jestem z głową zanurzony w 

ciemnościach. To już nie był drętwy mur i 

elektryczność, tylko gnuśna czerń i brak powietrza, 

a gdzieś nad głową na suficie, który był dla innych 

ludzi podłogą, wszyscy z zespołu sędziowskiego w 

glansowanych oficerkach wybijają siarczyste 

hołubce. 

Czerwonego koloru nigdy nie lubiłem. 

Kojarzył mi się od młodości z jakąś wstrętną krwią. 

Uwielbiałem zieleń, a czerwoną barwę ostrożnie, z 

51


daleka szanowałem... Świat się zazielenił i zaróżowił. 

Z góry spadał wiersz. Drugi schodził 

Majakowskimi schodkami, ale był trudny. Chociaż 

dwa papierosy... Czy ja przypadkiem nie jestem 

chory na gruźlicę? Oni ponoć miewają takie stany 

i to się jakoś nazywa... W tej chwili zapomniałem. 

Wiersze pisałem jeszcze w gimnazjum. Były to 

utwory wymyślone, z rymem i rytmem, bez 

wartości, które się nawet autorowi nie podobały. 

Już dawno zrozumiałem, że nie mam daru do 

tworzenia poezji i zarzuciłem pisanie. Po raz 

pierwszy na kaesach, w chwili najgorszej dla mnie z 

całego życia poznałem uczucie zwane fachowo 

widzeniem poetyckim. Czytane kiedyś wiersze nie 

wywołały we mnie wrażenia towarzyszącego 

poecie przy tworzeniu i nie posądzałem twórców, 

aby każdy ich wiersz był poprzedzony takim 

cudownym zjawiskiem. 

Moje wiersze tworzone na kaesach bardzo 

mi się podobały. Potrafiłem powtarzać je w myśli 

wiele razy z jednakową radością. Obiektywnie zaś 

rzecz ujmując, z pewnością żaden z nich nie 

przypadłby do gustu zawodowemu poecie nie 

mówiąc już o poetyckich krytykach z urzędu. Ci 

ostatni mieliby pretensję do formy, która u mnie 

często ustępowała najwierniejszemu oddaniu 

owego widzenia. W ogóle byłem zdania, że forma 

zawsze krępuje odbiór wiersza. Niejeden krytyk 

wyłuskałby z nich sporo młodopolszczyzny lub 

innej trującej substancji, jakby inne, dawniejsze 

kategorie widzenia przestały być poezją. 

Ilość wierszy rosła. Codziennie wszystkie 

powtarzałem, aby nie zapomnieć ani jednego 

słowa. Niekiedy brakło odpowiednich wyrażeń, 

jakby ich wcale nie było w języku polskim, ale 

wiedziałem, że istnieją, że są całe zwroty nie przeze 

mnie wymyślone, należy je tylko odkryć, wyrwać 

skądś z wysiłkiem. Radosna i ciężka była to chwila. 

Miotałem się wówczas po celi i paliłem (jak wtedy 

smakowały papierosy!). Kiedyś czytałem, że nawet 

znakomici twórcy potrzebowali podniety. Balzak 

zapijał się prawdziwą kawą, ktoś inny moczył nogi w 

zimnej wodzie. Ja natomiast, gdy wiersze nie 

chciały się mnie słuchać, w braku pomocy 

poetyckich, energicznie odmieniałem przez różne 

przypadki kurwę lub inne słówka, które pomagały 

nie gorzej jak Balzakowi kawa. 

Niestety, nie zawsze trwał euforyczny 

nastrój. Trzeba było wracać do codzienności, do 

współżycia z ludźmi. Została ostatnia nadzieja - 

ułaskawienie. Nie wiadomo, dlaczego dopiero teraz 

po zatwierdzeniu skazania wierzyłem, że gdyby 

wszystko odbyło się zgodnie z prawem natury, a 

zatem i zgodnie z moją teorią długowieczności, nie 

otrzymałbym takiego wyroku, a zwłaszcza jego 

akceptacji. Ponieważ to się stało, widocznie już od 

tego pamiętnego dnia coś zaczęło źle 

funkcjonować w naturze. Ludzie - uzurpatorzy zwy- 

52 

ciężyli. Namacalnie zacząłem odczuwać brak opieki 

natury nad sobą i wierzyłem, że teraz mogą mnie 

faktycznie stracić, bo mój los spoczął w rękach 

ludzkich. 

Od całkowitego być może załamania 

uratował mnie Władek, który niespodziewanie 

wpadł do nas z podwójnym wyrokiem śmierci i to w 

trybie doraźnym. Przy takiej konfrontacji mój wyrok 

nieco przybladł. Osoba Władka stała się dla mnie 

jakby tarczą. Zdawałem sobie sprawę, że w razie 

czego 

uprzednio zajmą się nim, a mną dopiero 

potem. Tak więc kolega niczego się nie domyślając, 

został moją osłoną przed lękiem, a zarazem 

granicznym słupem między życiem a śmiercią. 

Pragnąłem amnestii lub wojny, która 

przyniosłaby mi wolność i życie. Moja sprawa 

ważyła się już na szczycie. Dlatego dnie przewijały 

się szybko jakby silny, bezmyślny podmuch wiatru 

przewracał gorączkowo kartki kalendarza. Własną 

wolą starałem się zatrzymać czas, lub chociaż 

trochę przyhamować. Mimo to nadeszła wiosna. 

Krew znów szumiała w żyłach jak górski potok. 

Staliśmy na narach przy okienku, z którego po raz 

pierwszy zdjęto blachy, a zastąpiono drucianą 

siatką. Przez jej otwory obserwowaliśmy 

olśniewająco czysty dziedziniec więzienny, na 

którym kwitły szczodrze i ciężko liliowe bzy. 

Urzędniczki w wiosennych strojach. Nigdy nie 

widziałem liści i trawy tak soczyście nasyconych 

zielenią. Wszystkie dziewczyny były jakby 

odświętne i bliskie. Wydawało się, że każdej można 

by włożyć, bez jej protestu, rękę pod spódniczkę. 

Jednocześnie nazywaliśmy je kurwami, co w danej 

chwili było dla nich uroczą zaletą. Wszystkie 

gwałciliśmy w wyobraźni. Z pewnością każdej 

można by teraz powiedzieć kurwa 

i przytulić do 

siebie, a ona by się na pewno nie obraziła, oddałaby 

się na poczekaniu z macierzyńską tkliwością. 

Rozsierdzona krew jakby się we mnie piętrzyła 

coraz wyżej. Jakże można, choć kroplę takiej krwi 

powierzyć zimnej mogile? Już rozumiałem całą 

ohydę młodej śmierci. O ile istnieją pokutujące 

dusze, to chyba tylko tych ludzi, w których 

zamordowano krew. Zdaje mi się, że dopiero 

pojąłem istotę kary śmierci. Wnikliwie wczułem się 

w siebie idącego na stracenie ze wzburzoną krwią. 

Sam jej żal miałby chyba właściwości zabójcze i potem 

błąkałby się w miejscu stracenia. 

Czułem, iż żal nierozchodowanej, rozpalonej 

krwi byłby tak ogromny, jak wielka byłaby szkoda 

zabierania ze sobą do grobu nieczytanych przez 

nikogo i nieutrwalonych na papierze wierszy. 

Dlatego postanowiłem nie oddać czarnej jamie nic z 

siebie oprócz życia; nie złożyć w niej ani kropli 

życiodajnej krwi, a jednocześnie nie dopuścić do 

wtrącenia w grobowe czeluści ani jednego produktu 

cudownej chwili, którą na własny użytek nazywałem

Pamiętnik Recenzja 

natchnieniem. To był mój najwyższy i ostatni ideał 

śmierci. Nie można byłoby jej sztucznie 

powiększać, a nawet wyraźnie o niej myśleć, 

pozostawała w podświadomości, a podrażniona 

myślą - zanikała. Teraz już zacząłem odczuwać, że 

upust krwi w tych warunkach jest rzucaniem 

zdrowego ziarna w bezpłodne saharyjskie piaski 

i po raz drugi żałowałem krwi. 


Narodowa partyzantka 

na Lubelszczyźnie 

Narodowe Siły Zbrojne (NSZ) były 

najbardziej nieprzejednanym wrogiem reżimu 

zainstalowanego po wojnie w Polsce przez 

Sowietów i ich polskich popleczników. Wobec 

braku zgody ze strony PKWN na działalność 

Stronnictwa Narodowego, czyli pionu ideologicznego 

NSZ, oddziały te podjęły walkę zbrojną z 

rządem komunistycznym. Przeprowadzano akcje 

uwalniania więźniów, likwidowano informatorów 

Urzędu Bezpieczeństwa oraz aktywistów Polskiej 

Partii Robotniczej, atakowano posterunki MO i UB. 

W okresie PRL-u bezlitośnie piętnowano NSZ, 

czyniąc zeń dyżurny temat propagandy. Po 1989 r. 

pojawiło się szereg publikacji o ogólnym 

charakterze, powstało też wiele artykułów 

naukowych i popularnonaukowych, w tym także 

poświęconych lokalnym strukturom NSZ na terenie 

całego kraju. 

Trudu opracowania działalności NSZ w 

wymiarze regionalnym, w sensie Lubelszczyzny, 

podjął się lubelski historyk i zarazem poseł do 

Parlamentu Europejskiego prof. KUL Mirosław 

Piotrowski. Książka składa się z dwóch części, w 

części pierwszej, zbudowanej z czterech 

rozdziałów, autor tytułem wprowadzenia omawia 

na początku działalność NSZ podczas II wojny 

światowej, w tym także funkcjonowanie 

Lubelskiego Okręgu NSZ w latach 1942-1944. W 

dalszej części prof. Piotrowski opisuje strukturę, 

obsadę i liczebność całego Okręgu III NSZ Lublin w 

okresie od 1944 do 1947 r. W tym miejscu należy 

zaznaczyć, że Okręg III nie pokrywał się z 

granicami administracyjnymi ówczesnego 

województwa lubelskiego. Powiaty północne 

należały do Okręgu XII Siedlce, zaś na południu 

województwa, jak w Tomaszowie Lubelskim, 

komenda powiatowa NSZ nie była w ogóle 

zorganizowana. Najlepiej rozbudowane było NSZ 

w południowozachodniej części omawianego 

terenu, a konkretnie na terenie Komendy 

Powiatowej Kraśnik-Janów Lubelski, gdzie 

występowała pełna struktura organizacyjna z ko- 

Gdyby teraz przyszli brać mnie na zawałkę, 

byłbym tak samo zdziwiony i oszukany, jak po 

wyroku. Świat był zbyt piękny, aby komuś przyszło 

do głowy pozbawić mnie życia. 


Krasnystaw, 6 stycznia 1960 

mendami rejonu, placówkami i komendami 

podobwodu. Trzeci rozdział części pierwszej 

poświęcony jest akcjom bojowym lubelskich 

oddziałów NSZ. Dużo miejsca poświęca tutaj autor 

kontrowersyjnej i wciąż czekającej na wyjaśnienie 

akcji na Wierzchowiny w pow. krasnostawskim i egzekucji 

wszystkich jej ukraińskich mieszkańców. 

Akcji pacyfikacyjnej 6 czerwca 1945 r. dokonały 

połączone oddziały Pogotowia Akcji Specjalnej 

(PAS) pod wspólnym dowództwem Mieczysława 

Pazderskiego ps. „Szary”. Wykonanie wyroku o 

znamionach ludobójstwa nie przynoszącego 

chwały i rzucającego cień na całą organizację 

zaplanowano jako akt odwetu na Ukraińcach. 

Mieszkańcy Wierzchowin kolaborowali z władzami 

komunistycznymi jako agenci i informatorzy, wielu 

było na etatach bezpieki, a także współpracowało z 

nacjonalistycznym ukraińskim podziemiem 

zbrojnym. 

Ostatni rozdział wykracza poza ramy 

chronologiczne publikacji i dotyczy infiltracji i rozpracowania 

NSZ przez Urząd Bezpieczeństwa, w 

szczególności poprzez wykorzystanie sieci 

konfidentów i spraw obiektowych, jak np. ta o 

kryptonimie „Zamek”. Na początku lat 50., a więc 

parę lat po amnestii i rozbiciu podziemia 

eneszetowskiego, w wyniku ponownego 

rozpracowywania wówczas już byłych żołnierzy 

NSZ wielu z nich zostało złamanych, 

zwerbowanych i „poszło na współpracę” z UB. 

Część druga książki jest słownikiem 

dowódców i żołnierzy NSZ Okręgu III Lublin. 

Pośród prawie 900 not biograficznych znajdziemy 

również poświęcone osobom w mniejszym lub 

większym stopniu związanym z Krasnymstawem i 

powiatem krasnostawskim. Można tu wymienić 

Komendanta Powiatowego NSZ Krasnystaw 

Franciszka Karaudę, lekarza Komendy Powiatowej 

Edwarda Berdysa, dowódcę oddziału Zygmunta 

Warchoła, skazanego na karę śmierci Zygmunta 

Wolanina, Lidię Dudek, Jana Szarugiewicza czy 

Jerzego Tyburka i wielu innych. Według 

dotychczasowych ustaleń, podczas II wojny 

światowej na Lubelszczyźnie walczyło ok. 6 tys. 

żołnierzy NSZ.Analiza dokumentów wytworzonych 

53

Recenzja Poezja 

przez bezpiekę pozwala ustalić, że w latach 1944- 

1947 UB miało jako takie dane o ok. 2 tys. 

eneszetowców, dla 870 z nich założono specjalne 

kwestionariusze osobowe. 

Podstawę źródłową publikacji przede 

wszystkim stanowiły akta przechowywane w 

lubelskim oddziale Instytutu Pamięci Narodowej. 

Mniej informacji, ale również istotnych, dostarczyły 

archiwa IPN w Warszawie,Archiwum Państwowe w 

Lublinie, Archiwum Akt Nowych czy Centralne 

Archiwum Wojskowe. Ponadto autor wykorzystał 

zasoby zbiorów specjalnych lubelskich bibliotek 

KUL i WBP oraz źródła drukowane, prasę, relacje, 

wspomnienia i pamiętniki oraz szereg opracowań. 

Pracę dopełniają aneksy w postaci fotoreprodukcji 

ubeckich dokumentów, mapy, wykaz skrótów, 

bibliografia oraz indeksy: pseudonimów, osób, a 

także nazw geograficznych i administracyjnych. 

Ta pionierska w skali książkowej publikacja 

w znacznym stopniu przybliża wciąż słabo znaną 

historię „żołnierzy wyklętych” z Lubelszczyzny, 

którzy tak zaciekle walczyli z totalitaryzmami, 

najpierw faszystowskim, a potem stalinowskim. Jak 

stwierdza sam autor „... nie wszystkie aspekty 

poruszanej tematyki udało się w pełni opisać i 

wyjaśnić”, uzupełnienia wymagają np. braki 

osobowe niektórych komend czy rozszyfrowanie 

tajnych współpracowników UB/SB kryjących się za 

pseudonimami. Książka nie tylko wzbogaca wiedzę 

o jednej z dotychczas mało znanych konspiracyjnych 

organizacji wojskowych na 

Lubelszczyźnie, ale też stanowi zachętę do 

podobnych opracowań dla innych regionów Polski. 

Jest to tym bardziej istotne, jako że NSZ uważa się 

po Armii Krajowej i Batalionach Chłopskich, za 

najliczniejszą formację wojskowo-polityczną 

podczas okupacji oraz bardzo aktywną w okresie 

kształtowania się tzw. Polski Ludowej. 

54 


Mirosław Piotrowski, 

Narodowe Siły Zbrojne 

na Lubelszczyźnie 

1944-147, 

Towarzystwo 

Naukowe KUL 

Jana Pawła II, 

Lublin 2009, ss. 399. 

Zbigniew Herbert 

Wilki 

Marii Oberc 

Ponieważ żyli prawem wilka 

historia o nich głucho milczy 

pozostał po nich w kopnym śniegu 

żółtawy mocz i ten ślad wilczy 

szybciej niż w plecy strzał zdradziecki 

trafiła serce mściwa rozpacz 

pili samogon jedli nędzę 

tak się starali losom sprostać 

już nie zostanie agronomem 

„Ciemny” a „Świt” - księgowym 

„Marusia” - matką „Grom” - poetą 

posiwia śnieg ich młode głowy 

nie opłakała ich Elektra 

nie pogrzebała Antygona 

i będą tak przez całą wieczność 

w głębokim śniegu wiecznie konać 

przegrali dom swój w białym borze 

kędy zawiewa sypki śnieg 

nie nam żałować - gryzipiórkom - 

i gładzić ich zmierzwioną sierść 

ponieważ żyli prawem wilka 

historia o nich głucho milczy 

został na zawsze w dobrym śniegu 

żółtawy mocz i ten trop wilczy 

Zbigniew Herbert, Rovigo, 

Wydawnictwo 

Dolnośląskie 1993, ss. 19-20. 

Grafika - 

Robert Znajomski

Recenzja Recenzja 


Dzieje pewnej gminy 

W ostatnich latach obserwujemy „wysyp” 

monografii poszczególnych gmin czy nawet 

pojedynczych wsi. Spisywanie dziejów 

miejscowości staje się udziałem różnych ludzi o 

różnej profesji i różnym wykształceniu. Jedne 

monografie są lepsze, inne gorsze, ale wszystkie 

pisane z pasją i sercem, bo dotyczą „Małych 

Ojczyzn”, z którymi autorzy zwykle są związani 

emocjonalnie. Jedną z monografii powstałych na 

Lubelszczyźnie w ubiegłym roku jest praca Leszka 

Kozaka pt. Obszar gminy Abramów w dziejowym 

ujęciu. 

Absolwent historii UMCS w Lublinie w 

bardzo szybkim tempie i samodzielnie przygotował 

monografię lubartowskiej gminy Abramów. Autor 

obecnie mieszka w Krasnymstawie, zaś tematykę 

podjętej przez niego pracy tłumaczy fakt, iż 

pochodzi z gminy, która stała się bohaterką 

opracowania. 

Książka jest opracowaniem historycznym, 

ale nosi w sobie również interdyscyplinarny 

charakter, jako że wykorzystane zostały obszary 

właściwe m.in. archeologii, geografii, etnografii czy 

demografii. Zakres terytorialny publikacji wyznacza 

obszar oraz okolice gminy Abramów. Książka 

składa się z sześciu rozdziałów - w pierwszym z 

nich autor przedstawił geograficzno-przyrodnicze 

uwarunkowania środowiska (położenie, zbiorniki 

wodne, lasy, gleby klimat etc.), w kolejnym 

rozdziale opisał obszar gminy od pradziejów do 

średniowiecza. Rozdział trzeci (niepodzielony na 

podrozdziały), stanowiący trzon pracy, poświęcony 

jest historii okolic Abramowa od XV do końca XX w. 

W rozdziale czwartym autor omówił bardzo istotny 

punkt odniesienia dla społeczności wiejskiej - 

parafię. W tym rozdziale o życiu religijnym autor 

wyróżnił podrozdziały o przydrożnych krzyżach 

i kapliczkach oraz święta, obyczaje i uroczystości. 

Niezwykle cenne są dwa ostatnie rozdziały - 

przedostatni, w którym omówione zostały zabytki, 

budownictwo drewniane oraz miejsca pamięci, a 

także ostatni - poświęcony nazwom potocznym, 

używanym w okolicy. Waga tych końcowych części 

książki bierze się stąd, iż dotyczą „rzeczy ulotnych”, 

zmienia się charakter i wygląd polskich wsi, z roku 

na rok mniej jest np. drewnianych, krytych słomą 

zabudowań, zarówno mieszkalnych jak i gospodarczych. 

Autor, opisując i fotografując m.in. zabytki 

drewniane, jednocześnie ocalił je od zapomnienia. 

Nie mniej ważna jest ostatnia część książki, 

stanowiąca swoisty słownik nazw potocznych. 

Niektóre nazwy uległy już zapomnieniu, a za kilka 

lat zapewne coraz mniej ludzi będzie wiedziało, że: 

„stopionki” to część łąki zwanej tak przez 

mieszkańców Abramowa, a „pniaki” to pola 

pomiędzy Abramowem a Michałówką. Autor nie 

tylko przywołuje nazwy potoczne, ale też w miarę 

możliwości podaje ich etymologię oraz wskazuje na 

mapie gminy miejsce ich występowania. 

Przygotowując monografię, autor skorzystał 

z zasobu Archiwum Państwowego w Lublinie, 

Archiwum Parafii Rzymskokatolickiej w 

Abramowie, zasobu zbiorów specjalnych WBP w 

Lublinie, dokumentacji Wojewódzkiego Urzędu 

Ochrony Zabytków w Lublinie. Różnego rodzaju 

wiedzy dostarczyły też materiały niepublikowane, 

zgromadzone w Gminnej Bibliotece Publicznej w 

Abramowie, kroniki szkół czy dane z Urzędu Gminy. 

Wykorzystane zostały również źródła drukowane, 

kartograficzne, wspomnienia i relacje mieszkańców 

gminy oraz ponad 100 publikacji i artykułów 

naukowych oraz popularnonaukowych. 

Jak na monografię, autor nie wykorzystał 

dokumentów proweniencji peerelowskiej, np. 

zasobów lubelskiego oddziału IPN. Nie 

przeprowadził również kwerendy w lokalnej 

archiwalnej prasie lubartowskiej wydawanej w 

okresie międzywojennym, jak: „Wieści”, „Lewart”, 

„Echo Świetlicy”, „Echo Ziemi Lubartowskiej” czy 

„Lubartowiak” zawsze bardzo pomocnej w 

poznawaniu historii lokalnej. Z całej publikacji 

wyłania się krąg zainteresowań autora, widać 

wyraźnie, że Leszkowi Kozakowi bliższe są 

wcześniejsze okresy historyczne niż np. lata po II 

wojnie światowej i to być może tłumaczy brak 

kwerendy w w/w zasobach. 

Reasumując, trzeba przyznać, że jeden 

badacz wykonał w szybkim czasie bardzo dobrą 

pionierską „robotę”. Przygotował naukową 

publikację w oparciu o solidny warsztat i bogatą 

podstawę źródłową, której recenzentem naukowym 

był prof. dr hab. Wiesław Śladkowski. Wielką zaletą 

książki są kolorowe zdjęcia ilustrujące prawie każdy 

z rozdziałów, publikację dopełniają spisy fotografii, 

rysunków, map i tabel, choć nie są umieszczone w 

spisie treści, co należy uznać za zwykły błąd 

techniczny. Ważnym dodatkiem byłby tu indeks 

osobowy, szczególnie istotny dla czytelników 

pochodzących z terenu gminy, choć z drugiej strony 

ta właśnie kategoria adresatów powinna książkę 

przeczytać „od deski do deski”. Każda gmina 

zasługuje na swoją monografię, lokalna historia jest 

częścią historii Polski, zaś każde takie opracowanie 

daje asumpt do dalszych badań, szczególnie gdy 

pojawiają się wątki, które można rozwinąć. 

Autor, zachęcony i zapewne zarażony 

bakcylem regionalizmu, pracuje nad kolejną 

monografią, tym razem pracą zbiorową na temat 

historii innej gminy lubartowskiej. 


55

Recenzja 

Henryk Radej 

Diabla sprawa 

Rzecz jest o... nieśmiertelności. Londyn, 

czasy współczesne, a tu w centrum miasta 

jarmarczna buda (prawie) - taki teatrzyk objazdowy 

o nazwie „Imaginarium”. Kto czytał Lewisa Carrolla 

„Alicję w Krainie Czarów”, ten od razu zrozumie o co 

chodzi. Lustro jest tu nieodzowne i jego druga 

strona. Reżyser (Terry Gilliam) dodał trochę 

wschodniego okultyzmu, ale nic to. Problem w tym, 

że prawie nikt nie chce takiego teatrzyku oglądać. 

W dodatku, szef trupy - Parnassus - zaprzedał się 

diabłu, a dokładniej - swoją córkę (śliczna!), która 

gdy skończy 16 lat ma być mu oddana. 

Przystojnego i przebiegłego diabła z cygarem i w 

meloniku gra Tom Waits! Potem zjawia się dziwny 

typ wiszący pod mostem (Heath Ledger). W 

córeczce kocha się młody aktor Anton, ale ona woli 

Ledgera! Na planie plącze się jeszcze mądry 

karzeł. W tym świecie panuje niezły chaos, tak jak 

we wnętrzu ich powozu, ciągnionego przez konie 

(czym oni w Londynie karmili te konie!?).Aświat ten 

jest jeszcze poszerzany o sceny z wyobraźni 

bohaterów, gdy tylko przejdą oni przez magiczne 

lustro. Bajka, nie bajka? - a żyć jakoś trzeba. 

Problem w tym, jak oszukać diabła? Bo rzecz jest o 

utracie duszy ludzkiej i trochę o braku wyobraźni u 

współczesnego człowieka. 

Tak jak nie lubię skeczy z „Latającego cyrku 

Monty Pythona”, tak dwa razy obejrzałem ten film. 

Pamiętam, że ten sam reżyser nakręcił też „The 

Fischer King” - przejmującą opowieść o losie i wyobraźni. 

Znajduję w nim coś z „Fausta” Goethego 

56 

Leszek Kozak, 

Obszar gminy 

Abramów 

w dziejowym ujęciu, 

Abramów 2009. 

ss. 240. 

Film 

i Manna. Ten sam motyw, ale jak inaczej rozwinięty i 

„sprzedany”. Trochę jak u Bułhakowa - diabeł 

„wiecznie zła pragnąc, wiecznie dobro czyni”. Widz 

trochę zapomina o zakładzie, oczarowany 

surrealistycznymi 

czysta sztuka. 

obrazami i zostaje... prawie 

I jeszcze coś. Wspaniały pomysł na 

„niekończącą się opowieść” (choć to inna bajka 

pełna wyobraźni), a jednocześnie piękne 

pożegnanie z wielkim aktorem, który zmarł w trakcie 

kręcenia filmu. Fabuła pozwoliła twórcom wrócić na 

plan i zastąpić Heatha Ledgera, 

m.in. Colinem 

Farrelem, o którym teraz głośno u nas z powodu 

jego związku zAlicją Bachledą-Curuś. 

Zobaczyć „Parnassusa” trzeba, choć nadal 

nie wiem, czy warto zabiegać u czarta o 

nieśmiertelność? Jeśli już, to może nie o taką, aby 

wyglądać jak wieczny starzec. Wampiry też są 

nieśmiertelne, ale jak wyglądają! 

Henryk Radej 

„Parnassus” ( The imaginarium of Doctor 

Parnassus), 

Francja/Kanada/Wielka Brytania 2009; 

reżyseria: Terry Gilliam. 

Grafika - Robert Znajomski

Fraszki Fraszki 


Fraszki z okazji jubileuszu „Nestora” 

Rzec muszę, 

cenimy takie jubileusze. 

Duetowi muzycznemu 

Dzięki za czary 

fletu i gitary 

O „Nestorze” 

Chwalebny czyn 

starosty i gmin. 

Gazeta ma nieskolko liet, 

a dienieg niet. 

Ale starosta 

chwili sprostał. 

O wzroku redaktora 

W redakcyjnej męce 

czas wydłużył ręce. 

Pochwała artystki 

Masz problem, zwróć się do Krysi, 

jej nic nie wisi. 

Podpowiedź 

Kierunek prosty, 

w każdym numerze 

twarz i słowo starosty. 

Oratorski kunszt 

Nie potrzeba mównicy 

wójtowi z Siennicy. 

Powaga 

Publiczność wpatrzona w Tadeusza, 

ale to go nie wzrusza. 

L. J. Okoń 

Jestem z Chełma, a Krasnystaw chwalę, 

bo jest COŚ w tym Krasnymstawie. 


Fraszki na okoliczność promocji 

wierszy Mariana Cichosza 

dnia 19 stycznia 2010 roku 

w Miejskiej Bibliotece Publicznej 

w Krasnymstawie 

Polała się struga bystra 

poezji pana ministra. 

Ku zdumieniu naszemu 

Erotyki, jakby wprost z haremu. 

Nie jedna pani 

poszłaby za nim. 

Był w potrzebie, 

na nowo odkryć siebie. 

Przychodzi pora 

i na prokuratora. 

Jeżeli od życia człek nie stroni, 

raz oskarża, innym razem broni. 

Aluzja do twórczości 

Będąc w twórczym stanie, 

pisz o każdym bałwanie. 

Emocje 

Był podniecony, 

ale… obecność żony. 

Jest prawdą, że żona 

z dumą w męża wpatrzona. 

Mąż stanu, a teraz bowiem 

Zwyczajnie - człowiek. 

Pozytyw 

Duży, czy mały. 

jest wyrozumiały. 

Edukacja 

Mając speca przez miedzę, 

Łykaj haustem wiedzę. 

Z wypowiedzi L. J. Okonia 

W lot chwyta, 

kto czyta. 

Opinia 

Postać znana, 

natura skomplikowana. 

57

Poeci Literatura 

Mirosław Iwańczyk 

Czym była Litwa dla Mickiewicza i 

Słowackiego, tym była Ukraina dla Józefa Bohdana 

Zaleskiego. Był on poetyckim piewcą urody tych 

wschodnich rubieży dawnej Rzeczypospolitej. To 

właśnie tutaj, na tych terenach współistniały ze 

sobą kultury różnych narodów, spośród których 

wyróżniał się folklor ukraiński i polski, i również 

tutaj przeżył swoje dzieciństwo i lata młodzieńcze 

Bohdan Zaleski. 

Bujna przyroda, szerokie przestrzenie, 

groźne jary, zielone, niczym wyspy na stepie 

ostrowy i burzany, tajemnicze wzgórza i kurhany, 

tradycje wspólnych walk Polaków i Ukraińców z 

Tatarami i Turkami oraz rzewne, ludowe melodie 

i pieśni natchnęły lirę poety do tworzenia 

przepięknych, malarskich strof. Wrażenia z czasów 

bezpośredniego obcowania z ludem i przyrodą 

kresów, utworzyły jakiś świetlany, magiczny obraz, 

który przechowywał Bohdan przez całe życie z 

pierwotną żywością blasków i barw. Legendy i mity 

brzmiące w ludowych pieśniach i dumach, 

opowiadające o heroicznych czynach rycerzy 

polskich i ukraińskich fascynowały młodego poetę. 

Wsłuchiwał się w ludową pieśń. Słyszał ją na polu, 

przy pracy wieśniaków, słyszał od lirników i bandurzystów. 

Drżał z przejęcia na dźwięk piosnki o 

dziewczynie, która zioła warzyła i otruła nimi 

kochanka, i słuchał tej pieśni, w której żegnał matkę 

i siostrę młody chłopak przed wyjazdem bez 

powrotu w daleką gdzieś stronę... A smutny ton 

pieśni, co płynął ku gwiazdom ze znękanej 

chłopskiej duszy, budził głęboką zadumę, budził 

czucie na ludzką niedolę. 

58 


- poeta zapomniany 

Kresy były mitycznym świadkiem świetnej 

rycerskiej przeszłości Polaków i Ukraińców. To w tej 

ziemi leżały kości ojców i dziadów, odnoszących 

niegdyś sławne zwycięstwa, a takie postacie jak 

Iwan Mazepa czy Konaszewicz-Sahajdaczny 

znalazły trwałe miejsce w historii i kulturze obu 

narodów. Jest to także ojczyzna najbardziej 

rozwiniętej poezji ludowej, kraj pełen tradycji, 

określonych zwyczajów, przesądów, wróżb, 

przepowiedni, a więc wiara w czary i zjawiska 

nadzmysłowe. 

Niektóre elementy pejzażu i folkloru kresów, 

które odmalował w sposób niezwykle barwny, wciąż 

jeszcze istnieją i są bliskie mieszkańcom powiatu 

chełmskiego, przemyskiego czy zamojskiego. 

Pieśń gminna, którą poeta tak umiłował i wspaniale 

przetwarzał na język literacki, nie tylko nie zginęła, 

ale w dalszym ciągu się rozwija. Powstają liczne 

zespoły folklorystyczne, organizowane są festiwale 

muzyki i pieśni kresowej. Rzewne i tęskne melodie, 

z których czerpał Bohdan pełnymi garściami do 

swych wdzięcznych dum i dumek przeżywają 

obecnie renesans. Dzisiaj na terenach 

południowowschodniej Polski folklor ukraiński i 

polski powoli integruje się i koegzystuje we wspólnej 

symbiozie, tworząc specyficzny konglomerat 

odradzającej się kultury kresowej. Dlatego 

mieszkańcom tego regionu melodyjna, barwna i 

rzewna twórczość Zaleskiego powinna być bliska i 

zrozumiała. Niestety jego utwory zostały niemal 

całkowicie zapomniane. 

Po ogromnej popularności tej poezji w 

okresie romantyzmu, w następnych okresach 

zaczęła ona stopniowo znikać nawet z 

podręczników i wypisów szkolnych. Zaś po II wojnie 

światowej stała się całkiem nieznana. A przecież 

Zaleski stawiany był przez długi czas w rzędzie 

największych i najlepszych poetów - najczęściej 

obok Mickiewicza, a często ponad Słowackim. 

Szczególnie cenił talent Zaleskiego sam 

Mickiewicz, który w słynnej przedmowie do 

petersburskiego wydania „Poezyj” z 1829 roku 

wymienił go obok Burnsa, Herdera, Goethego 

i Scotta. Później zaś przed całym światem, bo z 

katedry College de France ogłosił Zaleskiego 

największym ze wszystkich poetów słowiańskich. 

Do tych pochlebnych opinii dołączyli również poeci 

i krytycy, m.in. M. Mochnacki, S. Goszczyński, M. 

Grabowski, St. Witwicki. 

Poezją Bohdana zachwycała się także 

przedstawicielka pozytywizmu Maria Konopnicka. 

Pisała o nim następująco: „Kochał nas - i my go 

kochamy. Dla prostoty serc, dla czarodziejstwa 

pieśni, dla wiary w wielkie, ogromne dobro miłości 

bratniej. Kochamy tego ptaka bożego, który śpiewał 

nam pieśń słodką, wiośnianej otuchy, bo on lutnią 

narodu odgrywał w łkaniach za młodu”. Pozytywnie


wyrażali się o twórczości Zaleskiego wybitni 

historycy literatury polskiej: A. Mazanowski, St. 

Zdziarski, J. Tretiak. Dziwi więc fakt, że tak 

znakomity artysta zniknął z parnasu polskiej poezji, 

a przecież był poetą niezwykle oryginalnym. Szukał 

własnych dróg, nie naśladując nikogo. Niezwykła 

oryginalność Zaleskiego objawia się w tworzeniu 

nowych form gatunków poetyckich, we 

wprowadzeniu do naszej literatury nowych, 

stworzonych przez niego rodzajów poezji, a 

mianowicie dum, dumek, rapsodów, fantazji czy 

miniatur poetyckich, nazywanych pyłkami, 

szumkami i wiośniankami. Nikt przed nim, ani nikt 

po nim, nie mógł się poszczycić w okresie 

romantyzmu tak nowatorskimi dokonaniami. Poza 

tym, stał się on również twórcą sentymentalnej 

wersji romantyzmu. Miał też licznych naśladowców, 

następców i kontynuatorów swego programu, do 

których zaliczamy T. Lenartowicza, W. Pola, Wł. 

Syrokomlę i innych poetów. Twórczość Zaleskiego 

integralnie związana z Ukrainą, przez historyków 

literatury zaliczana była do tzw. szkoły ukraińskiej, 

której przedstawicielami byli również A. 

Malczewski, S. Goszczyński i inni poeci regionu. 

Kochał Zaleski Ukrainę i opiewał jej urodę, 

folklor i obyczaje, ponieważ tutaj przyszedł na świat 

i tu spędził lata dzieciństwa i wczesnej młodości. 

Urodził się 2 lutego 1802 roku we wsi Bohatyrka na 

Ukrainie w guberni kijowskiej, w zubożałej rodzinie 

szlacheckiej, jako najmłodszy syn spośród 

trzynaściorga dzieci Marii i Wawrzyńca Zaleskich. 

Wcześnie osierocone dziecko, wychowywane 

najpierw przez najstarszego brata Eliasza, a 

później przez ciotki, często zadumane, patrzyło w 

dal zielonych traw i kurhanów i w rozwarty błękit 

ukraińskich nieb. Dziecinne lata Bohdana pełne 

były swobodnego kontaktu z naturą, z bujną 

ukraińską przyrodą oraz folklorem kresów, który 

okazał się później ważną inspiracją dla jego 

twórczości. 

Pierwsze poetyckie kroki stawiał w 

Humaniu, gdzie kształcił się w sławnej Szkole 

Bazyliańskiej. Tam też, wspólnie z S. 

Goszczyńskim i M. Grabowskim założył 

stowarzyszenie poetyckie, które od pierwszych 

sylab ich nazwisk otrzymało nazwę Za-Go-Gra. Już 

wtedy szybko zdobył sobie miano i opinię zdolnego 

poety. Następnie, podczas pobytu w Warszawie i jej 

okolicach rozwinął swój talent w całej pełni. Dzięki 

pomocy K. Brodzińskiego i A. Odyńca zdołał 

opublikować na łamach pism warszawskich wiele 

znakomitych utworów. Były to dumki i rapsody, takie 

jak: „Dumka hetmana Kosińskiego”, czy rapsod 

„Janusz Bieniawski”. Cechą tych utworów jest 

ruch i pęd, a rytm wierszy wywołuje wrażenie 

galopu końskiego. Z kolei w „Śpiewie poety” Zaleski 

stworzył doskonałą kompozycję dźwięków, tonów, 

radości i żalów w swojej gęśli. W dumie „Damian 

książę Wiśniowiecki”, jako pierwszy wprowadził do 

polskiej literatury postać starego wróżbity Nauma, 

który był prototypem mitycznego Wernyhory. 

Natomiast dumie „Z pieśni ludu ukraińskiego” 

nadaje urok nieprzeparty nutą tęsknych pieśni 

ludowych, przepojonych melancholią i smutkiem 

elegijnym. Największy artyzm osiągnął poeta w 

swym wspaniałym poemacie zatytułowanym 

„Rusałki”. Przepięknym słowem, w najdelikatniejszych 

rysach, oddał nam poezję pełną szczerej, 

pierwotnej miłości, która stroi tło życia w tęczowe 

barwy. Jest to utwór pełen niepokojów, czułości, 

pełen wiary w szczęście wymarzone, który kończy 

się łzami i żalem. Zaleski, przez usta bohatera, 

wyraził w nim dzieje własnego serca, ze 

szczerością, prostotą, wdziękiem, we właściwy 

sobie muzykalny i plastyczny sposób. 

Wyjątkowym klejnotem w jego poezji, ze 

względu na egzotykę, jest prześliczna fantazja 

„Śpiewające jezioro”. Poeta skomponował tutaj 

przepiękną i niepowtarzalną scenerię barw i 

dźwięków. Stworzył spektakl światłocieni, 

zestrojonych z melodią niebiańskich harf w 

nadzmysłowe, polifoniczne misterium życia i 

śmierci. Zupełnie inny nastrój posiada poemat 

„Czajki”, którego najcenniejszą zaletą jest 

oryginalny, ognisty temperament kozacki, który 

porywa czytelnika i przenosi w wyidealizowane 

krainy przeszłości rycerskiej. Zaś śpiewność, 

melodyjność i rytmika są tu po prostu niezrównane. 

Tworząc swoisty obraz Ukrainy, Zaleski posłużył się 

trzema symbolami. Jednym z nich jest postać 

ukraińskiego barda Bojana, legendarnego 

śpiewaka znad Dniepru. Drugi symbol to skromny 

skowronek lub słowik, co oznacza pokorę wobec 

świata, szczerość serca, prostotę i ufność w wyroki 

boskie. Trzecim symbolem jest naiwność dziecięca, 

która łączy się u poety z apologią kraju z lat 

dziecinnych, swoistą arkadią dzieciństwa. 

U Bohdana arkadyjską krainą szczęścia jest 

właśnie Ukraina, świat zamierzchłej, rycerskiej 

przeszłości, pełen chwały i baśniowego uroku, a 

także kraina głębokich, tajemniczych więzi między 

człowiekiem a przyrodą. Pierwiastek ludowy 

odegrał ważną rolę w jego twórczości, gdyż wpłynął 

na język i rytmikę utworów, co uczyniło go 

najśpiewniejszym z poetów polskich. Stosowanie 

paralelizmów, anafor i różnego rodzaju powtórzeń 

dawało efekt ludowego zawodzenia. Meliczność 

poezji Zaleskiego była tak sugestywna i urzekająca, 

że uznano go za arcymistrza melodyjności. Wyniósł 

on metrum ludowego sylabotonizmu ponad 

wulgarność i uczynił szanowaną wartością 

literacką. Innowacją było wprowadzenie przez 

niego nazw z obszaru ukraińskiego oraz 

regionalizmów. Hordy tatarskie, janczarki, limany, 

59

60 


kurhany, burzany, ostrowy, czajki, jary, porohy, bałki 

wzbogaciły i uegzotyczniły słownictwo. A słowa 

takie jak „Lachy”, „czarnobrewka”, „torban”, 

„kurzeń”, „ładan” wprowadziły w krąg potocznego 

języka ukraińskiego. W ten sposób stał się Zaleski 

romantycznym głosicielem urody języka polskiego 

kresów wschodnich, który poprzez literaturę uczynił 

ogólnonarodowym dobrem kultury. 

Jego twórczość, pozbawiona akcentów 

buntowniczych, nie kreowała bohatera literackiego 

na miarę herosa, buntownika, Prometeja, ale 

przywoływała paralektejski model skromnego 

człowieka. Przedstawiała obraz świata harmonijnego, 

opartego na jedności człowieka z naturą. 

Elementy barw i światła, wrażenia ciągłego ruchu 

i nieustannej przemienności, a zwłaszcza muzycznej, 

wziętej z folkloru w jego poezji stanowi jej walor 

niedościgniony przez innych. Bohdan swym 

talentem oszlifował ludowy folklor Ukrainy, tworząc 

z niego doskonałe klejnoty poezji romantycznej. 

Pieśni, obyczaje, tańce, podania, obrzędy, 

przyroda stepów, toerbaniści, wierzenia w czary, 

boginki, mity o bohaterach oraz cały kozacki świat 

Ukrainy wkroczyły na karty poezji Zaleskiego i sprawiły, 

że jego poezja jest jedyną w swej 

oryginalności. Przyciąga tajemniczością i niezwykłością. 

Słychać w niej muzykę stepu i galopującego 

na koniu nieokiełznanego Kozaka. 

Tak jak jego poezja jest wspaniała, tak i postać 

Zaleskiego była jedną z najwybitniejszych 

osobowości polskiego romantyzmu. Swoją wysoką 

pozycję zawdzięczał nie tylko znakomitej 

twórczości, ale również swojej nienagannej, 

patriotycznej postawie. Brał aktywny udział w 

powstaniu listopadowym. Walczył jako żołnierz w 

stopniu podporucznika w bitwach pod Dobrem, 

Sochaczewem i Grochowem. Po kapitulacji 

Warszawy otrzymał krzyż Virtuti Militari. Ponadto w 

czasie trwającego powstania, wybrany posłem na 

sejm jako reprezentant powiatów wschodnich, 

forsował sprawę uwłaszczenia chłopów. 

Przebywając na emigracji, założył wspólnie z 

Mickiewiczem w Paryżu Towarzystwo Słowiańskie. 

Wiódł życie poety-wędrowca, często zmieniającego 

miejsce pobytu. Najczęściej jednak wracał 

do swego ulubionego Fontainebleau. 

Ożenił się dość późno, bo dopiero w wieku 

44 lat z Zofią Rosengardtówną, przybyłą do Paryża 

z Warszawy, uczennicą Chopina. Po śmierci 

Mickiewicza, Zaleski stał się opiekunem i doradcą 

braci emigracyjnej. Jako ceniony poeta, ponadto 

człowiek serdeczny i życzliwy ludziom, wiele razy 

służył radą i pomocą. Pisali i przyjeżdżali do niego 

m.in. Cyprian Kamil Norwid i Teofil Lenartowicz, aby 

prosić o ocenę, radę lub wstawiennictwo. 

Nie zaniedbywał Zaleski również swojej 

twórczości. Na emigracji powstały finezyjne dumy 

historyczne takie jak: „Wyprawa chocimska”, 

„Trechtymirowski monastyr”, „Lach serdeczny na 

marach”, których tematami są zwycięstwa oręża 

słowiańskiego, oraz poematy epickie: „Złota Duma”, 

„Potrzeba zbaraska”. W 1839 r. wydany został 

niezwykle oryginalny wiersz „Sen-Drzewo- 

Wieszcze” o charakterze symboliczno-profetycznym. 

Utworem napisanym z największym epickim 

rozmachem był historyczny poemat „Duch od 

stepu”, w którym dzieje świata przedstawione są 

jako senna wizja poety, i splatają się z poetycką, 

mityczną autobiografią, która traktowana jest jako 

senne widzenie. 

Poeta kontynuował też temat kresowy w 

wierszach stylizowanych na ludowe pieśni, będące 

obrazkami z życia ludu ukraińskiego. Nazwał je 

szumkami, wiośniankami i pyłkami, doprowadzając 

stworzone przez siebie rodzaje poetyckie do 

arcymistrzostwa. Czytając te przepiękne, skrzące 

się barwami miniatury poetyckie („Czarnoksiężniczka”, 

„Zaranek”, „W spółce ze słowikiem”, „Tędy, 

tędy leciał ptaszek”), odnosi się wrażenie jakiejś 

przedziwnej lekkości, nieokiełznanej swobody 

żeglowania puszystych piór na tle purpurowobłękitnej 

przestrzeni otulającej bezkresny step. 

Mickiewicz pisał, że Zaleski wyczerpał 

wszystkie sposoby, wszystkie rytmy, wszystko, co 

jest najświetniejszego w kolorycie, najdelikatniejszego 

w odcieniach. Dlatego wielką szkodą dla 

literatury polskiej jest nieobecność w antologiach, 

podręcznikach oraz wypisach szkolnych, tak 

przecież znakomitej i wartościowej poezji 

Zaleskiego. Jej oryginalna prostota, wdzięk, a 

jednocześnie plastyczność i meliczność zachwycają 

swoją harmonią i precyzją słowa. Tkwi głęboko 

korzeniami w tradycjach kultury kresowej. 

Dzisiaj, w dobie skrajnego racjonalizmu, 

taka poezja pełna tajemniczego uroku, ewokująca 

swoistego rodzaju magią, może być odskocznią od 

szarej rzeczywistości, terapią i wędrówką przez 

lepszy, piękniejszy świat, dla tych wszystkich, 

którzy są wrażliwi na piękno słowa. Twórczość 

„słowika polskiego romantyzmu” powinna znów 

zaistnieć i zdobyć nowe rzesze czytelników. 

Dotyczy to szczególnie południowowschodniego 

regionu naszego kraju, ponieważ utwory 

Zaleskiego są integralnie związane z folklorem tych 

terenów zamieszkałych zarówno przez Polaków jak 

i Ukraińców. Zaś pieśń ludowa, którą tak ukochał 

Bohdan, przeżywa rozkwit, stając się modna i popularna. 

Należy więc mieć nadzieje, że poezje 

Bohdana Zaleskiego wrócą na należne im miejsce 

w polskiej literaturze i ponownie zalśnią barwnym 

światłocieniem finezyjnych strof. 

Mirosław Iwańczyk

Poezja Poezja 


Dumka hetmana Kosińskiego 

Hop, hop, cwałem koniu wrony, 

Leć do pułków, do mej żony, 

Dłużej chwilką 

Jeszcze tylko 

Do Stawiszcz mi służ! 

Od Piatyhor, Pawołoczy 

Bieży tłumnie lud ochoczy, 

Nalewajki 

Lotne czajki 

Płyną Dnieprem już. 

Wnet pospieszą rejestrowi 

Ku odsieczy Czehrynowi, 

Przy rozgłosie 

Dum po rosie 

Przypuścimy szturm. 

Zagra ziemia pod kopyty, 

Proch pomiecie słupem wzbity, 

Urah! Głosy 

Pod niebiosy 

Wzlecą z brzękiem surm. 

Ho, ho, darmo - nigdy w stepie 

Zdrad tatarskich nie prześlepie, 

Jak się biją? 

Gdzie się kryją? 

Znam jak murza hord. 

Umiem z nagła wpaść na karki, 

Rąbać szablą, grzmieć z janczarki; 

W lewo, w prawo 

Szybko, żwawo 

Nieść ogień i mord. 

Widać, widać już Stawiszcze, 

Wiatr w chorągiew miasta świszcze, 

Daszka szyki 

Brzmią okrzyki, 

Biją dzwony z wież. 

Dniowa gwiazda, chmurna, blada, 

Za Krzywiecki las zapada, 

Wrony koniu, 

Po tem błoniu 

Prędzej, prędzej bież. 

Miga w dali dwór mój biały, 

Grają trąbki, grzmią wystrzały, 

Widna moja 

Złota zbroja, 

Sokół, chart i koń. 

I ot stoi tam u drzewa 

Moja młoda czarnobrewa, 

Piękne oczy 

Łzami mroczy, 

Załamuje dłoń. 

Oczu-ż pięknych żal się Boże! 

Co płacz marny dziś pomoże? 

Kiedy wola 

Sejmu, Króla, 

Każe w pole nam. 

Wolniej, wolniej, koniu chyży! 

Niech się luba moja zbliży, 

Stój, stój, chwilę, 

Niech się schylę, 

Pocałunek dam. 

Nie płacz, nie bluźń, moja droga! 

Śmierć i życie w mocy Boga. 

Proś Go lepiej, 

Niech pokrzepi, 

Natchnie męstwem nas. 

Nie płacz, nie bluźń, moja droga! 

Wrócę zdrowy - w łasce Boga, 

Przez las dołem 

Z psem, sokołem, 

Wrócę w ranny czas. 

A gdy śpiącą cię zastaniem, 

Zbudzę głośnem całowaniem, 

Klasnę, świsnę, 

Zbroją błysnę, 

Z czoła otrzesz znój. 

Nie płacz, nie bluźń, czas upływa, 

Bądź mi zdrowa i szczęśliwa! 

Próżne słowa, 

Bądź, bądź zdrowa! 

Dalej, koniu mój! 

61

62 

Historia Religie 


Historia, upadek i reaktywacja Uczelni 

Mędrców Lublina 

(Jeszywas Chachmej Lublin) 1 

Dnia 11 lutego 2007 r. miało miejsce 

otwarcie pierwszej po II wojnie światowej, 

samodzielnie zrekonstruowanej przez społeczność 

żydowską świątyni w Polsce - bożnicy mieszczącej 

się w odremontowanej Jeszywas Chachmej Lublin. 

Uczelnia Mędrców Lublina, zwana też 

Uniwersytetem Żydowskim lub w skrócie Jochel, 

swoje podwoje dla studentów - nieżonatych 

mężczyzn (kobiety miały zakaz wstępu) - otworzyła 

24 czerwca 1930 r. Dla niektórych była drugim 

wcieleniem lubelskiej uczelni talmudycznej, 

założonej w 1518 r. przez Szlomo Szachnę. 

Uczelni, która w 1567 r., pod kierownictwem rektora 

Salomona Lurii, zwanego Maharszalem, otrzymała 

nadany przez króla Zygmunta Augusta przywilej 

stawiający ją na równi z innymi ówczesnymi 

akademiami. Jesziwa w tym kształcie istniała do III 

rozbioru Polski. 

2 

Po latach Jeszywas Chachmej Lublin 

powstała, lub jak chcieli niektórzy jej entuzjaści - 

odrodziła się z inicjatywy urodzonego w Suczawie 

na Bukowinie, w zamożnej rodzinie ortodoksyjnej 

3 

rabina Jehudy Majer Szapira (1887-1933). W 

latach 1923-1927 posła na sejm II Rzeczypospolitej 

(28 listopada 1922 złożył ślubowanie poselskie), 

przewodniczącego Kolegium Rabinackiego przy 

Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia 

Publicznego. Wybitnego uczonego i przywódcy 

duchowego, świadomego nie najlepszej kondycji 

szkolnictwa ortodoksyjnego w II Rzeczypospolitej. 

Kondycji konstytuowanej złą sytuacją finansową 

jesziw, nieodpowiednią bazą lokalową, często 

niespełniającą wymagań sanitarno-epidemiologicznych, 

z przestarzałymi metodami nauczania 

i wychowania oraz coraz bardziej nabrzmiałymi 

problemami związanymi z emancypacją młodzieży 

pochodzącej ze środowisk ortodoksyjnych i chasydzkich, 

nasilającym się procesem laicyzacji 

życia. Rabinowi Glinian, Sanoka, Piotrkowa 

Trybunalskiego, a od 25 czerwca 1930 r. - także 

i nadrabinowi Lublina nieobojętny był los 

młodzieńców studiujących Torę, ich ubóstwo 

(bowiem tylko część pochodziła z zamożnych 

domów lub mogła liczyć na pomoc materialną 

przyszłych teściów), brak godnych warunków do 

nauki i wynikające z tego stanu rzeczy liczne 

niedyspozycje zdrowotne, oraz - co się z tym wiąże 

- zmniejszająca się popularność wyboru studiów 

talmudycznych, mimo towarzyszącej im estymie w 

społeczności ortodoksyjnych Żydów. 

W kręgach ortodoksyjnych potrzebę 

zreformowania szkolnictwa religijnego dostrzegano 

już w pierwszych latach po uzyskaniu 

niepodległości. Początkowo skupiano się tylko nad 

zmianami w sposobie nauki w chederach (tu 

przykładem może być niezrealizowany projekt 

Izraela Friedmana z Czortkowa, zwanego 

Czortkowerem). Kwestie planowanych reform, czy 

raczej sposób ich przeprowadzenia, tzn. 

przełamywania anachronicznych, zdeterminowanych 

tradycją praktyk edukacyjnych, budziły 

wiele kontrowersji w środowisku ortodoksyjnych 

Żydów. Warto podkreślić, że początkowo sam rabin 

Szapiro dał się poznać jako przeciwnik wszelkich 

edukacyjnych prądów modernistycznych. W 

sejmie, jako poseł drugiej kadencji, z ramienia 

Agudy optował za tradycyjnym modelem nauczania 

i wychowywania dzieci i młodzieży. W dyskusjach 

parlamentarnych ścierał się z przedstawicielami 

środowisk nieortodoksyjnych. Dopiero jego 

późniejszy projekt - Jeszywas Chachmej Lublin 

wpisał się w schemat zmian bliskich reformatorom, 

a jak piszą Konrad Zieliński i Nina Zielińska: 

Lubelska jesziwa, czy raczej idea zakładania 

nowocześnie pomyślanych i zarządzanych uczelni 

rabinackich, w przyszłości miała być swego rodzaju 

panaceum na problemy ortodoksyjnego żydostwa 

4 

w Polsce. 

Lubelska Jesziwa miała bowiem stać się 

wzorcem dla kolejnych, budowanych na jej 

podobieństwo, nie tylko w Polsce, ale i poza jej 

granicami przybytków świętej nauki. W zamyśle 

twórców Jeszywas Chachmej Lublin, student tak 

nowoczesnej placówki winien być wzorem dla całej 

społeczności, godnie przeciwstawiać się jego 

powolnej laicyzacji. Dlatego, jak mawiał sam 

Szapiro: W dzisiejszych czasach studenci Jesziwy 

nie powinni żyć w niepewności i żywić się jak 

5 

żebracy. Ja zbuduję dla nich pałac. 

Rabin Majer Szapiro, od 1922 r. pełniący 

6 

funkcję prezesa Agudas Isroel , z propozycją 

wybudowania wyższej uczelni rabinackiej w 

Lublinie wystąpił w 1923 r. na I Światowym 

Kongresie M. Kargul iŻydów J. Dehnel, Ortodoksyjnych foto H. Radej Związku Izraela 

7 

w Wiedniu. 

Konkretne prace nad projektem Jeszywas 

Chachmej Lublin ruszyły pod koniec 1923 r., kiedy 

to w Lublinie powołano Komitet Budowy Wyższej 

Uczelni Religijnej o nazwie Keren Hatora, 

mieszczący się przy ul. Królewskiej 17. Na czele 

komitetu stanął oczywiście rabin Majer Szapiro, 

jego zastępcą został lublinianin Mojżesz 

Szczarański, przewodniczący oddziału Agudy w 

Lublinie. Kamień węgielny pod budowę przyszłej 

uczelni położono 22 maja 1924 r. Rabin Szapiro, 

czas od wmurowania kamienia do inauguracji 

poświęcił na kwestowanie i dyskusje na temat formy 

przyszłej uczelni. Kilkakrotnie w tym celu wyjeżdżał 

do USA, a później i do Kanady, Czechosłowacji, 

Holandii, Belgii, Niemiec, Austrii, Szwajcarii, 

Francji, Wielkiej Brytanii i in. Należy jednak 

podkreślić, że największy entuzjazm dla idei 

powstania wyższej uczelni talmudycznej miał 

miejsce w Polsce.W Stanach Zjednoczonych, prócz


datków pieniężnych, udało się pozyskać od Tak oto na rogu ulic Unickiej i Lubartowskiej, 

diaspory na rzecz przyszłej biblioteki cenne w sąsiedztwie Szpitala Żydowskiego powstał 

starodruki. Rabin Szapiro do inicjatywy budowy monumentalny, sześciokondygnacyjny gmach. Jak 

Jesziwy przekonywał również niechętnych jej wspomina Joseph Friedenson, jeden z ostatnich 

powstania. Nie jest bowiem tajemnicą, że pewna żyjących studentów przedwojennej Jeszywas 

część żydowskiej społeczności Lublina, Chachmej Lublin, Uczelnia Mędrców Lublina była - 

szczególnie sympatycy ruchu syjonistycznego, ale spełnieniem marzeń. Zgodnie z tradycją 

też i nieliczni ortodoksi byli przeciwni powstaniu talmudyczną, młodzi uczą się lepiej religii poza 

Jeszywas Chachmej Lublin, jak mawiali - instytucji, domem. Takie też były zadania chederów czy 

która zajmie się „fabrykowaniem i eksportem jesziw. Jest takie powiedzenie: Idź na wygnanie 

8 

ciemnoty żydowskiej”. Uważali oni, że fundusze uczyć się Tory, albo, Nigdy nie nauczysz się 

przeznaczone na budowę powinny być raczej 

ofiarowane żydowskim instytucjom opiekuńczym 

lub dobroczynnym. 

Plac, na którym stanęła Jesziwa, został jej 

podarowany przez Szmula Ajchenbauma (Szmuel 

Ajchenbojm). Znajdował się przy najdłuższej ulicy 

przedwojennego miasta żydowskiego, przy ulicy 

Lubartowskiej nr 57 (adres z 1939 r.). Projekt 

budynku wykonał znany i ceniony w Lublinie 

architekt Agenor Smoluchowski. Prócz Żydów 

pochodzących z Polski (przedwojenni mieszkańcy 

żydowskiego Lublina, a później i innych miast, 

wspominają skarbonki na datki, które pojawiały się 

w budynkach mieszkalnych, sklepach i restaura- 

9 

cjach ), inwestycję finansowali również Żydzi ze 

Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej. Dzięki 

temu efekt finalny okazał się imponujący. 

Według różnych źródeł, na uroczyste 

otwarcie Uczelni Mędrców Lublina przybyło około 

10-20 tys. Żydów. Nadesłano kilka tysięcy 

telegramów gratulacyjnych. Podejmowano 

rabinów, przedstawicieli elity polskich i światowych 

gmin oraz członków władz wojewódzkich i centralnych. 

Do zgromadzonych przemawiał m.in. 

założyciel, rabin Szapiro, który radośnie oznajmił: 

Bramy Jesziwy zostały właśnie otwarte, przeto 

Wszechmogący winien wspomóc nas w otwarciu 

10 

bram do zbawienia narodu żydowskiego. 

Atmosferę tego dnia wyczuwa się we 

wspomnieniach lublinianki Róży Fiszman- 

Sznajdman, która w swojej książce pt. Mój Lublin 

(Wydawnictwo Lubelskie 1986) wspomina, jak na 

uroczystość położenia kamienia węgielnego oraz 

później na otwarcie zjechały się tysiące Żydów z 

całego świata (...) chasydzi, rabini i wielu 

pobożnych Żydów. Ulice zapełniły czarne kapoty, 

czapki sobolowe i białe pończochy galicyjskich 

Żydów. (...) W ten sposób w mieście już i tak pełnym 

kontrastów, obok Katolickiego Uniwersytetu 

Lubelskiego, wyrosła wyższa uczelnia religii 

11 

żydowskiej. 

Specjalnie dla tych, którym nie dane było 

uczestniczyć w wielkim święcie nakręcono film 

dokumentalny. Relacja z lubelskich uroczystości 

cieszyła się dużym zainteresowaniem na drugiej 

półkuli, w Stanach Zjednoczonych. 

Talmudu w domu. Po powstaniu Jeszywas 

Chachmej Lublin, w Polsce mówiło się: Idę 

studiować do Lublina, albo Chciałbym iść do 

Lublina. I wszyscy wiedzieli o co chodzi. Lublin 

12 

równał się Jesziwie. 

Uczelnia, jak na owe czasy, była ewenementem. 

Nauczali w niej wybitni rabini, tzw. gaoni 

(zwierzchnicy szkół rabinicznych). Swoim 

studentom zapewniała dobre, czy wręcz jak na 

stereotyp przedwojennej jesziwy, luksusowe 

warunki. Nie było biedy, nauki przy dogasającej 

świeczce, w chłodnym, dusznym, małym lub 

ciemnym pomieszczeniu. Sale wykładowe 

zajmowały pięć pięter, internat liczył 200 miejsc 

(docelowo nastawiano się na 500 studentów - dop. 

OBS), biblioteka - 10 tysięcy ksiąg talmudycznych. 

13 

Całość uzupełniał ogród z 12 tysiącami drzewek. 

Jesziwa posiadała przestronne, jednoosobowe, 

jasne pokoje mieszkalne, nowoczesne urządzenia 

higieniczno-sanitarne, doskonale wyposażone sale 

wykładowe, stołówkę, bogatą bibliotekę. Każdy 

student dla zachowania porządku otrzymywał 

numer, który wyznaczał jego miejsce przy stole w 

jadalni, identyfikował jego garderobę oddawaną do 

wspólnej pralni i prasowalni. W suterenach i na 

parterze ulokowano kuchnię, piekarnię, pralnię, 

suszarnię, magazyny oraz łaźnię z prysznicami i 

basenami do rytualnych kąpieli. Na parterze 

przygotowano specjalne pomieszczenie dla bogato 

zdobionego, rzeźbionego w drewnie modelu 

14 

świątyni jerozolimskiej. Makieta stanowiła 

zarazem pomoc dydaktyczną przy studiowaniu 

Tory, jak i sporą atrakcję dla miejscowej 

społeczności oraz gości przybywających do 

Lublina. W oddzielnym budynku znalazło się 

miejsce dla nowoczesnych urządzeń centralnego 

ogrzewania. W 1935 r. młodzież studiująca w 

lubelskiej Jesziwie uzyskała uprawnienia do 50procentowej 

zniżki kolejowej. 

Jeszywas Chachmej Lublin utrzymywała 

kontakty z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim 

i Wyższym Seminarium Duchownym w Lublinie. 

Studenci i alumni wzajemnie się odwiedzali, 

dyskutowali ze sobą, spierali się na tematy 

dogmatów i prawd wiary. Joseph Friedenson był 

uczestnikiem i bacznym obserwatorem tych 

spotkań. Wspomina: pamiętam, że często odwie- 

63


dzali nas polscy koledzy - seminarzyści, których 

oprowadzaliśmy po budynku. Po pytaniach 

religijnych, rozmowa zwykle (...) kończyła się na 

kwestii celibatu i sytuacji rabina, który może, a 

nawet powinien mieć żonę i potomstwo, najlepiej 

liczne. Fakt ten bardzo ich ekscytował i prywatnie 

nie kryli, że żona dla duchownego to nie jest złe 

rozwiązanie. Często też wypytywali o Talmud, który 

jest komentarzem do biblijnej Tory. (...) 

przewodnikiem czy „instrukcją obsługi” religii w 

życiu codziennym i we wszystkich jego przejawach. 

I niektóre mądrości talmudyczne naszym kolegom 

z seminarium się podobały. 15 

Biblioteka, zgodnie z planami założycieli, 

miała w przyszłości stać się ogólnoświatową 

książnicą rabiniczną. Słuchacze starszych lat 

rozpoczęli nawet pracę nad wielką encyklopedią 

talmudyczną. Inna grupa studentów wydawała 

swoje pismo „Mekabcael”. Niestety, wojna, 

holocaust, grabież mienia, powojenna polityka 

władz komunistycznych, uniemożliwiły dalszą 

realizację tych planów. Po wojnie niespalone przez 

okupantów pozostałości księgozbioru Jeszywas 

Chachmej Lublin wywieziono za granicę, 

częściowo pozostały w zbiorach prywatnych lub 

trafiły do Centralnej Biblioteki Żydowskiej w 

Warszawie. 

Kandydaci pragnący studiować w murach 

Jeszywas Chachmej Lublin musieli się wykazać nie 

lada intelektem i budzącą podziw pamięcią. 

Podczas egzaminu wstępnego wymagano od nich 

znajomości 200 kart (czyli 400 stron) Talmudu 

Babilońskiego na pamięć oraz nienagannej 

postawy moralnej. Szczęśliwcy, którzy przebrnęli 

przez egzamin wstępny rozpoczynali edukację na 

kursach przygotowawczych tzw. Mechina, po 

których dopiero następowała właściwa nauka. 

Nauka odbywała się na dwóch poziomach: 

pierwszym, przeznaczonym dla młodszych 

studentów w wieku od 14 do 17 lat oraz drugim, dla 

młodzieży od 17 do 21 lat, a czasami i starszej. 

Najzdolniejsi mogli pogłębiać swoją wiedzę na 

wyższych studiach talmudycznych, które kończyły 

się otrzymaniem tytułu Cerwa de Rabanan, czyli 

Kolega Rabinów. Zdobycie dyplomu poprzedzone 

było zdaniem trudnego egzaminu przed komisją 

Kolegium Rabinów. Egzaminy odbywały się 

corocznie w dzień 7 adar (24 luty), według Talmudu 

w dzień rocznicy śmierci Mojżesza. Pierwszy 

rocznik opuścił mury uczelni w 1934 roku. 

Studenci przyjęci w mury akademii mieli być 

wolni od trosk związanych z materialną 

egzystencją. Planowano, że prozą życia zajmie się 

uczelnia, zapewniając zakwaterowanie, wyżywienie, 

materiały edukacyjne, opiekę mentorów. 

Ten fakt sprawił, że lubelska Jesziwa początkowo 

była otwarta dla wszystkich, niezależnie od pozycji 

64 

majątkowej kandydatów. Był to pierwszy przypadek 

tak powszechnego umożliwienia młodzieży z 

niezamożnych rodzin zdobywania wiedzy religijnej. 

Do tej pory jedynie najzdolniejsi mogli liczyć na 

indywidualne stypendia fundowane przez gminy lub 

bogatych sponsorów-protektorów. Niestety, z 

powodu kłopotów finansowych, gigantycznych 

wręcz kredytów zaciągniętych na potrzeby budowy 

i wyposażenia uczelni, już rok po otwarciu Jesziwy 

zaprzestano przyjmowania studentów niemogących 

zapłacić chociażby najskromniejszego 

czesnego. 

Lubelska Jesziwa posiadała swój specyficzny 

klimat. Mimo, że jej językiem wykładowym 

był hebrajski, na co dzień studenci posługiwali się 

jidysz. Do dnia swojej śmierci, 27 października 1933 

16 

r., ton nadawał jej rabin Szapiro. Błyskotliwy 

talmudysta, przywódca religijny, w Lublinie zwany 

Żydowskim Królem, rabin od 17 roku życia. Baczny 

obserwator, umiejętnie czerpiący doświadczenia z 

różnorodnych nurtów, aktualnych wtedy w 

środowiskach polskich Żydów. Potrafiący połączyć 

ze sobą śpiewy i tańce chasydzkie, mistyczny 

zapał, intuicję z „najlepszymi tradycjami żydostwa 

polskiego, opartymi na (...) racjonalnej ścisłości 

17 

litewskich uczelni talmudycznych”. Rabin Szapiro 

swoim wychowankom narzucał wojskowy dryl i iście 

ascetyczną egzystencję. Dzień nauki w Jesziwie 

rozpoczynał się już o 5.30 i trwał do późnych godzin 

wieczornych. Wypełniony był codziennym 

studiowaniem Talmudu (zgodnie z ideą Daf Jomi), 

udziałem w wykładach, lekturą komentarzy, czasem 

spędzanym w bibliotece, modlitwach itp. Życie 

prywatne podlegało drobiazgowej kontroli, co nie 

podobało się niektórym wychowankom. 

Zielińscy w swojej książce Jeszywas 

Chachmej Lublin 

(2003) zanotowali historię Mordko 

Nachtajlera, wyrzuconego z uczelni za 

przechowywanie pism Spinozy. To właśnie 

Nachtajler jako pierwszy odważył się skrytykować 

stosunki panujące w uczelni. Zwrócił uwagę na 

przeszukiwanie prywatnych rzeczy, osobistych 

szafek, inwigilację korespondencji oraz 

przyzwolenie na istnienie swoistego biura 

matrymonialnego, polegającego na swataniu 

uczonych młodzieńców z córkami okolicznych 

18 

bogaczy. 

Wybór Lublina na miejsce powołania 

światowej uczelni rabinacko-talmudycznej wydawał 

się nie być przypadkowy. Żydowska społeczność 

miasta była w owym czasie dość liczna. O jej 

charakterze decydowali ortodoksi, tradycjonaliści 

odciskający znaczące piętno na kwestiach 

wychowania i nauczania, licznie zgromadzeni tu 

chasydzi, także wyznawcy religii mojżeszowej 

nawiązujący do dawnej tradycji Lublina jako 

prężnego żydowskiego ośrodka intelektualnego


- miasta nazywanego czasami Żydowskim skiej, kolejnym gospodarzem była Akademia 

Oksfordem, Małą Jerozolimą, Jerozolimą Medyczna (Collegium Maius). Dawna bóżnica stała 

19 

Królestwa Polskiego lub Matką Izraela. Miasta, 

które na przestrzeni swych dziejów: Było siedzibą 

uczelni talmudycznych i drukarni hebrajskich. (...) 

W latach 1580-1725 miasto stało się głównym, 

obok Jarosławia, ośrodkiem samorządności 

żydowskiej w Rzeczypospolitej. Zwoływano tu 

zjazdy Sejmów Czterech Ziem (Waad Arba 

20 

Aracot). W okresie międzywojennym wydawano 

polskojęzyczny tygodnik „Myśl Żydowska” oraz w 

języku jidisz - dziennik „Lubliner Tugblat” i tygodnik 

„Lubliner Sztyme”, powołano organizacje 

sportowe, harcerskie, partie polityczne, związki 

zawodowe, teatry amatorskie, Teatr Panteon 

należący do Polaka grywał także żydowskie sztuki. 

Radni żydowscy wchodzili w skład Rady Miasta. Do 

dnia wybuchu II wojny światowej istniało w Lublinie 

11 synagog (największa synagoga Maharszalszul 

im. Salomona Lurii mogła pomieścić około 3 tys. 

osób) i ponad 100 bożnic gminnych oraz 

żydowskich domów modlitwy. 

W latach dwudziestych XX wieku ludność 

żydowska stanowiła 40% mieszkańców Lublina 

(ogółem liczba mieszkańców miasta wynosiła 

wtedy 94 412 osób, w tym było 37 337 obywateli 

ludności żydowskiej), ale jeszcze w połowie XIX w. 

się aulą wykładową, zaginęło bogate przedwojenne 

wyposażenie, zamurowano okna na ścianie 

wschodniej, wycięto prawie wszystkie drzewa, tak 

że trudno jest dzisiaj uwierzyć, iż kiedyś budynek 

stał w otoczeniu ogrodu. 

Po latach, w 2003 r., gmach uczelni 

rabinacko-talmudycznej wrócił do rąk prawowitych 

właścicieli. Oficjalne otwarcie synagogi, 

mieszczącej się w częściowo odremontowanym 

budynku dawnej Jesziwy, miało miejsce w niedzielę 

11 lutego 2007 r. Otwarcie poprzedziły trzydniowe 

uroczystości rozpoczęte piątkową kolacją szabasową, 

w której uczestniczyło 300 osób, w tym 

23 

naczelny rabin Polski Michael Schudrich. Czas 

zatoczył koło. Jak przed siedemdziesięcioma 

siedmioma laty, do Lublina, na ulicę Lubartowska 

przybyli goście z całego świata. Wśród zaproszonych 

znaleźli się m.in.: ambasador Izraela w Polsce 

Dawid Peleg, główny rabin Polski Michael 

Schudrich, prezydent miasta Lublina Adam 

Wasilewski, metropolita lubelski abp Józef Życiński, 

bp. Mieczysław Cisło, reprezentantka kancelarii 

Prezydenta RP, przedstawiciele ambasad: Wielkiej 

Brytanii, Niemiec, Austrii, rabin Kaufman z Boro 

Park na Brooklynie oraz ks. dr Romuald Jakub 

Weksler-Waszkinel - katolicki duchowny 

Żydzi stanowili 56 procent ogółu mieszkańców. Co żydowskiego pochodzenia, który w trakcie 

jednak w stosunku do innych miast i miasteczek uroczystości zapewniał, że kto spotyka jesziwę, 

Lubelszczyzny nie było wynikiem wyjątkowym. spotyka judaizm. A kto spotyka judaizm, spotyka 

Bowiem w tym samym okresie ludność żydowska Jezusa z Nazaretu. 

np. Izbicy wynosiła 92,8%, Łaszczowa 93,2%, Obecnie na parterze nadal restaurowanej 

Annopola 73%, Rejowca 71,8%, Piask 67,3%, Uczelni Mędrców Lublina zarezerwowano pomie- 

Bychawy 65,9%, Łęcznej 62,6%, Biłgoraja 66,3%, szczenia dla lubelskich Żydów, tworzących filię 

Tomaszowa Lubelskiego 65,2%, Włodawy 67% 

21 

itd. 

Lubelska Jesziwa funkcjonowała zaledwie 

dziewięć lat. Ostatni absolwenci opuścili jej mury w 

1939 r. W czasie wojny budynek Jesziwy służył 

okupantowi, najpierw jako posterunek niemieckiej 

żandarmerii, a od 1942 r. - jako szpital wojskowy. W 

tym czasie zdewastowano wyposażenie Jesziwy, 

spalono większość zasobów bibliotecznych, 

sprofanowano święte księgi, rozgrabiono 

wartościowe mienie. Studenci i wykładowcy 

najczęściej trafiali do getta lubelskiego, 

warszawskiego, ginęli na Majdanku lub w Bełżcu. 

Wiadomo, że ostatni rektor Jeszywas Chachmej 

Lublin Arie Cwi Frumer, wcześniej rabin m.in. 

Zwierzyńca i Sosnowca zginął wraz z całą rodziną 

w 1943 r. na Majdanku. Menachem Ziemba, 

członek Kolegium Rabinackiego Jesziwy, zginął w 

Bełżcu, rabin krakowski Friedman, przewodniczący 

tegoż Kolegium, został zamordowany w 1943 r. w 

22 

getcie warszawskim. 

lubelskiej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w 

Warszawie. Dalej właściciele Jesziwy planują 

otworzenie hotelu dla grup żydowskich 

odwiedzających Polskę. Myślą też nad organizacją 

wakacyjnych studiów talmudycznych. W pomieszczeniach 

na pierwszym piętrze przygotowano 

miejsce dla ekspozycji o historii Jesziwy i jej twórcy 

rektorze Majerze Szapiro, autorstwa Konrada 

Zielińskiego pracownika naukowego Uniwersytetu 

Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Na pierwszej 

kondygnacji umiejscowiona jest też synagoga, 

która jako pierwsza doczekała się gruntownego 

remontu. W świątyni wymieniono strop, odtworzono 

oryginalną kolorystykę kolumn, przywrócono 

charakterystyczny kształt i rozmiar okien, które po 

wojnie zostały zamurowane. Zrekonstruowano 

Aron ha-Kodesz, mezuzę (na podstawie 

zachowanych fotografii wykonano dokładną replikę 

mezuzy, umocowanej w 1930 r. na drzwiach auli 

24 

synagogi), wielki wiszący świecznik. W podziemnej 

kondygnacji znajduje się mykwa, która 

jeszcze oczekuje na remont. W piwnicach 

Po wojnie budynek Jeszywas Chachmej zaplanowano również ulokowanie Muzeum 

Lublin przejął Uniwersytet Marii Curie Skłodow- Chasydyzmu. Jedna z izb przyszłego muzeum w 

65

66 


całości ma zostać poświęcona postaci cadyka 

Jakuba Icchaka Horowitza, zwanego Widzącym z 

13 

A. Dylewski, Śladami Żydów Polskich, 

Bielsko-Biała 

2002, s. 164. 

25 

Lublina. 

Odremontowana przez warszawską gminę 

żydowską dawna Jesziwa ma, zgodnie z planami 

właścicieli, pełnić nie tylko funkcje religijne. Jest 

wola by stała się ośrodkiem kultury i edukacji. Ma 

łączyć różne tradycje, wyznania, nigdy dzielić i 

prowadzić do waśni. Trudno jednak przewidzieć 

jaki w dalszej perspektywie będzie jej społeczny 

odbiór. Mimo to trzeba mieć nadzieję na efektywny, 

nie tylko religijnie ale i kulturotwórczo powrót 

przedwojennej uczelni do rangi „Żydowskiego 

26 

Oksfordu”. 

14 

Autorem modelu był Henoch Weintraub, chasyd który 

tworzył model przez kilkanaście lat. Rekonstruując model, 

bardzo wiernie opierał się na źródłach archiwalnych. 

15 

P. Małecki, rozmowa z J. Friedensonem..., ibidem. 

16 

Żaden z następców Majera Szapiro nie posiadał jego 

charyzmy, zdolności organizacyjnych, wiedzy. Kolejnymi 

rektorami byli: Szlomo Eiger, Abraham Jakow Halewi 

Horowitz, Josef J. Zusmanowicz z Litwy, Mosze 

Mordechaj Epstein,Arie Cwi Frumer. 

17 

Z. Borzyńska, R. Żebrowski, Po-Lin... op. cit, s. 113. 

18 

K. Zieliński, N. Zielińska, Jeszywas... , ibidem. 

19 

M. Adamczyk-Grabowska, Uzupełnianie pamięci - izkor 

bicher jako świadectwo i inspiracja, [w:] Zagłada Żydów. 

Pamięć narodowa a pisanie historii w Polsce i we Francji, 


B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka, A. Ziębińska-Witek 

(red.), Lublin 2006, s. 163. 

20 

A. Dylewski, Śladami ... op. cit, s. 157. 

1 

Słowo jeszywa to spolszczona nazwa terminu jesziwa, 

dlatego będę się posługiwała tym drugim, niemniej 

oficjalną nazwę uczelni będę pisała przez „y”, ponieważ 

na oryginalnej pieczęci uczelni widniało właśnie 

Jeszywas Chachmej Lublin. K. Zieliński, N. Zielińska, 

Jeszywas Chachmej Lublin, 

Lublin 2003, s. 14. 

2 

I. Kryczka, Lublin - Jerozolima Królestwa Polskiego, 

[w:] 

Dziedzictwo kulturowe Żydów na Lubelszczyźnie, 

M. 

Kubiszyn, G. Żuk, M. Adamczyk-Grabowska (red.), Lublin 

2003; Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Po-Lin. Kultura 

Żydów polskich w XX wieku, 


21 

R. Kawałek, M. Kubiszyn, Miasteczko polsko-żydowskie 

na Lubelszczyźnie, [w:] Dziedzictwo kulturowe Żydów na 

Lubelszczyźnie, 

M. Kubiszyn, G. Żuk, M. Adamczyk- 

Grabowska (red.), Lublin 2003. 

22 

R. Kawałek, Urzędowi rabini lubelskiego Okręgu 

Bożniczego 1821-1939 (Przyczynek do dziejów Gminy 

Żydowskiej w Lublinie) , [w:] Żydzi w Lublinie. Materiały do 

dziejów społeczności żydowskiej Lublina, 

T. Radzik (red.), 

Lublin 1995. 

23 

„Gazeta Wyborcza”: 9 II 2007, nr 34; 10-11 II 2007, nr 35; 

12 II 2007, nr 36. 

24 

„Gazeta Wyborcza” : 12 I 2007, nr 10; 20-21 I 2007, nr 

3 

W literaturze przedmiotu pisownia nazwiska założyciela 17. 

lubelskiej Jesziwy występuje w kilku formach. Najczęściej 

25 

Jaakow Icchak ha-Lewi Horowitz, zwany ha-Chose 

spotyka się pisownię: Szapiro, ale również Sapiro, Szpiro, (Widzącym) z Lublina (1745-1815) był współtwórcą 

Szpira, w transkrypcji angielskiej - Shapiro. Ja na 

potrzeby referatu, opierając się na ustaleniach Konrada 

Zielińskiego i Niny Zielińskiej, przyjęłam pisownię 

Szapiro, używaną w korespondencji prowadzonej w 

języku polskim przez samego rabina. K. Zieliński, N. 

Zielińska, Jeszywas..., op. cit., s. 14. 

4 

ibidem, s. 41. 

5 

ibidem, s. 76. 

6 

Polski oddział organizacji Agudas Isroel, czyli Związek 

Izraela, popularnie zwany w Rzeczypospolitej Agudą 

został założony w 1916 r. w Warszawie. 

7 

Rabin Szapiro na Kongresie w Wiedniu wystąpił również 

z ideą Daf Jomi (tzn. Karta Codzienna), czyli wspólnego 

czytania Talmudu. Pomysł miał polegać na tym, że 

każdego dnia, wszyscy Żydzi studiujący Talmud będą 

czytać dokładnie tę samą stronę. Idea była możliwa do 

zrealizowania, dzięki jednakowej paginacji Talmudu tzw. 

Babilońskiego (od 1548). Swoją popularność idea Daf 

Jomi zawdzięczała w dużej mierze poparciu, jakiemu 

udzielił jej oraz jej młodemu inicjatorowi - rabinowi 

Szapiro, poważany rabinAbraham MordechajAlter z Góry 

polskiego chasydyzmu. Zasłynął zdolnościami 

jasnowidzenia, leczenia bezpłodności i lewitacji. Jego 

nauka skupiała na etycznym doskonaleniu wyznawców, 

sam postanowił odgrodzić się od świata, nosząc na 

oczach opaskę. Mieszkał w Lublinie, przy ul. Szerokiej 28. 

zob.A. Dylewski, Śladami .. ., ibidem. 

2 6 

G. Józefczuk, rozmowa z J. Gebertem, 

przedstawicielem Związku Gmin Wyznaniowych 

Żydowskich RP, Jesziwa otwarta na wielokulturowość, 

„Gazeta Wyborcza” 15 I 2007, nr 12. 

Kalwarii. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Po-Lin... , 

ibidem.; K. Zieliński, N. Zielińska, Jeszywas..., ibidem. 

8 

„Ilustrowany Kurier Codzienny” 1924, nr 146. 

9 

R. Fiszman-Sznajdman, Mój Lublin, 

Lublin 1989. 

10 

P. Małecki, rozmowa z Josephem Friedensonem, 

jednym z ostatnich studentów Jeszywas Chachmej 

Lublin, „Dziennik Wschodni” 9 II 2007. 

11 

R. Fiszman-Sznajdman, Mój ... op. cit., s. 83. 

12 

P. Małecki, rozmowa z Josephem Friedensonem..., 

ibidem. 

Grafika - Robert Znajomski

Recenzja 


Zamojszczyzna Aleksandry 

Wachniewskiej 

Obchodzonym w dniach 9-11 września w 

Zwierzyńcu uroczystościom 35-lecia Roztoczańskiego 

Parku Narodowego towarzyszyła prezentacja 

książki „Aleksandra Wachniewska. Malarka 

Roztocza” autorstwa Tomasza Gajewskiego, 

napisanej pod redakcją Lechosława Lameńskiego 

i Tadeusza Grabowskiego. 

Książka jest pierwszym całościowym 

spojrzeniem na życie, twórczość i działalność na 

rzecz ochrony przyrody Aleksandry Wachniewskiej 

- przedwojennej absolwentki stołecznej Szkoły 

Sztuk Pięknych, wybitnej malarki, mieszkanki 

Roztocza, która wbrew przeciwnościom losu 

zdecydowała się zamieszkać na skraju tej krainy. 

Roztoczańska przyroda z jednej strony, oraz jej 

malarka - Aleksandra Wachniewska są bohaterkami 

omawianej publikacji. 

Praca została napisana w oparciu o 

materiały archiwalne dotyczące Aleksandry 

Wachniewskiej: teki z archiwum Roztoczańskiego 

Parku Narodowego, dokumenty przechowywane w 

zbiorach Instytutu Polskiej Akademii Nauk w 

Warszawie i Lubelskim Okręgu Związku Polskich 

Artystów Plastyków w Lublinie. Dzięki wykorzystaniu 

pamiętników ojca Wachniewskiej, 

Franciszka Fajer-Stankowskiego, korespondencji 

artystki z przyjaciółmi, tekst czyta się z 

zaciekawieniem. Szczególnie rozdział „Życie”, z 

trafnie dobranymi fragmentami listów, odbiera się 

niemal jak powieść. Autor nakreślił życiorys 

Wachniewskiej jako artystki malarki i w równym 

stopniu działaczki na rzecz ochrony przyrody. O jej 

losach opowiedział w kontekście historii 

Rzeczypospolitej. 

Aleksandra Fejer 

-Stankowska, 

przed balem. 

Malarstwo 

Gajewski odsłania przed nami kulisy życia 

codziennego i prywatnego artystki. Dowiadujemy 

się, że Aleksandra podczas studiów zajmowała się 

również projektowaniem mody. Na jednej z 

fotografii panna Aleksandra przedstawiona jest w 

rozkloszowanej sukni wykonanej z… codziennej 

prasy warszawskiej. Z kolei na innym zdjęciu, 

młodzi - Aleksandra i jej mąż Zygmunt 

Wachniewscy, pozują w sportowych strojach na tle 

kortu tenisowego, na innym znowu są przedstawieni 

z grupą znajomych na kąpielisku. 

Autorzy publikacji zauważają we wstępie, że 

Wachniewska była dotychczas zapomnianą 

artystką. Wskazują, że z powodów politycznych ten 

los spotkał większość twórców z jej pokolenia. 

Niewielu z nich mogło brać czynny udział w życiu 

artystycznym i niewielu doczekało się monografii 

twórczości. 

Aleksandra Fejer 

-Stankowska. 

Powstaje nowa 

grafika, 1929 r. 

Dla Wachniewskiej ważny okazał się powrót 

do Zwierzyńca. Zmusiła ją do tego trudna sytuacja 

polityczna w kraju, ale dla jej twórczości ta decyzja 

stała się zbawienna. Mimo wielu przeciwności losu, 

tworzyła. Wydaje się, że trudne sytuacje były dla 

niej wręcz motywujące. Choć wielokrotnie skarżyła 

się na brak zrozumienia ze strony władz, martwiła o 

losy przyrody - mimo tego wszystkiego - radziła 

sobie, malowała i podkreślała: Los mój tu, związany 

z tą ziemią, z tymi lasami, które tak ukochałam. Nie 

umiem zresztą nic innego malować, jak tylko lasy. 

W 1950 r. uzyskała status członka 

nadzwyczajnego Związku Polskich Artystów 

Plastyków Okręgu Lubelskiego. Brała udział w 

wystawach, korespondowała i wymieniała poglądy 

z twórcami. Gościła znajomych w swym rodzinnym 

domu w Zwierzyńcu i pozyskiwała ich poparcie dla 

działań na rzecz ochrony przyrody Roztocza. 

67

Recenzja Malarstwo 

Buk, 1961, 54 x 66 cm., olej/płótno, 

własność prywatna. 

Czytając książkę „Aleksandra Wachniewska. 

Malarka Roztocza”, jej bohaterkę odbieramy jako 

osobę otwartą, zaangażowaną i pomocną, chociaż, 

jak pisała, jedynie świat przyrody przemawiał do 

niej. W jednym z wywiadów opowiadała: To trzeba 

mieć jakieś kamienne nerwy, żeby portretować 

ludzi mających ciągle jakieś wymagania […]. Więc 

malowanie portretów to nie jest przyjemność. To się 

robi dlatego, żeby mieć za co kupić farby i płótno 

[…] drzewa są o wiele przyjemniejsze. 

Tworzyła do 

końca lat 70. Zmarła w 1989 r. w Zwierzyńcu. 

Chata w Bondyrzu, 1968, 55 x 68 cm., tusz/karton, 

wł. prywatna. 

Upamiętnieniem tej szczególnej postaci jest 

omawiany album, wydany w rocznicę powołania 

Roztoczańskiego Parku Narodowego. Jak wskazał 

w tekście jeden z redaktorów, album jest pierwszą 

próbą zebrania wiadomości o Aleksandrze 

Wachniewskiej. Wiele prac artystki szczęśliwie 

zostało odnalezionych, ale równie dużo pozostaje 

nierozpoznanych - oczekują na dalsze badania. 

68 

Fotografie i reprodukcje pochodzą z 

książki Jacka Gajewskiego, Aleksandra 

Wachniewska. Malarka Roztocza, red. Lechosław 

Lameński, Tadeusz Grabowski, Zwierzyniec 2009. 

 

 

 

 


Jacek Gajewski, Aleksandra Wachniewska. 

Malarka Roztocza, 

red. Lechosław Lameński, 

Tadeusz Grabowski. Wydawca: Roztoczański 

Park Narodowy. Zwierzyniec 2009. 

KSIĄŻKI NADESŁANE 

Zza krat, almanach poezji więziennej , 

Wydawnictwo ROMAR, Krasnystaw 2009, ss. 

111; 

Tadeusz Rawa, Ballada o siedmiu zbójach i inne 

wiersze , Fundacja Sztuki na rzecz 

INTEGRACJI, Warszawa 2005, ss. 82; 

Szkolny słownik ortograficzny z wierszykami 

autorstwa Tadeusza Rawy, 

red. Edward 

Polański i Ewa Dereń, ARTI CENTRUM, 

Warszawa 2007, ss. 362; 

Tadeusz Rawa, Przejście graniczne, 

Oficyna 

Wydawnicza IMPULS, Kraków 2008, ss. 60; 

Tadeusz Rawa, Boski shopping 

, Oficyna 

Wydawnicza IMPULS, Kraków 2010, ss. 48.

Nagrody Teatr 

Siennicki Teatr w Warszawie 

Zakończyła się IV edycja Dorocznej 

Nagrody FRDL za działania na rzecz rozwoju 

demokracji lokalnej w Polsce poprzez lokalne 

działania kulturalne zrealizowane w latach 2006- 

2009. 12 marca br. w Warszawie podczas 

konferencji „ Społeczeństwo obywatelskie a rozwój 

kultury i dziedzictwa lokalnego” omawiającej 

integrację społeczną poprzez kulturę z udziałem 

przedstawicieli Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa 

Narodowego, Polskiego Komitetu ds. UNESCO 

oraz członków Kapituły Nagrody FRDL zostały 

wręczone nagrody i wyróżnienia. 

Jedno z wyróżnień przypadło dla Teatru 

Pokoleń przy Stowarzyszeniu Miłośników Ziemi 

Siennickiej w Siennicy Różanej. Wyróżnienie 

przyznano za integrację międzypokoleniową 

społeczności lokalnej dla zachowania tradycji Małej 

Ojczyzny. Do odbioru nagrody członkowie 

Stowarzyszenia zaprosili również starostę Janusza 

Szpaka i wójta gminy Leszka Proskurę. Nagrodę z 

rąk przewodniczącego kapituły odbierała Pani 

Irena Zaraza, która włożyła wiele wysiłku w 

utworzenie siennickiego teatru. 

Szczerze gratulujemy tego sukcesu 

wszystkim członkom Teatru Pokoleń. 

Wyróżnienie z rąk profesora Jerzego Rogulskiego odbiera 

Irena Zaraza - opiekun i koordynator Teatru Pokoleń, 

Bogdan Kargul - aktor oraz Janusz Szpak - Starosta 

Powiatu Krasnostawskiego 

69


Z XVI-wiecznej historii Krasnegostawu 

Konfederacja Kazimierz Stołecki 

albo kaptur ziemi chełmskiej 

70 

17 lipca 1572 roku 

Siódmego dnia lipca 1572 roku o godzinie 

piątej po południu, zmarł król Zygmunt II August. 

Można powiedzieć, zmarł przedwcześnie; żył 52 

lata, a panował przez 24 lata (od śmierci swojego 

ojca, formalnie zaś 42, od koronacji vivente rege 

( Zygmunt Wtóry Augustus za żywota ojcowskiego 

na królestwo polskie był koronowan, miesiąca 

lutego, dnia 21 roku 1530) ) [1]. Jego ojciec, 

Zygmunt I Stary żył 81 lat, a panował przez lat 41. 

Król Zygmunt August był osobiście 

związany z Krasnymstawem. Miasto stanowiło 

własność królewską. Król bywał w Krasnymstawie, 

dbał o miasto, czynił starania o dobrobyt 

mieszkańców i nadał szereg przywilejów na ich 

prośbę. Oto niektóre z nich [2]: 

 

 

 

 

 

 

 

1542.07.27, Kraków. Król Zygmunt II August, 

zezwolił chrześcijanom rytu greckiego na 

wymurowanie cerkwi Świętej Trójcy. 

1545.06.27, Kraków. Król uwolnił mieszczan 

krasnostawskich od czopowego na jeden rok z 

powodu spustoszenia miasta przez Tatarów. 

1546.02.16, Kraków. Król wydał dekret 

rozstrzygający spór o „czabańskie” woły 

pomiędzy wojewodą wołoskim, a mieszczaninem 

krasnostawskim. Potwierdził, że ów 

mieszczanin jest dłużny pieniądze wojewodzie. 

1550.08.09, Kraków. Król uwolnił Krasnystaw od 

podatków. 

1554.04.12, Lublin. Król nadał mieszczanom 

krasnostawskim przywilej zabraniający Żydom 

osiedlania się w murach miejskich mogli oni 

osiedlać się na przedmieściach (przywilej zwany 

„de non tolerandis Judaeis” ). Warto dodać, że ten 

sam król nadawał społecznościom żydowskim 

przywilej „de non tolerandis Christianis” : 

krakowskiemu Kazimierzowi (1564(68)) i żydowskiej 

dzielnicy w Lublinie (1568). 

1558.06.20-1558.08.30, Krasnystaw. Król z 

dworem przez ponad dwa miesiące mieszkał w 

Krasnymstawie i prowadził tu zwykłą działalność. 

Wydał ponad 100 dokumentów. 

1558. Krasnystaw. Król wydał dekret 

przeznaczający na potrzeby szpitala w 

Krasnymstawie część dochodów z Siennicy. 

 

1558.07.26, Krasnystaw. Król zatwierdził 

krasnostawskie artykuły dla miasta Hrubieszowa 

(Rubiessow) przyrzeczone przez króla 

Kazimierza dekretami z 1487 r. 

Król nadał przywileje cechowe krasnostawskim 

rzemieślnikom: 1558.08.22, Krasnystaw: 

cechowi rzeźników, 1562.06.12, Wilno: cechowi 

krawców, 1566.07.22, Lublin: cechom: ślusarzy, 

kowali, mieczników, siodlarzy, rymarzy i złotników. 

W roku 1542 król Zygmunt August wydał 

pozwolenie na budowę w Krasnymstawie 

prawosławnej cerkwi pod wezwaniem Św. Trójcy. 

Warto przytoczyć fragment tego przywileju, 

zawierający liczne informacje dotyczące miasta: My 

z bożej łaski, Zygmunt August król Polski, biorąc 

pod uwagę potrzeby miasta Krasnegostawu i wobec 

prośby poddanych naszych, obywateli 

krasnostawskich ruskiego obrządku, zezwalamy na 

pobudowania z kamienia ruskiej cerkwi 

(Synagogam Rhutenam) pod wezwaniem 

Najświętszej i Niepodzielnej Trójcy, w mieście 

naszym Krasnymstawie, na tyłach królewskiego 

zamku, na wale pomiędzy murami. Posesja 

cerkiewna wraz z cmentarzem znajdować się 

będzie w tej okolicy, gdzie usytuowany jest zamek 

królewski i rozciągać się ma na długość i szerokość 

w tym kierunku, jaki wskaże obywatelom nasz 

starosta krasnostawski. Obywatele greckiego 

obrządku winni zapłacić za wyznaczony plac 

według jego rzeczywistej ceny, za jaką wcześniej 

został on nabyty. Wyżej wymienioną cerkiew 

obywatele winni stale utrzymywać i konserwować 

własnymi środkami, biorąc jednak na równi ze 

wszystkimi innymi obywatelami udział w obronie 

miasta. Dla wzniesienia cerkwi, utrzymania jej 

i ochraniania, przedstawiamy im ius patronatus dla 

administrowania cerkwią ... Biskup (prawosławny) 

winien tylko potwierdzić wybranego przez nich 

księdza, którego od dziś na zawsze oddaje się pod 

opiekę i w obronę naszego krasnostawskiego 

starosty. Niezależnie od tego uwalniamy samego 

popa krasnostawskiej cerkwi i jego następców od 

wszelkich podatków miejskich i powinności 

podporządkowując go wyłącznie władzy i administracji 

duchownej. Do roku 1550 przedsięwzięcia 

zakończono pomyślnie. Król stwierdził: My, 

Zygmunt August, podajemy do ogólnej wiadomości, 

że dokonaliśmy zamiany z krasnostawskimi 

mieszczanami obrządku greckiego, ustępując im 

naszą posesję położoną na przedmieściu, gdzie 

znajduje się plebania ruskiego księdza, świątynia 

Św. Trójcy i szpital, a także cerkiewny ogród, z tym, 

by cała przedmiejska posesja, na zawsze służyła 

dla naszych potrzeb, a mieszczanie korzystaliby z 

naszej dworskiej posesji dla potrzeb szkoły i na 

mieszkanie księdza. Wobec tego, że mieszczanie


życzą sobie urządzić oddzielną bramę w miejskim 

murze, dlatego winni wydzielić dla urządzenia 

wygodnego przejścia, część gruntu publicznych 

posesji, droga winna być odkrytą od świątyni 

Przenajświętszej Trójcy, poprzez posiadłości tej 

cerkwi, aż do cerkwi św. Paraskiewy, znajdującej 

się w murach miejskich w pobliżu bramy Lubelskiej. 

Do krasnostawskich cerkwi należały następujące 

nieruchomości: posesja „Przygródek” przylegająca 

do cerkwi św. Paraskiewy, półłanek ziemi wraz z 

łąkami ciągnącymi się do rzeki Wieprz i do granic 

wsi Łopiennik, trzy posesje na „Obszarach”. 

Pierwsza, z łąkami ciągnącymi się do Wieprza, 

druga do Rzeszowskiego młyna, trzecia do wsi 

Jaślików. Posesja „Obszarek”, była to łąka przy 

lubelskim trakcie „Grądek”. Korzystano ze 

swobodnego użytkowania królewskich lasów, 

młynów, zezwolenia na połów ryb w Wieprzu i innych 

rzekach. Cerkiew Paraskiewy otrzymywała ze 

skarbca królewskiego 10 marek płatnych przez 

starostę i jego następców po wieczne czasy [3]. 

W latach 1545-46 król Zygmunt August, 

rozstrzygnął spór dotyczący tysiąca „czabańskich” 

wołów, które obiecując zapłacić 3 tysiące 

czerwonych złotych, wzięli od wołoskiego 

wojewody Piotra IV Raresza, dwaj krasnostawscy 

mieszczanie pochodzenia ruskiego, bracia Iwan 

(Iwaszko) i Olechno Borzobohaci. W wyniku skargi 

wojewody o opóźniającą się zapłatę, zaniesionej 

wprost do króla, sprawa zmusiła ZygmuntaAugusta 

do osobistej interwencji i dochodzenia 

sprawiedliwości. Król nie ciskał gromów, lecz 

polecił gruntownie zbadać sprawę na miejscu, po 

czym, specjalnym dekretem przyznał rację 

wojewodzie. Rodzinie Borzobohatych jednak to 

zupełnie nie zaszkodziło, a nawet, można odnieść 

wrażenie, przysporzyło im królewskiej sympatii syn 

Olechny został królewskim dworzaninem, a obaj 

bracia sprawowali później wysokie urzędy [4]. 

i Rubieszowski, Stanisław z Tarnowa Zawichoski, 

skarbnik koronny, tudzież Sieradzki, Krzeszowski 

i Ostrzeszowski, Jan Sirakowski Landski i Przedecki, 

Auctus (Zbożek) Dzierzgowski Zakroczymski, 

Stanisław Leszniowolski, Ciechanowski, 

kasztelanowie; Jan z Ocieszyna kanclerz koronny, 

tudzież Krakowski jenerał, Oświęcimski, Zatorski 

i Olsztyński starostowie, i podkomorzy krakowski, 

Rafał Wargawski proboszcz, Filip Padniewski 

archidyakon krakowscy; Adam Konarski proboszcz 

Poznański, Stanisław Karnkowski, kanonik 

Gnieźnieński, referendarz nadworny, sekretarze 

królewscy, Mikołaj Trzebuchowski podkomorzy 

koronny, Burgrabia zamku Krakowskiego, tudzież 

Brzeski, Lelewski i Rogoziński, Stanisław 

Myszkowski, krajczy koronny i Malborski 

Starostowie, Jan Ocieski, kanclerz koronny oraz 

wielu innych [6]. Roku 1558 Król zwołał po 

Zielonych-Świątkach sejm do Krasnego-Stawu, 

zapewne w celu pobudzenia Stanów Królestwa do 

utrzymania honoru ich Króla i poprawienia rzeczy 

Inflantskich; ale Polacy w małej się liczbie zjechali. 

Jedni udając nieukontentowanie, że nie w 

Piotrkowie sejmują, drudzy, zagniewani na Króla, 

że opuścił zręczność wyprawy Inflantskiej do 

zajęcia tego kraju; dał się ułudzić Mistrzowi 

zakonnemu [7]. 

Na okres rządów Zygmunta Augusta, II 

połowę wieku XVI, przypadł szczególny rozwój 

miasta. Krasnystaw był wówczas jednym z najlepiej 

urządzonych miast całej Korony i należał pod 

każdym względem do znakomitszych miast 

powiatowych a zamek jego do rzędu większych 

i obronniejszych liczono. Stare miasto było przez 

połowę murem i fosą, częścią palisadami opasane 

z bramami i kilkoma basztami. W obrębie murów 

znaczne były: ilość domów, po większej części 

murowanych, a także ludność [8]. 

W roku 1558, od połowy czerwca do końca 

sierpnia, król Zygmunt August uczynił Krasnystaw 

nieformalną stolicą Polski. Monarcha zatrzymał się 

tu w podróży i wraz z dworem spędził letnie 

miesiące. W tym czasie prowadził zwyczajną 

działalność: wystawił w Krasnymstawie ponad 100 

dokumentów [2,5]. Towarzyszyli mu dygnitarze: 

Tęczyński, Górka, Firlej, Chodkiewicz, Sapieha, 

Maciejowski, Tarnowski, Tarło, Zborowski. W 

przywileju wydanym tu dla mieszczan sieradzkich, 

wymieniono także inne towarzyszące królowi 

osoby: Jakób Uchański Włocławski, Jan 

Przerembski, Chełmski świeżo nominowani 

Z wyżej przytoczonych faktów przeziera 

wizerunek króla, jako łagodnego, wyrozumiałego, 

bardzo tolerancyjnego monarchy i dobrego 

gospodarza. Okres panowania Zygmunta Augusta 

charakteryzował się rozkwitem kultury, nauki i pomyślnym 

rozwojem gospodarczym. Również 

historycy dobrze wspominają zalety i zasługi króla. 

Zygmunt August wziąwszy królestwo w opiekę swą, 

dosyć fortunnie i roztropnie rządy sprawował. Roku 

1569 unia z Litwą dokończoną była z wielkiem 

barzo staraniem królewskiem [1]. Był to pan bardzo 

uczony i znał się dobrze na ludziach, co u 

panujących jest wielką zaletą [9]. 

Biskupi, podkanclerzy koronny, Spytek Jordan z W życiu osobistym król nie miał szczęścia, 

Zakliczyna, Sendomirski, Przemyski i Kamionacki, nie pozostawił następcy. Co zaś do żon, tych miał 

Jan z Mielecza, podolski wojewodowie, marszałek 

koronny, tudzież Grodecki i Chmielnicki, Floryan 

Zebrzydowski, Lubelski, Andrzej Dęboski, Bełski 

trzy; jedną po drugiej, ale ich niekochał, prócz 

jednej Barbary [9]. Smutne były okoliczności 

śmierci króla, który wycieńczony chorobą, umarł 

71


niemal w samotności, opuszczony przez świtę, Bezpośrednią przyczyną zgonu króla było 

która go niegdyś chętnie otaczała. Niedługo przed ogólne osłabienie organizmu wskutek ciężkiego 

śmiercią nie słuchał dobrych rad lekarzy, ale otoczył ataku kamicy nerkowej, gruźlicy (w daleko 

się czarownicami i wróżkami, co go to miały posuniętym stadium) i podagry. Powiadano, że król 

wyleczyć z choroby nóg i z bólu krzyżów. Dziwne umarł z suchot spowodowanych trawiącą gorączką, 

rzeczy wyrabiały z nim te baby: to mu kazały się w a przyśpieszonych użyciem miłośnego napoju [11]. 

koło kręcić, to ucinały włosy i paliły, to sznurki i guziki 

od szat odrywały, szeptając przytem zaklęcia, 

wyłudzały od króla pieniądze, okradając 

osłabionego na umyśle, z łańcuchów, pierścieni i in- 

Śmierć króla miała wielkie konsekwencje 

polityczne i wstrząsnęła Polską. Król nie zostawił 

dzieci po sobie, a zatem z jego śmiercią wygasła 

familia Jagiełłów, która przez 200 lat rządziła Polską 

nych klejnotów. Bardzo chory przyjechał do [9]. Wiadomość o śmierci Zygmunta Augusta taki 

Knyszyna, gdzie zwykle dawniej lubił polować. sprawiła zamęt, że niebyło prawie nikogo, ktoby 

Nieliczny był przy nim dwór; nikogo prócz obecnem niebezpieczeństwem nie rażony i stra- 

Franciszka Krasińskiego Biskupa Krakowskiego, chem nie przejęty, nie rzucił się natychmiast do 

Księcia Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, Marszałka broni, konia i wojennego rynsztunku. Zaszła z tego 

Nadwornego Litewskiego, Stanisława Sędziwoja powodu ogromna trudność w zaciąganiu 

Czarnkowskiego Referendarza i kilku jeszcze pieniężnych pożyczek, dał się czuć brak wielki 

dworzan. Tam Bogu ducha oddał, będąc już tak wszystkich rzeczy do uzbrojenia służących i urosła 

schorzały, że tylko na nim skóra i kości były. Jak się niezmiernie ich cena. Każdy zbierał broń i czyścił 

pokazało, owe baby, które go w końcu całkiem oręż [11]. 

opanowały, tak okradły króla, że niebyło go w co 

poczciwie ubrać, ani za co pochować [9]. Krótko 

przed śmiercią wszystkie kosztowności, które sam 

Na fali ogólnego niepokoju o wewnętrzny 

i zewnętrzny spokój państwa, obywatele różnych 

ziem zwoływali konfederacje. Chełmianie zebrali 

przechowywał, oraz 200,000 czer. złot. zebrał i w się niezwłocznie do Krasnegostawu 17 lipca i 

Tykocinie złożył, załogę i starostę nad niemi uchwalili wszystko, co się tyczyło zachowania 

ustanowił, i zalecił, aby nikomu ich nie wydawał, spokojności wewnętrznej i odparcia wojny 

jeno siostrze Annie. Toteż, kiedy umarł, nie było zewnętrznej. Warto przytoczyć w całości tekst 

obok niego ani sprzętu żadnego, ani żadnych uchwały i ze względu na treść, i na język, jakim 

pieniędzy. Wielu odbiegło go zaraz po śmierci i tak została zapisana [12]: 

ciało jego zaniedbane leżało i kiedy nikt o nie się nie 

troszczył, Stanisław Czarnkowski Referendarz 

Koronny kazał własnym kosztem suknie i inne 

rzeczy do ubrania ciała potrzebne sprawić [10]. 

Zaledwie znaleźli się ludzie, coby koło zwłok 

zmarłego Króla mieli staranie, bo pozmykali 

najpoufalsi królewscy ulubieńcy, którzy pierwsze 

miejsce w łaskach jego trzymali [11]. Sprowadzono 

ciało Augusta do Krakowa i tam odbył się pogrzeb. 

Z rodziny królewskiej niebyło nikogo więcej, tylko 

jego siostra Anna. Za ciałem szła przez miasto w 

żałobie królewna, prowadzona od nuncyusza 

papieskiego i Hieronima Lipomani posła Rzpltej 

weneckiej. Przytomni też byli w żałobie posłowie 

cesarscy, węgierscy, szwedzcy, weneccy, ferarscy, 

brandeburscy, pruscy, pomorscy i innych też 

książąt, oraz wiele senatorów i szlachty polskiej, 

i chorążowie podług zwyczaju ziem, powiatów, 

województw i prowincyj. Wniesione do kościoła 

ciało po zwykłych obrządkach złożone w tej samej 

królewskiej kaplicy zostało, gdzie Zygmunt I był 

przedtem pochowany. W kościele, gdzie stała 

Konfederacya abo kaptur ziemie chełmskiey 

Krasnystaw, 17 lipca 1572. 

My stanu rycerskiego szlachcicy, ziemie 

Chełmskiey obywatele, wszem iawnie czyniemy y 

oświadczamy, a sobie ku pamięci opisuiemy, iż za 

doyściem w nasz kray wieści o śmierci Króla Pana 

naszego, a za odległością IM Pana woiewody 

Ruskiego naszego, któregośmy w tak nagłey 

potrzebie dosiądź nie mogli, y o kasztelanie swoim 

ieszcze wiadomości nie maiąc, uczyniliśmy sobie 

ziazd wolny do Krasnego Stawu na dzień 17 lipca, 

ku spólney namowie. Gdzie nayprzód ziachawszy 

się postanowiliśmy między sobą pokóy wewnętrzny 

domowy: 

Aby każdy, wszelakiego stanu człowiek y 

obywatel, maiący iakieżkolwiek majętności w ziemi 

tey, nie śmiał czasu tego interregni żadnego gwałtu, 

iakimkolwiek sposobem, ni na kim dowodzić: 

naieżdżać, nasyłać, przegrażać, choćby też 

naywiększą krzywdę przedtem, albo y teraz od 

kogo, albo nawet naywiększą sprawiedliwość do 

czego miał; ale aby wszystcy pospolicie w pokoiu 

trumna, wpadł zbrojny rycerz na koniu i skruszył się między sobą zachowali. Y stan duchowny 

kopiję, po nim urzędnicy koronni łamali swoje laski wszystkiego swego, cóżkolwiek do tego czasu w 

i pieczęcie na znak żałoby. Był to zwyczaj zacho- używaniu y possessyi maią, spokoynie aby używali 

wywany przy pogrzebach naszych królów, a nawet y wyciągali; grunta ich y domy naiazdów żadnych 

i hetmanów [1]. 

aby nie cierpiały. 

72


A któżbykolwiek, któregokolwiek stanu y 

zawołania człowiek, śmiał przeciw komu co 

takowego podnieść, a temu spiskowi naszemu 

dosyć nie czynić, y sam przez się, y przez inne 

osoby: przeciw każdemu takiemu przyrzekamy 

sobie dobrem szlacheckiem słowem, iako przeciw 

gwałtownikowi pokoiu pospolitego, powstać, 

takowego poymać y do więzienia starościnego 

podać, y na mieyscu ziazdu Koronnego nań 

fołdrować y instygować, aby karan był na 

podźciwości, na gardle y na maiętności; 

a także 

y na tego ktoby chciał takiego gwałtownika 

forytować, radzić albo pomagać onemu. Y iuż 

daiem moc, aż do ziazdu Koronnego Urodzonym 

Mikołaiowi Sienickiemu podkomorzemu, 

Stanisławowi Orzechowskiemu chorążemu 

Chełmskiemu, aby, skoro do którego z nich 

wiadomość o gwałcie iakim przyidzie, miał każdy z 

nich moc nas obwieścić y ruszyć na takowego 

gwałtownika: a my powinni będziemy, za 

naymnieyszem obwieszczeniem iego, ruszyć się, 

winnego dobyć, poymać y do więzienia podać. A to 

wszystko przyrzekamy sobie dobrze, pod wiarą 

swą chrześciańską, pod szlachecką podźciwością, 

y słowem dobrem, mocno dzierżeć, pełnić y wykonać; 

na co, którzy umiemy, rękami swemi 

podpisujemy, a którzy nie umiemy, pisarzowi 

ziemskiemu Andrzeiowi Hańskiemu, iako 

przysięgłemu, podpisacieśmy się poruczyli. Czego 

wszystkiego nam Pan Bóg iest świadkiem. 

A dla wiadomości spraw y potrzeb wszech 

innych obywatelów Koronnych, iż nas doszło żeby 

ziazd Panów Rad Koronnych y szlachty braci 

naszey, tak Wielkiey iak y Małey Polski, do Łowicza 

miał bydź, ku nieiakiemu spólnemu porozumieniu: 

wyprawiliśmy brata swego Iana Sarnickiego, aby 

tam, albo gdzie się ieno o zieździe Rad albo 

szlachty Koronney dowie, iachał y imieniem 

naszem rzecz nasze powiedział, ażeśmy gotowi z 

niemi o mieyscu y czasie ziazdowi pospolitemu 

porozumieć się, y zabiegać wszem trwogom y 

niebezpieczeństwom Koronnym, o których by ieno 

IMość tam się dowiedział a nam oznaymił. 

Wyprawuiemy też do Pana woiewody 

naszego brata, drugiego Iana Sarnickiego, aby 

IMość co nayrychley mieysce y czas złożyć raczył 

ziazdowi, nayprzód naszemu w ziemi Chełmskiey, 

a potem inszemu pospolitemu innych wszech ziem 

Ruskich ku sobie. A my tymczasem gotować się 

będziemy, iako każdy naylepiey może y powinien, 

obyczaiem wyprawy woienney ziachać pod swa 

chorągiew na mieysce ziazdu pospolitego 

Koronnego, pod winami prawa Koronnego. 

Iż pod ten czas, przez Króla, sądy wszelakie 

stanąć muszą, tak ziemskie iako y grodzkie, a 

potrzeby przypadać muszą: przeto, dobrowolnie 

na ten tylko czas, zezwalamy, iż zapisy y 

oświadczenia, któreżkolwiek czynić będą pod ten 

czas, mocne y ważne bydź maią w Chełmskiey 

ziemi. Akta ziemskie powiatu Chełmskiego 

przeniósłszy z Chełma do Krasnego Stawu, 

poruczyliśmy pisarzowi Chełmskiemu y Andrzeiowi 

Żulińskiemu bratu naszemu, na iednem mieyscu 

rządnie pochować pospołu z akty Krasnostawskiemi. 

Sprawę zamkową miast Chełmskiego y 

Krasnostawskiego poruczyliśmy woyskim teraźnieyszym 

(z dozwolenia Pana starosty 

Chełmskiego per se, a Krasnostawskiego przez 

urzędniki swe y mieszczany per se), z którymi 

wszystko opatrować mamy, a bez nich nic nie 

czynić; im posłuszeństwo każde podać; ludzie 

próźne, tułaiące się bez służby, rzemiosła imować; 

gospodami, czasu niebespieczeństwa, małżonki 

nasze uczciwe opatrować. 

Działo się w Krasnym Stawie na zieździe 

pospolitym we czwartek, 

Dnia 17 Iulii, an. D. 1572. 

Jak wynika z przytoczonego tekstu, 

Konfederację zwołano na wieść o śmierci króla, w 

sprawie zachowania spokoju wewnętrznego dla 

zapobieżenia destabilizacji państwa. Postanowiono, 

że wszyscy obywatele mają obowiązek 

zachowania spokoju. Żaden obywatel wszelakiego 

stanu, mający jakiekolwiek majętności, nie śmie w 

czasie interregnum na własną rękę dochodząc 

sprawiedliwości. A jeśliby ktokolwiek jednak śmiał 

to uczynić, gwałcąc spokój publiczny, takiego 

postanowiono pojmać i wtrącić do więzienia 

starościńskiego, aby został ukarany na honorze, na 

gardle i na majątku. Urodzonym Mikołajowi 

Sienickiemu i Stanisławowi Orzechowskiemu, dano 

władzę, aż do zjazdu koronnego, aby każdy z nich 

mógł obwieścić o naruszeniu prawa, pojmać 

winnego i wtrącić do więzienia a sygnatariusze aktu 

zobowiązują się w tym pomóc. 

Analiza treści dokumentu, odsłania istotę 

władzy królewskiej i jej wielką rolę w państwie. 

Obawy wynikające z sytuacji w kraju po śmierci 

króla, które przebijają z treści uchwały świadczą, że 

osoba króla stanowiła personalny fundament 

działalności państwa. Na niej ufundowany był 

system sprawowania władzy. Śmierć króla, miała 

ogromne konsekwencje. W królewskiej władzy 

brała źródło władza królewskich urzędników. Na 

pogrzebie króla, na znak żałoby urzędnicy koronni 

łamali swoje laski i pieczęcie, 

będące symbolami 

ich władzy. Państwo wstrzymywało oddech i 

zamierała jego działalność w ważnych obszarach. 

Pod ten czas, przez Króla, sądy wszelakie 

stanąć muszą, tak ziemskie iako y grodzkie. 

73


Wygasały, traciły podstawę wewnętrzne akty Z chwilą śmierci króla, wygasały także 

prawne wydane przez króla (np. przywileje) traktaty zewnętrzne, które bywały zawierane 

Znamienny jest fakt, iż królowie, na początku pomiędzy monarchami osobiście. Roku 1532 Piotr 

działalności, potwierdzali przywileje wydane przez Opaleński w poselstwie do Turek jeździł, 

poprzedników. Ponieważ nie pewna iest y nie przymierze do żywota obu królów przyniósł, od 

trwała pamięć ludzka, zwykli są ludzie pismem to Tatar, Turków i Wołochów [1]. 

opatrować, czego wieczną pamięć mieć chcą. A dla 

tego my Zygmunt August, 

z łaski Bożey Król 

Polski, wszystkie prawa, przywileie, wolności, listy 

y swobody, sprawiedliwe a słuszne, tej to Korony 

naszey, duchowne y świeckie, którymkolwiek 

stanom y ludziom, żadnych nie wyimuiąc, od 

przodków naszych Królów y Xiążąt Polskich, 

mianowicie od świętey pamięci Królów, Kazimierza 

Wszystko to groziło zamieszkami wewnętrznymi 

i destabilizacją państwa a nawet agresją ze 

strony państw sąsiednich. Wydaje się, że obawy, 

które były powodem zawiązania Konfederacji i mocna 

reakcja jej sygnatariuszy, mogły mieć racjonalne 

podstawy. 


Wielkiego, Ludowika, Władysława Pradziada, 

Władysława starego Stryia, Kazimierza Dziada, 

Olbrachta y Alexandra Stryiów, y Króla Jego Miłości 

Zygmunta Oyca naszego, dane we wszem mocnie 

trzymać, chować, y bronić. Na Seymie walnym 

Koronnym w Piotrkowie w sobotę, dnia święta Ś. 

Anny (26 VII), Roku Pańskiego 1550 [13]. 

Potwierdzano także przywileje dotyczące 

Krasnegostawu. Oto kilka przykładów: 

1439.07.06, Krasnystaw. Król Władysław III 

(Warneńczyk) pragnąc zubożałych mieszkańców 

Krasnegostawu w Ziemi Chełmskiej 

uwolnić od uciążliwych obowiązków, zgodnie z 

przywilejami nadanymi im przez królewskiego 

ojca, uwolnił ich od dawania koni do podwód, a 

gdy zajdzie potrzeba, konie mieszczanie mieli 

dawać za zapłatą. 

1450.01.05, Sandomierz. Król Kazimierz IV 

Jagiellończyk potwierdził postanowienie ojca 

swego, aby kupcy z Bełza, Hrubieszowa, 

Krasnegostawu, Kazimierza i Lublina nie jeździli 

inną drogą, jak tylko przez Radom. 

1462.01.23, Kraków. Król Kazimierz IV 

Jagiellończyk potwierdził dekret króla 

Władysława II Jagiełły, datowany 1 marca roku 

1394 w Krakowie, nadania prawa magdeburskiego 

miastu, na prośbę urodzonego 

Stanisława z Przybysławic, wójta w 

Szczekarzewie, czyli Krasnymstawie 

(Sczekarzow alias Crassnystaw) . 

1507.03.16, Kraków. Król Zygmunt I (Stary) 

p o t w i e r d z i ł p r z y w i l e j A l e k s a n d r a I V 

Jagiellończyka dla Krasnegostawu z 1503.11.10. 

1576.07.07, Warszawa. Król Stefan (Batory) 

powtórzył i potwierdził siedem przywilejów dla 

miasta Kazimierza Dolnego wydanych w latach 

1526-1572 przez jego poprzedników, m.in. 

dokument króla Zygmunta Augusta: wydany 

1558.07.09 w Krasnymstawie, gdzie król 

powtórzył i potwierdził dokument króla 

Władysława II Jagiełły [5]. 

74 

Zygmunt August 1548 [14] 

Zygmunt August 1564 [14] 

Zygmunt August 1571 [14]

Kultura Konkurs 

Literatura 

1. B. Paprocki, Herby rycerstwa polskiego, 

wyd. K. J. 

Turowski, nakł. Wydawnictwa Biblioteki Polskiej, 

Kraków 1858. 

2. T. Wierzbowski, Matricularum Regni Poloniae 

Summaria, 

P. I-V, a. 1447-1572. Tipis Officinae C. 

Kowalewski, Varsoviae MCMV-MCMXI. 

3. F. V. Korałłov, Zarys historii Krasnegostawu, 

tłum. K. 

Prożogo 1973, Maszynopis Nr 33895, Wojewódzka 

Biblioteka Publiczna w Chełmie [w:] Холмскiй 

народный календаръ на 1911 годъ, изд. Хомскаго 

св. Богороднцкаго Братства, red. G. V. Livotov, s. 51- 

64, Chołm 

1910. 

4. K. Stołecki, Z XVI-wiecznej historii Krasnegostawu. 

Spór o czabańskie woły, NESTOR, 2009, 4(10), 8-9. 

5. Katalog Skarbów Dziedzictwa Narodowego , 

http://dziedzictwo.polska.pl/ 

6. Biblioteka Starożytna Pisarzy Polskich. 

Zebrał K. Wł. 

Wójcicki. Drugie wydanie. Tom II. Nakład i druk S. 

Orgelbranda. Warszawa 1854. 

7. T. Narbutt, Dzieje Narodu Litewskiego, 

Tom VIII, Księga 

XV. Druk.A. Marcinkowskiego, Wilno 1840. 

8. M. Baliński, T. Lipiński, Starożytna Polska pod 

względem historycznym, jeograficznym i statystycznym 

opisana. 

Tom II, Zeszyt II, od s. 783. Nakł. 

S. Orgelbranda, Warszawa 1845. 

Komunikat dla patronów medialnych 

9. L. H. Siemieński, W. Wielogłowski, A. Oleszczyński, 

Dzieje Narodu Polskiego, 

1848. 

10. R. Hejdensztejn, Dzieje Polski od zgonu Zygmunta 

Augusta do roku 1594. 

Przełożył M. Gliszczyński. 

Nakł. B. M. Wolffa, Petersburg 1857. 

11. Świętosław z Borzejowic Orzelski, Bezkrólewia ksiąg 

ośmioro, czyli Dzieje Polski od zgonu Zygmunta 

Augusta r. 1572 aż do r. 1576. 

Przełożył W. 

Spasowicz. Nakł. B. M. Wolffa, Petersburg 1858. 

12. E. H. Victurnien de Noailles, Henri de Valois et la 

Pologne en 1572, 

M. L. Freres, Libraries Editeurs, 

Paris 1867. 

13. Volumina legum. Przedruk zbioru praw staraniem XX. 

Pijarów w Warszawie, od roku 1732 do roku 1782, 

wydanego. T. 2. Wyd. Jozafat Ohryzko, Petersburg 

1859. 

14. E. hr. Raczyński, Gabinet medalów polskich, 

tom I, 

druk M. Friedlaendera, Wrocław 1868. 

15. Przywilej króla Zygmunta Augusta: Zygmunt II August, 

król Polski, zatwierdza cesję młyna, jakiej dokonał 

Stanisław Sędziwój Czarnkowski, na rzecz Marcina 

Skrzetuskiego. 

1571.10.17, Warszawa. 

22 grudnia, w Miejskiej Bibliotece Publicznej 

w Krasnymstawie, miało miejsce rozstrzygnięcie II 

Konkursu Literackiego im. Stanisława Bojarczuka 

„O sonecianą skibkę”, zorganizowanego przez 

MBP i Grupę Literacką A4. Patronat honorowy nad 

imprezą objęli burmistrz Krasnegostawu Andrzej 

Jakubiec i starosta krasnostawski Janusz Szpak. 

Wsparło ich także grono oddanych sponsorów. 

W tym roku Konkurs składał się z części 

literackiej i plastycznej. Nadesłano 13 prac 

plastycznych i 31 zestawów wierszy i prozy. Jury 

części plastycznej (Tadeusz Kiciński - przewodniczący, 

Andrzej D. Misiura, Barbara Majewska) 

przyznało I miejsce Justynie Antończak, II miejsce 

zajęła Monika Gołębiowska, a wśród wyróżnionych 

znalazły się: Justyna Prus, Agnieszka Biłan 

i Karolina Łaniewska. 

W części literackiej jury w składzie: Andrzej 

Stasiuk (przewodniczący - pisarz, współzałożyciel 

Wydawnictwa Czarne, laureat Nagrody Literackiej 

Nike), Paweł Gołoburda (sekretarz redakcji 

miesięcznika „Lampa”), dr Krzysztof Fiołek 

(wykładowca uniwersytetu Jagiellońskiego w 

Krakowie), Monika i Dariusz Włodarczykowie 

(Grupa Literacka A4), zadecydowało o nieprzyznaniu 

nagrody głównej ze względu na niezadowalający 

poziom nadesłanych prac. Zdecydowano 

się wyróżnić jedynie zestaw wierszy Justyny 

Szewczyk z Krasnegostawu. Od strony organizacyjnej 

nad przebiegiem Konkursu czuwał sekretarz 

Mariusz Kargul oraz jego zastępca -Artur Borzęcki. Witold Dąbrowski - foto Artur Borzęcki 

75

Kultura Poezja 

Zwyciężczyni konkursu plastycznego i laureatka 

konkursu literackiego otrzymały obrazy z 

podobizną patrona Konkursu, namalowane przez 

Jerzego Weremkę, a ufundowane przez Urząd 

Miasta Krasnystaw i Starostwo Powiatowe w 

Krasnymstawie. Pozostali uczestnicy dostali 

pamiątkowe dyplomy oraz książki podarowane 

przez MBP, miesięcznik literacki „Lampa” i Wydawnictwo 

Czarne. Z kolei dr K. Fiołek w swoim 

wystąpieniu wyraził nadzieję, że MBP w 

Krasnymstawie już w niedługim czasie otrzyma 

imię Stanisława Bojarczuka, o co intensywnie 

zabiega miejscowe środowisko literackie, i nie 

tylko. 

W części artystycznej wystąpił Witold 

Dąbrowski (aktor Teatru NN - Ośrodek „Brama 

Grodzka” w Lublinie) z minirecitalem sonetów 

Bojarczuka. Na prośbę aktora doszło też do 

zbiorowego odczytania na głos jednego z wierszy 

poety. Następnie odbyło się Spotkanie Opłatkowe 

Słowiarzy, w trakcie którego zebrani goście składali 

sobie świąteczne życzenia przy akompaniamencie 

kolęd i pieśni niepokornych maestra Lecha Pliszki. 

W przyszłym roku III edycja Konkursu 

zostanie rozstrzygnięta w ramach Festiwalu Sztuk 

Krasnych im. Stanisława Bojarczuka. Odsłona I - 

Sztuka Sonetu, który odbędzie się prawdopodobnie 

w czerwcu lub lipcu, i stanie się bez wątpienia 

wyjątkowym wydarzeniem artystycznym na 

kulturalnej mapie Lubelszczyzny. Pomysł zyskał już 

poparcie Andrzeja Stasiuka i wielu innych twórców 

oraz potencjalnych patronów. 

76 

Andrzej Stasiuk - foto Artur Borzęcki 

Mariusz Kargul 

Stanisław Bojarczuk 

Chopin 

I 

Dotykał klawiatury czułego pianina, 

niby piersi dziewczęcej jedwabiej miękkości, 

Grzęznął heban półtonów w alabastrze kości, 

łkały struny w minorze jak cnota niewinna. 

I muzyka w wszechwspólnym języku ludzkości 

idyllicznej liryki obrazami płynna, 

koiła niby hausty omszałego wina, 

swą narkozą małmazji, jagodą słodkości. 

Cedzi się pianissimo w eolo skrzydeł pszczółki, 

w kielichach kwiecich pyłków nurzających czułki, 

grzmi forte, jak huragan sęki konarzymi. 

Tam kłusuje rytmika staccatu w mazurze, 

marsz galopem przebija otwory w lazurze, 

by ustąpić symfonii z dźwięki komarzymi. 

II 

Wyszły echa i zmilkły strzeliwszy ku górze, 

jak pędy latorośli na pochyłej wierzbie. 

Zapłakała fujarka pod oknem na przyzbie, 

Drży echo ponad strzechą w eterów lazurze. 

Zmilkły echa, lecz rytmy chopinowskiej 

wieszczbie 

wżłobiły hieroglify nut w ruin strukturze, 

po których chmiel rodzimy zwił festony laurze, 

nimbiąc tarcze herbowe kamei płaskorzeźbie. 

Wiek mija, gdy ech szermierz legł snem 

wiecznym w Galii. 

Sarmaci prochy jego z Ujejskiego glosą: 

„Wzięli trumnę na barki... Gdzie oni Go niosą?” 

„Zygmunt” dzwoni! – Na Wawel! – Zew tonów 

regalii 

śle tęsknoty w nad sielskich pól szachownic 

tkanie 

mknące żurawim kluczem na jego spotkanie. 

22 I 1933

Historia Rocznice 

W 600-lecie bitwy pod Grunwaldem 

Apel do JMPana Starosty 

Krasnostawskiego, JMPana 

Burmistrza Krasnegostawu, 

JMPanów Wójtów Gmin Ziemi 

Krasnostawskiej 

15 lipca br. przypada rocznica 600-lecia 

bitwy pod Grunwaldem, wspaniałej wiktorii oręża 

Rzeczypospolitej Obojga Narodów nad zakonem 

krzyżackim i największego starcia militarnego 

średniowiecznej Europy. Rocznica będzie 

obchodzona bardzo uroczyście. Wezmą w niej 

udział delegacje rządowe na najwyższym szczeblu 

z różnych państw, a zwłaszcza tych, których 

rycerstwo brało udział w wielkiej bitwie, jak Polski, 

Litwy, Białorusi, Ukrainy i Czech. Na polach 

Grunwaldu przeżyjemy jeszcze raz wielkie starcie 

rycerstwa, tym razem jako inscenizację wydarzeń 

sprzed setek lat. Już dziś w wielu europejskich 

państwach bractwa rycerskie szykują się do walki 

na śmierć i życie. Inscenizacja będzie miała 

rozmach niespotykany do tej pory, a liczba 

uczestników sięgnie kilku tysięcy. Przybędą 

rycerze z całej Europy. Towarzyszyć im będą 

giermkowie, służba, a nawet rodziny. Staną obozy 

krzyżackie i polsko-litewskie. Dawne stroje, oręż, 

nawet kuchnia - wszystko według średniowiecznych 

wzorów. Miejmy nadzieję, że znów 

zwycięstwo będzie po naszej stronie i pokonamy 

zakon krzyżacki. 

Czy w bitwie wezmą udział rycerze ziemi 

krasnostawskiej? Czy stać nas w dobie kryzysu na 

taki wysiłek, by wspomóc własną piersią i mieczem 

najjaśniejszą Rzeczpospolitą? Czy znajdą się 

odważni, by ruszyć jak kiedyś przeciw krzyżakom 

pod Grunwald, śladami naszych przodków? Tak 

właśnie - śladami i wzorem naszych pra… 

pradziadów. W 1410 roku wielka armia Korony 

i Litwy pod wodzą króla Władysława Jagiełły i księcia 

Witolda w sile około 29 tysięcy ludzi kierowała 

się przeciw krzyżakom. Dążono do stoczenia 

walnej bitwy w korzystnym dla nas terenie. Nie było 

to proste. Często zmieniano kierunek marszu, by 

zaskoczyć i zmylić wroga oraz ominąć przygotowane 

zasadzki. Żeby to uczynić, trzeba było znać 

doskonale terytorium państwa krzyżackiego. 

I tego właśnie dokonał Trojan z 

Krasnegostawu - 

przewodnik i doradca wojsk 

polsko-litewskich. Nazywano go Trojan Szyroki. 

Przybył on do ziemi krasnostawskiej z Grąbca 

i Kisielewa, wsi leżących w ziemi płockiej na terenie 

Prus. Znał bardzo dobrze państwo krzyżackie 

i swoje zadanie wypełnił wyśmienicie. Za zasługi w 

wojnie z krzyżakami, w 1419 roku otrzymał od króla 

Władysława Jagiełły wieś Orłów (obecnie Orłów 

Murowany), wójtostwo krasnostawskie i herb 

Jastrzębiec. W lipcu 1410 roku siły polsko-litewskie 

w sile 50 chorągwi polskich i 40 litewskich, w 

szybkim marszu podążały pod Grunwald. Wśród 

nich była Chorągiew Ziemi Lubelskiej i 

Chorągiew Ziemi Chełmskiej. 

Pod tymi właśnie 

chorągwiami zorganizowało się rycerstwo ziemi 

krasnostawskiej. Walczyli dzielnie w obronie 

ojczyzny i nie przynieśli nam wstydu. W 

grunwaldzkiej wiktorii szczególnie wyróżniła się 

Chorągiew Ziemi Chełmskiej, wchodząca w skład 

chorągwi małopolskich wojsk koronnych. 

Chorągiew ta, zwana Chorągwią Białego 

Niedźwiedzia miała znaczący udział w bitwie, za co 

została wyróżniona przez króla Władysława 

Jagiełłę. W 600 rocznicę wielkiej wiktorii, na polach 

Grunwaldu 2010 nie może zabraknąć 

krasnostawskiego rycerstwa, współczesnego 

Trojana i Chorągwi Białego Niedźwiedzia. Dlatego 

zwracam się z apelem do JMPana Starosty 

Krasnostawskiego, JMPana Burmistrza 

Krasnegostawu i JMPanów Wójtów Gmin Ziemi 

Krasnostawskiej o rozsyłanie wici zwołującego 

pospolite ruszenie, do szlachty, mieszczan i zagrodników 

naszej ziemi. Wszyscy na pola 

Grunwaldu, na ratunek Koronie, na pohybel 

krzyżakom! Zwycięstwo musi być po naszej stronie! 


77

Spotkania 

Pocztówki z Puerto Rico 

Z rocznego pobytu w Puerto Rico 

(bogaty port) przywiózł je malarz Franciszek 

Ryszard Mazurek. Przeszło dwadzieścia 

płócien znalazło miejsce w galerii Muzeum 

Regionalnego w Krasnymstawie. 16 marca 

2010 roku, otwierając wystawę artysta 

zapoznał gości z urokami pięknej wyspy, 

zwanej też Isla Del Encanto. Oprócz 

egzotycznych pejzaży namalowanych 

doświadczoną ręką, zebranym zapamiętały 

się także prezentowane przez autora 

gigantyczne, blisko pięćdziesięciocentymetrowe 

strąki z nasionami tamtejszych 

akacji. 

Franciszek Ryszard Mazurek 

Urodzony w 1951 r. w Wolawcach. 

Ukończył: 

- Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych w 

Zamościu, 

- Studium Reklamy w Ciechanowie k/Warszawy, 

- Wydział Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja 

Kopernika w Toruniu 

Dyplom w Pracowni Malarstwa prof. Mieczysława 

Wiśniewskiego w 1979r. 

Uprawia zawód artysty plastyka. 

Od 1979 r. członek Klubu Absolwentów Związku 

PolskichArtystów Plastyków. 

Od 1984 członek Polskiego Stowarzyszenia 

Edukacji Plastycznej. 

Wystawy indywidualne: 

1987 Chełm - „Chełm w malarstwie” Wojewódzki 

Dom Kultury, 

1987 Warszawa - Wystawa malarstwa Warszawski 

Ośrodek Kultury, 

1987 Chełm - Wojskowy Ośrodek Kultury, 

1988 Łuck (Ukraina) - „Pejzaż Polski” Galeria 

Związku Artystów Plastyków Ukrainy. 

1990 Warszawa - „Wołyń-Cztery pory roku” Galeria 

„Za Żelazną Bramą” Pałac Lubomirskich. 

1991 Łuck (Ukraina) - „Wołyń” Foyer Teatru 

Dramatycznego z okazji Światowego Kongresu 

pod egidą Unesco. 

1993 Chełm - „Malarstwo” Klub Garnizonowy 

Krakowskiego Okręgu Wojskowego. 

1999 Wojsławice - „Wojsławicki pejzaż”. 

2000 Wierzbica - „Piękno Gminy”. 

2000 Chełm - „Kraj za miastem” Klub Garnizonowy 

Krakowskiego Okręgu Wojskowego. 

2001 Chełm - „W kolorach jesieni” Klub Garnizonowy 

Wrocławskiego Okręgu Wojskowego. 

2002 Hrubieszów - „Ziemia lubelska-pejzaż 

powiatowy” H. D. Kultury. 

78 

Malarstwo 

2002 Tomaszów - „Ziemia lubelska-pejzaż powiatowy 

c.d.” Lubelski T. D. Kultury. 

2005 Radzyń - „Podlasie i ...”, Galeria „Oranżeria” 

Podlaski. 

2005 Chełm - „Franciszek Ryszard Mazurek- 

Malarstwo” Muzeum Chełmskie. 

2005 Zamość - „Franciszek Ryszard Mazurek- 

Malarstwo” Klub Garnizonowy. 

2005 Wrocław - „Kresowe Klimaty” Sale wystawowe 

Śląskiego Okręgu Wojskowego. 

2006 Lwów (Ukraina) - „Pejzaż Polski-Lubelskie” 

Muzeum Narodowe - Lwowska Galeria Sztuki. 

2006 Monachium (Republika Federalna Niemiec) 

- „Pejzaż Polski - Lubelskie” Sale wystawowe 

Polskiego Centrum Kultury. 

2006 Lyon (Francja) - „Pejzaż Polski-Lubelszczyzna” 

Espace Culturel Paul Ricard. 

2006 Marsylia, Lille, Paryż (Francja) - „Pejzaż 

Polski-Lubelskie” c.d. 

2007 Montpellier (Francja) - „Pejzaż Polski- 

Lubelskie” Ratusz, Juvignac. 

2007 Chełm - „W drodze...” Muzeum Chełmskie. 

2007 Abu Dhabi (Zjednoczone Emiraty Arabskie) 

„Pejzaż Polski” Ibn Dhaher Hall,Akademia Kultury i 

Dziedzictwa Narodowego. 

2007 Montbéliard (Francja) - „Pejzaże Polski” 

Musée Beurnier-Rossel, Salle des Passions 

Montbéliardaises 

2007 Dubaj (Zjednoczone Emiraty Arabskie) 

- „Pejzaż Polski” Sultan Bin Ali Al Owais Cultural 

Foundation, Dni Kultury Polskiej. 

2008 Sinaia (Rumunia) - „Pejzaż Polski-Lubelskie” 

Muzeum Narodowe Peleş. 

2008 Kiszyniów (Republika Mołdawii) - „Pejzaż 

Polski” Centrum Ekspozycyjne Constantin 

Brâncuşi. 

2008 Ostrołęka - „Pejzaż Sielski.Lubelski” Galeria 

„Ostrołęka”. 

2009 Bruksela (Belgia) - „Pejzaże Polski - 

Lubelszczyzna”, „Centrum Polskie”, Galeria Sztuki 

Współczesnej. 

Wystawy zbiorowe: 

1979 Grudziądz - „Prezentacje Młodych” wystawa 

członków Klubu Absolwentów Związku Polskich 

Artystów Plastyków 

1979 Toruń - „Contart'79” Wystawa malarstwa 

Okręgu toruńskiego Związku Polskich Artystów 

Plastyków. 

1986 Lublin - Wystawa Malarstwa członków 

Polskiego Stowarzyszenia Edukacji Plastycznej. 

1988 Warszawa - „Żołnierska Powinność” 

Ogólnopolska Wystawa Twórczości Plastycznej - 

CBWA „Zachęta” 

1988 Chełm - Wystawa Malarstwa - Muzeum 

Okręgowe. 

1988 Warszawa - Wystawa Malarstwa Artystów 

Chełma i Łucka ( Ukraina)

Malarstwo Malarstwo 

1991 Warszawa - „I Biennale Sztuk Plastycznych” 

Galeria „Za ¯elazn¹ Bram¹” Pa³ac Lubomirskich. 

1991 Koszalin - Wystawa Malarstwa. 

2005 Zamoœæ - „Absolwenci Pañstwowego Liceum 

Sztuk Plastycznych” BWA Galeria Zamojska. 

2005 Che³m - „Znane i nieznane obrazy artystów 

che³mskich XX wieku” Muzeum Che³mskie. 

2009 Rzym (W³ochy) - „Barwy Polski w Rzymie”, 

Cascina Farsetti 

Tak¿e udzia³ w zbiorowych wystawach za granic¹: 

w Bu³garii, Czechach, Niemczech, Rosji, Rumunii 

i na Wêgrzech. 

79

pobierz - Nestor - Czasopismo artystyczne

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?