Numer 1 2008 r.

1/89/2008/XXIII 

WYDAWCA 

Oddział PTTK 

w Sieradzu. 

ADRES REDAKCJI 

98-200 Sieradz 

ul. Żwirki i Wigury 4 

tel. (043) 827 16 41 

REDAGUJE ZESPÓŁ 

W SKŁADZIE: 

Andrzej Ruszkowski 

- przewodniczący 

Janusz Ziarnik - zastępca 

Rafał Bogusławski 

Krystyna Brodowska 

Zygmunt Kamiński 

Jacek Majdański 

Janusz Marszałkowski 

Józef Szubzda 

Andrzej Tomaszewski 

Marek Urbański. 

Redakcja nie wypłaca honorariów 

oraz zastrzega sobie prawo 

skracania tekstów przyjętych 

do druku. 

DRUK 

PIEKA-DRUK 

98-200 Sieradz 

ul. Przyjazna 5 

SPIS TREŚCI 

DYDAKTYKA 

Gazetka szkolna Gimnazjum w Gruszczycach 

Marzena Fryncel ................................................................................................................ 2 

HISTORIA 

Z dziejów pomnika Marszałka Józefa Piłsudskiego w Sieradzu 

Andrzej Ruszkowski .......................................................................................................... 2 

Sieradzcy księża w Dachau 

Józef Szubzda ..................................................................................................................... 3 

Sieradzanie wobec wojny z bolszewikami w 1920 r. 

Andrzej Ruszkowski .......................................................................................................... 7 

UZUPEŁNIENIE do art. Sowiecki nalot na Sieradz 20 stycznia 1945 r. 

Jerzy Kowalski .................................................................................................................. 11 

O 20 stycznia 1945r. rozmowa z panem Janem Matusiakiem. 


ZABYTKI 

Dzieje pałacu w Złoczewie. 

Artur Ginter ....................................................................................................................... 13 

Dekoracje malarskie na ścianach pałacu w Złoczewie. 

Jan Szczurek ...................................................................................................................... 15 

Tajemniczy portret - przyczynek do biografii Franciszka Budzisz 

Pstrokonskiego... 

Rafał Bogusławski ............................................................................................................ 16 

STĄD ICH RÓD 

Ks. Franciszek Potapski - gorliwy kapłan i patriota 

Irena Witkowska ............................................................................................................... 20 

Jan Matusiak - twórca Szkatuły piórem Rzeźbionej 

Józef Szubzda .................................................................................................................... 21 

GEOGRAFIA I OCHRONA PRZYRODY 

Plan Sieradza z 1930 r. 

Zygmunt Kamiński ........................................................................................................... 22 

Buki 

Janusz Ziarnik ................................................................................................................... 24 

POZNAJEMY WŁASNY REGION 

Starania o budowę sieradzkiego ratusza 


Moje poszukiwanie ulicy św. Mikołaja w Sieradzu 

Irena Witkowska ............................................................................................................... 27 

WSPÓŁCZESNOŚĆ 

Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji na przestrzeni lat 

Władysław Maciejewski ................................................................................................... 28 

ETNOGRAFIA 

Teksty ludowe z Bogumiłowa: „Zmory” i „Sprosiny weselne” ................................... 29 

Z MINIONYCH LAT 

Co czytali nasi przodkowie... 

Elżbieta Nejman ................................................................................................................ 30 

Z ŻYCIA PTTK 

Śladami przeszłości: uczniowie opiekują się zabytkami 

- program edukacyjny opracowany przez Centrum Edukacji Obywatelskiej. .................. 31 

LISTY 

Poszukujemy żołnierza 

Wojciech Józefiak... .......................................................................................................... 32 

Na sieradzkich szlakach 

KSIĘGARNIA ,,RÓŻA” 

Za p r a s Z a 

Sieradz, Rynek 19 

tel. 043 822 57 37 

1

DYDAKTYKA 

HISTORIA 

2 

Gazetka szkolna Gimnazjum 

w Gruszczycach. 

Marzena Fryncel 

Historia czasopisma redagowanego w naszej szkole w 

formie dwumiesięcznika rozpoczyna się w październiku 

1999r. Wydawane nieprzerwanie od tamtej pory 

Z dziejów pomnika Marszałka 

Józefa Piłsudskiego w Sieradzu 


przechodziło wiele zmian i 

przeobrażeń, powiększając 

swoją objętość (obecnie 

liczy około 24 stron) oraz 

ulegając modyfikacjom 

graficznym. Głównymi 

działami pisma są: 

- informacje dyrektora na 

temat bieżących wydarzeń 

i problemów szkolnych, 

- kalendarium przedstawiające 

harmonogram imprez 

szkolnych i tych, w których 

szkoła uczestniczyła, 

- wywiad, 

- opisy wycieczek i imprez 

szkolnych, 

- kącik rozrywki - krzyżówki, 

ankiety itp., 

- z dziejów mojej „Małej 

Ojczyzny” – wywiady 

z ciekawymi ludźmi z 

regionu, 

- rys historyczny wybranej 

miejscowości, 

Tabliczka z przedwojennego pomnika Marszałka J. Piłsudskiego. 


- reportaż prezentujący firmy i przedsiębiorstwa z naszych 

okolic, 

- wyniki konkursów i wywiady z uczestnikami, 

- prezentacja hobby i zainteresowań uczniów, 

- pozdrowienia klasowe i nie tylko, 

- rozważania duchowe, 

- psychologiczny kącik poradnikowy. 

W prezentowanych powyżej działach można zauważyć 

przewagę treści historycznych, co wynika z jednego 

z głównych zamierzeń gazetki, czyli kształtowania 

tożsamości narodowej, poszerzania wiedzy na temat 

historii regionu, kultywowania tradycji i zwyczajów. 

Czasopismo spełnia również ważną rolę w dostarczaniu 

na bieżąco informacji o życiu szkoły, sukcesach jej 

uczniów i stanowi doskonałe forum do prezentowania 

przez społeczność szkolną swoich spostrzeżeń i opinii. 

Poprzez fakt redagowania gazetki uczniowie nabywają 

wiele umiejętności (praca w zespole, wyszukiwanie i 

segregowanie informacji, nabywanie pewności siebie) i 

poszerzają swoje wiadomości. 

Przez te 8 lat, w trakcie których gazetka ukazywała 

się, współtworzyło ją wielu byłych już i obecnych jeszcze 

uczniów gimnazjum. Każdy z nich dbał o to, aby jej 

czytelnicy oczekiwali kolejnego wydania. Nie można 

wyróżnić poszczególnych osób, warto jednak podkreślić 

ogromne zaangażowanie (do września 2007 r.) opiekuna p. 

Piotra Rolirata (nauczyciela historii w naszym gimnazjum), 

czuwającego nad prawidłowym przebiegiem pracy całego 

zespołu redakcyjnego. W chwili obecnej obowiązki te 

sprawuje p. Marzena Fryncel . 

Mimo upływu czasu i malejącego zainteresowania 

słowem pisanym nie narzekamy na brak czytelników. 

Wprowadzony system swoistej prenumeraty gazetki 

wskazuje na duże nim zainteresowanie – na bieżąco 

rozdysponowywanych jest około 150 egzemplarzy każdego 

numeru. 

Na zakończenie warto również wspomnieć o wielkiej 

życzliwości i wsparciu ze strony dyrektora szkoły – p. 

Łukasza Bitnera, który udziela niezbędnej pomocy w 

kwestii zaopatrzenia w środki biurowe oraz własnoręcznie 

opatruje każde wydanie gazetki artykułem z cyklu „Z fotela 

dyrektora” i „ Fotoreportaż”. 

W X rocznicę zwycięskiej wojny z bolszewikami w 

Sieradzu na Skwerze Tadeusza Kościuszki, mniej więcej 

w miejscu, gdzie na majdanie kozackim Rosjanie wieszali 

Powstańców 1863-1864 roku, a w 1910r. zbudowali dla 

siebie cerkiew, po jej usunięciu w latach 1927-28 sieradzanie 

postawili z różowego chęcińskiego piaskowca pomnik 

Marszałka Józefa Piłsudskiego. 

Niemcy po wkroczeniu w 1939r. do Sieradza nie zniszczyli 

bryły pomnika, zatarto natomiast (cementem, zaprawą 

wapienną?) wizerunek głowy Marszałka na owalnym medalionie 

tak, że był niewidoczny. Tabliczkę prezentowaną 

obok ktoś zdjął i ocalił. Także medalion z głową Marszałka 

został ocalony choć nie wiadomo kiedy i przez kogo. 

Pomnik ten w okaleczonym stanie stał na skwerze jeszcze 

po wojnie - do ok. 1948 r., kiedy to został rozmontowany. 

Prostokątne bloki z pomnika w części zostały zużyte na 

obelisk Adama Mickiewicza w nowym parku, a w części 

na obelisk upamiętniający udział Chorągwi Sieradzkiej w 

bitwie pod Grunwaldem. Reszta bloków przez długie lata 

leżała wzdłuż ul. Żwirki i Wigury - po stronie Skweru. W 

miejscu pomnika Marszałka powstał w 1949r. (zmodernizowany 

w 1986r.) „etatowy” pomnik wdzięczności dla 

Armii Czerwonej i dla tych, którzy utrwalali „władzę ludową”•.

Pomnik J.Piłsudskiego z 1930r. w Sieradzu. 

fot. arch. 

fot. arch 

Po przewrocie politycznym w 1989r. Zarząd Miasta, 

kierowany przez Prezydenta Janusza Marszałkowskiego, 

uchwałą nr 33/91 z 9 IV 1991r. sprawił, że Marszałek Józef 

Piłsudski wrócił na należne Mu miejsce. W tym samym 

czasie radni uporządkowali nazewnictwo ulic przywracając, 

tam gdzie było to potrzebne, narodowe i regionalne 

nazwy. 

Nowy pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego został 

uroczyście odsłonięty w dniu 3 Maja 1991 roku. Wojewoda 

Sieradzki z tej okazji wygłosił okolicznościowe przemówienie. 

Medalion z głową Marszałka na współczesnym pomniku 

wykonano w giserni istniejącej wtedy na końcu ul. 

Wierzbowej, ale tabliczki z przedwojennego pomnika, którą 

przyniósł do Urzędu Miasta nieżyjący już Zygmunt Biegański 

ze Smardzewa nie wykorzystano. Tabliczka ta kilka 

tygodni temu została przekazana naszej Redakcji przez 

ówczesną Wiceprezydent Miasta Panią Wiesławę Albińską 

z apelem o jej właściwe spożytkowanie... 

Wybuch II wojny światowej rozpoczął okres prześladowań 

Kościoła Katolickiego w Polsce. Narodowy socjalizm 

ze względów ideologicznych był wrogiem katolicyzmu, 

który nie akceptował neopogaństwa, rasizmu i nadrzędnej 

funkcji państwa w życiu społecznym. Chrześcijańska 

miłość i definicja człowieka stworzonego na obraz i podobieństwo 

Boga stanowiła przeciwieństwo walki o byt 

uznanej za naczelne prawo natury, była antytezą dominacji 

rasy aryjskiej rzekomo predysponowanej do panowania 

nad światem. Hitler twierdził, że ... „najcięższym czasem 

dla ludzkości było pojawienie się chrześcijaństwa” ... oraz 

że ... „rozmyślne kłamstwo religii zostało wydane na świat 

przez chrześcijaństwo” ... 1) 

Hitlerowscy ideolodzy znali genezę państwa polskiego, 

którego kamieniem węgielnym stał się chrzest w 966 r. 

Wiara katolicka kształtowała polską tożsamość narodową. 

Administracja niemiecka dążąc do germanizacji podbitych 

ziem prowadziła szczególną politykę wobec Kościoła. 

Według Jerzego Lubicza i Józefa Walińskiego niemiecka 

„polityka wyznaniowa była częścią polityki narodowościowej” 

2) wyrażająca się w metodach i środkach represji 

stosowanych na okupowanych terenach. Wychodząc z 

założenia, że „tylko naród, którego warstwy kierownicze 

zostaną zniszczone da się zepchnąć do rzędu niewolnika” 3) 

przyjęto dyrektywę, w myśl której w pierwszej kolejności 

należy zniszczyć inteligencję. Do tej grupy społecznej zaliczono 

... „przede wszystkim polskich księży, nauczycieli 


Współczesny pomnik J.Piłsudskiego w Sieradzu. 

fot. autor nieznany 

W związku z powyżej opisaną historią rodzą się pytania: 

1.Kto, kiedy i w jakich okolicznościach ocalił medalion 

i tabliczkę z przedwojennego pomnika? 

2.Gdzie jest obecnie medalion z głową Marszałka 

z przedwojennego pomnika? 

3.Czy Czytelnicy podzielają stanowisko Redakcji, że 

ocaloną tabliczkę należy umieścić na współczesnym 

pomniku? 

Liczymy na to, że mimo znacznego upływu czasu nasi Czytelnicy 

pomogą uzyskać odpowiedzi na postawione pytania. 

Kontakt: adres Redakcji (w stopce) lub telefon kom.: 507 110 

834. 

• Na ostatniej wersji tego pomnika były umocowane cztery tablice z napisami: 

1. Nasza przyjaźń z bratnim narodem Związku Radzieckiego gwarantuje suwerenność, 

niepodległość i budowę socjalizmu w naszym kraju, 2. Cześć bohaterom 

poległym w walce z faszyzmem o niepodległość, pokój i socjalizm. 3. 

Chwała Armii Radzieckiej, przy boku której odrodzone Wojsko Polskie okryło 

się sławą w walce o wyzwolenie narodowe i społeczne. 4. Ku czci V Rocznicy 

Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego - ludność pracująca 

powiatu sieradzkiego. 

Symptomatyczne, iż po usunięciu tych tablic u Wojewody Sieradzkiego bardzo 

szybko pojawił się konsul rosyjski urzędujący w Poznaniu z pytaniem o 

przyczyny zaistniałego stanu rzeczy. 

Sieradzcy księża w Dachau. 


(łącznie z nauczycielami szkół wyższych), lekarzy, dentystów, 

weterynarzy, oficerów, wyższych urzędników, redaktorów, jak 

również wszystkie osoby, które otrzymały wyższe lub średnie 

wykształcenie” 4) . Hitler na naradzie 22.VIII.1939r. poinformował 

wyższych dowódców wojskowych, że ... „oddziały SS dokonają 

zagłady polskich warstw kierowniczych a w szczególności 

polskiego duchowieństwa” 5) . 

W czasie działań wojennych Wehrmacht mordował ludność 

cywilną i duchowieństwo. Pierwszymi ofiarami stały się siostry 

szarytki Janina Pikulska i Janina Zakościelna, które zginęły 

pod gruzami wieluńskiego szpitala zbombardowanego 

przez Luftwaffe. 3.IX.1939r. Żołnierze Wehrmachtu bestialsko 

HISTORIA 

3

4 

zamordowali ks. Ignacego Chartlińskiego, proboszcza w Działoszynie 

6) . Dzień wcześniej w Jaworznie rozstrzelali księży z 

parafii Parzymiechy, proboszcza ks. B. Metlera i wikariusza ks. 

J. Daneckiego 7) . We wrześniu 1939r. zginął ks. Włodzimierz 

Kiełkiewicz, przez 27 lat proboszcz i dziekan w Złoczewie, a 

od 1935r. proboszcz w Warcie. 20 września 1939r. na rynku 

w Kaliszu publicznie rozstrzelano ks. Romana Pawłowskiego, 

proboszcza parafii Chocz. Kapłan ten wiele lat pracował 

na sieradzkiej ziemi. W 1909 r. pełnił obowiązki wikariusza w 

Sieradzu. Od czerwca 1926 r. był proboszczem w Brzeźniu i 

dziekanem złoczewskim. 

Księża Kapelani Wojska Polskiego w obozie jenieckim. 

Źródło: Podlewski St., Wierni Bogu i Ojczyźnie, Warszawa 1985 

W dniach 7-11 listopada 1939 r. na ziemiach polskich włączonych 

do Rzeszy przeprowadzono masowe aresztowania inteligencji 

i działaczy społeczno-politycznych. Funkcjonariusze 

różnych formacji policyjnych osadzili w więzieniach setki osób 

umieszczonych na listach proskrypcyjnych. W więzieniu sieradzkim 

znalazł się ks. Władysław Góra z Sieradza, księża ze 

Zduńskiej Woli: Stanisław Masłowski, Józef Balcerczyk i Władysław 

Giszter. Aresztowaniom towarzyszyły masowe egzekucje, 

w których wraz z nauczycielami, urzędnikami, lekarzami 

ginęli katoliccy kapłani. 10 księży rozstrzelano 18.XI.1939 r. 

w lesie w pobliżu Górnej Grupy na Pomorzu. Zamordowano 

wówczas księdza Mariana Kuczyńskiego (od 1.VII.1934 r. do 

30.VII.1935 r. wikariusz w Burzeninie) i ks. Jana Sołtysiaka 

(od 31.XII.1935 r. do 5.I.1937 r. wikariusz w Wojkowie) 8) . 

Część aresztowanych zwolniono, część wywieziono do Generalnej 

Guberni, część trafiła do obozów zagłady 9) . Na początku 

stycznia 1940 r. w więzieniu na Radogoszczu przetrzymywano 

jeszcze 50 księży z byłego województwa łódzkiego, a wśród 

nich 5 z Wielunia, 2 z Lutomierska, ks. M. Stypułkowskiego z 

Łasku, ks. J. Massalskiego z Sokolnik i ks. Fr. Szubę z Konopnicy 

10) . W lipcu 1940 r. aresztowano ks. M. Fr. Stańczyka, wikariusza 

w Brzeźniu. Zdarzały się morderstwa dokonywane bez 

wyroku sądowego. W lesie koło wsi Dębołęka pod Sieradzem 

20.V.1940 r. zastrzelono ks. Jana Krawieckiego, proboszcza w 

Naramicach. Następnego dnia Fritz Bednarowski, komendant 

posterunku żandarmerii w Czastarach, zamordował na plebanii 

ks. Bolesława Stradowskiego, proboszcza miejscowej parafii 

11) . 26 sierpnia 1940 r. uwięziono 64 księży pracujących w 

północnej części diecezji włocławskiej. Wśród nich zatrzymano 

7 kapłanów związanych z ziemią sieradzką. 12) . 

W 1941 r. miały miejsce pojedyncze aresztowania księży. 

Jednym z zatrzymanych w tym okresie był wikariusz sieradzki, 

ks. Stefan Flisiak, którego osadzono w sieradzkim więzieniu 

2.VII.1941 r., a po miesiącu przewieziono do więzienia w Łodzi. 

Masowe aresztowania księży na terenie Warthegau przeprowadzono 

6.X.1941 r. Zatrzymano nieomal wszystkich kapłanów 

pełniących obowiązki duszpasterskie w swoich parafiach i 

osadzono w obozach zorganizowanych w Lądzie i w Konstantynowie 

Łódzkim. Obóz w Konstantynowie Niemcy zorganizowali 

w budynku byłej fabryki włókienniczej K. Steinerta i 


braci Schweikert przy ulicy Łódzkiej 27. Księża spędzili 

w obozie przejściowym trzy tygodnie. W dniu 28 X 1941 

r. wywieziono ich do obozu koncentracyjnego w Dachau. 

Podróż trwała trzy dni. 

Pozbawienie wiernych posługi duszpasterskiej i fizyczna 

eksterminacja księży była kolejnym etapem Kirchenpolityk. 

Zamknięto większość świątyń, skonfiskowano 

majątek kościelny, ograbiono kościoły z wielu cennych, 

często zabytkowych paramentów i eksponatów, rozpoczęto 

niszczenie przydrożnych krzyży, kaplic i grobów na 

cmentarzach. Kościół pozbawiono osobowości prawnej. 

Żołnierz podziemia ps. Kreton w raporcie z 26.VII.1941 r. 

pisał do dowództwa ZWZ: „W powiecie sieradzkim zburzono 

dwie kapliczki, jedną w samym Sieradzu... 11 lipca 

zamknięto kościół parafialny w Sieradzu. Proboszcza ujęło 

gestapo”, a w meldunku z 15.I.1942 r. donosił: „Sieradz. 

Na całym terenie istnieje tylko jeden kościół dla Polaków – 

katolików. Czynności duszpasterskie sprawują tylko dwaj 

pozostali na terenie księża ... średniowieczna Kolegiata w 

Sieradzu ze swą wspaniałą wieżą zamieniona została na 

spichlerz. Obecnie miele się nadto zboże w tym kościele” 

... 13) . Ziemie włączone do Warthegau miały stanowić, 

według zamierzeń gauleitera A. Greisera, wzorowy okręg 

(Mustergau) urzeczywistniania narodowo – socjalistycznych 

zasad ustojowych 14) . Jego poglądy sprowadzały się 

do hitlerowskiej dewizy „Alle Juden und Pfaffen müssen 

verrecken” (Wszyscy Żydzi i klechy muszą wyzdychać). 

Do Dachau przewożono polskich księży od początku 

wojny. W 1940 r. zamknięto w obozie księży aresztowanych 

we Włocławku i w północnej części diecezji włocławskiej 

internowanych w Lądzie, a następnie więzionych 

w Sachsenhausen. W 1942 r. dotarli do Dachau kapelani 

wojskowi przetrzymywani w różnych obozach jenieckich, 

od 1940 r. więzieni w Buchenwald. Niemcy utworzyli w 

Dachau centralny ośrodek eksterminacji duchowieństwa 

osadzając tam 2720 kapłanów i zakonników z 19 państw 

europejskich. Największą grupę liczącą 1780 osób stanowili 

Polacy, w tym 302 kapłanów pochodziło z diecezji 

poznańskiej, 223 z włocławskiej, 164 z łódzkiej i 127 z 

gnieźnieńskiej 15) . 

Warunki stworzone przez władze obozowe powodowały 

wielką śmiertelność więźniów. Księży podobnie jak 

wszystkich skazanych bito, głodzono, poniżano, pozbawiano 

godności ludzkiej, poddawano pseudonaukowym 

eksperymentom medycznym. Obóz stanowił odrębny, 

wyizolowany świat, w którym życie ludzkie nie posiadało 

wartości. Najdotkliwiej odczuwano głód i wyczerpującą 

pracę. Kawałek chleba decydował o przetrwaniu. Więźniowie 

otrzymywali pożywienie o wartości 800-1000 kalorii, 

czwartą część ilości niezbędnej do życia. Jesienią 1942 r. 

warunki bytowe więźniów uległy pewnej poprawie. Ze 

względu na stale rosnące potrzeby rąk do pracy w przemyśle 

zaprzestano masowego zabijania. Wyżywienie poprawiło 

się dzięki paczkom przesyłanym przez rodziny i 

organizacje charytatywne. Mordercza praca w zakładach 

przemysłu zbrojeniowego, na plantacjach ziół leczniczych 

i korzennych, przy budowie dróg dziesiątkowała więźniów. 

Szczególnym rodzajem zabójczej eksploatacji ludzi była 

praca w kolumnie „Moorexpress”. Materiały budowlane 

przewożono platformą, którą ciągnęli więźniowie. W kolumnie 

pracowało wielu księży. Ich praca została utrwalona 

na rysunku ks. Wł. Sarnika oraz w wierszu obozowego 

poety, który pisał: 

Was sind das fur Pferde – welch taurig Gespann? 

Achtzehn Mann. – 

Sie ziehen den schweren Wagen vom Fleck, 

uber die Wege voll Steine und Dreck, 

sie ziehen an Tausen, keuchen und schwer, 

wogend die Brust und den Magen so leer: 

die Menseechen als Pferde, welch trauring

Gespann: 

achtzehn Mann. – 16) . 

Obfite żniwo śmierci wśród duchowieństwa zebrała 

„Aktion Heyde“. Pod niewinnym kryptonimem krył się 

program eutanazji zakładającej usunięcie „nutz lose Esser” 

(niepotrzebnych zjadaczy). Ułomnych, niezdolnych 

do pracy, chorych lub uznanych za szczególnie groźnych 

więźniów politycznych kwalifikowano do tzw. transportów 

inwalidzkich. Esesmani rozsiewali pogłoski, jakoby inwalidzi 

mieli otrzymać lekkie prace w gospodarstwach rolnych. 

Niektórzy więźniowie zdezorientowani plotką sami 

zgłaszali chęć wyjazdu symulując choroby. Plotki kryły 

koszmarną rzeczywistość. Więźniów wywożono do komór 

gazowych w Mauthausen i Hartheim koło Lintzu 17) . 

Niemcy stosowali różnorodne formy uśmiercania ludzi. 

Więźniów Dachau zabijano w egzekucjach, pozbawiano 

życia zastrzykami na rewirze, wieszano, mordowano skazując 

na dotkliwe kary „słupka” lub bicie bykowcami na 

koźle. Esesmani stanowili zespół wytrawnych katów zaprawionych 

w eksterminacji. 

Nikt nie ustalił dokładnej liczby ofiar Dachau. Przyjmuje 

się, że w obozie zginęło ok. 150 tys. osób, w tym ok. 28 

tys. Polaków 18) . 

Wśród ofiar niemieckiego aparatu terroru byli sieradzcy 

kapłani. Poniżej zamieszczone zestawienie obejmuje 

księży pochodzeniem lub pracą związanych z sieradzkim 

powiatem, którzy przeszli przez Dachau 19) : 

Henryk Antonowicz, ur. 11.VII.1903r. w Kaliszu, w latach 

1931-1932 prefekt i wikariusz w Zduńskiej Woli, aresztowany 

26.VIII.1940, więziony w Szczeglinie, od 29.VIII.1940 w Sachsenhauseen, 

14.XII.1940 przewieziony do Dachau (nr 22824), 

zmarł 23.VII.1942r. 

Feliks Balcerzak, ur. 7.XI.1877r. w Kopojnie, pow. Słupca, 

od 12.VII.1928r. proboszcz w Stolcu k. Złoczewa, aresztowany 

6.X.1941r., więziony w Konstantynowie, od 30.X.1941r. w Dachau 

(nr 28110), wywieziony 4.V.1942r. w transporcie inwalidów 

do komór gazowych w Hartheim. 

Jan Bienias, ur. 19.V.1901r. w Pudłowie, pow. Sieradz, wikary 

w Łodzi, aresztowany 8.III.1941r., więziony w Łodzi, od 

8.IX.1941r. w Auschwitz, od 5.VI.1942r. w Dachau (nr 30266), 

wyzwolony. 

Feliks Binkowski, ur. 11.II.1898r. w Łęgu 

Balińskim, pow. Turek, od 1927r. prefekt gimnazjum 

i rektor klasztoru ss. Urszulanek w 

Sieradzu, aresztowany 6.X.1941r., więziony 

w Konstantynowie, od 30.X.1941 r. w Dachau 

(nr 28112), zmarł 4.VIII.1942r. na krwawą biegunkę. 

Stefan Chaberkowski, ur. 4.VIII.1896r. w 

Złoczewie, od 1.VIII.1934r. proboszcz w Białkowie, 

aresztowany 26.VIII.1940r. więziony w 

Szczeglinie, od 29.VIII.1940r. w Sachsenhausen, 

28.XII.1940r. przewieziony do Dachau, 

10.VIII.1942r. wywieziony w transporcie inwalidów 


Jan Czapla, ur. 25.I.1901r. w Proszeniu, 

pow. Piotrków Tryb., od 24.VIII.1928 do 

8.IX.1930 wikary w Sieradzu, od 9.IX.1930 do 4.II.1931 wikary 

w Zduńskiej Woli, aresztowany 6.X.1941r., więziony w Lądzie, 

od 30.X.1941r. w Dachau (nr 28043), zmarł 25.VII.1942r. 

Tadeusz Czapski, ur. 3.IV.1874r. w Rajsku, pow. Kalisz, w 

latach 1900-1904 wikariusz w Zduńskiej Woli, aresztowany 


(nr 28125), 4.V.1942r. wywieziony w transporcie inwalidów 


Franciszek Czarnecki, ur. 15.IX.1909r. w Kaliszu, w latach 

1936-1937 duszpasterz w Dąbrowie Wielkiej k/Sieradza, aresztowany 

w marcu 1940r., więziony we Włocławku, Lądzie, Szczeglinie, 

Sachsenhausen, 14.XII.1940r. przywieziony do Dachau 

(nr 22660), zmarł 15.III.1942r. 

Grzegorz Domański, ur. 13.XI.1875r. w Czeladzi, w latach 

1930-1935 proboszcz w Burzeninie, aresztowany 6.X.1941r., więziony 

w Konstantynowie, od 30.X.1941r. w Dachau (nr 28376), 

4.V.1942r. wywieziony do komór gazowych w Hartheim. 

Wincenty Eliasz, ur. 1.VII.1883r. w Częstochowie, od 9.II 

do11.XI.1909r. wikariusz w Warcie, od 12.XI.1909r. do 17.VI 

.1910r. wikariusz w Burzeninie, aresztowany 6.X.1941r., więziony 

w Lądzie, od 30.X.1941 r. w Dachau (nr 28218), 4.V.1942r. 

Ksiądz F. Binkowski 

fot. archiwum ss Urszulanek 


wywieziony w transporcie inwalidów do komór gazowych. 

Adam Fijałkowski, ur. 13.X.1885r. w Dobrzyniu, od 24.V.1923r. 

do 2.VII.1925r. proboszcz w Dąbrowie Wielkiej, od 3.VII.1925r. proboszcz 

w Brodni w dekanacie wartskim, od 28.IX.1931r. proboszcz w 

Rossoszycy, aresztowany 6.X.1941r., więziony w Konstantynowie, od 

30.X.1941r. w Dachau (nr 28270), 4.V.1942r. transportem inwalidów 

wywieziony do komór gazowych w Hartheim. 

Stefan Flisiak, ur. 5.IX.1907r. w Sługocinie, pow. Słupca, wikariusz 

w Sieradzu, aresztowany 2.VII.1941r., więziony w Sieradzu i w 

Łodzi, od 6.X.1940r. w Dachau (nr 27800), wyzwolony. 

Wincenty Gmachowski, ur. 17.XI.1886r. w Czarnkowie, pow. Konin, 

dr prawa kanonicznego, absolwent Gregorianum w Rzymie, od 

29.XII.1936r. proboszcz w Wojkowie, aresztowany 6.X.1941r., więziony 

w Konstantynowie, od 30.X.1941r. w Dachau (nr 28269), zmarł 

z głodu i wyczerpania 7.III.1942r. 

Julian Godlewski, ur. 13.VII.1874r. w Godlewie Lubelskim, w latach 

1918-1922 proboszcz w Charłupi Wielkiej, kapelan wojskowy w 

czasie wojny o niepodległość w 1920r., aresztowany 6.X.1941r., więziony 

w Lądzie, od 30.X.1941r. w Dachau (nr 28208), transportem inwalidów 

wywieziony 6.V.1942r. do komór gazowych w Hartheim. 

Franciszek Gołąb, ur. 15.V.1909r. w Monicach (obecnie Sieradz), 

prefekt w Tuliszkowie, aresztowany 6.X.1941r., więziony w Konstantynowie, 

od 30.X.1941r. w Dachau (nr 28499), wyzwolony. 

Józef Gołąb, ur. 10.XI.1911 w Monicach (obecnie Sieradz), prefekt 

i wikariusz we Włocławku, od 26.VII.1939r. kapelan w wojsku, 

3.IX.1939r. dostał się do niewoli pod Mełnem (Grudziądz), więziony 

w obozach Risenburg, Lenz, Rottenburg, 18.IV.1940r. umieszczony w 

Buchenwaldzie, od 7.VII.1942r. w Dachau (nr 31207), wyzwolony. 

Władysław Gołębiowski, ur. 15.VII.1887r. w Kole, brat bernardyn 

w klasztorze w Warcie, aresztowany 6.X.1941r., więziony w Konstantynowie, 

od 30.X.1941r. w Dachau (nr 28503), wywieziony 6.V.1942r. 


Edmund Jakubowiak, ur. 30.X.1890r. w Zduńskiej Woli, kanonik, 

proboszcz w Świerczynie, aresztowany 26.VIII.1940r., więziony w 

Szczeglinie, od 29.VIII.1940r. w Sachsenhausen, 14.XII.1940r. przewieziony 

do Dachau (nr 22670), zmarł 16.II.1942r. 

Feliks Katuszewski, ur. 10.XI.1886r. w Charłupi Wielkiej, kanonik, 

proboszcz w Krośniewicach, aresztowany 26.VIII.1940r., więziony w 

Szczeglinie, od 29.VIII.1940r. w Sachsenhausen, 14.XII.1940r. przetransportowany 

do Dachau (nr 22312), 6.V.1942r. wywieziony do komór 

gazowych w Hartheim. 

Władysław Kochanowski, ur. 14.III.1878r. w Tymienicach, pow. 

Sieradz, proboszcz w Kowalach Pańskich, aresztowany 6.X.1941r., 

więziony w Lądzie, od 30.X.1941r. w Dachau (nr 28300), 6.V.1942r. 

wywieziony do komór gazowych w Hartheim. 

Henryk Kornacki, ur. 4.VI.1908r. w Złoczewie, prefekt i wikariusz 

w parafii św. Mikołaja w Kaliszu (1936-1938) i w Chodczu (od 1938), 

kapelan wojskowy w 29 pp., w czasie obrony Warszawy odznaczony 

Krzyżem Virtuti Militari, po kapitulacji w obozach jenieckich: od 

15.X.1939r. w Prenzlau, od 18.XII.1939r. w Rottenburg, 18.IV.1940r. 

przewieziony do Buchenwald, od 7.VII.1942r. w Dachau (nr 31215), 

wyzwolony. 

Michał Koźbiał, ur. 27.VIII.1879r. w Warszawie, w latach 1904- 

1907 wikariusz w Brzeźniu, w latach 1908-1909 wikariusz w Burzeninie, 

aresztowany 6.X.1941r., więziony w Konstantynowie, od 

30.X.1941r. w Dachau (nr 28370), wywieziony 18.V.1942r. do komór 


Bolesław Kręcicki, ur. 3.X.1893r. w Witowie, od 1935r. proboszcz 

w Burzeninie, aresztowany 6.X.1941r., więziony w Konstantynowie, 

od 30.X.1941r. w Dachau (nr 28200). 18.V.1942r. wywieziony do komór 


Stanisław Łaszkiewicz, ur. 28.XI.1867r. w Nagórnej Wsi, w latach 

1897-1901 administrator parafii w Gruszczycach, aresztowany 

6.X.1941r., więziony w Lądzie, od 30.X.1941r. w Dachau (nr 28210), 

18.V.1942r. wywieziony do komór gazowych w Hartheim. 

Henryk Maciejewski, ur. 28.II.1906r. w Kaliszu, proboszcz w Kamionaczu, 

aresztowany 6.X.1941r., więziony w Konstantynowie, od 

30.X.1941r. w Dachau (nr 28507), wyzwolony 

Jan Mado, ur. 28.IV.1905r. w Nieznamierowicach, od 1932r. prefekt 

i wikariusz w Zduńskiej Woli, aresztowany 6.X.1941r., więziony w 

Konstantynowie, od 30.X.1941r. w Dachau (nr 28455), wyzwolony. 

Antoni Margoński, ur. 17.I.1868r., w 1895r. wikary w Sieradzu, 

w latach 1899-1901 proboszcz w Charłupi Małej, aresztowany 

6.X.1941r., od 30.X.1941r. w Dachau (nr 28213), zmarł 16.V.1942r. 

Antoni Nitecki, ur. 10.VI.1875r. w Okrajszowie, pow. Radomsko, 

od 4.VI.1923r. do 6.V.1936r. proboszcz w Zadzimiu, aresztowany 

6.X.1941r., więziony w Lądzie, 30.X.1941r. przewieziony do Dachau 

(nr 28215), 18.V.1942r. zginął w komorach gazowych w Hartheim. 

Kazimierz Nowicki, ur. 19.VIII.1897r. w Sosnowcu, proboszcz w 

Borszewicach, diecezja łódzka, aresztowany 6.X.1941r., więziony w 

Konstantynowie, 30.X.1941r. przewieziony do Dachau (nr 28487), 

zmarł 6.VII.1944r. w toku pseudomedycznych doświadczeń zarażony 

malarią. 

Józef Henryk Nowicki, ur. 11.I.1869r., od 1.V.1897r. do 17.III 

5

6 

.1898r. wikariusz w Wojkowie, 30.III.1919 – 20.VIII.1924 proboszcz 

w Goszczanowie, 21.VIII.1924 – 28.XI.1932 proboszcz w Warcie, 

kanonik, dziekan, emeryt, aresztowany 7.XI.1939r., więziony we 

Włocławku i Lądzie, zwolniony 3.IX.1940r., ponownie aresztowany 

6.X.1941r., więziony w Lądzie, od 30.X.1941r. w Dachau (nr 28217), 

18.V.1942r. zamordowany w komorach gazowych w Hatheim. 

Zygmunt Olszewski, ur. 19.III.1897r. w Małyniu, pow. Sieradz, 

w latach 1923-1927 prefekt gimnazjum i rektor kościoła podominikańskiego 

w Sieradzu, kompozytor, autor motetów, muzyki mszalnej 

i pieśni, aresztowany 6.X.1941r., więziony w Konstantynowie, od 

30.X.1941r. w Dachau (nr 28281), zmarł 26.VIII.1942r. 

Antoni Owczarek, ur. 16.I.1905r. w Sierakowicach, w latach 1934 

– 1941 rektor kościoła klasztornego w Złoczewie i prefekt tej parafii, 

aresztowany 6.X.1941r., więziony w Konstantynowie, od 30.X.1941r. 

w Dachau (nr 28385), wyzwolony. 

Józef Panek, ur. 13.II.1901r., od 4.X.1927r. do 28.IV.1931r. wikariusz 

w Burzeninie, aresztowany 23.X.1939r., więziony w Lipnie, 

Toruniu, Gdańsku, Stuthofie, od 10.IV.1940r. w Sachsenhausen, 

14.XII.1940r. deportowany do Dachau (nr 22332), zamordowany w 

komorach gazowych w Hatheim 14.X.1942r. 

Stanisław Piekarski, ur. 15.V.1899r. we wsi Skarbki pow. Turek, 

w latach 1931 – 1933 prefekt szkół powszechnych w Sieradzu, aresztowany 

25.VIII.1940 r., więziony w Koninie, Szczeglinie, 29.VIII 

.1940r. przewieziony do Sachsenhausen, od 14.XII.1940r. w Dachau 

(nr 22320), zmarł 5.III.1942r. 

Józef Piekieliński, ur. 4.II.1897r. w Szadku, proboszcz w Jaworznie, 

aresztowany we wrześniu 1939r., więziony w Łodzi i na Radogoszczu, 

zwolniony w styczniu 1940 r., ponownie aresztowany 6.X.1941r., więziony 


9.III.1942r. 

Bronisław Placek, ur. 18.X.1901r. w Retkini, 1.VII.1924 – 

24.VI.1925 wikariusz w Burzeninie, 25.VI.1925 – 29.VI.1926 wikariusz 

w Sieradzu, aresztowany 6.X.1941 r., więziony w Konstantynowie, 

od 30.X.1941r. w Dachau (nr 28132), wywieziony 20.V.1942r. 

transportem inwalidów do komór gazowych w Hatheim. 

Franciszek Potapski, ur. 1.XII.1880r. w Sieradzu, proboszcz i dziekan 

w Bełchatowie (od 1932r.), aresztowany 6.X.1941r., więziony w 

Konstantynowie, od 30.X.1941r. w Dachau (nr 28147), 20.V.1942r. 

zagazowany w Hartheim. 

Antoni Prusinowski, ur. 7.VI.1909r. w Radziejowie, 

wikariusz w Stolcu, w sierpniu 1939r. powołany 

do wojska jako kapelan, do niewoli dostał się po 

kapitulacji Warszawy, więziony w obozach Kolditz i 

Rottenburg, od 18.IV.1940r. w Buchenwaldzie, 7.VII 

.1942r. przewieziony do Dachau (nr 31225), wyzwolony. 

Ignacy Radkowski, ur. 26.VII.1894r., od 

4.VII.1922 do 24.VI.1925r. wikariusz i kapelan 

więzienny w Sieradzu, od 16.V.1934r. proboszcz w 

Brodni, aresztowany 6.X.1941r., więziony w Konstantynowie, 

od 30.X.1941r. w Dachau (nr 28318), 

12.VIII.1942r. zagazowany w Hartheim. 

Bolesław Rorat, ur. 14.II.1900r. w Adamowie 

pow. Radom, w latach 1926-1928 wikariusz w Warcie, od 24.VIII 

.1936r. proboszcz w Kliczkowie Małym, aresztowany 6.X.1941r., więziony 


28.IV.1942r. 

Jan Rudzki, ur. 27.XII.1913r. w Zduńskiej Woli, kleryk Saminarium 

Duchownego we Włocławku, aresztowany 7.XI.1939r., więziony 

we Włocławku, od 16.I.1940r. w Lądzie, 26.VIII.1940r. w Szczeglinie, 

29.VIII.1940r. w Sachsenhausen, od 4.XII.1940r. w Dachau (nr 

22693), wyzwolony. 

Michał Sadkowski, ur. 17.IX.1890r., w latach 1926-1928 wikariusz 

w Sieradzu, 1928-1930 proboszcz w Zygrach, aresztowany 

23.X.1939r., więziony w Lipnie, Toruniu, Stuthofie, 10.IV.1940r. w 

Sachsenhausen, od 14.XII.1940r. w Dachau (nr 22703), zmarł 15.VI 

.1942r. 

Władysław Sarnik, ur. 9.II.1912r. w Wielkiej Wsi k. Szadku, kleryk 

Seminarium Duchownego we Włocławku, 

aresztowany 7.XI.1939r., więziony we Włocławku, 

Lądzie, Szczeglinie, 29.VIII.1940r. w 

Sachsenhausen, od 14.XII.1940r. w Dachau (nr 


Wincenty Sikorowski, ur. 7.I.1880r., od 

6.X.1930r. do 9.VII.1936r. proboszcz w Charłupi 

Wielkiej, aresztowany 6.X.1941r., więziony 

w Lądzie, od 30.X.1941r. w Dachau (nr 28161), 

28.V.1942r. wywieziony do komór gazowych w 

Hatheim. 

Stanisław Skrętny, ur. 8.III.1889r. w Kurowie, 

pow. Wieluń, w latach 1921 – 1922 kate- 

Ksiądz A. Prusinowski 

Źródło: Podlewski St., Wierni 

Bogu i Ojczyźnie. 

Ksiądz W. Sarnik 

fot. arch. parafialne 

cheta w szkołach średnich w Zduńskiej Woli, 

aresztowany 26.VIII.1940r., więziony w Szczeglinie, 


29.VIII.1940r. w Sachsenhausen, od 14.XII.1940r. w Dachau (nr 

22521), zmarł 26.VII.1942r. 

Bernard Sroka, ur. 18.VIII.1908r. we wsi Sukowy, wikariusz 

w Zduńskiej Woli, aresztowany 6.X.1941r., więziony w Konstantynowie, 

od 30.X.1941r. w Dachau (nr 28367), wyzwolony. 

Marian Franciszek Stańczyk, ur. 1.IX.1905r. w Warszawie, na 

początku 1939r. wysłany na wikariusza do Brzeźnia z obowiązkiem 

zorganizowania nowej parafii w Barczewie, aresztowany w 

lipcu 1941r., więziony w Sieradzu i w Łodzi, w listopadzie w Dachau 

(nr 28780), zmarł 30.IX.1942r. 

Teodor Suck, ur. 21.X.1870r. w Wieluniu, w latach 1902 – 

1906 proboszcz w Gruszczycach, 1906-1908 proboszcz w Charłupi 

Wielkiej, aresztowany 6.X.1941r., więziony w Konstantynowie, 

od 30.X.1941r. w Dachau (nr 28156), zmarł 7.II.1942r. 

Michał Szwabiński, ur. 8.IX.1901r., w latach 1925-1932 wikariusz 

w Sieradzu, aresztowany 6.X.1941r., więziony w Lądzie, 

od 30.X.1941r. w Dachau (nr 28414), zagazowany w Hartheim 

28.V.1942r. 

Andrzej Szymczak, ur. 26.XI.1881r. w Cerekwicy, pow. Jarocin, 

w latach 1927-1935 wikariusz w Zduńskiej Woli i katecheta 

gimnazjalny, aresztowany 24.X.1939r., więziony w Lipnie i Toruniu, 

10.I.1940r. w Stutthofie, 20.IV.1940r. w Sachsenhausen, 

14.XII.1940r. w Dachau (nr 22717), wysłany do komór gazowych 

w Hartheim 28.V.1942r. 

Józef Świniarski, ur. 28.IX.1915r. w 

Charłupi Małej, kleryk Seminarium Duchownego 

we Włocławku, aresztowany 

7.XI.1939r., więziony we Włocławku, 

16.I.1940r. w Lądzie, 26.VIII.1940r. w 

Szczeglinie, 29.VIII.1940r. w Sachsenhausen, 

od 14.XII.1940r. w Dachau (nr 


Bronisław Topolski, ur. 25.VII.1890r., 

wikariusz w Wojkowie, 15.VII.1930 – 

8.VII.1936r. proboszcz w Kliczkowie 

Małym, aresztowany 6.X.1941r., więzio- 

ny w Konstantynowie, od 30.X.1941r. w 

Dachau (nr 28353), zmarł 27.IX.1942r. 

Jan Urban, ur. 12.X.1890r., proboszcz 

w Korczewie, aresztowany 6.X.1941r., 

Ksiądz J. Świniarski 

fot. arch. parafialne 

więziony w Konstantynowie, od 30.X.1941r. w Dachau (nr 

28458), wywieziony do komór gazowych 28.V.1942r. 

Aleksander Walczykowski, ur. 1.I.1888r., w latach 1913 – 

1917 wikariusz w Sieradzu, kapelan w szpitala św. Józefa i w 

więzieniu sieradzkim, prefekt w szkołach powszechnych, w latach 

1919 – 1925 proboszcz w Brąszewicach, budowniczy kościoła i 

plebanii, od 13.VI.1936r. proboszcz parafii w Zadzimiu, aresztowany 

6.X.1941r., więziony w Konstantynowie, od 30.X.1941r. w 

Dachau (nr 28343), uśmiercony gazem 28.V.1942r. 

Jan Wągrowski, ur. 6.II.1876r. w Błaszkach, wikariusz w 

Klonowej, następnie w Błaszkach, Burzeninie i w Lututowie, od 

18.IV.1933r. proboszcz w Klonowej, aresztowany 6.X.1941r., 

więziony w Konstantynowie, od 30.X.1941r. w Dachau (nr 

28274), zmarł 16.II.1942r. 

Edmund Wielebski, ur. 2.V.1915r., wikariusz w Wojkowie, w 

czasie okupacji wikariusz w Stolcu, aresztowany 6.X.1941r., więziony 

w Konstantynowie, od 30.X.1941r. w Dachau (nr 28266), 

zmarł w obozie 20.V.1942r. 

Wincenty Wilczyński, ur. 8.IX.1875r. w Charłupi Małej, proboszcz 

parafii Makowiska, diecezja częstochowska, aresztowany 


(nr 28383), zginął 11.VI.1942r. 

Władysław Wojtasik, ur. 30.III.1886r. w Częstochowie, od 

1913r. prefekt gimnazjum realnego w Zduńskiej Woli, w 1915r. 

organizator kolejnego gimnazjum w Zduńskiej Woli i jego dyrektor 

do 1922r., aresztowany 26.VIII.1940r., więziony w Sachsenhausen, 

od 14.VII.1940r. w Dachau (nr 22343), uśmiercony 

gazem 12.VIII.1942r. 

Władysław Wojtysiak, ur. 13.V.1897r. w Koninie, w latach 

1927 – 1930 prefekt seminarium nauczycielskiego w Zduńskiej 

Woli, aresztowany 6.X.1941r., więziony w Lądzie, od 30.X.1941r. 

w Dachau (nr 28408), zmarł 29.VI.1942r. 

Wojciech Wolski, ur. 16.IV.1895r. w Boczkach, pow. Sieradz, 

proboszcz parafii Kikół, aresztowany 23.X.1939r., więziony w 

Toruniu, Stutthof, Grenzdorf, od 10.IV.1940r. w Sachsenhausen, 

od 14.XII.1940r. w Dachau (nr 22389), wyzwolony. 

Tadeusz Ziemski, ur. 7.II.1914r. w Zaniemyślu, pow. Środa, 

administrator parafii Warta, aresztowany 6.X.1941r., więziony w 

Konstantynowie, od 30.X.1941r. w Dachau (nr 28168), wyzwolony. 

Dachau stało się symbolem męczeństwa polskich kapłanów. 

W obozie zginęło 46 księży związanych pracą lub pochodzeniem 

z ziemią sieradzką. Napiętnowani obozowym

numerem dawali świadectwo wiary i patriotyzmu. 

Przypisy 

1) A. Bullock, Hitler i Stalin, Warszawa 1994, t. 2, str. 203. 

2) J. Lubicz, J. Woliński, Polityka okupanta hitlerowskiego wobec 

wyznań religijnych w Polsce w latach 1935 – 1945, Biuletyn Głównej 

Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, 9 : 1957, s. 99. 

3) Z. Piechota, Eksterminacja inteligencji Łodzi i okręgu łódzkiego 

(1939 – 1940) w materiałach śledztw OK BZH w Łodzi, w: Eksterminacja 

inteligencji Łodzi i okręgu łódzkiego 1939 – 1940, Łódź 1992, s. 11. 

4) J. Sziling, Hitlerowcy wobec inteligencji na ziemiach polskich włączonych 

do Rzeszy, w: Eksterminacja inteligencji Łodzi i okręgu łódzkiego 

1939 – 1940, Łódź 1992, s.7. 

5) Tamże. 

6) Ks. J. Chartliński, ur. 26.VII.1866 r. w Sieradzu, syn powstańca 

styczniowego, kanonik kapituły kaliskiej. 

7) J. Pietrzykowski, Walka i męczeństwo, Warszawa 1981, s.16. 

8) W. Frątczak, Martyrologia duchowieństwa diecezji włocławskiej 

w latach 1939 – 1945, w: Martyrologia duchowieństwa polskiego 1939 

– 1945, w: Martyrologia duchowieństwa polskiego 1939 – 1956, Łódź 

1992, s. 61. 

9) A. Galiński, Losy aresztowanych na obszarze rejencji kalisko – 

łódzkiej w latach 1939 – 1940 w świetle dokumentów gestapo, w: Eksterminacja 

inteligencji ..., op. cit. s. 27-36. M. Budziarek, Eksterminacja 

duchowieństwa łódzkiego w latach 1939 – 1940, w: Eksterminacja inteligencji 

... op. cit. s. 37 - 49. 

10) Eksterminacja inteligencji ..., op. cit. s. 143- 144. 

11) J. Pietrzykowski, op. cit. s. 43 - 45. 

12) W. Frątczak, op. cit. s. 63. Aresztowano wówczas księży: Henryka 

Antonowicza, Stefana Chaberkowskiego, Edmunda Jakubowiaka, 

Feliksa Katuszewskiego, Stanisława Piekarskiego, Stanisława Skrętnego i 

Władysława Wojtasika, pochodzeniem lub pracą związanych z powiatem 

Motto: 

„...Nikt za to zapłaty nie czeka, iż sam sobie dobrze 

czyni, bo to samo hojną już jest zapłatą. Kto Ojczyźnie 

swojej służy, sam sobie służy, bo w niej jego wszystko się 

dobre, jako się rzekło, zamyka. 

Nikt nie mówi: płać mi, iż swego zdrowia i domu swego, 

żony i dziatek moich bronię. Sama obrona zapłatą tobie 

jest : czegóż się upominasz ?...” 

Ten fragment jednego z wielu kazań słynnego jezuity 

Piotra Skargi h. Pawęża (1536-1612) został potwierdzony 

praktycznie w 1920r. przez wiele Polek i wielu Polaków, a 

przede wszystkim przez ochotników, którzy pospieszyli z 

pomocą ginącej Ojczyźnie latem 1920 r. 

Gdy 4 VII 1920r. rozpoczęła się wielka ofensywa 

sowiecka, która doprowadziła wkrótce liczne dywizje wroga 

pod Warszawę, tego samego dnia ówczesny wiceminister 

spraw wojskowych gen. Kazimierz Sosnkowski wydał 

rozkaz o zasadach werbunku Armii Ochotniczej. Rozkaz 

ten przewidywał tworzenie z ochotników oddziałów 

piechoty i szwadronów jazdy, które miały być skierowane 

bezzwłocznie na front. 

Dnia 6 lipca przy Ministerstwie Spraw Wojskowych 

powstał Centralny Inspektorat Armii Ochotniczej, 

na którego czele stanął niezmiernie popularny wśród 

społeczeństwa gen.broni Józef Haller. Zebrani 8 lipca w 

Pałacu Namiestnikowskim (obecnie siedziba Prezydenta 

RP) w Warszawie przedstawiciele 126 organizacji 

społecznych powołali do życia Obywatelski Komitet 

Wykonawczy Obrony Państwa. Uchwalono statut tej 

organizacji, która miała następujące cele i zadania: 

- organizowanie pomocy społeczeństwa przy formowaniu 

Armii Ochotniczej, 

- propagowanie idei Armii Ochotniczej, 

- opiekę nad żołnierzami, 

- współdziałanie przy zaopatrzeniu wojsk w niezbędne 

środki gospodarcze, 


sieradzkim. 

13) J. Pietrzykowski, op. cit. s. 35, 37. 

14) M. Budziarek, op. cit. s. 40. 

15) J. Domagała, Ci, którzy przeszli przez Dachau, Warszawa 1957, s. 54 

– 59. 

16) Express – Bagna 

A cóż to za konie, cóż za zaprzęg to smutny ? – 

Osiemnastu szczutych 

Tak ciągną przed siebie wóz ciężki ogromnie 

Drogą, co w głazach, co w błocie tonie. 

Tak ciągną w powrozach, dysząc i z trudem, 

Z piersią napiętą i z brzuchem pustym – 

Ludzie zamiast koni, cóż za zaprzęg to smutny: 

Osiemnastu szczutych. 

Fragment wiersza Edgara Kupfer - Koberwitz´a. Przekład: J. Goczoł. T. 

Musioł, Dachau 1933 – 1945, Katowice 1968, s. 327. 

17) Spis Polaków wywiezionych z Dachau w 1942 r. w transportach inwalidzkich 

i zagazowanych w Hartheim sporządzony przez T. Musioła obejmuje 

987 osób. T. Musioł, op. cit., s. 338 - 362. 

18) Tamże, s. 162 – 164. 

19) Podstawę opracowania zestawienia stanowiły: S. Librowski, Ofiary 

zbrodni niemieckiej spośród duchowieństwa diecezji włocławskiej 1939 – 

1945, Włocławek 1947; J. Domagała, Ci, którzy przeszli przez Dachau, op. cit.; 

T. Musioł, Dachau, op. cit.; M. Budziarek, Geneza, przebieg i następstwa masowych 

aresztowań duchownych katolickich 5-7 października 1941 r., w: Martyrologia 

duchowieństwa ... op. cit.; J. Szeremeta, Aresztowanie duchowieństwa 

katolickiego prowadzone przez Niemców w Reichsgan Wartheland w dniach 

5-7 października 1941 r. i pobyt w obozie przesiedleńczym w Konstantynowie 

Łódzkim, w: Prace i materiały historyczne Archiwum Archidiecezjalnego w 

Łodzi i Muzeum Archidiecezji Łódzkiej, T. III. Konstantynów Łódzki 2006. 

Sieradzanie wobec wojny 

z bolszewikami w 1920 r. 


- skoordynowanie działalności wszystkich instytucji 

społecznych w dziele ochrony państwa, 

- utrzymanie ścisłej łączności społeczeństwa z wojskami 

na froncie. 

Na apel władz społeczeństwo zareagowało 

entuzjastycznie. W obliczu bolszewickiego zagrożenia 

od 10 lipca do 30 września 1920r. do Armii Ochotniczej 

zgłosiło się w całym kraju ponad 105 tys. ochotników. 

W ciągu zaledwie trzech tygodni powstało prawie 3 tys. 

dzielnicowych, powiatowych, gminnych i miejskich 

Obywatelskich Komitetów Obrony Państwa, które 

przekazały armii m.in. 48 tys. koszul, 17,5 tys. par 

spodni, 27 tys. skrzyń sucharów, setki tysięcy broszur 

propagandowych, książek, gazet. Komitety Obywatelskie 

zajmowały się aprowizacją armii: wydawały codziennie, 

głównie na dworcach kolejowych, tysiące gorących 

posiłków dla przejeżdżających żołnierzy i uciekinierów z 

terenów przyfrontowych... 

* * * * * 

Obywatelski Komitet Obrony Państwa na powiat 

sieradzki do spraw tworzenia Armii Ochotniczej powstał 

samorzutnie pod przewodnictwem ks. prałata Władysława 

Mikołajewskiego już w dniu 8 lipca 1920r. Postawił sobie 

HISTORIA 

7

8 

Pomnik w Gostkowie. 

cel werbowania 

ochotników oraz 

zebranie funduszów 

na ich wyekwipowanie. 

W dniu 12 lipca 

1920r. Starosta Sieradzki 

Zdzisław 

Stefański powołał z 

urzędu Powiatowy 

O b y w a t e l s k i 

Komitet Obrony 

Państwa, który początkowo 

przybrał 

nazwę Centralnego 

Komitetu Obrony 

Państwowej powiatu 

sieradzkiego. Na 

czele Komitetu, 

stosownie do 

ustawy, stanął 

sam starosta, a 

v-przewodniczącym został dr Bronisław Szybowski. 

Po mianowaniu dr. Br. Szybowskiego pełnomocnikiem 

O.K.W.O.P. objął on przewodnictwo w Komitecie, a prezesem 

Zarządu pozostał nadal starosta Z. Stefański. 

Do Rady Komitetu weszli: starosta Z. Stefański, ks. 

Aleksander Brzeziński (przedstawiciel prasy), Antoni 

Błochowicz (prezes Związku Nar. Rob. Chrześcijańskich). 

Konrad Domaniewski (prezes Związku Ziemian), Bolesław 

Koziński - burmistrz Zduńskiej Woli, członek Wydziału 

Powiatowego (PPS), Kuśmierek, poseł do Sejmu (Narodowe 

Zjednoczenie Ludowe), Tomasz Kulig, członek Sejmiku i 

prezes Klubu Ludowego (Polskie Stronnictwo Ludowe). 

Do Zarządu Komitetu oprócz przewodniczącego 

Zarządu starosty Stefańskiego i pełnomocnika Komitetu dr. 

Szybowskiego należeli: skarbnik Stanisław Francki, kierownik 

Sekcji Finansowej-architekt Włodzimierz Ślósarski, kierownik 

Sekcji Werbunkowej - inspektor szkolny Czesław Bagieński, 

kierownik Sekcji Gospodarczej-ks. Rosiński, kierownik Sekcji 

Propagandy Pożyczki Państwowej-inspektor samorządowy 

Adam Chlewski, komendant Straży Obywatelskiej-Stefan 

Walewski, kierowniczka Sekcji Sanitarnej, przewodnicząca 

miejscowego Oddz. PCK-Białecka, kierowniczka Sekcji 

Ewakuacyjnej - starościna Stefańska, kierownik Komisji 

Rewizyjnej i sekretarz Komitetu-Leon Kozłowski. 

W pracach swoich Kom. Powiatowy, Zarząd Komitetu, 

Sekcje i Komitety lokalne kierowały się statutem uchwalonym 

na plenarnym posiedzeniu Komitetu w dn. 16 lipca 1920r. 

uzupełnionym na posiedzeniu 27 lipca 1920r. Plenarnych 

posiedzeń Komitetu odbyło się 11, posiedzeń Zarządu - 12. 

Pierwsza stanęła do apelu inteligencja miejska w Sieradzu, 

która natychmiast po wydaniu odezwy przez Radę Obrony 

Państwa samorzutnie utworzyła Komitet Obywatelski i po 

wydaniu ze swej strony odezwy do miejscowego społeczeństwa 

położyła szczególny nacisk na akcję werbunkową i agitacyjną. 

Komitety takie powstały prawie we wszystkich większych 

miasteczkach na terenie powiatu. Do intensywnej pracy 

przystąpiło duchowieństwo i ziemiaństwo. Mieszkańcy wsi nie 

szczędzili ofiar zarówno w pieniądzach, jak i w plonach ziemi. 

Władze miejscowe ze starostą na czele okazywały wszelką 

pomoc. 

Na stanowiska pełnomocników gminnych zostali powołani: 

sędzia Pilczewski (m. Zd. Wola), dr Lipiński (m. Szadek), 

burmistrz Orłowski (m. Warta), ks. Kiełkiewicz (m. Złoczew), 

ks. Czyżo (m. Burzenin), Michał Białecki (gm. Barczew), 

Badowski (gm. Bartochów), ks. Lutoborski (gm. Brzeźno), 

ks. Franciszek Jasiński (gm. Charłupia Mała), ks. Frąckiewicz 


(gm. Bogumiłów), ks. Ignacy Pilich (gm. Dzierżązna), 

ks. Walczykowski (gm. Godynice), ks. Adamczyk ( gm. 

Gruszczyce), ks. Dalak ( Klonowa), Leszek Cielecki (gm. 

Krokocice), ks. Wilczyński (gm. Męka), ks. Rechciński 

(gm. Wierzchy), Maria Radońska (gm. Wróblew), 

Antoni Siemiątkowski (gm. Wojsławice), ks. Żak (gm. 

Zadzim), Lewandowski (gm. Złoczew), Lipowski (gm. 

Zd. Wola), ks. Rzykiecki (parafia Tubądzin). Gminy 

Szadek i Majaczewice miały wspólne Komitety z 

miastami, przy czym ta ostatnia łącznie z Burzeninem. W 

celu najściślejszego współdziałania ze społeczeństwem 

pozostawiono wybór przewodniczących po powołaniu 

Komitetów gminnych samym Komitetom. 

Prace Komitetu podzielono między: Radę Komitetu, 

Zarząd Komitetu i sekcje: finansową, werbunkową, 

gospodarczą, propagandy pożyczki państwowej, Straży 

Obywatelskiej, sanitarną, ewakuacyjną oraz Komisję 

Rewizyjną. 

W akcji werbunkowej i propagandy brali udział nie 

tylko miejscowi działacze społeczni, ale i przedstawiciele 

D.O.Gen. z Łodzi, którzy nie szczędzili czasu i trudu, 

aby powyższa akcja dała jak najlepsze rezultaty. Akcję 

werbunkową do sieradzkiego oddziału jazdy prowadził 

por. Antoni Komar*. Do innych rodzajów broni zapisy 

oprócz miejscowego 

Oficera Ewidencyjnego oraz Oddziału Związku 

Floriańskiego przyjmował również przedstawiciel Polskiej 

Organizacji Wojskowej p. Kosiński. W każdą niedzielę 

i święta po nabożeństwie w miejscowej farze w lipcu i 

sierpniu członkowie Sekcji Werbunkowej i Propagandy 

wraz z przedstawicielami D.O.Gen. wygłaszali w kilku 

miejscach mowy agitacyjne. Wiece odbyły się prawie we 

wszystkich parafiach, miastach i miasteczkach powiatu, 

łącznie odbyło się 30 wieców. 

Wydane zostały 3 odezwy: 

1. por. Antoniego Komara, zachęcająca do wstąpienia 

do konnego oddziału, 

2. Komitetu Obrony Państwa w Sieradzu pt. „Polacy 

Ziemi Sieradzkiej”, 

3. również Komitetu pt. „Rodacy brońmy Ojczyzny 

naszej, zasilajmy nasz Skarb ofiarami”. 

Ogółem zgłosiło się z powiatu ok. 600 ochotników, 

przeważnie przedstawicieli inteligencji miejskiej, 

młodzieży szkolnej i nauczycieli. 

Sekcja Gospodarcza w Zduńskiej Woli założyła 5 

IX 1920 r. gospodę żołnierską, w której sprzedając po 

znacznej zaniżonej cenie osiągnięto przeciętnie po 600 

marek obrotu dziennego. 

Na stacji kolejowej w Sieradzu 25 VII 1920 r. 

postawiono tzw. „Herbaciarnię” z przeznaczeniem 

dla przejeżdżających żołnierzy. Fundusze na budowę 

(35.000 marek) zebrane zostały przez pełnomocnika przy 

czynnym współudziale zawiadowcy stacji Władysława 

Smarzyńskiego. Herbaciarnia czynna była przez całą 

dobę. Dyżurowały w niej panie z miejscowego PCK oraz 

Narodowej Organizacji Kobiet, które prawie całą robotę 

wykonywały same (płatna była tylko gospodyni i jej 

pomocnica). Herbaciarnia posiadała 2 obszerne kotły: do 

gotowania zup i do gotowania herbaty i kawy. Do 10 X 

1920 r. wydano bezpłatnie ok. 90.000 porcji gorącej zupy 

(krupnik, grochówka, barszcz z kartoflami, kapuśniak, 

kraszone słoniną lub masłem) z dodatkiem ¼ funta chleba 

do każdej porcji (ogółem ok. 22.500 funtów chleba) oraz 

ok. 120.000 porcji kawy i herbaty (przeciętnie 1200 porcji 

zupy dziennie oraz 1600 porcji kawy i herbaty). Poza tym 

herbaciarnia wydawała również bezpłatnie chleb, mleko, 

ser, owoce itd. Dla wygody żołnierzy sprzedawano po 

cenie kosztu bułki, wędliny, papierosy, zapałki etc. Obrót z 

tego do 10 X 1920r. wynosił 351.806 marek fenigów 20.

Poza tym Komitet powoli zasilał funduszami oraz 

produktami spożywczymi istniejącą od 16 II 1919r. w 

Sieradzu „Gospodę Żołnierską”, w której w lipcu i sierpniu 

wydawano przeciętnie 150 obiadów dziennie składających 

się z zupy i mięsa z jarzynami i tyleż porcji herbaty i kawy 

z mlekiem. Chleba wydawano przeciętnie po 300 funtów 

dziennie. We wrześniu wydawano od 20 do 40 obiadów 

i tyleż porcji kawy i herbaty oraz 50 funtów chleba 

dziennie. 

Pierwszą partię ochotników liczącą 180 osób żegnano 

bardzo uroczyście w samym mieście, jak i na stacji przy 

bardzo licznym udziale miejscowej i okolicznej ludności. 

Wygłoszono bardzo serdeczne przemówienia; entuzjazm 

i wzruszenie opanował tłum. Ochotników podejmowano 

śniadaniem i obiadem, każdemu wręczono upominek. 

Każda następna partia ochotników z roczników 1902 i 

1895 była odprowadzana na stację kolejową z orkiestrą 

oraz sztandarami. Również owacyjnie żegnano ochotniczy 

hufiec jazdy, składający się z 50 ludzi, który wszedł w skład 

203. ochotniczego pułku ułanów**. 

Ochotnikom w miarę potrzeby rozdawano buty, bieliznę, 

ubrania, plecaki, na co głównie zużyty został (poza 

ofiarami) fundusz Komitetu, do czasy wyjazdu żywiono 

ich w miejscowej gospodzie żołnierskiej oraz herbaciarni 

na stacji kolejowej. 

Komitet powiatowy był w ciągłym kontakcie i roztaczał 

opiekę nad 203 pułkiem ułanów, w skład którego wszedł 

pluton ochotniczy jazdy z Sieradza, oraz nad 29 p. Strzelców 

Kaniowskich w Kaliszu, którego 3-cia kompania w swoim 

czasie stanowiła garnizon Sieradza. 

Pluton ochotniczy jazdy księcia Józefa Poniatowskiego 

otrzymał: gotówką 804500 marek na kupno koni i 

ekwipunek, poza tym 4 konie z Sejmiku Powiatowego, 4 

konie z uprzężą i 2 wozy wartości 110000 mk. Kantynie 

tegoż pułku na froncie ofiarowano 30000 mk. i 3000 

papierosów, 23 koszule, 23 pary kalesonów, 41 par onuc, 

41 ręczników i 41 bandaży. 

Dla 29 p. Strzelców Kaniowskich posłano na front 

100 koszul, 100 par kalesonów, 100 ręczników, 400 par 

onuc, 50 chustek i 550 paczek. Dla ochotników z Sieradza 

wydano 84 koszule, 98 par kalesonów, chustek i onuc 15 

par. Najzdolniejszym rekrutom wydano 11 koszul i 11 par 

kalesonów. Poza tym Związek Ziemian za pośrednictwem 

Komitetu ofiarował mk. 120000 dla plutonu ochotniczego 

4 pułku artylerii na zakup koni. 

W Zduńskiej Woli założono szpital dla żołnierzy na 

60 łóżek dla lżej rannych i rekonwalescentów. Całkowite 

koszta urządzenia szpitala oraz prowadzenia jego poniósł 

Komitet powiatowy. Szpital funkcjonował od 15 IX 1920 

i zwykle był całkowicie zapełniony chorymi przysłanymi 

z Mińskiego szpitala z Łodzi. Dni szpitalnych było 6916. 

Koszt utworzenia szpitala wynosił 120.000 marek. prócz 

ofiar. Na utrzymanie szpitala Komitet Powiatowy wydał 

258.862 mk.f.28, reszta wydatków w sumie 317500 marek 

pokryta była przez Komitet Zduńskowolski. Komitet 

Wieluński ofiarował na szpital w Zd.Woli 150.000 marek. 

Poza pieniędzmi Komitet powiatowy wydał dla szpitala 

w Zd.Woli 100 korcy żyta na chleb, 120 cetnarów kartofli 

oraz poduszki, kołdry, sienniki itd. 

Na stacji kolejowej został urządzony punkt sanitarny, 

zaopatrzony w lekarstwa i opatrunki, w którym 

wykwalifikowane sanitariuszki udzielały w razie potrzeby 

pomocy żołnierzom i wykonywały mniejsze opatrunki. 

Do Okręgowej Składnicy Sanitarnej w Łodzi wysłano 150 

poduszek. 

Sekcja Ewakuacyjna zapisała w swych księgach 450 

uchodźców, którzy rozlokowani zostali w Sieradzu i 

powiecie sieradzkim. W Sieradzu ulokowano Urzędy 

Starostwa Równieńskiego i Sarneńskiego oraz Instytut 


Nauczycielski z Białegostoku w liczbie 284 osób, pozostali 

uchodźcy mieszkali w obrębie powiatu. 

Okoliczne gminy i dwory zaofiarowały miejsc na 5675 

osób. Otwarta kuchnia dla uchodźców wydała śniadań i 

obiadów po 1167, kolacji 941. Ogólny wydatek na kuchnię 

wyniósł, nie licząc darów, ofiarowanych przez Komitet w 

naturze, zaledwie 7602 marek. Komitet powiatowy wydał 

na potrzeby ewakuowanych 8 cetnarów mąki żytniej. 

Straż Obywatelska rozpoczęła swą działalność 22 

VII 1920r. i liczyła na całym terenie powiatu w chwili 

rozwiązania 1331 członków, przy czym w samym Sieradzu 

było 200 członków. Komendantem powiatowym był p. 

Stefan Walewski zastępcą Bronisław Piotrowski. Straż 

Obywatelska dzieliła się na 6 sekcji (5 posterunkowych 

i jedna wywiadowcza). Straż Obywatelska pełniła 

warty przy udziale skautów i miejscowych obywateli na 

stacji kolejowej, na szosach, w monopolu wódczanym i 

rektyfikacji spirytusu oraz w lokalu Komendy S.O., a do 

dnia 30 września ochraniała most kolejowy na rzece Warcie. 

Biorąc pod uwagę, iż w najkrytyczniejszym momencie 

strategiczna linia Warszawa - Kalisz była jedynym 

łącznikiem z Zachodem, przyznać należy, że obowiązek 

Straży Obyw. ochraniania mostu kolejowego na Warcie był 

nadzwyczaj odpowiedzialnym. Straż Obywatelska została 

rozwiązana 1 X 1920 r. 

Wyniki ofiarności. Komitet Sieradzki zebrał w czasie 

swej działalności: 

a). żywność: żyta 74383 kg, pszenicy 263 kg, jęczmienia 

2073 kg, kartofli 19800 kg, fasoli 427 kg, mąki żytniej 

10336½ kg, mąki pszennej 395 kg kaszy jęczmiennej 1576 

kg, chleba 7437 kg, jaj 14951 sztuk, herbaty 18 kg, kawy 

5,60 kg, masła 26 kg, bułek 6 kg, cukru 20 kg, wędlin 18 kg, 

jabłek 240 kg, włoszczyzny 5 kg, mleka 1379 litrów, kapusty 

93 główki. Oprócz tego ofiarowano 11296 papierosów i 

tytoniu 13½ kg, oraz 6 kur. Odzieży: płótna 849 m i różnych 

materiałów w 650 m, lnu 48 kg, koszul 950, kalesonów 

391 par, ręczników 241 sztuk, chustek do nosa 95 szt., 

fartuchów sanitarnych 8 szt. Pościeli: poduszek rozmaitej 

wielkości 340 szt., jaśków 14 szt., prześcieradeł 220 szt., 

sienników 51 szt., 

poszewek 238 szt., 

wsypek na poduszki 

40 szt., na pierzynki 

20 szt., kołder 86 

szt., materac 1. 

Naczyń: niezbędne 

urządzenie kuchni 

dla uchodźców, 

punktu sanitarnego 

i herbaciarni na 

stacji kolejowej 

w Sieradzu jak 

również i gospody 

żołnierskiej oraz 

szpitala w Zd. Woli. 

Narzędzi i metali: 

pika 1, pałaszy 8, 

szpadli dużych 16, 

szpadli saperskich 

50, toporów 8, 

motyk 12, młot 

1, mundsztuk 1, 

mosiądzu, miedzi, 

cyny, ołowiu 

2184 kg, szmelcu 

żelaznego 512kg 

Kapliczka z Żernik postawiona przez pana Wolskiego. 

fot. Stanisław Serwata 

Wagon żyta wagi 10059 kg w dniu 7 X 1920r. został 

przesłany do O.K.W.O.P. w Warszawie. 

b). kosztowności i waluta obca: złotych obrączek 374, 

9

10 

pierścionków 259, kolczyków 170, zegarków 10, łańcuszków 

i łańcuchów 12, broszek 17, innych drobiazgów 75; rubli na 

sumę 260 rb. 50 kop., marek 30. Ogólna waga złota 4036 

gr.; w srebrze: obrączek 273, pierścionków 193, kolczyków 

163 i inne przedmioty. Ogólna waga srebra 48705 gr.; monet 

srebrnych: rubli, marek i koron ogólnej wagi 28810 gr., monet 

numizmatycznych 1840 gr.; bilonu srebrnego 26690 gr., 

pieniędzy miedzianych 194 kg. 

Z tej ilości Komitet Zduńskowolski 3 VIII przesłał przez 

delegata do Skarbu Narodowego w Warszawie: złota w 

obrączkach, pierścionkach i innych przedmiotach 856 gr., 

srebra w monetach rublowych i markowych 8000 gr., bilonie 

rosyjskim 8000 gr., srebra w rozmaitych przedmiotach 3600 gr. 

Resztę kosztowności i waluty obcej przekazano O.K.W.O.P. w 

Warszawie. 

c). pieniądze: marek 5.642.167 f. 87. Sprawozdanie kasowe 

wykazuje następujące cyfry: 

Wpływy: ofiary na Obronę Państwa 3.266.264. mk. f. 59, 

ofiary na plebiscyt górnośląski. 1.962.160 mk f.46, ofiary na 

Powstańców. 413.692 mk. Ogółem wpływy marek 5.642.117 

fenigów 46. 

Wydatki: O.K.W.O.P. w Warszawie na akcję Obrony Państwa 

835.995 mk, pluton ochotniczy im. ks. Józefa Poniatowskiego 

804.500 mk, kupno koni dla ochotniczego 4-go pułku artylerii 

120.000 mk., utrzymanie szpitala w Zd.Woli 258.862 mk.,f. 

28., Straż Obywatelska 90.000 mk., Czerwony Krzyż 40.000 

mk., kantyna 203 pułku ułanów 30.000 mk., kasyno oficerskie 

203 pułku ułanów 20.000 mk., zapomogi dla rezerwistek 

29.325 mk., na potrzeby lokalne Komitetu w Zd. Woli 204.760 

mk., wyjazd emigrantów na plebiscyt 14.950 mk. Centr. Kom. 

Plebiscytową na ręce Marszałka Trąmpczyńskiego 1.000.000 

mk., Komitetowi Plebiscytowemu w Warszawie 100.000 mk.. 

O.K.W.O.P w Warszawie na plebiscyt 50.000 mk., przesłane 

na rzecz plebiscytu przez Związek Ziemian 279.890 mk., 

Komitetowi Zjednoczenia Górnego Śląska z Rzeczpospolitą 

Polskją 42.000 mk. przesłane na cele plebiscytowe przez 

Komitet w Zd.Woli 273.489 mk., kupno bydła dla powstańców 

380.000 mk., O.K.W.O.P. w Warszawie na obronę Państwa, 

powstańców Górnośląskich oraz na miejscowe cele społeczne 

marek 1.068.346 f. 18. Ogółem wydatki marek 5.642.117 

fen.46. 

Komitet Plebiscytowy, zorganizowany w dniu 22 XII 1920r. 

przy O.K.O.P. na powiat sieradzki, zebrał drogą dobrowolnych 

ofiar z pow. sieradzkiego na plebiscyt górnośląski szereg kwot 

zamieszczonych w sprawozdaniu kasowym. 

Komitet Pomocy Powstańcom Górnośląskim. 5 V 1921r. 

powołano przy O.K.O.P. w Sieradzu do życia Komitet pomocy 

powstańcom Górnośląskim. Komitet ten wyłonił Sekcję 

Propagandy oraz Finansową. Urządzono w obrębie powiatu ok. 

20 wieców. Sejmik Powiatowy udzielił Komitetowi subsydium 

w ilości 50.000 mk. oraz powziął uchwałę upoważniającą do 

zbierania 1 funta żyta lub jęczmienia, ewentualnie 5 funtów 

kartofli z morgi z ziemi ornej. Ogółem zebrano 413.692 marek. 

Zbiórka produktów żywnościowych ze względu na przednówek 

dała zaledwie 100 cetnarów. 

14 V 1821r. z zapasów zeszłorocznych O.K.O.P. wysłano 

1 wagon mąki żytniej (100 ctr.). 1 VI 1921r. wysłano 1 wagon 

żywego bydła ogólnej wagi 3.830 kg Obie przesyłki wysłano 

na adres delegatki O.K.W.O.P. w Warszawie Zofii Cichockiej 

w Sosnowcu. Na prośbę burmistrza Praszki wysłano ok. 

100 ctr. produktów żywnościowych dla znajdujących się tam 

uchodźców z Górnego Śląska (mąki, kaszy, kartofli itp.). 

Wobec kupna bydła za gotówkę (ok. 380.000 mk.), w kasie 

pozostało mk. 54.332. Po wypłaceniu należności pozostała 

gotówka została wysłana do O.K.W.O.P. w Warszawie. 

(wg: „Obrona państwa w 1920r. Księga sprawozdawczo 

pamiątkowa Generalnego Inspektoratu Armii Ochotniczej i 

Obywatelskich Komitetów Obrony Państwa”, Warszawa 1923 

r., str. 338-344.) 


*Por. Antoni Komar pojawił się w Sieradzu 10 VII 1920r. 

z pełnomocnictwem gen. broni Józefa Hallera – Generalnego 

Inspektora Armii Ochotniczej i członka Rady Obrony Państwa. 

Zadaniem por. Komara było zorganizowanie oddziału konnego 

przeznaczonego do walki z bolszewikami, których główną 

siłą były dwie armie konne: Budionnego na południu i Gaj 

Chana (Haika Bżyszkiana ) na północy. Oddział sieradzki 

miał być samodzielną jednostką kawalerii imienia ks. Józefa 

Poniatowskiego, jednakże pod warunkiem zmobilizowania 60 

jeźdźców. Wobec rozwoju niepomyślnych wydarzeń na froncie 

por. Komar otrzymał rozkaz już w dniu 3 sierpnia dołączenia 

formującego się oddziału do organizującego się w Kaliszu od 

27 lipca (!) pod dowództwem rotmistrza Adama Zakrzewskiego 

203 ochotniczego pułku ułanów. Oddział sieradzki liczył w tym 

czasie tylko 33 jeźdźców. Byli w nim ochotnicy w różnym wieku 

nie podlegający obowiązkowi służby wojskowej z Sieradza 

i z najbliższych okolic. Oto niektóre nazwiska: Stanisław 

Wolski, Wolak, Gutowski z Wolenia, Forusiński, Pertkiewicz, 

Siądalski, Arnold Orzechowski, Kosowski, Zwierzyński, 

Rakowiecki,Arnold Orzechowski, chory na grużlicę student 

Cybulski... Oddział był wyposażony w konie i rynsztunek 

sumptem własnym oraz dzięki staraniom pełnomocnika Komitetu 

Obrony Kraju. Wg por. Komara Komitet Obywatelski darował 

oddziałowi 17 koni, a kilku ochotnikom zapewnił pożyczkę 

na ich zakup. Miejscowa Centrala Handlowa podarowała 4 

konie, 2 wozy i powóz. Jazdy i podstawowych chwytów lancą 

nauczał pdch. Trepka. Ćwiczenia oddziału odbywały się na placu 

obok cerkwi (dziś Skwer Kościuszki). Po południu 3 sierpnia, 

zaledwie po dwóch tygodniach ćwiczeń, ks. Wł. Mikołajewski 

błogosławił ułanów, a sieradzanie ich żegnali. Oddział już 

w składzie 203 p. ułanów jako pluton szwadronu karabinów 

maszynowych pod dowództwem por. Antoniego Komara w dniu 

5 sierpnia został załadowany do pociągu w Kaliszu i pojechał 

na front. Dopiero podczas przejazdu przez Łódź pułk otrzymał 

lance, szable i karabinki angielskie, jeszcze zakonserwowane. 

W czasie jazdy instruowano ułanów, jak się z nimi obchodzić. 

Pułk pod dowództwem mjr. Zygmunta Podchorskiego - „Zazy”, 

słynnego żołnierza, później generała, wszedł w styczność z 

nieprzyjacielem pod Ciechanowem... 

Wiadomo, że po zawieszeniu broni po 19 października por. 

Antoni Komar poprosił o urlop i wrócił do Sieradza. Nie udało 

się odtworzyć jego dalszych jego losów. 

**Historię walk tego pułku w 1920 r. i jego dalsze dzieje: 

przekształcenie w 27 Pułk Ułanów stacjonujący w Nieświeżu 

opisałem w art. pt. „203 Ochotniczy Pułk Ułanów w walce z 

bolszewikami”, „Na sieradzkich szlakach”, nr 3/59/2000/XV, 

s.5-10, (4 plany, liczne fotografie.) 

LITERATURA: 

1. Komar A., Ułani Ziemi Sieradzkiej, [w:] „Ziemia 

Sieradzka” nr 9,10 i 11/1921r. oraz przedruk [w:] „Na 

sieradzkich szlakach”, nr 3-4/2002, 

2. Latosiński J. ( w opr. A.Tomaszewicza), Uczniowie 

bronią Polski w 1920 r. - pamiętnik, [w:] „Nss” 4/1988, 

3. Majdański J., Pomoc mieszkańców Sieradzkiego dla 

rodaków z Górnego Śląska, [w:] „Nss” nr 4/2000,` 

4. Ruszkowski A., Harcerstwo sieradzkie w służbie 

niepodległej Polski, [w:] „Nss” nr 4/1988, 

5. Ruszkowski A., Płk Józef Spychalski, [w:] „Nss”, nr 

4/1988, 

6. Tomaszewicz A., Działalność Obwodu sieradzkiego 

POW w czasie I wojny światowej, [w:] „Nss” 4/1988, 

7. Tomaszewicz A., Pomnik poległych przy rozbrajaniu 

Niemców w Sieradzu, [w:] „Nss”nr4/1992, 

8. Tomaszewicz A., Sieradzanie w bitwie warszawskiej, 

[w: „Nss” nr 3/2000 

Poniżej:

Odezwa Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego 

wzywająca do wstępowania do armii polskiej z 3 VII 

1920 r. 

OBYWATELE RZECZPOSPOLITEJ 

OJCZYZNA W POTRZEBIE: 

Wrogowie otaczający nas zewsząd skupili wszystkie siły, 

by zniszczyć wywalczoną krwią i trudem żołnierza polskiego 

niepodległość naszą. Zastępy najeźdźców ciągnąca aż z głębi 

Azji, usiłują złamać bohaterskie wojska nasze, by runąć na Polskę, 

stratować nasze niwy, spalić wsie i miasta i na cmentarzysku 

polskiem rozpocząć swoje straszne panowanie. 

Jak jednolity, niewzruszony mur stanąć musimy do oporu. O 

pierś całego narodu rozbić się ma nawała bolszewizmu. Jedność, 

zgoda i wytężona praca niech skupi za nim cały naród, każdej 

chwili gotowy przyjść mu z pomocą. 

Chwila taka nadeszła. 

Wzywamy tedy wszystkich, zdolnych do noszenia broni, by 

Po ukazaniu się ostatniego nr „Nss” z art. o bombardowaniu 

Sieradza przez Rosjan w dn. 20 I 1945r. i po jego 

promocji w lokalnych mediach skontaktowało się ze mną 

szereg osób. Pytano o nazwiska zabitych osób z ich rodzin. 

W zasadzie podane w artykule fakty odpowiadały prawdzie. 

Wyjątkiem była sprawa ofiar z Chojnego. Wymieniłem 

pod poz. 82 jedną ofiarę bombardowania z tej miejscowości, 

którą była Maria Królikowska, lat 27 (nie 28). 

Wiadomości o niej uzyskałem od p. Janiny Świniarskiej. 

Okazało się jednak, że z rodziny Królikowskich zginął także 

Stanisław Królikowski, lat 26, a brat męża Marii Teofil 

w wyniku ran stracił nogę. Ponadto zginęła 8 lub 10-letnia 

córka Karbowiaków, którzy byli przesiedleni do Chojnego 

z okolic Burzenina lub Złoczewa, a po wojnie wrócili 

w rodzinne strony. Jeśli chodzi o rannych, to oprócz wymienionych: 

Teofila Królikowskiego, lat 47 (męża zabitej 

Marii) i jego synów: Leszka, lat 8 (a nie 18) i Krzysztofa 

Królikowskiego lat 7, a nie 17 (błędnie zapisano daty ich 

urodzin w księdze szpitalnej) rannym był jeszcze Stanisław 

Gotkiewicz, lat 21. 

Informacje o ofiarach bombardowania w Chojnem przekazał 

mi p. Stanisław Kałuziak z Chojnego, miejscowy re- 

Jan Matusiak w bibliotece. 

fot. arch. Biblioteki Powszechnej 

W maju 2007 

roku odwiedziłem 

pana Jana Matusiaka, 

aby porozmawiać 

z Nim o okupacji w 

Sieradzu, w czasie 

ostatniej wojny. Jak 

zapamiętał ją pan Jan, 

kilkunastoletni wówczas 

chłopak. W tej 

opowieści doszliśmy 

także i do pamiętnej 

soboty, 20 stycznia 1945 

roku. Ponieważ rozmowę naszą nagrywałem, postanowiłem ten 

jej fragment odtworzyć dla czytelników. Zwłaszcza, że niektórzy 

przeżywali tamto wydarzenie podczas ostatniej, uroczystej Mszy 

św. w intencji zabitych, która została odprawiona w sieradzkiej 

kolegiacie, w niedzielę, 20 stycznia 2008 roku. 


dobrowolnie zaciągali się w szeregi armii, stwierdzając, iż za Ojczyznę 

każdy w Polsce z własnej woli gotów złożyć krew i życie. 

Niech śpieszą wszyscy: i ci, młodość i siłę czujący, w żyłach, co 

żelazem odpierać będą najazd wroga, i ci, którzy stanąć mogą do pracy 

w instytucjach wojskowych, by zwolnić z nich i zastąpić tych, co na 

froncie przydatnymi być mogą. Niech na wołanie Polski nie zabraknie 

żadnej z jej wiernych i prawych synów, co wzorem ojców i dziadów 

pokosem położą wroga u stóp Rzeczpospolitej. 

Wszystko dla zwycięstwa! Do broni! 

W imieniu Rady Obrony Państwa 

J.Piłsudski 

Naczelnik Państwa i Naczelny Wódz. 

UZUPEŁNIENIE do art: 

Sowiecki nalot na Sieradz 20 

stycznia 1945r. 

Jerzy Kowalski 

gionalista oraz Krzysztof Królikowski. Potwierdziła je również 

Władysława Witkowska z Chojnego. W tydzień po bombardowaniu, 

zmarła z ran w sieradzkim szpitalu również Florentyna 

Zientalska, lat 39, o czym poinformowała mnie jej córka Mirosława 

Sławińska ze Zduńskiej Woli. 

Wszystkim informatorom dziękuję za możliwość uzupełnienia 

listy ofiar. 

O 20 stycznia 1945 roku rozmowa 

z panem Janem 

Matusiakiem.. 


Jerzy Kowalski (JK): Panie Janku, pamięta pan dzień 20 

stycznia 1945 roku? 

Jan Matusiak (JM): Tak, jakby to było wczoraj! Był pogodny 

poranek, godzina między dziewiątą a dziesiątą. Znalazłem się 

na ulicy POW ze starszą siostrą Marią. W czasie okupacji to 

HISTORIA 

HISTORIA 

11

12 

była Bahnhofsstraße. Poszliśmy do młyna „Renoma”, bo dowiedzieliśmy 

się, że tam można dostać mąkę, a nie jedliśmy od 

kilkunastu dni chleba. Poszliśmy, ale niestety, już było za późno, 

bo wszystko rozebrali. Idąc przez miasto ulicą Kolegiacką, 

przez Rynek, Kościuszki i właśnie POW, zastaliśmy wszystkie 

ulice i place zastawione wozami, i konnymi i samochodami, pełne 

Niemców, cywilnych i wojskowych. 

JK: Tak? Byli Niemcy w Sieradzu jeszcze dwudziestego 

stycznia? 

JM: Rano: godzina dziewiąta – dziesiąta. Trudno było przejść, 

nawet na chodnikach stały wozy. Taka sama sytuacja była i na 

ulicy Sienkiewicza i na Złoczewskiej (Breslauerstraße, a przed 

wojną ulica Legionów). I proszę pana, gdy byliśmy tam na terenie 

młyna Niemcy zaczęli strzelać i zaczęły wyć syreny. No więc 

z siostrą uciekliśmy w ogród i znaleźliśmy się w tym miejscu 

gdzie teraz jest wiadukt, obok wiaduktu, gdzie Pachulski ma 

dom. Doszedł do nas znajomy kolega Władek Górski i ukryliśmy 

się w takich okopach. Niemal w każdym ogródku musiały 

być okopy. Nad naszymi głowami latały trzy myśliwce rosyjskie. 

Trzy! Nie dwa! Jak niektórzy mówią. Trzy! 

JK: Tylko trzy? Na pewno trzy? 

JM: Trzy. Na pewno trzy! Do tych samolotów zaczęli Niemcy 

strzelać z wszelkiej broni, nawet z karabinów zwykłych. Karabiny 

maszynowe i działa przeciwlotnicze. No, był huk ogromny. 

I to wszystko się działo nad naszymi głowami bo to było niedaleko 

dworca. A na dworcu pełno było wagonów i Niemców. 

Samoloty przyleciały po prostu, żeby to sfotografować. Tak. I 

niestety jeden samolot został strącony. To widzieliśmy! Dym, 

błysk i to jak wyskoczył pilot na spadochronie na Olendry i na 

most żelazny. 

JK: Kolejowy, znaczy? 

JM: Kolejowy. Mówiło się żelazny. I proszę pana, dwa które 

zostały, odleciały na wschód. Na pewno miały pełną dokumentację: 

Niemców było pełno! Proszę pana, gdzieś godzina dwunasta 

– pierwsza, Niemców w Sieradzu nie było. Pustki były. 

JK: Zdążyli już uciec? 

JM: Zdążyli uciec. Tak. Ja miałem dopiero szesnaście lat z okładem, 

szesnaście lat i trzy miesiące. Myśmy z siostrą byli przestraszeni. 

Bo to po raz pierwszy coś takiego się przeżyło. (…). 

Koło pierwszej Niemców nie było, uciekli! W tym samym dniu 

proszę pana, gdzieś koło piętnastej usłyszeliśmy warczenie. Wybiegliśmy 

z domu. Ja mieszkałem na Kolegiackiej 15, pomiędzy 

farą a remizą. I zaraz pierwsza eskadra zrzucała bomby. Jedna 

upadła przy Podrzeczu, tu gdzie obecnie jest trafo, przy straży. 

Był taki silny wybuch, że mnie przewróciło na podwórku, a to 

było – ja wiem? – jakieś 150 metrów. Drzwi do mieszkania się 

otworzyły i zatrzasnęły. Tych samolotów leciało sporo, trudno 

było policzyć. I na tym to się skończyło. 

JK: Długo trwało to bombardowanie? 

JM: Bo ja wiem? Z pięć minut może. No tak szybko. 

JK: Czyli tak przeleciały? 

JM: Przeleciały, tak, nie skręcały, tylko przeleciały. Fala za 

falą. Tak. Dlaczego bomba wybuchła w Rynku, dlaczego bomby 

wybuchły na Pradze? Tam Niemców nie było! Ale sieradzanie, 

słysząc i widząc samoloty ze wschodu, z radości wychodzili, 

chcieli witać. A skąd lotnik z daleka wie, że to Polacy? Czyli, że 

to Niemcy. I stąd dużo ofiar było właśnie w tej dzielnicy. Jedna 

bomba uderzyła blisko klasztoru. Ba! Jedna bomba to uderzyła 

nawet w podwórko czy w ogród rodziców żony. I ta bomba 

prawdopodobnie jeszcze jest! 

JK: A jak się rodzice żony nazywali? 

JM: Fałowiczowie. Fałowiczowie, Szewska 5. Tam, gdzie Kikowski 

mieszka, wybudował nowy dom. I proszę pana, tak samo 


upadła bomba na gimnazjum i na budynek przy Rycerskiej. 

Zresztą, mam zdjęcie tego rozwalonego domu. Tu gdzie jest 

gimnazjum numer dwa. Tam była duża kamienica. Ja pamiętam, 

proszę pana, te szczegóły i z tego względu, że zaraz 

po bombardowaniu była panika wśród sieradzan. Sieradzanie 

zaczęli się chować po piwnicach. I my też. Cały 

dom, cała kamienica, wszyscy mieszkańcy. Polacy, prawda. 

Bo tam mieszkali i Niemcy. W zasadzie jeden, nie, dwóch 

Niemców mieszkało. Skryliśmy się w piwnicy na plebanii. 

Przeszliśmy przez płot. A tam mieszkał landrat , niemiecki 

starosta. 

JK: Na plebanii? 

JM: Na plebanii. I proszę pana, dlaczego tam. Bo w tej oficynie, 

gdzie ja mieszkałem, na pierwszym piętrze mieszkał 

taki Józef Olbiński, jeśli się nie mylę. Chyba nie. On był 

woźnym w niemieckim starostwie. Nie wiem czy on się kontaktował 

z tym niemieckim landratem czy nie, i tam wszyscy 

mieszkańcy, wszyscy lokatorzy i my, byli przez dwa dni, do 

dwudziestego trzeciego. Miedzy innymi była rodzina doktora 

Zaleskiego, tego słynnego lekarza, Marka. Była żona, 

była ich wychowanka Hania Zakrzewska no i obsługa, matka 

i dwie córki. Proszę pana, również z nami był woźny 

doktora Franciszek Bednarek. Jemu zginęła żona na ulicy 

Sukienniczej, proszę pana. I on nas prosił, znaczy prosił 

ojca, bo nie miał siły, był tak załamany, żebyśmy tą żonę 

zawieźli na cmentarz. Wywieźliśmy dwudziestego pierwszego, 

z ojcem, na dwukołowym wózku. Przejeżdżaliśmy 

ulica Kolegiacką, nikogo żeśmy nie zastali. Tylko pełno 

było szkła po tym bombardowaniu. Wszystkie domy jeszcze 

stały, mówię: wszystkie domy jeszcze stały, bo za chwilę 

powiem, dlaczego ja to zapamiętałem. Tym wózkiem pojechaliśmy 

na cmentarz. Kościółek był otwarty. W kościółku 

było kilka trumien. Nawet nie postawiliśmy na ławie już na 

podłodze, bo nie było miejsca. To było dwudziestego pierwszego 

gdzieś do południa. 

JK: Czyli następnego dnia? 

JM: Następnego dnia. I w ogrodzie naszej nieruchomości, 

proszę pana, stała trumna jednej dziewczyny, mojej rówieśniczki 

Marii Nurek, która zginęła właśnie w tym domu 

przy ulicy Rycerskiej. 

JK: Razem ze Stodulskim? 

JM: No tak! I proszę pana chcieliśmy pomóc matce, bo 

matka była z córkami, bo ojciec zginął w obozie, i proszę 

pana – on był krawcem, mieszkali na ulicy Warszawskiej 

3, bardzo dobry fachowiec, porządny człowiek. I w tej piwnicy 

również była właśnie Nurkowa, matka i jeszcze dwie 

córki: Cecylia i Basia. I mówiliśmy tej pani Nurkowej, że 

my ją zawieziemy. Ojciec był odważny. Ale ona nie chciała 

odejść od trumny. Więc ta trumna była gdzieś do dwudziestego 

czwartego nawet, za krzakiem stała. Pamiętam to do 

dzisiaj. 

JK: Ale to mróz musiał być?... 

JM: Był mróz, naturalnie. Był mróz i był śnieg. 

Sieradz, styczeń 2008 r.

Złoczew po raz pierwszy pojawił się w źródłach pisanych 

w 1496 r. jako wieś szlachecka, lecz wzrost jego 

znaczenia wiązać należy dopiero z przełomem XVI i XVII 

wieku, kiedy to w jego posiadanie wszedł przyszły miecznik 

kaliski Andrzej Ruszkowski herbu Pobóg († 1619). Ten 

po powrocie z Rzymu w 1600 r. postanowił ufundować w 

Złoczewie pierwszą budowlę sakralną. Był nią kościół pod 

wezwaniem św. Andrzeja, którego erekcja odbyła się najprawdopodobniej 

w 1601 r., a kamień węgielny pod nowe 

założenie poświęcił arcybiskup Stanisław Karnkowski. 

Sama budowa kościoła przeciągnęła się i w międzyczasie 

w Złoczewie stanął unikalny architektonicznie - na skalę 

polską - kościół pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej 

Marii Panny i związany z nim klasztor (wzniesione przez 

muratora Jerzego Hoffmana), do którego w 1611 roku przybyli 

bernardyni. Staraniem A. Ruszkowskiego 14 grudnia 

1605 r. Złoczew otrzymał od Zygmunta III Wazy prawa 

miejskie. Od tego momentu stał się on więc naturalnym 

centrum klucza majątkowego Ruszkowskich, którzy wcześniej 

związani byli z położnym 

bliżej Sieradza Ruszkowem, 

gdzie dysponowali otoczonym 

przekopem dworem. Należał do 

nich również dwór w pobliskim 

Barczewie obwarowany parkanem 

z basztami. 

Trudno ustalić, kiedy podjęto 

pracę nad budową siedziby w 

Złoczewie i kiedy została ona 

ukończona. Stało się to zapewne 

mniej więcej w tym samym 

okresie, w którym ukończone 

zostały obydwie świątynie, czyli 

w latach 1607-1619. 

Do 2005 roku, kiedy to roz- 

Mury dworu Ruszkowskich 

fot. Artur Ginter 

poczęły się prace archeologiczne 

w pałacu powiązane z jego 

gruntowną renowacją, panowa- 

ło przekonanie, iż w swej obecnej postaci pamięta on nie 

czasy Andrzeja Ruszkowskiego, lecz powstał w wyniku 

gruntownej przebudowy jego siedziby dokonanej niedługo 

po „potopie” szwedzkim. Rzeczywistość okazała się zgoła 

inna, a dzisiejszy pałac zgodnie z ostatnimi ustaleniami powstał 

dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku. 

Andrzej Ruszkowski faktycznie zbudował pałac w Złoczewie, 

jednak dzisiaj efekty jego inwestycji spoczywają w 

dużej mierze pod ziemią, co udało się potwierdzić i zweryfikować 

metodami archeologicznymi. Pomimo stosunkowo 

szeroko zakrojonych badań terenowych bardzo trudno jest 

powiedzieć, jak dokładnie wyglądała XVII-wieczna siedziba 

Ruszkowskich. Wynika to przede wszystkim z ograniczonych 

możliwości eksploracji wewnątrz i na zewnątrz 

pałacu, których zakres w dużej mierze uwarunkowany 

był trwającymi tu pracami remontowo-budowlanymi oraz 

konserwatorskimi. 

Ponadto stan zachowania 

fundamentów 

najstarszego założenia 

był nie najlepszy, 

gdyż w trakcie 

budowy nowego pałacu 

zostały one częściowo 

rozebrane w 

Schody starego pałacu Ruszkowskich 


celu pozyskania surowca 

i ograniczenia 

kosztów inwestycji. Z 

dużą dozą prawdopodobieństwa można jednak powiedzieć, 

iż zrekonstruowany na planie budynek mieści się wśród realizowanych 

w tym czasie rozwiązań. 


Dzieje pałacu w Złoczewie. 

Elewacja południowa pałacu w Złoczewie. 


Artur Ginter 

Ostatecznie stwierdzono, iż początki okupacji osadniczej 

terenu zespołu dworsko-parkowego nie wychodzą poza XVII 

wiek. Wtedy też wzniesiono tu murowany dwór, który w toku 

późniejszych przebudów i modernizacji przekształcił się w 

aktualnie funkcjonujące założenie. Przemiany te były na tyle 

znaczące, iż pierwotny obiekt tylko w nieznacznym stopniu 

wywarł wpływ na bryłę i rzut obecnego budynku. 

Najstarszy dwór znany jest nam zasadniczo tylko z pozostałości 

jego fundamentów. Niewielkie partie ścian naziemnych, 

sięgające miejscami poziomu piętra zachowały się jedynie w 

północno wschodniej części dzisiejszego pałacu. Był to budynek 

tynkowany, niepodpiwniczony, piętrowy, o planie niesymetrycznym, 

z przypuszczalnie siedmioma lokalnościami w 

przyziemiu. Opisy z 1659 i 1669 r. świadczą, iż pomieszczenia 

te przykrywały sklepienia. W znacznym stopniu różniły się one 

wielkością, różna też była zapewne ich funkcja. Badania nie 

dostarczyły jednak praktycznie żadnych informacji na ten temat, 

a jedyną wskazówką jest brak otworów okiennych w najstarszej 

partii murów parteru. Sugeruje to gospodarcze funkcje 

przyziemia, a zarazem tradycyjne – wywodzące się jeszcze ze 

średniowiecza – rozwiązanie z piano nobile umiejscowionym 

na piętrze. Na taką sytuację wskazują również XVII wieczne 

inwentarze. Wspominają one, iż właśnie tam mieściła się izba 

…wielka, w której okna wielkie (…) siedem… [oraz] …drugie 

okna powyżej mniejsze (…) także siedem… Podkreślona w 

opisie wielkość okien, a zwłaszcza ich prawdopodobna dwupoziomowość 

zdaje się odpowiadać sytuacji zaobserwowanej w 

pomieszczeniu obecnie mieszczącym klatkę schodową. Pozwala 

to na wysunięcie sugestii, iż właśnie tam, tj. we wschodniej 

części dworu – nad dwoma pomieszczeniami przyziemia – mieściło 

się jego najbardziej reprezentacyjne pomieszczenie. 

W trakcie badań oprócz kilku wspomnianych pomieszczeń 

pałacowych odkryto pozostałości łączących je otworów 

drzwiowych, a w nich progi, po których – jak świadczy ich 

silne zużycie – bez wątpienia chodzili mieszkańcy pałacu. Nie 

pozostawili oni jednak po sobie wielu przedmiotów codziennego 

użytku. W efekcie badań pozyskano zaledwie kilkadziesiąt 

fragmentów używanych w tamtym okresie naczyń glinianych 

(w tym talerzy) oraz kafli piecowych. Tak niewielki zbiór zabytków 

jest także wynikiem późniejszych prac ziemnych w obrębie 

budynku. 

ZABYTKI 

13

14 

W sąsiedztwie dworu nie natrafiono na żadne pozostałości 

sugerujące istnienie umocnień, co pozwala wykluczyć go z listy 

budowli obronnych. Bardzo możliwe jednak, iż zbliżone do 

kwadratu pomieszczenie o solidnych, grubych fundamentach, 

znajdujące się przy południowej elewacji było pierwotnie wieżą, 

która zapewne w niewielkim – a nawet wręcz symbolicznym 

– stopniu 

podnosiła walory 

obronne 

obiektu. 

P i e r w o t n y 

dwór został 

w większości 

rozebrany w 

związku z podjęciem 

budowy 

kolejnego pałacu, 

a materiał 

r o z b i ó r k o w y 

Profil archeologiczny z wnętrza pałacu. 


– jak już wspomniano 

– posłużył 

do wzniesie- 

nia nowych murów. W nowo powstałym budynku wykorzystano 

jednak część starych fundamentów, a w narożniku północno 

wschodnim również nieco ścian naziemnych. Powstały wówczas 

obiekt był większy od pierwotnego, a jego plan i bryła nie 

różniły się zasadniczo od zachowanych do dnia dzisiejszego. 

Był to więc gmach piętrowy, niepodpiwniczony, wzniesiony na 

planie prostokąta. Wewnątrz, w symetrycznie rozplanowanym 

przyziemiu po bokach umieszczonej na osi przelotowej sieni, 

rozmieszczono dwa trójtraktowe pasma pomieszczeń. Izby 

przyziemia pełniły funkcje gospodarcze i pomocnicze. Znajdowała 

się tam spiżarnia, pomieszczenia służące do przechowywania 

win i piw, skarbiec oraz „…Pokoy Panieński…”. Były 

one w większości sklepione cegłą, podczas gdy izby na piętrze 

przykrywały drewniane stropy. Tam też mieścił się duży, bogato 

zdobiony owalny salon z niszami hemisferycznymi w narożnikach 

oraz poprzedzający go westybul. Po ich bokach znajdowały 

się rozmieszczone trójtraktowo pomieszczenia jadalne, 

sypialne i gabinetowe. Nie do końca wiemy jak była rozwiązana 

komunikacja międzykondygnacyjna. Na pewno, po przebudowie 

portyku, na piętro bezpośrednio z dziedzińca prowadziły 

reprezentacyjne schody znajdujące się po obydwu stronach ryzalitu, 

które co ciekawe zachowały się do dzisiaj pod podłogą 

piętra. Dodatkowo wewnątrz pałacu znajdowała się niewielka 

– znana ze źródeł pisanych – klatka schodowa prowadząca 

z „…Sionki…” do „…Pokoju Sypialnego…”. 

Na obydwu kondygnacjach na tynki przynajmniej części izb 

nałożony zostały dekor malarski. Z kolei ściany zewnętrzne w 

kondygnacji parteru ozdobiono wykonanymi w tynku pasowymi 

boniami. 

Elewacje zorganizowano osiowo, z symetrycznie rozmieszczonymi 

otworami okiennymi, komunikacyjnymi oraz blendami. 

Na osi elewacji północnej wznosił się otwarty portyk w 

wielkim porządku, z kolumnami i przyściennymi półkolumnami 

w stylu jońskim, dla którego tło stanowiły odkryte w trakcie 

badań konserwatorskich malowidła naścienne. Z kolei na osi 

elewacji południowej znajdował się funkcjonujący do dzisiaj 

balkon wsparty na czterech kolumnach. 

Tak ukształtowany budynek powstał najpewniej pod koniec 

wieku XVIII, bądź też na przełomie XVIII i XIX wieku, a jego 

fundatorem był zmarły w 1813 roku Ignacy Błeszyński. On to 

na miejscu starszego założenia postanowił wybudować rezydencję 

bardziej odpowiadającą duchowi epoki. Nie bez znaczenia 

był chyba również fakt, iż stary dwór znajdował się w 

stanie dość daleko posuniętej destrukcji, a może nawet uległ 

pożarowi, o czym mogą świadczyć poziomy spalenizny odkryte 

na okalającym pałac Ruszkowskiego bruku kamiennym. Dla 

wykonania zadania Błeszyński zatrudnił architekta Bartłomieja 

Na sieradzkich szlakach

Niblińskiego. Zapewne jego projektem były również oficyny, 

natomiast mało prawdopodobne aby już wówczas istniały 

wiodące do nich ćwierćkoliste, palladiańskie galerie. 

Pałac w nadanej mu przez pierwotnie przez Bartłomieja 

Niblińskiego formie nie przetrwał długo. Jeszcze za 

życia Ignacego Błeszyńskiego najpewniej ten sam architekt 

przebudował portyk północny, skuwając półkolumny 

przyścienne i wbudowując weń dwukondygnacyjny ryzalit. 

Jego przyziemie przesklepiono, a na sklepieniu oparto 

wcześniej wspomnianą konstrukcję schodów wiodących 

na piętro ryzalitu prosto z dziedzińca. Wraz z budową ryzalitu 

przy elewacji frontowej pałacu dobudowano arkadowe 

galerie przechodzące w ćwierćkoliste łączniki oficyn. Wydaje 

się natomiast, iż w tym czasie zasadniczo nie prowadzono 

prac we wnętrzach pałacu, a jedyną większą zmianą 

było otwarcie przejścia między westybulem a ryzalitem w 

miejscu funkcjonującego do dziś środkowego arkadowego 

otworu. 

Kolejna przebudowa pałacu miała miejsce zapewne za 

czasów kiedy jego właścicielem był Faustyn Dobrowolski 

– prezes miejscowej Straży Pożarnej. W związku z nią 

architekt Andrzej Dobromir Krysiński postanowił usunąć 

zewnętrzne schody, co w dalszej kolejności pociągnęło za 

sobą przebudowę bocznych ścian ryzalitu. Zamurowano w 

nich stare „schodowe” przejścia i wykonano nowe otwory 

drzwiowe, prowadzące na tarasy galerii przy elewacji 

frontowej. Ponadto nad ryzalitem nadbudowano facjatkę. 

Wykonano również nową więźbę dachową a dach pokryto 

Kiedy dowiedzieliśmy się, że będziemy poszukiwać 

polichromii ściennych w pomieszczeniach pałacu w Złoczewie, 

byliśmy niezwykle uradowani i przygotowani na 

wielką przygodę i masę niespodzianek. Bo tak niepozornie 

zaczynające się żmudne badania mogą przecież zakończyć 

się wielkim odkryciem. 

Kiedy powstał pałac, jaka jest jego historia, a sam Złoczew? 

Te pytania zaczęły nas nurtować. To kawałek dziejów 

Polski. Złoczew to miasto położone w województwie 

łódzkim, powiecie sieradzkim, 

w odległości 20 km od Sieradza 

na południe. Pierwsze wzmianki 

pochodzą z 1496 roku. Wtedy to 

wchodził w skład dóbr unikowskich 

i należał do parafii w Unikowie. 

W poł. XVI w. dziedzicem 

dóbr złoczewskich był Stanisław 

Ruszkowski, rotmistrz z wypraw 

Stefana Batorego przeciwko 

Moskwie. Jego syn Andrzej wybudował 

tu dwór obronny, który 

uczynił ze Złoczewa stałą siedzi- 

Malowidła na pierwszym piętrze pałacu 

złoczewskiego. 

fot. Jan Szczurek 

bę. Później zmieniali się kolejni 

właściciele miasta od Denhoffów, 

Załuskich i Tarnowskich po 

Michała Dobrowolskiego - jed- 

nego z ostatnich właścicieli. To tutaj Naczelnik Tadeusz 

Kościuszko wyznaczył miejsce na wybuch insurekcji w 

zaborze pruskim. Stąd poszli powstańcy do Sieradza, gdzie 

z Prusakami toczyli walki na rynku. W 1870r. Złoczew 

utracił prawa miejskie, by je odzyskać dopiero w 1919 r. w 

wolnej Polsce. To taki wieli skrót z historii miasta. 

W mieście pozostało wiele zabytków przeszłości, jak późnorenesansowy 

kościół św. Andrzeja, jak kościół św. Krzyża 

z 1600 roku i przylegający do niego klasztor Bernardynów. 

Większość z nich postawił murator Jerzy Hoffman. 

Sam pałac powstał podobno w początkach XVII wieku. 


dachówką. 

Przeprowadzono również liczne prace wewnątrz pałacu. Zlikwidowano 

m. in. owalny salon na piętrze, którego mury zastąpiono 

nowymi ścianami, ustawionymi już pod kątem prostym. 

W innych pomieszczeniach na piętrze usunięte zostały półkoliste 

w rzucie wnęki, zmieniono układ pomieszczeń i przejść 

między nimi. Na ściany i stropy nałożony został nowy wystrój 

sztukatorski. 

Na parterze powiększono część okien, a także przebudowano 

sklepienia po to, by wprowadzić boczną, drewnianą klatę 

schodową. Równocześnie zlikwidowano sklepienie w pomieszczeniu 

znajdującym się w północno wschodniej części pałacu, 

lokując weń funkcjonujące do dzisiaj trójbiegowe schody oparte 

o podkutą północną ścianę pałacu oraz filary. Klatce tej nadano 

wystrój typowy dla mieszczańskiej architektury przełomu 

trzeciej i czwartej ćwierci XIX wieku. 

W późniejszych latach pałac przechodził z rąk do rąk. W 

1939 zajęty został przez okupacyjne władze niemieckie, które 

zaadaptowały go do własnych potrzeb. Po wojnie pałac został 

przejęty przez państwo i przeznaczony na cele oświatowe. 

Był to okres niewielkich zmian w jego wnętrzu. W miarę 

potrzeb pojawiały się, bądź znikały podziały pomieszczeń, 

okna i drzwi. Zamurowano wiele okien (w tym porte-fenetre na 

pierwszym piętrze w ryzalicie), przy czym część z nich została 

ponownie otwarta w toku prac renowacyjnych w celu przywrócenia 

elewacjom ich pierwotnego, symetrycznego wyglądu. 

Dekoracje malarskie na 

ścianach pałacu w Złoczewie. 

Pałac w Złoczewie w 1914r. 

fot. arch. 

Jan Szczurek 

Do korpusu głównego przylegają prostopadle ustawione oficyny 

boczne. Wszystko jest pięknie posadowione w parku z zachowanymi 

resztkami drzewostanu. Do dzisiaj króluje tam dąb 

mający w obwodzie 625 cm. Jest kilka pięknych modrzewi europejskich, 

jesionów, lip i kasztanowców. Pałac wybudowany 

w stylu barokowym przebudowano w stylu klasycystycznym w 

XVIII wieku i ponownie modernizowano w XIX wieku. 

Nasze prace sondażowe i odkrywkowe rozpoczęliśmy od 

ZABYTKI 

15

ZABYTKI 

16 

Fragment polichromii z motywem panopliowym w holu 

na piętrze. 


TAJEMNICZY PORTRET - 

przyczynek do biografii 

Franciszka Budzisz- 

Pstrokońskiego, starosty 

szadkowskiego... 

Rafał Bogusławski 

pomieszczeń parteru, w 

towarzystwie pracujących 

już tutaj ekip budowlanych. 

W temperaturze od 

0° do 2°C, w tumanach 

kurzu usuwaliśmy skalpelami 

i młoteczkami, 

centymetr po centymetrze 

XX –wieczne resztki 

klejowych warstw wymalowań 

z lat, gdy obiekt 

pełnił funkcje pu-bliczne, 

po 1945 roku oraz te 

sprzed 1939 roku. Są to 

bezwartościowe, malowane wałkiem z paskudnym wzornictwem, 

kiczowate dekoracje ścian i sufitów. W wielu miejscach 

napotykaliśmy na wtórne zatarcia tynkiem z XIX wieku do 

czasów współczesnych. To ślady napraw bieżąco wykonywanych. 

Ukrywały one wcześniejsze, wartościowe warstwy malarskie. 

Po miesiącu szczegółowych analiz, po pobraniu próbek 

do analiz laboratoryjnych, które wykonano w Katedrze Fizyki 

i Chemii Wydziału Konserwacji Dzieł Sztuki krakowskiej ASP 

stwierdziliśmy, że to, co ukazało się naszym oczom, wcześniej 

zakryte tynkami i przemalówkami, to XVIII – wieczny malarski 

wystrój pałacu. Na parterze znaleziono fragmenty iluzjonistycznie 

malowanego pejzażu, fragment konarów drzew i wici 

roślinnej. Na klatce schodowej oraz w pomieszczeniach dawnej 

loggii iluzjonistycznie, czyli tak, by naśladować rzeźbę, by powstała 

iluzja bogatej dekoracji z białego marmuru, namalowano 

Wiele lat temu, kiedy przebywałem w Krakowie u mojego 

dziadka Mariana Woltyńskiego (architekta i legionisty) 

w tamtejszym Muzeum Narodowym była wystawa „Polaków 

portret własny”. Często odwiedzałem tę ekspozycję zauroczony 

różnorodnością form malarskich oraz siłą wyrazu 

emanującą z obliczy sportretowanych osób. Szczególną 

uwagę przykuwał obraz przedstawiający szlachcica, który 

spoglądał na mnie z portretu przenikliwym spojrzeniem. 

Ów mężczyzna był zapewne znaczącą osobistością na co 

wskazywał modny w wyższych kręgach strój doby saskiej. 

Wiele lat później wszedłem w posiadanie publikacji „Polaków 

portret własny” 1 , gdzie odnalazłem zdjęcie tego portretu. 

Z opisu tego obrazu dowiedziałem się, że jest to wizerunek, 

który przypisuje się Franciszkowi Budzisz-Pstrokońskiemu, 

staroście szadkowskiemu. Autorzy tej publikacji informowali, 

że umieszczone na obrazie liczne herby nie potwierdzają 

tej identyfikacji za wyjątkiem herbu Budzisz (Paparona) na 

czteropolowej tarczy (w górnym lewym polu), po lewej stronie 

obrazu. Sprawa więc dla mnie była zagadkowa, zwłaszcza, 

że identyfikacja herbów namalowanych na portrecie nie była 

łatwa. Po analizie uznałem, że malowidło przedstawia następujące 

herby: 

- tarcza 1: Paparona (odmiana Łabędzia - Gąska, Budzisz), 


na sufitach kasetony w kształcie rombów 

dekorowane „wolimi oczkami”, 

pod stropem w fasecie jakieś kwiaty 

i wici roślinne. Te dawne dekoracje 

malarskie malowane w technice fresku 

suchego czyli takiego, gdzie spoiwem 

jest wapno, przydawały świetności 

pałacowi w Złoczewie. Dzisiaj 

ściany i sklepienia straszą, odrapane 

i z łuszczącymi się tynkami i pobiałami, 

pokryte ogromną ilością brudu 

i kurzu czekają na powrót do dawnej 

świetności. 

Optymistycznie brzmi wiadomość, 

iż w trakcie trwającego remontu 

pałacu te najlepiej zachowane 

partie polichromii zostaną poddane 

mozolnej konserwacji, te zachowane źle też przetrwają 

po zabezpieczeniu zakryte płytami regipsowymi. 

Dopisek Redakcji: 

Badania przy odkrywaniu polichromii ściennych w Złoczewie 

prowadzone przez konserwatora dzieł sztuki, Pana Jana Szczurka, 

trwały od 9 XII 2005 r. do 31 I 2006 r. Następnie konserwacja 

techniczna prowadzona była przez zespół pod kierunkiem konserwatora 

dzieł sztuki Macieja Piękniewskiego w okresie 19 VI 

- 15 IX 2006. Prace konserwatorskie w pałacu finansował pół na 

pół samorząd Złoczewa i Wojewódzki Konserwator Zabytków w 

Łodzi. 

Janina, Odrowąż (może Oginiec?), Leliwa, pod tarczą 

Leszczyc, 

- tarcza 2: Poraj, Wieruszowa, 

Zadora, puste 

pole, pod tarczą Nałęcz. 

Rozpoznanie herbów 

nie dało jednak rozwiązania. 

Rzecz nie dawała mi 

spokoju więc udałem się 

do Muzeum Okręgowego 

w Sieradzu licząc na wyjaśnienie 

zagadki. Okazało 

się, że w Muzeum 

wiszą portrety dwóch 

różnych Franciszków Budzisz-Pstrokońskich.Jeden 

z tych portretów oka- 

zał się być wizerunkiem 

starosty szadkowskiego. 

Nie był to jednak obraz z 

wspomnianej wystawy ani 

publikacji „Polaków portret własny”. 

Fragment ornamentalnej 

dekoracji malarskiej stropu 

nad klatką schodową 


Obraz nieznanego autorstwa z ok. 1730 r. – 

portret Franciszka Pstrokońskiego. 

Fot. Z. Kamykowski 

Okazało się, iż spoglądając, przed laty na portret nieznanego 

mi szlachcica o przenikliwym spojrzeniu miałem, 

najpewniej, przed oczami wizerunek Franciszka Pstrokońskiego, 

syna Piotra i Magdaleny z Piorunowskich (wnuka 

po mieczu Stanisława i Elżbiety z Kwiatkowskich, ożenionego 

ok. 1686 r. z Zofią Rokicką, córką Jana i Marii 

Mikołajewskiej 2 ). Zważywszy, iż obraz malowany był ok. 

1730r. to identyfikacja ta może być trafna, zwłaszcza, że 

portret przedstawia 71 letniego mężczyznę. Zwróćmy uwagę, 

że Franciszek Pstrokoński, starosta szadkowski w tym 

czasie miałby zaledwie ok. 35 lat. 

Właściwy portret, który uznaje się za wizerunek Franciszka 

Budzisz-Pstrokońskiego, starosty szadkowskiego i 

chorążego większego piotrkowskiego 3 to malowidło Antoniego 

Józefa Misiowskiego z 1745r. pochodzące z kolekcji

Pstrokońskich z Małkowa. 

Obraz ten przedstawia 

szlachcica o pełnej, 

owalnej twarzy i potężnej 

budowie ciała. Spoglądając 

na obraz odnosi się 

nieodparte wrażenie, że 

ów mężczyzna był znaczącą 

osobistością swoich 

czasów. Obraz utrzymany 

jest w ciemnych tonacjach 

tak by uwypuklić rysy 

twarzy sportretowanego, 

rozjaśnione subtelnym światłem. Kolorystyka i kompozycja 

obrazu mają charakter typowy dla polskiego malarstwa 

portretowego doby baroku zwanego portretem sarmackim. 

Franciszek Pstrokoński, starosta szadkowski był ciekawą 

i znaczącą postacią w dziejach ziemi sieradzkiej. Należał 

do starego Rodu szlacheckiego Pstrokońskich h. Budzisz 

(Paparona), którego początki sięgają połowy XV w 4 

. Pstrokońscy wywodzą się od Kamionomojskich, którzy w 

pierwszej połowie XV w. posiadali znaczny kompleks majątkowy 

składający się z wsi: Kamostek, Dobra, Pruszków, 

Wola Marzeńska, Pęcławice (dziś wieś nieznana) i części w 

Tądowie Dolnym 5 . Za protoplastę Budzisz-Pstrokońskich 

uznaje się Piotra Kaminomojskiego, który w roku 1459, 

nabył od Mścichny i Elżbiety (córek Zbigniewa z Pstrokoni 

h. Poraj) części wsi Pstrokonie oraz Woźniki i począł 

pisać się z Pstrokoni 6 . Piotr Kamionomojski miał trzech 

synów: Jana, Wawrzyńca i Wojciecha, którzy, z końcem 

XV w. podzielili między siebie ojcowiznę. Z nich, Wojciech 

osiadł na Woźnikach i połowie Pstrokoni, od których 

przybrał nazwisko Pstrokoński. Jego potomkowie, wzorem 

przodka pisali się z Pstrokoni Pstrokońscy h. Budzisz 7 . 

Wspomniany wyżej Wojciech Pstrokoński ożenił się z 

Magdaleną z Bechcic h. Lis, córką Piotra, sędziego ziemskiego 

sieradzkiego, z którą miał kilka córek i trzech synów: 

Andrzeja, Świętopełka i Jana, burgrabiego grodzkiego 

sieradzkiego, potem chorążego mniejszego sieradzkiego 

(w latach: 1540-58) , dziedzica połowy Pstrokoni, Woźnik i 

Pęcławic. Tenże Jan Pstrokoński, z żony Jadwigi Pokrzywnickiej 

pozostawił trzy córki: Annę, żonę Krzysztofa Odrowąż-Strusza, 

Barbarę, żonę Jana Sobiekurskiego z Borzykowa 

i Jadwigę, małżonkę Piotra Wężyka Widawskiego 

oraz pięciu synów: 1. Jana, wojskiego łęczyckiego (w latach: 

1568-89) , dziedzica Parzycowa, który był bezpotomny, 

2. Wawrzyńca, podstarościego sieradzkiego, 3. Wojciecha 

chorążego łęczyckiego (w latach: 1574-80) , dziedzica 

dóbr Drogusza, Oszkowice, Zawodów, Borowa, Konary 

itd., męża Katarzyny Karsznickiej (z którą miał synów: 

Wawrzyńca, Stanisława, Szymona, oraz Jana i Krzysztofa 

), 4. Stanisława, podstarostę lwowskiego w 1592 r., bezpotomnego 

i 5. Szymona, podstarostę piotrkowskiego, dziedzica 

dóbr Pstrokonie, Woźniki Pęcławice, męża Anny z 

Dobrzelowa. 

Nas najbardziej interesuje drugi syn Jana Pstrokońskiego 

i Pokrzywnickiej – Wawrzyniec, podstarości sieradzki , 

dziedzic na Tądowie i Krobanowie. Ten z Anną Korycińską 

spłodził córkę Jadwigę 1-mo voto Grabińską, 2-do voto 

Żeromską oraz pięciu synów: 1. Jana, dziedzica na Świnicach, 

Gali i Sulgoście w Kaliskim, ożenionego z Marianną 

Rajską, 2. Piotra 3. Stanisława, męża Elżbiety Kwiatkowskiej, 

4. Zygmunta, ożenionego z Ewą Rębelińską oraz 5. 

Wojciecha Pstrokońskiego dziedzica dóbr Wola Zadąbrowska 

i Tądow Wielki. 

Tenże Wojciech Pstrokoński ożenił się z Ewą Mączyńską 

(córką Andrzeja Mączyńskiego), z którą miał dwie 

córki: Mariannę 1-mo voto żonę Waleriana Ważyńskiego 

podwojewodzego sieradzkiego, 2-do voto małżonkę Stani- 

Herby z portretu Franciszka Pstrokońskiego. 


sława Dąbrowskiego pisarza grodzkiego sieradzkiego i Annę, 

małżonkę Filipa Rossowskiego herbu Korab, z których zrodziła 

się córka Marianna, wydana ok. 1671 r. za Marcina Ostoja-Bogusławskiego, 

dziedzica Wrzeszczewic . 

Wojciech Pstrokoński obok wymienionych córek miał z Ewy 

Mączyńskiej czterech synów: 1. Waleriana, 2. Władysława, 3. 

Samuela, męża Teresy Zaleskiej (córki Mikołaja wojskiego 

sieradzkiego) i 4. Andrzeja, dziedzica na Wyszkowie , Woli 

Zadąbrowskiej i Tądowie, ożenionego z Jadwigą Kiełczewską 

(córką Jana podstolego kaliskiego w latach: 1615-50 ) z którą 

miał dwie córki: Barbarę Próchnicką, bezpotomną i Teresę, 

małżonkę Mikołaja z Niedzielska Madalińskiego . 

Andrzej Pstrokoński i Jadwiga Kiełczewska mieli tylko jednego 

syna – Wojciecha, stolnika 

owruckiego, dziedzica 

dóbr: Ustków, Rogaszyce 

oraz części wsi Miedzne , 

który z Dorotą Wierzchlejską 

h. Berszten II spłodził 

dwie córki: Zofię, małżonkę 

Franciszka Zawiszy Trzebickiego, 

wojszczyca wieluńskiego 

i Annę, zamężną 

za Michałem Drogosławem 

Skórzewskim. Wspomniany 

Wojciech Pstrokoński, 

oprócz córek miał z Dorotą 

Wierzchlejską trzech synów: 

1. Andrzeja, 2. Jana, ożenionego 

z Teresą Olszowską, i 

3. Franciszka , starostę szadkowskiego, 

potem chorążego 

w. piotrkowskiego bohatera 

niniejszego artykułu. 

Jedną z ważniejszych postaci 

spośród najbliższych 

krewnych Franciszka Pstrokońskiego, 

starosty szadkow- 

Portret Franciszka Pstrokońskiego, starosty 

szadkowskiego i chorążego większego 

piotrkowskiego, autorstwa Antoniego Józefa 

Misiowskiego z ok. 1745 r. 

Fot. R. Brym, M. Wideryński, KAW. 

skiego był jego dziadek stryjeczny – Samuel Pstrokoński, który 

cieszył się dużym autorytetem wśród szlachty sieradzkiej czego 

dowodem jest fakt, iż był wybierany deputatem na Trybunał 

Koronny w 1669 roku oraz dwukrotnie na marszałka sejmików 

sieradzkich w czerwcu i lipcu 1679 r. Był też, prawdopodobnie, 

powołany na urząd skarbnika sieradzkiego co jest wzmiankowane 

w 1689 r. w księgach grodzkich łęczyckich (281, k. 191- 

192.Tego zapisu nie potwierdzają jednak inne źródła. Wydaje 

się, że Samuel Pstrokoński piastował tę funkcje w zastępstwie 

urzędującego lecz niedomagającego Piotra Wężyka). 

Z Samuelem Pstrokońskim wiąże się ciekawa historia, którą 

warto w tym miejscu przytoczyć jako ilustrację czasów, w 

których na świat miał przyjść Franciszek Pstrokoński, starosta 

szadkowski. Otóż, w roku 1684 pewien dragon z chorągwi 

kasztelana sieradzkiego Melchiora Grudzińskiego – niejaki Jan 

Muszkat złożył wraz z żoną Marianną zeznanie tymi słowy 

(fragmenty): 

„[...] nieraz przystawając do różnych chorągwi, [...] skarb 

królewski [...] oszukiwałem, tak wiele szkód swawolnie żyjąc po 

wsiach poczyniełem [...]. I teraz żem był przystał do regimentu 

dragonii j.w. jm. p. kasztelana sieradzkiego, napadłem dwór jm. 

p. Samuela Budzisza Pstrokońskiego z kilku dragony. Dobrze 

nabiwszy muszkiety, z lontami zapalonymi, chciałem jego podstarościego 

zabić [...] a jm. pana na ten czas nie było. Takeśmy 

sobie dokazowali cośmy chcieli. Potem ogniem odgrażałem 

spalić jm. pana i wniwecz obrócić. Zatym odjechałem z regimenitem 

w. jm. p. kasztelana sieradzkiego, do obozu niedaleko 

zajechawszy uciekłem od niego z barwą i moderunkiem wszytkim 

i przyszedłem do Niewiesza. Tam postrzekłszy mnie wzięto 

i wsadzono do więzienia [...] i na gardle karać miano, gdzie 

ja uprosiwszy jm. p. Samuela Budzisza Pstrokońskiego dobro- 

17

18 

dzieja mego. Pokazał nade mną swoje miełosierdzie pańskie, 

kazał mie wypuścić z więzienia, darując mi tak wielką winę, z tą 

jednak Jrondycyją, abym ze wsi precz poszedł [...]. Jam znowu 

prosieł zwyż pomienionego jm. pana dobrowolnie, ażeby mie 

znowu doswoi łaski pański przyjął [...]. Umyśliłem sobie [...] 

jm. panu w poddaństwo poddać, któremu się i teraz z małżonką 

moją Maryjanną i ze dwiema synami Mateuszem i Wojciechem, 

córkami zaś dwiemy Maryjanną i Zofią własnymi poddaje czasy 

wiecznymi [...], gdyż żem nie jest niczyj poddany tylko jm. p. Samuela 

Pstrokońskiego, dobrodzieja mego. [...] Ja Jan Muszkat 

rodem z żmudzi i Maryjanna przysięgamy Panu Bogu Wszechmogącemu 

w Trójcy Święty jedynemu, iż chcemy być wiernymi 

[...] jm. p. Samuelowi Budziszowi Pstrokońskiemu poddanemi 

czasy wiecznemi [...] Tak nam Panie Boże dopomóż i święta 

niewinna męka Jego” . 

Powyższy cytat z ksiąg miejskich uniejowskich daje nam 

obraz jak toczyło się życie u schyłku XVII w. i choć zdarzenia 

jakie opisuje zeznający Muszkat nie były codziennością to i tak 

mrożą krew w żyłach. 

Powróćmy jednak do głównego wątku niniejszej opowieści. 

Przodkowie i krewni Franciszka Pstrokońskiego, starosty szadkowskiego 

w istotnym stopniu uczestniczyli w życiu społecznym 

województwa sieradzkiego, często piastując ważne urzędy. 

Nie dziwi zatem fakt, że Franciszek Pstrokoński, wzorem 

swych znakomitych ascendentów odznaczał się aktywnością i 

zaangażowaniem w sprawy publiczne. 

W dniu 17 XI 1732 r., został wybrany przez szlachtę województwa 

sieradzkiego marszałkiem sejmiku w Szadku. Wówczas 

był już starostą szadkowskim. Starostwo to objął siedem 

lat wcześniej – w 1725 r. Jego poprzednikami na tym urzędzie 

byli: 1. Mikołaj Zebrzydowski herbu Radwan, 2. Jan Zebrzydowski 

herbu Radwan, miecznik kor., syn poprzedniego, 3. 

Mikołaj na Wielkim Chrząstowie Wierzbowski herbu Jastrzębiec, 

kasztelan inowłodzki, 4. Władysław Wierzbowski herbu 

Jastrzębiec, starosta dybowski, starosta bobrownicki, kasztelan 

inowłodzki, wojewoda brzesko-kujawski, syn poprzedniego, 5. 

Drzewo genealogiczne rodziny Budzisz-Pstrokońskich. 


Zygmunt Wierzbowski herbu Jastrzębiec, chorąży łęczycki, 

brat poprzedniego, 6. Hieronim Wierzbowski herbu Jastrzębiec, 

starosta oświęcimski, kasztelan łęczycki, wojewoda 

brzesko-kujawski, wojewoda sieradzki, brat dwóch 

poprzednich, 7. Stefan Wierzbowski herbu Jastrzębiec, 8. 

Adam Wierzbowski herbu Jastrzębiec i 9. Jan Pokrzywnicki 

herbu Grzymała . 

Franciszek Pstrokoński rozpoczął urzędowanie od złożenia 

do grodu sieradzkiego opisu ukazującego opłakany 

stan dóbr starostwa szadkowskiego. Oto co zanotował 

Pstrokoński: 

„Dworu nie masz tylko folwark snopkami poszyty y reparaciej 

potrzebujący, piec prosty, okna w ołów oprawne y 

to nie dobre, stajenka mała y niedoposzyta, stodoła o dwóch 

bojowiskach z gruntu reperaciej potrzebuje. Spiklerz snopkami 

poszyty, chlew jeden bardzo mały y niedobry, innych 

budynków wcale nie masz; w Wielkiej-wsi sześć chałup, 

w których zagrodnicy mieszkają, karczma ze stajnią, pod 

miastem jeszcze nie poszyta, młyn na grobli który powódź 

furiditus zruynowuła. Staw u niego zerwany y zarosły trzciną, 

chałupa przy nim nadpustoszała dla zagrodnika, drugi 

młyn na strudze także zrujnowany przez powódź. W Kobyli 

siedm chałup, w których purolnicy mieszkają, ośma buda 

mała, młyn zdawna na Kobyli zrujnowany, w Kromolinie 

nic nie masz, tylko pusta chałupa, nadpustoszała, w Grzybowie 

cale nic nie masz, wszystko borem zarosło, pole pozarastane, 

większa cześć gdzie nie sieją.” 

Czas, w którym Franciszek Pstrokoński gospodarował 

na starostwie szadkowskim był okresem głębokiego regresu 

i stagnacji gospodarczej Szadku. Według T. Marszała 

przyczyn tego stanu należy szukać już w pierwszej połowie 

XVII w., kiedy to ku upadkowi zaczęło chylić się sukiennictwo, 

będące podstawą bytu ekonomicznego miasta. U 

podstaw tego niekorzystnego zjawiska leżało zubożenie 

wsi, które powodowało, iż chłopów nie było stać na zaopatrywanie 

się w grube sukno szadkowskie. Ponadto, wiek

XVII i pierwsza połowa XVIII obfitowały w liczne pożary 

i epidemie oraz wojny, które nie oszczędziły miasta. Jako 

przykład i ilustrację opłakanej kondycji Szadku w okresie 

gdy starostą był tam Pstrokoński wystarczy podać, że 

ilość domów drewnianych w mieście nie przekraczała 150 

i żadnego murowanego (dla porównania w XVI w. liczba 

domów znacznie przekraczała 300!) . 

Lata 30-te XVIII w. były dla aktywności publicznej 

Franciszka Pstrokońskiego i losów Rzeczpospolitej niezwykle 

istotne. Rok 1733 był kresem życia króla Augusta 

II lecz nie był końcem panowania Sasów w naszym kraju. 

Szlachta sieradzka zawiedzona saskimi rządami i podupadła 

materialnie po długiej wojnie zwanej północną, zawierzyła 

Stanisławowi Leszczyńskiemu, popartemu przez 

króla Francji Ludwika XV, i wraz ze szlachtą innych ziem 

Rzeczpospolitej wybrała go swym królem. Akt ten dał początek 

wojnie sukcesyjnej, polskiej (1733-35), w wyniku 

której Leszczyński musiał ustąpić z tronu i emigrować do 

Francji. Z pomocą Rosji znów u steru państwa zasiadł Sas 

– August III. Jednak z końcem 1733 r. sprawa nie była przesądzona. 

Województwo sieradzkie dało wyraz poparciu 

dla Leszczyńskiego w zawiązanej 22 lutego 1734 r. konfederacji 

pod laską Jana Antoniego Walewskiego chorążego 

piotrkowskiego. Tego dnia odbył się w Szadku wielki 

zjazd szlachty, zwołany uniwersałem króla wygnańca, w 

czasie którego Franciszek Pstrokoński, starosta szadkowski 

został wybrany jednym z konsyliarzy. W tej sytuacji nie 

budzi zdziwienia fakt, iż po upadku konfederacji doszło do 

splądrowania Szadku przez wojska popierające Sasa. 

Klęska Leszczyńskiego stała się przyczyną, iż szlachta 

sieradzka, w grudniu 1734 r., opowiedziała się po stronie 

Augusta III, zawiązując kolejną konfederację pod laską 

Marcina Walewskiego, skarbnika piotrkowskiego. Franciszek 

Pstrokoński, wówczas, został wyznaczony przez 

skonfederowaną szlachtę deputatem do Króla w sprawie 

ewakuacji wojsk cesarsko-rosyjskich i odszkodowań dla 

obywateli woj. sieradzkiego. Zwłaszcza to drugie zadanie 

było niezwykle ważne w misji Pstrokońskiego gdyż w czasie 

działań wojennych i popasów wojsk zrujnowaniu uległo 

kilkadziesiąt majątków szlacheckich. Ponadto wszelkiego 

rodzaju hultajstwo korzystające z zawieruchy wojennej, 

dokonywało bezkarnie napadów, mordów i kradzieży. 

Wówczas spalone lub zniszczone zostały w dwóch tylko 

powiatach, sieradzkim i szadkowskim, wsie: Wójcice, 

Głaniszew, Równo, Babice, Wilczków, Zakrzew, Ostrów, 

Jeziersko, Kostrzewice, Lipnica, Łopatki, Dąbrówka Balickiego, 

Gać Kmieca, Śulmów, Mantyki, Niewież, Bukowina, 

Krzczonowice, Kowale, Golików, Woleń, Tokary, 

Ciemiń, Kobierzycko, Stok, Tubądzin, Korytków, Obrzębin, 

Zygry, Charchów Pański, Sądów Pański, Chociszew, 

Dąbrówka, Jeżów, Łabędzie, Burzenin, Strzałki, Suliszewice, 

Skalmierz, Bliźniów, Kamionacz, Wola Dzierlińska, 

Psary Kościelne, Słomów, Zalesie, Sądów, Kowale Księże, 

Turkowice, Grabków, Cisowie, Malanów, Miłkowice, 

Brodnia, Brzeg, Wojków, Próchna, Wągłczew, Kaczki, 

Wronowice, Glinno, Pudłówek, Bratków, Lżań, Dobroń, 

Wola Latajska, Łaczkowice, Chociszewice, Bełdrzychów, 

Chropy, Kamice, Wilczków, Uników, Kawęczyn, Kłady i 

wiele innych mniejszych . 

W roku 1740, z inicjatywy Franciszka Pstrokońskiego, 

został wzniesiony w Szadku drewniany kościół św. Idziego 

w miejsce starego, murowanego lecz całkowicie zrujnowanego. 

Franciszek Pstrokoński siedział na starostwie 

szadkowskim do 1744 r. Po nim kolejnymi starostami w 

Szadku byli: Karol Zakrzewski herbu Wizygota (w latach: 

1744-55), Michał Boksa z Siemikowic Radoszewski herbu 

Oksza (w latach: 1756-70), stolnik gostyński, który prowadził 

spór z mieszczanami szadkowskimi o wpuszczenie 

do miasta Żydów, Ignacy z Suchcic Suchecki herbu Poraj, 


stolnik sieradzki oraz Daniel z Suchcic Suchecki herbu Poraj, 

komisarz cywilno-wojskowy pow. szadkowskiego . 

W czerwcu 1746 r. Franciszek Pstrokoński został nominowany 

na urząd chorążego większego piotrkowskiego. Piastował tę 

funkcję piętnaście lat do 3 lutego 1761 r. Po nim na urząd ten 

wstąpił Aleksander Walewski herbu Kolumna. 

Teraz poświęcę kilka zdań sprawom prywatnym starosty 

Pstrokońskiego i jego najbliższym krewnym, dotąd nie wspomnianym. 

Franciszek Budzisz-Pstrokoński dzierżył znaczny majątek. 

Posiadał, między innymi Ustków, Rossoszycę, Lipiny oraz dobra 

Rogowa, które sprzedał Mikołajowi Gomolińskiemu w roku 

1758 . Pstrokoński wstępował w związki małżeńskie dwukrotnie. 

Pierwszą jego żoną była Agnieszka Skrzetuska h. Jastrzębiec, 

córka Jadwigi z Linowskich h. Pomian i Wojciecha Skrzetuskiego, 

drugą była Maksyma Szembekówna, córka Marianny 

z Garczyńskich i Stanisława Szembeka h. Szembek, burgrabiego 

krakowskiego i starosty budziszewskiego. Z pierwszej żony 

Franciszek Pstrokoński nie pozostawił potomstwa. Natomiast 

druga małżonka – Maksyma z Szembeków dała mu troje dzieci: 

1. Mariannę, żonę Pawła Czartkowskiego h. Korab, wojskiego 

mniejszego piotrkowskiego (w latach: 1766-70), miecznika 

piotrkowskiego (w latach 1770-72) i burgrabiego sieradzkiego , 

2. Teodorę za Janem Kantym Psarskim podwojewodzim ostrzeszowskim 

oraz 3. Bogumiła Ignacego Budzisz-Pstrokońskiego, 

dziedzica dóbr Ustkowa, Woli Zadąbrowskiej, połowy Tądowa 

Wielkiego, Rossoszycy w powiecie sieradzkim, połowy Rembieszowa 

w szadkowskim, Woli Grzymaliny w radomszczańskim 

itd. 

Bogumił Ignacy Pstrokoński wszedł w związek małżeński z 

Anną Walewską herbu Kolumna (córką Konstantego i Franciszki 

z Siemińskich) z którą miał czterech synów: Ignacego, radcę 

powiatowego Feliksa, Michała i Rafała „...w różnych naukach i 

językach doskonałego” . 

Franciszek Pstrokoński, starosta szadkowski i chorąży większy 

piotrkowski zmarł przed 1767, co wnoszę z faktu, iż jego 

małżonka Maksyma z Szembeków Pstrokońska tego roku występowała 

jako wdowa, cedując spadłą po nim sumę 5 tys. 542 

złp. Maciejowi Gliszczyńskiemu pisarzowi ziemskiemu kaliskiemu 

. W roku 1783, z jej inicjatywy został wzniesiony w 

Rossoszycy modrzewiowy kościół pod wezwaniem św. Wawrzyńca 

o konstrukcji zrębowej, kryty gontem. Kościół ten przetrwał 

do naszych czasów. Poprzedni kościół ufundowany był 

przez syna Maksymy i Franciszka Pstrokońskich – Bogumiła 

Pstrokońskiego w 1770 r. lecz po jedenastu latach spłonął. We 

wnętrzu obecnie stojącego kościoła możemy podziwiać szereg 

zabytkowych obiektów sakralnych. Na szczególną uwagę 

zasługują ołtarze – główny, rokokowy z II połowy XVIII w. i 

dwa boczne z początku XIX w. Ponadto niezwykle interesujące 

mogą być dla zwiedzających: drewniana chrzcielnica z XVIII 

w., rokokowa monstrancja z 1782 r., ambona i klasycystyczne 

organy z początku XIX w. 

Maksyma z Szembeków Pstrokońska zmarła 12 września 

1786 r. W kaplicy cmentarnej w Rossoszycy, na tablicy nagrobkowej 

widnieje napis będący pamiątką po fundatorce kościoła 

i żonie jednego ze znaczniejszych obywateli ziemi sieradzkiej 

– Franciszka Budzisz-Pstrokońskiego, starosty szadkowskiego 

i chorążego większego piotrkowskiego: 

DOM 

Maxyma z Szembekow Pstrokonska 

Chorązyna Piotrkoska Fundatorka 

Tego kościoła 

Prosi O zdrowaś Maryą 

Umarła Roku 1786 

Dnia 12 wrze[śnia] 

1. Praca zbiorowa pod red. Marka Rostworowskiego, Polaków portret własny, 

cz. II, str. 70. 

2. Teki prof. W. Dworzaczka - Księgi kaliskie 2479 (Nr 143) 1646 1686; K. 

Niesiecki, Herbarz Polski. Dodatek do Herbarza Polskiego, wydanie: J. N. Bo- 

19


20 

browicz, Lipsk 1839-1846, s. 371, (genealogia Pstrokońskich herbu Budzisz). 

3. Portrety XVIII i XIX wieku, zestaw trzeci, przezrocza barwne, KAW, Warszawa. 

Opis przezroczy – przezrocze nr 026, Muzeum Okręgowe w Sieradzu. 

4. K. Niesiecki, Herbarz Polski. Dodatek do Herbarza Polskiego, wydanie: J. 

N. Bobrowicz, Lipsk 1839-1846, s. 371, (genealogia Pstrokońskich herbu Budzisz). 

5. S. M. Zajączkowski, Wielowioskowa własność szlachecka w województwie 

sieradzkim (XV i pierwsza połowa XVI w.) [w] Rocznik Łódzki, PTH oddz. w 

Łodzi, Łódź 1973, t. XVIII (XXI), str. 42-43. 

6. A. Włodarski, Ród Poraitów-Pstrokońskich comesów z Bużenina, Warszawa 

1928. 

7. K. Niesiecki, Herbarz Polski. Dodatek do Herbarza Polskiego, wydanie: J. 

N. Bobrowicz, Lipsk 1839-1846, s. 371, (genealogia Pstrokońskich herbu Budzisz). 

8. PAN, Biblioteka Kórnicka, red. Antoni Gąsiorowski, Urzędnicy województw 

łęczyckiego i sieradzkiego XVI-XVIII wieku. Spisy, Kórnik 1993, s. 134. 

9. Tamże, s. 101. 

10. Tamże, s. 54. 

11. Teki prof. W. Dworzaczka - Księgi gnieźnieńskie 4691 (Nr 64), 1590. 

12. Teki prof. W. Dworzaczka - Księgi kaliskie 5177 (Nr 4), 1577. 

13. Księgi sieradzkie grodzkie - inskryp. 175, k.230-230v. 

14.Teki prof. W. Dworzaczka - Księgi kaliskie 1158 (Nr 129), 1669 i 871 (Nr 

129), 1669. 

15. Teki prof. W. Dworzaczka - Księgi kaliskie 5572 (Nr. 13), 1646. 

16. PAN, Biblioteka Kórnicka, red. Antoni Gąsiorowski, Urzędnicy wielkopolscy 

XVI-XVIII wieku. Spisy, Wrocław 1987, s. 72. 

17. Teki prof. W. Dworzaczka - Księgi kaliskie 3375 (Nr 153), 1724. 

18. Teki prof. W. Dworzaczka - Zapiski Trybunału Piotrkowskiego, 661 (Nr 43), 

1724. 

19. Tamże. 

20. J. Kobierzycki, Przyczynki do dziejów Ziemi Sieradzkiej, Warzsawa 1915, 

cz. 2, s. 96,. 

21. Księgi miejskie m. Uniejowa, nr 3, k. 97. W dokumencie tym Samuel Pstrokoński 

jest wzmiankowany jako podstarosta ale sadzę, że nie pełnił tej funkcji 

gdyż w żadnym innym źródle nie ma na to potwierdzenia. Myślę, że jest w tym 

dokumencie tak tytułowany raczej przez pamięć jego dziada Wawrzyńca, podstarosty 

sieradzkiego i dla podkreślenia znaczenia jego osoby a nie z powodu 

faktycznego pełnienia urzędu. 

22. Krótkie biogramy starostów szadkowskich zamieścił A. J. Parczewski, w 

swym dziele: Monografia Szadku, Warszawa 1870 r., s. 22-31. 

23. Księgi sier. rel. k. 83 f. 440 [w] A. J. Parczewski, Monografia Szadku, Warszawa 

1870, s. 29. 

24. T. Marszał, „Szadek. Monografia miasta.”, Szadek 1995, s. 27. 

25. Tamże: s. 29. 

26. J. Kobierzycki, Przyczynki do dziejów Ziemi Sieradzkiej, Warszawa 1915, 

cz. 1, s. 95. 

27. T. Marszał, Szadek. Monografia miasta., Szadek 1995, s. 30; A. J. Parczewski, 

Monografia Szadku, Warszawa 1870, s. 22-31, 

Ks. Franciszek Potapski - 

gorliwy kapłan i patriota 

Irena Witkowska 

Ks. Franciszek Potarski 

Ks. Franciszek Ksawery 

Potapski urodził się 1 XII 1882 

r. w Sieradzu. Jego rodzicami 

byli: Piotr i Michalina z Ziętkiewiczów 

Potapscy. Po ukończeniu 

czteroklasowej szkoły w Sieradzu 

pobierał nauki w sześcioklasowym 

gimnazjum w Kaliszu, 

po czym wstąpił do Seminarium 

Duchownego we Włocławku. W 

styczniu 1908r. otrzymał święcenia 

kapłańskie. Pracował kolejno 

w Chodczu i Słupcy. W obu 

miejscowościach oprócz obowiązków 

kapłańskich oddawał 

się pracy społecznej; powołał 


28. E. Sęczys, Szlachta wylegitymowana w Królestwie Polskim w latach 

1836-1861, Warszawa 2000, s. 555. 


łęczyckiego i sieradzkiego XVI-XVIII wieku. Spisy, Kórnik 1993, 

s. 114, 124. 

30. K. Niesiecki, Herbarz Polski, Dodatek do Herbarza Polskiego, wydanie: 

J. N. Bobrowicz, Lipsk 1839-1846, s. 371. 

31. Teki prof. W. Dworzaczka - Księgi kaliskie, inskryp., 6685 (Nr 206/ 

208), 1767. 

32. CORPUS INSCRIPTIONUM POLONIAE, T. II, WOJEWÓDZTWO 

SIERADZKIE, redakcja R. Rosin, PWN Warszawa-Łódź 198, s. 90-91. 

Źródła i literatura: 

1. PAN, Biblioteka Kórnicka, Teki Dworzaczka – materiały historycznogenealogiczne 

do dziejów szlachty wielkopolskiej XV – XX w., 

2. PAN, Biblioteka Kórnicka, red. Antoni Gąsiorowski, Urzędnicy wielkopolscy 

XVI-XVIII wieku. Spisy, Wrocław 1987, 


łęczyckiego i sieradzkiego XVI-XVIII wieku. Spisy, Kórnik 

1993, 

4. Seweryn Uruski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, Warszawa 1904- 

1931, t. 15 str. 60-61, 

5. Elżbieta Sęczys, Szlachta wylegitymowana w Królestwie Polskim w 

latach 1836-1861, Warszawa 2000, str. 555, 

6. Józef Kobierzycki, Przyczynki do dziejów Ziemi Sieradzkiej, Warszawa 

1915, 

7. Praca zbiorowa pod red. Marka Rostworowskiego, Polaków portret 

własny, cz. II, str. 70, 

8. Kasper Niesiecki, Herbarz Polski, Dodatek do Herbarza Polskiego, wydanie: 

J. N. Bobrowicz, Lipsk 1839-1846, str. 371, 

9. A. J. Parczewski, Monografia Szadku, Warszawa 1870, str. 16, 17, 28, 

29, 

10. A. Ruszkowski, Sieradz i okolice, TPS, Sieradz 2000, str. 186-187, 

11. S. Górzyński, K. Chłapowski, Regestr Diecezjów Franciszka Czaykowskiego 

czyli właściciele ziemscy w Koronie 1783-1784, DiG, Warszawa 

2006, 

12. T. Marszał, Szadek. Monografia miasta., Szadek 1995, 

13. CORPUS INSCRIPTIONUM POLONIAE, T. II, WOJEWÓDZTWO 

SIERADZKIE, redakcja R. Rosin, PWN Warszawa-Łódź 198, str. 90-91, 

14. S. M. Zajączkowski, Wielowioskowa własność szlachecka w województwie 

sieradzkim (XV i pierwsza połowa XVI w.) [w] Rocznik Łódzki, 

PTH oddz. w Łodzi, Łódź 1973, t. XVIII (XXI), str. 42-43, 

15. A. Włodarski, Ród Poraitów-Pstrokońskich comesów z Bużenina, 

Warszawa 1928. 

do życia kooperatywę spożywców „Spółka Chodecka” i 

stowarzyszenie spożywców „Związek” w Słupcy. W lipcu 

1912 r. pełniąc, w zastępstwie, obowiązki dziekańskie naraził 

się władzom zaborczym nie dopuszczając do odczytania 

w języku rosyjskim manifestu, a sam nie odczytał go 

w języku polskim. Pełnił funkcję prefekta w miejscowych 

szkołach. Po śmierci miejscowego proboszcza przez trzy 

miesiące wykonywał obowiązki proboszcza i dziekana. 

2 sierpnia 1914r., tuż przed wkroczeniem wojsk niemieckich 

do Słupcy był współorganizatorem straży bezpieczeństwa 

i powołany został 

na przewodniczącego 

Rady Miasta. 7 stycznia 

1915 r. został przeniesiony 

do Kolegiaty 

Kaliskiej( parafii św. 

Józefa). 

W lipcu 1915 r. powierzono 

mu zadanie 

utworzenia nowej pa- 

rafii w Rudzie Pabianickiej. 

Rozbudował 

tam tymczasową kapli- 

Tablica z katedry łódzkiej. 

fot. Irena Witkowska 

cę i założył cmentarz grzebalny. Był członkiem Dozoru 

Szkolnego. 

Od sierpnia 1926 r. do 1932 roku pełnił funkcję proboszcza 

w parafii w Szczercowie. Następnie został przeniesiony 

do Bełchatowa, gdzie pracował jako proboszcz w 

Parafii Narodzenia Najświętszej Marii Panny oraz dziekan 

dekanatu bełchatowskiego.

6 października 1941 r. nad ranem został aresztowany 

przez gestapo. Był jednym z 350 aresztowanych księży 

tzw. bezirku łódzkiego. Wywieziony do obozu koncentracyjnego 

w Dachau otrzymał nr 28 174 i został przydzielony 

do dźwigania kotłów ważących 100-120 kg. Zamordowa- 

Mały, piętnastowieczny kościółek św. Ducha w Sieradzu 

nie pomieścił ludzi, którzy 16 X 2007r. przybyli pożegnać 

bliskiego wszystkim człowieka. Większość stała 

przed drewnianą świątynią, w której żałobne nabożeństwo 

za duszę śp. Jana Matusiaka celebrował ks. kanonik Marian 

Bronikowski, proboszcz i dziekan sieradzki. 

Jan Matusiak ur. się w Sieradzu, w domu przy ul. Dominikańskiej 

2. Dzieciństwo i młodość spędził nieopodal fary 

na ul. Kolegiackiej 15, gdzie jego rodzice Antoni i Marianna 

wynajmowali w oficynie nieduże mieszkanie. Edukację 

rozpoczął w Szkole Podstawowej Nr 1 im. Wł. Reymonta. 

Okupacja niemiecka przerwała normalną naukę. Uczył się 

na tajnych kompletach prowadzonych przez Helenę Stępińską. 

W drodze do jej domu, w czasie spotkań z niemieckimi 

żandarmami zdarzały się dramatyczne momenty. Zdawał 

sobie sprawę, że ucząc się łamał prawo barbarzyńskiego 

najeźdcy, który zamierzał przekształcić dzieci polskie w 

tępych, bezmyślnych niewolników. Potajemnie zdobyta 

wiedza pozwoliła Janowi Matusiakowi kontynuować po 

wojnie (1945-48) naukę w sieradzkim gimnazjum. Życie 

spędził w rodzinnym mieście. Ożenił się z Zenobią Tałowicz. 

Mieli trzy córki: Jolantę, Małgorzatę i Janinę. 

Pracował w sieradzkim magistracie. W l. 1954-73 pełnił 

funkcje sekretarza Prezydium Miejskiej Rady Narodowej. 

Po reorganizacji administracji państwowej, od grudnia 

1973r. był Kierownikiem Wydziału Organizacyjnego UM, 

a następnie do marca 1977r. kierownikiem Wydziału Kultury 

UM. Zły stan zdrowia zmusił go do przerwania pracy 

zawodowej i przejścia na rentę inwalidzką. 

Do obowiązków sekretarza Prezydium należało przygotowywanie 

sesji MRN, redagowanie materiałów informacyjnych 

dla radnych i organizowanie spotkań z wyborcami. 

Samorządowy charakter zajęć wyrobił w Nim poczucie 

wartości pracy społecznej. Zaangażował się w działalność 

mającą na celu upiększanie miasta, upamiętnienie jego 

przeszłości i utrwalenie wydarzeń, których był świadkiem 

lub współautorem. W l. 50-tych i 60-tych aktywnie pracował 

w Miejskim Komitecie Społecznego Funduszu Odbudowy 

Stolicy. Wspólnie z nauczycielami: J. Paszkowskim, 

J. Mrozińską, Z. Mitułową; działaczami organizacji: S. 

Grajetą, R. Tokarskim, S. Supłem i in. organizował wiele 

imprez kulturalnych jak Korowód Warszawski, Sejmik 

Warszawski, konkursy literackie, recytatorskie, rysunkowe 

oraz zawody sportowe. Fundusze pochodzące z imprez nie 

tylko służyły odbudowie stolicy, lecz zostały wykorzystane 

na sfinansowanie wielu niezbędnych dla rozwoju miasta 

inwestycji. Ze środków SFOS wybudowano Bibliotekę 

Powiatową i Miejską im. Wł. Broniewskiego, kino 

„Piast”, salę gimnastyczną przy Szkole Podstawowej nr 1, 

dobudowano skrzydło liceum powiększając budynek o ok. 

6000m³, wyposażono Powiatowy Dom Kultury, wzniesiono 

w 1975r. pomnik poświecony Warszawie z okazji 700lecia 

miasta. 

J. Matusiak z pasją oddawał się pracy w sieradzkim radiowęźle. 

W l. 50-tych przez tzw. „kołchoźniki”, płynęły 

lokalne wiadomości, nadawano audycje. Przed mikrofonem 

występowały sieradzkie zespoły artystyczne, kapele 

ludowe i chóry. Szczególnym zainteresowaniem młodych 

słuchaczy cieszył się poniedziałkowy program Między 

nami dzieciakami. Teksty audycji radiowych opracowane 

przez J. Matusiaka stanowiły oryginalną kronikę miasta, są 

zbiorem materiałów o współczesnym Sieradzu. Owocem 

jego kronikarskiego zaangażowania było 14 tomów Zło- 


no go 20 IV 1942 r. 

Tablica poświecona ks. F. Potapskiemu znajduje się na frontonie 

kościoła w Bełchatowie, a jego nazwisko jest wymienione 

wśród innych zamordowanych w Dachau na tablicy w Archikatedrze 

Łódzkiej. 

Jan Matusiaktwórca 

Szkatuły piórem 

rzeźbionej. 

tej Księgi Miejskiej Rady Narodowej 

w Sieradzu (1954-1962) i 8 zeszytów 

Diariusza Jana z Sieradza. 

Aktywnie uczestniczył w budowie 

parku A. Mickiewicza, którą pod patronatem 

ZMP prowadzono dla uczczenia 

V Festiwalu Młodzieży i Studentów w 

1955r. Park o pow. 30 ha uporządkowano 

w czynie społecznym. Stanowi 

dzieło młodzieży szkół średnich Sieradza. 

Przy współpracy z Wydz. Kultury 

i Sztuki PPRN organizował Dni Sieradza 

i Ziemi Sieradzkiej. Po oddaniu do 

użytku w 1970r. amfiteatru stał się inicjatorem 

i współtwórcą Lata Sieradzkiego. 


Jan Matusiak 

fot. arch. Bibl. Pow. 

W każdą niedzielę koncerty regionalnych zespołów artystycznych 

gromadziły w Parku Staromiejskim liczną publiczność. 

Działając w ramach Tow. Rozwoju Ziem Zach. organizował 

współpracę z Gubinem i Wilhelm Pick Stadt Guben. Do zaprzyjaźnionych 

miast wyjeżdżała młodzież sieradzka z koncertami, 

a sportowcy walczyli w turniejach lekkoatletycznych i grach 

zespołowych. 

Szczególnym sentymentem darzył J. Matusiak Ochotniczą 

Straż Pożarną. Był współorganizatorem obchodów strażackich 

jubileuszy: 85-lecia (1962r.) i 100-lecia (1976r.) Dla uświetnienia 

pierwszego z nich z jego i Z. Neymanowej inicjatywy powstał 

hejnał Sieradza skomponowany przez Jana Pychyńskiego, 

dyr. Szkoły Muzycznej w Kutnie. Hejnał ten po raz pierwszy, z 

wieży strażackiej, zagrał Józef Szczeblewski 6 X 1962r. 

Przez wiele lat popularyzował postać Ary Szternfelda i jego 

dorobek naukowy. Przygotowywał wizyty uczonego, organizował 

wystawy poświęcone genialnemu pionierowi astronautyki, 

utrzymywał z nim listowy kontakt. 

Trwałym dorobkiem J. Matusiaka są zaprojektowane przez 

niego pomniki: na grobie sieradzkich zakładników, na miejscu 

niemieckiego mordu 18 mieszkańców Szczawna, obelisk na 

stadionie rozstrzelanych 10 więźniów, nagrobki na mogiłach 

żołnierzy polskich i radzieckich w kwaterze wojskowej cmentarza. 

Jan Matusiak był po trosze realistą, a po trosze marzycielem. 

Oczyma wyobraźni widział piękny Sieradz, miasto róż, 

pełne uroczych zakątków, ozdobione pomnikami, które otoczone 

zielenią, przypominały królewską przeszłość, legendarne dni 

chwały i splendoru. Wspólnie z przewodniczącym Prezydium 

RN Fr. Krauze, upiększali miasto, nadawali mu zewnętrzne 

oznaki dostatku. Sieradz nazywano wtedy miastem róż; rosły 

one wzdłuż głównych ulic miasta, tworzyły kwadratowy dywan 

na ul. Rycerskiej, upiększały średniowieczny Rynek. 

Po przejściu w stan spoczynku poświecił się tworzeniem 


21


22 

Szkatuły Piórem Rzeźbionej. Poczynając od 12 X 1978r. w VIII 

tomach zgromadził 813 wpisów ludzi zasłużonych dla miasta. 

Założył im dokumentację w formie teczek z wycinkami prasowymi, 

zdjęciami, ulotkami itp. Wpisy zostały wykorzystane 

dla opracowania dwu albumów: Sieradz w rysunkach Kasjana 

Farbisza (1968) i Sieradz w rysunkach Haliny Piotrowskiej 

(1998). 

J. Matusiak był zapalonym kolekcjonerem. W mieszkaniu 

zgromadził obrazy przedstawiające sieradzkie budowle, znaczki, 

koperty, okolicznościowe druki i wydawnictwa. Współpra- 

Plan Sieradza z 1934 r. 

Zygmunt Kamiński 

Miasto Sieradz było wielokrotnie prezentowane na łamach 

„Nss” na różnych mapach i planach. Najwcześniejszy kartograficzny 

obraz miasta został przedstawiony bardzo schematyczne 

na planie Sieradza z z4 sierpnia 1796r., sporządzonym przez 

kartografów pruskich. Następnie na planie Hoffmana z 1803 r., 

gdzie uwidoczniono tylko cześć zachodnią obwałowań miasta. 

Dopiero plan regulacyjny miasta z 1823r. sporządzony przez 

geometrę Ziółkowskiego dał pewien pogląd na rozplanowanie 

ulic miasta. Nie wiadomo, czy były sporządzane inne plany 

Sieradza. Takie dokumenty nie zachowały się. Możliwym jest, 

że plan miasta sporządzili Niemcy, kiedy w okresie I wojny 

światowej Sieradz był pod ich okupacją, a miastem zarządzał 

burmistrz Gemander. 

Ważnym i nieprzedstawionym dotychczas szerszemu ogółowi 

dokumentem jest plan Sieradza z 1934 r., opracowany przez 

Biuro Planu Regionalnego wg fotoszkicu z października 1934r. 

wg skali 1: 7 500. Plan przedstawia istniejący stan zabudowy 

oraz strukturę użytkowania gruntów z pokazaniem działek i 

sposobu ich zagospodarowania. Obrazuje stan i rozwój przestrzenny 

miasta w pierwszych latach niepodległości. Plan dotąd 

był tylko w dyspozycji władz miejskich i geodetów. Mimo iż 

nie jest prezentowany w całości, stanowi cenne źródło kartograficzne, 

jako że rejestruje zabudowę miasta w jego przedwojennym 

kształcie. 

Po I wojnie światowej Sieradz był zaniedbanym, małym prowincjonalnym 

miastem. Niektóre ulice, poza Rynkiem i ulicami 

doń przylegającymi, przypominały bardziej wieś niż miasto. 

Np. ulica Krakowskie Przemieście w początku lat dwudziestych 

XX w. była zabudowana chałupami z dachami naczółkowymi; 

niebrukowana, posiadała po obydwu stronach rowy spełniające 

rolę kanalizacji deszczowej i sanitarnej. Tak wyglądało wiele 

ulic, a niektóre, jak Olendry Duże, czy Olendry Małe przypominały 

typowe wsie ulicówki z chałupami, oborami i stodołami. 

Sieradz w 1934r. liczył 10 205 mieszkańców (4 824 mężczyzn 

i 5 381 kobiet). Urodziło się w tym roku 152 dzieci, 

zmarło 98 osób. Przybyły do miasta 734 osoby, wymeldowało 

się 566 osób. Od 1934r. do wybuchu II wojny światowej przybyło 

w Sieradzu 1200 osób, co stanowi wzrost o 12%. Polacy 

stanowili 76,6 %, drugą grupę stanowili Żydzi - 22,5%. Znikomą 

mniejszość stanowili Niemcy-0,74% i Rosjanie-0,2%. 


cował z Sieradzkiem Klubem Kolekcjonerów i Hobbystów 

oraz kołem Pol. Związku Filatelistycznego. 

W stosunkach z ludźmi zawsze życzliwy, serdeczny i 

taktowny. Nie zrażał się trudnościami, uparcie dążył do 

celu. Po dwu operacjach zakończył 14 X 2007r. pracowite 

życie. Pięknymi oracjami żegnali go ks. dziekan M. 

Bronikowski i wiceprezydent miasta J. Przybyłek. Był odznaczony 

m.in. Srebrnym i Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem 

30-lecia Polski Ludowej, Krzyżami: Kawalerskim i 

Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. 

Miasto rozwijało się po długim okresie zaborów, o czym 

świadczą liczne inwestycje komunalne: budowa ulic, chodników, 

instalacje oświetlenia. Istotnym elementem planu 

jest pokazanie rozłogu gruntów. Układ działek rolnych 

wskazuje na znaczne rozdrobnienie gruntów: działki są 

wąskie i długie, o nieregularnych, łukowatych kształtach. 

Ten stan utrudniał władzom miasta rozwój przestrzenny. 

Ulice na planie nie mają nazw. Na pierwszy rzut oka 

widać, że centralnym punktem miasta jest średniowieczny 

Rynek oraz ulice od niego wychodzące ze zwartą zabudową: 

Warszawska, Kolegiacka (d. Farna), Zamkowa. Inne 

ulice o większej zabudowie to: Krakowskie Przedmieście 

(do ul. Wierzbowej) Warcka, Sukiennicza, Żabia, Rybna, 

Olendry Duże i Olendry Małe. Pozostałe ulice mają luźną 

zabudowę. Ulica POW ze względu na dworzec kolejowy 

jest intensywniej zabudowana. Od zaprojektowanej na 

pocz. XIX w. Rogatki, a dzisiejszego ronda odchodzą w 

układzie gwiaździstym ulice: POW (Szosa Kaliska), Sienkiewicza 

(Szpitalna), Wojska Polskiego (Cmentarna), Jana 

Pawła II (Złoczewska Szosa). Nazwanych było tylko 26 

ulic, większość z nich to zwykłe drogi gruntowe przypominające 

raczej polne trakty. 

Na planie widać dzisiejszą ulicę H. Sienkiewicza (wcześniej 

Szpitalna, Fabryczna), jako szeroką aleję wysadzaną 

po obydwu stronach topolami), która kończyła się przy 

starym szpitalu im. św. Józefa ( na pocz. XIX w. był to 

pałac fabrykanta A. Harrera). Przy tej ulicy oznaczony 

jest stadion. Było to boisko Towarzystwa Gimnastycznego 

”Sokół”, które posiadało sekcje: gimnastyki, strzelectwa 

wojskowego, kolarską i tenisa ziemnego. W drugiej połowie 

lat trzydziestych tereny te jak i sąsiadującą działkę należącą 

do J. Modelskiego wykupiono na blok mieszkalny, 

wzniesiony w 1938 r. dla kadry oficerskiej i podoficerskiej. 

W narożniku ulic Kościuszki i Sienkiewicza usytuowano 

budynki z czerwonej cegły, w których ulokowano kiedyś 

armijny ośrodek saperów z parkiem pontonowo-mostowym. 

Mieścił się tu później Sąd Grodzki. Budynki te (od 

str. ul. Kościuszki) zostały zniszczone w czasie II wojny 

światowej, a na ich miejscu powstały w latach pięćdziesiątych 

dwa dwupiętrowe bloki mieszkalne dla wojskowych. 

Ul. Sienkiewicza przecinała ul. Warcka, która dochodziła 

do obecnej ul. Stodolnianej (przed 1939 r. nie miała nazwy). 

Nazwa ulicy miała związek z faktem usytuowania 

na niej stodół, które istniały jeszcze do lat pięćdziesiątych 

XX w. Ulokowanie tam stodół było zapewne następstwem 

wielkiego pożaru na Olendrach Małych w dniu 19 kwietnia 

1928 r. Działki po stronie parzystej przy ul. Stodolnianej 

były zabudowywane już w latach dwudziestych XX w. 

Na planie ukazano Zakład Karny wraz z usytuowaniem 

budynków, a za nim Park Staromiejski z układem alejek. 

W parku znajdował się tor saneczkowy i kort tenisowy, a 

w altance i w jej sąsiedztwie organizowane były liczne imprezy, 

zawody gimnastyczne i wystawy rolnicze. Park ten 

powstał w 1824r. i obejmował powierzchnię 4,5 ha. Nie ma 

dzisiejszej ulicy rozdzielającej mur więzienny od parku.


24 

Na wschód od parku znajdują się zabudowania „Julianówki”, 

gdzie znajdował się zakład naprawczy rowerów Nawrockiego i 

żydowska szkoła elementarna. Na miejscu dzisiejszego parkingu 

MOSIR i Ośrodka Edukacji Ekologicznej jest uwidoczniony 

staw, rzeka Warta miała tu znaczną szerokość i wyspy oraz 

dwie tamy-ostrogi utrudniające erozję brzegową. 

Na planie pokazano usytuowanie na półwyspie przystani 

kajakowej Ligi Morskiej i Kolonialnej w Sieradzu. Jest też I 

most i rozlewisko rzeki Żegliny (zwane przez starych sieradzan 

„Szlabanem”). Uwidoczniono też budynek, właśnie znany z 

tego, że za nim znajdował się szlaban (drewniana bariera), przy 

którym pobierano niegdyś opłatę mostową. Za rozlewiskiem 

pokazany jest stadion sportowy z trybunami i budynkiem gospodarczym. 

Stadion ten był w latach dwudziestych dzierżawiony 

przez Klub Sportowy „Czarni”. Następnym dzierżawcą 

stadionu, od 1929 r., był Powiatowy Związek Strzelecki. 

Zwrócić należy szczególną uwagę na okolice dzisiejszego 

Wzgórza Zamkowego. Brak jest obwałowań rzeki Żegliny, która 

płynie zasypanymi dziś zakolami, oddzielając Rynek Praski 

od wyżej położonego miasta. Na ul. Zamkowej pokazany jest 

drewniany most. Uwidoczniona jest ścieżka prowadząca z pn.wsch. 

narożnika Rynku Praskiego do stadionu sportowego. W 

obrębie Rynku Praskiego widoczne są regularne działki budowlane. 

Wyznaczyło je miasto dla ubogich mieszkańców, którzy 

wznosili tu małe drewniane, najczęściej dwuizbowe domki. Interesujący 

jest przebieg rzeki Żegliny w obrębie Wzgórza Zamkowego, 

zasilała ona istniejącą tam fosę. Na pn. od wzgórza 

widoczne są fragmenty starorzecza rzeki Warty, która jeszcze 

pod koniec XVIII w. tu płynęła. Jeden z nich, usytuowany na 

południe od stadionu i nazywany „Paradzianką”, użytkowany 

jest obecnie przez koło wędkarskie. 

W pn.-zach. części planu miasta jest widoczny plac koszar 

wojskowych z naniesionym budynkiem. Teren ten obejmował 

około 18,7 ha i był już w 1934 r. zagospodarowywany dla 31 

p. S. K., który stacjonował tu od października 1935 r. Wzdłuż 

ogrodzenia jednostki wojskowej wiodła droga gruntowa (dziś 

ul. A. Mickiewicza) do zespołu zabudowań księdza Aleksandra 

Brzezińskiego (1878-1941). Było to Przedmieście Brzeziny. 

Ks. Brzeziński wykupił od prywatnych właścicieli 3 ha 

gruntów, na którym zbudował drukarnię, w której drukowano 

m.in. tygodnik „Ziemia Sieradzka”. Był tu też dom letniskowokolonijny 

dla dzieci łódzkich robotników i szkoła zawodowa. 

Stoi tu kościółek Królowej Korony Polskiej, fundowany przez 

A. Brzezińskiego jako wotum za ocalenie życia z planowanej 

przez Niemców egzekucji w dniu 13 listopada 1918 r.. 

Na planie brak jest cmentarza żydowskiego (kirkutu) przy 

obecnej ul. Zakładników, natomiast są zaznaczone cmentarze: 

Buk - drzewo przekorne 

Janusz Ziarnik 

Drzewo to połączenie sił podziemnych z niebiańskimi sferami 

poprzez pień czyli życie na ziemi. Za najważniejsze z drzew 

uważa się dąb. Chodzi o wielkość, twardość i żywotność (sędziwy 

król puszczy). Drugi po dębie jest buk, ale czy przez to 

mniej ważny, użyteczny czy ciekawy dla człowieka ? Sądzę, że 

nie, ba, nawet ciekawszy niż kwaśny twardziel. 


rzymskokatolicki i ewangelickoaugsburski (nazywany 

potocznie przez mieszkańców Sieradza niemieckim) przy 

obecnej ul. Kasztanowej, który został zlikwidowany w 

latach siedemdziesiątych w wyniku rozbudowy ZPS Polmos. 

Obok cmentarza ewangelickiego znajdują się budynki 

gorzelni przemysłowej i drożdżowni J. i Z Modelskich. 

Z innych obiektów przemysłowych uwidocznionych 

na planie wymienić należy: rektyfikację spirytusu ( po II 

wojnie zakłady Herbapol) przy ul Jana Pawła II, d. Szosa 

Złoczewska), młyny przy ulicach POW- Z. Modelskiego, 

dwa własności żydowskiej (m. in. „Renoma”) oraz przy ul. 

Zakładników młyn Proszowskich, browar S. Danielewicza 

przy ul. Krakowskie Przedmieście, zakład maszyn i narzędzi 

rolniczych oraz odlewnię Kazimierza Lipińskiego przy 

ul. Kościuszki oraz rzeźnię przy ul Targowej. 

Południowa część planu przedstawia ul. Krakowskie 

Przedmieście, Olendry Duże, Wierzbową, Targową i Polną. 

Te dwie ostatnie nie posiadają nazw. Pomiędzy nimi, wśród 

pól, widoczne są małe działki z zaznaczonymi budynkami. 

To dzisiejsza ulica Zajęcza, na której usytuowane były 

stodoły, istniejące jeszcze w latach sześćdziesiątych, przy 

których rosły okazałe topole. U wylotu ulicy Wierzbowej 

zaznaczone jest ujście rzeczki Krasawa, które kończyło się 

w okresie wiosennym na dzisiejszym placu targowym rozległym 

rozlewiskiem, zwanym prze lokalnych mieszkańców 

„Jeziorem”. Krasawa dalej już jako rów płynęła po południowej 

stronie ulicy Wierzbowej, a żyły w niej karasie 

i cierniki (popularne kolki). Zaznaczono też przedwojenną 

posiadłość Smoczarskich przy ul. Witosa (d. Chabie) i na 

pn.-wsch. od ul. Wierzbowej zabudowania Raszewskich, 

potem A. Cierpliowskiego. 

Na Poświętnej Górce i Wójtostwie, przy ul Krakowskie 

Przedmieście obok zabudowań browaru, zaznaczono pałac 

Danielewiczów (spłonął w 1945 r.) i oranżerię (tzw. Dom 

Ogrodnika). 

Plan z 1934 r. stanowi cenne źródło informacji dla 

geodetów, pokazuje bowiem poszczególne niwy rolne i 

rozłogi. Sposób użytkowania gruntów uwidoczniony jest 

poprzez odpowiednie oznakowanie ogrodów, łąk (łęgów 

sieradzkich), wód powierzchniowych, układu zabudowy, 

terenów kolejowych. Mimo że dokument planu wykonany 

został w technice czarno-białej, stanowi ważny przyczynek 

do historii międzywojennego Sieradza. Był on niewątpliwie 

podstawą do opracowanego w końcu 1937r. 3-letniego 

planu inwestycyjnego robót publicznych w Sieradzu. 

Buk to gatunek lasotwórczy, co w praktyce służb leśnych 

oznacza używanie go do zalesiania. Lubi gleby 

żyzne, wilgotne, ale nie podmokłe. Na wiosnę z trójgraniastego 

bukowego orzeszka zwanego bukwią, wyrastają 

dwa liścienie. Dopiero spomiędzy nich w następnym roku 

rozwija się pęd właściwy z pączkiem zimowym na końcu. 

Buk rosnący samotnie ma koronę gęstą, szeroką, nisko 

osadzoną. W zwartych drzewostanach pień jest gonny (bez 

bocznych konarów), a liście pojawiają się na dużej wysokości. 

Buk osiąga wysokość nawet 45 m. Liście jajowate 

lub eliptyczne, długości ok. 10 cm, ząbkowane lub o gładkich 

brzegach. Z wierzchu ciemnozielone, błyszczące, od 

dołu jasne i matowe. Młode liście są owłosione z obu stron, 

starsze mają owłosiony główny nerw. 

Buk zaczyna kwitnąć po 25 latach. Kwiaty zebrane w 

kwiatostany męskie w zwisających, długich kotkach, żeńskie 

w postaci główki z czerwonymi znamionami. Kwitnie 

od kwietnia do maja. Po zapyleniu przez wiatr w torebce 

pokrytej miękkimi kolcami powstają owoce. Owocuje ob-

ficiej co 5-8 lat w tzw. latach nasiennych, poczynając od 

40-50 roku życia, a żyje nawet 350 lat. Występuje w południowej 

i zachodniej Polsce w Sudetach i Karpatach. W 

reglu dolnym w Karpatach Wschodnich (Bieszczady) sięga 

górnej granicy lasu. 

Buk ma różnorakie zastosowanie. Drewno twarde, 

ciężkie i spoiste używane jest do wyrobu mebli, parkietów, 

sklejek, płyt wiórowych. Produkuje się z niego beczki, 

skrzynki, narzędzia, części maszyn, przyrządy sportowe i 

wiele przedmiotów codziennego użytku. Wytwarza się z 

niego papier, ocet drzewny, węgiel drzewny i olej smołowy. 

Ma dużą wartość opałową i nadaje się do toczenia. 

Roślina ozdobna-drzewo parkowe, używane także do 

zadrzewień przy drogach; istnieją odmiany o czerwonych 

liściach. Bukiew jest bogata w tłuszcz (32 % masy). Pozostała 

część owoców jest trująca ze względu na obecność 

faginy. Z bukwi wytwarza się olej leczniczy, palny i techniczny. 

Jedno drzewo w ciągu roku pokrywa zapotrzebowanie 

na tlen 5 osób. Las bukowy o pow. 1 ha odfiltrowuje 

z powietrza ok. 50 ton pyłu. 

Północna granica naturalnego zasięgu dotyka woje- 

Adolf Harrer, już jako współwłaściciel dużych zakładów 

sukienniczych w Sulechowie pod Zieloną Górą, wysokiej 

klasy fachowiec w branży włókienniczej, postanowił 

– korzystając z wydatnej pomocy Rady Administracyjnej 

Królestwa – wybudować w latach 1822/23 manufakturę 

wełnianą w Sieradzu. Zadanie rozpoczął z ogromnym rozmachem, 

planując realizację przędzalni, następnie tkalni i 

wykończalni. 

Już w 1823r. manufaktura posiadała nowoczesne angielskie 

wyposażenie: 35 maszyn przędzalniczych, 200 krosien 

wełnianych (z tego 146 było rozlokowanych w domach u 

rękodzielników tkaczy) oraz również dobrze wyposażoną 

farbiarnię, postrzygalnię i folusz. Ze względu na wysoki 

rozmiar produkcji manufaktura wysunęła się na czołowe 

miejsce wśród przedsiębiorstw Królestwa, dla sieradzan 

zaś stanowiła jedno z najważniejszych źródeł dochodu, 

zatrudniając na początek 27 majstrów, 31 czeladników 

i ponad 100 wykwalifikowanych robotników (nie licząc 

pracowników pomocniczych). W 1825r. osiągnęła stan ok. 

1000 zatrudnionych, a w 1829r. miała już 1145 pracowników. 

Z większości sieradzkich rodzin jedna lub więcej 

osób pracowała w tej manufakturze. Wielu mieszkańców 

miasta wynajmowało też kwatery dla jej pracowników. 

Miasto, mając coraz większe dochody i niezwykle pomyślne 

perspektywy rozwojowe, rozpoczęło w 1830r., 

kolejny raz, starania o budowę reprezentacyjnego, murowanego, 

piętrowego ratusza miejskiego. Ratusz miał zajmować 

nie dwie działki, jak planowano w 1821r., ale sześć 

i miał być o wiele większy od poprzednio planowanego. 

Urzędy nie tylko miejskie, ale i obwodowe musiały – z braku 

ratusza – wynajmować pomieszczenia na swoje biura 

w prywatnych domach. Budowa ratusza wpłynęłaby, co 

szczególnie podkreślano, na uporządkowanie i upiększenie 

samego rynku. Do tej pory cała jego północna pierzeja 

(m.in. place nr 26-30 i 48) była bowiem niezabudowana. 

Złe wrażenie tego miejsca potęgował także widok stojącego 

na rynku starego, zbudowanego z użyciem pruskiego 

muru, odwachu głównego (dawnego ratusza), popadającego 

w ruinę i – jak wówczas podkreślono – mocno już zdezelowanego. 

Wybudowanie nowego ratusza i przeniesienie 

do niego wzmiankowanego odwachu dałoby możliwość 

rozebrania tego szpecącego miasto budynku. 


wództwa łódzkiego i okolic Sieradza. 

W województwie łódzkim gdzie dominuje sosna i modrzew 

(84,8%), buk zajmuje ledwo 0,5 % drzewostanu. Nadleśnictwo 

Złoczew posiada go więcej bo 1,09 % (1.01.1997). Tam 

też zlokalizowane są rezerwaty „Wrząca” i „Paza”. W rezerwacie 

„Wrząca” (pow.59,1 ha) rosną ponad stuletnie buki tzw. 

kwaśnej buczyny niżowej. W rezerwacie „Paza” (pow.27,2 ha ) 

rośnie drzewostan bukowy nieco starszy, buki mają 90-160 lat. 

Sąsiadujący z sieradzkim powiat wieruszowski pochwalić się 

może ponad 30 metrowymi okazami buka w rezerwacie „Ryś” 

(pow. 53,9 ha). Pomnikiem przyrody jest szpaler 32 buków w 

Olewinie (pierśnica 110-260 cm), pojedynczy buk w Marianowie 

o obwodzie 315 cm, grupa 60 buków (obwód 12-320 cm) 

w leśnictwie Potok i buk o obwodzie 375 cm w leśnictwie Orły. 

Wszystkie te pomniki obejmuje opieką nadleśnictwo Złoczew. 

Buk bywa inspiracją dla twórców. Na przełomie listopada i 

grudnia ubiegłego roku (16.11-19.12. 2007 r.) w galerii sieradzkiego 

Biura Wystaw Artystycznych prezentowana była wystawa 

fotografiii „Buk” autorstwa Janusz Ziarnika. Część eksponowanych 

zdjęć można obejrzeć na okładkach naszego pisma. 

Starania o budowę sieradzkiego 

ratusza. 


Jednak kolejne pożary manufaktury w 1824, w 1826 i ostatni 

w 1832 doprowadziły do likwidacji zakładów (w 1833 r.). 

Była to prawdziwa klęska dla Sieradza i jego mieszkańców. 

Potwierdzają to sami sieradzanie w 1835 r. w prośbie skierowanej 

do Najwyższej Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego: 

Miasto [...] z upadkiem fabryki – nie tylko, że widoki polepszenia 

bytu utraciło, lecz nawet w gorszy stan pogrążone zostało, 

bowiem wielu z Obywateli i Mieszkańców widokami korzyści 

z exystencyi fabryki zachęceni, pożyczki od Rządu i obywateli 

na kupno placów, restauracyą i budowę domów i różnych pomnieyszych 

warsztatów i podobnych spekulacyi zaciągnąwszy, 

z upadkiem fabryki utraciwszy spodziewane korzyści w smutnem 

zostaią położeniu. 

Oddaliła się także nadzieja na szybką budowę ratusza. Podkreślając 

trudne położenie miasta i jego obywateli, sieradzanie 

wnoszą w cytowanej wyżej prośbie, aby kwotę odszkodowania, 

jaką Towarzystwo ubezpieczeniowe przyznało za spaloną manufakturę, 

tj. 73.847 złotych polskich, rząd przeznaczyć raczył 

na budowę ratusza w Sieradzu. 

Ratusza wystawionego nie tylko dla ozdoby miasta Obwodowego, 

ciągłą konsystencyą Wojska zaszczyconego, na trakcie 

bitym Fabrycznym i pocztowym położonego, ale przede 

wszystkim dla zapewnienia pomieszczeń na kancelarię Urzędu 

Municypalnego, kasę miejską i obwodową, odwach wojskowy, 

areszt detencyjny i policyjny, skład narzędzi ogniowych, Sąd 

Pokoju obydwu wydziałów oraz na sklepy i jatki. Był więc budynek 

taki koniecznie potrzebny. Jego wzniesienie mogło być 


25

26 

ułatwione o tyle, że: Plac zaś w części przez Kassę Mieyską już 

nabyty, znayduie się w samem Rynku, a budowla zaiąć mogąca 

cały ten plac, ścianę jedną rynku składaiąca, w naylepszym guście 

miasto przyozdabiałaby. 

Chodziło o północną pierzeję rynku.Rada Administracyjna 

Królestwa zwróciła jednak prośbę sieradzan zalecając, aby zachowali 

właściwą drogę służbową. W tej sytuacji, w dniu 5 V 

1836r. Komisarz Obwodu Sieradzkiego zwraca się do Komisji 

Województwa Kaliskiego, przedstawiając prośbę Ławników 

Honorowych Miasta Sieradza, w imieniu mieszkańców podaną, 

o fundusz na wystawienie Ratusza. Sam Komisarz Obwodu także 

popiera prośbę sieradzan o darowanie bonifikacyi za spalony 

gmach fabryczny przypadający, dla wybudowania Ratusza w 

Sieradzu [...] z powodów następuiących: 

1. Że Kassa Ekonomiczna Miasta Sieradza, nie posiada takich 

funduszów, ażeby na teraz można projektować jey kosztem 

Ratusz odpowiadający dogodnościom służby publiczney i ozdobie 

Miasta Obwodowego, przez które trakt bity przechodzi. 

2. Że Ratusz wszelako iest potrzebnym dla umieszczenia 

łącznie z odpowiednim bezpieczeństwem, Biura Urzędu Municypalnego, 

Kassy Mieyskiey, Aresztu Detencyinego i Policyinego, 

Lokalu dla Narzędzi Ogniowych i pomieszkania nad wszystkim 

czuwać obwiązanego Burmistrza. 

3. W Ratuszu tym mógłby się mieścić nadto lokal na posiedzenia 

Sądu Policyi Prostey i Sądu Pokoju z Ich Archiwami – 

Przez pomieszczenie Sądu i Aresztu Detencyjnego, oszczędziłyby 

się Rządowi corocznie koszta na wynaięcie Lokalów na to 

przeznaczonych, zaś Kassie Mieyskiey fundusz na wynaięcie 

Lokalu dla Biura i Kassy Mieyskiey. 

4. Nadto możnaby umieścić Odwach Główny, przez co stary, 

w pruski mur wystawiony, zdezelowany i na środku Rynku sterczący, 

mógłby być usunięty, przez co nie tylkoby się oszczędziło 

znacznych wydatków na jego reperacyą, ale i Rynek zostałby 

odsłoniony i formowałby ieden z naypięknieyszych placów 

Mieyskich w całem Królestwie. 

5. Przez wystawienie Ratusza na Rynku na placach pustych 

od strony północney, część ta dziś szpecąca, stałaby się nayozdobnieyszą, 

nie tylko dla Miasta, ale i traktu bitego, który obok 

niey przechodzi. 

6. Że Sieradz będąc Miastem Rządowem Obwodowem, zasługuie 

na to dobrodzieystwo Rządu, co dla Obywateli Jego 

tem będzie pochlebnieysze, że utracili część dochodów swoich 

wynajmu Lokalów, które ciągnęli, i wszelkie widoki handlowe 

na przyszłość, z powodu pogorzenia i nieodbudowania fabryki 

tak znacznej sukien cienkich w roku 1832. Gdyby pomimo 

tych wszystkich powodów, Rząd nie był skłonny do darowania 

tak znacznego kapitału dla Miasta Sieradza, wówczas możnaby 

piękny Gmach z funduszu Bonifikacyi Towarzystwa Ogniowego 

wznieść na tem samem mieyscu, gdzie Ratusz iest proiektowany, 

na pomieszczenie Biura Obwodowego, Kassy Obwodowey, 

pomieszkania Komissarza Obwodu, dla Lokalów Sądowych i 

Odwachu Głównego, a teraźnieyszy dom, w którym się mieści 

Biuro, Kassa i Komissarz Obwodu, darować Miastu na Ratusz, 

gdzie Biuro Urzędu Municypalnego, Kassa Mieyska, pomieszkanie 

Burmistrza, Areszt Detencyyny i Policyiny, nadto Narzędzia 

Ogniowe dogodnie pomieszczoneby być mogły. Przez to 

i wygoda Służby Publiczney z ozdobą Miasta byłaby również 

połączona, Rząd zaś okazalszy i znacznieyszy niż dotąd Gmach 

Obwodowy miałby własnością – Miasto Obwodowe Ratuszem 

zostałoby obdarowane, a nadto coroczny wydatek na naiem Lokalów 

dla Sądu i Aresztów byłby oszczędzony. 

Już w tydzień po piśmie Komisarza Obwodu Sieradzkiego 

(12 V 1836 r.) Komisja Województwa Kaliskiego występuje 

do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, Duchownych i 

Oświecenia Publicznego z prośbą, aby ta określiła się, czy jest 

skłonna przypadaiącą z Kassy Towarzystwa Ogniowego boni- 


fikacyą za spaloną fabrykę sukna po Harrerze w Mieście 

Sieradzu, w sumie złp 73.847 [...] na budowę Ratusza w 

Sieradzu, w Rynku tegoż Miasta przeznaczyć. Dyrekcji Towarzystwa 

Ogniowego jest bowiem obojętne, jaki gmach 

zostanie za to odbudowany, byleby był odpowiedniej wartości. 

Komisja Rządowa postanowiła sprawę rozpoznać na 

swoim szczeblu. Jej Wydział Administracyjny zwrócił się 

(6 VI) do Wydziału Przemysłu i Handlu z zapytaniem, czy 

jest zamiarem Rządu spaloną fabrykę sukna w Sieradzu 

odbudować, czy też nie? W drugim bowiem przypadku 

możnaby bonifikację z Towarzystwa Ogniowego przeznaczyć 

na wystawienie ratusza w Sieradzu. Cztery dni 

później Wydział Przemysłu i Handlu odpowiedział na powyższe 

zapytanie, iż w związku z rozpatrywaniem przez 

Radę Administracyjną możliwości wykorzystania pofabrycznych 

budynków w Sieradzu na zakłady wojskowe 

nic konkretnego obwieścić nie może. Dopiero zatem, po 

rozstrzygnieniu przez Radę Administracyiną w mowie będącego 

wniosku, będzie mógł Wydział Przemysłu i Handlu 

tak co do restauracyi fabryki Sieradzkiey iako też użycia 

funduszu z Towarzystwa Ogniowego, wezwaniu Wydziału 

Administracyi zadosyć uczynić. 

Rada Administracyjna Królestwa po dłuższych rozważaniach 

postanowiła wykorzystać fundusze z Towarzystwa 

Ogniowego na odbudowanie budynków pofabrycznych i 

urządzenie w nich więzienia. 

W 1837 roku województwa zamieniono na gubernie. 

Rząd Gubernialny Kaliski, znając stanowisko Rady Administracyjnej 

Królestwa i wiedząc, że Sieradz nie otrzyma 

kwoty 73.847 złp odszkodowania za spaloną manufakturę, 

z przeznaczeniem na budowę ratusza, postanowił przeanalizować 

sprawę dokładnie pod względem aktualnych 

kosztów budowy ratusza i możliwości finansowych samego 

miasta. W tym celu zainicjował zwołanie w Sieradzu, 

w dniu 23 VI 1837 r., narady w sprawie budowy ratusza, 

ustalenia ostatecznych kosztów tego zadania oraz sposobu 

zdobycia środków na jego realizację. Podczas narady 

ustalono, że koszt budowy ratusza wyniesie 82.799 złp, z 

tego miasto zabezpieczy z własnych dochodów 44.644 złp 

i 10 groszy, a resztę, tzn. 38.155 złp, postara się pożyczyć 

z Funduszów Remanentowych Kas Miejskich Królestwa. 

Mając więc dokładne rozeznanie w powyższej sprawie 

Rząd Gubernialny Kaliski poinformował Komisję Rządową 

Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia 

Publicznego pismem z dnia 10 VIII 1837 o stanie przejmowania 

działki pod budowę ratusza i o aktualnych kosztach 

jego budowy. Z pisma wynika, że działka nr 26 jest 

własnością kasy Miejskiej, działka nr 27 należy do Jana 

Lewańskiego, który zgodził się sprzedać ją miastu za kwotę 

1550 złp., działka nr 28 należy do Karola Szulca i tenże 

chce ją zbyć za kwotę 1200 złp, natomiast działki nr 29,30 

i 48, należące do sukcesorów Łebkowskich, jeszcze nie są 

wycenione. Kasa Miejska ma w rezerwie kwotę 2800 złp i 

ufa, że wystarczy ona na ich nabycie. Tym sposobem teren 

pod budowę ratusza będzie zabezpieczony. Co do kosztów 

budowy ratusza, w piśmie podkreśla się, że miasto co 

prawda zadeklarowało ponad 40 tys złp. na jego budowę, 

ale aktualnie dysponuje kwotą 22.136 złp i 12 groszy. Spodziewać 

się jednakże wypada – pisze w imieniu Rządu Gubernalnego 

p.o. Gubernatora Cywilnego Kaliskiego – że, 

przez licytacyą na enterpryzę znacznie się zmnieyszy suma 

anszlagowana i że tym sposobem zmnieyszy się wysokość 

pożyczki. I ratusz będzie można wybudować. W związku z 

tym Projekt ninieyszy raczy Komissya Rządowa rozważyć, 

anszlagi (koszty – JK) i plany zatwierdzić, i do dalszego

działania Rząd Gubernialny upoważnić. 

Warunkiem budowy ratusza, oprócz zabezpieczenia 

środków, było – jak podkreślono wyżej – posiadanie odpowiedniego 

placu. Tymczasem pojawiły się kłopoty z wykupem 

działek należących do sukcesorów Łebkowskich. 

Mieszkali oni bowiem poza Sieradzem w Wieluniu, czyli 

na terenie innego obwodu i specjalnie sprzedażą działek 

sieradzkich nie byli zainteresowani. Sprawa zaczynała się 

przeciągać, wobec tego Komisja Rządowa poprosiła w 

styczniu 1839r. Rząd Gubernialny Kaliski o wyjaśnienie 

sprawy. Na skutek tego Rząd Gubernialny polecił Komisarzowi 

Obwodu Sieradzkiego dołożenie starania o nabycie 

pustych placów od pomienionych Łebkowskich, w celu wystawienia 

jak naywcześniej ratusza miejskiego. 

Sprawa nie posunęła się widać do przodu, bo w sierpniu 

1841r. Sekcja Miast Wydziału Administracyjnego Komisji 

Rządowej, na skutek interwencji mieszkańców Sieradza, 

Przeglądając dokumenty Archiwum Państwowego w 

Łodzi na jednym z mikrofilmów USC- Sieradz z 1814 

roku znalazłam dokument zawierający nazwisko moich 

przodków. Zapis ten mnie bardzo zafrapował gdyż po raz 

pierwszy spotkałam akt zgonu ( nr 101), w którym podany 

był adres zamieszkania osoby, której dokument dotyczył. 

Ze względów sentymentalnych chciałam dowiedzieć się, 

gdzie znajdował się dom moich prapradziadków. Ponieważ 

pierwszy raz natknęłam się na nazwę „ulica św. Mikołaja” 

rozpoczęłam poszukiwania we wszystkich książkach o 

Sieradzu, jakie posiadam w domowej biblioteczce. Niestety 

okazały się one bezowocne. Zaczęłam analizować, gdzie 

mogłaby się ona znajdować. Zapis dokładnie brzmi: „...w 

tymże Mieście Sieradzu na ulicy Świętego Mikołaja zamieszkałych; 

przy nich będący w Domu ich pod Numerem 

365...”. Natychmiast wyciągnęłam bardzo mylny wniosek: 

tak dużo numerów musiała mieć któraś z dłuższych ulic”. 

Znajoma podpowiada, że w „Szkicach z dziejów Sieradzkiego” 

jest wykaz starych nazw ulic i obok podana aktualna. 

Niestety już w myślach nazwana „moja ulica” nie występuje. 

Zaczęłam się zastanawiać czy „Xiądz Józef Mazurowski 

Urzędnik Stanu Cywilnego” nie uległ jakiejś fanaberii 

podając być może nazwę zwyczajową. Pobiegłam do 

archiwum by sprawdzić, czy ulica ta występuje jeszcze w 

innych dokumentach. Akt zgonu Grzegorza Walczka (osoba 

niezwiązana z moimi przodkami ) z roku 1817 zawiera 

adres: ulica św. Mikołaja 322. Również akt zgonu 101 Apolonii 

Kolasińskiej z tego samego roku potwierdza istnienie 

„mojej ulicy”. W tym momencie podjęłam decyzję, mimo 

iż pana Andrzeja Ruszkowskiego znam tylko z publikacji, 

zadzwonię do niego, jako osoby najbardziej kompetentnej 

w sprawach sieradzkich. Mój rozmówca stwierdził, że 

również po raz 

p i e r w s z y 

spotkał się 

z tą nazwą 

i obiecał 

poszperać 

w swojej 

bibliotece. 

Pan Ruszkowskiwyjaśnił 

mi, że 

występujący 

numer to 

nie numer 

domu znaj- 


zwróciła się z zapytaniem do Rządu Gubernialnego, co się dzieje 

ze sprawą budowy ratusza. 24 V 1842r. Rząd Gubernialny 

informuje Komisję Rządową, że przyczyną opóźnień są utrudnienia 

w nabyciu, placów dogodnych przy rynku miasta od sukcesorów 

Łebkowskich. Przedsięwzięto już jednak odpowiednie 

środki. 

Autor nie dotarł do dalszej korespondencji w sprawie ratusza. 

Do wybuchu powstania styczniowego sprawa nie posunęła 

się do przodu (na przerysowanym w 1859r. planie Sieradza z 

1823 widnieje nadal na płycie rynku „zdezelowany” budynek 

odwachu), a po jego upadku i ona także upadła ostatecznie. 

Źródła: 

Akta Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych 

i Duchownych tyczące się miasta Sieradza w Guberni 

Kaliskiej, znajdujące się w AGAD-zie. 

Moje poszukiwania ulicy św. 

Mikołaja w Sieradzu 

Sieradz - Krakowskie Przedmieście 

fot. arch. 

Irena Witkowska 

dującego się przy danej ulicy, ale numer działki w Sieradzu i 

zasugerował, że ulica ta powinna mieć związek z kościołem św. 

Mikołaja. Byłoby to zgodne z wcześniej uzyskanymi informacjami 

przekazanymi w opowieściach rodzinnych, iż moje korzenie 

sięgają okolic Wójtostwa. Obejrzałam jeszcze raz mapkę 

zamieszczoną w Leksykonie, tym razem pod lupą. Oczywiście 

działka nr 365 znajduje się w okolicach „Trzech Krzyży” w dolnej 

części obecnej ulicy Krakowskie Przedmieście. 

Zagadka została tylko częściowo rozwiązana, nadal nie 

wiem, który odcinek Krakowskiego Przedmieścia zawierała, 

tzn. w którym miejscu się zaczynała, a gdzie kończyła. W swoich 

wcześniejszych domysłach dopuszczałam hipotezę, że droga 

biegnąca górą to Krakowskie Przedmieście, a dołem ulica 

św. Mikołaja chociaż powiązanie z nieistniejącym już dzisiaj 

kościołem św. Mikołaja sugerowałoby rozwiązanie odwrotne. 

Bardziej dociekliwych zapraszam do poświęcenia uwagi temu 

zagadnieniu. Mam nadzieję na wiarygodne udokumentowanie 

mojej hipotezy. 


27

WSPÓŁCZESNOŚĆ 

28 

Miejski Ośrodek Sportu 

i Rekreacji w Sieradzu na 

przestrzeni lat. 

Władysław Maciejewski 

Ośrodek Sportów Wodnych przy ul. Parkowej został oddany 

do użytku 21 VII 1959r. Wybudowany ze środków finansowych 

miasta i Totalizatora Sportowego był obiektem 

bardzo potrzebnym do organizowania rożnorodnych form 

aktywnego wypoczynku. Nowoczesny jak na owe czasy 

obiekt miał taras wypoczynkowo – widokowy, na którym 

w okresie letnim odbywały się zabawy taneczne, restaurację 

z kuchnią (mogła wydać 400 posiłków dziennie), świetlicę, 

biura oraz hangary kajakowe. Pierwszym kierownikiem 

Ośrodka był Mirosław Wągrowski.Wypoczywający 

mogli korzystać z wypożyczalni kajaków i ze strzeżonego 

kąpieliska. Brzegi rzeki łączył wtedy most pontonowy.1 

I 1962r. Ośrodek został przemianowany na Powiatowy 

Ośrodek Sportu i Turystyki. Pozyskano z ministerstwa 

dotacje w wysokości 400 tys. zł w celu wybudowania 14 

domków kempingowych z 56 miejscami noclegowymi 

oraz zakupiono kajaki i rowery wodne. Rozpoczęto również 

budowę estrady w amfiteatrze. Powstaje sekcja kajaków 

wyczynowych. Czołowymi zawodnikami tej sekcji 

byli Tadeusz Cyl i Witold Sałaciński. W 1973r. zbudowano 

siedem domków typu „Domont” z 84 miejscami noclegowymi. 

Powstał parking samochodowy, oświetlono cały teren 

ośrodka. Kolejne, istotne zmiany w organizacji pracy 

ośrodka przyniósł nowy podział administracyjny kraju. W 

Sieradzu powstaje Wojewódzki Ośrodek Sportu i Rekreacji 

(WOSiR) któremu podlegają OSiR-y w Poddębicach, Łasku, 

Zduńskiej Woli i Wieluniu. Powołano własną brygadę 

remontowo-budowlaną, zakupiono autokary turystyczne. 

Łącznie we wszystkich tych placówkach zatrudniano wtedy 

ok. 250 osób. Jest to również okres największych inwestycji. 

Powstaje most wiszący na rzece Warcie (tzw. GOL- 

DEN GAPE). Z początkiem lat 80-tych ruszyła gruntowna 

modernizacja urządzeń i obiektów na stadionie przy ul. 

Sportowej. Zbudowano nowe boisko, lekkoatleci otrzymali 

bieżnie z rozbiegami. Powstało pięć kortów tenisowych 

i pawilon hotelowy. Dyrektorem Ośrodka w tym czasie był 

Wiesław Iszczek. Po kolejnej zmianie administracyjnej 

kraju 20 stycznia 2000 roku na podstawie uchwały Rady 

Miasta powołany zostaje Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji 

jako jednostka budżetowa miasta. Celem statutowym 

Ośrodka jest realizacja zadań samorządowych miasta w zakresie 

kultury fizycznej. Obowiązki dyrektora powierzono 

wówczas Władysławowi Maciejewskiemu. 

W skład bazy sportowej MOSiR wchodzą: Zespół Sportowo 

Rekreacyjny przy ul. Sportowej, na terenie którego 

znajdują się trzy boiska piłkarskie: I płyta o wymiarach 100 

m x 64 m z okalająca ją bieżnią lekko atletyczną i skoczniami 

do skoków w dal i wzwyż oraz trybunami na 1500 

miejsc siedzących. Boisko posiada również stałe nagłośnienie; 

II płyta o wymiarach 104 m x 70 m, oświetlona, co 

sprzyja rozgrywaniu meczy i treningów również w porze 

wieczorowej; III płyta o wymiarach 90 m x 56 m. przezna- 

czona głównie do rozgrywek klas młodzieżowych. Na terenie 

zespołu funkcjonuje również : sześć kortów tenisowych, hala 

sportowa wraz z siłownią i sauną, przychodnia sportowo lekarska, 

hotel funkcjonujący jako samo finansująca się jednostka w 

postaci Gospodarstwa Pomocniczego (32 miejsca noclegowe). 

Na sieradzkim stadionie, który liczy 14 ha powierzchni 

wybudowano w ostatnim czasie nowe trybuny, dwa boiska do 

siatkówki plażowej, boisko do koszykówki, zmodernizowano 

parking o powierzchni 2500 tys. m², dokonano również termomodernizacji 

głównych budynków znajdujących się na terenie 

stadionu. 

Istnieją także: 

- hala przy ul. Łokietka 55 o wymiarach 40 m x 20 m i 

widownią na 200 osób w której toczą się głównie rozgrywki 

piłki koszykowej i siatkowej, z hali tej w okresie zimowym korzystają 

również tenisiści. W godzinach dopołudniowych służy 

uczniom Szkoły Podstawowej nr 9; 

- hala przy ul. Mickiewicza, o wymiarach 44 m x 22 m i widowni 

na 500 osób. W skład tego kompleksu wchodzi też mała 

sala o wymiarach 22 m x 12 m oraz sauna i siłownia. Koszty 

użytkowania tego obiektu ponosi w połowie MOSiR i Jednostka 

Wojskowa która korzysta z niego w godzinach dopołudniowych; 

- Ośrodek Wypoczynkowy w Sieradzu – Męce, na terenie 

którego znajduje się 17 domków kempingowych (64 miejsca 

noclegowe), kuchnia, świetlica, natryski, zadaszony krąg taneczny, 

grille, altany a także boisko do gier zespołowych, odkryty 

basen kąpielowy oraz staw do wędkowania. Teren całego 

Ośrodka zajmuje 7,5 ha. w okresie sezonu letniego rokrocznie 

korzysta z tego ośrodka ponad 5000 tys. osób głównie w grupach 

zorganizowanych. 

Kierunki działania. Dzięki takiej infrastrukturze możliwe 

jest organizowanie w Sieradzu dużych imprez sportowych, kulturalnych 

rozrywkowych. W latach 2004 – 2005 odbyły się na 

terenie MOSiR-u dwukrotnie zawody w ramach Mistrzostw 

Polski i Mistrzostw Europy Strong Man. W 2005 roku Sieradz 

był też areną zmagań piłkarzy miejscowej drużyny Warty z renomowanymi 

zespołami jak ŁKS Łódź, Widzew Łódź, Wisła 

Płock oraz mecz międzynarodowy Polska – Rosja juniorów. 

MOSiR był gospodarzem Międzynarodowego festiwalu Muzyki 

Klubowej z udziałem wykonawców m.in. ze Stanów Zjednoczonych, 

Wielkiej Brytanii i Niemiec. Odbyła się tu również 

Międzynarodowa Olimpiada Młodzieży zaprzyjaźnionych z 

Sieradzem miast Francji i Niemiec. Dzięki tej bazie również 

realizujemy rokrocznie bogaty kalendarz szkoleń i imprez 

sportowo – rekreacyjnych. Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji 

średnio rocznie zatrudnia pracowników na 21 etatach. Do 

tego należy doliczyć od 3 do 5 pracowników kierowanych z 

Powiatowego Urzędu Pracy poprzez Miejski Ośrodek Pomocy 

Społecznej w Sieradzu w ramach robót publicznych. Każdego 

roku na terenie ośrodka odbywają staże i praktyki absolwenci i 

studenci różnego rodzaju szkół. Przy MOSiR Sieradz zgodnie z 

art..20 o finansach publicznych funkcjonuje Gospodarstwo Pomocnicze, 

które świadczy usługi w zakresie hotelarstwa i organizacji 

imprez rekreacyjno-rozrywkowych. W Gospodarstwie 

tym zatrudnieni są pracownicy na 6,5 etatach. Jeszcze w 2007 

roku przewiduje się uruchomienie Centrum Szkoleniowo-Konferencyjnego 

przy ul. Portowej (na bazie byłej Przystani), w 

skład którego wchodzić będą: sale wykładowe, pokoje hotelowe 

i zaplecze gastronomiczne. Ponadto w kompleksie przy ul. 

Sportowej wybudowana zostanie hala tenisowa. 

Na sieradzkich szlakach

ZMORY 

„Było dwóch braci. Jednego z nich zawsze jak poszedł 

spać dusiła zmora. Tak ten drugi brat postanowił ją złapać, 

bo spali razem. Namówił tego drugiego, aby się zamienili 

w łóżku na miejsce. I trzeba trafu, że ta zmora akurat przyszła 

jak ten drugi jeszcze nie spał, a brat już zaczął chrapać. 

Chwycił tę zmorę jak tylko go zaczęła dusić i krzyczy na 

brata: 

- Świeć światło, bo już ją mam. Jak się ten drugi obudził, 

to zapalił zaraz lampę naftową, a starszy trzymał słomkę i 

woła na niego: 

- Daj gwoździa i młotek, to ją przybijemy do ściany. 

Bo ta słomka to była zmora. Zaraz ją związali i przybili do 

ściany. Oni zaraz położyli się spać i już się o nią wiele nie 

kłopotali, bo już ją mieli. A na nią przyszedł czas, spełniła 

się odmiana na nowo w kobitę. Gdy się rano bracia obudzili, 

zobaczyli dziewczynę związaną i przybitą za warkocze 

do ściany. Poczyli ją mynczyć, żeby się im przyznała co 

za jedna, a ona im wyznała, że jest jedną z siedmiu córek 

u ojca w Ligocie, a każda jest zmorą. I nocą muszą dusić: 

pierwsza ogień, druga wodę, trzecia głóg z kolcami, 

czwarta konie, piąta inwentarz to jest krowy, szósta ludzi, 

a siódma dzikie zwierzęta w lesie. Chcieli ją jeszcze mynczyć, 

ale ta dziewucha - zmora im powiedziała, żeby lepiej 

jej dali spokój, bo „ona na drugą noc przyjdzie i nożem ich 

pozabijo. A jak ją puszczą to ona im daruje i więcej razy 

do nich nie przyńdzie. Zgodzili się oba na to i puścili ją 

do ojca, tylko przedtem prosili ją, żeby powiedziała, zanim 

odyndzie, dlaczego ona upodobała sobie jego, aby go dusiła 

i krew z niego piła „ A ona odpowiedziała, że jak była na 

tańcach w karczmie to on ją nie prosił do tańca, ani żaden 

z tych braci, a ona była bardzo zazdrosna i dlatego na nich 

się mściła. Potem już nie przyszła nigdy. Tym bardziej, że 

szedł drogą dziad proszalny, a to był przebrany Pan Jezus, 

który wszedł do chaty, w której było siedem córek zmorami. 

I wytłumaczył iż one bez to były zmorami, że chrzestnych 

miały wielkich pijaków i to takich, że przy chrzcie 

zamiast za księdzem mówić: Zdrowaś Maryja... mówili: 

zmoraś Maryja... 

I ten dziadek ochrzcił od nowa te siedem córek i od tego 

czasu więcej u tego sąsiada nie było zmor. I tym dziewuchom 

się ulżyło, bo im też było bardzo ciężko. Rodzice i 

one same były z tego bardzo zadowolone i cało wieś”. 

SPROSINY WESELNE 

„Nie kłaniali my się dnia sobotniego, ale kłaniamy się 

dnia niedzielnego. 

Przysłali nas od pana ojca i od pani matki, 

od pana młodego i od panny młodej, 

abyście nami sługami nie pogardzali, 

jutro do stanu małżeńskiego doprowadzili. 

Pierwszych naszych przodków, jest to zwyczaj dawny, 

aby związek małżeński, był każdemu jawny. 

Związek małżeński przystępuje w ślady na nasze przykłady, 

abyśmy mieli małżeństwo w kościele, 

abyśmy zjedli obiad, u rodziców śmiele. 

Po kościelnej fatydze, trzeba nam wygody, 

bo się nasi rodzice frasują i pon młody. 

Jak muzyka zagrzmi, to my sobie w plonsy 

juczne gospodynie, swoim gospodarzom utrą piknie wąsy. 

Będzie tam dwieście bochenków chleba, 

te na śniadanie będzie. 

Będzie i czysta kista syra. 

Będziemy prosić na nie. 

Będą tam zwołu, świezo rzniętego, 

sztuki byczyny, będą dobre z niego. 

Prosimy na tego wołu, co stoł u kołu, 

un mnie bodł, a jam go gniutł, 


Teksty ludowe z Bogumiłowa: 

„Zmory” i „Sprosiny weselne” 

(Teksty zapisał Apoloniusz Krawczyński: „Zmory” wg Anny 

Antaczakowej, ur. w 1885r., „Sprosiny weselne” wg Józefa 

Tomkowskiego, ur. w 1869r., oboje z Bogumiłowa) 

moja siła mocniejsza była, bo do gorka go wsadziła. 

Będą tam jesce: kwiczały na stary potrawy, 

gdzie kość kości, a mało zabawy. 

Prosimy na tego dropia, co siedzioł w konopiach, 

Prosimy na parę kuropatw, żeby młody pan, 

Jak najprędzej, młodej panny dopadł. 

Druhna, jak se podchmieliła czoła, 

przypnie się do młodego, jak do ula pszczoła, 

która siędzie w rzędzie, jeść i pić będzie. 

Będą tam i flaki, kto się nie naje na weselu, pójdzie do dom 

taki. 

Będzie tam i wrona, kto się nie naje na weselu to się naje 

doma. 

Bydzie tam i sroka, kto będzie zaczepki szukał, to pozbędzie 

oka. 

My tez młodziuny na dobry rozsądek, 

wystawimy beczkę piwa i gorzały sądek. 

Pójdziemy do owcarni, wywalimy jeden dyl, dwa dyle, 

przyniesiemy trzech baranów, na wesoły dom. 

Będziemy wenerować, aż nam będą wiechcie z butów wylatować. 

W poniedziałek i we wtorek, bierzcie dukaty we worek, 

bo takich na wesele proszą, co dukaty w kieszeni noszą. 

Żebyście tylko rano wstali i kobyle owsa dali, 

bo do Sieradza wąsko, a długo droga, 

a kobyła by nie zaszła, bo ją boli noga. 

Żeby z góry i pod górę z nami posła. 

Niech będzie pochwalony. 

Prosimy na wesele jak najraniej. 

Ostańcie mi z Bogiem, bywajcie zdrowi, 

Jesce nie dziękujmy całemu domowi. (Kłaniają się do samej 

ziemi). 

(Przedruk z: „Literatura Ludowa. Sieradzkie, Łęczyckie”, Warszawa 

1962) 

Okładka książki pt. ,,Literatura Ludowa” 

ETNOGRAFIA 

29

Z MINIONYCH LAT 

30 

Co czytali nasi przodkowie? 

Zofia Nejman 

12 sierpnia 1860 roku zmarł bezpotomnie Wiktor Bogoria Wołłowicz, 

właściciel dóbr Brodni w skład którego wchodziły: wieś i folwark 

Brodnia, folwark Grzeszyn, wsie zarobne• Wilkowyja i Malenie 

cz. A, Sowieniec i karczma Wymysłów. Majątek ten pochodził z 

podziału, w 1825 roku, spadku po biskupie Andrzeju Wołłowiczu•• i 

wart był 100000 rbs. Zmarły miał też dobra Wydrzyn warte 11250 rbs, 

kamienice: w Sieradzu o wartości 6030 rbs. i Piotrkowie szacowaną na 

2700 rbs. 

Fragment genealogii rodziny Bogoria Wołłowiczów: 

Stanisław, + ok.1786. 

X Andrzej biskup kujawsko-kaliski z Brodni, 

Mikołaj, 

Józef dziedzic dóbr Brodnia & Teodora Zielińska 

Wiktor Józef dz.d. Brodnia i Wydrzyn, + 12/8 1860, 

Stanisław ze Strzegocina w pułtuskim, 

Franciszka & Chmielewski w Warszawie, 

Antonina & Sędzimir w Warszawie, 

Helena & Zieliński w Warszawwie, 

Konstancja & Krasnodębski. 

W spisie pozostałości przeprowadzonym na potrzeby spadkobierców 

oprócz zwyczajnego wyliczania ruchomości, znajdują się rzeczy 

ciekawsze, nie zawsze spotykane w tego typu inwentarzach jak: laku 

różnego ½ funta, szczoteczki dwie do włosów, ołowków ¼ funta, igieł 

dwa papierki, wody kolońskiej flaszeczka, dwie flaszeczki pomady, 

puszka szklana z chlorkiem, foremka do lania kulek, pieczątki dwie 

herbowe, tualetka z lusterkiem i dwoma kałamarzami, trzciny z rękojeściami, 

fajka z cybuchem, żelazko do włosów, kaloszy dwie pary gutaperkowych. 

Najciekawsza jest jednak biblioteka i kilkanaście pozycji 

książek. 

Zajrzyjmy do niej: 

Fizyka przez Bystrzyckiego, W-wa 1840, 

Wykład statyki dla szkół krajowych, przez Muge, W-wa 1820, 

Dykcjonarz francusko-niemiecki, przez Frisch, Lipsk 1725, 

Sonen fels Gesamelte Szryften. Wiedeń 1784, 

Krótka Mytologia przez Kambona. 1795, 

Biblia starego i nowego przymierza. 1844, 

Wybory poezji rymopisów polskich. Warszawa 1806, 

Franciszka Hrestomatin, przez Gedike, Berlin 1803, 

Gramatyka polsko-francuska przez Kamińskiego, Warszawa 1810, 

Historia powszechna i dzieje polityczne państwa, Wilno 1774, 

Wybór podróży znakomitych naokoło ziemi, Warszawa 1805, 

Wiadomości historyczne o świętym Antonim z Padwy, Warszawa 

1844, 

Geografia powszechna, Wilno u Zawadzkiego, 1812, 

Arytmetyka dla szkół narodowych, Warszawa 1809, 

Filozofia chemiczna przez Turkay, Warszawa 1802, 

Nowy testament Chrystusa, drukarnia Gałęzowskiego, Warszawa 

1834, 

Oficyna codzienna, Czestochowa 1825, 

Dykcjonarz niemiecko-polski, Wrocław 1811, 

Wiadomości ciekawe, Łowicz 1791, 

Lejbe i Siasa, Kraków 1837, 

Gramatyka francusko-polska, Haute Pierre, Wrocław 1806, 

Raspal-Lekarz, Warszawa 1851, 

Bajki Krasickiego, 

Dawne ścieżki judaizmu, przez misjonarzy angielskich, W-wa 1843, 

Terenbungen, Berlin 1797, 

Listy peruwiańskie po francusku w Lionie 1792, 

Tabl de Fedr 1804, 

Amalen uniwersitad zu schilda, 1798, 

Lehrubursch naturlichen Pfichten, 

Błędy Woltera, w Łowiczu, 


Przypadki Telemacha, Wrocław 1781, 

Literatura francuska, Halla, 1802, 

Wiadomości o znakomitych monarchach starożytnych i nowych, 

W-wa 1773, 

Pakiet nut rozmaitych do różnych instrumentów. 

W niewielu domach tamtego okresu można znaleźć książki. 

Największy zbiór pozostał po: Ignacym Błeszyńskim zmarłym w 

1813 roku w Złoczewie, liczył ponad 500 pozycji. Książki posiadali 

z racji pełnionych funkcji, prawnicy: notariusze, sędziowie, 

oraz lekarze. Zawsze były to biblioteki różnojęzyczne i różnotematyczne. 

Dla porównania zbiór książek po Feliksie Złotnickim 

łowczym szadkowskim zmarłym w 1780 roku. Był żołnierzem, a 

jednak zainteresowania miał szerokie. 

Podział Polski w 7 rozmowach pisany, 

Triduum sacrum, 

Manuskrypt różnych mów i listów, 

Tcaria latinus, 

Explanacja stanów cesarstwa chrzescijańskiego, 

Argenda, 

Awantura albo historia światowe rewolucje, 

kalendarzyk polityczny 1743, 

Porto czyli gramatyka niemiecka, 

Przypadki Robinsona, 

Rozmowy Polityk z Ziemianinem, 

Góra Libanu 

Series konstytucji synoptice zebranych, 

Orationes Ciceronis, 

Uwagi zbierajacym się do stanu małżeńskiego, 

Consideratione Christiane, 

Książka Prawdy duchowne, 

Książka niemiecka, 

Rozmowy Artaxerxesa i Eu..dra, 

Elementarz polsko-łaciński, 

Manuskrypt Interregni Augusti Secundi, 

Rewolucje roczne, czyli kalendarz, 

Manuskrypt Controwersie iunis, 

Wionek różany, 

Miłościwe lato, czyli Jubileusz, 

Gramatyka niemiecka, 

Historia Hippolit i Julia, 

Kolenda JWZarębie, 

Poselstwo Leszczyńskiego, 

Nabożeństwo jubileuszowe, 

Kazania przygodne, 

Gorzka Wolność Młodzianka, 

Seneca Christianus, 

Salutati iudicum deputt.1755, 

Dialog po niemiecku i polsku, 

formy 2 - wiersz weselny, 

Reiestr niektórych książek, 

książka niemiecka, 

Promienie cnót królewskich, 

Komedye Bohomolca 

Rozbrat i wojna duchowna, 

gramatyka niemiecka, 

Farsalia polskiego junaka, 

Cuda Św. Bogumiła, 

Dystrakcja podróżnych, 

Retoryka łacińska, 

Officjum nabożeństwa codziennego, 

Regina liberta, 

Ucieczka przez świętych do Boga, 

Bayki Ezopa, 

Książka św.Jana Nepomucena, 

Żołnierskie nauki, 

Książka św.Iwona z przypisanymi modlitwami, 

Centrum vitae, 

Nowy ład Staniszewskiego, 

elementarz niemiecki, 

Compendium geograficzne, 

Tama Polska, 

Wykład o cnotach i nadgrodach, 

Książka św. Wincenteg, 

Awantury Fortunata tomy 2, 

Prezent dla żon, 

Tryumf łaskawości komedia, 

Myszoides pieśni, 

Tysiąc nocy i jedna tomów 4, 

Pieniacz – komedia 

Zegar monarchów in a 1759, 1762,

Bliźnięta – komedia, 

Widok Królestwa Polskiego tomy 2, 

Poprawa młodego – komedia, 

Mowy sejmowe 1718, 1730, 

Figlacki – komedia, 

Przeszkody nieprzewidziane – komedia, 

Bewerley – tragedia, 

Książka Podstoli, 

Gracz – komedia, 

manuskrypt Pobożny, 

Junak - komedia. 

Szpieg dubiński, czyli listy do pewnego przyjaciela 

Centrum Edukacji Obywatelskiej, zaprasza do wzięcia 

udziału w V edycji programu „Ślady przeszłości” (finansowanego 

przez Instytut im. Adam Mickiewicza i Fundacja Bankowa 

im. Leopolda Kronenberga). 

Mijane obojętnie stare cmentarze, ukryte we wnętrzu kościołów 

epitafia, zaniedbane budynki, które były niegdyś nowatorskim 

przykładem sztuki architektonicznej, porzucone na strychu 

przedmioty codziennego użytku, stare podania i legendy - takie 

przykłady zapomnianych przez potomnych materialnych i niematerialnych 

zabytków przeszłości można mnożyć bez końca. 

Pamięć o nich przywraca im znaczenie, pozwala zrozumieć i 

docenić własne dziedzictwo kulturowe. Rzetelna wiedza historyczna 

oraz poznawanie lokalnej tradycji budują trwałe więzy z 

miejscem urodzenia i zamieszkania. 

Program umożliwi poznawanie przez uczniów szkół podstawowych 

i gimnazjów przeszłości swego kraju, poprzez spotkanie 

z historią bliską, która oddziaływuje na wyobraźnię o wiele 

silniej, niż najlepiej przeprowadzony wykład. Uczniowie poszukiwać 

będą materialnych śladów przeszłości, a następnie ustalą 

szczegóły dotyczące ich powstania oraz późniejszych losów. 

Pierwszym krokiem będzie wybór, a następnie symboliczne 

„adoptowanie” przez młodzież zabytku, by udział w programie 

nie miał charakteru jednorazowej mobilizacji. Akt adopcji może 

mieć charakter uroczystości z udziałem lokalnych władz i mediów. 

Niektóre z odkryć wymagać będą zapewne prac porządkowych, 

poszukiwań archiwalnych - tym ważniejsze jest wsparcie 

młodzieży przez instytucje kultury oraz lokalne samorządy i prasę. 

W ramach programu młodzi ludzie podejmują różnego rodzaju 

działania artystyczne i edukacyjne, skierowane do rówieśników 

oraz dorosłych współmieszkańców miejscowości i regionu. 

Współpraca powiatów i gmin ze szkołami może przynieść trwały 

rezultat w postaci przygotowanego wspólnym wysiłkiem folderu 

gminy, miasteczka. 

Program może być zaczątkiem wolontariatu - w wielu krajach 

młodzi ludzie oprowadzają turystów po lokalnych zabytkach. 

Celem programu adresowanego do uczniów jest: 

1. wzmacnianie znaczenia tradycji i budowanie poczucia 

związku z nią, 

2. zaangażowanie młodego pokolenia i społeczności lokalnej 

w opiekę nad materialnym dziedzictwem kultury znajdującym się 

w ich otoczeniu, 

4. poszerzenie wiedzy o przeszłości - szczególnie w wymiarze 

lokalnym, 

5. bezpośrednie zaangażowanie uczniów w promocję swego 

regionu, które umożliwi im doświadczenia skutków własnych 

działań, wykorzystanie lokalnej tradycji dla rozwoju turystyki w 

regionie. 

Zadania szkół uczestniczących: 

Uczniowie mają za zadanie odszukać, przeprowadzić dokumentację, 

opisać, a następnie objąć stałą opieką wybrany zabytek 

( jeden lub kilka). Zadania tego mogą podjąć się zarówno całe 

klasy jak i pojedynczy uczniowie z różnych klas pod opieką nauczyciela. 

CEO udostępni realizującym projekt grupom stronę internetową, 

na której będą mogli regularnie zamieszczać informacje na 

temat swych działań, zdjęcia i opisy zabytków objętych opieką 

oraz zgłaszać nowe pomysły. 


Źródła: 

Akta notariusza szadkowskiego Józefa Sikorskiego, urzędującego w 

Zduńskiej Woli, 1859-182, 

E. Nejman, Cztery pokolenia Złotnickich w Zduńskiej Woli, rękopis w 

posiadaniu autorki. 

Przypisy: 

• Te wsie, w których nie było folwarków chodziły do pracy do tego 

folwarku, do którego należały. Były to tzw. wsie zarobne. 

•• Był pierwszym biskupem ordynariuszem powołanej w 1818r. diecezji 

Kujawsko-Kaliskiej z siedzibą w Kaliszu, ale z katedrą we Włocławku. 

Śladami przeszłości: uczniowie 

opiekują się zabytkami 

- program edukacyjny opracowany 

przez Centrum Edukacji 

Obywatelskiej 

Program zakłada dwie skale trudności działań: dla szkół podstawowych 

oraz gimnazjów. Młodsi uczniowie działający poszukiwać będą 

ciekawych zabytków sztuki i kultury materialnej i niematerialnej na 

swoim terenie. Ich zadaniem będzie 

* ustalenie historii i przeznaczenia odkrytych miejsc bądź przedmiotów 

* umieszczenie informacji na ich temat w miejscu publicznym 

* uporządkowanie otoczenia 

* opracowanie pełnego opisu i umieszczenie go w pobliżu zabytku 

* przedmioty kultury materialnej mogą zostać, za zgodą właścicieli, 

przekazane miejscowemu muzeum, izbie regionalnej itp., bądź 

prezentowane w postaci czasowej wystawy. 

* objęcie zabytku stałą opieką ( porządkowanie, stała informacja 

o nim) 

* opracowanie przewodnika po wszystkich ciekawych miejscach 

objętych opieką członków klubu. 

Uczniowie szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych realizować 

będą program w poszerzonych ramach. Oto przykłady ich działań: 

* opracowanie informacji na temat zabytku i umieszczenie go w 

miejscu publicznym 

* oznaczenie zabytku i drogi doń prowadzącej, sporządzenie opisu 

jego historii, a także działań podejmowanych przez uczniów w ramach 

opieki nad nim. 

* przygotowanie wycieczki oprowadzającej po zabytkach dla 

uczniów miejscowych szkół, szkół współpracujących w ramach programu 

lub dla mieszkańców miasta bądź gminy 

* opracowanie projektu renowacji zabytków (z uwzględnieniem 

przepisów prawnych i kompetencji urzędów zajmujących się ochroną 

zabytków) 

* poszukiwanie sponsorów renowacji zabytków, we współpracy z 

miejscową prasą 

* przygotowanie propozycji wykorzystania zabytku na potrzeby 

społeczności lokalnej. 

Współpraca z władzami gmin 

Podczas realizacji programu ważny jest bliski kontakt szkół z władzami 

samorządowymi, 

(np. gminnymi wydziałami promocji), które wesprą je organizacyjnie 

i pomogą w dotarciu do osób i instytucji zainteresowanych historią 

i tradycją regionu a także rozwojem lokalnym. 

Współpraca z instytucjami kultury 

Program zakłada bliska współpracę nauczycieli i uczniów z instytucja, 

zajmująca się historią regionu ( muzeum, regionalnym towarzystwem 

kulturalnym, archiwum i biblioteką). Specjaliści podzielą z się 

z uczniami wiedzą historyczną i pomogą im w poszukiwaniu źródeł 

historycznych i dokumentowaniu zabytków. 

Współpraca z lokalna prasą 

Z ŻYCIA PTTK 

31

LISTY 

32 

Program zakłada bliską współpracę z mediami, które może odegrać 

ważna rolę w upowszechnieniu wiedzy o działaniach uczniów i aktywizowaniu 

wokół projektu społeczności lokalnej. 

Współpraca ze studentami 

Program przewiduje nawiązanie współpracy ze studentami wydziałów 

konserwacji zabytków, historii oraz historii sztuki, którzy jako 

wolontariusze uczestniczyć będą w szkoleniach i spotkaniach nauczycieli. 

W maju-czerwcu każdego roku odbywa się Ogólnopolska Prezentacja 

Projektów, na uczestnicy programu mogą przedstawić swe dokonania. 

Jakie korzyści daje udział w programie 

Dla nauczycieli udział w programie będzie okazją nawiązania kontaktu 

z uczniem wykraczającego poza standardowe relacje, a także poznania 

i wykorzystanie nowatorskich metod edukacyjnych i wymiany 

doświadczeń, propozycja zdobycia nowych umiejętności oraz nawiązanie 

kontaktu z kolegami o podobnych zainteresowaniach 

Poszukujemy żołnierza z 

1939r. 

Chociaż od dnia 01.09.1939 roku minęło ponad 68 lat, losy 

wielu wrześniowych żołnierzy do dnia dzisiejszego pozostają 

nieznane. Członkowie ich rodzin korzystając ze wszelkich 

możliwych źródeł prowadzą poszukiwania w celu ustalenia ich 

losów. Ich celem jest choćby ostateczne, wiarygodne potwierdzenie 

śmierci żołnierskiej i ustalenie miejsca pochówku. Niestety, 

z uwagi na upływ czasu szanse na pozytywne zakończenie 

tych poszukiwań maleją… 

Jak bardzo te poszukiwania są skomplikowane, ilustruje w 

sposób nie pozostawiający żadnych wątpliwości przytoczony 

poniżej list. Postanowiliśmy go opublikować, ponieważ dotyczy 

on żołnierza 31 Pułku Strzelców Kaniowskich z Sieradza 

, który wraz z II batalionem brał udział w ciężkich walkach w 

dniach 4 i 5 września 1939r. w Mnichowie koło Sieradza. 

Zwracamy się do wszystkich osób zajmujących się historią 

31 Pułku i przebiegiem kampanii wrześniowej w Sieradzu i 

jego okolicach, do żołnierzy, do mieszkańców Sieradza i okolic 

posiadających informacje o zaginionym o pomoc dla Tomasza 

Góreckiego w jego poszukiwaniach. 

Wszelkie informacje można przekazywać na adres naszej 

redakcji. 

Wojciech Józefiak 

(Pan Wojciech Józefiak przygotowuje stronę internetową o 31 Pułku SK) 

Tomasz Górecki Warszawa 18.02.2008 

(adres w posiadaniu redakcji) Szanowni Państwo 

W związku z poszukiwaniem informacji o zaginionym 

członku rodziny na terenie Waszej Gminy na początku wrze- 


Dla szkoły to okazja do współpracy z lokalną wspólnotą - rodzicami 

dzieci, władzami samorządowymi, miejscową prasą oraz 

instytucjami kulturalnymi. 

Dla władz lokalnych - pomysł na promocję i podniesienie 

atrakcyjności turystycznej regionu. 

Dla uczniów - możliwość odkrycia i zrozumienia bogactwa 

lokalnej tradycji, spotkania ludzi, którzy potrafią się nią fascynować. 

Przystąpienie do programu: 

1. Na stronach internetowych programu Ślady Przeszłości 

znajduje się karta zgłoszenia, którą należy pobrać, wypełnić i 

odesłać na adres Fundacji 

Centrum Edukacji Obywatelskiej 

ul. Noakowskiego 10 

00-666 Warszawa 

lub e-mailem slady@ceo.org.pl 

śnia 1939 zwracam się z prośbą o pomoc. Zaginiony to brat 

mej babci Rozalii z d. Kozica, JAN KOZICA ppor. rez. 31 

pułku Strzelców Kaniowskich z Sieradza, z 10 DP Armii 

Łódź. 

Jan Kozica ur.23.06.1907 w Kobylej Górze /Wielkopolska/, 

syn Józefa i Rozalii z d. Baum, zam. do wybuchu 

wojny w Słomkowie Suchym 35, nie miał żony ani dzieci, 

jedyną rodziną są potomkowie jego rodzeństwa, w tym i ja. 

We Wróblewie jest grób rodzinny, ale jest tam tylko jego 

matka. Starszy brat zginął w I wojnie na terenie Francji. 

Obecnie poszukuję też jego grobu. 

Z posiadanych danych wiem, że ppor. Jan Kozica był 

dowódcą 3 plutonu strzelców w 6 komp. dowodzonej przez 

ppor. Alfreda Smolczyńskiego w 2 baonie mjr Antoniego 

Zwolińskiego, a potem kpt. Feliksa Sitnego i brał udział 

w ciężkich walkach pod Mnichowem, gdzie wg jednej z 

wersji widział go jako zabitego 4/5.09.? oficer z kompanii 

ostrzeszowskiej Baonu Obrony Narodowej Ostrzeszów, ale 

zeznania tego oficera rezerwy, a jednocześnie kolegi ze 

studiów - Franciszka Mosia zostały potem zakwestionowane 

przez Sąd w Sieradzu, który w wyniku bezowocnych 

poszukiwań przez PCK uznał Jana Kozicę zmarłym, choć 

wg innej wersji widziano go ciężko rannego pod Łowiczem 

i jest to o tyle prawdopodobne, że II batalion przebił 

się do Warszawy przez Błonie. 

Niedawno w trakcie objazdu cmentarzy na szlaku walk 

pułku, po rozmowie w parafii Strońsko, dowiedziałem się, 

że we wrześniu 2007, w rocznicę walk pod Mnichowem, 

Beleniem i Strońskiem był odczytany apel poległych pułku 

i między nimi odczytano mego krewnego, ale nie wiem, 

kto to organizował i na jakich informacjach opierano się 

robiąc listę, więc krąg się zamyka i dlatego zwracam się do 

Was o wszelkie posiadane informacje na opisany temat. 

Poszukiwałem już m.in. w CAW, CBW, CMJW, Kancelarii 

Prezydenta RP, Radzie Ochrony Pamięci Walki i 

Męczeństwa, archiwach niemieckich etc., ale wszystkie 

drogi prowadzą do punktu wyjścia - do Sieradza, skąd pułk 

wyruszył. 

Oczekując odpowiedzi pozostaję z poważaniem i pozdrawiam, 

też sieradzanin... 

Tomasz Górecki 

SPROSTOWANIE 

Uwaga: w numerze 4/88/2007/XXII na ostatniej stronie okładki omyłkowo podano, że autorem zdjęć jest J. Ziarnik, 

a jest nim P. Zalewski. 

Za zaistniały błąd przepraszamy.

Numer 1 2008 r.

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?