1 Summary1 V. Possenti, Zarys filozofii polityki ... - Academicon

Summary 1
V. Possenti, Zarys filozofii polityki. Społeczeństwa liberalne na rozdrożu, PTTA, Lublin 2012.
Treścią książki autorstwa włoskiego filozofa, profesora Uniwersytetu Ca' Foscari w Wenecji,
Vittorio Possentiego, jest całościowe oraz systematyczne, czyli problemowe 2 ujęcie zagadnień z
zakresu zachodniej filozofii społecznej i politycznej. Są one prezentowane głównie w kontekście
kwestii kryzysu współczesnej myśli liberalnej, uznania za fakt, że społeczeństwa liberalne znajdują
się na rozdrożu. Książka zawiera zatem dwie komplementarne płaszczyzny: jedną można określić
mianem płaszczyzny podręcznikowej, drugą zaś - płaszczyzną krytyczną, gdzie rozwijane i
analizowane są problemy współczesnych społeczeństw liberalnych, głównie w odniesieniu do
wymiaru teoretycznego czy filozoficznego, czyli liberalizmu w aspekcie filozofii politycznej i
społecznej. W tym względzie autor przedstawia teoretyczne ograniczenia liberalizmu i praktyczne
tego konsekwencje oraz proponuje ewentualną drogę wyjścia z impasu. Książkę można czytać
systematycznie od początku lub rozpoczynając ją od jakiegokolwiek wybranego zagadnienia.
Ubogacają ją ponadto liczne nawiązania do współczesnych filozofów włoskich.
Główną optyką filozoficzną prezentowanej pracy Vittorio Possentiego, podobnie jak wielu
innych tomów tego autora, jest tradycja arystotelesowsko-tomistyczna, z której podkreślany jest
fundacjonalizm filozoficzny, czyli realizm metafizyczny i epistemologiczny. Odnosząc się zaś do
filozofii współczesnej, szczególnie ważne miejsce zajmuje w niej myśl polityczna oraz etyczna
Jacquesa Maritaina. Praca wpisuje się także mocno w powstały w latach ’70 XX w. nurt personalizmu
komunitariańskiego, na gruncie włoskim silnie związany z katolicką nauką społeczną. Zwłaszcza
krytyka współczesnej myśli liberalnej, w tym głównie teorii sprawiedliwości J. Rawlsa
przeprowadzona jest w duchu myśli komunitariańskiej.
Tom składa się z następujących części: Wprowadzenie historyczno-metodologiczne; Część I,
Teoria formy politycznej; Część II, Rozum praktyczny a filozofia społeczna; Część III, Demokracja,
Państwo; Zakończenie. Społeczeństwa liberalne na rozdrożu.
Pisząc w Części I o formie politycznej, Possenti ma na myśli polityczność (niem. das Politischen
oraz fr. le politique), czyli istotę polityki, którą jest, nie tak jak u Machiavellego zdobywanie władzy,
lecz ordo, czyli rozpoznawanie i nadawanie porządku („celem polityki jest porządkowanie”).
Czterema własnościami, elementami składowymi formy politycznej są kolejno: dobro wspólne, prawo
(naturalne), naród, władza. Własności formy politycznej korespondują zdaniem Possentiego z
klasyczną doktryną czterech przyczyn: dobro wspólne jako przyczyna celowa; prawo
1 Niniejsze Streszczenie stanowi część składową prezentowanej książki. Jest bowiem angielskim do niej dodatkiem,
zatytułowanym Summary. Outline of plotical philosophy, s. 425-429.
2 Należy zauważyć, że przyjęcie perspektywy problemowej nie powoduje u Possentiego zaniedbania perspektywy
historycznej. Prezentowana książka w istocie zawiera również cały szereg rekonstrukcji historycznych.
1

(i sprawiedliwość) jako przyczyna formalna; społeczeństwo jako przyczyna materialna; władza zaś
jako przyczyna sprawcza. Badanie tych czterech własności politycznych stanowi istotę uprawiania
filozofii społecznej jako nauki.
Za córkę prawa naturalnego Possenti uznaje Europę. Prawo to, dzięki kolejnym swoim
epigonom, od Solona przez Sokratesa, Platona i Arystotelesa, po św. Augustyna i św. Tomasza,
doprowadziło do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Prawo naturalne definiuje za Tomaszem
jako «nihil aliud est quam participatio legis aeternae in rationali creatura» (Summa Th., I II, q. 91, a.
2). Dobro wspólne zaś stanowi cel i istotę każdego społeczeństwa politycznego. Possenti ubolewa nad
tym, że w dużej mierze zostało ono zatracone w obrębie społeczeństw liberalnych. Liberalizm
bowiem jako koncepcja indywidualistyczna, odrzuca konstytutywny wymiar wspólnoty, skupiony
bowiem jest na dobrach indywidualnych. A przecież w społeczeństwie demokratycznym i
pluralistycznym człowiek – jak stwierdza autor - „spontanicznie pragnie dla swojego społeczeństwa
pewnej grupy dóbr oraz celów, które nie są redukowalne do tych osobistych czy jednostkowych”.
Dobro wspólne okazuje się w tej optyce – podobnie jak w myśli komunitriańskiej - jednym z
warunków w ogóle ludzkiego szczęścia. Również lud, wspólnotę polityczną Possenti prezentuje jako
cel sam w sobie, a nie jako narzędzie oraz skutek sztucznie zawartej umowy społecznej.
W Części II, traktującej o relacji rozumu praktycznego do filozofii społecznej, w duchu
platońskiego idealizmu politycznego, autor formułuje argumenty na rzecz istnienia nierozerwalnego
związku między etyką i polityką, a także między filozofią szczegółową i epistemologią. Związki te
mają wynikać głównie stąd, że celem filozofii społecznej jest po pierwsze poznanie natury
rzeczywistości politycznej (stąd niezbędne jest właściwe określenie istoty ludzkiego poznania), a po
drugie, określenie, czym jest dobry ustrój polityczny (stąd należy uznać, że etyka jest składową
polityki). Dobro jako idea konstytutywna sfery ludzkiej praxis jawi się tutaj jako kategoria
metafizyczna. Possenti zatem opowiada się przeciwko społecznej neutralności oraz społecznemu
agnostycyzmowi, które nie mogą stanowić podłoża dla demokracji, czego skrajnym i pełnym
potwierdzeniem, w jego przekonaniu, były totalitaryzmy XX w.
Idea Dobra, zdaniem autora również teraz, po epoce totalitaryzmów, ma swoich przeciwników,
albo przynajmniej tych, którzy ją niewłaściwie rozpoznają oraz nie doceniają, niekiedy wręcz
dyskryminując. Possenti, jeśli chodzi o czasy współczesne, ma głównie na myśli Johna Rawsa,
prawdopodobnie najbardziej wpływowego przedstawiciela liberalizmu ostatnich dziesięcioleci XX
w., uważany często za liberała nowoczesnego oraz umiarkowanego. Possenti ukazuje istotne braki
rawlsowskiej teorii sprawiedliwości jako bezstronności: wizji, w której słuszność i sprawiedliwość
jest ponad czy przed Dobrem. Dobro, w przekonaniu Rawlsa, jako kategoria moralna powinno leżeć
w gestii wyboru indywidualnego, bo każdy człowiek ma prawo do wyboru własnej drogi szczęścia.
Stąd Rawls, podobnie jak H. Kelsen, opowiada się za proceduralizmem: słuszna teoria
sprawiedliwości ma stanowić minimum proceduralne, które wyznacza granice (w istocie prawne)
2

naszego działania. Possenti jednak dostrzega, że każda teoria sprawiedliwości zakłada przynajmniej
dobra prymarne, jak np. prawa i wolności, prawa i obowiązki, świadomość własnej wartości. Nie
sposób zatem wykazać, że zasady sprawiedliwości są przed czy ponad Dobrem.
W omawianej Części II, autor odnosi się także do zagadnienia pracy ludzkiej, wykazując
wyższość koncepcji chrześcijańskiej względem zarówno teorii Arystotelesa, jak i koncepcji
marksistowskiej. Pracę ludzką autor pojmuje jako jedną ze sfer odróżniających człowieka od świata
zwierząt. Jest ona zarazem działalnością obowiązkową, tzn. koniecznościową, jako że służy
zapewnieniu sobie niezbędnych środków do życia (w tym sensie w dużej mierze jest trudem), ale
jednocześnie jest płaszczyzną rozwoju i manifestacji podmiotu, a jako taka służy dopełnianiu istoty
ludzkiej, a zatem jest immanentnym celem ludzkiego życia. Autor zwraca tu również uwagę na sferę
otium, która nie jest już pracą, lecz „aktywnym odpoczynkiem ducha, w którym człowiek zwraca się
ku bytowi i kosmosowi, aby kontemplować”.
W Części III, zatytułowanej Demokracja, Państwo autor stara się przekonać, że to jak
pojmujemy, czym jest demokracja oraz czym jest państwo zależy w istotnej mierze od przyjmowanej
perspektywy antropologicznej. Teorii demokracji, jak i teorii państwa zatem istnieje wiele i tylko
właściwa koncepcja człowieka w jego wymiarze zarówno indywidualnym, jak i społecznym może
doprowadzić do uzasadnienia słusznej teorii demokracji oraz słusznej teorii państwa. W teorii
demokracji Possenti opowiada się po pierwsze za definicją Lincolna: demokracja jako government of
the people, by the people, for the people; po drugie, za filozofią personalistyczno – komunitariańską.
Ta ostatnia, w jego przekonaniu jako jedyna, integruje trzy charakterystyczne i istotne dla człowieka
płaszczyzny: teleologiczną, ontologiczną i społeczną. W obrębie tej wizji, człowieka definiuje się
jako byt ambiwalentny i dynamiczny w aspekcie dobra i zła, co nie przekreśla znamienia imago Dei.
Zarazem definiuje się go jako jedność essentia-esse, czyli jako osobę w jej totalności, dzierżącą w
dłoni wolność, co naznacza ją niezbywalną godnością. W tradycji personalistyczno –
komunitarańskiej, jak sama nazwa na to wskazuje, człowiek jest także zoon politikon, istotą
społeczną, zatem jego tożsamość konstytuuje się również w nierozerwalnym związku ze wspólnotą.
Tylko taka ontologiczna teoria jedności osoby, wespół z pełną akceptacją jej społecznej natury może
stanowić właściwy punkt wyjścia dla uzasadnienie demokracji. Również w aspekcie koncepcji
państwa jest to warunek konieczny.
W rozdziale nt. państwa Possenti stara się pokazać do jakich fatalnych skutków doprowadziła
dewaluacja jednostki w jej wymiarze etyczno-prawno-politycznym, wskazując na teorią
marksistowską jako główną sprawczynię, ale także na myśl skrajnie liberalną. Dewaluacja ta
doprowadziła do kryzysu państwa, sięgającego końca XIX w., a przybierającego szczególnie złożony
charakter w społeczeństwach liberalnych ostatnich dziesięcioleci, gdzie pogoń za dobrobytem
ekonomicznym spowodowała zmierzch silnych form integracji. Ograniczenie się, niemal wyłączne,
do sfery materialnej w obrębie liberalnego Welfare state, doprowadziło do tego, że rządzenie stało się
3

administrowaniem, a idea sprawiedliwości dystrybutywnej niemal jedyną uznawaną sferą
sprawiedliwości. Tym samym została zatracona zdaniem Possentiego istota władzy politycznej, która
polega na realizacji celów polityczno-moralnych ludu i państwa. Zaniedbanie płaszczyzny moralnej
idzie w parze z porzuceniem normatywnego i uniwersalnego wymiaru prawa. W tym względzie autor
ratunek widzi w powrocie do koncepcji cnót politycznych, a także w odrodzeniu właściwej koncepcji
osoby i wspólnoty. W tej perspektywie Possenti szczegółowo omawia, czym jest państwo, czym jest
społeczeństwo polityczne (obywatelskie) oraz znaczenie, jakie mają dla obydwu tych sfer tzw.
pośrednie formacje społeczne, w tym uznanie pluralizmu społecznego.
Społeczeństwo polityczne to najwyższa forma społeczeństwa, to ogół zgromadzonych wokół
wspólnych celów ludzi, a zatem działających razem i pozostających w dialogu. Strukturą najwyższą
tej organizacji jest państwo. Zdaniem autora, społeczeństwo polityczne i państwo pozostają względem
siebie jak część do całości. Nie zgadza się on więc na przyjmowany powszechnie we współczesnej
filozofii społecznej dualizm państwa i społeczeństwa politycznego. I tutaj sugeruje on sięgnąć do
tradycji klasycznej, która definiowała polis i civitas jako tożsame ze społeczeństwem politycznym i
obywatelskim (polis to koinonia politiké; civitas to societas civilis). W istocie chodzi o to, że są one
kolejnymi coraz bardziej rozwiniętymi stopniami uspołecznienia. Największą korzyścią zatem
wynikającą z przyjęcia klasycznego modelu polityki i społeczeństwa jest jej realizm, który w pełni ma
zdawać sprawę z pluralizmu społecznego. Nawiązując do Norberto Bobbia, Possenti uznaje, że tylko
w perspektywie arystotelesowskiej, możliwy jest opis przyszłych faz, które rozwiną się pod znakiem
przezwyciężenia «suwerenności zamkniętej» na rzecz społeczeństwa światowego. W tej
komunitariańskiej wizji, wymiar personalistyczny pozostaje prius: punktem odniesienia każdego
stopnia uspołecznienia, począwszy od rodziny, przez najróżniejsze formacje pośrednie po państwo, po
społeczeństwo polityczne oraz społeczeństwo światowe zawsze musi być osoba.
Anna Fligel
4