Wytyczne do oceny stanu rzek.pdf - wkn.h2.pl
Wytyczne do oceny stanu rzek.pdf - wkn.h2.pl
Wytyczne do oceny stanu rzek.pdf - wkn.h2.pl
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Wytyczne</strong><br />
<strong>do</strong> <strong>oceny</strong> <strong>stanu</strong> <strong>rzek</strong> na podstawie makrobezkręgowców<br />
oraz<br />
<strong>do</strong> pobierania prób makrobezkręgowców w jeziorach<br />
Autorzy:<br />
Dr Andrzej Kownacki - Zakład Ochrony Przyrody PAN w Krakowie<br />
Dr Hanna Soszka - Instytut Ochrony Śro<strong>do</strong>wiska w Warszawie<br />
Warszawa, kwiecień 2004
Spis treści<br />
I.<br />
II.<br />
WYTYCZNE DO OCENY STANU RZEK NA PODSTAWIE<br />
MAKROBEZKRĘGOWCÓW<br />
WYBRANE ELEMENTY EKOLOGII RZEK ..............................................<br />
Wstęp ...........................................................................................................<br />
1. PRACE TERENOWE<br />
1.1. Okres przeprowadzenia badań makrofauny .................................................<br />
1.2. Wyznaczanie stanowiska badawczego .........................................................<br />
1.3. Przygotowanie <strong>do</strong> poboru prób ...................................................................<br />
1.4. Wypełnianie protokołu terenowego ............................................................<br />
1.5. Sprzęt <strong>do</strong> poboru prób ...............................................................................<br />
1.6. Pobieranie prób ..........................................................................................<br />
1.7. Sposób poboru prób w terenie ....................................................................<br />
1.8. Konserwowanie prób ..................................................................................<br />
1.9. Opis prób w terenie ....................................................................................<br />
2. LABORATORYJNE OPRACOWANIE PRÓB<br />
2.1. Przebieranie prób ........................................................................................<br />
2.2. Oznaczanie makrobezkręgowców bentosowych ..........................................<br />
3. OPRACOWANIE WYNIKÓW<br />
3.1. Obliczenie zagęszczenia i bogactwa fauny ...................................................<br />
3.2. Ocena i klasyfikacja wód na stanowisku badawczym ...................................<br />
3.3 Prezentacja wyników biologicznej <strong>oceny</strong> <strong>rzek</strong><br />
na podstawie makrobezkręgowców .............................................................<br />
4. UWAGI KOŃCOWE ..................................................................................<br />
WYTYCZNE DO POBIERANIA PRÓB MAKROBEZKRĘGOWCÓW<br />
W JEZIORACH<br />
Wstęp ...........................................................................................................<br />
1. Okres przeprowadzenia badań makrofauny ...................................................<br />
2. Miejsce poboru prób makrofauny .................................................................<br />
3. Pobieranie prób ........................................................ ...................................<br />
4. Protokół terenowy ........................................................................................<br />
5. Laboratoryjne opracowanie prób ..................................................................<br />
6. Sposób prezentacji wyników badań makrofauny<br />
bezkręgowej w jeziorach ..............................................................................<br />
Załącznik 1. Protokół terenowy z badań makrobezkręgowców<br />
w <strong>rzek</strong>ach ..........................................................................................................<br />
Załącznik 2. Prezentacja wyników badań makrobezkręgowców<br />
w <strong>rzek</strong>ach .. .......................................................................................................<br />
Załącznik 3. Protokół terenowy z badań makrobezkręgowców<br />
w jeziorach ........................................................................................................<br />
Załącznik 4. Prezentacja wyników badań makrobezkręgowców<br />
w jeziorach ........................................................................................................<br />
Załącznik 5. Wykaz kluczy <strong>do</strong> oznaczania makrobezkręgowców ......................<br />
UWAGI PRAKTYCZNE ..................................................................................<br />
2<br />
1<br />
6<br />
7<br />
7<br />
8<br />
8<br />
10<br />
13<br />
13<br />
15<br />
16<br />
16<br />
19<br />
19<br />
20<br />
24<br />
25<br />
26<br />
28<br />
28<br />
28<br />
29<br />
29<br />
29<br />
30<br />
35<br />
36<br />
41<br />
42<br />
51
I. WYTYCZNE DO OCENY STANU RZEK<br />
NA PODSTAWIE MAKROBEZKRĘGOWCÓW<br />
WYBRANE ELEMENTY EKOLOGII RZEK<br />
Ochrona i monitoring wód płynących stają się jednym z pierwszoplanowych<br />
problemów współczesnej gospodarki wodnej. Aktualnie <strong>rzek</strong>i są głównym źródłem wody<br />
pitnej i wykorzystywanej <strong>do</strong> celów gospodarczych a równocześnie odbiornikami większości<br />
ścieków. Prócz tego <strong>rzek</strong>i zabu<strong>do</strong>wuje się róŜnego typu urządzeniami technicznymi (regulacja<br />
brzegów, zapory), zmieniając ich naturalny charakter oraz wykorzystuje jako drogi transportu<br />
wodnego. Wzrost ilości ścieków spowo<strong>do</strong>wał, Ŝe większość <strong>rzek</strong> w Europie jest obecnie<br />
zanieczyszczona i ich wody nie nadają się <strong>do</strong> bezpośredniej konsumpcji oraz wykorzystania w<br />
gospodarce. Uzdatnianie wody staje się coraz droŜsze. Równocześnie gwałtowny wzrost<br />
populacji ludzkiej powoduje, Ŝe ilość wody przypadająca na jednego mieszkańca z roku na<br />
rok maleje. W szczególnie trudnej sytuacji jest Polska. Całkowita ilość wody przypadająca na<br />
jednego mieszkańca naleŜy <strong>do</strong> najniŜszych w Europie. Aby móc prowadzić racjonalną<br />
gospodarkę zasobami wodnymi konieczna jest znajomości podstawowych praw<br />
przyrodniczych rządzących tymi ekosystemami.<br />
Co powinniśmy wiedzieć przystępując <strong>do</strong> wykorzystania zoobentosu rzecznego w<br />
monitoringu <strong>rzek</strong>?<br />
BioróŜnorodność<br />
Rzeki i potoki zamieszkuje bardzo bogata i zróŜnicowana fauna bezkręgowców. Są to<br />
w głównej mierze larwy i poczwarki owadów (jętki, widelnice, chruściki, pluskwiaki,<br />
chrząszcze, muchówki), których stadia imaginalne w większości wypadków wylatują z wody,<br />
oraz wirki, skąposzczety, pijawki, mięczaki, skorupiaki (np. kiełŜe) spędzające całe Ŝycie w<br />
wodzie. W duŜej lub średniej rzece moŜna spotkać od 600 (Wisła) <strong>do</strong> 1300 (Wołga), a na<br />
odcinku <strong>rzek</strong>i około 300-400 gatunków bezkręgowców. I praw<strong>do</strong>po<strong>do</strong>bnie nie są to zamknięte<br />
listy. Pojedyncza osoba nie jest w stanie poprawnie oznaczyć wszystkich gatunków<br />
znalezionych w rzece. Mogą to jedynie zrobić duŜe zespoły specjalistów. Dlatego w<br />
badaniach stosowanych, zazwyczaj oznacza się zebrany materiał faunistyczny <strong>do</strong> wyŜszych<br />
jednostek systematycznych rzędów, rodzin czasem rodzajów.
Strefowość<br />
2<br />
Rozwijające się w <strong>rzek</strong>ach biocenozy nie są rozmieszczone równomiernie ale<br />
zmieniają się wzdłuŜ biegu <strong>rzek</strong>i, od źródeł <strong>do</strong> ujścia. Koncepcja strefowego rozmieszczenia<br />
biocenoz jest podstawowym problemem naukowym w wodach płynących. Narodziła się<br />
jeszcze w drugiej połowie XIX w. jako wynik obserwacji nad rozmieszczeniem ryb w<br />
<strong>rzek</strong>ach, <strong>do</strong>prowadzając <strong>do</strong> stworzenia podziału <strong>rzek</strong> na krainy: pstrąga, lipienia, brzany i<br />
leszcza. Czasami włącza się <strong>do</strong> tej klasyfikacji krainę stynki lub flądry dla wód słonawych.<br />
Wkrótce potem po<strong>do</strong>bne podziały zostały opracowane w oparciu o bezkręgowce denne np.<br />
wirki, na podstawie których wyróŜniono krainy: Crenobia alpina, Polycelis felina, Dugesia<br />
gonocephala, Planaria lugubris, Dendrocoelum lacteum. Narastająca wiedza na temat<br />
strefowego rozmieszczenia biocenoz została podsumowana przez Illies, Botosaneanu (1963).<br />
WyróŜnili oni trzy zasadnicze krainy: krenal - obszar źródeł, rhithral - potoki i <strong>rzek</strong>i górskie<br />
oraz potamal - <strong>rzek</strong>i nizinne. KaŜdej z krain odpowiada odpowiednia biocenoza: krenon, rhithron,<br />
potamon<br />
Strefowe rozmieszczenie biotopów i biocenoz w potokach i <strong>rzek</strong>ach<br />
*takson spotykany tylko w niektórych <strong>rzek</strong>ach<br />
BIOTOP TAKSONY PRZEWODNIE KRAINY RYBNE<br />
KRENAL EUKRENAL<br />
EUKRENON<br />
brak<br />
źródło<br />
Niphargus<br />
HYPOKRENAL<br />
HYPOKRENON<br />
potok źródłowy<br />
Bythinella<br />
RHITHRAL EPIRHITHRAL<br />
EPIRHITHRON<br />
Salmo trutta<br />
potok górski<br />
Baetis alpinus, Rhithrogena<br />
METARHITRHRAL METARHITHRON<br />
Salmo trutta<br />
potok podgórski<br />
Orthocladius, Baetis,/Gammarus*<br />
HYPORHITHRAL HYPORHITHRON<br />
Thymallus thymallus<br />
<strong>rzek</strong>a podgórska i wyŜynne Orthocladius, Nais /Gammarus*<br />
POTAMAL EPIPOTAMAL<br />
EPIPOTAMON<br />
Barbus barbus<br />
średnia <strong>rzek</strong>a piaszczysta Chironomidae, Oligochaeta<br />
METAPOTAMAL METAPOTAMON<br />
Abramis brama<br />
duŜa <strong>rzek</strong>a mulista Oligochaeta, Chironomidae, Mollusca<br />
HYPOPOTAMAL<br />
ujście - wody słonawe<br />
HYPOPOTAMON Pleuronectes flesus<br />
Ten podział <strong>rzek</strong> na krainy rybne lub biocenotyczne starano się wyjaśnić przy pomocy<br />
czynników śro<strong>do</strong>wiskowych lub ekologicznych. Przyjmuje się, Ŝe na strefowe rozmieszczenie<br />
biocenoz wzdłuŜ biegu <strong>rzek</strong>i mają wpływ przede wszystkim zmiany klimatyczne związane z<br />
wysokością a co za tym idzie temperatura wody. DuŜe teoretyczne i praktyczne znaczenie<br />
miała „reguła spadków” uwzględniająca spadek <strong>rzek</strong>i wyraŜony w %o, oraz szerokość i profil<br />
<strong>do</strong>liny rzecznej.
Reguła spadków Huet’a (1954) dla poszczególnych krain rybnych w <strong>rzek</strong>ach Europy<br />
Krainy rybne<br />
STRUMYKI<br />
szerokość <strong>do</strong> 1 m<br />
V <strong>do</strong>lina o dnie nie<br />
ściętym<br />
POTOKI<br />
szerokość 1-5 m<br />
V <strong>do</strong>lina o dnie<br />
ściętym<br />
3<br />
MAŁE RZEKI<br />
szerokość 5-25 m<br />
ŚREDNIE RZEKI<br />
szerokość 25-100 m<br />
U <strong>do</strong>lina szeroka U <strong>do</strong>lina z<br />
meandrami<br />
DUśE RZEKI<br />
szerokość 100-300<br />
m<br />
szerokie, płaskie<br />
terasy zalewowe<br />
Pstrąga 50 - 12,5 %o 25,0 -7,5 %o 17,5 - 6,0 %o 12,5 - 4,5 %o -<br />
Lipienia - 7,5 - 3,0 %o 6,0 - 2,0 %o 4,5 - 1,25 %o -<br />
Brzany - 3,0 - 1,0 %o 2.0 - 0,5 %o 1,25 - 0,33 %o 0,75 - 0,25 %o<br />
Leszcza - 1,0 - 0 %o 0,5 - 0 %o 0,33 - 0 %o 0,25 - 0 %o<br />
Kolejnym waŜnym etapem wyjaśnienia strefowego rozmieszczenia biocenoz było<br />
opracowanie koncepcji kontinuum rzecznego (River Continuum Concept) (Cummins 1974,<br />
Cummins i Klug 1979, Vannote et al. 1980). Punktem wyjścia było stwierdzenie, Ŝe <strong>rzek</strong>i są<br />
ekosystemami cudzoŜywnymi i Ŝyją głównie na koszt organicznej materii allochtonicznej,<br />
zwłaszcza opadających jesienią liści z otaczającej zlewni. Materia ta jest wykorzystywana<br />
przez złoŜony łańcuch konsumentów powodując stopniowe jej przechodzenie z formy<br />
gruboziarnistej (CPOM >1 mm) poprzez drobnoziarnistą materię organiczną (FPOM
4<br />
fizjologicznymi przystosowaniami <strong>do</strong> Ŝycia w określonym siedlisku poszczególnych grup<br />
bezkręgowców. Oddzielnym typem siedlisk są makrofity w <strong>rzek</strong>ach. Z jednej strony są<br />
twardym podłoŜem dla organizmów reofilnych np. Simullidae w <strong>rzek</strong>ach o dnie mulistym, z<br />
drugiej są bezpośrednią bazą pokarmową dla bezkręgowców minujących (niektóre<br />
Chironomidae) lub zjadających tkankę powierzchniową roślin (Gastropoda) albo<br />
odŜywiających się rozwijającym się na roślinach peryfitonem (Chironomidae,<br />
Ephemeroptera).<br />
TYP SUBSTRATU<br />
Podstawowe typy siedlisk i powiązane z nimi zespoły zoobentosu<br />
ŚREDNICA<br />
CZĄSTEK<br />
(mm)<br />
SZYBKOŚĆ<br />
PRĄDU<br />
(cm/sek)<br />
KATEGORIE FAUNY CHARAKERYSTYCZNE ORGANIZMY<br />
MUŁ
5<br />
zmiany zespołów fauny są „katastrofy ekologiczne”: powodzie, susze. W naszej szerokości<br />
geograficznej najniebezpieczniejsze dla fauny są powodzie letnie. Zdarza się, Ŝe po<br />
gwałtownej ulewie następuje wezbranie, które niszczy całą biocenozę. Gatunki jednoroczne,<br />
nawet <strong>do</strong>minanty, które w tym momencie rozwijają się giną i często potrzeba dłuŜszego czasu<br />
nim się taka populacja odbuduje. Naturalnie gatunki, a zwłaszcza „super gatunki” -<br />
zoocenozy, tego typu katastrofy ekologiczne wkalkulowują w „koszty przeŜycia” i<br />
wytworzyły szereg mechanizmów pozwalających im na przetrwanie.<br />
Geograficzne zróŜnicowanie<br />
Problem ten jest jeszcze słabo poznany w naszym kraju. Nie mniej wia<strong>do</strong>mo, Ŝe nie<br />
tylko oddalone geograficznie <strong>rzek</strong>i mają róŜne typy zoocenoz ale często nawet wchodzące w<br />
skład tego samego <strong>do</strong>rzecza. Przykładem mogą być „czarne” i „białe” wody np. Biała i Czarna<br />
Wisełka, Biały i Czarny Dunajec lub Biała i Czarna Nida. Wydaje się, Ŝe w tym wypadku<br />
czynnikiem róŜnicującym jest chemizm i zawartość związków humusowych w wodzie,<br />
bu<strong>do</strong>wa geologiczna, gleby, oraz charakter roślinności w zlewni. Ramowa Dyrektywa Wodna<br />
2000/60/EC przykłada duŜą znaczenie <strong>do</strong> rozwiązania tego problemu.<br />
RozwaŜania powyŜsze nie wyczerpują wszystkich problemów związanych z ekologią<br />
wód płynących. Wybrano tylko pewne zagadnienia, które mogą przyczynić się <strong>do</strong> lepszego<br />
zrozumienia zaproponowanej ekologicznej metody <strong>oceny</strong> jakości wód w <strong>rzek</strong>ach na<br />
podstawie bezkręgowców.<br />
Źródła:<br />
CUMMINS K. W. 1974. Structure and function of stream ecosystem. BioScience, 24: 631-<br />
641.<br />
CUMMINS K. W., KLUG M.J. 1979.Feeding ecology of stream invertebrates. Annual Rev.<br />
Ecology and Systematics, 10: 147-172.<br />
DIRECIVE 2000/60/EC of the European Parliament and of the Council of 23 Oct. 2000<br />
establishing a framework for Community action in the field of water policy. OJEC L 327/1<br />
z 22.12.2000.<br />
HILLBRICHT-ILKOWSKA A.1998. RóŜnorodność biologiczna siedlisk słodkowodnych -<br />
problemy, potrzeby, działania. W: Kraska M. (ed.) BioróŜnorodność w śro<strong>do</strong>wisku<br />
wodnym. Idee Ekologiczne, 13, Ser. Szkice 7: 13-54.<br />
HUET M. 1954. Biologie, profils et long et en travers des eaux courents. Bull. Franc.<br />
Pisciculture,27: 41-53.<br />
ILLIES J., BOTOSANEANU L. 1963. Problémes et méthodes de la classification et de la<br />
zonation écologique des eaux courantes, considerées sourtout du point de vue faunistique.<br />
Mitt. Internat. Verein. Limnol., 12: 1-57.<br />
KOWNACKI A. 1999. Checklist of macroinvertebrates in the River Vistula. Acta Hydrobiol. 41: 45-<br />
75.
6<br />
VANNOTE R. L., NINSHALL G. W., CUMMINS K. W., SEDELL J. R., CUSHING C. E.<br />
1980. The river continuum concept. Can. J. Fish. Aquat. Sci. 37: 130-137.
Wstęp<br />
7<br />
Ramowa Dyrektywa Wodna Unii Europejskiej wprowadza zupełnie nowe podejście <strong>do</strong><br />
zagadnienia <strong>oceny</strong> i klasyfikacji wód, kładąc szczególny nacisk na ocenę ich <strong>stanu</strong><br />
ekologicznego i rolę badań biologicznych w tym zakresie. W przypadku <strong>rzek</strong> ocena ich <strong>stanu</strong><br />
ekologicznego powinna opierać się na kilku zespołach organizmów, takich jak fitoplankton,<br />
makrofity i fitobentos, bezkręgowce bentosowe oraz ryby, które nazwane są w dyrektywie<br />
biologicznymi elementami jakości. Spośród tych elementów, jak <strong>do</strong>tąd, <strong>do</strong> <strong>oceny</strong> <strong>rzek</strong><br />
najpowszechniej stosowane są w krajach europejskich makrobezkręgowce, uznane za zespół<br />
organizmów najbardziej odpowiednich w badaniach monitoringowych.<br />
Na potrzeby monitoringu biologicznego <strong>rzek</strong> w Polsce zaadaptowany został <strong>do</strong><br />
warunków krajowych brytyjski indeks BMWP (Biological Monitoring Working Party score),<br />
który w skrócie nazywamy BMWP-PL. Drugim elementem <strong>oceny</strong> jest indeks<br />
bioróŜnorodności. Prezentowana metodyka <strong>oceny</strong> jakości <strong>rzek</strong> na podstawie<br />
makrobezkręgowców zawiera wytyczne poboru prób makrofauny, laboratoryjnego<br />
opracowania prób, opracowywania wyników badań i ich prezentacji w postaci klasyfikacji<br />
wód. Przy przygotowywaniu metodyki poboru i opracowywania prób makrofauny<br />
wykorzystano zarówno własne <strong>do</strong>świadczenia jak i następujące źródła:<br />
- Manual for completing the AQEM/STAR site protocol. www.eu-star.at<br />
- The AQEM sampling method to be applied in STAR. www.eu-star.at<br />
- Rapid Bioassessment Protocol for use in streams and wadeable streams and rivers.<br />
Periphyton, benthic macroinvertebrates, and fish. Second Edition. US EPA 1994.<br />
- Norma PN-EN 28265. 1994. Jakość wody. Przeznaczenie i sposób uŜycia czerpaczy<br />
<strong>do</strong> ilościowego pobierania makrobentosu z kamienistego podłoŜa w płytkich wodach<br />
śródlą<strong>do</strong>wych.<br />
- Norma PN-EN 27828. 1994. Jakość wody. Metody pobierania próbek <strong>do</strong> badań<br />
biologicznych. <strong>Wytyczne</strong> <strong>do</strong> pobierania makrobentosu z uŜyciem siatki ręcznej.<br />
- Ramowa Dyrektywa Wodna. Wspólna Strategia WdraŜania Ramowej Dyrektywy<br />
Wodnej. Grupa Robocza 2.7. Monitoring. <strong>Wytyczne</strong> metodyczne <strong>do</strong> monitoringu<br />
zgodnego z Ramową Dyrektywą Wodną. Wersja ostateczna z 23 stycznia 2003.
1. PRACE TERENOWE<br />
1.1. Okres przeprowadzenia badań makrofauny<br />
8<br />
Badania makrofauny bezkręgowej na potrzeby <strong>oceny</strong> <strong>stanu</strong> śro<strong>do</strong>wiska wodnego<br />
powinny być prowadzone w okresach największego jej zróŜnicowania taksonomicznego, tj.<br />
obligatoryjnie w okresie wiosennym (najlepiej w maju) i w miarę moŜliwości jesienią<br />
(wrzesień, październik). W okresie letnim, gdy mają miejsce wyloty <strong>do</strong>jrzałych form owadów,<br />
z przyczyn naturalnych zmniejsza się róŜnorodność zespołów makrofauny bezkręgowej.<br />
Wtedy brak pewnych taksonów nie wskazuje na zmiany jakości śro<strong>do</strong>wiska lecz<br />
odzwierciedla zmiany fenologiczne. W ostatnich latach obserwuje się w okresie letnim częste<br />
zmiany przepływów wody (na przemian powodzie i okresy suszy), co powoduje niszczenie<br />
lub zmiany naturalnych biocenoz. Dlatego okres letni nie jest zalecany <strong>do</strong> poboru prób<br />
makrobezkręgowców w celu przeprowadzenia biologicznej <strong>oceny</strong> <strong>rzek</strong>i.<br />
Uwaga !!!<br />
Prób nie naleŜy pobierać w okresie<br />
powodziowym (a po powodzi - minimum 2<br />
tygodnie później), a takŜe w trakcie lub tuŜ po<br />
okresie suszy.<br />
1.2. Wyznaczenie stanowiska badawczego<br />
Stanowisko <strong>do</strong> badań biologicznych to 100 m odcinek (wyznaczony wzdłuŜ biegu<br />
<strong>rzek</strong>i) ujmujący najbardziej typowe siedliska dla danego odcinka <strong>rzek</strong>i. NaleŜy usytuować<br />
stanowisko tak, aby w jak najmniejszym stopniu podlegało hydrotechnicznej zabu<strong>do</strong>wie np.<br />
powyŜej drogi czy mostu przecinającego <strong>rzek</strong>ę, aby uniknąć zmian prędkości przepływu<br />
wody czy głębokości na stanowisku badań, wywołanych zabu<strong>do</strong>waniem brzegów.
1.3. Przygotowanie <strong>do</strong> poboru prób<br />
1.4. Wypełnienie protokołu terenowego<br />
9<br />
Przed przystąpieniem <strong>do</strong> poboru prób naleŜy wypełnić protokół terenowy (Załącznik 1).<br />
Integralną częścią protokołu terenowego jest odręczny szkic badanego odcinka, na którym<br />
zaznaczamy charakterystyczne cechy koryta, brzegu oraz strefy przybrzeŜnej (RYS. 1). Na<br />
szkicu naleŜy wskazać miejsca poboru prób. W punkcie poboru połoŜonym najniŜej na biegu<br />
<strong>rzek</strong>i naleŜy ustalić połoŜenie geograficzne (wykorzystując GPS) i wpisać w odpowiednie<br />
miejsce formularza.<br />
CO NALEśY ZABRAĆ ZE SOBĄ W TEREN ???<br />
Sprzęt <strong>do</strong> poboru prób (opisy patrz niŜej)<br />
Siatka/sito <strong>do</strong> płukania prób<br />
Wiadro lub inne duŜe naczynie <strong>do</strong> przemywania prób<br />
40 % formalina, ew. 70 % alkohol <strong>do</strong> utrwalania prób<br />
Szczelne pojemniki na próby<br />
Etykiety <strong>do</strong> oznakowania prób (kalka techniczna)<br />
Pęsety<br />
Ołówki miękkie, sztywna podkładka <strong>do</strong> pisania<br />
Flamaster wo<strong>do</strong>odporny<br />
Zeszyt terenowy<br />
Formularz protokołu terenowego<br />
Buty biodrowe/spodniobuty<br />
Długie gumowe rękawice (np. weterynaryjne)<br />
Taśma miernicza<br />
Przyrząd <strong>do</strong> pomiaru szybkości prądu<br />
GPS<br />
Aparat fotograficzny (opcjonalnie)<br />
Zestaw <strong>do</strong> udzielenia pierwszej pomocy medycznej<br />
Lina, zapasowe ubranie (na wypadek przemoknięcia)<br />
UWAGA !!!<br />
Informacje <strong>do</strong> protokołu terenowego, których pozyskanie<br />
wymaga przemieszczania się/poruszania się w wodzie, naleŜy<br />
zebrać po pobraniu prób biologicznych, aby wcześniej nie<br />
naruszyć struktury dna.
głaz<br />
szybki nurt (bystrze)<br />
pojedyncza kłoda<br />
łacha<br />
przybrzeŜna<br />
wolna kłoda<br />
słaby prąd<br />
osad i Ŝwir<br />
główny nurt<br />
przecina<br />
przybrzeŜny<br />
pas drzew<br />
RYS. 1. Szkic koryta małej <strong>rzek</strong>i nizinnej.<br />
10<br />
zastoisko<br />
tamy...............<br />
z powalonych<br />
drzew i materii<br />
organicznej
1.5. Sprzęt <strong>do</strong> poboru prób<br />
11<br />
RóŜnorodność podłoŜy w <strong>rzek</strong>ach wymaga zastosowania odpowiednich typów<br />
aparatów, aby pobrać reprezentatywną próbę fauny bezkręgowej. Istnieje bardzo wiele<br />
rozmaitych urządzeń i rozwiązań technicznych. Metody badań monitoringowych muszą być<br />
porównywalne, dlatego zaleca się stosowanie najczęściej stosowanych aparatów, opisanych<br />
poniŜej.<br />
Aparaty <strong>do</strong> poboru prób ilościowych<br />
Siatka Surbera (RYS. 2) – słuŜy <strong>do</strong> poboru prób z podłoŜa gruboziarnistego (kamienie,<br />
gruby Ŝwir). Składa się z 2 ram, jednej utrzymującej siatkę, drugiej wyznaczającej<br />
powierzchnię pobierania próby. Na górnej krawędzi ramy z siatką znajduje się uchwyt <strong>do</strong><br />
zamocowania drąŜka. Rama wyznaczająca powierzchnię poboru próby ma zazwyczaj<br />
wymiary 20x20 cm lub 30x30 cm. Siatka powinna mieć długość 50 – 70 cm i kształt<br />
kieszeni lub stoŜka. W przedniej części siatka wzmocniona jest kołnierzem wykonanym z<br />
mocniejszego materiału (np. szarego lub Ŝaglowego płótna), który jest przyszyty <strong>do</strong> ramy<br />
pionowej. Tylna część siatki jest wykonana z gazy o średnicy oczek 0,3 mm.<br />
Chwytacz dna typu Ekmana-Birge’a (RYS. 3) – słuŜy <strong>do</strong> poboru prób z podłoŜa<br />
drobnoziarnistego (muł, drobny piasek). Jest to metalowa skrzynka o bokach 15x15 cm,<br />
co pozwala na wycięcia dna o powierzchni 225 cm 2 oraz wysokości 15 – 20 cm lub 35 –<br />
40 cm. Od <strong>do</strong>łu aparat jest zamykany półokrągłymi szczękami, uruchamianymi silnymi<br />
spręŜynami. Od góry aparat zamknięty jest metalowymi klapkami lub siatką,<br />
przeciwdziałającą wypłukaniu próby i ucieczce organizmów w trakcie wyciągania próby z<br />
wody. Skrzynka jest przymocowana <strong>do</strong> kabłąka, u góry którego znajduje się urządzenie<br />
spustowe zwalniające szczęki. W <strong>rzek</strong>ach zaleca się stosowanie chwytacza<br />
umieszczonego na drągu. Przy poborze osadów dennych z głębszych partii jezior<br />
chwytacz spuszczany jest na linie i zamykany przy pomocy posłańca.<br />
Rurowe chwytacze dna np., Morduchaj-Bołtowskiego, Szczepańskiego, Kajaka<br />
(RYS. 4) – są to zazwyczaj rury z przezroczystego pleksi, o średnicy od 8 <strong>do</strong> 12 cm<br />
(powierzchnia chwytna ± 80-110 cm 2 ). W <strong>do</strong>lnej części zaopatrzone są w zaostrzony<br />
metalowy pierścień ułatwiający wycinanie dna. Mogą być umocowane na drąŜku lub<br />
spuszczane na dno na linie.<br />
Sprzęt <strong>do</strong> poboru próby jakościowej<br />
Kasarek (siatka ręczna) (RYS. 5) jest najprostszym przyrządem <strong>do</strong> poboru prób<br />
jakościowych. SłuŜy równieŜ <strong>do</strong> przepłukiwania prób ilościowych, pobranych w terenie.<br />
Składa się z obręczy metalowej okrągłej, półokrągłej, trójkątnej lub prostokątnej, o<br />
średnicy 15-30 cm przy kasarku okrągłym, a długości <strong>do</strong> 30 cm wzdłuŜ <strong>do</strong>lnego brzegu<br />
przy kasarku o innym kształcie. Kasarek umocowany jest na kiju o długości odpowiedniej<br />
<strong>do</strong> potrzeb. Siatka kasarka powinna być uszyta z gazy o średnicy oczek 0,3 mm.<br />
Optymalna długość siatki wynosi 40 – 50 cm.
20 cm<br />
a<br />
20 cm<br />
12<br />
RYS. 2. Siatka Surbera<br />
mechanizm<br />
spustowy<br />
RYS. 3. Chwytacz dna Ekmana-Birge’a: a) na drągu; b) na linie<br />
b<br />
zaczep na siatkę<br />
kolec
13<br />
a c<br />
b<br />
RYS. 4. Chwytacze rurowe:<br />
a) Morduchaj-Bołtowskiego; b) Szczepańskiego; c) Kajaka<br />
(rysunki nie oddają rzeczywistych proporcji).<br />
a b<br />
RYS. 5. Przyrządy <strong>do</strong> pobierania prób jakościowych: a) kasarek; b) siatka ręczna
1.6. Pobieranie prób<br />
14<br />
Na stanowisku wyznaczamy 2 punkty poboru prób:<br />
• Pierwszy – przy brzegu <strong>do</strong> głębokości 40 cm, przy czym nie powinno być to miejsce<br />
okresowo odsłaniane jest przy niskim stanie wody.<br />
• Drugi – w głównym nurcie <strong>rzek</strong>i, w miejscu, gdzie głębokość nie p<strong>rzek</strong>racza 1 m.<br />
W kaŜdym punkcie pobieramy 2 próby ilościowe siatką Surbera (kaŜda o powierzchni<br />
400 cm 2 , łącznie 800 cm 2 ) lub 3 próby ilościowe chwytaczem Ekmana-Birge’a (kaŜda o<br />
powierzchni 225 cm 2 , łącznie 675 cm 2 ). Przy uŜyciu aparatu rurowego naleŜy pobrać tyle<br />
prób, aby łączna powierzchnia wynosiła około 675 cm 2 , tzn.:<br />
Średnica rury 8 cm 10 cm 12 cm<br />
Liczba prób 13 8 6<br />
Próby ilościowe powinny być pobierane z najbardziej typowych dla <strong>rzek</strong>i siedlisk (np. w rzece<br />
górskiej kamienie na prądzie, w nizinnej piasek i muł w nurcie).<br />
Ponadto, na badanym stanowisku pobieramy jedną próbę jakościową. Zbieramy ją ze<br />
wszystkich występujących na danym stanowisku siedlisk (np. nurt, zastoiska, rośliny,<br />
kamienie i inne zanurzone w wodzie obiekty).<br />
1.7. Sposób poboru prób w terenie<br />
UWAGA !!!<br />
Prób jakościowych i ilościowej nie naleŜy łączyć. KaŜdą<br />
umieszcza się w oddzielnym pojemniku.<br />
Pobór prób zacząć naleŜy w <strong>do</strong>le wybranego odcinka <strong>rzek</strong>i<br />
i stopniowo przesuwać się ku górze, aby wcześniej nie<br />
naruszyć struktury dna.<br />
Sposób poboru prób ilościowych z podłoŜa gruboziarnistego (kamienie, gruby Ŝwir).<br />
Siatkę Surbera ustawia się na dnie, wlotem pod prąd. Osoba pobierająca próbę powinna stać<br />
za siatką i z powierzchni ograniczonej ramką zagarniać substrat <strong>do</strong> siatki. Siatkę naleŜy wyjąć<br />
z wody, przenieść zagarnięty substrat <strong>do</strong> naczynia (wiadro, miska) i następnie <strong>do</strong>kładnie zmyć
15<br />
z powierzchni substratu glony i zwierzęta. Oczyszczony substrat (kamienie, duŜe ziarna<br />
Ŝwiru) odrzuca się, a pozostałe glony i zwierzęta naleŜy zagęścić w siatce ręcznej i przenieść ten<br />
materiał <strong>do</strong> oddzielnego pojemnika na próby. Pojemnik na próby powinien być takiej wielkości, aby<br />
cały pobrany materiał zmieścił się w jednym naczyniu.<br />
Sposób poboru prób ilościowych z podłoŜa drobnoziarnistego (muł, piasek, drobny<br />
Ŝwir).<br />
Chwytacz dna wbić naleŜy w dno na głębokość 8-10 cm, a następnie całą wyciętą próbę przenosi się<br />
<strong>do</strong> naczynia (wiadro, miska). Osady muliste przepłukać naleŜy w siatce ręcznej/sicie i po <strong>do</strong>kładnym<br />
wymyciu mułu pozostałość przenieść <strong>do</strong> pojemnika. Z piasku i drobnego Ŝwiru naleŜy oddzielić<br />
faunę oraz materię organiczną metodą flotacji. Na sicie pozostają zwierzęta i materia organiczna,<br />
natomiast Ŝwir lub piasek odrzuca się.<br />
Sposób poboru próby jakościowej<br />
Próbę jakościową pobrać naleŜy ze wszystkich siedlisk <strong>do</strong>stępnych na stanowisku.. Próbę z dna<br />
pobiera się przy pomocy siatki ręcznej metodą zwaną “kick sampling”, tzn. wzruszając podłoŜe<br />
stopą. Siatkę ustawić naleŜy w korycie <strong>rzek</strong>i pod prąd, a stopę ustawić przed siatką i kilkakrotnie<br />
energicznie wzruszyć podłoŜe stopą. Przy szybkim prądzie zmącony substrat dna wraz z fauną<br />
wpływa <strong>do</strong> ustawionej siatki. Przy wolniejszym prądzie uwolniony materiał naleŜy zebrać <strong>do</strong> siatki<br />
przesuwając ją pod prąd tuŜ nad poruszoną powierzchnią. Do częściowo zanurzonej w wodzie siatki<br />
ręcznej lub kasarka przenieść moŜna równieŜ kamienie, rośliny lub inne przedmioty zanurzone w<br />
wodzie, z których naleŜy zeskrobać lub spłukać występujące na ich powierzchni organizmy,<br />
ewentualnie przenieść pęsetą przytwierdzone <strong>do</strong> podłoŜa poszczególne okazy. Pozbawiony fauny<br />
substrat odrzuca się, a zagęszczoną faunę przenosi się <strong>do</strong> oznakowanego pojemnika. Z większych<br />
przedmiotów zanurzonych w wodzie (powalone drzewa, umocnienia) naleŜy zmyć lub zeskrobać<br />
faunę podstawiając siatkę ręczną lub kasarek.<br />
UWAGA !!!<br />
Przed odrzuceniem osadu naleŜy sprawdzić, czy nie ma w nim<br />
jeszcze chruścików budujących <strong>do</strong>mki z piasku i kamyków oraz<br />
duŜych małŜy i ślimaków.
16<br />
Obecność duŜych i rzadkich organizmów, a zwłaszcza chronionych prawnie, które łatwo<br />
oznaczyć w terenie <strong>do</strong> wymaganego poziomu (np. małŜe, raki), naleŜy odnotować w zeszycie<br />
terenowym, a zwierzęta pozostawić w śro<strong>do</strong>wisku.<br />
1.8. Konserwowanie prób<br />
Proces konserwacji ma na celu zabicie i utrwalenie zebranych w próbie bezkręgowców<br />
oraz ich dalsze przechowanie. Najczęściej stosowanym środkiem <strong>do</strong> utrwalania i konserwacji<br />
prób bentosowych jest 2-4 % formalina. Zaletą tego sposobu jest mała pracochłonność: raz<br />
utrwalona próba nie wymaga dalszych zabiegów, oraz pewność, Ŝe tak utrwalona próba nie<br />
ulega zepsuciu. Jednak ten sposób konserwacji ma teŜ szereg wad. M.in. pod wpływem<br />
formaliny ulegają odkształceniu niektóre organizmy, np. wirki, stułbie, które stają się trudne<br />
<strong>do</strong> oznaczenia. Do konserwacji uŜywa się równieŜ alkoholu 40-70 %. Alkohol źle utrwala<br />
próby, natomiast <strong>do</strong>brze się w nim przechowuje przebrany juŜ materiał. W pierwszych dniach<br />
po pobraniu tak konserwowanej próby naleŜy kilkakrotnie wymieniać w niej alkohol, Ŝeby<br />
utrzymać właściwe jego stęŜenie.<br />
MoŜna teŜ przewozić próby bez konserwowania, o ile istnieje moŜliwość szybkiego ich<br />
przebrania w laboratorium. Takie postępowanie byłoby najbardziej zalecane, poniewaŜ Ŝywy materiał<br />
daje się duŜo łatwiej i szybciej przebrać.<br />
UWAGA !!!<br />
Po pobraniu wszystkich prób, zarówno ilościowych jak i jakościowej,<br />
naleŜy <strong>do</strong>kładnie sprawdzić siatki, czy nie pozostały na nich jakieś<br />
organizmy i ewentualnie przenieść je pęsetą <strong>do</strong> pojemnika na próby.<br />
NaleŜy BARDZO DOKŁADNIE opłukać siatki, aby nie przenosić<br />
organizmów z jednego stanowiska na drugie, co moŜe prowadzić <strong>do</strong><br />
zniekształcenia wyników. Nie moŜna <strong>do</strong>puścić <strong>do</strong> sytuacji, aby w próbie<br />
z silnie zanieczyszczonego stanowiska znalazły się organizmy<br />
czystolubne, np. jętki lub widelnice, pochodzące z wcześniej badanego<br />
stanowiska o czystej wodzie.
1.9. Opis prób w terenie<br />
17<br />
KaŜda pobrana próba musi być <strong>do</strong>kładnie opisana. Zaleca się potrójny opis próby. Do<br />
wszystkich pojemników z próbami naleŜy włoŜyć etykiety (pisane ołówkiem na kalce technicznej) z<br />
następującymi informacjami: nazwa <strong>rzek</strong>i, nazwa stanowiska, data poboru próby, numer próby. Jeśli<br />
jedną próbę musieliśmy przenieść <strong>do</strong> dwóch pojemników naleŜy je odpowiednio oznaczyć: próba 1 -<br />
część 1, próba 1 - część 2 itd. Te same informacje naleŜy napisać markerem na pojemniku z próbą i<br />
<strong>do</strong>datkowo zaznaczyć sposób utrwalenia próby (np. formalina 4 %, alkohol 70 %). Oprócz tego<br />
kaŜdą próbę szerzej opisujemy w protokole terenowym (Załącznik 1).<br />
2. LABORATORYJNE OPRACOWANIE PRÓB<br />
2.1. Przebieranie prób<br />
UWAGA !!!<br />
NaleŜy pamiętać, Ŝeby po pobraniu prób makrofauny zebrać ewentualnie<br />
brakujące dane <strong>do</strong> protokołu terenowego, które wymagają penetracji<br />
koryta rzecznego.<br />
UWAGA !!!<br />
Formalina jest środkiem trującym, atakuje zwłaszcza wilgotne<br />
błony śluzowe oczu i nosa człowieka. Aby zminimalizować<br />
skutki działania formaliny, przed rozpoczęciem przebierania,<br />
zaleca się przepłukanie próby w ręcznej siatce (o oczkach 0,3<br />
mm) pod bieŜącą wodą, jednak na tyle delikatnie, aby nie<br />
uszkodzić okazów znajdujących się w próbie.<br />
Podstawową zasadą przy segregacji prób ilościowych jest wybranie z próby wszystkich<br />
bezkręgowców o wielkości powyŜej 2 mm, które umieszczamy w oddzielnej próbówce. W<br />
przypadku gdy zagęszczenie jest bardzo wysokie od paruset <strong>do</strong> kilku tysięcy osobników w
18<br />
próbie (np. Oligochaeta na stanowiskach zanieczyszczonych, Chironomidae w górskich<br />
<strong>rzek</strong>ach) stosujemy wybieranie z podprób (patrz niŜej).<br />
Z prób jakościowych staramy się wybrać w miarę moŜności wszystkie taksony, aby<br />
uzyskać pełną informację o róŜnorodność zoobentosu na stanowisku. W naszym wypadku są<br />
to generalnie przedstawiciele poszczególnych rodzin. Wyjątkiem są Oligochaeta, które<br />
traktujemy jako jeden takson (bez rozbicia na rodziny) oraz rodzina Heptageniidae, w obrębie<br />
której naleŜy rozróŜnić przedstawicieli rodzaju Epeorus i Rhitrogena), Szczególną uwagę<br />
zwracamy na te taksony, których nie stwierdzono w próbach ilościowych. W miarę moŜności<br />
wybieramy po parę okazów kaŜdego taksonu z próby, aby móc go poprawnie oznaczyć. JeŜeli<br />
jest tylko jeden okaz to teŜ go uwzględniamy. W próbach jakościowych nie interesuje nas<br />
liczebność i nie musimy wybrać wszystkich okazów określonego taksonu. Dla ułatwienia<br />
przebierania duŜe patyki lub liście znajdujące się w próbie odrzucamy, po <strong>do</strong>kładnym<br />
przepłukaniu ich nad siatką lub w szalce i sprawdzeniu czy nie ma w nich minujących<br />
owadów.<br />
Przebieranie próby jakościowej moŜna zakończyć, jeśli ma się pewność, Ŝe<br />
WYBRANO PRZEDSTAWICIELI WSZYSTKICH RODZIN obecnych w próbie.<br />
Praktyka wskazuje, Ŝe aby uzyskać jak najpełniejszy przegląd róŜnorodności fauny w próbie<br />
(na poziomie rodziny) naleŜy przejrzeć co najmniej 100-200 okazów. Wybrane zwierzęta<br />
przenieść naleŜy <strong>do</strong> pojemników z 40 % alkoholem etylowym lub płynem konserwującym.<br />
Warto pamiętać, Ŝe przebieranie prób jest znacznie ułatwione, gdy kuweta jest <strong>do</strong>brze<br />
bezpośrednio oświetlona.<br />
Skład płynu konserwującego:<br />
alkohol (96%) 460 ml<br />
gliceryna 60 ml<br />
woda destylowana 540 ml<br />
kryształek tymolu<br />
UWAGA !!!<br />
Nie moŜna łączyć okazów wybranych z róŜnych prób czy<br />
podprób, kaŜda z nich musi być przebrana <strong>do</strong><br />
oddzielnego pojemnika i <strong>do</strong>kładnie opisana.
19<br />
Sposób wybierania podprób<br />
Sposób postępowania z podpróbami przy próbach ilościowych <strong>do</strong>stosowujemy <strong>do</strong><br />
konkretnej sytuacji. Przed przystąpieniem <strong>do</strong> dzielenia próby na podpróby wszystkie<br />
większe okazy wi<strong>do</strong>czne gołym okiem wybieramy i wkładamy <strong>do</strong> oddzielnej<br />
próbówki. Następnie na szalce lub kuwecie, na dnie których naleŜy wcześniej<br />
narysować markerem siatkę kwadratów lub prostokątów, ewentualnie podział koła,<br />
równomiernie rozprowadzamy cały materiał. JeŜeli mniejszych okazów jest tylko<br />
kilkaset to wystarczy przebrać połowę próby, jeŜeli więcej, tysiąc - parę tysięcy<br />
próbę dzielimy np. na 4...... 20 podpróby i wybieramy wszystkie bezkręgowce z<br />
losowo wybranej podpróby. Liczbę wybranych z podpróby okazów mnoŜymy<br />
następnie x2, x4, x20 itd. aby uzyskać liczebność organizmów w całej próbie.<br />
Następnie <strong>do</strong>dajemy <strong>do</strong> uzyskanej sumy liczebność duŜych bezkręgowców<br />
wybranych wcześniej z całej próby. Organizmy wybrane z kaŜdej podpróby<br />
umieszczamy w osobnej fiolce, którą naleŜy zaopatrzyć w etykietę, zawierającą<br />
informację o miejscu poboru próby, dacie poboru i z jakiej części całej próby<br />
wybierano bezkręgowce (np. 1/2, 1/4, 1/20 próby); w wypadku wybierania fauny z<br />
kilku podprób, kaŜdą z nich opisujemy, umieszczamy i opracowujemy oddzielnie.<br />
W przypadku osobników leŜących na pograniczu oczek narysowanej siatki zalicza<br />
się je <strong>do</strong> tej podpróby, w obrębie której leŜy głowa osobnika. Nie naleŜy liczyć<br />
pustych muszli lub <strong>do</strong>mków chruścików, ani fragmentów zwierząt takich jak odnóŜa<br />
lub skrzela. W przypadku skąposzczetów liczyć naleŜy całe okazy lub fragmenty z<br />
głową. Po<strong>do</strong>bnie, większe fragmenty owadów liczymy tylko wtedy, gdy zachowała<br />
się głowa.
20<br />
2.2. Oznaczanie makrobezkręgowców bentosowych<br />
Na potrzeby biologicznej <strong>oceny</strong> <strong>rzek</strong> w Polsce przyjęto wymóg oznaczenia fauny<br />
generalnie <strong>do</strong> poziomu rodziny. Nie stosuje się tej zasady w odniesieniu <strong>do</strong> Oligochaeta, które<br />
traktowane są jako jeden takson. Natomiast w przypadku rodziny Heptageniidae<br />
(Ephemeroptera - jętki) wymagane jest oznaczenie <strong>do</strong> rodzaju, a w szczególności wykrycie<br />
obecności rodzajów: Rhithrogena oraz Epeorus (pozostałe jętki z tej rodziny traktowane są<br />
jako inne Heptageniidae). Do oznaczenia fauny na poziomie rodziny wystarcza na ogół lupa<br />
binokularna<br />
Podstawowy problem przy opracowywaniu materiału biologicznego stanowi <strong>do</strong>stęp <strong>do</strong><br />
odpowiednich kluczy <strong>do</strong> oznaczania organizmów. Najliczniejszą pod względem taksonów<br />
grupą makrobezkręgowców wodnych są owady. Wiele z nich tylko w stadium larwalnym<br />
związane jest ze śro<strong>do</strong>wiskiem wodnym. Istnieje wiele kluczy <strong>do</strong> oznaczania poszczególnych<br />
grup owadów (rzędów, rodzin), z których część obejmuje tylko formy występujące w wodzie.<br />
Bardzo często są to wydawnictwa sprzed kilkudziesięciu lat, obecnie trudno <strong>do</strong>stępne. Bardzo<br />
liczne z nich to wydawnictwa zagraniczne, <strong>do</strong> których <strong>do</strong>stęp jest ograniczony. Dostępny w<br />
kaŜdym wojewódzkim inspektoracie ochrony śro<strong>do</strong>wiska jest natomiast „Klucz <strong>do</strong> oznaczania<br />
słodkowodnej makrofauny bezkręgowej dla potrzeb bioindykacji <strong>stanu</strong> śro<strong>do</strong>wiska”<br />
(Kołodziejczyk, Koperski i Kamiński 1998) wydany przez Państwową Inspekcję Ochrony<br />
Śro<strong>do</strong>wiska w serii Biblioteka monitoringu śro<strong>do</strong>wiska. Klucz ten, po wniesieniu poprawek i<br />
uzupełnień został w 2000 r. wydany przez Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego<br />
(Kołodziejczyk, Koperski 2000). Obszerny zestaw kluczy, przewodników i katalogów<br />
przydatnych <strong>do</strong> oznaczania makrofauny bezkręgowej podaje Załącznik 5.<br />
3. OPRACOWANIE WYNIKÓW<br />
3.1. Obliczenie zagęszczenia i bogactwa fauny<br />
Wyniki z prób ilościowych i jakościowej wpisujemy <strong>do</strong> tabeli (Załącznik 2).<br />
Uzyskane wyniki z poszczególnych prób ilościowych przeliczamy na powierzchnię 1 m 2 .<br />
Pobierając np. próbę siatką Surbera z powierzchni 20x20 cm (= 0,04 m 2 ) liczebność taksonu<br />
w próbie przeliczamy na powierzchnię 1 m 2 według wzoru:<br />
N osobn./m 2 = N osobn. w próbie/0,04 m 2
21<br />
Ta wartość jest punktem wyjścia <strong>do</strong> obliczenia średniej liczebności taksonu a takŜe całej<br />
fauny na powierzchnię 1 m 2 dna na badanym stanowisku. Średnie zagęszczenie<br />
poszczególnego taksonu obliczamy ze wszystkich prób ilościowych pobranych w obu<br />
punktach: przy brzegu i w nurcie. Zagęszczenie całej fauny na stanowisku jest sumą średnich<br />
zagęszczeń poszczególnych taksonów.<br />
Do tabeli ilościowej wpisujemy równieŜ wyniki uzyskane z próby jakościowej.<br />
Taksony znalezione w próbach jakościowych, o ile nie były wcześniej znalezione w próbie<br />
ilościowej, wpisujemy <strong>do</strong> tabeli przypisując im wartość 1 w rubryce „średnia ze wszystkich<br />
prób ilościowych”. Jest to oczywiście duŜe uproszczenie, na które jednak godzimy się ze<br />
względów praktycznych. Celem naszych badań jest uzyskanie dwóch informacji (1) o<br />
zagęszczeniu fauny (osob./m 2 ), którą uzyskujemy z prób ilościowych i (2) o bogactwie<br />
(róŜnorodności) fauny, którą uzyskujemy zarówno z prób ilościowych jak i próby<br />
jakościowej. O ile w tabeli wynikowej moŜemy rozróŜnić wartości uzyskane z prób<br />
ilościowych i próby jakościowej podając liczby w odniesieniu <strong>do</strong> prób ilościowych oraz np.<br />
krzyŜyk dla taksonów wykrytych w próbie jakościowej, to przy komputerowej obróbce takich<br />
niejednorodnych wyników trudno uzyskać informację np. o całkowitej liczbie taksonów<br />
znalezionych w próbie. MoŜna naturalnie zliczyć to ręcznie, ale wtedy jest większa moŜliwość<br />
pomyłki, zwłaszcza przy duŜym zbiorze danych (teoretycznie w <strong>rzek</strong>ach Polski moŜe być<br />
około 120 rodzin). Wpisując wartość 1 zamiast krzyŜyka nieznacznie tylko zmieniamy<br />
zagęszczenie fauny w próbie, ułatwiamy sobie natomiast dalsze przeliczenia. Po zsumowaniu<br />
liczebności poszczególnych taksonów w przeliczeniu na 1 m 2 uzyskujemy całkowitą<br />
liczebność fauny na jednostkę powierzchni dna na stanowisku.<br />
3.2. Ocena i klasyfikacja wód na stanowisku badawczym<br />
Ocena jakości wód przeprowadzana jest w oparciu o 2 kryteria: wartość indeksu<br />
BMWP-PL i wartość indeksu bioróŜnorodności.<br />
Podstawą klasyfikacji jest standar<strong>do</strong>wa tabela BMWP-PL, będąca modyfikacją angielskiego<br />
systemu BMWP (tab. 1). Wartość indeksu BMWP-PL uzyskujemy <strong>do</strong>dając punkty przypisane<br />
poszczególnym rodzinom znalezionym zarówno w próbach ilościowych jak i jakościowej<br />
(kaŜda rodzina punktowana jest oczywiście tylko raz). Uzyskaną wartość naleŜy odnieść <strong>do</strong><br />
poniŜszych zakresów BMWP-PL dla 5 klas jakości:<br />
I Klasa BMWP-PL powyŜej 100
II Klasa BMWP-PL 70 – 99<br />
III Klasa BMWP-PL 40 – 69<br />
IV Klasa BMWP-PL 10 – 39<br />
V Klasa BMWP-PL poniŜej 10<br />
22<br />
Tabela 1. Standar<strong>do</strong>wa tabela <strong>do</strong> wyznaczania BMWP-PL<br />
Rodziny Punktacja<br />
Ephemeroptera Ameletidae<br />
Trichoptera Glossosomatidae, Molannidae, Beraeidae, O<strong>do</strong>ntoceridae, Leptoceridae<br />
Diptera<br />
Blephariceridae, Thaumaleidae<br />
Ephemeroptera Behningiidae<br />
10<br />
Plecoptera Taeniopterygidae<br />
O<strong>do</strong>nata Cordulegastridae<br />
Trichoptera Goeridae, Lepi<strong>do</strong>stomatidae<br />
9<br />
Crustacea Astacidae<br />
Ephemeroptera Oligoneuriidae, Heptageniidae (rodzaje Epeorus, Rhithrogena)<br />
Plecoptera Capniidae, Perlidae, Chloroperlidae<br />
Trichoptera Philopotamiidae<br />
Diptera<br />
Athericidae<br />
8<br />
Ephemeroptera Siphlonuridae, Leptophlebiidae, Potamanthidae, Ephemerellidae,<br />
Ephemeridae, Caenidae,<br />
Plecoptera Perlodidae, Leuctridae<br />
O<strong>do</strong>nata Calopterygidae, Gomphidae,<br />
Trichoptera Rhyacophilidae, Brachycentridae, Sericostomatidae, Limnephilidae<br />
7<br />
Coleoptera Elmidae<br />
Heteroptera Aphelocheiridae<br />
Gastropoda Viviparidae<br />
Bivalvia Unionidae, Dreissenidae<br />
Hirudinea Piscicolidae<br />
Crustacea Gammaridae, Corophiidae<br />
Ephemeroptera) Baetidae, Heptageniidae (z wyjątkiem rodzajów Epeorus i Rhitrogena)<br />
Plecoptera Nemouridae<br />
O<strong>do</strong>nata Platycnemididae, Coenagrionidae<br />
6<br />
Trichoptera Hydroptilidae, Polycentropodidae, Ecnomidae<br />
Diptera<br />
Limoniidae, Simuliidae, Empididae<br />
Gastropoda Neritidae, Bithyniidae<br />
Crustacea Cambaridae<br />
Trichoptera Hydropsychidae, Psychomyidae<br />
Coleoptera Gyrinidae, Dytiscidae, Haliplidae, Hydrophilidae<br />
Heteropera Mesoveliidae, Veliidae, Nepidae, Naucoridae, Notonectidae, Pleidae,<br />
Corixidae<br />
5<br />
Diptera<br />
Tipuliidae<br />
Gastropoda Hydrobiidae<br />
Diptera<br />
Ceratopogonidae<br />
Gastropoda Valvatidae, Planorbidae<br />
Bivalvia Sphaeriidae<br />
Hirudinea Glossiphonidae, Erpobdellidae, Hirudinidae<br />
4<br />
Crustacea Asellidae<br />
Megaloptera Sialidae<br />
Diptera<br />
Chironomidae<br />
Gastropoda Ancylidae, Physidae, Lymnaeidae<br />
3<br />
Oligochaeta wszystkie Oligochaeta<br />
Diptera<br />
Culicidae<br />
2<br />
Diptera Syrphidae, Psychodidae 1
23<br />
Następnie naleŜy wyliczyć wskaźnik bioróŜnorodności (d) według zmodyfikowanego wzoru<br />
Margalefa:<br />
gdzie: d – wskaźnik bioróŜnorodności<br />
d = s/logN<br />
s – liczba rodzin występujących na stanowisku<br />
N – całkowite średnie zagęszczenie fauny na stanowisku w przeliczeniu na powierzchnię 1 m 2 .<br />
NaleŜy w tym miejscu podkreślić, Ŝe wartość s <strong>do</strong>tyczy wszystkich rodzin znalezionych<br />
zarówno w próbach ilościowych jak i jakościowych, a nie tylko tych, które wykazane są w<br />
tabeli standar<strong>do</strong>wej BMWP-PL.<br />
Uzyskaną wartość indeksu bioróŜnorodności (d) naleŜy odnieść <strong>do</strong> następującej 5-cio<br />
stopniowej skali wartości indeksu:<br />
I klasa d > 5,50<br />
II klasa d 4,00 - 5,49<br />
III klasa d 2,50 - 3,99<br />
IV klasa d 1,00 - 2,49<br />
V klasa d < 1<br />
Jeśli klasa BMWP-PL i klasa (d) są zgodne ostateczna klasyfikacja wód na stanowisku<br />
jest taka, na jaką wskazują oba indeksy.<br />
UWAGA !!!<br />
NaleŜy pamiętać, Ŝe we wzorze na obliczenie<br />
wskaźnika bioróŜnorodności logarytm<br />
zagęszczenia fauny (logN) ma podstawę 10.<br />
Przykład: Indeks BMWP-PL na stanowisku wynosi 151. Odpowiada to I klasie BMWP-PL.<br />
Indeks bioróŜnorodności (d) wynosi 8,86 a więc odpowiada równieŜ I klasie indeksu (d).<br />
Zatem ostatecznie wody na badanym stanowisku zakwalifikujemy <strong>do</strong> I klasy.<br />
JeŜeli wartości nie są zgodne to jako ostateczną przyjmuje się klasę niŜszą<br />
Przykład: Indeks BMWP-PL na stanowisku wynosi 105. Odpowiada to I klasie BMWP-PL.<br />
Indeks bioróŜnorodności (d) wynosi 4,60 a więc odpowiada II klasie indeksu d. W tym<br />
przypadku ostatecznie wody na badanym stanowisku zakwalifikujemy <strong>do</strong> II klasy.
24<br />
W nielicznych przypadkach, jak wykazuje praktyka, gdy jakość wody obliczona na<br />
podstawie BMWP-PL i (d) róŜni się o 2 klasy, jako ostateczną przyjmujemy wartość średnią.<br />
Przykład: Indeks BMWP-PL na stanowisku wynosi 69. Odpowiada to III klasie BMWP-PL.<br />
Indeks bioróŜnorodności (d) wynosi 5,76, a więc odpowiada I klasie indeksu (d). W tym<br />
przypadku ostatecznie wody na badanym stanowisku zakwalifikujemy <strong>do</strong> II klasy.<br />
Biologiczne metody <strong>oceny</strong> <strong>rzek</strong> oparte na indeksach biotycznych, zarówno te, które<br />
funkcjonują od lat w Europie, jak i zaproponowana polska modyfikacja BMWP (BMWP-PL)<br />
dają uproszczony obraz sytuacji biologicznej w badanym odcinku <strong>rzek</strong>i. Są one bowiem<br />
kompromisem pomiędzy niezbędną <strong>do</strong> <strong>oceny</strong> <strong>stanu</strong> <strong>rzek</strong>i ilością informacji i moŜliwością<br />
wyraŜenia wyniku tej <strong>oceny</strong> w prosty, zrozumiały dla decydentów i społeczeństwa sposób.<br />
Dlatego wynik <strong>oceny</strong> uzyskanej według BMWP-PL i ewentualnie zweryfikowanej za pomocą<br />
indeksu bioróŜnorodności warto na koniec skonfrontować z klasyczną, opisową interpretacją<br />
biologiczną, która sprowadza się <strong>do</strong> następujących obserwacji:<br />
• W wodach czystych i słabo zanieczyszczonych występuje duŜa róŜnorodność<br />
taksonomiczna, <strong>do</strong>minują Chironomidae oraz przedstawiciele Ephemeroptera,<br />
Trichoptera, w <strong>rzek</strong>ach górskich pojawiają się Plecoptera, nizinnych Amphipoda.<br />
Oligochaeta są nieliczne, a liczebność fauny niska.<br />
• W wodach średniozanieczyszczonych skład gatunkowy pozostaje bez zmian, natomiast<br />
zmienia się struktura <strong>do</strong>minacji fauny. Znacznie wzrasta liczebność Oligochaeta.<br />
Chironomidae nadal są <strong>do</strong>minantami lecz ich udział jest juŜ mniejszy. Maleje liczebność<br />
Ephemeroptera, Trichoptera i innych grup czystolubnych. Liczebność fauny jest wysoka.<br />
• W wodach bardzo silnie zanieczyszczonych obserwuje się masowe występowanie<br />
Oligochaeta. Przedstawiciele pozostałych grup występują sporadycznie (Chironomidae,<br />
Hirudinea, Mollusca), lub nie występują wcale (Ephemeroptera, Plecoptera, Trichoptera).<br />
Zmniejsza się bioróŜnorodność, natomiast liczebność jest bardzo wysoka.<br />
• Wody zatrute charakteryzuje brak fauny, lub występują tylko pojedyncze okazy muchówek<br />
oddychających powietrzem atmosferycznym (Eristalis, Psychoda, Culicidae).
3.3. Prezentacja wyników biologicznej <strong>oceny</strong> <strong>rzek</strong> w oparciu o<br />
makrobezkręgowce<br />
25<br />
Wyniki biologicznej <strong>oceny</strong> <strong>rzek</strong> naleŜy przedstawiać na mapie odpowiednimi<br />
kolorami. Zgodnie z europejską normą EN ISO 8689-2 (2000) oraz Ramową Dyrektywą<br />
Wodną dla poszczególnych klas jakości wód przyjęto następujące oznaczenia:<br />
I klasa - kolor niebieski<br />
II klasa - kolor zielony<br />
III klasa - kolor Ŝółty<br />
IV klasa - kolor pomarańczowy<br />
V klasa - kolor czerwony<br />
W przypadku braku fauny na stanowisku (np. z powodu silnej toksyczności wody) moŜna<br />
zastosować oznaczenie kolorem czarnym, co nie oznacza jednak <strong>do</strong>datkowej klasy w<br />
pięciostopniowym systemie klasyfikacyjnym.
4. UWAGI KOŃCOWE<br />
26<br />
Przedstawiona <strong>do</strong> stosowania w monitoringu <strong>rzek</strong> w Polsce metodyka <strong>oceny</strong> na<br />
podstawie makrofauny nie jest jeszcze w pełni zgodna z wymaganiami Ramowej Dyrektywy<br />
Wodnej. Jak juŜ wspomniano wcześniej, w Polsce nie ma jeszcze opracowanej typologii <strong>rzek</strong><br />
i nie ustalono warunków referencyjnych dla poszczególnych typów <strong>rzek</strong>, wobec których,<br />
zgodnie z Dyrektywą, naleŜy <strong>do</strong>konywać <strong>oceny</strong> <strong>stanu</strong> ekologicznego, tj. stopnia odchylenia<br />
od <strong>stanu</strong> referencyjnego. O ile abiotyczna typologia <strong>rzek</strong> będzie opracowana juŜ w połowie<br />
2004 r., to jej zweryfikowanie wynikami badań biologicznych (w tym badaniami makrofauny<br />
bezkręgowej) będzie wymagało zebrania bardzo duŜej liczby danych z terenu całej Polski. W<br />
Instytucie Ochrony Śro<strong>do</strong>wiska w Warszawie od roku 1999 funkcjonuje juŜ baza danych o<br />
makrobezkręgowcach w <strong>rzek</strong>ach polskich, która obecnie obejmuje około 120 stanowisk,<br />
badanych m.in. przez wojewódzkie inspektoraty ochrony śro<strong>do</strong>wiska w ramach projektu,<br />
który <strong>do</strong>prowadził <strong>do</strong> opracowania polskiej modyfikacji brytyjskiego systemu BMWP. Baza<br />
jest ciągle powiększana poniewaŜ wprowadzane są <strong>do</strong> niej nowe wyniki własnych badań<br />
Instytutu Ochrony Śro<strong>do</strong>wiska. Oprogramowanie tej bazy danych umoŜliwia równieŜ<br />
przetwarzanie i zestawianie danych o makrobezkręgowcach. MoŜe więc być bardzo przydatne<br />
w pracach nad u<strong>do</strong>skonaleniem prezentowanej metody <strong>oceny</strong> <strong>rzek</strong> polskich na podstawie<br />
makrobezkręgowców, polegających na ustaleniu referencyjnych zespołów makrofauny w<br />
róŜnych typach <strong>rzek</strong> polskich. W pracach tych powinny być równieŜ wykorzystane wyniki<br />
monitoringowych badań makrofauny bezkręgowej, prowadzonych przez wojewódzkie<br />
inspektoraty ochrony śro<strong>do</strong>wiska zgodnie z prezentowaną metodyką. Dlatego ze wszech<br />
miar poŜądane byłoby przesyłanie przez wojewódzkie inspektoraty ochrony śro<strong>do</strong>wiska<br />
wyników badań makrofauny w monitorowanych <strong>rzek</strong>ach (wraz z protokołem terenowym) <strong>do</strong><br />
Instytutu Ochrony Śro<strong>do</strong>wiska w Warszawie celem wprowadzenia ich <strong>do</strong> bazy danych i<br />
wykorzystania w opracowaniu zgodnej z Ramową Dyrektywą Wodną klasyfikacji <strong>stanu</strong><br />
ekologicznego <strong>rzek</strong>.<br />
Wydaje się równieŜ, Ŝe ze względu na pilną potrzebę ustalenia specyficznych dla<br />
kaŜdego typu <strong>rzek</strong> warunków referencyjnych, sensownym byłoby przeprowadzenie badań<br />
monitoringowych na jak największej liczbie stanowisk, które mogą okazać się referencyjne<br />
(najlepsze na terenie, w minimalnym stopniu poddane presji antropogenicznej, bez<br />
p<strong>rzek</strong>ształceń hydromorfologicznych).
Wstęp<br />
27<br />
II. WYTYCZNE DO POBIERANIA PRÓB<br />
MAKROBEZKRĘGOWCÓW W JEZIORACH<br />
Zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną makrozoobentos, obok fitoplanktonu,<br />
makrofitów, fitobentosu i ryb, jest tzw. elementem biologicznym będącym podstawą <strong>oceny</strong><br />
<strong>stanu</strong> ekologicznego jezior. Rekomen<strong>do</strong>wanymi parametrami <strong>oceny</strong> w odniesieniu <strong>do</strong> tego<br />
elementu są: skład taksonomiczny i liczebność, róŜnorodność oraz stosunek taksonów<br />
wraŜliwych na zakłócenia <strong>do</strong> taksonów niewraŜliwych. Dyrektywa nie precyzuje z której<br />
strefy jeziora: litoralu, sublitoralu czy profundalu, ma być pobrany materiał <strong>do</strong> analizy. Fauna<br />
litoralna jest na ogół najbardziej róŜnorodna ze względu na moŜliwość zasiedlania bardzo<br />
róŜnych substratów, ale teŜ jednocześnie najbardziej zmienna, co moŜe utrudniać ocenę.<br />
Strefa sublitoralu (poza zasięgiem roślinności, ale jeszcze powyŜej termokliny) jest<br />
stosunkowo jednorodna i mniej zaleŜna od czynników zewnętrznych. Charakteryzuje ją <strong>do</strong>ść<br />
bogata fauna, którą stosunkowo łatwo pobrać. Fauna profundalna jest z reguły ograniczona <strong>do</strong><br />
przedstawicieli Chironomidae, Oligochaeta i Chaoboridae, odpornych na niskie stęŜenia tlenu,<br />
przy czym ostry deficyt tlenowy moŜe je równieŜ wyeliminować. Makrozoobentos juŜ w<br />
latach 30-ych XX wieku wykorzystywany był <strong>do</strong> typologii troficznej jezior. Jej podstawą były<br />
róŜne wskaźniki oparte na składzie i liczebności Chironomidae i Oligochaeta (Wiederholm<br />
1980). Metody biologicznej <strong>oceny</strong> jezior, oparte na makrofaunie bezkręgowej i spełniające<br />
wymogi Ramowej Dyrektywy Wodnej, są w krajach europejskich na ogół <strong>do</strong>piero<br />
opracowywane. Wyjątkiem są tu kraje skandynawskie, w których funkcjonują metody <strong>oceny</strong><br />
zakwaszenia jezior na podstawie bentosu profundalnego, a ściślej na podstawie szczegółowej<br />
analizy składu gatunkowego Chironomidae i Oligochaeta (Wiederholm 1976, 1980, Saether<br />
1979, Johnson 1989). Międzynaro<strong>do</strong>wy program Monitoringu Zintegrowanego (Keskitalo,<br />
Salonen 1994) uwzględnia analizę zoobentosu zarówno profundalnego jak i litoralnego. W<br />
Estonii <strong>do</strong> <strong>oceny</strong> jezior wykorzystuje się makrobezkręgowce litoralne, na podstawie których<br />
wylicza się taki sam jak dla <strong>rzek</strong> indeks biotyczny (Noges, informacja ustna). Z kolei<br />
biomonitoring jezior w USA opiera się na analizie makrobezkręgowców sublitoralnych, ze<br />
względu na stosunkowo stały charakter zespołów zasiedlających tą strefę jeziora (US EPA<br />
1998).<br />
W Polsce, po<strong>do</strong>bnie jak w większości krajów europejskich, nie ma jeszcze<br />
opracowanej metody <strong>oceny</strong> klasyfikacji biologicznej jezior na podstawie makrofauny
28<br />
bentosowej. NaleŜy jednak jak najszybciej zacząć w kraju gromadzić dane, które będą<br />
podstawą <strong>do</strong> opracowania takiej metody, z uwzględnieniem specyficznych dla<br />
poszczególnych typów jezior warunków referencyjnych. Temu celowi słuŜyć ma<br />
proponowana metodyka pobierania prób zoobentosu w jeziorach. Opracowana została w<br />
oparciu o wymienione poniŜej źródła, wśród których znalazły się takŜe „<strong>Wytyczne</strong><br />
metodyczne <strong>do</strong> monitoringu zgodnego z Ramową Dyrektywą Wodną”, opracowane przez<br />
Grupę Roboczą 2.7 Monitoring powołaną przez Komisję Europejską w ramach Wspólnej<br />
Strategii WdraŜania Ramowej Dyrektywy Wodnej.<br />
Wykorzystane źródła:<br />
- Giziński A. 1974. Typologia faunistyczna eutroficznych jezior Północnej Polski.<br />
Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Toruń<br />
- Wiederholm T. 1976. Chironomids as indicators of water quality in Swedish lakes.<br />
Naturvardsverkets Limnologiska Undersokningar, 10: 1-17.<br />
- Saether O.A. 1979. Chironomid communities as water quality indicators. Holarctic<br />
Ecology, 2: 65-74.<br />
- Wiederholm T. 1980. Use of benthos in lake monitoring. Journal of the Water<br />
Pollution Control Federation, 52: 537-547.<br />
- Keskitalo J., Salonen K. 1994. Manual for Integrated Monitoring. Subprogramme<br />
Hydrobiology of Lakes. National Board of Waters and Environment. Helsinki.<br />
- Norma PN-EN 28265. 1994. Jakość wody. Przeznaczenie i sposób uŜycia czerpaczy<br />
<strong>do</strong> ilościowego pobierania makrobentosu z kamienistego podłoŜa w płytkich wodach<br />
śródlą<strong>do</strong>wych.<br />
- Norma PN-EN 27828. 1994. Jakość wody. Metody pobierania próbek <strong>do</strong> badań<br />
biologicznych. <strong>Wytyczne</strong> <strong>do</strong> pobierania makrobentosu z uŜyciem siatki ręcznej.<br />
- US EPA. 1998. Lake and Reservoir Bioassessment and Biocriteria. Technical<br />
Guidance Document. EPA 841-B-98-007.<br />
- Ramowa Dyrektywa Wodna. Wspólna Strategia WdraŜania Ramowej Dyrektywy<br />
Wodnej. Grupa Robocza 2.7. Monitoring. <strong>Wytyczne</strong> metodyczne <strong>do</strong> monitoringu<br />
zgodnego z Ramową Dyrektywą Wodną. Wersja ostateczna z 23 stycznia 2003.
29<br />
1. Okres przeprowadzenia badań makrofauny<br />
Po<strong>do</strong>bnie jak w przypadku <strong>rzek</strong>, badania makrofauny bezkręgowej na potrzeby <strong>oceny</strong><br />
<strong>stanu</strong> jezior powinny być prowadzone w okresach największego jej zróŜnicowania<br />
taksonomicznego, tj. w okresie wiosennym (najlepiej w maju) i w miarę moŜliwości jesienią<br />
(wrzesień, październik). W okresie letnim, gdy mają miejsce wyloty <strong>do</strong>jrzałych form owadów,<br />
z przyczyn naturalnych zmniejsza się róŜnorodność zespołów makrofauny bezkręgowej.<br />
RównieŜ ze względu na występujące latem w hypolimnionie wielu eutroficznych jezior<br />
deficyty tlenu (takŜe w warunkach referencyjnych), powodujące zuboŜenie fauny, okres ten<br />
nie jest zalecany <strong>do</strong> badań. Co prawda wyniki badań profundalnej fauny jezior polskich,<br />
prowadzonych przez Gizińskiego (1974) wskazują, Ŝe najbardziej reprezentatywne są próby<br />
pobrane spod lodu w styczniu, to ze względu na techniczne warunki prowadzenia prac<br />
terenowych i względy bezpieczeństwa nie uwzględniamy tej pory roku.<br />
2. Miejsce poboru prób makrofauny<br />
Próby pobierać naleŜy wzdłuŜ transektu, zaczynając w litoralu, poprzez sublitoral i<br />
wreszcie w profundalu. Liczbę stanowisk poboru prób naleŜy wyznaczyć w zaleŜności od<br />
wielkości i głębokości jeziora. Liczba transektów na jeziorze powinna wynosić od 3 <strong>do</strong> 5 w<br />
zaleŜności od stopnia zróŜnicowania śro<strong>do</strong>wiska. Liczba stanowisk na kaŜdym transekcie<br />
powinna wynosić co najmniej 3 (litoral, sublitoral, profundal). Próby z profundalu naleŜy<br />
pobierać z takiej głębokości, na jakiej stwierdza się jeszcze obecność tlenu. Zatem próby<br />
wcale nie muszą być pobrane z głęboczka, który często jest odtleniony, moŜe mieć niewielką<br />
powierzchnię i moŜe być trudny <strong>do</strong> odszukania w terenie. W przypadku jezior płytkich, w<br />
których nie występuje profundal, liczba stanowisk w transekcie moŜe być mniejsza.<br />
3. Pobieranie prób<br />
Na stanowiskach litoralnych pobiera się próby półilościowe za pomocą siatki ręcznej<br />
(patrz rozdział I.1.5). Zmienia się tylko technika poboru prób w stosunku <strong>do</strong> opisanej w<br />
rozdziale I.1.6. PoniewaŜ nie moŜna tu wykorzystać prądu wody, który przenosi uwolnione z<br />
podłoŜa zwierzęta <strong>do</strong> siatki, naleŜy po wzruszeniu podłoŜa chwytać uwolnioną faunę<br />
poruszając siatką w wodzie. W litoralu jeziornym istnieje duŜa róŜnorodność podłoŜy (np.<br />
muł, piasek, kamienie, rośliny wynurzone, rośliny zanurzone), co wymaga zastosowania
30<br />
róŜnych wariantów tej metody (poruszanie osadów, przeciąganie siatki pośród roślinności<br />
itp.). Wspólną ich cechą jest efektywny czas pobierania kaŜdej próby wynoszący około 30<br />
sekund z <strong>do</strong>datkowym czasem potrzebnym <strong>do</strong> zebrania przytwierdzonych <strong>do</strong> podłoŜa<br />
organizmów. W kaŜdym transekcie naleŜy w litoralu pobrać 3 próby z najbardziej<br />
charakterystycznych podłoŜy.<br />
Na kaŜdym stanowisku sublitoralnym i profundalnym pobrać naleŜy próby ilościowe,<br />
przy uŜyciu takiego samego, jak w przypadku <strong>rzek</strong>, sprzętu. Jeśli próby pobierane są<br />
chwytaczem Ekmana-Birge’a pobrać naleŜy 3 próby, jeśli aparatem rurowym liczba prób musi<br />
być większa, tak jak to wskazano w rozdziale I.1.6.<br />
4. Protokół terenowy<br />
Po<strong>do</strong>bnie jak w przypadku badań makrobezkręgowców w <strong>rzek</strong>ach, równieŜ badaniom<br />
na jeziorach towarzyszy wypełnienie protokołu terenowego. Integralną częścią protokołu jest<br />
plan batymetryczny jeziora z zaznaczonymi transektami ustalonymi <strong>do</strong> badań makrofauny<br />
bezkręgowej i rozmieszczeniem stanowisk poboru prób.<br />
Formularz protokołu terenowego, wraz z wyjaśnieniami, stanowi Załącznik 3.<br />
5. Laboratoryjne opracowanie prób<br />
Sposób postępowania z półilościowymi próbami litoralnymi oraz ilościowymi próbami<br />
z sublitoralu i profundalu (płukanie, utrwalanie, przebieranie, obróbka laboratoryjna i<br />
oznaczanie) jest taki sam jak w przypadku ilościowych prób rzecznych (patrz rozdziały I.1.8 –<br />
I.2.2).<br />
6. Sposób prezentacji wyników badań makrofauny bezkręgowej w<br />
jeziorach<br />
Jak juŜ wcześniej zaznaczono na razie, nie tylko w Polsce, brakuje biologicznych<br />
metod <strong>oceny</strong> jezior na podstawie makrozoobentosu. Dlatego wyniki przeprowadzonych badań<br />
powinny być zestawione w przejrzystych tabelach, umoŜliwiających przeliczanie zarówno<br />
danych surowych jak i obrobionych.<br />
Wyniki z kaŜdej pobranej w transekcie próby półilościowej z litoralu oraz ilościowej z<br />
sublitoralu i profundalu naleŜy wpisać <strong>do</strong> odpowiednich tabel (wzór – Załącznik 4).
1. Dane o rzece<br />
31<br />
Protokół terenowy<br />
z badań makrobezkręgowców w <strong>rzek</strong>ach<br />
Załącznik 1<br />
Nazwa <strong>rzek</strong>i .............................................................................................................................<br />
Dorzecze .................................................................................................................................<br />
Makroregion ............................................................................................................................<br />
Ekoregion ................................................................................................................................<br />
2. Dane o stanowisku<br />
Nazwa .....................................................................................................................................<br />
PołoŜenie .................................................................................................................................<br />
Km b.rz. ...................................................................................................................................<br />
Typ badanego odcinka <strong>rzek</strong>i zgodnie z typologią krajową ........................................................<br />
.................................................................................................................................................<br />
Szerokość geograficzna ...........................................................................................................<br />
Długość geograficzna ...............................................................................................................<br />
Wysokość n.p.m. .....................................................................................................................<br />
Odległość od źródeł (km) .........................................................................................................<br />
Szerokość cieku .......................................................................................................................<br />
Charakter koryta rzecznego (obecność zapór, przegród,<br />
umocnień brzegu) ....................................................................................................................<br />
.................................................................................................................................................<br />
Charakterystyka substratu dna ..................................................................................................<br />
.................................................................................................................................................<br />
NatęŜenie przepływu ................................................................................................................<br />
Obecność makrofitów (skład jakościowy, % pokrycia dna) .......................................................<br />
.................................................................................................................................................<br />
Obecność glonów ....................................................................................................................<br />
.................................................................................................................................................<br />
Zacienienie ...............................................................................................................................<br />
Średni spadek <strong>do</strong>liny rzecznej ...................................................................................................<br />
Powierzchnia zlewni (km 2 ) <strong>do</strong> badanego p<strong>rzek</strong>roju ...................................................................<br />
Powierzchniowe utwory geologiczne w zlewni .........................................................................<br />
.................................................................................................................................................<br />
UŜytkowanie zlewni:<br />
Lasy (%) ......................................... Pola uprawne (%) ...............................................<br />
Łąki i pastwiska (%) ....................... Wody powierzchniowe (%) .................................<br />
Podmokłości (%) ............................ Tereny zurbanizowane (%) ..................................<br />
Zagospodarowanie terenów przybrzeŜnych:<br />
Brzeg lewy ...................................................................................................................<br />
Brzeg prawy .................................................................................................................
32<br />
Charakterystyka punktowych źródeł zanieczyszczeń powyŜej badanego p<strong>rzek</strong>roju<br />
.................................................................................................................................................<br />
.................................................................................................................................................<br />
.................................................................................................................................................<br />
...<br />
Chemizm wód ..........................................................................................................................<br />
.................................................................................................................................................<br />
.................................................................................................................................................<br />
.................................................................................................................................................<br />
3. Dane o pobranych próbach makrofauny<br />
Data poboru prób ................................................................<br />
Poziom wody .......................................................................<br />
Próba ..... (ilościowa)<br />
Szybkość prądu ....................................................................<br />
Głębokość poboru próby ......................................................<br />
Aparat <strong>do</strong> poboru próby .......................................................<br />
Powierzchnia zbioru próby ...................................................<br />
Rodzaj podłoŜa, z którego pobrano próbę ............................<br />
..............................................................................................<br />
Próba ..... (ilościowa)<br />
Szybkość prądu ....................................................................<br />
Głębokość poboru próby ......................................................<br />
Aparat <strong>do</strong> poboru próby .......................................................<br />
Powierzchnia zbioru próby ...................................................<br />
Rodzaj podłoŜa, z którego pobrano próbę ............................<br />
..............................................................................................<br />
Próba 3 (ilościowa)<br />
Szybkość prądu ....................................................................<br />
Głębokość poboru próby ......................................................<br />
Aparat <strong>do</strong> poboru próby .......................................................<br />
Powierzchnia zbioru próby ...................................................<br />
Rodzaj podłoŜa, z którego pobrano próbę ............................<br />
..............................................................................................<br />
Próba jakościowa<br />
Rodzaje podłoŜy, z których pobrano próbę ............................<br />
................................................................................................<br />
................................................................................................<br />
UWAGI <strong>do</strong>datkowe ..............................................................................................................<br />
................................................................................................................................................<br />
.................................................................................................................................................<br />
.................................................................................................................................................<br />
Integralną częścią protokołu jest szkic badanego odcinka <strong>rzek</strong>i
33<br />
Komentarz<br />
<strong>do</strong> protokołu terenowego z badań makrobezkręgowców w <strong>rzek</strong>ach<br />
Zwykle protokół terenowy pomaga w interpretacji wyników badań biologicznych i<br />
umoŜliwia ponowne zlokalizowanie stanowiska w terenie. W początkowym okresie<br />
wykonywania monitoringowych badań makrofauny w <strong>rzek</strong>ach polskich protokół terenowy<br />
będzie spełniał jeszcze <strong>do</strong>datkową rolę. W przypadku naszego kraju, w którym nie ma tradycji<br />
monitoringowych badań makrobezkręgowców w <strong>rzek</strong>ach, włączenie od 2004 r. tego<br />
komponentu <strong>do</strong> rutynowej praktyki monitoringowej ma ogromne znaczenie dla prac,<br />
związanych z wdraŜaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej. W Polsce tzw. abiotyczna typologia<br />
<strong>rzek</strong> (oparta na parametrach systemu B według załącznika 2 Ramowej Dyrektywy Wodnej)<br />
zostanie ukończona <strong>do</strong>piero w połowie 2004 r. Następnym etapem prac będzie weryfikacja tej<br />
hipotetycznej, abiotycznej typologii wynikami badań biologicznych, w tym badaniami<br />
makrofauny bezkręgowej, prowadzonymi równieŜ w ramach monitoringu <strong>rzek</strong>, zgodnie z<br />
prezentowaną metodyką. W procesie weryfikowania typologii abiotycznej i ustalania<br />
ostatecznej biotycznej typologii <strong>rzek</strong> podstawowe znaczenie ma precyzyjny opis <strong>rzek</strong>i i<br />
stanowiska, z którego wykorzystywane są dane o makrofaunie. Jeśli więc wyniki<br />
monitoringowych badań makrofauny mają być pomocne w ustaleniu biotycznej typologii <strong>rzek</strong><br />
naleŜy z duŜą starannością wypełnić protokół terenowy, poświęcając temu nie tylko czas w<br />
terenie lecz równieŜ wykonując w pewnym zakresie prace studialne.<br />
Protokół terenowy z badań makrofauny w <strong>rzek</strong>ach zawiera informacje o badanej rzece,<br />
stanowisku i pobranych próbach.<br />
1. Dane o rzece<br />
Nazwa <strong>rzek</strong>i powinna być zgodna z nazewnictwem stosowanym w Podziale hydrograficznym<br />
Polski opracowanym w IMGW. W nawiasie moŜna podać inne lokalne nazwy <strong>rzek</strong>i.<br />
Dorzecze – naleŜy podać cały ciąg <strong>rzek</strong> rozpoczynając od nazwy badanej <strong>rzek</strong>i a kończąc na<br />
rzece uchodzącej <strong>do</strong> morza.<br />
Makroregion – według „Podziału fizycznogeograficznego Polski” Kondracki J. 1998 (lub<br />
2000). Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.<br />
Ekoregion –według mapy z załącznika XI Ramowej Dyrektywy Wodnej (wg Illies 1978).<br />
2. Dane o stanowisku<br />
Nazwa – nazwa miejscowości lub innego charakterystycznego punktu orientacyjnego
PołoŜenie – uszczegółowienie lokalizacji stanowiska (jeśli moŜliwe i potrzebne)<br />
Km b.rz. – z zaznaczeniem, czy liczony od źródeł, czy od ujścia<br />
34<br />
Typ badanego odcinka <strong>rzek</strong>i zgodnie z typologią krajową – moŜliwy będzie <strong>do</strong> wskazania<br />
po opracowaniu ostatecznej typologii <strong>rzek</strong> w Polsce<br />
Szerokość geograficzna – stopnie, minuty, sekundy wg wskazań GPS w punkcie poboru<br />
próby najdalej w <strong>do</strong>le wybranego <strong>do</strong> badań odcinka <strong>rzek</strong>i lub na podstawie mapy<br />
Długość geograficzna – stopnie, minuty, sekundy wg wskazań GPS w punkcie poboru próby<br />
najdalej w <strong>do</strong>le wybranego <strong>do</strong> badań odcinka <strong>rzek</strong>i lub na podstawie mapy<br />
Wysokość n.p.m. – z mapy 1:50 000 (ewentualnie wg wskazań GPS)<br />
Odległość od źródeł (km) – z mapy 1:50 000<br />
Szerokość cieku (m) – pomiar w terenie<br />
Charakter koryta rzecznego – mapy oraz obserwacje w terenie (odcinek meandrujący,<br />
koryto naturalne, uregulowane, obecność zapór, przegród, umocnień brzegu)<br />
Charakterystyka substratu dna – obserwacje w terenie: % pokrycia róŜnymi frakcjami:<br />
kamienie, Ŝwir, piasek, muł, podłoŜe organiczne<br />
Obecność makrofitów – obserwacje w terenie: skład jakościowy, % pokrycia dna<br />
Obecność glonów – obserwacje w terenie<br />
Zacienienie – w 5-stopniowej skali:1 – 0 %, 2 – poniŜej 25 %, 3 – poniŜej 50 %, 4 –<br />
poniŜej 75 %, 5 – <strong>do</strong> 100 %<br />
Średni spadek <strong>do</strong>liny rzecznej – wyliczony na podstawie map<br />
Powierzchnia zlewni (km 2 ) zamknięta w p<strong>rzek</strong>roju badanego stanowiska – na podstawie<br />
podziału hydrograficznego Polski opracowanego w IMGW<br />
Powierzchniowe utwory geologiczne w zlewni (zamkniętej w p<strong>rzek</strong>roju badanego<br />
stanowiska) – udział procentowy poszczególnych formacji z zaznaczeniem, które przewaŜają<br />
w bezpośrednim sąsiedztwie koryta rzecznego<br />
UŜytkowanie zlewni – Na podstawie map udział procentowy głównych form uŜytkowania<br />
zlewni (zamkniętej w p<strong>rzek</strong>roju badanego stanowiska): lasy, pola uprawne, łąki i pastwiska,<br />
wody powierzchniowe, podmokłości, tereny zurbanizowane<br />
Zagospodarowanie terenów przybrzeŜnych – obserwacje w terenie zagospodarowania<br />
lewego i prawego brzegu (szerokość pasa zadrzewień, obecność pól, łąk, zabu<strong>do</strong>wań)
35<br />
Charakterystyka punktowych źródeł zanieczyszczeń powyŜej badanego stanowiska –<br />
liczba i charakter punktowych źródeł, które mogą oddziaływać na jakość wód badanego<br />
odcinka <strong>rzek</strong>i.<br />
Chemizm wód – zaleca się podanie wartości podstawowych wskaźników jakości wody<br />
badanego odcinka <strong>rzek</strong>i (pH, barwa, przewodność, zasa<strong>do</strong>wość, O2, BZT5, ChZT, związki P i<br />
N, Ca)<br />
1. Dane o pobranych próbach makrofauny<br />
Po wpisaniu daty poboru i <strong>stanu</strong> <strong>rzek</strong>i (wysoki, średni, niski) naleŜy szczegółowo opisać<br />
kaŜdą z pobranych prób podając szybkość prądu w miejscu poboru, głębokość poboru próby,<br />
aparat którym pobrano próbę, powierzchnię zbioru próby oraz rodzaj podłoŜa, z którego<br />
pobrano próbę. Dodatkowo naleŜy wpisać inne uwagi <strong>do</strong>tyczące pobranej próby.<br />
Informacje <strong>do</strong>datkowe – naleŜy podać nieujęte w protokole informacje, które mogą ułatwić<br />
interpretację wyników (np. obecność jezior powyŜej badanego odcinka <strong>rzek</strong>i).<br />
Do protokołu naleŜy <strong>do</strong>łączyć odręczny szkic badanego odcinka <strong>rzek</strong>i.
Prezentacja wyników badań makrobezkręgowców w <strong>rzek</strong>ach<br />
Tabelaryczne zestawienie wyników ze wszystkich punktów poboru<br />
Punkt .... Punkt .... Punkt ..... Badany odcinek<br />
Taksony<br />
liczebność<br />
w próbie<br />
pow. zbioru<br />
.................<br />
35<br />
Próba ilościowa 1 Próba ilościowa ..... Próba ilościowa ...... Próba jakościowa<br />
os/m 2<br />
liczebność<br />
w próbie<br />
pow. zbioru<br />
.................<br />
os/m 2<br />
liczebność<br />
w próbie<br />
pow. zbioru<br />
.................<br />
os/m 2<br />
Obecność taksonu<br />
w próbie<br />
Razem ∑<br />
Prezentacja klasyfikacji wód na stanowisku<br />
Wartość BMWP-PL<br />
Klasa BMWP-PL<br />
Liczba taksonów s<br />
Zagęszczenie fauny N<br />
Log N<br />
Wskaźnik bioróŜnorodności (d)<br />
Klasa (d)<br />
Ostateczna klasa wód na<br />
podstawie makrobezkręgowców<br />
Załącznik 2<br />
Średnie<br />
zagęszczenie fauny<br />
osobniki/m 2
1. Dane o jeziorze<br />
36<br />
Protokół terenowy<br />
z badań makrobezkręgowców w jeziorach<br />
Załącznik 3<br />
Nazwa jeziora .........................................................................................................................<br />
Dorzecze .................................................................................................................................<br />
Region fizycznogeograficzny ....................................................................................................<br />
Ekoregion ................................................................................................................................<br />
Typ jeziora zgodnie z typologią krajową ..................................................................................<br />
.................................................................................................................................................<br />
Szerokość geograficzna ...........................................................................................................<br />
Długość geograficzna ...............................................................................................................<br />
Wysokość n.p.m. .....................................................................................................................<br />
Powierzchnia zwierciadła wody (ha) .........................................................................................<br />
Objętość wód (tys. m 3 )..............................................................................................................<br />
Głębokość maksymalna (m) .....................................................................................................<br />
Głębokość średnia (m) .............................................................................................................<br />
Powierzchnia zlewni całkowitej (km 2 ) ......................................................................................<br />
Powierzchniowe utwory geologiczne w zlewni całkowitej ........................................................<br />
.......................................................................................................................................................<br />
...........................................................................................................................................<br />
UŜytkowanie zlewni całkowitej:<br />
Lasy (%) .................................................. Pola uprawne (%) .................................<br />
Łąki i pastwiska (%) ............................... Wody powierzchniowe (%) ....................<br />
Podmokłości (%) .................................... Tereny zurbanizowane (%) ....................<br />
Powierzchnia zlewni bezpośredniej ...........................................................................................<br />
Powierzchniowe utwory geologiczne w zlewni bezpośredniej ...................................................<br />
.................................................................................................................................................<br />
.................................................................................................................................................<br />
UŜytkowanie zlewni bezpośredniej:<br />
Lasy (%) ................................................ Pola uprawne (%) .....................................<br />
Łąki i pastwiska (%) ............................. Wody powierzchniowe (%) ........................<br />
Podmokłości (%) .................................. Tereny zurbanizowane (%) ........................<br />
Zagospodarowanie terenów przybrzeŜnych:<br />
.................................................................................................................................................<br />
.................................................................................................................................................<br />
P<strong>rzek</strong>ształcenie brzegów (umocnienia, zabu<strong>do</strong>wa, pomosty itp.)...............................................<br />
.................................................................................................................................................
Charakterystyka punktowych źródeł zanieczyszczeń (pośrednich i bezpośrednich)<br />
.................................................................................................................................................<br />
.................................................................................................................................................<br />
.................................................................................................................................................<br />
2. Charakterystyka badanych transektów<br />
Transekt nr ...........<br />
Data poboru prób ....................................<br />
37<br />
Litoral:<br />
Próba 1<br />
PodłoŜe, z którego zebrano próbę ..........................................................................................<br />
Głębokość ................................................................................................................................<br />
Metoda poboru próby ..............................................................................................................<br />
.................................................................................................................................................<br />
Próba 2<br />
PodłoŜe, z którego zebrano próbę ...........................................................................................<br />
Głębokość ................................................................................................................................<br />
Metoda poboru próby ..............................................................................................................<br />
.................................................................................................................................................<br />
Próba 3<br />
PodłoŜe, z którego zebrano próbę ...........................................................................................<br />
Głębokość ................................................................................................................................<br />
Metoda poboru próby ..............................................................................................................<br />
.................................................................................................................................................<br />
Sublitoral:<br />
Próba 1<br />
PodłoŜe, z którego zebrano próbę ...........................................................................................<br />
Głębokość ................................................................................................................................<br />
Aparat <strong>do</strong> pobierania prób ........................................................................................................<br />
Powierzchnia chwytna aparatu (cm 2 ) .....................<br />
Próba 2<br />
PodłoŜe, z którego zebrano próbę ............................................................................................<br />
Głębokość ................................................................................................................................<br />
Aparat <strong>do</strong> pobierania prób ........................................................................................................<br />
Powierzchnia chwytna aparatu (cm 2 ) .....................<br />
Próba 3<br />
PodłoŜe, z którego zebrano próbę ............................................................................................<br />
Głębokość ................................................................................................................................<br />
Powierzchnia chwytna aparatu (cm 2 ) .....................
38<br />
Profundal:<br />
Próba 1<br />
PodłoŜe, z którego zebrano próbę ............................................................................................<br />
Głębokość ................................................................................................................................<br />
Aparat <strong>do</strong> pobierania prób ........................................................................................................<br />
Powierzchnia chwytna aparatu (cm 2 ) .....................<br />
Próba 2<br />
PodłoŜe, z którego zebrano próbę ............................................................................................<br />
Głębokość ................................................................................................................................<br />
Aparat <strong>do</strong> pobierania prób ........................................................................................................<br />
Powierzchnia chwytna aparatu (cm 2 ) ......................<br />
Próba 3<br />
PodłoŜe, z którego zebrano próbę ............................................................................................<br />
Głębokość ................................................................................................................................<br />
Aparat <strong>do</strong> pobierania prób ........................................................................................................<br />
Powierzchnia chwytna aparatu (cm 2 ) .....................<br />
Informacje <strong>do</strong>datkowe ............................................................................................................<br />
.......................................................................................................................................................<br />
.......................................................................................................................................................<br />
.....................................................................................................................................<br />
Integralną częścią protokołu terenowego jest plan batymetryczny jeziora z naniesionymi<br />
transektami i stanowiskami poboru prób.
39<br />
Komentarz<br />
<strong>do</strong> protokołu terenowego z badań makrobezkręgowców w jeziorach<br />
1. Dane o jeziorze<br />
Nazwa jeziora - powinna być zgodna z nazewnictwem stosowanym w Podziale<br />
hydrograficznym Polski opracowanym w IMGW. W nawiasie moŜna podać inne lokalne<br />
nazwy zbiornika<br />
Dorzecze – naleŜy podać cały ciąg <strong>rzek</strong> rozpoczynając od nazwy <strong>rzek</strong>i wypływającej z jeziora<br />
a kończąc na rzece uchodzącej <strong>do</strong> morza<br />
Makroregion – według „Podziału fizycznogeograficznego Polski” Kondracki J. 1998 (lub<br />
2000). Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa<br />
Ekoregion – według mapy z załącznika XI Ramowej Dyrektywy Wodnej (wg. Illies 1978)<br />
Typ jeziora zgodnie z typologią krajową – moŜliwy będzie <strong>do</strong> wskazania po opracowaniu<br />
ostatecznej typologii jezior w Polsce<br />
Szerokość geograficzna – stopnie, minuty, sekundy wg wskazań GPS w centralnym punkcie<br />
jeziora lub na podstawie mapy<br />
Długość geograficzna – stopnie, minuty, sekundy wg wskazań GPS w centralnym punkcie<br />
jeziora lub na podstawie mapy<br />
Wysokość n.p.m. – z mapy 1:50 000 (ewentualnie wg wskazań GPS)<br />
Powierzchnia zwierciadła wody (ha) – według karty morfometrycznej <strong>do</strong> planu<br />
batymetrycznego<br />
Objętość wód (tys. m 3 ) – według karty morfometrycznej <strong>do</strong> planu batymetrycznego<br />
Głębokość maksymalna (m) – według karty morfometrycznej <strong>do</strong> planu batymetrycznego<br />
Głębokość średnia (m) – według karty morfometrycznej <strong>do</strong> planu batymetrycznego<br />
Powierzchnia zlewni całkowitej (km 2 ) – wyznaczona na podstawie Podziału<br />
hydrograficznego Polski opracowanego w IMGW i map bardziej szczegółowych<br />
Powierzchniowe utwory geologiczne w zlewni całkowitej – udział procentowy<br />
poszczególnych formacji według mapy geologicznej<br />
UŜytkowanie zlewni całkowitej – na podstawie map udział procentowy głównych form<br />
uŜytkowania zlewni: lasy, pola uprawne, łąki i pastwiska, wody powierzchniowe,<br />
podmokłości, tereny zurbanizowane<br />
Powierzchnia zlewni bezpośredniej - wyznaczona na podstawie Podziału hydrograficznego<br />
Polski opracowanego w IMGW i map bardziej szczegółowych
40<br />
Powierzchniowe utwory geologiczne w zlewni bezpośredniej – udział procentowy<br />
poszczególnych formacji według mapy geologicznej<br />
UŜytkowanie zlewni bezpośredniej – na podstawie map udział procentowy głównych form<br />
uŜytkowania zlewni bezpośredniej: lasy, pola uprawne, łąki i pastwiska, wody<br />
powierzchniowe, podmokłości, tereny zurbanizowane<br />
Zagospodarowanie terenów przybrzeŜnych - obserwacje w terenie (szerokość pasa<br />
zadrzewień, obecność pól, łąk, zabu<strong>do</strong>wań)<br />
P<strong>rzek</strong>ształcenie brzegów (umocnienia, zabu<strong>do</strong>wa, pomosty itp.) – obserwacje w terenie<br />
Charakterystyka punktowych źródeł zanieczyszczeń (pośrednich i bezpośrednich) -<br />
liczba i charakter punktowych źródeł, odprowadzających zanieczyszczenia bezpośrednio <strong>do</strong><br />
wód jeziora lub <strong>do</strong> jego <strong>do</strong>pływów, które mogą oddziaływać na jakość wód badanego jeziora<br />
2. Charakterystyka badanych transektów<br />
Po wpisaniu daty poboru prób naleŜy szczegółowo opisać kaŜde stanowisko poboru (strefa<br />
jeziora, typ podłoŜa, występowanie roślin, głębokość) oraz kaŜdą pobraną próbę (aparat,<br />
którym pobrano próbę, powierzchnię zbioru próby, inne uwagi <strong>do</strong>tyczące pobranej próby). W<br />
wypadku poboru prób z roślinności wyŜszej naleŜy podać jej skład jakościowy i obfitość.<br />
Informacje <strong>do</strong>datkowe – naleŜy podać nieujęte w protokole informacje, które mogą ułatwić<br />
interpretację wyników.<br />
Integralną częścią protokołu terenowego jest plan batymetryczny jeziora z naniesionymi<br />
transektami i stanowiskami poboru prób.
41<br />
Prezentacja wyników badań makrobezkręgowców w jeziorach<br />
Prezentacja wyników półilościowych badań makrofauny bezkręgowej w litoralu jezior<br />
Taksony<br />
Załącznik 4<br />
Transekt 1 Transekt …...<br />
Próba 1 Próba 2 Próba 3 Próba 1 Próba 2 Próba 3<br />
liczebność<br />
w próbie<br />
udział<br />
%<br />
liczebność<br />
w próbie<br />
udział<br />
%<br />
liczebność<br />
w próbie<br />
udział<br />
%<br />
liczebność<br />
w próbie<br />
udział<br />
%<br />
liczebność<br />
w próbie<br />
udział<br />
%<br />
liczebność<br />
w próbie<br />
Prezentacja wyników ilościowych badań makrofauny bezkręgowej w sublitoralu i profundalu<br />
jezior<br />
Taksony liczebność<br />
w próbie<br />
pow.zbioru<br />
.................<br />
Transekt nr ..........<br />
Sublitoral Pofundal<br />
Próba 1 Próba 2 Próba 3 Próba 1 Próba 2 Próba 3<br />
os/m 2<br />
liczebność<br />
w próbie<br />
pow.zbioru<br />
.................<br />
os/m 2<br />
liczebność<br />
w próbie<br />
pow.zbioru<br />
.................<br />
os/m 2<br />
liczebność<br />
w próbie<br />
pow.zbioru<br />
.................<br />
os/m 2<br />
liczebność<br />
w próbie<br />
pow.zbioru<br />
.................<br />
Uśrednione wyniki ilościowych badań makrofauny bezkręgowej w jeziorach<br />
Taksony<br />
os/m 2<br />
liczebność<br />
w próbie<br />
pow.zbioru<br />
.................<br />
Transekt nr ............. Transekt nr ............. Transekt nr .............<br />
sublitoral profundal sublitoral profundal sublitoral profundal<br />
Średnia<br />
liczebność fauny<br />
os/m 2<br />
Średnia<br />
liczebność fauny<br />
os/m 2<br />
Średnia<br />
liczebność fauny<br />
os/m 2<br />
Średnia<br />
liczebność fauny<br />
os/m 2<br />
Średnia<br />
liczebność fauny<br />
os/m 2<br />
udział<br />
%<br />
os/m 2<br />
Średnia<br />
liczebność fauny<br />
os/m 2
42<br />
WYKAZ KLUCZY DO OZNACZANIA BEZKRĘGOWCÓW<br />
KLUCZE OGÓLNE<br />
Campaioli S., Ghetti P. F., Minelli A., Ruffo S. (red.) 1994. Manuale per il<br />
riconoscimento dei macroinvertebrati delle aeque <strong>do</strong>lci Italiane. Vol. 1.<br />
Provincia autonoma di Trento: 357 str.<br />
Bardzo poglą<strong>do</strong>wy klucz z ciekawym ujęciem graficznym <strong>do</strong> wyŜszych jednostek<br />
taksonomicznych.<br />
Croft P. S. 1986. Freshwater invertebrates. A key to the major groups of<br />
British. Field Studies 6: 531-579.<br />
Popularny klucz <strong>do</strong> oznaczania wyŜszych jednostek taksonomicznych z podaniem<br />
niektórych pospolitych gatunków.<br />
Engelhard W., Jürging P., Pfadenhauer J., Rehfeld K. 1998. (tłumaczenie z<br />
języka niemieckiego S. Łukomski). Przewodnik flora i fauna wód śródlą<strong>do</strong>wych.<br />
Wyd. Multico, Warszawa: 313 str.<br />
Klucz <strong>do</strong> wyŜszych jednostek taksonomicznych z podaniem wybranych pospolitych<br />
gatunków. Są w nim jednak umieszczone gatunki, które w Polsce nie występują np.<br />
Bythinella dunkeri, Theo<strong>do</strong>xus danubialis. Wspaniałe ilustracje, jednak<br />
tłumaczenie pozostawia wiele <strong>do</strong> Ŝyczenia.<br />
Fitter R., Manuel R. 1986. Collins field guide to freshwater life of Britain and<br />
North-West Europe. Collins, Grafton Street, Lon<strong>do</strong>n: 382 str.<br />
Popularny klucz <strong>do</strong> oznaczania wyŜszych jednostek taksonomicznych z podaniem<br />
niektórych pospolitych gatunków. Poglą<strong>do</strong>we ilustracje.<br />
Kołodziejczyk A., Koperski P., Kamiński M. 1998. Polski. Klucz <strong>do</strong><br />
oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej dla potrzeb bioindykacji <strong>stanu</strong><br />
śro<strong>do</strong>wiska. PIOŚ. Biblioteka Monitoringu Śro<strong>do</strong>wiska, Warszawa:136 str.<br />
Klucz <strong>do</strong>stępny we wszystkich wojewódzkich inspektoratach ochrony śro<strong>do</strong>wiska.<br />
Załącznik 5<br />
Kołodziejczyk A., Koperski P. 2000. Bezkręgowce słodkowodne Polski. Klucz <strong>do</strong><br />
oznaczania oraz podstawy biologii i ekologii makrofauny. Wydawnictwa Uniwersytetu<br />
Warszawskiego, Warszawa: 250 str.<br />
Rozszerzona wersja wyŜej wymienionego klucza.<br />
Rozkošny R. (red.) 1980. Klič vodnich larev hmyzu. Československa Akademie Ved.<br />
Praha: 521 str.<br />
Aktualnie jedyny nowoczesny klucz pozwalający na oznaczenie larw owadów<br />
wszystkich rodzajów i większości gatunków środkowoeuropejskich.<br />
Rybak J. I. Przewodnik <strong>do</strong> rozpoznawania niektórych bezkręgowych zwierząt<br />
słodkowodnych. PWN, Warszawa: 75.
Pozwala na szybkie zorientowanie się i zaliczenie bezkręgowców <strong>do</strong> wyŜszych<br />
jednostek taksonomicznych. Dobre ryciny i ich układ ułatwiają to zadanie. MoŜe<br />
być punktem wyjścia <strong>do</strong> dalszych oznaczeń.<br />
Rybak J. I., 1996. Przegląd słodkowodnych zwierząt bezkręgowych. Cz. V.<br />
Bezkręgowce Bentosowe. PIOŚ, Biblioteka monitoringu śro<strong>do</strong>wiska. Warszawa: 92 str.<br />
Opis wybranych taksonów Oligochaeeta, Mollusca i Chironomidae. Nienajlepsze<br />
rysunki. Systematyka Chironomidae nieaktualna.<br />
Rybak J. I.,1997. Przegląd słodkowodnych zwierząt bezkręgowych. Cz. VI.<br />
Diptera – muchówki (larwy). PIOŚ, Biblioteka monitoringu śro<strong>do</strong>wiska. Warszawa: 77 str.<br />
Opis wybranych rodzin Diptera.<br />
Rybak J. I., 1999. Przegląd słodkowodnych zwierząt bezkręgowych. Cz. VII.<br />
Insecta – owady (larwy). PIOŚ, Biblioteka Monitoringu Śro<strong>do</strong>wiska. Warszawa: 71 str.<br />
Opis wybranych rodzin Ephemeroptera, Plecoptera i Trichoptera.<br />
Rybak J. I., 2000. Przegląd słodkowodnych zwierząt bezkręgowych. Cz. VIII.<br />
Insecta – owady. PIOŚ, Biblioteka monitoringu śro<strong>do</strong>wiska. Warszawa: 66 str.<br />
Opis wybranych rodzin O<strong>do</strong>nata, Lepi<strong>do</strong>ptera, Megaloptera, Plenipennia.<br />
Stańczykowska A., 1986. Zwierzęta bezkręgowe naszych wód. Wyd. Szk. i Pedag.,<br />
Warszawa: 341 str.<br />
Daje <strong>do</strong>brą orientację i pozwala na zaliczenie bezkręgowców <strong>do</strong> wyŜszych<br />
jednostek taksonomicznych. Dobre ryciny.<br />
43<br />
Tachet H., Richoux P., Bournaud M., Usseglio-Polatera P., 2000. Invertébrés d’eau <strong>do</strong>uce.<br />
Systématique, biologie, écologie. CNRS Edition, Paris 588 str.<br />
Klucz <strong>do</strong> oznaczania wszystkich grup makrobezkręgowców. Bardzo duŜo <strong>do</strong>brych rycin<br />
ułatwiających oznaczanie.<br />
KLUCZE DO POSZCZEGÓLNYCH GRUP FAUNY<br />
PORIFERA<br />
Simm K., 1960. Gąbki słodkowodne. Popularne monografie zoologiczne. 9. PWN,<br />
Warszawa: 68 str.<br />
Popularna monografia, zawierająca klucz <strong>do</strong> oznaczania większości krajowych<br />
gatunków. Nazewnictwo naleŜy skorygować w oparciu „Wykaz zwierząt Polski Tom<br />
IV” (Razowski 1997).<br />
Sim K., 1953. Gąbki (Porifera). Fauna Słodkowodna Polski. 37: 79 str.<br />
Klucz <strong>do</strong> wszystkich gatunków znanych w tym czasie w Polsce.<br />
HYDROZOA<br />
Sembrat K. 1953. Stułbia. Popularne monografie zoologiczne. 5. PWN, Warszawa:<br />
79 str.<br />
Pomimo upływu lat klucz ten nadal moŜe być z powodzeniem uŜywany i uwzględnia<br />
wszystkie gatunki słodkowodne wykazane z naszego kraju.
TURBELLARIA<br />
Gieysztor M., 1952. Wirki. Popularne Monografie zoologiczne. 3. PWN, Warszawa:<br />
71 str.<br />
Krótki i łatwy klucz <strong>do</strong> wirków. Trudno określić jego aktualność poniewaŜ wirki<br />
nie były ostatnio opracowywane w Polsce (Razowski 1997). NaleŜy pamiętać, Ŝe<br />
nie ma moŜliwości oznaczenia konserwowanego materiału na podstawie tego klucza.<br />
Reynolds T. B., 1978. A key to British species od freshwater triclads.<br />
Freshwater Biological Association. Scientific publication No 23: 32 str.<br />
Uwaga jak wyŜej.<br />
MOLLUSCA<br />
Piechocki A. 1979. Mięczaki (Mollusca). Ślimaki (Gastropoda). Fauna Słodkowodna<br />
Polski. Zeszyt 7. PWN, Warszawa, Poznań: 187 str.<br />
Bardzo <strong>do</strong>bry i przystępnie napisany klucz, z <strong>do</strong>brymi rycinami, pozwalający na<br />
oznaczenie większości gatunków w Polsce. Od jego napisania nastąpiły pewne<br />
zmiany w systematyce tej grupy i opisano nowe gatunki z Polski.<br />
Piechocki A. 1989. The Sphaeriidae of Poland (Bivalvia, Eulamellibranchiata).<br />
Ann. Zool. 42,12: 249 ą 320.<br />
Monografia małŜy z rodziny Spaeriidae występujących w Polsce. Dobre ryciny i<br />
klucz ułatwiają oznaczanie. Podano mapy z rozmieszczeniem poszczególnych<br />
gatunków.<br />
Piechocki A., Dyduch-Falniowska A., 1993. Mięczaki (Mollusca). MałŜe<br />
(Bivalvia). Fauna Słodkowodna Polski. Zeszyt 7a. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa: 204<br />
str.<br />
Nowoczesny, bardzo <strong>do</strong>bry i przystępnie napisany klucz, z <strong>do</strong>brymi rycinami,<br />
pozwalający na oznaczenie wszystkich gatunków w Polsce.<br />
OLIGOCHAETA<br />
Brinkhurst R., 1963. A Guide for the identification of British aquatic<br />
Oligochaeta. Freshwater Biological Association. Scientific publication. No. 22:<br />
52 str.<br />
Klucz bardzo prosty pozwala poprawnie oznaczyć skąposzczety <strong>do</strong> rodzajów i<br />
pospolitszych gatunków.<br />
Kasprzak K., 1981. Skąposzczety wodne, I. Rodziny: Aeolosomatidae,<br />
Potamodrilidae, Naididae, Tubificidae, Dorydrilidae, Lumbriculidae,<br />
Haplotaxidae, Glossoscolecidae, Branchiobdellidae. Klucze <strong>do</strong> oznaczania<br />
bezkręgowców Polski . Tom 4. PWN, Warszawa:226 str.<br />
Aktualnie najlepszy klucz <strong>do</strong> polskich wodnych skąposzczetów, jednak zaszły juŜ<br />
pewne zmiany w systematyce od czasu jego opublikowania.<br />
Kasprzak K., 1986. Skąposzczety wodne i glebowe, II. Rodzina: Wazonkowce<br />
(Enchytraeidae). Klucze <strong>do</strong> oznaczania bezkręgowców Polski. Tom 5. PWN,<br />
Warszawa: 366 str.<br />
Posługiwanie się tym kluczem wymaga <strong>do</strong>brej znajomości grupy.<br />
44
45<br />
Timm T. 1999. A guide to the Estonian Annelida. Naturalist’s Handbooks 1. Estonian<br />
Academy Publishers, Tartu-Tallinn: 208 str.<br />
Profesjonalny klucz z bardzo <strong>do</strong>brymi rycinami. Nie obejmuje jednak wszystkich gatunków<br />
wykazanych z Polski.<br />
HIRUDINEA<br />
Pawłowski L. K., 1936. Pijawki (Hirudinea). Fauna Słodkowodna Polski. Zeszyt<br />
26. Wyd. Kasy im. Mianowskiego Instytutu Popierania Nauki, Warszawa: 178 str.<br />
Pomimo upływu lat klucz ten nadal moŜe być z powodzeniem uŜywany i dla polskich<br />
warunków jest pełniejszy niŜ klucz angielski (Elliott, Mann 1979). Od jego<br />
napisania fauna pijawek zwiększyła się o cztery nowe gatunki: Casiobdella<br />
fadejewi, Acipenserobdella volgensis, Piscicola pojmanskae, Dina stschegolewi.<br />
Pewne zmiany jakie zaszły w nazewnictwie moŜna skorygować w oparciu o „Wykaz<br />
zwierząt Polski Tom IV” (Razowski 1997).<br />
Lukin E. I. 1976. Pijavki. Tom I. Fauna SSSR. Izd. „Nauka”, Leningrad: 484 str.<br />
Klucz ten moŜe być uzupełnieniem klucza Pawłowskiego 1936.<br />
Elliott J. M., Mann K. H., 1979. A key to the Britisch freshwater leeches with notes on their<br />
life cycles and ecology. Freshwater Biological Association, Scientific Publication No. 40: 72 str.<br />
Prosty w uŜyciu klucz, nie obejmuje jednak wszystkich gatunków wykazanych z Polski.<br />
MALACOSTRACA<br />
JaŜdŜewski K., 1975. Morfologia, taksonomia i występowanie w Polsce kiełŜy z<br />
rodzaju Gammarus Fabr. i Chaetogammarus Mart. (Crustacea, Amphipoda). Acta<br />
Univ. Lodz., Łódź: 185 str.<br />
Monografia rodzaju Gammarus i Chaetogammarus, z rycinami pozwalającymi na<br />
oznaczenie.<br />
Micherdziński W. 1959. KiełŜe rodzaju Gammarus Fabricius (Amphipoda) w wodach<br />
Polski. Acta Zool. Cracov., 4: 527-637.<br />
Monografia rodzaju Gammarus.<br />
EPHEMEROPTERA<br />
Mőller-Liebenau J., 1969. Revision der europäischen Arten der Gattung Baetis<br />
Leach, 1815. Gewässer und Abwässer, 48/49: 214 str.<br />
Pomimo upływu czasu klucz ten nie stracił aktualności i nadal jest podstawą<br />
oznaczania rodzaju Baetis. Część kluczowa podana jest w języku niemieckim i<br />
angielskim.<br />
Studemann D., Lan<strong>do</strong>lt P., Sartori M., Hefti D., Tomka I., 1992. Ephemeroptera<br />
(version francaise). Insecta Helvetica Fauna 9. Fribourg: 174 str.<br />
Najnowocześniejszy klucz z <strong>do</strong>brymi rycinami, pozwalający na oznaczenie<br />
europejskich rodzajów i większości gatunków, które spotyka się w Polsce.<br />
Po<strong>do</strong>bno jest równieŜ wersja angielska.<br />
PLECOPTERA<br />
Aubert J., Plecoptera. Insecta Helvetica, Fauna 1. Lausanne: 140 str.
Klucz stary, nie obejmuje juŜ nowo opisanych w ostatnich latach gatunków.<br />
Pozwala na poprawne oznaczenie rodzajów w pewnych wypadkach gatunków. Posiada<br />
bardzo <strong>do</strong>bre ryciny i jest prosty w uŜyciu.<br />
Hynes H. B. N., 1977. A key to the adults and nymphs of British Stoneflies<br />
(Plecoptera). Freshwater Biological Association. Scientific publication, No 17:<br />
91 str.<br />
Klucz pozwala na oznaczenie rodzajów, ale podany w nim wykaz gatunkowy nie<br />
wyczerpuje listy gatunkowej widelnic Polski.<br />
Raušer J. 1980.Řâd Pošvatky - Plecoptera. W: Rozkošny R. (red.). Klič vodnich<br />
larev hmyzu. Československa Akademie Ved. Praha: 86-132<br />
Najlepszy obecnie klucz <strong>do</strong> środkowoeuropejskich widelnic, duŜo rysunków<br />
pozwala na pewniejsze oznaczenie. Posługiwanie się nim nie jest łatwe.<br />
TRICHOPTERA<br />
Edington J. M., Hildrew A. G., Caseless caddis larvae of the British Isles. A<br />
key with ecological notes. Freshwater Biological Association. Scientific<br />
publication, No 53: 134 str.<br />
Klucz łatwy w uŜyciu, pozwala na oznaczenie bez<strong>do</strong>mkowych chruścików <strong>do</strong> rodzaju<br />
ale nie <strong>do</strong> gatunku (np. w Polsce jest znanych 15 gatunków Rhacophila, w Anglii<br />
4).<br />
Sedlak E., 1980. Řâd Chrostici - Trichoptera.W: Rozkošny R. (red.). Klič vodnich<br />
larev hmyzu. Československa Akademie Ved. Praha: 163-220.<br />
Jedyny obecnie całościowy klucz <strong>do</strong> środkowoeuropejskich chruścików, duŜo<br />
rysunków pozwala na pewniejsze oznaczenie. Posługiwanie się nim nie jest łatwe.<br />
Wallace I. D., Wallace B., Philipson G. N., 1990. A key to the case-bearing<br />
caddis larvae of Britain and Ireland. Freshwater Biological Association.<br />
Scientific publication No 51: 237 str.<br />
Popularny klucz <strong>do</strong> oznaczania <strong>do</strong>mkowych chruścików. NaleŜy pamiętać, Ŝe liczba<br />
podanych w tym kluczu gatunków jest mniejsza niŜ w Polsce.<br />
46<br />
Wallace I. D., Wallace B., Philipson G. N., 2003. A key to the case-bearing caddis larvae of<br />
Britain and Ireland. Second edition. Freshwater Biological Association. Scientific publication<br />
No 61: 260 str.<br />
Wznowienie klucza z roku 1990 <strong>do</strong> oznaczania <strong>do</strong>mkowych chruścików.<br />
Waringer J., Graf W., 1997. Atlas der Österreichisen Köcherfliegenlarven unter Einschluss<br />
der angrenzenden Gebiete. Facultas Universitätsverlag, Wien: 286 str.<br />
Profesjonalny klucz z <strong>do</strong>skonałymi ilustracjami (zdjęcia kolorowe) pozwala na oznaczenie<br />
większości gatunków nizinnych i podgórskich.<br />
MEGALOPTERA i NEUROPTERA<br />
Elliott J. M., 1996. British freshwater Megaloptera and Neuroptera. A key with<br />
ecological notes. Freshwater Biological Association. Scientific publication. No<br />
54: 68 str.<br />
Najnowszy klucz <strong>do</strong> larw i imago sieciarek, prosty w uŜyciu.
Mikulski J. S. 1951. Sieciarki (Neuroptera s. l.). Fauna Słodkowodna Polski,<br />
Zeszyt 14: 55 str.<br />
Napisany bardzo popularnie, moŜe być wykorzystany wstępnie <strong>do</strong> zapoznania się z<br />
bu<strong>do</strong>wą sieciarek.<br />
HETEROPTERA<br />
Jaczewski T., Wróblewski A., 1978. Klucze <strong>do</strong> oznaczania owadów Polski. Część<br />
XVIII. Pluskwiaki róŜnoskrzydłe - Heteroptera. Zeszyt 2. Corixidae,<br />
Notonectidae, Pleidae, Nepidae, Neurocoridae i Aphelocheridae. PWN, Warszawa -<br />
Wrocław: 68 str.<br />
Profesjonalny klucz <strong>do</strong> oznaczania form <strong>do</strong>rosłych wodnych pluskwiaków. Ujmuje<br />
prawie wszystkie gatunki wykazane z Polski.<br />
Macan T. T., 1976. A key to Britisch water bugs. Freshwater Biological<br />
Association. Scientific publication, No 16: 78 str.<br />
Klucz pozwala na oznaczenie rodzajów i większości gatunków. Prosty w uŜyciu.<br />
Wróblewski A., 1958. The Polish species of the genus Micronecta Kirk.<br />
(Heteroptera, Corixidae). Ann. Zool. 17: 247-382.<br />
Monografia rodzaju Micronecta z kluczem <strong>do</strong> oznaczania gatunków.<br />
Wróblewski A., 1980. Pluskwiaki Heteroptera. Fauna Słodkowodna Polski. 8. PWN,<br />
Warszawa - Poznań: 157 str.<br />
Klucz nadal aktualny, obejmuje wszystkie pluskwiaki Polski.<br />
COLEOPTERA<br />
Friday L. E., 1988. A key to the adults of British water beetles. field studies<br />
7: 151 str.<br />
Popularny klucz <strong>do</strong> oznaczania <strong>do</strong>rosłych chrząszczy nie obejmuje wszystkich<br />
gatunków środkowoeropejskich.<br />
Galewski K., 1990. Chrząszcze (Coleoptera). Rodzina kałuŜnicowate<br />
(Hydrophylidae). Fauna słodkowodna Polski. Zeszyt 10 A. PWN, Warszawa: 261 str.<br />
Klucz <strong>do</strong> imago i larw, z <strong>do</strong>brymi rysunkami, uwagami o rozmieszczeniu i ekologii<br />
poszczególnych gatunków. Trudny dla nie specjalisty.<br />
Galewski K. 1990. Klucze <strong>do</strong> oznaczania owadów Polski. Część XIX. Chrząszcze -<br />
Coleoptera. Zeszyt 7e. Pływakowate - Dytiscidae. Larwy z podrodziny<br />
Colymbetinae. PWN, Warszawa. 144 str.<br />
Bardzo specjalistyczny klucz <strong>do</strong> larw.<br />
Galewski K., Tranda E., 1978. Chrząszcze (Coleoptera). Rodziny pływakowate<br />
(Dytiscidae), flisakowate (Haliplidae), mokrzelicowate (Hygrobiidae),<br />
krętakowate (Gyrinidae). Fauna Słodkowodna Polski. Zeszyt 10. PWN, Warszawa -<br />
Poznań: 396 str.<br />
Klucz <strong>do</strong> imago i części larw, z <strong>do</strong>brymi rysunkami, uwagami o rozmieszczeniu i<br />
ekologii poszczególnych gatunków. Trudny dla nie specjalisty.<br />
47
48<br />
Holland D. G., 1972. A key to the larvae, pupae and adults of the British species of<br />
Elmintidae. Freshwater Biological Association. Scientific publication, No 26: 58 str.<br />
Klucz ten jest uzupełnieniem polskich opracowań, które nie uwzględniają tej rodziny, bardzo<br />
waŜnej w wodach płynących.<br />
Tranda E., 1969. Klucze <strong>do</strong> oznaczania owadów Polski. Część XIX. Chrząszcze -<br />
Coleoptera. Zeszyt 8 Krętakowate - Gyrinidae. PWN, Warszawa: 18 str.<br />
Klucz <strong>do</strong> <strong>do</strong>rosłych chrząszczy, trudny dla nie specjalisty.<br />
DIPTERA<br />
Culicidae<br />
Skierska B. 1971. Klucze <strong>do</strong> oznaczania owadów Polski. Część XXVIII. Muchówki -<br />
Diptera. Zeszyt 9 a. Komary - Culicidae. Larwy i poczwarki (z uwzględnieniem<br />
jaj niektórych gatunków). PWN, Warszawa: 138 str.<br />
Pozwala na poprawne oznaczenie wszystkich rodzajów i większości gatunków<br />
komarów znalezionych w Polsce. Klucz specjalistyczny.<br />
Chironomidae<br />
Chironomidae<br />
Cranston P. S., 1982. A key to the larvae of the Brithish Orthocladiinae<br />
(Chironomidae). Freshwater Biological Association. Scientific Publication No.<br />
45: 152 str.<br />
Przystępny klucz <strong>do</strong> oznaczania larw podrodziny Orthocladiinae. Nie obejmuje<br />
wszystkich gatunków środkowoeuropejskich.<br />
Langton P. H. 1991. A key to pupal exuviae of the West Palearctic Chironomidae.<br />
P. H. Langton: 386 str.<br />
Klucz <strong>do</strong> wylinek poczwarkowych pozwalający na oznaczenie większości<br />
europejskich gatunków Chironomidae.<br />
Pinder L. C. V., 1978. A key to adult males of British Chironomidae. Freshwater<br />
Biological Association. Scientific publication, 37. Vol 1. The key: 169 str.<br />
Vol. 2. Illustration of the hypopygia (Figures 77-189).<br />
Klucz bardzo prosty pozwala poprawnie oznaczyć imago Chironomidae <strong>do</strong> rodzajów i<br />
części gatunków. Nie obejmuje wszystkich gatunków środkowoeuropejskich.<br />
Wiederholm T. (red.) 1983. Chironomidae of the Holarctic region. Keys and<br />
diagnoses. Part 1 - Larvae. Ent. scand. Suppl. 19:<br />
Cranston P. S. Reiss F. 2. The larvae of Chironomidae (Diptera) of the<br />
Holarctic region - Keys to subfamilies: 115-138.<br />
Cranston P. S. 3. The larvae of Telmatogetoninae (Diptera: Chironomidae) of the<br />
Holarctic region - Keys and diagnoses: 17-22.<br />
Fittkau E. J., Roback S. S. 5. The larvae of Tanypodinae (Diptera:<br />
Chironomidae) of the Holarctic region - Keys and diagnoses: 33-110.<br />
Saether O. A. 6. The larvae of Buchonomyiinae (Diptera: Chironomidae) of the<br />
Holarctic region - Keys and diagnoses: 113.<br />
Oliver D. R. 7. The larvae of Diamesinae (Diptera: Chironomidae) of the<br />
Holarctic region - Keys and diagnoses: 115-138.
Saether O. A. 8. The larvae of Prodiamesinae (Diptera: Chironomidae) of the<br />
Holarctic region - Keys and diagnoses: 141-147.<br />
Cranston P. S. Oliver D. R., Saether O. A. 9. The larvae of Orthocladiinae<br />
(Diptera: Chironomidae) of the Holarctic region - Keys and diagnoses: 149-291.<br />
Pinder L. C. V., Reiss F. 10. The larvae of Chironominae (Diptera:<br />
Chironomidae) of the Holarctic region - Keus and diagnoses: 293-435.<br />
Podstawowy, obowiązujący w całej Europie, klucz <strong>do</strong> oznaczania larw Chironomidae<br />
<strong>do</strong> rodzaju. W pewnych wypadkach podano grupy w obrębie rodzaju.<br />
Wiederholm T. 1986. Chironomidae of the Holarctic region. Keys and diagnoses.<br />
Part 2 - Pupae. Ent. scand. Suppl. 28: 482 str.<br />
Podstawowy, obowiazujący w całej Europie, klucz <strong>do</strong> oznaczania poczwarek<br />
Chironomidae <strong>do</strong> rodzaju.<br />
Wiederholm T. (red.)1989. Chironomidae of the Holarctic region. Keys and<br />
diagnoses. Part 2 - Adult males. Ent. scand. Suppl. 28: 482 str.<br />
Podstawowy, obowiązujący w całej Europie, klucz <strong>do</strong> oznaczania imago<br />
Chironomidae <strong>do</strong> rodzaju.<br />
Empididae<br />
Niesiołowski S., 1992. Empididae aquatica. Wodne wujkowate (Insecta: Diptera).<br />
Fauna Polski. Tom 14. Inst. Zool., PAN, Warszawa: 128 str.<br />
Monografia rodziny Empidiae, zawiera krótki klucz <strong>do</strong> larw pozwalający na<br />
oznaczenie rodzajów.<br />
Niesiołowski S. 2004. Muchówki (Diptera) Wujkowate (Empididae –<br />
Hemerodromiinae, Clinocerinae). Fauna Słodkowodna Polski. Zeszyt 11B (w druku)<br />
Najnowocześniejszy klucz <strong>do</strong> oznaczania larw, poczwarek i imago<br />
wszystkich gatunków meszek wykazanych <strong>do</strong> roku 2003 z Polski.<br />
Dobrze zilustrowany.<br />
Simuliidae<br />
Davies L., 1968. A key to the British species of Simuliidae (Diptera) in the<br />
larval, pupal and adult stages. Freshwater Biological Association. Scientific<br />
Publication No 24: 126 str.<br />
Popularny klucz <strong>do</strong> larw, poczwarek i imago. Nie obejmuje wszystkich gatunków i<br />
rodzajów znalezionych w Polsce.<br />
Dinulescu G., 1966. Diptera fam. Simuliidae (Mustele columbace) Fauna Republici<br />
Socialiste Romania; Ed. Acad. Rep. Soc. Romania, Bucuresti: 600 str.<br />
Profesionalny klucz <strong>do</strong> larw, poczwarek i imago. Obejmuje większą część gatunków<br />
spotykanych w Polsce. Ze względu na język są duŜe kłopoty z jego<br />
wykorzystaniem, moŜna uŜywać części ilustracyjnej<br />
Niesiołowski S. Bokłak J., 2001. Meszki (Simuliidae, Diptera).<br />
Fauna Słodkowodna Polski, 11A, Wyd. Uniw. Łódzkiego, Łódź: 200 str.<br />
Najnowszy klucz <strong>do</strong> oznaczania larw, poczwarek i imago wszystkich<br />
gatunków meszek wykazanych <strong>do</strong> roku 2000 z Polski. Dobrze zilustrowany.<br />
49
KATALOGI I WYKAZY<br />
Foechler F., Lindner S., Burmeister E. G., 1996. Compilation of<br />
determination - literature for aquatic macroinvertebrate of Central Europe. Int.<br />
Revue ges Hydrobiol., 81, 1: 25-61.<br />
Wykaz kluczy <strong>do</strong> oznaczania europejskich wodnych makrobezkręgowców.<br />
Illies J. 1978. Limnofauna Europea. A checklist of the animals inhabiting<br />
european inland waters, with accounts of their distribution and ecology (except<br />
Protozoa). Gustav Fischer Verlag, Stuttgart, New York, Swets & Zeitlinger B.V.,<br />
Amsterdam: 532 str.<br />
Wykaz i rozmieszczenie europejskich gatunków słodkowodnych (Polska obejmuje<br />
krainy 9, 10, 14, 15, 16). Częściowo wykaz ten się juŜ zdezaktualizował (w +/- 20<br />
%).<br />
JaŜdŜewski K., Konopacka A., 1995. Pancerzowce prócz równonogów lą<strong>do</strong>wych.<br />
Malacostraca prócz Oniscoidae. Katalog fauny Polski. Część XIII, tom 1, Dział<br />
Wydawnictw Muzeum i Instytutu Zoologii PAN, Warszawa: 165 str.<br />
Pełny wykaz Malacostraca z Polski, z <strong>do</strong>kładnym podaniem stanowisk, bardzo<br />
obszerna literatura.<br />
Razowski J. (red.), 1990. Wykaz zwierząt Polski. Tom I. Ossolineum. Wrocław -<br />
Warszawa - Kraków: 188 str.<br />
Razowski J. (red.), 1991. Wykaz zwierząt Polski. Tom II. Ossolineum. Wrocław -<br />
Warszawa - Kraków: 342 str.<br />
Razowski J. (red.), 1991. Wykaz zwierząt Polski. Tom III. Krakowskie<br />
Wydawnictwo Zoologiczne. Kraków: 217 str.<br />
Razowski J. (red.), 1997. Wykaz zwierząt Polski. Tom IV. Wydawnictwa Instytutu<br />
Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków: 303 str<br />
Razowski J. (red.), 1990. Wykaz zwierząt Polski. Tom V. Wydawnictwa Instytutu<br />
Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków: 260 str<br />
Podstawowy wykaz zwierząt lą<strong>do</strong>wych i wodnych, podanych <strong>do</strong> roku 1997 z Polski.<br />
50
UWAGI PRAKTYCZNE<br />
51<br />
Gazę o średnicy oczek 0,3 mm moŜna zamówić w firmie SURTEX, Łódź, Plac Zwycięstwa 2<br />
tel. (42) 674-07-01.<br />
Chwytacz dna Ekmana-Birge’a (a raczej jego fińską modyfikację) moŜna kupić w firmie<br />
TREADSTONE F.P. ul. Akacjowa 1, 05-806 Komorów tel. (22) 758-02-10<br />
fax (22) 759-13-63 (koszt ok. 950 Euro)<br />
lub w firmie GEOMOR-TECHNIK Sp. z oo. ul. Białowieska 2, 71-010 Szczecin<br />
tel. (91) 482-00-90 (koszt 7500 zł) lub teŜ<br />
zamówić w warsztacie ślusarskim P. Mieczysława Boguckiego w Warszawie, ul. Fabryczna<br />
21, tel. (22) 629-03-60 (koszt ok. 2500 zł).<br />
Ramę <strong>do</strong> siatki Surbera moŜna równieŜ zamówić w ww. warsztacie ślusarskim.
Change language