Wax ba dhawran maynee Allow dhagaxyo - WardheerNews
Wax ba dhawran maynee Allow dhagaxyo - WardheerNews
Wax ba dhawran maynee Allow dhagaxyo - WardheerNews
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Taariikhdu Waa Ci<strong>ba</strong>aro<br />
Cabdalla Xaaji Cusmaan<br />
Sebtember 25, 2011<br />
__________________________________________________________________________<br />
Taariikhda aadmigu soo maray taniyo intii uu Ilaahay abuuray dunidan ee ay soo jirtay, waa<br />
ci<strong>ba</strong>aro miidhan oo u <strong>ba</strong>ahan in dib loo jalleeco si wax loogu qaato.Marka uu Ilaahay(SW) uu<br />
innooga warramayo raggii qooqay ee uu Fircoon ka mid ahaa waa si aynnu uga <strong>ba</strong>ydhno<br />
waddadii ay qaadeen Fircoon iyo raggii la midka ahaa, isla markaana aynnu u marno dariiqa<br />
toosan ee ay ambiyadii innoo jeexeen. Qarni kasta waxa dunida soo mara rag tacaddiyo geysta<br />
oo aan wax<strong>ba</strong> ku qaadan kuwii iyaga ka horreeyey ee sida xun u dhintay amma u ja<strong>ba</strong>y.<br />
<strong>Wax</strong>aan maanta qoraalkan koo<strong>ba</strong>n doonayaa inaan kaga hadlo qayb yar oo ah sooyaalka mid<br />
ka mida boqorradii daallimiinta ahaa ee soo maray gobolkan <strong>ba</strong>riga Afrika. Boqorkaas <strong>ba</strong>an<br />
sidii uu u dhaqmayey, isla weynidiisii iyo halkii uu ku dambeeyey soo qaadanaynaa.<br />
Boqorkaan ka warramayo waa Hayle Silaasihii mar ka talin jiray dalka Itoobiya oo 45<br />
sannadood boqor ahaa.<br />
Hayle Silaase waxa uu si shirqool ah ku hantiyey boqortooyadii Xa<strong>ba</strong>shida sannadkii<br />
1928kii.(Dhaxalka meella kamuu soo galayn). Intii aanu boqorka noqon magaciisa runta ah<br />
waxa la odhan jirey Tefarri Mokonnen. <strong>Wax</strong>a aabbo u ahaa Raas Mokonnen Waldhe Mikael<br />
oo u shaqayn jirey boqorkii waagaa ee Xa<strong>ba</strong>shida, Menelik. Menelik markii uu qabsaday<br />
xaruuntii Islaamka geeska Afrika ee Harar sannadkii 1887kii,waxa uu Raas Mokonnen oo<br />
Hayle Silaase aabbihii ahaa u magacaa<strong>ba</strong>y inuu noqdo guddoomiyihii u horreeyey ee Amxaar<br />
ah ee xukuma Harar, halkaas oo uu tacaddiyo <strong>ba</strong>dan ka geystay. 1930kii ayuu Hayle Silaase<br />
isku caleemasaaray inuu yahay boqorkii boqorrada Itoobiya (Emperor). Intaa waxa uu dheera<br />
oo uu sheegan jiray :<br />
Roi des Rois - Boqorkii boqorrada<br />
Lion Conquérant de la Tribu de Juda - Li<strong>ba</strong>axa guusha ee Yuhuudda<br />
Élu de Dieu - Kii Ilaah doortay<br />
Défenseur de la Foi - Kii difaacayey iimaanka<br />
Lumière du Monde - Iftiinka dunida<br />
1 Taariikhdu Waa Ci<strong>ba</strong>aro<br />
Cabdalla Xaaji Cusmaan<br />
Sebtember 25, 2011<br />
Copyright © 2011 <strong>WardheerNews</strong>.com
Iyo qaar kale oo <strong>ba</strong>dan. Sheegashadan waxa aaminsanaa dadka Amxaarada oo<br />
gaadhay heer ay u sujuudaan, isla markaana ay ku dhaartaan Hayle Selaase.<br />
Boqortooyadii Itoobiya makaniisadda ayey aad ugu xidhnayd, waxayna isku ahaayeen ul iyo<br />
diirkeed. Go’aamada uu qaadanayo boqorku, qaarkood makaniisadda ayuu kala tashan jirey.<br />
Xitaa qofka boqornimada loo dhii<strong>ba</strong>yo iyagaa go’aamin jiray sidaa daraaddeed ul iyo diirkeed<br />
<strong>ba</strong>y isku ahaayeen boqortooyada iyo makanniisaddu. Dalka Itoobiya waa dal kristaana ayuu<br />
odhan jirey isagoo inkiray xuquuqda ay leeyihiin dadka muslimiinta reer Itoobiya oo<br />
boqolkii<strong>ba</strong> konton ah. Distoorka dalka Itoobiyana si qayaxan buu ugu qornaa in dalku yahay<br />
Kiristaan.Maalmaha ciidaha Kiristanka waa laga nasan jiray shaqada hasayeeshee ciidaha<br />
Islaamka waa la shaqayn jiray.(arrintan waan u joogay)<br />
Hayle Silaase sannadihii uu boqorka ahaa dadka Amxaaradu mugdigii ay dunida kaga jireen<br />
ayuu ka saaray gaar ahaan dhinaca waxa<strong>ba</strong>rashada iyo dhaqaalaha. Xukunka, maamulka iyo<br />
ciidammadana iyaga ayuu gacanta ka saaray. Qawmiyadaha dega koonfurta Itoobiya iyagu<br />
inay addoomo yihiin ayey u aqoonsanaayeen boqorka iyo nidaamkiisu.Qawmidda Oromada<br />
aad <strong>ba</strong>y u xaqireen reer boqor oo Gaalla ayey ugu yeedhi jireen, cuqdad weyn <strong>ba</strong>y taa ka<br />
qaadeen Oromadu, heer waxay gaadheen inay Amxaaroo<strong>ba</strong>an oo qawmiyaddoodii u arkaan<br />
mid liidata gaar ahaan kuwa ka soo jeeda gobollada Shawa iyo Wallagga.<br />
Hayle Selaase xukunkiisa sees adag oo uu is lahaa cidi ma gilgili karto ayuu u dhistay.<br />
Ra’iisalwasaariyaha iyo wasiirrada oo dhan, aqalka sare ee <strong>ba</strong>arlamaanka, guddoomiyayaasha<br />
gobollada, saraakiisha maamulka, safiirrada, saraakiisha ciidammada iyo qaadiyada<br />
maxkamadaha dhammaan isagaa soo magacaabi jiray. Guddoomiyaha maxkamadda sare<br />
isaga laftiisa ayaa ahaa intii uu noolaa oo dhan. Hoggaamiyayaasha qawmiyadaha dalka oo<br />
dhan si toosa ayuu ula xidhiidhayey, kuwa daacadda u noqdana xoolo <strong>ba</strong>dan iyo darajooyin<br />
buu ku tixi jiray .<br />
2 Taariikhdu Waa Ci<strong>ba</strong>aro<br />
Cabdalla Xaaji Cusmaan<br />
Sebtember 25, 2011<br />
Copyright © 2011 <strong>WardheerNews</strong>.com
Hayle Selaase iyo qoyskiisu heer <strong>ba</strong>y gaadheen ay dalka u maamulaan sidii guryo ay leeyihiin<br />
oo kale, saddex wiil iyo saddex hablood oo uu dhalay mid wal<strong>ba</strong> waxa uu ku magacawnaa<br />
amiir u taliya gobol, hantida dalka iyagaa iska lahaa oo cidina ma xisaabinayn, gobollada<br />
dalka oo dhan meelo ay ku raaxaystaan oo iyaga u xidhan <strong>ba</strong>y ku lahayeen.Cuntada ay cunaan<br />
qaar <strong>ba</strong>a Yurub looga soo waaridayey xitaa biyaha nooca Evian la yidhaa ayaa France looga<br />
keenayey oo guriga reer boqor lagu cabbi jiray. Baabuurta lagu raaxaystokol<strong>ba</strong> ka u<br />
dambeeya ayey wadanayeen, boqorka keligii oo qudha <strong>ba</strong>abuurta u gaarka ah ee raaxada<br />
<strong>ba</strong>dan 73 <strong>ba</strong>y ahaayeen.<br />
Qasriga boqortooyada meelo ugaadha iyo dugaagga lagu dhaqaaleeyo ayaa ka samaysnaa.<br />
Ganacsiga waawayn sida warshadaha, beeraha waaweyn, huteellada iyo guryaha waaweyn oo<br />
dhan boqorka innamadiisa, hablihiisa, kuwa uu soddogga u yahay, inta ku dhawdhaw iyo<br />
makanniisadda ayaa iska lahaa.1974kii markii xukunka laga tuuray hantidaboqorka di<strong>ba</strong>dda<br />
u taallay waxa lagu qaddaray 20 bilyan oo Dollars. <strong>Wax</strong>a uu ahaa nin aad iyo aad u lacag<br />
jecel, maalmihii xukunka laga tuuray ayaa sariirtii uu ku seexan jiray firaashkii saarraa<br />
hoostiisa laga soo qufay lacag qadarkeedu dhannaa 350,000 Birka Itoobiya ah. Intii uu<br />
boqorka ahaa waxa uu ku dedaalay inuu helo dawo wax ka tarta gabowga oo uu geed dheer<br />
iyo mid gaa<strong>ba</strong>n<strong>ba</strong> u fuulay.(Arrinta gabowga, Allaha u naxariistee Ugaaskii Ciisaha,Ugaas<br />
Xasan Xirsi <strong>ba</strong>a laga weriyey)<br />
Intaa waxa dheeraa cabsi joogta ah oo lagu hayey qawmiyadaha Itoobiya oo dhan.Cabsi<br />
gelintu tan iyo boqorradii isaga ka horreeyey siyaasad ay ku dhaqmaan <strong>ba</strong>y u ahayd si dadka<br />
oo dhan loo tuso xoogga boqortooyada isla markaana loo oggolaysiiyo xukunka Amxaarada.<br />
Bilawgii jabka boqortooyada<br />
Dhiil wali<strong>ba</strong> markuu buuxsamo uu daataa,sannadkii 1971kii ayaa bilaw u ahaa burburka<br />
boqornimadii Hayle Selaase.<strong>Wax</strong>a uu Ilaahay ku salliday ardaydii Jaamicadaha Addis A<strong>ba</strong><strong>ba</strong>,<br />
kuwaas oo dhigay <strong>ba</strong>nnaan<strong>ba</strong>xyo aan kala joogsi lahayn.Waa Amxaaradii uu isagu<br />
rab<strong>ba</strong>ystay, waa kuwii oo weli<strong>ba</strong> hoosta ku sita ma<strong>ba</strong>adiida Shuucidda oo berigaa calankeedu<br />
<strong>ba</strong><strong>ba</strong>nayey. Boqorku wadda kasta ayuu u maray sidii uu u joojin lahaa kacdoonka ardayda<br />
weyse u suuroobi wayday. Kacdoonkaa oo socda ayaa waxa uu Ilaahay qaddaray in gobolka<br />
Wallo a<strong>ba</strong>ar xumi ku haabsatay 1972-1973kii. A<strong>ba</strong>artaas oo Hayle Selaase iyo asiirradiisii<strong>ba</strong><br />
si weyn u dafireen iyagoo ku andoocoonaayey in dalka Itoobiya ha<strong>ba</strong> yaraatee aanay a<strong>ba</strong>aro<br />
ka jirin.Tefishanka (BBC) da ayaa berigaa <strong>ba</strong>ahiyey oo caalamka tusay a<strong>ba</strong>arta <strong>ba</strong>’an ee ku<br />
dhufatay gobolka Wallo, intaa waxa la da<strong>ba</strong> dhigay Hayle Selaase oo qasriga boqortooyada<br />
dugaaggii ku noolaa hilib u qaybinaya. Dadkii ay a<strong>ba</strong>artaasi sahayatay waxa lagu qaddaray<br />
la<strong>ba</strong> boqol oo kun oo ruux.Haddeed mudaaharaaddadii iyo shaqo ka fadhiisigii ayaa sii<br />
xoogayestay,ciidammadii iyo saraakiishii hoose ayaa iyaguna gadooday.<br />
Hadal iyo dhammaan taariikhdu markay ahayd 12kii Sebtam<strong>ba</strong>r 1974kii ayaa xukunkii Hayle<br />
Selaase ciidammadu afka ciidda u dareen.Maalintaa <strong>ba</strong>a ugu dam<strong>ba</strong>ysay Hayle araggiisa.<br />
Maalmo ka dib waxa dhegta dhiigga loo daray ra’iisal wasaariyihii, wasiirradii, saraaskiishii<br />
sare ee ciidammada oo uu ku jiro wiil uu awow u ahaa oo ciidanka <strong>ba</strong>dda xukumi jiray,<br />
kuwaas oo tiradoodu dhammayd 59 qof. Wiilkii dhaxalka lahaa oo la odhanayey Asfa Wossen<br />
iyo wiil uu dhalay oo Yurub joogay maahee intii kale ee reer boqor xabsiyada ayaa lagu<br />
guray, hantidii ay dalka ku lahaayeen dhammaan waa la qarameeyey oo dawladdaa la<br />
3 Taariikhdu Waa Ci<strong>ba</strong>aro<br />
Cabdalla Xaaji Cusmaan<br />
Sebtember 25, 2011<br />
Copyright © 2011 <strong>WardheerNews</strong>.com
wareegtay.27kii Ogost 1975kiiayaa radiyo Addis A<strong>ba</strong><strong>ba</strong> laga sheegay in Hayle Selaase<br />
dhintay oo la aasay. Sida uu u dhintay iyo halka lagu aasay midna lama sheegin.<br />
Boqor Hayle S. yaa afgambiyey, siduu u dhintay, halkee lagu aasay?<br />
Waa halkan meesha ay ci<strong>ba</strong>aradu ku jirto. Ninkii darajooyinka aan kor ku soo xusnay<br />
sheegatay waxa xukunkii ka tuuray mid ka mida kuwii uu u haystay addoomaha, waa Korneyl<br />
Mangistu Hayle Mariyam oo ka soo jeeda qawmiyadda la yidhaa Walaamo ee degta koonfurta<br />
Itoobiya.Mangistu 16kii sannadood ee uu xukunka hayey kumanyaal Amxaaro kuwii ladnaa<br />
ah ayuu dhegta dhiigga u daray qaar kale oo <strong>ba</strong>danna xabsiyada ayuu ka buuxiyey.<br />
1991kii ayaa isagana taladii dalka xoog looga tuuray. Halkaa markay arrimuhu marayaan ayaa<br />
Amxaaradii daacadda u ahayd Hayle Selaase <strong>ba</strong>adi goob u galeen halkii lagu aasay<br />
maydkiisa. Sannadkii 1992kii ayaa nin ogaa halkii laguxa<strong>ba</strong>alay soo <strong>ba</strong>xay. Maalintii uu<br />
ninku horkacayey dadka si loo soo saaro qalfoofkii Hayle waxa da<strong>ba</strong> socday oo duu<strong>ba</strong>yey<br />
telefishannada caalamka qaar ka socday. Sidii loo da<strong>ba</strong> socday ayuu ninkii galay gurigii<br />
madaxtooyada, waa la yaa<strong>ba</strong>y, lagama hadhinse oo waa la da<strong>ba</strong> socdaa, xafiiskii Mangistu<br />
fadhiisan jirey ayuu daf yidhi, uu sii dhaafay oo musqusha ayuu galay, gidaar hortiisa ah ayuu<br />
farta ku fiiqay isagoo tilmaamaya halka lagu aasay maydka Hayle Selaase. Waa la jebiyey<br />
gidaarkii oo laga soo saaray saxaaraddii uu ku jirey qalfoofku.<br />
Hadda<strong>ba</strong> ninkii boqorka boqorrada sheeganayey ee Hayle Selaase waxa musqushiisa ku<br />
xa<strong>ba</strong>alay oo 16 sannadood ku dul kaadshayey oo ku dul sindhoonayey mid ka tirsan kuwii uu<br />
u haystay addoomaha. Ku darsoo weli<strong>ba</strong> magaca Mangistu waxa ku soo arooray xarfaha ay ka<br />
koo<strong>ba</strong>n tahay kelmadda carabiga ah ee NAJIS (Sheekh Cabdulmajiid Kashk Allaha u<br />
naxariistee ayaan ka dhageystay kelmaddaa) .Waa cilmi Ilaahay wax innagu tusayo una<br />
<strong>ba</strong>ahan in lagu ci<strong>ba</strong>aro qaato. Ninkasta amma koox kasta oo tacddi iyo isla weyni ku dhaqanta<br />
waxa u dam<strong>ba</strong>yn ifka oo ay ku dulloo<strong>ba</strong>an iyo cadaab aakhiro.<br />
Tusaale yar aan raaciyo<br />
Sannadkii 1979kii boqorkii dalka Iraan Shaah Raasa Bahlaawi oo 40 sannadood dalkaa<br />
xukumi jiray ayaa isna taladii xoog looga tuuray. Isagoo dullaysan ayuu dalkiisii hooyo ka<br />
cararay. Boqor Shaah isagoo haystay hanti lagu qaddaray bilyanno oo di<strong>ba</strong>daha u taallay ayuu<br />
4 Taariikhdu Waa Ci<strong>ba</strong>aro<br />
Cabdalla Xaaji Cusmaan<br />
Sebtember 25, 2011<br />
Copyright © 2011 <strong>WardheerNews</strong>.com
waayey dal soo dhaweeya, haad geed u fadhiisto waayey buu noqday, aakhirkiina silic iyo<br />
dulli buu ku dhintay.<br />
Sidaa oo kale Maarkoos oo muddo <strong>ba</strong>dan ka talin jiray Filibiin, Bookaasihii Afrikada Dhexe<br />
ka amar-ku-taaglayn jirey iyo dabcan Siyaad Barre ayaa iyaguna guuldarro iyo dulli ku<br />
dambeeyey.<br />
Sannadkan 2011ka ee aynnu ku jirno, madaxweynihii dalka Masar Xusni Mu<strong>ba</strong>arik oo dalkaa<br />
ka soo taliyey muddo 32sannadood ah ayaa xukunkiisii afka ciidda loo daray, maalmo yar<br />
kadibna waxaan telefiishannada dunida ka fiirsannay isaga oo rarab lagu sido oo maxkamad la<br />
hor keenay isaga iyo wiilashiisii dhaxalka isu diyaariyey oo dullaysan. Kornayl Qaddaafi oo<br />
isna 42sannadood dusha ka saarraa ummadda Liibiya ayaa isaga iyo wiilashiisii oo dullaysan<br />
duhur cad laga eryey taladii dalka.<br />
Guntii iyo ge<strong>ba</strong>ge<strong>ba</strong>dii aan ku soo af jaro qoraalkan oo aan idhaahdo sooyaalka dunidu soo<br />
martay waa ci<strong>ba</strong>aro u <strong>ba</strong>ahan in dib loo jalleeco si ay cid wal<strong>ba</strong> cashar buuxa iyo ci<strong>ba</strong>aro ugu<br />
noqoto.<br />
<strong>Wax</strong>a qoray Cabdalla Xaaji Cusmaan<br />
Email: cabdalla_xaaj@yahoo.fr<br />
-------------------------<br />
Xigasho<br />
1)Wikipedia<br />
2)BBC<br />
3)Raadiyo Addis A<strong>ba</strong><strong>ba</strong><br />
4)Ugaas Xasan Xirsi<br />
5 Taariikhdu Waa Ci<strong>ba</strong>aro<br />
Cabdalla Xaaji Cusmaan<br />
Sebtember 25, 2011<br />
Copyright © 2011 <strong>WardheerNews</strong>.com
6 Taariikhdu Waa Ci<strong>ba</strong>aro<br />
Cabdalla Xaaji Cusmaan<br />
Sebtember 25, 2011<br />
Copyright © 2011 <strong>WardheerNews</strong>.com