21.08.2013 Views

Wax ba dhawran maynee Allow dhagaxyo - WardheerNews

Wax ba dhawran maynee Allow dhagaxyo - WardheerNews

Wax ba dhawran maynee Allow dhagaxyo - WardheerNews

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Taariikhdu Waa Ci<strong>ba</strong>aro<br />

Cabdalla Xaaji Cusmaan<br />

Sebtember 25, 2011<br />

__________________________________________________________________________<br />

Taariikhda aadmigu soo maray taniyo intii uu Ilaahay abuuray dunidan ee ay soo jirtay, waa<br />

ci<strong>ba</strong>aro miidhan oo u <strong>ba</strong>ahan in dib loo jalleeco si wax loogu qaato.Marka uu Ilaahay(SW) uu<br />

innooga warramayo raggii qooqay ee uu Fircoon ka mid ahaa waa si aynnu uga <strong>ba</strong>ydhno<br />

waddadii ay qaadeen Fircoon iyo raggii la midka ahaa, isla markaana aynnu u marno dariiqa<br />

toosan ee ay ambiyadii innoo jeexeen. Qarni kasta waxa dunida soo mara rag tacaddiyo geysta<br />

oo aan wax<strong>ba</strong> ku qaadan kuwii iyaga ka horreeyey ee sida xun u dhintay amma u ja<strong>ba</strong>y.<br />

<strong>Wax</strong>aan maanta qoraalkan koo<strong>ba</strong>n doonayaa inaan kaga hadlo qayb yar oo ah sooyaalka mid<br />

ka mida boqorradii daallimiinta ahaa ee soo maray gobolkan <strong>ba</strong>riga Afrika. Boqorkaas <strong>ba</strong>an<br />

sidii uu u dhaqmayey, isla weynidiisii iyo halkii uu ku dambeeyey soo qaadanaynaa.<br />

Boqorkaan ka warramayo waa Hayle Silaasihii mar ka talin jiray dalka Itoobiya oo 45<br />

sannadood boqor ahaa.<br />

Hayle Silaase waxa uu si shirqool ah ku hantiyey boqortooyadii Xa<strong>ba</strong>shida sannadkii<br />

1928kii.(Dhaxalka meella kamuu soo galayn). Intii aanu boqorka noqon magaciisa runta ah<br />

waxa la odhan jirey Tefarri Mokonnen. <strong>Wax</strong>a aabbo u ahaa Raas Mokonnen Waldhe Mikael<br />

oo u shaqayn jirey boqorkii waagaa ee Xa<strong>ba</strong>shida, Menelik. Menelik markii uu qabsaday<br />

xaruuntii Islaamka geeska Afrika ee Harar sannadkii 1887kii,waxa uu Raas Mokonnen oo<br />

Hayle Silaase aabbihii ahaa u magacaa<strong>ba</strong>y inuu noqdo guddoomiyihii u horreeyey ee Amxaar<br />

ah ee xukuma Harar, halkaas oo uu tacaddiyo <strong>ba</strong>dan ka geystay. 1930kii ayuu Hayle Silaase<br />

isku caleemasaaray inuu yahay boqorkii boqorrada Itoobiya (Emperor). Intaa waxa uu dheera<br />

oo uu sheegan jiray :<br />

Roi des Rois - Boqorkii boqorrada<br />

Lion Conquérant de la Tribu de Juda - Li<strong>ba</strong>axa guusha ee Yuhuudda<br />

Élu de Dieu - Kii Ilaah doortay<br />

Défenseur de la Foi - Kii difaacayey iimaanka<br />

Lumière du Monde - Iftiinka dunida<br />

1 Taariikhdu Waa Ci<strong>ba</strong>aro<br />

Cabdalla Xaaji Cusmaan<br />

Sebtember 25, 2011<br />

Copyright © 2011 <strong>WardheerNews</strong>.com


Iyo qaar kale oo <strong>ba</strong>dan. Sheegashadan waxa aaminsanaa dadka Amxaarada oo<br />

gaadhay heer ay u sujuudaan, isla markaana ay ku dhaartaan Hayle Selaase.<br />

Boqortooyadii Itoobiya makaniisadda ayey aad ugu xidhnayd, waxayna isku ahaayeen ul iyo<br />

diirkeed. Go’aamada uu qaadanayo boqorku, qaarkood makaniisadda ayuu kala tashan jirey.<br />

Xitaa qofka boqornimada loo dhii<strong>ba</strong>yo iyagaa go’aamin jiray sidaa daraaddeed ul iyo diirkeed<br />

<strong>ba</strong>y isku ahaayeen boqortooyada iyo makanniisaddu. Dalka Itoobiya waa dal kristaana ayuu<br />

odhan jirey isagoo inkiray xuquuqda ay leeyihiin dadka muslimiinta reer Itoobiya oo<br />

boqolkii<strong>ba</strong> konton ah. Distoorka dalka Itoobiyana si qayaxan buu ugu qornaa in dalku yahay<br />

Kiristaan.Maalmaha ciidaha Kiristanka waa laga nasan jiray shaqada hasayeeshee ciidaha<br />

Islaamka waa la shaqayn jiray.(arrintan waan u joogay)<br />

Hayle Silaase sannadihii uu boqorka ahaa dadka Amxaaradu mugdigii ay dunida kaga jireen<br />

ayuu ka saaray gaar ahaan dhinaca waxa<strong>ba</strong>rashada iyo dhaqaalaha. Xukunka, maamulka iyo<br />

ciidammadana iyaga ayuu gacanta ka saaray. Qawmiyadaha dega koonfurta Itoobiya iyagu<br />

inay addoomo yihiin ayey u aqoonsanaayeen boqorka iyo nidaamkiisu.Qawmidda Oromada<br />

aad <strong>ba</strong>y u xaqireen reer boqor oo Gaalla ayey ugu yeedhi jireen, cuqdad weyn <strong>ba</strong>y taa ka<br />

qaadeen Oromadu, heer waxay gaadheen inay Amxaaroo<strong>ba</strong>an oo qawmiyaddoodii u arkaan<br />

mid liidata gaar ahaan kuwa ka soo jeeda gobollada Shawa iyo Wallagga.<br />

Hayle Selaase xukunkiisa sees adag oo uu is lahaa cidi ma gilgili karto ayuu u dhistay.<br />

Ra’iisalwasaariyaha iyo wasiirrada oo dhan, aqalka sare ee <strong>ba</strong>arlamaanka, guddoomiyayaasha<br />

gobollada, saraakiisha maamulka, safiirrada, saraakiisha ciidammada iyo qaadiyada<br />

maxkamadaha dhammaan isagaa soo magacaabi jiray. Guddoomiyaha maxkamadda sare<br />

isaga laftiisa ayaa ahaa intii uu noolaa oo dhan. Hoggaamiyayaasha qawmiyadaha dalka oo<br />

dhan si toosa ayuu ula xidhiidhayey, kuwa daacadda u noqdana xoolo <strong>ba</strong>dan iyo darajooyin<br />

buu ku tixi jiray .<br />

2 Taariikhdu Waa Ci<strong>ba</strong>aro<br />

Cabdalla Xaaji Cusmaan<br />

Sebtember 25, 2011<br />

Copyright © 2011 <strong>WardheerNews</strong>.com


Hayle Selaase iyo qoyskiisu heer <strong>ba</strong>y gaadheen ay dalka u maamulaan sidii guryo ay leeyihiin<br />

oo kale, saddex wiil iyo saddex hablood oo uu dhalay mid wal<strong>ba</strong> waxa uu ku magacawnaa<br />

amiir u taliya gobol, hantida dalka iyagaa iska lahaa oo cidina ma xisaabinayn, gobollada<br />

dalka oo dhan meelo ay ku raaxaystaan oo iyaga u xidhan <strong>ba</strong>y ku lahayeen.Cuntada ay cunaan<br />

qaar <strong>ba</strong>a Yurub looga soo waaridayey xitaa biyaha nooca Evian la yidhaa ayaa France looga<br />

keenayey oo guriga reer boqor lagu cabbi jiray. Baabuurta lagu raaxaystokol<strong>ba</strong> ka u<br />

dambeeya ayey wadanayeen, boqorka keligii oo qudha <strong>ba</strong>abuurta u gaarka ah ee raaxada<br />

<strong>ba</strong>dan 73 <strong>ba</strong>y ahaayeen.<br />

Qasriga boqortooyada meelo ugaadha iyo dugaagga lagu dhaqaaleeyo ayaa ka samaysnaa.<br />

Ganacsiga waawayn sida warshadaha, beeraha waaweyn, huteellada iyo guryaha waaweyn oo<br />

dhan boqorka innamadiisa, hablihiisa, kuwa uu soddogga u yahay, inta ku dhawdhaw iyo<br />

makanniisadda ayaa iska lahaa.1974kii markii xukunka laga tuuray hantidaboqorka di<strong>ba</strong>dda<br />

u taallay waxa lagu qaddaray 20 bilyan oo Dollars. <strong>Wax</strong>a uu ahaa nin aad iyo aad u lacag<br />

jecel, maalmihii xukunka laga tuuray ayaa sariirtii uu ku seexan jiray firaashkii saarraa<br />

hoostiisa laga soo qufay lacag qadarkeedu dhannaa 350,000 Birka Itoobiya ah. Intii uu<br />

boqorka ahaa waxa uu ku dedaalay inuu helo dawo wax ka tarta gabowga oo uu geed dheer<br />

iyo mid gaa<strong>ba</strong>n<strong>ba</strong> u fuulay.(Arrinta gabowga, Allaha u naxariistee Ugaaskii Ciisaha,Ugaas<br />

Xasan Xirsi <strong>ba</strong>a laga weriyey)<br />

Intaa waxa dheeraa cabsi joogta ah oo lagu hayey qawmiyadaha Itoobiya oo dhan.Cabsi<br />

gelintu tan iyo boqorradii isaga ka horreeyey siyaasad ay ku dhaqmaan <strong>ba</strong>y u ahayd si dadka<br />

oo dhan loo tuso xoogga boqortooyada isla markaana loo oggolaysiiyo xukunka Amxaarada.<br />

Bilawgii jabka boqortooyada<br />

Dhiil wali<strong>ba</strong> markuu buuxsamo uu daataa,sannadkii 1971kii ayaa bilaw u ahaa burburka<br />

boqornimadii Hayle Selaase.<strong>Wax</strong>a uu Ilaahay ku salliday ardaydii Jaamicadaha Addis A<strong>ba</strong><strong>ba</strong>,<br />

kuwaas oo dhigay <strong>ba</strong>nnaan<strong>ba</strong>xyo aan kala joogsi lahayn.Waa Amxaaradii uu isagu<br />

rab<strong>ba</strong>ystay, waa kuwii oo weli<strong>ba</strong> hoosta ku sita ma<strong>ba</strong>adiida Shuucidda oo berigaa calankeedu<br />

<strong>ba</strong><strong>ba</strong>nayey. Boqorku wadda kasta ayuu u maray sidii uu u joojin lahaa kacdoonka ardayda<br />

weyse u suuroobi wayday. Kacdoonkaa oo socda ayaa waxa uu Ilaahay qaddaray in gobolka<br />

Wallo a<strong>ba</strong>ar xumi ku haabsatay 1972-1973kii. A<strong>ba</strong>artaas oo Hayle Selaase iyo asiirradiisii<strong>ba</strong><br />

si weyn u dafireen iyagoo ku andoocoonaayey in dalka Itoobiya ha<strong>ba</strong> yaraatee aanay a<strong>ba</strong>aro<br />

ka jirin.Tefishanka (BBC) da ayaa berigaa <strong>ba</strong>ahiyey oo caalamka tusay a<strong>ba</strong>arta <strong>ba</strong>’an ee ku<br />

dhufatay gobolka Wallo, intaa waxa la da<strong>ba</strong> dhigay Hayle Selaase oo qasriga boqortooyada<br />

dugaaggii ku noolaa hilib u qaybinaya. Dadkii ay a<strong>ba</strong>artaasi sahayatay waxa lagu qaddaray<br />

la<strong>ba</strong> boqol oo kun oo ruux.Haddeed mudaaharaaddadii iyo shaqo ka fadhiisigii ayaa sii<br />

xoogayestay,ciidammadii iyo saraakiishii hoose ayaa iyaguna gadooday.<br />

Hadal iyo dhammaan taariikhdu markay ahayd 12kii Sebtam<strong>ba</strong>r 1974kii ayaa xukunkii Hayle<br />

Selaase ciidammadu afka ciidda u dareen.Maalintaa <strong>ba</strong>a ugu dam<strong>ba</strong>ysay Hayle araggiisa.<br />

Maalmo ka dib waxa dhegta dhiigga loo daray ra’iisal wasaariyihii, wasiirradii, saraaskiishii<br />

sare ee ciidammada oo uu ku jiro wiil uu awow u ahaa oo ciidanka <strong>ba</strong>dda xukumi jiray,<br />

kuwaas oo tiradoodu dhammayd 59 qof. Wiilkii dhaxalka lahaa oo la odhanayey Asfa Wossen<br />

iyo wiil uu dhalay oo Yurub joogay maahee intii kale ee reer boqor xabsiyada ayaa lagu<br />

guray, hantidii ay dalka ku lahaayeen dhammaan waa la qarameeyey oo dawladdaa la<br />

3 Taariikhdu Waa Ci<strong>ba</strong>aro<br />

Cabdalla Xaaji Cusmaan<br />

Sebtember 25, 2011<br />

Copyright © 2011 <strong>WardheerNews</strong>.com


wareegtay.27kii Ogost 1975kiiayaa radiyo Addis A<strong>ba</strong><strong>ba</strong> laga sheegay in Hayle Selaase<br />

dhintay oo la aasay. Sida uu u dhintay iyo halka lagu aasay midna lama sheegin.<br />

Boqor Hayle S. yaa afgambiyey, siduu u dhintay, halkee lagu aasay?<br />

Waa halkan meesha ay ci<strong>ba</strong>aradu ku jirto. Ninkii darajooyinka aan kor ku soo xusnay<br />

sheegatay waxa xukunkii ka tuuray mid ka mida kuwii uu u haystay addoomaha, waa Korneyl<br />

Mangistu Hayle Mariyam oo ka soo jeeda qawmiyadda la yidhaa Walaamo ee degta koonfurta<br />

Itoobiya.Mangistu 16kii sannadood ee uu xukunka hayey kumanyaal Amxaaro kuwii ladnaa<br />

ah ayuu dhegta dhiigga u daray qaar kale oo <strong>ba</strong>danna xabsiyada ayuu ka buuxiyey.<br />

1991kii ayaa isagana taladii dalka xoog looga tuuray. Halkaa markay arrimuhu marayaan ayaa<br />

Amxaaradii daacadda u ahayd Hayle Selaase <strong>ba</strong>adi goob u galeen halkii lagu aasay<br />

maydkiisa. Sannadkii 1992kii ayaa nin ogaa halkii laguxa<strong>ba</strong>alay soo <strong>ba</strong>xay. Maalintii uu<br />

ninku horkacayey dadka si loo soo saaro qalfoofkii Hayle waxa da<strong>ba</strong> socday oo duu<strong>ba</strong>yey<br />

telefishannada caalamka qaar ka socday. Sidii loo da<strong>ba</strong> socday ayuu ninkii galay gurigii<br />

madaxtooyada, waa la yaa<strong>ba</strong>y, lagama hadhinse oo waa la da<strong>ba</strong> socdaa, xafiiskii Mangistu<br />

fadhiisan jirey ayuu daf yidhi, uu sii dhaafay oo musqusha ayuu galay, gidaar hortiisa ah ayuu<br />

farta ku fiiqay isagoo tilmaamaya halka lagu aasay maydka Hayle Selaase. Waa la jebiyey<br />

gidaarkii oo laga soo saaray saxaaraddii uu ku jirey qalfoofku.<br />

Hadda<strong>ba</strong> ninkii boqorka boqorrada sheeganayey ee Hayle Selaase waxa musqushiisa ku<br />

xa<strong>ba</strong>alay oo 16 sannadood ku dul kaadshayey oo ku dul sindhoonayey mid ka tirsan kuwii uu<br />

u haystay addoomaha. Ku darsoo weli<strong>ba</strong> magaca Mangistu waxa ku soo arooray xarfaha ay ka<br />

koo<strong>ba</strong>n tahay kelmadda carabiga ah ee NAJIS (Sheekh Cabdulmajiid Kashk Allaha u<br />

naxariistee ayaan ka dhageystay kelmaddaa) .Waa cilmi Ilaahay wax innagu tusayo una<br />

<strong>ba</strong>ahan in lagu ci<strong>ba</strong>aro qaato. Ninkasta amma koox kasta oo tacddi iyo isla weyni ku dhaqanta<br />

waxa u dam<strong>ba</strong>yn ifka oo ay ku dulloo<strong>ba</strong>an iyo cadaab aakhiro.<br />

Tusaale yar aan raaciyo<br />

Sannadkii 1979kii boqorkii dalka Iraan Shaah Raasa Bahlaawi oo 40 sannadood dalkaa<br />

xukumi jiray ayaa isna taladii xoog looga tuuray. Isagoo dullaysan ayuu dalkiisii hooyo ka<br />

cararay. Boqor Shaah isagoo haystay hanti lagu qaddaray bilyanno oo di<strong>ba</strong>daha u taallay ayuu<br />

4 Taariikhdu Waa Ci<strong>ba</strong>aro<br />

Cabdalla Xaaji Cusmaan<br />

Sebtember 25, 2011<br />

Copyright © 2011 <strong>WardheerNews</strong>.com


waayey dal soo dhaweeya, haad geed u fadhiisto waayey buu noqday, aakhirkiina silic iyo<br />

dulli buu ku dhintay.<br />

Sidaa oo kale Maarkoos oo muddo <strong>ba</strong>dan ka talin jiray Filibiin, Bookaasihii Afrikada Dhexe<br />

ka amar-ku-taaglayn jirey iyo dabcan Siyaad Barre ayaa iyaguna guuldarro iyo dulli ku<br />

dambeeyey.<br />

Sannadkan 2011ka ee aynnu ku jirno, madaxweynihii dalka Masar Xusni Mu<strong>ba</strong>arik oo dalkaa<br />

ka soo taliyey muddo 32sannadood ah ayaa xukunkiisii afka ciidda loo daray, maalmo yar<br />

kadibna waxaan telefiishannada dunida ka fiirsannay isaga oo rarab lagu sido oo maxkamad la<br />

hor keenay isaga iyo wiilashiisii dhaxalka isu diyaariyey oo dullaysan. Kornayl Qaddaafi oo<br />

isna 42sannadood dusha ka saarraa ummadda Liibiya ayaa isaga iyo wiilashiisii oo dullaysan<br />

duhur cad laga eryey taladii dalka.<br />

Guntii iyo ge<strong>ba</strong>ge<strong>ba</strong>dii aan ku soo af jaro qoraalkan oo aan idhaahdo sooyaalka dunidu soo<br />

martay waa ci<strong>ba</strong>aro u <strong>ba</strong>ahan in dib loo jalleeco si ay cid wal<strong>ba</strong> cashar buuxa iyo ci<strong>ba</strong>aro ugu<br />

noqoto.<br />

<strong>Wax</strong>a qoray Cabdalla Xaaji Cusmaan<br />

Email: cabdalla_xaaj@yahoo.fr<br />

-------------------------<br />

Xigasho<br />

1)Wikipedia<br />

2)BBC<br />

3)Raadiyo Addis A<strong>ba</strong><strong>ba</strong><br />

4)Ugaas Xasan Xirsi<br />

5 Taariikhdu Waa Ci<strong>ba</strong>aro<br />

Cabdalla Xaaji Cusmaan<br />

Sebtember 25, 2011<br />

Copyright © 2011 <strong>WardheerNews</strong>.com


6 Taariikhdu Waa Ci<strong>ba</strong>aro<br />

Cabdalla Xaaji Cusmaan<br />

Sebtember 25, 2011<br />

Copyright © 2011 <strong>WardheerNews</strong>.com

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!