POGLAVLJE IX MIRZA KUŠLJUGIĆ RESTRUKTURIRANJE ... - ESI

POGLAVLJE IX
MIRZA KUŠLJUGIĆ
RESTRUKTURIRANJE VISOKOG OBRAZOVANJA I SISTEMA NAUČNO-TEHNOLOŠKOG
RAZVOJA
1. Uvod
1.1. Područje istraživanja
Područje istraživanja u ovoj tematskoj oblasti je analiza međunarodne pomoći u oblastima
visokog obrazovanja, nauke i istraživanja u BiH, sa aspekta njenog uticaja na procese ekonomske
rekonstrukcije i tehnološkog razvoja. Uticaj međunarodne pomoći na proces transformacije visokog
obrazovanja sa aspekta demokratizacije BIH društva, izgradnje povjerenja i tolerancije, ljudskih
prava i procesa pomirenja nije fokus ovog istraživanja.
1.2. Naučno-tehnološki razvoj kao faktor privrednog razvoja zemalja u razvoju i zemalja u
tranziciji
Tehničko-tehnološki progres je najdinamičniji faktor privrednog razvoja, koji jedini omogućava
realno povećanje društvenog i ličnog standarda i tako vodi prema tzv. društvu opšteg blagostanja.
Zemljama koje ne shvate ulogu tehnologije i tehnološke strategije prijeti prevaziđenost i trajna
marginalizacija na međunarodnom tržištu. Ovo je vrijeme kada je, više nego ikad do sada, naučni i
tehnološki razvoj postao paradigma ugleda i prestiža neke društveno-ekonomske zajednice. Zato je
naučni i tehnološki razvoj svake države postao jedan od najvažnijih zadataka njenih rukovodnoupravljačkih
struktura.
Suština tehnološkog progresa je optimalno korištenje faktora proizvodnje. Samo na taj način
se može obezbijediti konkurentnost kompanija i zemalja u cjelini. Danas se u razvijenim privredama
razvoj sve više bazira na kreativnosti radnika. BiH se u projekciji razvoja treba ugledati na razvijene
zemlje i iznaći mogućnosti da se ljudsko stvaralaštvo, kreativnost i naučna saznanja primijene u
procesu proizvodnje.
Ekonomske teorije dokazuju da na tehnološki razvoj presudno utiču sljedeće determinante
tehničkog progresa:
• nauka i istraživanje,
• obrazovanje,
• inovacije,
• transfer i kanali distribucije tehnologija,
• institucionalni okvir i organizacija tehnološkog razvoja na makro i mikro nivou,
• investicije u fondove za nauku i tehnološki razvoj,
• standardizacija i
• kreativno korištenje mjera ekonomske politike, kojima je moguće usmjeravati tehnološki razvoj.
Danas (2001. god.) BiH nema tehnološku strategiju. Njena izrada je jedan od prioriteta u
programu tranzicije i rekonstrukcije BiH. Pri izradi strategije neophodno je, u veoma složenom
mehanizmu tranzicionih procesa, identifikovati determinante tehničko-tehnološkog razvoja, na koje
je moguće efikasno djelovati, kako bi se privrednim razvojem upravljalo pomoću tehnološke
strategije. Naime, sve zemlje u tranziciji karakteriše postojanje deficita svih vrsta roba i naročito
savremenih proizvodnih i neproizvodnih usluga. Stoga fokus izrade tehnološke strategije treba da
108

ude usvajanje savremene proizvodnje i iznalaženje adekvatnih načina proizvodnje, koji su
primjereni stepenu razvoja i veličini zemlje koja je u procesu tranzicije.
Tehnološka strategija predstavlja jasno definisanu viziju tehnoloških ciljeva koji se žele
dostići u određenom vremenskom razdoblju, odnosno identifikacija strateških pravaca intervencije u
kojima se teži promjenama ka željenom cilju. U izradi tehnološke strategije kriteriji za poređenje se
moraju definisati u odnosu na razvijene zemlje, koje nisu imale ratna razaranja niti tranzicijske
probleme. Takođe je važno poređenje sa zemljama u tranziciji, a posebno u bliskom - regionalnom
okruženju.
1.3. Prioriteti međunarodne razvojne pomoći naučnom i tehnološkom razvoju (NTR) zemalja u
razvoju i tranziciji
Izazovi koje nove tehnologije 21. vijeka i globalna ekonomija postavljaju pred zemlje u
razvoju imat će različite odzive zavisno od finansijskih, institucionalnih, ljudskih i infrastrukturnih
kapaciteta i potencijala pojedinih zemalja, kao i od svijesti o veličini uticaja, koji dominantna
informaciono-komunikaciona tehnologija - ICT ima na razvoj.
Prema analizi National Research Council i Svjetske banke, zemlje u razvoju mogu kreativno
primijeniti nove tehnologije u sljedećim oblastima:
• zdravstvena zaštita,
• proizvodnja hrane,
• povećanje produktivnosti i konkurentnosti,
• unapređenje efikasnosti u korištenju i proizvodnji energije,
• zaštita okoline.
U oblasti NTR, EU u okviru INCO - Copernicus programa promoviše i podržava saradnju
između zemalja članica EU i zemalja u tranziciji centralne i istočne Evrope - CEE u sljedećim
oblastima:
• zaštita okoline,
• istraživanja u zdravstvu,
• informacione tehnologije,
• tehnologije telekomunikacija i telematike,
• industrijske tehnologije i novi materijali,
• proizvodnja hrane i prehrambena industrija.
Zemlje centralne i istočne Evrope i bivše članice SSSR-a mogu, uz posebne uslove, da
učestvuju i u programima 5. okvirnog programa (1998. - 2002.). Učešće u ovim programima
finansiraju iz svojih fondova. Tematske oblasti 5. okvirnog programa su:
• kvalitet života i upravljanje prirodnim resursima,
• korisnički orijentisano informatičko društvo,
• konkurentnost i održivi razvoj,
• nuklearna energija.
Pored toga, u 5. okvirnom programu definisana su i tri horizontalna programa:
• međunarodna uloga istraživačke zajednice,
• promocija inovacija i podrška malim i srednjim preduzećima - MSP za participaciju u NTR
programima,
• unapređenje ljudskih potencijala i osnove socio-ekonomskog razvoja.
109

Pored 5. okvirnog programa, zemlje u tranziciji mogu učestvovati i u programu EUREKA, pri
čemu takođe samostalno finansiraju učešće u projektima.
Programi INCO - Copernicus i EUREKA su programi u kojima BiH može da participira. Pored
ovih programa institucije, preduzeća i lokalne vlade iz BiH mogu da učestvuju i u sljedećim
projektima EU: Phare ECOS Ouverture, ACE, COST.
Organizacija UN pruža podršku NTR zemalja u razvoju preko svojih agencija UNDP, UNIDO,
FAO i drugih.
2. Naučno-tehnološki razvoj
2.1. Opšte karakteristike tehnološkog razvoja BiH do 1992. godine
Analiza opštih karakteristika tehnološkog razvoja BiH do 1992. godine sprovodi se sa ciljem
identifikovanja polaznih indikatora stepena tehnološkog zaostajanja. Pri tome je važno objektivno
definisati preovladavajuću paradigmu industrijskog, a time i tehnološkog razvoja, pošto ona može
značajno da utiče na buduće strateške planove. Nivo tehnološkog zaostajanja se definiše u odnosu
na zemlje koje su generatori tehnološkog razvoja, kao i u odnosu na države iz našeg bližeg i
regionalnog okruženja.
Nakon 1950. godine u BiH primat u industrijalizaciji imala je bazna industrija, što je ostavilo
vidne dugoročne tragove na način i metode proizvodnje sve do 1992. godine.
Metode privrednog razvoja su bile primjerene mašinskom načinu proizvodnje, a ne
zahtjevima savremenog razvoja, baziranog na konceptu razvoja sistema proizvodnje uz široko
korištenje automatizacije i informacionih tehnologija. Pravci inovacija su bili usmjereni na
usavršavanje elemenata strojeva, dok je u savremenom konceptu osnova proizvodnje usmjeravanje
inovacija na unapređenje proizvodnih procesa kao i sistema uz intenzivno korištenje tehnika
upravljanja. U fokusu moderne proizvodnje nisu mašine (hardware), nego procesi proizvodnje,
odnosno aktivnosti (software), organizacija kompanije (orgware) i posebno učenje organizacije i
primjena znanja u proizvodnji (smartware). Naime, proizvodnja sve više gubi sekvencijalni karakter,
a dobija modularni, jer se razvojem standardizacije i tipizacije sve više proizvode funkcionalno i
uzajamno zamjenjivi moduli, koji se mogu kombinovati pomoću upravljačkih mehanizama.
U savremenim proizvodnjama, funkciju kontrole sve više preuzima mašina, što je posljedica
korištenja novih tehnologija. U razvijenim zemljama ovakvi trendovi su se intenzivirali krajem 60-ih i
početkom 70-ih. U tom periodu za BiH je, međutim, karakteristično, a u periodu '75-80-ih i izraženo,
da je uvoz opreme usmjeren na značajnu dopunu klasičnih industrija, i to upravo kada su razvijene
zemlje počele razvijati i koristiti nove tehnološke generacije, intenzivnim osloncem na industrijske
informacione tehnologije.
Ipak, najveće zaostajanje u industriji BiH je bilo u drugim sferama proizvodnje: u primjeni
savremenih teorija optimalnosti, savremenih metoda organizovanja proizvodnje (ISO, QA, TQM, JIT i
sl.), kao i organizacije preduzeća (BRP, ABPI i sl.).
Prema tome, generalno, stanje industrije i tehnološke razvijenosti u BiH prije rata moguće je
opisati na sljedeći način:
• U razvoju je dominirala strana tehnologija.
• Sistemi upravljanja mašinama i procesima su se uglavnom bazirali na mehaničkim i elektroničkim
elementima, bez mogućnosti programiranja.
• I u fazama najvećeg investiranja, vršeno je dekompletiranje klasičnih tehnologija, dok je ulaganje
u modernizaciju, baziranu na korištenju industrijskih informacionih tehnologija, bilo zanemarivo.
• Potrošnja materijala, energije i učešća živog rada u proizvodnji bilo je znatno iznad prosjeka
razvijenih zemalja.
Sistem NTR u BiH je razvijen u okviru sistema NTR SFRJ. Značajan broj industrijskih
postrojenja, posebno u namjenskoj proizvodnji, imao je komponentu razvoja u institutima izvan BiH.
110

Samo su pojedina preduzeća u BiH, koja su imala licence ili direktna partnerstva sa stranim
kooperantima, uspjela da razviju puni ciklus NTR u BiH (Energoinvest, Soda So, UNIS i sl.)
Na sljedećoj shemi je prikazan sistem upravljanja NTR koji je postojao u BiH, sa naznačenim
komunikacijama između elemenata.
Obrazovanje
Proizvodnja
roba i usluga
Razvojna
istraživanja
Primijenjena
istraživanja
Sistem naučno-tehnološkog razvoja
Fundamentalna
istraživanja
Transfer
tehnologija
Inicijalni impuls u sistemu je dolazio iz transfera tehnologija i znanja u proizvodnji, odakle su se
vremenom razvijale i ostale komponente sistema:
• Primijenjena istraživanja u istraživačko-razvojnim centrima (IRC) u industriji.
• Razvojna istraživanja u industrijskim institutima (Energoinvest, RMK, Soda So, UNIS) i pojedinim
javnim (državnim) institutima. Za razliku od Republike Slovenije, Hrvatske i Srbije, u BiH nije
razvijana snažna državna struktura NTR (kao što su instituti Jožef Štefan, Ruđer Bošković,
Mihajlo Pupin), nego su nosioci razvojnih istraživanja bili industrijski instituti, koji su bili i
koordinatori strateških razvojnih projekata tzv. društvenih ciljeva.
• Fundamentalna istraživanja su, uglavnom, provođena u okvirima univerziteta i akademske
zajednice, premda je bilo i primjera uspješnog učešća fakulteta, u saradnji sa institutima, u
razvojnim istraživanjima.
2.2. Organizacija visokog obrazovanja i koncept upravljanja NTR do 1992. godine
Visoko obrazovanje u BiH do 1992. godine organizovalo se u institucionalnom okviru četiri
univerziteta. Univerzitet u Sarajevu je osnovan 1949. godine, a sedamdesetih godina se regionalni
centri, koji su imali ustanove VO, transformišu u univerzitete: Banjaluka (1975.),Tuzla (1976.) i
Mostar (1977.) godine. Univerzitet u Sarajevu imao je odjeljenja u Zenici i Bihaću. Ukupno 37
fakulteta bilo je organizovano u okviru ovih univerziteta 1991. godine, od čega je 22 bilo u Sarajevu.
Finansiranje VO vršeno je preko Fonda za VO, prema standardima i normativima. Fakulteti su
direktno finansirani, pošto su univerziteti bili asocijacije fakulteta, odnosno imali su zanemarivu ulogu
u donošenju odluka. Upisna politika određivana je u okviru Fonda. Ukupan sistem obrazovanja je,
međutim, bio pod odlučujućim uticajem politike, odnosno važeće ideologije. Samo su pojedini
fakulteti imali izraženiju saradnju sa velikim industrijskim kompleksima: Energoinvest, UNIS, Soda
So, Željezara Zenica, Rudi Čajevec, Šipad, Rudnici uglja i sl.
Učešće fakulteta u NTR bilo je neznatno. Sistem upravljanja NTR bazirao se na podršci
velikim industrijskim sistemima, njihovim razvojnim centrima i institutima. Premda je finansiranje NTR
bilo organizovano preko Fonda nauke BIH, nosioci razvoja nisu bili fakulteti nego ''industrijski''
razvojni i istraživački centri i instituti. Ovo se posebno odnosi na projekte tzv. društvenih ciljeva, kao
111

strateških prioriteta BiH u NTR-u, kao i na strateške programe, koje je finansirala savezna vlada
SFRJ. Ukratko, nosioci NTR bili su veliki industrijski sistemi i njihove istraživačke jedinice. Ova
konstatacija je veoma važna, pošto se sa tehnološkim i ekonomskim problemima koji prate ove
sisteme nakon 1995. godine, u potpunosti rastočila i infrastruktura NTR-a BiH.
Učešće u međunarodnim programima NTR bilo je koordinirano preko Zavoda za naučnu,
tehničku, obrazovnu i kulturnu saradnju BiH, kao zasebne institucije.
2.3. Postojeći nivo NTR u BiH
U većini industrijskih grana, koje su bile okosnica privrede, a time i tehnološkog razvoja,
stopa tehnološkog razvoja BiH i prije 90-ih je bila negativna. U 90-im godinama nastupa dalje
nazadovanje, kako usljed fizičkih razaranja tokom rata, tako i usljed lošeg korištenja postrojenja
nakon rata. Primjeri koji potvrđuju ovu tezu su kompanije u klasičnim industrijama: RMK Zenica,
Kombinat Soda So u Tuzli, metalna industrija na čelu sa kompleksom UNIS. Pored ratnih razaranja,
osnovni uzročnici zaostajanja u tehnološkom razvoju i današnjeg niskog nivoa razvoja su i bazna
struktura industrije BiH, kao i društveno-ekonomski sistem koji nije stimulisao tehnološki razvoj.
Situacija u pogledu kadrova, kao nosilaca tehnoloških transformacija, takođe bilježi negativne
trendove. U posljednjoj deceniji najbolji kadrovi su napustili zemlju, a većina onih koji su ostali
zaustavili su svoj razvoj. Novi kadrovi koji su u poziciji da igraju aktivnu ulogu u industriji, premda im
ne nedostaje entuzijazma, nisu dorasli zahtjevima tehnološkog razvoja i uglavnom se uče na svojim
greškama. Posebno je kritično stanje sa ''novim liderima'', mladim menadžerima koji vladaju
znanjima i tehnikama potrebnim za tehnološki razvoj u globalnoj ekonomiji 21. vijeka. Naročito je
zabrinjavajuće stanje u vladama, gdje su generacije ministara pokazali katastrofalno znanje u oblasti
privrednog razvoja i menadžerskih vještina kao i u shvatanju važnosti NTR za ekonomski razvoj
zemlje. Upitan je i kvalitet kadrova koji su stekli univerzitetska znanja u toku rata, kao i njihovih
sposobnosti da primijene stečena znanja u stvaranju inovacija.
Zabrinjavajuće je da je univerzitet shvaćen kao isključivo obrazovna institucija, te da se u
velikoj mjeri i sveo samo na ovu funkciju prenosa znanja. Naime, veoma malo ili skoro nikako na
univerzitetu se razvijaju ostale dvije integrativne funkcije: stvaranje znanja, odnosno
naučnoistraživački rad i transfer znanja sa okruženjem ili aplikativno-razvojni rad. Daljnjem
nazadovanju visokog obrazovanja doprinosi i ustavnopravni ustroj BiH, koji je visoko obrazovanje i
nauku postavio u nadležnost kantona u FBiH i na nivou entiteta u RS, čime se dalje usitnjava ova
djelatnost.
Situacija sa industrijskim institutima je još gora. Dijelovi ovih institucija (procjena je ne više od
10-15% predratnih kapaciteta) koji još funkcionišu, uglavnom se bave inženjering poslovima,
projektovanjima i poslovima rutinskih ispitivanja i mjerenja. Istraživačko-razvojna funkcija ovih
institucija je u potpunosti zamrla.
2.4. Stanje visokog obrazovanja u BiH nakon Dejtonskog sporazuma
Prema Dejtonskom i Vašingtonskom sporazumu, VO je decentralizovano. To za posljedicu
ima da odvojeni državni nivoi, koji su odgovorni prema ovim sporazumima (kantoni u FBIH i vlada
RS) za VO, međusobno ne usaglašavaju i ne koordiniraju aktivnosti. Negativne posljedice po VO
ovakvog pravnog rješenja i posljedice ratnih razaranja su sljedeće:
• standardi i normativi, uglavnom, nisu usvojeni, a i usvojeni nisu usaglašeni;
• nema usaglašavanja nastavnih planova i programa;
• postoji konglomerat VO ustanova sa neusaglašenim i često suprostavljenim ulogama, funkcijama
i ciljevima;
• ukupan broj fakulteta i drugih univerzitetskih institucija na sedam postojećih univerziteta je 75;
• ograničene su tehničke i finansijske mogućnosti za vođenje savremenog sistema VO;
112

• sistem VO je neracionalan i nefunkcionalan;
• kritičan je nedostatak kvalitetnog stručnog kadra na većini VO ustanova;
• loša je opremljenost VO ustanova;
• neadekvatan je pristup Internetu i pored pokušaja uspostavljanja mreže BIHARNET.
Generalno, organizacija VO, projektovana u Dejtonskom sporazumu, za posljedicu ima
fragmentarno VO, sa dominantnim političkim uticajem na univerzitete. U FBiH je i uloga federalnog
Ministarstva za obrazovanje, nauku, kulturu i sport marginalizirana, te ono ne ispunjava niti osnovnu
koordinirajuću ulogu u ovoj oblasti. Ograničene finansijske mogućnosti odgovarajućih budžeta
ugrožavaju odvijanje i osnovne, obrazovne djelatnosti ovog obima VO.
3. Restrukturiranje i tranzicija VO i NTR u BiH
U ovom poglavlju je ukazano na važnost integracije tranzicije visokog obrazovanja - VO i
naučno-tehnološkog razvoja - NTR u strategiji restrukturiranja ekonomije BiH. Poseban fokus je
analiza prijedloga, koje su u tom pravcu definisali lokalni akteri, kao i analiza programa koji su u ovoj
oblasti implementirani u okviru međunarodnih programa pomoći BiH.
3.1. Važnost restrukturiranja i tranzicije VO u BIH
Od svih faktora tehnološkog razvoja, visoko obrazovanje je oblast u kojoj se državnim
programima najviše može uticati na povećanje tehnološke konkurentnosti preduzeća i države u
cjelini. U BiH visoko obrazovanje je dominantno (skoro potpuno) javnog karaktera.
Sadašnje stanje VO u BiH ne odgovara potrebama i zahtjevima razvoja BiH. U sekciji 2.4. je
detaljnije opisan način organizovanja i stanje na ustanovama VO u BiH. Potreba za restrukturiranjem
i tranzicijom VO u BiH je opšteprihvaćena činjenica. I pored toga ne postoji jasno definisana
strategija tranzicije sistema VO u BiH.
Ovaj sektor nije bio u fokusu međunarodne direktne pomoći u periodu 1996.-1999. godine.
Odobrena donatorska sredstva za obrazovanje u cjelini su bila:
• $ 110 mil. u 1995/96. god.
• $ 49 mil. u 1997. god.
• $ 13 mil. u 1998. god.
Fokus pomoći je bio na fizičkoj rekonstrukciji. Pri tome je učešće VO u programima manje od
10%. U posljednje vrijeme fokus međunarodne pomoći se pomjera sa fizičke rekonstrukcije prema
programima podrške reformama, uvođenju standarda i normativa.
U tom periodu, jedino je program Phare Tempus, EC bio fokusiran na VO. U novembru 1997.
godine, ETF koji provodi programe Tempus, definisao je prioritete podrške VO u BiH:
• Projekti unapređenja menadžmenta Univerziteta (Strateško planiranje, Finansijsko planiranje i
finansijski menadžment, razvoj Ureda za međunarodnu saradnju).
• Programi podrške odsjecima stranih jezika i obuka administracije univerziteta u stranim jezicima.
• Akreditacija diploma.
• Podrška razvoju strateški važnih sektora (moderni jezici, pravo, javna administracija, ekonomija i
menadžment, pedagoške discipline i primijenjene društvene nauke).
U novembru 1999. godine Svjetska banka i Vijeće Evrope je uradilo detaljnu analizu stanja i
potreba u obrazovnom sistemu u BIH, čime je bio obuhvaćen i sektor VO. U ovoj studiji su za VO
definisani prioriteti za intervenciju:
• Postojeći model upravljanja fakultetima i univerzitetima, kao asocijacijama fakulteta, kao i
nedostatak institucionalne koordinacije i saradnje u VO, osnovni je strukturno-institucionalni
113

problem. Zbog toga se predlaže organizaciono restrukturiranje univerziteta u BiH i uspostavljanje
Koordinacionog vijeća VO.
• Postojeći sistem finansiranja VO u sebi sadrži prepreku za razvoj ove oblasti. U najboljem
slučaju primjenjuje se finansiranje po broju studenata i to uglavnom direktno finansiranje
fakulteta.
Zbog toga se predlaže:
• Identifikacija institucionalne osnove za koordinaciju koherentnog razvoja pojedinih disciplina VO
na teritoriji BiH.
• Uspostava mehanizama kvalifikacije i principa akreditiranja i finansiranja VO po pojedinim
sektorima/disciplinama.
• Izrada strategije razvoja VO po pojedinim sektorima.
• Neophodna je promjena planova i programa VO, uz pripreme za usaglašavanje sa zaključcima
Bolonjske deklaracije o VO u Evropi. Potrebno je uvesti nove programske profile, kako bi se
zadovoljili zahtjevi razvoja BiH u tržišnoj ekonomiji 21. vijeka.
• Programi treba da budu bazirani na fleksibilnom kreditnom sistemu, modularne strukture, uz
uvođenje sistema kontrole kvaliteta.
• Potrebno je podržati projekte i programe regionalnog povezivanja ustanova VO i uključivanja u
međunarodne mreže i programe (prije svega EU).
Iz prethodne analize je jasno da je potreba za restrukturiranjem VO očigledna kao i da su
oblasti za intervenciju identifikovane. Međutim, lokalne bh. vlade nemaju usvojene strategije i
programe reformi, a ni međunarodna razvojna pomoć ne fokusira ovu oblast, pogotovo u
finansijskim projekcijama, sa potrebnom pažnjom. Zbog toga su promjene male, skoro zanemarive, i
može se konstatovati da proces tranzicije VO nije ni počeo. Otpori za promjenama nisu samo u
vladajućim političkim elitama nego i u ustanovama VO. (Početni pomaci na organizacionom
restrukturiranju univerziteta su urađeni na Univerzitetu u Tuzli).
3.2. Restrukturiranje koncepta NTR -a u BiH
Koncept ekonomskog razvoja BiH uslovljavat će i koncept NTR-a BiH. Analizom dva
dokumenta: Strategija ekonomskog razvoja BiH (UNDP finansiran projekat 1996. godine) i
Globalnog okvira ekonomske strategije BiH 2000.-2004. godine (projekat Vijeća ministara BiH, koga
podržava Svjetska banka), uočavaju se značajne razlike u pristupu strategiji NTR. Dok dokument iz
1996. godine u poglavlju Industrijskih politika, podržava značaj i važnost industrijske politike, a time i
NTR-a u ekonomskom razvoju, drugi dokument uopšte ne fokusira tehnološku komponentu u
razvoju preduzeća i poduzetništva.
Zbog toga je neophodno pristupiti izradi strategije NTR-a kao važnog dijela opšte razvojne
strategije. U tom dokumentu potrebno je postaviti koncept sistema NTR, uvažavajući nastale
promjene u odnosu na prijeratno stanje:
• decentralizacija odlučivanja o NTR-u,
• promjena industrijske strukture uzrokovane kolapsom industrijskih sistema i fokusiranjem
poduzetništva i malih i srednjih preduzeća kao okosnice ekonomije.
Neophodno je razviti mrežu institucija, preko kojih će se realizovati tehnološka podrška
preduzećima (ministarstva, istraživačke ustanove, tehnološki centri, inkubatori i parkovi i sl.). To će
neminovno rezultirati potrebom za restrukturiranjem preostalih institucija NTR-a. U cjelini, tranzicija
sistema treba da naglašava veću ulogu tržišta, princip konkurentnosti institucija i projekata, kao i
obezbjeđenje izvora finansiranja NTR-a. Pri tome će se morati potencirati diversifikacija izvora
finansiranja projekata: iz budžetskih sredstava, iz privatnih izvora preduzeća i iz međunarodnih
114

programa. Restrukturiranje naučno-tehnološkog sistema u BiH, kao i u zemljama u tranziciji
generalno, treba posmatrati u okviru procesa tranzicije sa centralno-planske privrede u otvorenu
tržišnu privredu. Ovaj proces pruža potpuno nove mogućnosti tehnološke modernizacije, ali u isto
vrijeme nosi i potencijalne opasnosti tehnološke marginalizacije. Otvorenost stranoj konkurenciji i
veće prisustvo na stranim tržištima rezultira direktnom pritisku na preduzeća i sektore u pravcu
tehnološkog unapređenja i restrukturiranja. Prisustvo stranih investitora u zemlji otvara nove
mogućnosti i oblike transfera tehnologija, čime se povećavaju mogućnosti za tehnološkom
integracijom u tehnološke i proizvodne mreže privredno razvijenih zemalja.
Tehnološki razvoj BiH u znatnoj mjeri zavisit će od aktivne državne politike i koncepta razvoja
privrede, odnosno od strategije repozicioniranja BiH u međunarodnoj podjeli rada. Pri tome,
tehnološki aspekt razvoja ne smije biti zanemaren.
3.3. Prijedlog koncepta upravljanja naučno-tehnološkim razvojem u BiH
Na dostignutom nivou obnove i razvoja Bosne i Hercegovine na pragu 21. vijeka utvrđeno je
da su sva tri kritična područja: podsistem obrazovanja, podsistem istraživanja i proizvodnja znanja u
kriznom stanju ili u depresiji (privreda) i u stanju zastoja (proizvodnja novih znanja). Globalno je
opredjeljenje da se u sva tri podsistema mora omogućiti intenzivno napajanje naučno-tehničkim,
tehnološkim i kulturološkim informacijama iz inostranih izvorišta tehničkog progresa. U dijelu 2.1.
prikazan je sistem upravljanja NTR, koji je funkcionisao u BiH. Da bi se ovaj sistem revitalizirao,
potrebno je obnoviti odgovarajući komunikacioni sistem između elemenata sistema, uvažavajući
promijenjenu strukturu privrede i novonastalo ustavno uređenje BiH.
Prema tome, komunikacija se mora kontinuirano i u dovoljnom obimu uspostaviti i održavati
između obrazovanja, proizvodnje roba i usluga, naučnih, kulturoloških istraživanja na principu
otvorenosti interno (između regiona) i eksterno (sa inostranstvom). Rezultat uspješnih komunikacija
su: difuzija savremenih naučnih i stručnih znanja (obrazovanje), međunarodna kompetentnost u
naučnim saznanjima, efikasan transfer tehnologija (uvozni, izvozni), konkurentnost u proizvodnji i
razmjeni proizvoda i usluga i tehničko-tehnoloških znanja.
Proces upravljanja naučno-tehnološkim razvojem se može uspostaviti kada se:
• oslobodi privatna inicijativa u poduzetništvu (izgradi sistem tržišne regulacije u prometu roba,
usluga, kapitala) i na toj osnovi formira tražnja za znanjima u rješavanju poduzetničkih
društveno-ekonomskih problema;
• nivo poreskih opterećenja na promet proizvoda, oporezivanje dobiti preduzeća, oporezivanje
plata ujednači i dovede u funkciju podsticanja razvoja privrednih aktivnosti;
• podstiču investicije u mali biznis, tako što treba umanjivati poresku osnovu srazmjerno obimu i
ročnosti investicija;
• uvede porez na promet dodatnih vrijednosti (VAT);
• podstiču strane investicije ubrzanim procesom privatizacije i ratificiraju međunarodne konvencije
o zaštiti investicija i izbjegavanje dvostranog oporezivanja;
• izgradi efikasan pravosudni aparat i privredno pravna regulativa o osnivanju, poslovnom
ponašanju proizvođača i posrednika u prometu roba i usluga, o zaštiti potrošača i povjerilaca u
prometu, tako da odgovara normama tržišne privrede Evropske unije;
• permanentno održava strategija uspostave konkurentnog poslovnog okruženja u BiH.
Uvažavajući ustavno rješenje prema Dejtonskom sporazumu, neophodno je uspostaviti
institucije i mehanizme upravljanja NTR na nivou BiH, FBiH i RS, u koordinaciji aktivnosti na nivou
kantona. Poseban izazov je izgradnja modela transfera tehnologija i znanja, kao i poticanja inovacija
u malim i srednjim preduzećima. O tehnološkoj komponenti restrukturiranja preduzeća takođe treba
voditi računa.
115

Uvažavajući činjenicu da veliki poslovni sistemi ne mogu više da vrše funkciju “nosioca
tehnološkog razvoja”, jedino preostaje mogućnost da se integrišu postojeći naučnoistraživački i
istraživačko-razvojni kapaciteti na univerzitetima u BiH. Pošto nije za očekivati da se transfer
tehnologija u navedenih 2-3 godine odvija preko stranih direktnih ulaganja (FDI, foreign direct
investment), neophodno je razviti model transfera učešćem NIR organizacija u međunarodnim
programima NTR-a.
4. Analiza programa međunarodne podrške razvoju VO i NTR
4.1. Analiza učešća BIH u multilateralnim programima NTR
U dijelu 1.3. dat je pregled prioriteta multilateralnih programa međunarodne razvojne pomoći
NTR zemalja u razvoju i zemalja u tranziciji. U dijelu 3 navedeni su prijedlozi, koje su naučna i
stručna zajednica BiH i međunarodna zajednica definisale u NTR-u.
U ovom dijelu je izvršena analiza uspješnosti učešća institucija i organizacija iz BiH u
navedenim multilateralnim programima, u kojima BiH može da učestvuje.
Pošto na nivou BiH ne postoji Ministarstvo za nauku i tehnologiju, kao institucionalni okvir za
koordinaciju projekata i programa međunarodne saradnje u oblasti NTR, određen je Zavod za
međunarodnu, naučnu, tehničku, obrazovnu i kulturnu saradnju, koji se nalazi u sastavu Ministarstva
vanjskih poslova. Na osnovu dostupnih informacija može se konstatovati da je učešće BiH u
multilateralnim programima na veoma niskom nivou.
Više je razloga za ovakvo stanje:
1. BiH nema definisanu strategiju naučno-tehnološkog razvoja, pa stoga niti prioritete tehnološkog
razvoja.
2. Institucionalna struktura za NTR ne postoji. Nema izgrađenih institucija za NTR na nivou entiteta
(premda u RS postoji Ministarstvo za industriju i tehnologiju), a pogotovo na nivou kantona, u
čijoj su nadležnosti nauka i visoko obrazovanje.
3. Institucije u BiH nisu ni organizaciono ni kadrovski osposobljene za aktivno učešće u
međunarodnim programima i projektima.
4. U BIH ne postoje fondovi za naučni i tehnološki razvoj. Zbog toga ne samo da nema finansiranja
projekata u BiH, nego nema niti neophodnih sredstava za sufinansiranje učešća institucija iz BIH
u međunarodnim projektima, koji zahtijevaju participaciju.
5. Ne postoji uređena baza podataka, niti mreža centara koji mogu da pruže informacije o
međunarodnim projektima NTR-a.
Analiza postojećeg stanja u NTR u BiH upućuje da se trend učešća BiH u ovim programima
neće značajnije promijeniti bez aktivnije uloge državnih institucija BiH.
4.2. Analiza programa direktne pomoći BiH u NTR
Iz prethodnog dijela je jasno da BiH nije osposobljena za ravnopravno učešće u
međunarodnim programima NTR-a. Zbog toga je bilo neophodno da se u periodu 1995.-2000.
godine definišu i realizuju programi i projekti direktne pomoći izgradnji kapaciteta i institucija BiH za
NTR.
U toku 1996. godine, na brojnim konferencijama koje su bile organizovane u fazi pripreme
Programa prioritetne rekonstrukcije BiH, brojni lokalni učesnici su ukazivali na neophodnost
značajnijeg fokusa na NTR, a pogotovo na visoko obrazovanje.
116

I pored pokrenutih inicijativa, programi prioritetne rekonstrukcije, koje koordinira Svjetska
banka, u potpunosti su zanemarili ovu oblast. Objašnjenje, koje su u fazi pripreme projekata davali
dužnosnici Svjetske banke, bilo je da će EC, preko svojih programa, dati podršku u oblasti VO i
NTR-u. Usljed ovakvog stava, programe međunarodne pomoći BIH, sa aspekta NTR, karakteriše:
• Potpuni izostanak sistematskog planiranja u oblasti NTR-a.
• Izostajanje tehnologije, kao važne komponente ekonomske rekonstrukcije i restrukturiranja
preduzeća, čime se znatno umanjuje efekat programa podrške.
• Kratkoročni efekat pojedinih programa podrške tehnološkom razvoju (primjer BIHARNET) usljed
nepovezanosti sa programima ekonomske obnove i restrukturiranja i institucionalnog jačanja
sistema VO i NTR.
Izostanak programa i projekata NTR-a kao veoma negativnu posljedicu ima i ''interni'' odliv
stručnih kadrova, posebno specijalista u ICT iz BiH preduzeća i sa visokoškolskih ustanova, u
međunarodne organizacije. U ovim organizacijama ovi kadrovi su, nažalost, uglavnom angažovani
na jednostavnim, rutinskim poslovima, često i van struke.
Potpuno ignorisanje uloge tehnologije u ekonomskoj obnovi i razvoju kao posljedicu ima i
pad interesovanja za studijima inženjersko-tehnoloških struka. Ovaj efekat, kombinovan sa
''odlaskom'' kvalifikovanih mladih stručnih kadrova inženjerskih struka u inostranstvo (u posljednje
vrijeme posebno u zemlje EU), dugoročno će dovesti do izrazitog deficita u ovim kadrovima, što
može da ima nesagledive posljedice na održivost ekonomskog razvoja u BiH.
Jasno je da najveći dio krivice za ovakav tok direktne međunarodne pomoći NTR-u u BiH
snose lokalne vlasti. Sama činjenica da BiH nema niti globalni okvir tehnološkog razvoja, koji bi bio
komplementaran sa Globalnim okvirom ekonomske strategije razvoja, pokazuje koliko su tehnologija
i tehnološki razvoj u fokusu vizija razvoja BiH.
4.3. Analiza izabranih “case studies”
Kao što je vidljivo iz prethodnih analiza, tehnološki razvoj i tehnologija kao komponenta
ekonomskog razvoja nije bila u fokusu programa obnove i rekonstrukcije BiH.
Tehnološka komponenta nije bila prisutna ni u programima direktne podrške preduzećima.
Stoga se analiza mora bazirati na pojedinačnim slučajevima (''case studies''). Sa ciljem uočavanja
''best practice'' indikatora analizirana su dva projekta:
• Projekat Vlade Slovenije: BIHARNET, COBISS;
• Integralni projekt USAID-a i Vlade USA u razvoju Klinike za kardiovaskularne bolesti, UKC Tuzla,
za operacije na otvorenom srcu.
Primjer iz medicine uzet je kao uspješan projekt transfera znanja u jednoj visokospecijalizovanoj
oblasti, a primjer BIHARNET kao manje uspješan projekt korištenja ICT tehnologija.
Iz ovih primjera mogu se definisati neki principi, odnosno kritični faktori uspjeha projekata NTR.
Preduslovi za uspješnost projekata su:
• dugoročna finansijska samoodrživost u tržišnim uslovima,
• potpuna podrška i integrisanost u projekte lokalnih aktera: političkih i konačnih korisnika,
• postojanje pouzdanog dugoročnog strateškog partnera, koji ima tržišno orijentisan interes u
projektu,
• izgradnja ljudskih kapaciteta,
• oslonac na lokalne institucije (uz odlučujući uticaj lokalnih aktera).
5. Prijedlog novih politika u oblasti VO i NTR
117

5.1. Prijedlog novih politika u VO
Oblast VO je u posljednje vrijeme više fokusirana u interesovanjima međunarodnih
organizacija. Trenutno su u ovoj oblasti aktuelni projekti Svjetske banke, Phare Tempus za zemlje
jugoistočne Evrope, a u realizaciji projekata uključeni su i OHR, Vijeće Evrope i CEPS. Planirana je i
izgradnja jedinstvenog informacionog sistema (MIS).
U osnovi planirani projekti su u skladu sa definisanim prioritetima reformi VO. Međutim,
projekti su finansijski nesrazmjerni sa zacrtanim intervencijama, tako da je teško očekivati brze
promjene. Potencijalno uticajni programi mogu biti projekti regionalne saradnje u okviru Tempus
programa i Pakta stabilnosti.
Osnovna primjedba svim ovim programima je da su oni fokusirani samo na jednu funkciju
univerziteta: obrazovanje. Uspješni univerziteti su oni koji imaju u svom radu integrisane tri funkcije:
• naučnoistraživački rad, kao proces stvaranja znanja,
• obrazovanje kao proces prenošenja znanja,
• istraživačko-razvojni projekti i funkcija transfera tehnologija i znanja kao diseminaciju i primjenu
znanja u okruženju.
Svođenje intervencije međunarodne zajednice samo na jednu, premda u ovom trenutku
najvažniju funkciju, reducira mogućnosti za istinskom reformom VO.
5.2. Prijedlog novih politika u NTR-u BIH
BiH nema vlastitih resursa (ljudskih, organizacionih i finansijskih) potrebnih za proces
restrukturiranja sistema NTR-a. Stoga je neophodno da se NTR definiše kao jedan od prioriteta za
buduće intervencije međunarodne zajednice u BiH, pogotovo u sklopu programa održivog
ekonomskog razvoja i restrukturiranja privrede. Tehnološki razvoj i upravljanje tehnologijama jedan
je od ključnih stubova održive ekonomije. Ovo se posebno odnosi na privrede sa izuzetno visokim
procentom učešća malih i srednjih preduzeća u strukturi privrede. Pored finansijskih i nefinansijskih
konsultantskih servisa, ova preduzeća zahtijevaju sistemsku podršku i u servisima transfera
tehnologija, tehnološke saradnje i razvoja, podrške inovacijama i sl.
Kao polazni materijali u pripremi programa NTR-a mogu da posluže strategije i koncepti
podrške tehnološkom razvoju EC nerazvijenim regionima EU, kao i iskustva u razvoju danas
tehnološki razvijenih zemalja Dalekog istoka (''sedam tigrova''). Za daljnju analizu, u dijelu 3.3.,
predložen je koncept upravljanja NTR, kao inicijalni prijedlog za daljnju raspravu.
5.2.1. Nove politike NTR na nivou BiH
• Na nivou BiH neophodno je institucionalizovati funkciju nauke i tehnologije. U preporukama
naučnog skupa Akademije nauka i umjetnosti BiH (1996. godine) predloženo je i formiranje
Ministarstva za nauku i tehnologiju na nivou BiH.
• Potrebno je uraditi strategiju naučno-tehnološkog razvoja BiH.
• Potrebno je institucionalno ojačati nadležne državne institucije na svim nivoima u cilju
koordinacije i uspostavljanja tokova međunarodne naučne i tehnološke saradnje i sistematskog
korištenja međunarodne tehnološke i finansijske pomoći BiH.
• Neophodno je pristupiti zaključivanju multilateralnih i bilateralnih sporazuma sa međunarodnim
organizacijama i utvrditi periodične programe saradnje.
118

U svim navedenim prioritetima nezaobilazna je intervencija međunarodne zajednice, a
pogotovo u obnavljanju infrastrukture naučno-tehnološkog sektora (akademsko-istraživačka
informaciona mreža, info-centri, centri za transfer inovacija i tehnologija i sl.).
U BiH je opravdan razvoj mreže centara za podršku tehnološkom razvoju, a takav projekat se
jedino može realizovati sa nivoa BiH.
U razvoju ovakvih projekata međunarodna zajednica treba značajno da potencira regionalnu
saradnju i razvoj regionalnih mreža (unutar BiH, u regionu jugoistočne Evrope i povezivanje sa EU
regijama).
5.2.2. Nove politike NTR na regionalnom nivou unutar BiH
Premda BiH nije država koja je organizovana po konceptu ekonomskih regiona, nove politike
tehnološkog razvoja BiH na ''lokalnom'' nivou mogu se bazirati na regionalnom principu. Evropska
komisija ima namjeru da svu buduću pomoć ekonomskom razvoju kanališe putem Regionalnih
razvojnih agencija, tako da se pojam ekonomskog regiona uvodi u praksu međunarodne pomoći
BiH.
Koncept tehnološkog razvoja na regionalnom nivou usmjeren je na uspostavljanje mreže
organizacija (inkubaciono-poslovni centri, tehnološki centri, tehnološki parkovi), kojima se optimalno
brzo i organizaciono efikasno ostvaruje razvoj, prenos i ovladavanje savremenim tehnologijama
prikladnim za razvojne potrebe i mogućnosti gravitacionog ekonomskog područja.
Naime, i u EU i u zemljama u tranziciji (npr. Slovenija), uočeno je da su mala preduzeća
dinamičan izvor zapošljavanja, razvoja i konkurentnosti samo ukoliko se vodi računa da vlasti moraju
izraditi sveobuhvatnu strategiju podrške ovim preduzećima, koja sadrži strategiju podrške u
tehnologijama i inovacijama.
Kao korisni polazni materijali u razvoju strategije i programa mogu se koristiti:
• Green Paper on Innovation, EU, 1996.,
• Challenges for enterprise policy in the knowledge driven economy, Višegodišnji program
Evropske komisije za preduzeća i poduzetništvo 2001.-2005. (maj 2000.).
U drugom dokumentu se posebno potencira priprema EU preduzeća za rad i razvoj u
ekonomiji 21. vijeka, tvz. e-ekonomiji (digitalnoj ekonomiji), koja se bazira na kreativnom i
inovativnom korištenju ICT i multimedijalnih komunikacija.
Konačno, osnivanjem tehnoloških centara i/ili naučno-tehnoloških parkova u saradnji sa i/ili
unutar BiH fakulteta i univerziteta, postiže se integralni efekat i u oblasti NTR i u oblasti edukacije
studenata, bazirane na orijentaciji njihovog obrazovanja za rješavanje konkretnih problema privrede
BiH.
Literatura
Evropska unija: Green Paper on Innovation. 1996. http://europa.eu.int/en/record/green/gp002en.doc
Komisija evropskih zajednica: Challenges for Enterprise Policy in the Knowledge-Driven Economy. Prijedlog
za odluku Vijeća za višegodišnji program za preduzeća i poduzetništvo (2001-2005). Maj 2000.
http://europa.eu.int/comm/enterprise/enterprise_policy/mult_entr_programme/doc/com2000_0256en.pdf
119