Mazowieckie Studia Humanistyczne Rocznik III 1997 Nr 2

Mazowieckie 

Studia Humanistyczne 

Rocznik III 

1997 

Nr 2 

Mazowiecka Wyższa Szkoła 

Humanistyczno - Pedagogiczna 

Łowicz

RADA REDAKCYJNA 

Andrzej Eliasz, Michał Grzybowski, Józef Jaroń, Zdzisław Kosyrz, Piotr Matusak, 

Leon Niebrzydowski, Wojciech Podgórski, Zbigniew Skiełczyński, Roch Sulima 

(przewodniczący) 

REDAKTOR NACZELNY 

Andrzej Koryn 

SEKRETARZ REDAKCJI 

Wanda Bednarowicz 

OPRACOWANIE REDAKCYJNE 

Barbara Janicka, Teresa Pawlak-Lis 

SKŁAD KOMPUTEROWY 

Dariusz Górski 

© Copyright by Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna, 

Łowicz 1997 

Adres Redakcji: Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna 

99-400 Łowicz, ul. 3 Maja 7, tel./fax 0-46-374-392 

Wydanie I, Łowicz 1997 

PL ISSN 1234-5075

ARTYKUŁY I STUDIA 

SPIS TREŚCI 

Romana Gupieniec, Z DZIEJÓW MIAST ŚREDNIOWIECZNYCH. PRÓBA 

ODTWORZENIA STANU ZABUDOWY DZIAŁEK BUDOWLANYCH 

W MIASTACH WCZESNO-1 PÓŹNOŚREDNIOWIECZNYCH 

W BASENIE MORZA BAŁTYCKIEGO 5 

Ewa Orlof, ZNACZENIE PLEBISCYTU W ROZWIĄZYWANIU PROBLEMÓW 

MIĘDZYNARODOWYCH PO I WOJNIE ŚWIATOWEJ 

(NA PRZYKŁADZIE NIEDOSZŁEGO PLEBISCYTU NA ŚLĄSKU 

CIESZYŃSKIM, SPISZU I ORAWIE) 37 

Krystio Manczew, NARODOWOŚCIOWO-MNIEJSZOŚCIOWE PROBLEMY 

BUŁGARII I POLSKI ORAZ ICH WPŁYW NA BEZPIECZEŃSTWO 

MIĘDZYMORZA (1919-1939) 43 

Marek Kazimierz Kamiński, RZĄD RP STANISŁAWA MIKOŁAJCZYKA 

WOBEC KONFERENCJI MINISTRÓW SPRAW ZAGRANICZNYCH 

WIELKIEJ BRYTANII, ZWIĄZKU SOWIECKIEGO I STANÓW 

ZJEDNOCZONYCH W MOSKWIE 

(19-30 PAŹDZIERNIKA 1943 ROKU) 61 

Ludwik Hass, CENZURA I INNE MECHANIZMY STEROWANIA 

HISTORYKAMI W PRL (OSOBISTE DOŚWIADCZENIA 

I PRZEMYŚLENIA) 85 

Henryk Piluś, FILOZOFIA NEOTOMIZMU POLSKIEGO 103 

Krystyna Duraj-Nowakowa, MODELOWANIE SYSTEMOWE SKUTECZNOŚCI 

METOD NAUCZANIA-UCZENIA SIĘ: ZAŁOŻENIA 

I EGZEMPLIFIKACJA .. 123 

Eugeniusz Rejnat, ETYCZNE DYLEMATY EKSPERYMENTÓW 

MEDYCZNYCH 133

MASOYIANA 

Renata Marciniak, GWARA WSI MASTKI W ŚWIETLE DAWNIEJSZYCH 

I AKTUALNYCH BADAŃ (WYBRANE PROBLEMY) 147 

MATERIAŁY I DOKUMENTY 

RELACJA STANISŁAWA LOHYNOWICZA O POBYCIE W SOWIECKICH 

OBOZACH KONCENTRACYJNYCH DLA POLSKICH JEŃCÓW 

WOJSKOWYCH W LATACH 1939-1941 155 

RECENZJE I ARTYKUŁY RECENZYJNE 

Antoni Przygoński, Stalin i powstanie warszawskie (Stanisław Jaczyński). 159 

Tomasz Strzeżek, Obrona Warszawy 6-7 września 1831 roku 

(Norbert Kasparek) 166 

Silviu Brucan, Stalpii no ii puterii in Romania (Alicja Sowińska-Krupka)... 170 

Krystyna Duraj-Nowakowa, Profesjonalizacja studentów przez teorie 

i praktyki pedagogiczne (Wanda Wójcik) 174 

Eligiusz Małolepszy, Kultura fizyczna i przysposobienie wojskowe 

w Częstochowie i w powiecie częstochowskim w latach 1918-1939 

(Henryk Mierzwiński) 178 

ŻYCIE NAUKOWE 

Sprawozdanie z sesji na temat Święty Wojciech 

i początki Kościoła w Polsce {Magdalena Czapska) 183 

OD REDAKCJI 186

A R T Y K U Ł Y I S T U D I A 

Mazowieckie Studia Humanistyczne 

Romana Gupieniec Nr 2,1997 

Z DZIEJÓW MIAST ŚREDNIOWIECZNYCH. PRÓBA 

ODTWORZENIA STANU ZABUDOWY DZIAŁEK BUDOWLANYCH 

W MIASTACH WCZESNO- I PÓŹNOŚREDNIOWIECZNYCH 

W BASENIE MORZA BAŁTYCKIEGO 

Na charakter rozplanowania miast miały wpływ różne czynniki, takie jak 

nadanie praw miejskich, warunki ekonomiczne, zwiększający się stan zaludnienia. 

W konsekwencji zmuszały one do zastosowania celowego systemu pomiarowego 

w rozplanowaniu zabudowy mieszkalnej i gospodarczej na parcelach, 

a także do podporządkowania tych ostatnich strukturze miejskiej 1 . Niewątpliwie 

duże znaczenie miało pozyskiwanie w połowie XIII w. praw miejskich, a wraz 

z tym postępujący rozwój rzemiosła i handlu. Szczególnie dogodne warunki dla 

przepływu i przenikania nośników kulturowych stwarzało powiązanie handlem 

dalekosiężnym nadbałtyckich ośrodków miejskich, w większości należących do 

Hanzy. Pewne cechy wspólne zauważa się także w architekturze i strukturze urbanizacyjnej 

miast nadmorskich. Wynikały one ze zbliżonych warunków rozwojowych 

opartych na podobnym cyklu przemian społeczno-ekonomicznych. 

Zagadnienia dotyczące parcel, już od dawna stały się przedmiotem wyczerpujących 

badań interdyscyplinarnych architektów, urbanistów, historyków i archeologów. 

Powstało wiele publikacji, takich autorów jak: Adam J. Miłobędzki 2 , Stanisław Bobiński 

3 , Tadeusz Zagrodzki 4 , Jerzy Pudełko 5 , Anna Dunin-Wąsowicz 6 , Tadeusz Nawrolski 7 , 

1 

Dziękuję T. Poklewskiemu za inspirację opracowania omawianego w artykule problemu. 

2 

A. J. Miłobędzki, Ze studiów nad urbanizacją Zamościa, „Biuletyn Historii Sztuki" 1953, 

nr 3-4, s. 68-87. 

3 

S. Bobiński, Urbanistyka polskich miast przedlokacyjnych, Warszawa 1975, s. 10. 

4 

T. Zagrodzki, Regularny plan miasta średniowiecznego a limitacja miernicza, „Studia 

wczesnośredniowieczne", t. V, 1962, z. 4, s. 101. 

5 

J. Pudełko, Próba pomiarowej metody badania planów niektórych miast średniowiecznych 

w oparciu o zagadnienia działki, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", t. IX, 1964, z. 1, 

s. 3-27. 

6 

A. Dunin-Wąsowicz, Uwarunkowania pomiarowe kształtu i wielkości średniowiecznych 

placów miejskich, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", R. XL, 1992, nr 3, s. 341. 

7 

T. Nawrolski, Gebäude und Topographische Strukturen des 13 und 14 Jahrhunderts in 

Elbing, „Lübecker Schriften zur Archäologie und Kulturgeschichte", t. 20, 1990.

6 Romana Gupieniec 

Roman Czaja 8 . Wśród publikacji obcojęzycznych związanych z omawianym rejonem, 

należałoby wymienić m.in. prace takich autorów, jak Andris Caune 9 , Wolfgang 

Erdmann 10 , czy Günter R Fehring 11 . Dla rozważań nad interesującym nas tematem 

niemałe znaczenie miały konferencje naukowe, wśród których na szczególną uwagę 

zasługuje zorganizowana w 1974 r. w Visby na Gotlandii. Konferencja ta była 

głównie poświęcona zagadnieniom budowli i zagród przed 1500 r., poza tym poruszano 

na niej także kwestie parcel w Danii, w północnych Niemczech i w Estonii. 

Ciekawe wyniki dostarczyła konferencja, która odbyła się w 1992 r. w Yorku (Anglia). 

Dotyczyła ona problematyki urbanizacji miast średniowiecznej Europy. Wśród 

rodzimych spotkań naukowych należałoby przypomnieć konferencję wrocławską 

z 1994 r. na temat średniowiecznych działek miejskich. 

Prezentowany materiał nie jest opracowaniem syntetyzującym, ze względu 

na zbyt szczupły zasób informacji, jakich dostarczają badania wykopaliskowe 

na temat zabudowy parcel. Przede wszystkim sama substancja budowlana tylko 

w nielicznych przypadkach zachowała się do naszych czasów w stanie pozwalającym 

na pewne rekonstrukcje. Praca stanowi zatem próbę przedstawienia dotychczasowych 

rezultatów badań nad zabudową działek budowlanych w miastach 

rejonu Morza Bałtyckiego we wczesnym i początkach późnego średniowiecza. 

I 

Zagadnienie działek w przedlokacyjnych miastach nie zostało dotąd w sposób 

całkowity i jednoznaczny opracowane. Przeszkodą są nie zawsze sprzyjające 

warunki do badań archeologicznych, takie jak zły stan zachowania obiektów, 

czy nieznaczna powierzchnia wykopów nie pozwalająca częstokroć na poczynienie 

obserwacji niezbędnych do ustalenia ewentualnego przebiegu działki. Słowa 

„działka" wywodzi się od staropolskiego „dial", „dii" 12 , także „dzal" 13 i jest 

cytowane w źródłach z końca XIV w., w znaczeniu przypadającego komuś udziału, 

szczególnie zaś pola uprawnego („Ta dzelnycza dzedziny w Lednicy bila 

naszego oczcza, yest prawa nasza i list dzalu oprawny bil na no 1402") 14 . Nato- 

8 

R. Czaja, Socjotopografla miasta Elbląga w średniowieczu, Toruń 1992. 

9 

A. Caune, Gebäude und Topographische Strukturen in Riga vom 12 bis 14 Jahrhundert 

Aufgrund der archäologischen Ausgrabungen, „Lübecker Schriften zur Archäologie und 

Kulturgeschichte", t. 20, 1990. 

10 

W. Erdmann, Bau-und Besiedlungsgeschichte der Grundstücke Hundestrasse 9-17 in 

Lübeck. Ein Zwischenbericht, „Lübecker Schriften zur Archäologie und Kulturgeschichte", 

t. 8, 1984. 

11 

G. P. Fehring, Entwicklung und Baugeschichte des Slawischen und Frühdeutschen Lübeck, 

„Archäologia Elbingensis" 1992, vol. 1. 

12 

F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1, Kraków 1952-1956, s. 189. 

13 

Słownik staropolski, t. 2, Wrocław 1956-1959, s. 256. 

14 Słownik staropolski (...), s. 2360.

Z dziejów miast średniowiecznych 7 

miast termin „parcela" odnośnie do działki gruntu, czy prawa użytkowania, 

wywodzi się z łacińskiego „particula" i jest znany ze źródeł pisanych z lat 1371 

czy 1374 15 . 

We wczesnym średniowieczu nie mamy jeszcze do czynienia z całkowicie 

zamierzonym i w pełni planowym podziałem terenu pod zabudowę. Niemniej 

jednak badania najstarszych poziomów osadniczych, np. w Gdańsku, wykazały, 

że domy stawiano w pewnym porządku, z uwzględnieniem przejść pomiędzy 

nimi, ale jeszcze bez ulic (X-XI w.) 16 . Wielkość domów starszych była też znaczniejsza 

niżli budynków wzniesionych w XII-XIII w. W pierwszych etapach urbanizacyjnych 

dysponowano większą przestrzenią, liczba ludności nie była jeszcze 

tak znaczna, aby mieszkańcy byli zmuszeni do większego zagęszczenia powierzchni 

budowlanej. Nałożenie na siebie planów domów z końca X, XI i początku 

XII w. z Gdańska (poziom osadniczy 10-16/17) 17 , wyraźnie wskazują, że 

„dziedziczenie" działek jest w tym czasie dość problematyczne, tzn. że poszczególne 

parcele jeszcze w tym czasie nie pokrywają się w układzie pionowym. 

Chociaż niezarysowuje się całkowita dowolność w stawianiu domów. Natomiast, 

niekiedy mniejsze lub większe pokrywanie się planów starszych i młodszych 

domów mogło być nie w pełni spowodowane celowym respektowaniem trwałości 

działek. Mogło ono wynikać z innych czynników, jak np. poszanowania części 

sąsiedzkiej, oraz co jest bardzo istotne, wykorzystywaniem podwalin starszych 

domów dla utwardzenia gruntu pod budowę nowych obiektów. W Gdańsku, 

od poziomu 9, tj. od początku XII w., wytyczono dwie ulice, biegnące 

promieniście 18 . Ile w rzeczywistości ich było i jak wyglądały dalsze partie miasta, 

nie można z całą pewnością ustalić, gdyż nasze wiadomości ograniczają się 

w zasadzie do analizy terenu o powierzchni 325 m 2 . Od początku XII w. można 

już mówić o dziedziczeniu działek. Zarysy poszczególnych domów, już mniejszych 

niż w poprzedzającym okresie, pokrywają się w pionie w znacznym stopniu. 

Przesunięcia w obrębie działki najczęściej były podyktowane wielkością 

domu. Nie uwidacznia się jeszcze usytuowanie domu frontem do ulicy, ani przyleganie 

do niej. W tej dzielnicy miasta nie wydzielano podwórek, ani nie ogradzano 

płotami. Nie mamy jasnego obrazu innych części miasta, ze względu na 

fragmentaryczność przeprowadzanych badań. W przybliżeniu można ustalić, że 

przy średniej wielkości domów o wymiarach 4>


podobnie jak w starszym okresie, jeszcze nie całkiem celowo są wytyczane działki. 

Sądzę, że ograniczanie powierzchni obwarowanego terenu, wzrost liczebności 

ludności, mają istotne znaczenie i wymuszają zabudowywanie wydzielonej 

już wcześniej powierzchni. 

Działki z XII-XIII w. są już mniejsze i bardziej stabilne w porównaniu do 

tych z X-XI w. i nie pozwalają na większe przesuwanie zabudowy. Mówimy 

więc o dziedziczeniu działek, bardziej w aspekcie tradycyjnym niż prawnym. 

Jak wykazały badania w innych ośrodkach miejskich, sytuacja była bardzo 

zbliżona. Wprawdzie ograniczenia wielkości wykopów nie pozwalały na części 

z nich przeprowadzić dokładnych obserwacji i tylko sporadycznie zaobserwowano 

pełne zarysy domów wraz z otoczeniem. Badania w Szczecinie na Wzgórzu 

Zamkowym i Rynku Warzywnym 19 wydają się potwierdzać zbliżoną do Gdańska 

sytuację stratygraficzną. W połowie X w. do końca XI w., brak wyraźnych 

śladów ciągłości działek, wyjątkiem byłaby kuźnia. Mielibyśmy więc zaznaczone 

bardziej dziedziczenie samej pracowni niż działki, chociaż rozdział obydwu 

spraw byłby utrudniony. Na przełomie XI/XII w. zaczął się w Szczecinie okres 

stabilizacji, charakteryzujący się gęstą zabudową, z układem ulic i respektowaniem 

ciągłości działki. W ciągu XII w. następuje wyraźna stabilizacja budownictwa, 

pojawia się regularna siatka ulic i placów, utrzymywana także podczas 

kolejnych przebudowali w zasadzie w tym samym miejscu. Podobną sytuację 

odnotowano dla porównania na Ostrowiu Tumskim we Wrocławiu, gdzie odkryto 

zabudowę datowaną na I połowę XI w. 20 . Szerokość działki wynosiła 9-10 m, 

długość około 14 m, powierzchnia 126 m 2 . Działki były oddzielone miedzuchem, 

otoczonym i wydzielonym za pomocą słupów i płotu. Niekiedy miedzuch był 

ograniczony obustronnym płotem lub słupami. Działki dłuższą osią były skierowane 

na linii wschód-zachód. Zabudowanie stanowiły domy w liczbie od 3 do 5 

ustawionych obok siebie. Przed frontem domu mieszkalnego znajdował się plac, 

pozostałe plecionkowe budynki miały charakter gospodarczy. 

Gorzej przedstawiają się możliwości zrekonstruowania wewnętrznego rozplanowania 

na innych grodach. W Opolu zabudowa nie była zbyt regularna, domy 

ustawiano w nie wyrównanych rzędach. Ulice były miejscami wyraźnie wykrzywione, 

w niektórych przypadkach budynki wznoszono stale na tym samym miejscu, 

przy innych występowały pewne przesunięcia w stosunku do poprzednio 

rozplanowanych 21 . Podobnie jak w Gdańsku w XII-XIII w., niewielki areał, na 

którym był posadowiony dom, podlegałby dziedziczeniu. Zasadnicze wymiary 

19 

Szczecin we wczesnym średniowieczu. Wzgórze Zamkowe, red. E. Cnotliwy, L. Leciejewicz, 

W. Łosiński, Wrocław 1983, s. 245-247, 287. 

20 

C. Busko, B. Czerska, J. Kaźmierczyk, Wrocławskie zagrody z XI-XIII w. odkryte na Ostrowie 

Tumskim w 1983 /% „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne", t. XXVI, 1985, s. 62-70. 

21 

W. Hołubowicz, Opole w wiekach X~XII, Wrocław 1956, s. 81-82; J. Bukowska-Gedigowa, 

B. Gediga, Wczesnośredniowieczny greki na Ostrówku w Opolu, Wrocław 1986, s. 306.


owego areału odpowiadały powierzchni domu, gdyż nie istniały żadne podwórka, 

a wolne miejsca przy domu były wręcz znikome. 

Najbardziej uporządkowane założenie zostało stwierdzone w Kamieniu Pomorskim, 

gdzie w XII-XIII w. równolegle biegnące uliczki zostały podporządkowane 

osi wzdłużnej podgrodzia 22 . 

Skąpy materiał źródłowy nie pozwala na wyciągnięcie szerszych wniosków 

na temat wielkości i ciągłości tych samych działek w czasie. Można jednak stwierdzić, 

na podstawie zbadanych niektórych stanowisk wielowarstwowych, gdzie 

w dobrym stanie zachowały się fragmenty budynków, że podział na działki był 

we wczesnym średniowieczu wszędzie zbliżony na omawianym terenie. Analogiczne 

zjawisko można zaobserwować np. w Nowogrodzie czy Rydze, gdzie 

podobnie jak w Gdańsku czy Opolu respektowano we wczesnym średniowieczu 

mniej więcej ten sam obszar przeznaczony na zabudowę poszczególnych domów. 

Nie wiemy, czy wielkość działek była w tej sytuacji istotna, choć z pewnością 

była limitowana wielkość stawianych na niej obiektów. Ponieważ nie istniało 

podwórze, a obiekty gospodarcze tylko sporadycznie, wolna przestrzeń otaczająca 

domy była niewielka, na tyle jednak duża, aby było można swobodnie między 

nimi przejść, niekiedy przejechać, czy wykonywać prace rzemieślnicze na 

otwartym terenie. 

Rozplanowanie Starej Ladogi w VIII-IX w. miało charakter zagrodowy. 

Układ ich był regularny i ściśle powiązany z siecią ulic. W latach trzydziestych 

X w. następuje wytyczenie działek budowlanych w postaci zagród otoczonych 

płotami 23 . Ich stabilność utrzymała się do schyłku X w. Na działce stały budowle 

różnego typu. Zanotowano częste zmiany w rozmieszczeniu budynków w obrębie 

zagród, a niekiedy pod zabudowę zajmowano całe podwórze. Ponieważ 

zachowywano orientowanie chat zgodnie ze stronami świata, powstawał rzędowy 

sposób zabudowy związany z systemem ulic. 

W Rydze 24 , w XII w. do początku XIII w. domy zrębowe były przeważnie 

jednoizbowe, o wymiarach 5^5 m, rzadziej dwu- lub trzyizbowe. Budowano je 

stale na tych samych miejscach, można więc przypuszczać, że każda parcela 

w tym czasie miała ściśle określone granice. 

Nieco inaczej przedstawia się obraz działek i ich zabudowy na terenie Szwecji 

25 . Wiadomości na ten temat są wprawdzie wyrywkowe, ze względu na brak 

22 W. Filipowiak, Kamień wczesnodziejowy, Szczecin 1959, s. 10; S. Bobiński, op.cit., s. 168; 

W. Stępiński, Kamień Pomorski w XII i XIII w., Warszawa-Poznań 1973, s. 20-24. 

23 V. P. Petrenko, Raskop na Varjazskoj ulice, Pastrojki i planirowska. „Srednevekovaja Ladoga, 

Novye archeologićeckie otkrytija i issledovanijd\ pod red. V. V. Sedova, Leningrad 

1985, s. 81-116. 

24 A. Caune, op. cit., s. 174. 

25 B. Petterson, Houses and townyards in late Viking age and early medieval Sigtuna, „Urba- 

nism Medieval Europe" 1992, vol. 1, s. 155-160.


dokładnych obserwacji stratygraficznych. Natomiast wiadomo, że w Sigtunie 

zabudowa ulegała zmianom w obrębie trzech faz budowlanych. Faza I - datowana 

na około 970 r. - odkryto na 4 działkach domy usytuowane ścianami szczytowymi 

do ulicy. Jednak nie były lokowane bezpośrednio przy ulicy. Domy egzystowały 

około 20 lat, a ściany ich były wykonane z plecionki oblepionej gliną. 

Palenisko znajdowało się mniej więcej pośrodku domu. Działki w tej fazie 

miały długość około 20 m, a szerokość około 8 m i przypuszczalnie ciągnęły się 

po obu stronach ulicy Storagaten, stanowiąc równe pary parcel w układzie ulico 

wkowym 26 . 

W fazie II (XI-XII w.) domy orientowane były jak poprzednio, zwiększa 

się jednak ich liczba i zagęszczenie na jednej działce. Nastąpiło przez to jej 

wydłużenie do 30 m. Funkcje obiektów były zróżnicowane. Położone tuż przy 

ulicy miały różne przeznaczenie, jak kuźnie, warsztaty tkackie itp. Natomiast 

domy mieszkalne usytuowane głębiej na działkach, prawie w ich centrum, były 

zaopatrzone w paleniska w narożnikach. Za obiektami mieszkalnymi ciągnęły 

się dłuższe domy halowe z paleniskami położonymi centralnie, o przeznaczeniu 

prawdopodobnie socjalnym. Jak sugeruje B. Petterson 27 , domy halowe mogły być 

użytkowane jako miejsca spotkań. W fazie III - do początku XIII w., działki 

wydłużają się do 40 m, przy zachowanej dawnej szerokości. Ślady budynków 

źle zachowanych są trudne do interpretacji. Utrzymała się jednak struktura zabudowy, 

przy ulicach znajdowały się warsztaty rzemieślnicze, jeden obok drugiego, 

zaś domy mieszkalne stale były usytuowane z tyłu działek 28 . 

II 

Wiadomości, choć z konieczności wyrywkowe i lakoniczne, na temat wczesnośredniowiecznych 

działek w miastach nadbałtyckich, ich rozmiarów, i dziedziczenia 

tylko częściowo dają podstawy do ustalenia pewnych prawidłowości. 

Formy przedlokacyjnych założeń miejskich są zbliżone do siebie, szczególnie 

dotyczy to rozplanowania wewnętrznego. Zawsze na początku egzystowania 

miasta (X-XI w.) mamy do czynienia z dość swobodnym dysponowaniem działkami, 

a co za tym idzie za stawianiem większych domów. Nie różnią się one 

rażąco wielkościami od tych, które pojawiły się w następnych wiekach (XII-XIII). 

Rozpatrując sprawę działek, ich wielkości i zabudowy w X-XI w., należałoby 

postawić pytania: primo - czy istniała już wtedy jakaś prawna ich regulacja, niekoniecznie 

pisana, ale honorowana przez tradycję; secundo - czy wielkość do- 

26 Ibidem, s. 157-158. 

21 Ibidem, s. 157-158. 

28 Ibidem, s. 158.


mów była zależna od przydzielonego miejsca, już na tym etapie, o określonej 

powierzchni czy, jak się powszechnie przyjmuje, w znacznej mierze uzależniona 

od długości bierwion lub dranic drewna użytego do stawiania ściany. 

Sądzę, że na obecnym etapie badań na te pytania trudno będzie odpowiedzieć 

jednoznacznie. Na pewno w momencie powstania osady, m.in. w Gdańsku, 

musiano zastosować jakiś schemat rozplanowania, który później stał się 

podstawą do regularnego wytyczenia działek. Wprawdzie nie ma jeszcze ulic, 

niemniej jednak domów nie stawiano zupełnie chaotycznie i w kompletnej dowolności. 

Budowniczym przyświecała jakaś myśl urbanizacyjna, czyli placyki 

pod budowę musiały być z góry zaplanowane. Nie widać też tendencji wznoszenia 

dużych domostw, gdyż największy dom z XII-XIII w. ma tylko podwójne 

wymiary obiektu „standardowego". Niewątpliwie wytyczenie ulic, co nastąpiło 

w połowie XIII w. (Gdańsk) sugeruje, że rozplanowanie podgrodzia zdecydowanie 

podlegało już regulacji urbanistycznej. Nie musiała być ona jednakowa 

dla wszystkich ośrodków. W Gdańsku mamy do czynienia z układem gwiaździstym, 

a np. w Kamieniu Pomorskim z „szachownicowym". Nie jest jasne co 

wpływało na układ działek - wola założyciela, czy decyzja mieszkańców. Na 

przykład w przypadku Gdańska wiemy, że umacniająca się władza książąt pomorskich 

uzależniła od siebie wolną dotychczas ludność podgrodzia, czyniąc ją 

podległą i zobowiązując do świadczeń na rzecz dworu. Można także sądzić, że 

obowiązek świadczeń rozciągał się również na opłaty z działek. Powiększająca 

się liczba ludności miasta wymagała kontroli w przekazywaniu ziemi pod budowę, 

która być może była własnością księcia i nie jest jasne, czy użytkownik otrzymywał 

ją na własność, czy też tylko dzierżawił. 

Natomiast w późnym średniowieczu za parcele był pobierany stały czynsz 

na rzecz pana miasta i gminy miejskiej. Wysokość czynszu określano w przywileju 

lokacyjnym. Działka była przekazywana w dziedziczne posiadanie, a ponieważ 

miasta miały ograniczoną przestrzeń, parcele dzielono często na połówki 

i ćwiartki 29 . W sagach skandynawskich Snorre Sturlasson, wspomniane jest, że 

w końcu X w. feudał wytyczał działki w postaci wydłużonych pasm na terenie 

Nidaros - Trondheim 30 . Był to jeden z nielicznych przekazów pisanych dotyczących 

działek wczesnośredniowiecznych w miastach. 

Można najogólniej stwierdzić, że we wczesnym średniowieczu wielkość 

działek nie była całkowicie jednakowa i ściśle limitowana, gdyż nie stwierdzono 

obecności płotów granicznych. Ponieważ działka przeznaczona pod budowę 

miała niewiele większe wymiary niż dom, nie ma więc mowy o istnieniu po- 

29 

J. Bardach, Historia państwa i prawa Polski do połowy XV wieku, Warszawa 1957, s. 212, 

217. 

30 

S. Sturlasson, Olav Trygvesson saga. Kongesagaer, „Hanga folk łom ter til a bygge seg hus 

pa, og sa lot han bygge kongsgard oppe ved Skipekrok (ved Nidelv)'\ Stavanger 1970, 

s. 178-179.


dworek, czy stawianiu obiektów gospodarczych. Te ostatnie, odnotowano nielicznie 

w czasie badań wykopaliskowych. Godny uwagi jest fakt występowania 

prawie we wszystkich ośrodkach miejskich (chociaż nie tylko), zbliżonych do 

siebie rozmiarów domu. Najczęściej wynoszą one ponad 4 m na ponad 3 m - 

w przypadku domów jednoizbowych. Do tej pory uważano, że są to optymalne 

wymiary dla użytego przy konstrukcji zrębowej pnia. Nie można odmówić słuszności 

tym sugestiom, ale też nie można wykluczyć, że posługiwano się ustaloną 

miarą dla budownictwa, mógł to być sznur, pręt czy np. łokieć. Dokładne 

wymiary ówczesnego wzorca mierniczego trudno ustalić na podstawie obecnych 

parametrów odkrywanych podczas wykopalisk domów, gdyż wspomniane wymiary 

nie zawsze będą w pełni miarodajne. Równie dobrze można przyjąć, że 

taka wielkość domów po prostu odpowiadała potrzebom życiowym przeciętnej 

rodziny we wczesnych formach miejskich. 

Według W. Krassowskiego 31 strefy budowlane miast rozmierzano za pomocą 

sznurów mierniczych o długości 10, rzadziej 6 prętów. Jednostką mierniczą 

był pręt, którego długość wynosiła w połowie XIII w. około 4,32 m. Można przypuszczać, 

że przed XIII w. istniał już też „wzorzec miary", służący niekoniecznie 

do wytyczania działek, ale do rozmierzania domów. E. Stamm przyjmuje, że 

w XII i XIII w. powszechnie używany pręt równy był 4,70 m, a dopiero w XIV w. 

nastąpiło jego zmniejszenie do 4,32 metrów 32 . Długość pręta wahająca się 4,32- 

-4,70 m nasuwa skojarzenia przynajmniej z częścią wymiarów domów wczesnośredniowiecznych, 

i możliwe, że były one tak rozmierzane. 

Inaczej przedstawia się kwestia działek na terenie północnej Rusi, w takich 

ośrodkach miejskich jak Nowogród czy Stara Ładoga, gdzie przy rozplanowaniu 

niektórych dzielnic zastosowano system zagrodowy, podporządkowany ulicom, 

w innych częściach miasta domy ustawiano rzędowo. W obu przypadkach 

budynki bez względu na przeznaczenie są lokowane swobodnie w obrębie działki. 

Ostatnie badania na terenie Starej Ładogi dostarczyły nowych materiałów 

dotyczących działek. Odkryto trzy równoległe rowy, w odległości 6-8 m od siebie. 

Szerokość rowów wynosiła około 1,5 m, głębokość około 0,5 m. Na przestrzeni 

oddzielonej rowami stał dom o wymiarach 5,5>


III 

We wczesnośredniowiecznych ośrodkach miejskich jednostką budowlaną był 

-jak wspomniałam wyżej - dom na małej działce. Następnym etapem było powiększanie 

działki przybierającej kształt mniej lub więcej wydłużonego pola 

z zabudową, powstawały zaczątki bloków czy kwartałów budowlanych w miastach 

lokacyjnych. Domy stały szczytem lub frontem równolegle do ulic i otaczała 

je niewielka przestrzeń gospodarcza. Różnie jednak układało się rozmieszczenie 

obiektów na poszczególnych działkach. Prześledzenie tego zagadnienia, 

na podstawie wyników badań wykopaliskowych, przynajmniej częściowo przybliży 

nam ten problem i uzupełni lukę w informacji na temat zabudowy miejskiej 

końca XIII i początku XIV w. 

W odniesieniu do przeważającej części podgrodzia gdańskiego nie mamy 

na razie podstaw do stwierdzenia ciągłości działek przed XIII w. Nie możemy 

też całkowicie pewnie stwierdzić, jak wyglądały działki po tym czasie. Przyjmując, 

że wielkość domów mogła wynosić około 120-180 m 2 , działki mogły mierzyć 

około 240-400 m 2 35 . Od połowy XIII w. aż do początków XV w. w Gdańsku 

lokacyjnym przeważały domy o konstrukcji szkieletowej, wypełnionej cegłą, 

zakładane na rzucie prostokąta, o przeciętnej szerokości 5-7 m, szczytem zwrócone 

ku ulicy. Wejście znajdowało się od frontu, prowadząc do sieni z kuchnią, 

a pomieszczenia mieszkalne ulokowane były od strony podwórza. Na górne piętro 

i strych, gdzie znajdował się spichlerz, dostawano się za pomocą drabiny. Układ 

ten uległ przemianom w okresie budownictwa murowanego, gdy pomieszczenia 

mieszkalne przeniesiono na górne piętra. Parter zaś został przeznaczony wyłącznie 

na cele handlowe lub pracownie. Ściany boczne domów wytyczały granice parceli, 

stanowiąc rodzaj muru ogniowego. Dachy były dwuspadowe, kryte słomą, 

a od połowy XV w. dachówką z trójkątnymi szczytami. Parcele były wąskie o szerokości 

5-7 m, o znacznej głębokości od 30-40 m, czasem do 100 m 36 . 

Od II połowy XIV w. następował proces łączenia mniejszych parcel, ale 

jednocześnie zauważono poprzeczny podział głębokich parcel na dwie części. 

W ten sposób na miejscu dawnych zabudowań gospodarczych powstawały nowe 

domy mieszkalne. Na tyłach domu pozostały podwórka wewnętrzne i drewniane 

budynki gospodarcze 37 . 

Jak sądzi M. Rębkowski 38 , w Kołobrzegu w II połowie XIII w. wszystkie 

35 

K. Jażdżewski, W sprawie Gdańska wczesnośredniowiecznego i metody planistycznej jego 

badania, „Kwartalnik Historyczny", R. LX, 1953, nr 3, s. 200. 

36 

Historia Gdańska, t. 1, Gdańsk 1978, s. 451. 

37 

Ibidem, s. 451-452. 

38 

M. Rębkowski, Stan i problematyka badań nad początkami miasta lokacyjnego w Kołobrzegu 

w świetle trzech pierwszych sezonów badawczych (1986-1988), „Kwartalnik Historii 

Kultury Materialnej", R. XXXVII, 1989, nr 3-4, s. 467-469.


budynki, zarówno z frontowych partii działek, jak i z zaplecza, były orientowane 

dłuższymi bokami do ulicy. Ten sposób ustawiania domów spotykamy dość 

rzadko, gdyż preferowano raczej układ szczytowy, korespondujący z formą działek, 

wąskich i głębokich. Natomiast ulokowanie domów bokami dłuższymi 

wzdłuż ulicy mogło mieć wpływ na poszerzenie parceli. Wynikało to z wymiarów 

domów i parcel. W Kołobrzegu stwierdzono, że w niektórych partiach miasta 

działki pierwotne przypuszczalnie pokrywały się z późniejszymi, co sugerowałoby, 

że były powtórnie rozmierzone. 

W Dąbrównie, woj. olsztyńskie, ustalono, że parcela na terenie miasta na 

początku XV w. miała długość 40 m, szerokość 7,5 m, przy wymiarach domu 

szachulcowego około 12,5x4 m. Udało się ustalić, że budynki stały szczytem do 

ulicy. Dotychczasowe badania nie przybliżyły rozeznania w rozplanowaniu zabudowy 

parceli. Przypuszczać tylko można, że miała charakter w tej sytuacji dość 

typowy 39 . 

W Elblągu 40 mamy do czynienia z dwiema jednostkami miary zastosowanymi 

przy wydzielaniu parcel, a to: z prętem starochełmińskim (4,7 m) i prętem 

nowochełmińskim (4,32 m), przy czym pierwszą jednostką rozmierzono około 

68% parcel, a drugą około 18%. Wymiary parcel nie są jednakowe, mamy więc 

do czynienia z działkami jednoprętowymi, półtora, dwu- oraz dwu i pół prętowymi 

41 . Podobnie różnorodna była liczba działek w poszczególnych pierzejach. 

Szerokość działek wynosiła około 9,5-11,5 m (tj. 2 do 2,5 pręta), głębokość około 

23,5 m (5 prętów). Ogółem powierzchnia parcel mieściła się w przedziale od 

93 m 2 do 277 m 2 . Parcele były początkowo oddzielane płotem, później murem 

pożarowym (jak się udało ustalić w jednym przypadku, o szerokości 1,3 m). Część 

domów była położona we frontowej partii działki (Stary Rynek nr 66), niektóre 

zaś wznoszono w środku lub na tyłach parceli. Mogły one osiągać długość ponad 

10 m. Domy w XIII w. prawdopodobnie szachulcowe, stały szczytem do 

ulicy, ale już w XIV w. zostały zastąpione budownictwem murowanym. W latach 

osiemdziesiątych XIII w. pojawiły się w Elblągu pierwsze murowane domy 

mieszczańskie - kamienno-ceglane budynki wieżowe tzw. kemenate, o wymiarach 

7x7,3 m (ul. Kowalska). Wznoszono je zwykle w środku działki i pełniły 

39 Badania wykopaliskowe T. Poklewskiego, kierownika Instytutu Archeologii i Etnologii PAN 

w Łodzi, który uprzejmie udostępnił mi nie publikowane materiały. 

40 G. i T. Nawrolscy, Wstępne wyniki badań archeologicznych Starego Miasta w Elblągu 

wiatach 1980-1982, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", R. XXXIII, 1985, nr 4, 

s. 383-409; G. i T. Nawrolscy, Badania Starego Miasta w Elblągu w latach 1983-1984, 

„Kwartalnik Historii i Kultury Materialnej", R. XXXIV, 1986, nr 4, s. 609-648; T. Nawrolski, 

Gebäude (...), s. 157-172; R. Czaja, T. Nawrolski, Pierwotny Elbląg, w: Historia 

Elbląga, t. 1 (do 1466 r.), Gdańsk 1993, s. 83; R. Czaja, Socjotopografia (...), s. 24-30. 

41 A. Kąsinowski, Ein Blick auf die Mittelalterliche Raumdisposition von Elbing und ihre Realisierung. 

Stadt - Baukomplex - Bauparzelle, „Archaeologia Elbingensis"1992, vol. 1, 

s. 67-71.


one funkcje mieszkalno-magazynowe 42 . Egzystowały one jeszcze w XIV w., 

0 czym mówią źródła pisane. Dalej, w głębi działki, wznoszono inne obiekty, 

tak że około XV w. wolna przestrzeń na jej tyłach została zabudowana oficynami 

i budynkami gospodarczymi. Przy oficynach szachulcowych lub murowanych 

określanych jako „Hinterhaus", znajdowała się latryna z kamienia lub drewna. 

Zabudowa parceli obejmowała 60% powierzchni niezależnie od ich szerokości. 

W południowej części miasta w XIII w. budynki na parcelach były odsądzone 

od ulicy i oddzielone od niej płotem. Później, w połowie XIV w., linia 

zabudowy zbliżyła się do ulicy. Znane są też na peryferiach miasta z I połowy 

XIII w. tzw. budy kramarskie o powierzchni 46 do 158 m 2 , ustawione na części 

parceli (połowie, jednej trzeciej lub jednej czwartej). Były to budynki szachulcowe, 

prawdopodobnie jednopiętrowe, które służyły jako miejsca zamieszkania 

1 kramy handlowe. Domy w Elblągu były - jak sądzi A. Kąsinowski - klasycznymi 

przykładami domów halowych z sienią (Dielenhaus). Znamy je z Lubeki 

i Visby z drugiej połowy XIII w., gdzie wznoszono je powszechnie 43 . 

Zabudowa działki w Trzebiatowie na Pomorzu Zachodnim przypominała 

strukturę rozplanowania w Rydze czy Elblągu. Od frontu stawiano duży drewniany 

dom o konstrukcji szkieletowej, a do niego przylegała wielka oficyna murowana. 

Na dalszej części podwórza mieściły się drewniane obiekty gospodarcze. 

W ten sposób budynek murowany zajmował mniej więcej środek działki 44 . 

Najdokładniejsze obserwacje parcel na terenie Lubeki przeprowadzono na 

Hundestrasse 9-17. Mieściło się tam pięć parcel, dochodzących do siebie i odkrytych 

podczas badań wykopaliskowych 45 . Znajdowały się one na wschodnim 

skłonie wzgórza miejskiego, w pobliżu kościoła św. Katarzyny. Teren ten był 

zasiedlony od połowy XIII w. I fazę zabudowy (I ćwierć XIII w.) reprezentowały 

jedynie resztki plecionki, być może z domu, który stał na dużej jeszcze parceli, 

obejmującej numery 9-13 wspomnianej ulicy. Możliwe, że areał tej parceli 

był jeszcze większy. W II/III fazie zabudowy (do końca XIII w.) wzniesiono 

w tym miejscu dom drewniany na przyciesiach, prawdopodobnie szachulcowy 

z wypełniskiem ceglanym. Stwierdzono, że późniejsze budownictwo ceglane nie 

zmieniło ani położenia, ani kierunku ustawienia obiektu. Parcele były wydłużonym 

prostokątem, mniej więcej o długości około 45 m i szerokości 50 m (druga 

połowa XIII w.) i 20 m (koniec XIII w.), z głęboko zabudowaną powierzchnią, 

a domy stały ścianami szczytowymi przy ulicy. Parcele odgradzano murami pożarowymi 

lub płotem. Do domu drewnianego, długoczasowego przylegał budynek 

ceglany, typu „kemenate", z paleniskiem. Spełniał więc on funkcję mieszkalną, 

42 R. Czaja, T. Nawrolski, op. cit., s. 75. 

43 A. Kąsinowski, op. cit., s. 68. 

44 Miasta doby feudalnej w Europie środkowo-wschodniej, red. A. Gieysztor i T. Rosłanow- 

ski, Warszawa 1976, s. 304. 

45 W. Erdmann, op. cit., s. 23.


natomiast dom frontowy mógł być magazynem lub warsztatem. Przy innej ulicy 

Lubeki ustalono mniej więcej podobny podział (Kapitelstrasse 5), z tym, że tutaj 

z tyłu parceli znajdował się jeszcze wolnostojący spichrz 46 . Podobnie zabudowane 

parcele spotykamy w Saksonii i Westfalii. Odpowiadałyby one - jak określa 

to W. Erdmann - dolnosaksońskim normom 47 . 

Od około 1300 r. pod wpływem zmieniającej się gospodarki i handlu, także 

dalekosiężnego, zmienia się struktura architektoniczna Lubeki 48 . Wznoszono 

wtedy domy halowe (Hallenhauser-Dielenhauser) charakteryzujące się dużą sienią 

i umieszczonym pod jednym dachem spichrzem. Mieszkania znajdowały się 

w budynkach na tyłach - tworzących skrzydło boczne. W domu frontowym była 

wydzielona część ogrzewana „Dornse", niekiedy służąca jako kantor. Domy halowe 

stały ścianami szczytowymi do ulicy, a jeden z nich należący pod względem 

wielkości do małych, miał wymiary 7,5>


z rzędem parterowych domów szczytowych i idącymi w głąb działki dobudówkami 

gospodarczymi. Następnie do budynku frontowego dobudowywano górę, 

a od tyłu kuchnię z piwnicą. Przeróbkom ulegały też pomieszczenia wewnętrzne. 

Wydzielano izby o wielofunkcyjnym przeznaczeniu, pomieszczenia o odmiennej 

funkcji, tj. część mieszkalną, magazynową i gospodarczą (razem stanowiły 

jedność). Nie można jednak tego schematu traktować jako skostniałego i całkowicie 

powielanego. Liczba pomieszczeń i ich przeznaczenie zależało od zapotrzebowania, 

zawodu i wymogów posiadaczy nieruchomości 51 . 

W Rydze w XIII w., w związku z przyrostem ludności napływowej, zmieniał 

się charakter zabudowy. Tradycja budownictwa miejscowego zachowała się 

tylko na miejscu ówczesnej osady, szczególnie że nowe regulacje prawne z 1293 r. 

zabraniały stawiania domów drewnianych 52 . Dlatego domy zrębowe są spotykane 

na obrzeżach miasta i przedmieściach. W obrębie średniowiecznego miasta 

dawny układ parcel nie został zachowany. Stare budownictwo tylko w części 

odpowiadało przebiegowi nowych, głównych ulic. Drugi etap zabudowy Rygi 

w XIII w., związany z napływem osadników niemieckich, charakteryzował się 

dominacją szachulcowej konstrukcji 53 . Były to duże domy halowe, z paleniskiem 

pośrodku, ale nieogrzewanymi pomieszczeniami mieszkalnymi. Obiektom tym 

towarzyszyły parterowe dobudówki. Pojawiły się też piwnice. W sposobie planowania 

i konstrukcji domy w Rydze mają analogie północnoniemieckie (dolnosaksońskie). 

Domy szachulcowe stały na każdej parceli szczytem do ulicy. Od 

strony ulicy była duża sień, a część mieszkalna znajdowała się w tylnej części 

domu, od strony podwórza. Okazało się, że granice parcel z XV w., w większości 

pokrywają się z wcześniejszymi z XIII w. Budynki szachulcowe stawiano na 

parcelach różnej wielkości, z tym że na mniejszych obejmowały one całą powierzchnię 

o wymiarach około 8x11 m. Natomiast na dużych, budynek stał wolno 

na podwórzu. W starszym okresie pomiędzy domami istniało przejście o szerokości 

1-2 m, tak że budynki nie stykały się ze sobą. Na dużych parcelach, obok 

budynków mieszkalnych, znajdowało się po jednym lub kilka obiektów gospodarczych. 

Interesujące, że w przypadku krzyżowania się drogi, same naroża ulic 

nie były zabudowane, a ściany boczne domów zostały przesunięte o parę metrów. 

Ten sposób zabudowy został uregulowany w 1293 r. odpowiednim zarządzeniem 

54 . W drugiej połowie XIII w. i w początkach XIV w. pojawiają się w Rydze 

pierwsze domy murowane, jednopomieszczeniowe, ale także dwupoziomowe. 

Dół budynku służył jako magazyn, a góra była mieszkalna. Na podwórzach 

51 H. G. Griep, Die Entwicklet des Bürgerhauses in Norddeutschland, w: Häuser und Höfe 

im Ostseegebiet und im Norden vor 1500, „Acta Visbyensia" 1976, s 136. 

52 A. Caune, Gebäude (...), s. 174. 

53 Ibidem. 

54 Ibidem.


stały niekiedy budynki drewniane lub szachulcowe spełniające funkcje magazynowe. 

Na małych parcelach nie wznoszono domów murowanych. 

Początkowo domy murowane były wolnostojące i w położeniu ich na parcelach 

nie zaobserwowano żadnych reguł. Zwykle oddalone były od ulicy, pośrodku 

podwórza, nie przylegały do sąsiednich budynków. Tak więc z domu szachulcowego 

z sienią i paleniskiem, z dwupiętrową tylną zabudową kamienną, 

rozwinął się, zdaniem A. Caunego dom gotycki 55 . Domy gotyckie stały szczytami 

do ulicy, a do ich ścian bocznych przylegała sąsiadująca zabudowa zajmująca 

całą szerokość parceli. Podwórza na zapleczu były raczej małe. Należy nadmienić, 

że parcele nie były jednakowe, miały różne wielkości, uzależnione od położenia 

w obrębie miasta i sytuacji właściciela. Granice działek utworzonych po 

XIII w. wykazują stabilizację aż do XIX w. 56 

Godnym uwagi jest fakt, że w miastach północnoeuropejskich paleniska służące 

do gotowania nie mieściły się w budynkach mieszkalnych, lecz były lokowane 

w osobnych kuchniach. W związku z tym obowiązywał odpowiedni zakaz, 

przypuszczalnie miano tu na względzie zabezpieczenia przeciwpożarowe. 

Podobną sytuację zauważa się w domach chłopskich, gdzie od XIII w. zwiększa 

się liczba pomieszczeń, następuje podział wewnętrzny na sień i komorę, zaś 

kuchnię lokowano na podwórzu 57 . 

Wiadomości na temat parcel na Litwie czerpaliśmy z badań Kowna, powstałego 

w źródłach dwóch rzek - Wilii i Niemna 58 . W II połowie XIII w. istniało 

tutaj podgrodzie, a uporządkowanie parcel zaczęło się od nadania praw niemieckich 

przez Witolda w 1405 r. Wiadomości na temat parcel odnoszą się do XV w., 

stąd nieporównywalność ich pod względem chronologicznym z omawianymi 

miastami, gdyż rozwój Kowna nastąpił z opóźnieniem w stosunku np. do Gdańska 

czy Lubeki. Najwięcej danych mamy o działkach mieszczańskich, stanowiących 

rodzaj małych fortec. Zabudowa przy rynku była podporządkowana rozwijającemu 

się handlowi, natomiast peryferie miasta różniły się strukturą parcel 

i miały bardziej wiejski charakter, z drewnianymi domami i większą liczbą obiektów 

gospodarczych. Parcele otaczano wysokim drewnianym płotem lub murem 

kamiennym. Działka przy rynku była długa na 103 łokcie, szeroka na 38,25 (łokieć 

litewski - około 60 cm) - czyli miała mniej więcej 60 m długości i 23 m 

szerokości. Zabudowę parceli stanowił piętrowy dom murowany (o wymiarach 

55 

Ibidem, s. 175. 

56 

A. Caune, Gebäude (...), s. 174-176; tenże, Die Hauptergebnisse der archäologische Forschungen 

in Riga in den letzten 50 Jahren (1938-1989% „Fennoscaudia archaeologica", 

VII (1990), s. 87; tenże, Die als Keller Eingetieften Holzständerbauten des 13 Jhr. in Riga, 

„Zübecker Schriften zur Archäologie und Kulturgeschichte", t. 23, Bonn 1993, s. 204; tenże, 

Żiliszcza Riga XII-XIV vv., Riga 1984, s. 112. 

57 

Miasta doby feudalnej (...), s. 291-292. 

58 

J. Oksas, XVI-XVI1 ä. miestiecuę pastatu śalia Kauno Turgavietes suplanavimas ir interjerai, 

w: Architekturos Paminklai X, Vilnius 1987, s. 3.


32,75 x 16,25 łokci). Na jej końcu stał parterowy budynek murowany o długości 

28 łokci i 12,5 łokci szerokości, z dwoma wrotami wiodącymi na podwórze i ulicę. 

Obok domku mieściły się składy drewniane i szopy. Zachodnia część podwórza 

nie była zabudowana. Całość otaczał mur 59 , datowany na XVI w. 

Analogicznie do Kowna, rozwój zabudowy parcel w Tallinie możemy prześledzić 

dopiero w XIV i XV w. tylko w przypadku pojedynczych obiektów. 

Z XIV w. pochodziły drewniane domy frontowe, usytuowane przy ulicy, za nimi 

wznosiły się domy murowane na planie kwadratu. W następnym etapie (XV w.) 

dom drewniany zastąpiono murowanym, a całość, chociaż nie zawsze, pokrywał 

wspólny dach. Dom tylny był w zasadzie dwupomieszczeniowy, jednak spotykało 

się też jednoprzestrzenne. Ten typ rozplanowania jest charakterystyczny dla 

wielu parcel Tallina. Ma on wiele wspólnego z typem „kemenate", chociaż ta 

nazwa nie jest znana w Tallinie, zastępuje je „dormitorium" odnotowane w źródłach 

pisanych w połowie XIV w. 60 Duże domy kupieckie i innych bogatych 

mieszczan były ulokowane z reguły na dużych parcelach ukształtowanych w formie 

wąskiego pasa ciągnącego się przez cały kwartał, od ulicy frontowej do tylnej, 

gdzie mieściła się brama. Głębokość parceli wynosiła do 100 m, szerokość 

7-11 m. Dom stał szczytem do ulicy, na zapleczu zaś znajdowało się wiele domów 

przeznaczonych dla czeladzi czy też do celów gospodarczych. Parcele były 

oddzielone od siebie wysokimi na 10 stóp murami o grubości 2 stóp. Obok „bogato" 

zabudowanych parcel spotykamy skromniejsze, z małymi domami, nie różniącymi 

się konstrukcyjnie od dużych. Wielkość działek też była zróżnicowana, 

posiadała albo wydłużony, pasmowy kształt lub bardziej zbliżony do kwadratu. 

Małe domy dwupomieszczeniowe, stojące równolegle przy małych uliczkach, 

były głównie zamieszkałe przez uboższą ludność. 

Ponadto istniały domy zwane boda (budy), o charakterze mieszkalno-warsztatowo-magazynowym, 

zasiedziałe przez rzemieślników. Ich parcele były skromnie 

zabudowane. Nieraz „budy" nie były własnością rzemieślników, a należały do 

bogatego mieszczanina, zamieszkującego w innej części miasta, któremu płacono 

czynsz o zróżnicowanej wysokości 61 . Rozwój domów w Tallinie charakteryzujący 

się dużą różnorodnością nawiązuje do dolnoniemieckich typów budowli. 

Nieco inaczej kształtował się rozwój domu mieszczańskiego na Rusi, powiązany 

strukturalnie z budownictwem chłopskim. Domy niebogatych mieszczan, 

w większości stanowiła jedna izba. Położone były one w głębi podwórza, a całość 

zabudowy ogrodzona palisadą. Dopiero znacznie później (XII-XIII w.), domy 

59 

J. Oksas, op. cit., s. 68. 

60 

A. Plassterer, Das Revaler Pergament Raitenbuch 1382-1518. Publikationen aus dem 

Revaler Stadtbücher I, nr 752 (J. 1349). 

61 

H. Üprus, Das Wohnhaus in Tallinn vor 1500, w: Häuser und Höfe im Ostseegebiet und im 

Norden vor 1500, „Acta Visbyensia" 1976, s. 150-162.


miejskie przysuwają się bezpośrednio do ulicy, przylegając do niej krótszą ścianą. 

W XIII-XV w. spotykamy już domy trzyizbowe lub mające więcej pomieszczeń, 

z sienią pośrodku, z której było wyjście do następnych pomieszczeń 

położonych od strony ulicy i do kuchni lub innych przybudówek gospodarczych 

ulokowanych od strony podwórza. Wejścia do sieni posiadały ganek (przy ścianie 

dłuższej). Takie rozplanowanie, z odizolowaną kuchnią i wyspecjalizowanymi 

pomieszczeniami, odpowiadało prawdopodobnie potrzebom rodziny mieszczańskiej. 

Przez jakiś czas nie widziano potrzeby dobudowywania pięter. Domy 

piętrowe powstają znacznie później, bo w XVIII w. i najczęściej były budowane 

przez bogaczy. Jednak zasada rozplanowania dolnej kondygnacji pozostała ta 

sama, górną zaś zajmowały dodatkowe pokoje mieszkalne. Wszystkie domy były 

drewniane, budowane na zrąb 62 . 

Zabudowa parcel i typy budownictwa w kręgu północnym (Gotlandia, Norwegia) 

wykazują duże podobieństwo. Na Gotlandii ten sam typ domu budowano 

zarówno na wsi, jak i w mieście. Różnica polegała tylko na innym sposobie 

życia mieszkańców i wewnętrznym rozplanowaniu domu. 

W Visby w pierwszej połowie XIII w. przy znaczniejszej ulicy mieścił się 

parterowy budynek będący składem towarów, a część mieszkalna była położona 

w tylnej części podwórza 63 . W połowie XIV w. domy mają już piętrową nadbudowę 

z częścią mieszkalną, a kuchnia i obiekty gospodarcze zajmowały dalsze 

partie podwórza. Zdarzało się jednak, że niektóre parcele zabudowano tylko składami, 

być może należały one do kupców, którzy chwilowo przebywali w Visby 

lub mieli swoje mieszkania w innej części miasta. 

Domy - składy występują w różnych odmianach, m.in. z galeryjkami, przypominające 

spichrze wiejskie. W późnym średniowieczu, poza centrum miasta, 

pojawiają się inne obiekty gospodarcze, jak stodoły czy stajnie. 

W Norwegii - Oslo, duże parcele były zabudowane budynkami drewnianymi, 

zrębowymi, ustawionymi rzędowo, pomiędzy którymi mieściło się podwórze. 

W zasadzie dłuższa ściana domu przylegała do ulicy, ale czasami zwracano ku 

niej ścianę szczytową. Ciągnące się w rzędach obiekty miały różnorakie przeznaczenie, 

mieszkalne, kuchenne, gospodarczo-magazynowe. Domy mieszkalne już 

od XIII w. były piętrowe, a powierzchnia parcel obejmowała około 1000-1100 m 2 . 

Parcele były oddzielone niekiedy od siebie płotem 64 . Podobny sposób zabudo- 

62 M. G. Rabinowicz, K ewolucji gorodskogo zilisca vostocnych Slawian w epochu feodalizma. 

Dom rjaclowogo gorozanina w IX-sieredinie XIX w., w: Trudy V Miezdiunarodnogo 

Kongressa Archeologov Slavinstov, t. 2, Kijew 1988, s. 128-129. 

63 G. Svahnström, Häuser und Hofe der Handeltreibenden Bevölker und auj'Gotland während 

des Mittelalters, w: Häuser und Höfe Ostseegebiet und im Norden vor 1500, Visby 1976, 

s. 24. 

64 E. Schia, The Townyards in medieval Oslo size and Layout from the 11 th to the 16th Century,, 

„Archaeologia Elbingensis" 1992, vol. 1, s. 151-153.


wania parcel, charakteryzujący się tylko mniejszą liczbą obiektów umieszczonych 

na działce oraz parterową zabudową spotykamy na terenie Norwegii (Oslo, 

Bergen) również wcześniej, bo w XII w. 

W Danii domy były podzielone na wąskie, ale długie parcele, które często 

rozciągały się od głównej ulicy do nabrzeża portowego. Domy mieszkalne, niekiedy 

piętrowe miały wymiary 7,5-8 mx 10 m, i stały ścianą dłuższą do ulicy. 

Do domu przylegały wąskie budynki, ustawione wzdłuż granicy parceli. Na tyłach 

mieściły się budynki gospodarcze i spichrze 65 przypuszczalnie w konstrukcji 

szachulcowej. Znany też jest inny sposób zabudowy późnośredniowiecznej 

działki. Przy ulicy stał zwrócony do niej szczytem dom o szerokości 6,5 m i długości 

15 m. Na jego tyłach wznoszono kwadratową, murowaną budowlę o wymiarach 

5x5 m, luźno stojącą, która jak się przypuszcza mogła być kuchnią. 

Niektóre kwartały były zabudowane ciasno w miejscach targowych i w portach 66 . 

W Kopenhadze dom główny był połączony ze skrzydłem bocznym wzniesionym 

w konstrukcji szachulcowej. Kuchnia znajdowała się w skrzydle bocznym, na 

tyłach. Natomiast w starszej fazie zabudowy parceli, przy ulicy stał magazyn, 

ewentualnie buda kramarska, natomiast część mieszkalną stanowił budynek położony 

na podwórzu, pomiędzy innymi małymi domami. Tak więc późniejszy 

dom miejski powstał przez zrośnięcie się wolnostojącego domu mieszkalnego 

na tyłach podwórza z budynkiem magazynowym, niekiedy piętrowym, stojącym 

wzdłuż ulicy, oraz przez przesunięcie części mieszkalnej na front, przy równoczesnej 

zmianie charakteru budowli magazynowej. Jeszcze obecnie spotyka się 

domy frontowe z górnymi piętrami posiadającymi magazyny. W Kopenhadze 

istnieje też inny charakter zabudowy o charakterze raczej wiejskim 67 . Są to duże 

parcele, otoczone murem. Murowany dom mieszkalny, najczęściej piętrowy, 

usytuowano pośrodku parceli. Część przednia parceli od strony ulicy spełniała 

rolę podwórza, natomiast tylna służyła jako ogród. Na podwórzu, z którego był 

wyjazd przez budynek bramny, stała pewna liczba budynków drewnianych, najczęściej 

szachulcowych o przeznaczeniu rzemieślniczo-gospodarczym. Tu też 

mieściły się kloaki. W północnej Jutlandii, w Aalborg, w części portowej znajdowały 

się zagrody kupieckie, na których domy stały ściana przy ścianie, gęsto 

obok siebie. Domy były długie, dwupiętrowe, sięgające w głąb parceli i stojące 

ścianami szczytowymi do ulicy. Część mieszkalna obejmowała piętro, wyżej były 

magazyny. Ponadto obiekty mieszkalne znajdowały się na tyłach domów, rozciągnięte 

w głąb podwórza. Istniała też inna forma zagrody - z małym domem 

stojącym szczytem do ulicy i boczną dobudówką. Wejście prowadziło do sieni. 

65 H. H. Engqvist, Über die Gestaltung und Dioposition Bürgerhauses in Dänemark um 1500, 

w: Häuser und Höfe in Ostseegebiet und im Norden (...), s. 173. 

66 Ibidem, s. 173. 

67 Ibidem, s. 183.


Tylne pomieszczenia były mieszkalne, z kominem. Nie wiadomo, jaką funkcję 

pełniły pomieszczenia w skrzydle 68 . 

W południowej Jutlandii przeważały domy ustawione szczytowo. Miały one 

całkiem inny podział niż podobne domy w pozostałych częściach kraju. Większość 

z nich była otoczona przez dwa lub trzy budynki gospodarcze. W przedniej 

połowie domu, podzielonej na 6-7 części, mieściła się sień, a w drugiej 

kuchnia. Pozostałe partie służyły jako izby 69 . 

Terytorialnie Holandia nie mieści się w omawianej problematyce, jednak 

występujące tutaj podobieństwo z zabudową parcel z pobrzeża Bałtyku i powiązania 

hanzeatyckie, skłoniły mnie do uwzględnienia tegoż obszaru. 

W Niderlandach zabudowanie parcel w ich części przedniej stanowiły domy 

drewniane, jednonawowe o konstrukcji słupowej, szerokości 4-6 m i długości 

11 m. Być może były to szopy lub stodoły. Natomiast właściwy dom mieszkalny 

„kemenate" mieścił się w głębi parceli i był stawiany tu już w XI w. W stulecie 

później obydwa obiekty zostały połączone w jeden, długi dom, który w XIII w. 

uległ wewnętrznemu podziałowi, wzdłuż i wszerz. Wraz z podziałem zastosowano 

do jego budowy cegłę 70 . Typowym przykładem może być kompleks zabudowy 

znany z XIV w. w Dortrecht, składający się z domu stojącego szczytowo 

przy głównej ulicy, sięgającego w głąb parceli na 20 m i spichrza. Cała działka 

rozciągała się aż do nabrzeża i stanowiła wraz z nim całość. Na parceli znajdowały 

się także warsztaty szkutnicze. Od strony wody parcela była odgrodzona 

solidnym murem. Przypuszczalnie dom, tylko częściowo odkryty, należał do typu 

domów sieniowych (Dielenhaus), charakterystyczny dla miast hanzeatyckich. 

Choć jest on typowy dla budownictwa niderlandzkiego, nie jest wykluczone istnienie 

wielu jego odmian. Niezmienne pozostają tylko główne elementy - duże 

pomieszczenie z wejściem na środkowej osi od strony ulicy. Dalsze części zajmowały 

izby wielofunkcyjne 71 . 

IV 

Zagadnienia związane z procesami rozwoju miast wczesno- i późnośredniowiecznych 

wciąż należą do trudnych i mimo zebranej już dużej wiedzy na ten 

temat, nie zawsze dobrze poznanych. 

Wydaje się, że lokacje otwierają ważny etap rozwoju miasta oparty na istotnych 

zmianach przestrzennych. Zapewne wpływ na to miały przemiany w za- 

68 Ibidem, s. 177. 

69 Ibidem, s. 181. 

70 H. Sarfatij, Archäologisches zum Thema: Die Häuser und die Niederländischen Städte, 

„Archäeologia Elbingensis" 1992, vol. 1, s. 124. 

71 Ibidem, s. 123-124.


kresie stosunków własnościowych i gospodarczych 72 . J. Pudełko, rozpatrując 

zagadnienie związane z wielkością unormowanej działki w miastach średniowiecznych, 

wyróżnia trzy etapy ewolucyjne parcel, które właściwie jeszcze nie 

są dość dobrze zbadane 73 . 

Pierwszy, jeszcze działki nieunormowanej, o niezbyt regularnym układzie; 

drugi, stosowania działki unormowanej, w pustym układzie i trzeci - dotyczący 

już pojawienia się w pełni dojrzałych regularnych układów miast średniowiecznych. 

Jak już wspomniałam, opierając się na przykładzie Gdańska, przy końcu 

XII w. i w początkach XIII w., kiedy wyraźnie już zarysowuje się stałe miejsce 

stawiania domów, a co za tym idzie ewentualność dziedziczenia działek, istnieje 

już możliwość pewnej regulacji prawnej z tym związanej oraz pobierania 

czynszu 74 . 

Wielkość działek w miastach u progu późnego średniowiecza, była bardzo 

zróżnicowana, w zależności od lokalizacji, regionu, przynależności społecznej 

i zawodu właściciela. 

Początkowo działki były duże, najczęściej szerokość ich odpowiadała szerokości 

obiektu na niej postawionego, natomiast głębokość wydaje się być całkiem 

dowolna, najczęściej znaczna. Różne podziały spadkowe, sprzedawanie 

parcel, przyrost ludności sprzyjały procesowi rozpadu działek, ale też i ich łączeniu. 

Dzielenie parcel szło najczęściej po osi wzdłużnej, rzadziej poprzecznej. 

Stąd działki mają kształt wydłużonych prostokątów, a zwiększenie liczby zabudowy, 

szczególnie obiektów gospodarczych powoduje przesuwanie się w głąb 

parceli. 

Pod koniec XIII w. nowe koncepcje urbanizacyjne w sposób prosty i czytelny 

podporządkowywały przestrzeń potrzebom zawodowym. W przypadku miast 

pobrzeża Morza Bałtyckiego związanych z handlem nadbałtyckim można z dużym 

prawdopodobieństwem stwierdzić, że działki lokowane w centrum miasta, 

w pobliżu rynku, były zasiedlane przez kupców i bogatych rzemieślników. Dla 

nich rezerwowano około 4/5 miejsca. Rzemieślnicy tworzyli zgrupowania według 

specjalności. Peryferie były zamieszkiwane przez uboższych mieszkańców, 

w tym także rzemieślników, takich jak: piekarze, bednarze, browarnicy, tkacze. 

W ten sposób powstawały dzielnice lepsze i gorsze 75 . 

Wielkość działek w zasadzie była podporządkowana dyspozycji przestrzeni 

miejskiej i różna dla każdego miasta. Z tego względu nie będę przytaczała szcze- 

72 J. Pudełko, op. cit., s. 7. 

73 Ibidem, s. 24. 

74 S. Inglot, Historia społeczna i gospodarcza średniowiecza, Wrocław 1949, s. 141; J. Bardach, 

Historia państwa i prawa polskiego, cz. I, Łódź 1955, s. 57. 

75 M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miasta i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, 

Wrocław 1986, s. 90-91; R. Czaja, Socjotopografla (...), s. 133-138.


gółowo wymiarów poszczególnych parcel, ponieważ zostały już wymienione 

m.in. w pracach J. Pudełko 76 , A. Dunin-Wąsowicz 77 , a także T. Zagrodzkiego 78 . 

Dla przykładu przytoczę, że np. w Gdańsku wynosiły 5-7 m x 30-100 m, w Lubece 

20-50x45 m, w Tallinie 7-11 x do 100 m. Najlepiej wielkość działek położonych 

przy rynku, a także na peryferiach została przebadana w Elblągu 79 . Szerokość 

działek wahała się tam od 1 do 2,5 pręta (1 pręt 4,32-4,70 m), przy czym 

najczęściej występowały działki 1,5-prętowe, rzadko 2,5-prętowe. Głębokość 

oscylowała w granicach 5 prętów, mniejsze 3,5-4,5 pręta (powierzchnia wynosiła 

od 93 do 277 m 2 ). Najczęściej spotykana działka tzw. pełnowartościowa, miała 

wymiary 1,5x5 prętów (powierzchnia około 140 m 2 ) 80 . Zróżnicowana była wielkość 

parcel zajętych pod „budy", obejmowały one powierzchnię od 46 m 2 

(4,6x10 m) do 158 (6,8x23,1 m) 81 . 

Istotną sprawą, mało dotąd poruszaną w literaturze przedmiotu, jest kwestia 

zabudowania parcel, niekoniecznie jednolitego na różnych terenach i zmieniającego 

się w czasie. Szczególnie różnice zauważa się w okresie przejściowym, kiedy 

zanika z krajobrazu architektury miejskiej budownictwo drewniane, a pojawia 

się w pełni murowane, co nastąpiło w XV w. Zanim domy murowane wyparły 

budynki drewniane, zauważamy ich koegzystencję na działce, przy czym drewno 

jako surowiec jeszcze długo było używane do wznoszenia budowli o charakterze 

gospodarczo-sanitarnym. Przypuszcza się, na podstawie badań, że zabudowa 

zajmowała około 60% powierzchni parceli 82 . 

Granice parcel niejednokrotnie były ograniczone płotami drewnianymi (Elbląg, 

Lubeka, Ryga, Nowogród, Stara Ładoga), później zastąpionymi elementami 

ceglanymi, które najczęściej stanowiły konstrukcje ścian bocznych, zwane 

również murami ogniowymi. Jak podaje T. Nawrolski, opierając się na niepublikowanej 

dokumentacji A. Kąsinowskiego, pierwszym etapem stawiania domu 

murowanego było wzniesienie muru między działkowego 83 . Budowano go na 

fundamentach kamiennych mających 1,2-2,5 m szerokości i przynajmniej 1 m 

wysokości, a długość zachowanych murów wahała się w granicach 13 do 17 m. 

Mur, według kodeksu prawa lubeckiego był stawiany wspólnie, a koszty jego 

wznoszenia były dzielone pomiędzy sąsiadów 84 . 

76 

J. Pudełko, op. cit., s. 3-26; tenże, Działka lokacyjna w strukturze przestrzennej średniowiecznych 

miast śląskich XIII wieku, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", t. IX, 1964, 

z. 2, s. 115-136. 

77 

A. Dunin-Wąsowiczowa, op. cit., s. 341-346. 

78 

T. Zagrodzki, op. cit., s. 1-101. 

79 

R. Czaja, T. Nawrolski, op. cit., s. 83-85; R. Czaja, Socjotopografla (...), s. 29. 

80 

R. Czaja, T. Nawrolski, op. cit., s. 83. 

81 

R. Czaja, op. cit., s. 29, tam dalsza literatura. 

82 

R. Czaja, T. Nawrolski, op. cit., s..84. 

83 


84 

AP Gd. Codex A art. 105, s. 25v; R. Czaja, T. Nawrolski, op. cit., s. 206.


W Tallinie parcele były rozdzielone wysokimi murami o grubości 2 stóp i wysokości 

10 stóp. Pomiędzy parcelami mogły się znajdować wąskie przejścia zwane 

miedzuchami o szerokości 1-2,5 m. Ponadto stwierdzono funkcjonowanie różnych 

rowów odpływowych przebiegających na granicy parcel. Ślady ograniczania 

działek nielicznie odkrywano podczas prac wykopaliskowych, stąd wiadomości 

na ich temat są szczupłe. 

Przeważają domy ustawione ścianami szczytowymi (Gdańsk, Elbląg, Lubeka, 

Ryga, Tallin, Visby), rzadziej ścianami dłuższymi (Oslo, Kopenhaga). W Gdańsku 

odkryty jeden dom szachulcowy miał wejście od frontu do sieni i kuchni. 

Pomieszczenie mieszkalne znajdowało się od strony podwórza. Podobnie wyglądała 

sytuacja w Elblągu, w którym najstarsze domy - o czym świadczą zachowane 

dolne partie budynków - były wznoszone w konstrukcji ramowo-słupowej lub 

jak np. w Rydze - szachulcowej, i - jak można mniemać - zapewne w pierwszej 

fazie parterowe. Nie można jednak wykluczyć istnienia nadbudowy o przeznaczeniu 

gospodarczo-magazynowym. W Lubece i innych miastach północnych Niemiec 

oraz pobrzeżach Morza Bałtyckiego występują duże domy typu halowego, 

charakteryzujące się sporą sienią, z częścią mieszkalną znajdującą się w tylnej 

partii domu, od strony podwórza. Wejścia lokowano dwustronnie, od ulicy i od 

strony podwórza. W Oslo, a wcześniej w Rydze, bo w końcu XII w. i początku 

XIII w. spotykamy domy zrębowe, stawiane na parcelach otoczonych drewnianym 

płotem, nawiązujące zabudową do struktur bardziej wiejskich niż miejskich. 

Proces podwyższania domów mógł następować w połowie XIV w. i łączył 

się z przystosowaniem budynku do funkcji mieszkalno-magazynowych, charakterystycznych 

dla miast hanzeatyckich. Mniej więcej w tym samym czasie pojawiają 

się oficyny, dostawiane do domu frontowego i które zarazem częściowo 

stanowiły granicę parceli. Wszystkie te zmiany prowadziły do większej zabudowy 

działki i zmniejszenia powierzchni podwórka. Charakterystycznym akcentem 

miast północnych (Elbląg, Ryga, Tallin, Lubeka, także w Niderlandach) było 

pojawienie się od końca XIII w. budynków wieżowych, zwanych kemenate. Były 

one stawiane na tyłach domów frontowych, mniej więcej pośrodku działki, murowane 

i piętrowe. Pełniły one funkcje mieszkalno-magazynowe. Stawiano je na 

planie kwadratu, o wymiarach mniej więcej 5,5x5,5 m lub 7>


średniowieczne, wąskie kamienice zostały utworzone przez scalenie funkcji domu 

mieszkalnego wolnostojącego na podwórzu i budynku magazynowego od ulicy. 

Rzadko spotyka się, aby dom stał pośrodku parceli, a z tyłu znajdował się 

ogród, chociaż taka sytuacja występuje w Kopenhadze. 

Interesujący jest fakt, szczególnie w miastach hanzeatyckich, występowania 

kuchni poza domem mieszkalnym, przy murze pożarowym. Natomiast izby 

mieszkalne są pozbawione ogrzewania. Budynki gospodarcze, spichrze, stajnie, 

stodoły znajdują swoje miejsce w głębi parcel dochodząc niejednokrotnie aż do 

tylnej granicy działki. Zdarza się jednak, w wypadku domów piętrowych, frontowych, 

że spichrz zajmuje górne piętro lub strych domu (Gdańsk). W tylnej 

części działek są lokowane kloaki, rzadziej odkrywane w trakcie badań wykopaliskowych. 

Niewątpliwie na parceli musiały istnieć studnie, albo na każdej, albo wspólne 

dla większej grupy, jak np. w Kownie, gdzie studnie były zlokalizowane na 

granicy działek, i w ten sposób jedna obsługiwała dwie parcele. Właściwie w 

innych badanych miastach studnie były rzadko odkrywane. 

Należałoby wspomnieć jeszcze o zabudowie parcel niezbyt wprawdzie licznej 

na peryferiach miasta. Określa się je w literaturze jako „budy" (Elbląg, Kopenhaga, 

Lubeka). Były to rzeczywiście budy kramarskie, stojące przy ulicy, 

a przy nich, z tyłu mógł się znajdować dom mieszkalny, choć niekoniecznie. Termin 

„buda" określał zarazem mniejsze parcele bez podwórza. Powierzchnia „bud" 

była zróżnicowana, np. w Elblągu w przedziale 46-158 m 2 86 . 

W przypadku Elbląga „budy" wznoszono w konstrukcji szachulcowej, jednopiętrowe, 

służące zarówno do mieszkania, jak i prowadzenia działalności rzemieślniczej 

czy handlowej. Zajmowały one całą powierzchnię działki. Najwyżej 

były cenione budy kramarskie lokowane bliżej centrum miasta, najniżej - najbardziej 

oddalone od niego. Budy, już od XII w. lokowano przy placach targowych 

i kościołach i należały one np. do piekarzy, szewców, kupców. Ten wzorzec 

- zdaniem R. Czai 87 - nawiązuje do koncepcji zabudowy wielu miast hanzeatyckich 

(Rostock, Ryga, Tallin, Królewiec), a także nie bez znaczenia były tu 

wpływy z miast nadreńskich i westfalskich. Dla uwypuklenia specyfiki strefy 

północnej należałoby przytoczyć za C. Buśko kształtowanie się zagospodarowania 

parcel na południu Polski 88 . Strefa I - z budynkiem mieszkalnym; II - spichrze 

i inne obiekty gospodarcze; III - produkcyjne i dalsze gospodarcze, a ostatnia 

- sanitarne. Zróżnicowanie dotyczy strefy I, gdzie dom mieszkalny był wysunięty 

przed front, gospodarcze zaś lokowano z tyłu, w przeciwieństwie do 

86 R. Czaja, T. Nawrolski, op. cit., s. 209. 

87 R. Czaja, op. cit., s. 23. 

88 C. Buśko, Z badań wewnętrznego rozplanowania działki mieszczańskiej na Śląsku. Maszynopis 

(s. 11) udostępniony mi przez autora, za co jestem Mu niezmiernie wdzięczna.


wspomnianych już miast kręgu hanzeatyckiego. Być może układ taki był szczególnie 

dogodny dla ośrodków o rozwiniętym handlu nadmorskim, zamieszkałych 

przez kupców, gdzie ważną rolę spełniała część magazynowo-kantorowa 

umieszczona przy ulicy, a część mieszkalna, jako bardziej prywatna była ukryta 

na drugim planie. Obiekty gospodarczo-sanitarne zawsze lokują się na tyłach 

działek. Różnice natomiast, wynikają z natury gospodarczej i tradycji budowlanych, 

oraz uwarunkowań regionalnych. Z chwilą zawężania się powierzchni parcel 

w centrum miasta, a co za tym idzie likwidacji podwórzy, funkcje gospodarcze 

przejmuje dom frontowy, któremu przybywają piętra. Parter był przeznaczony 

na cele magazynowo-gospodarcze, góra na mieszkalne, a strych może spełniać 

rolę spichrza. Nadto są też wykorzystywane piwnice jako składy. 

Na zakończenie należy zwrócić uwagę, że od początku średniowiecza (druga 

połowa XIII w.) w ośrodkach miejskich na pobrzeżu Morza Bałtyckiego z reguły 

dominował dom halowy z dużą sienią o przeznaczeniu rzemieślniczo-handlowym 

lub magazynowym, ustawiony szczytowo do ulicy. Od tyłu mieściła się 

część mieszkalna i budynki gospodarczo-sanitarne. Charakterystyczne też dla tego 

rejonu są tzw. kemenate. Domy halowe z sienią można uważać za wyznacznik 

regionalny dla ośrodków miejskich pobrzeża bałtyckiego, związanych z Hanzą 

lub prowadzący z nią handel, stąd zapotrzebowanie na duże składy magazynowe. 

Lokowanie obiektów gospodarczo-sanitarnych w tylnej części parceli jest 

zjawiskiem powszechnym również dla obszarów południowych. Przeciwstawieniem 

północnego domu halowego są dla terenu środkowoeuropejskiego rozmaite 

odmiany budynków wieloprzestrzennych i wielopoziomowych 89 , a także budynki 

z sienią przejazdową, niespotykane na północy Europy. 

Sądzę, że informacje o zabudowie i przemianach, jakie zachodziły na najmniejszej 

jednostce układu urbanistycznego, jakim była działka, wiążą się ściśle 

z przemianami w różnych regionach, a w tym w poszczególnych ośrodkach miejskich. 

Badania na ten temat trudno uważać za zakończone, szczególnie, że materiał 

źródłowy rozkłada się bardzo nierównomiernie. Należy mieć nadzieję, że 

dalsze badania integrujące wyniki analizy źródeł pisanych z badaniami wykopaliskowymi 

wyjaśnią interesujące nas problemy. 

89 M. Chorowska, Średniowieczna kamienica mieszczańska we Wrocławiu, Wrocław 1994, 

s. 15.


Ryc. 1. Schemat działek budowlanych w Gdańsku, z końca X w. do początku XII w. 

Ryc. 2. Schemat działek budowlanych w Gdańsku, z początku XII w. do końca XII w.

Z dziejów miast średniowiecznych 

Ryc. 3. Schemat działek budowlanych na Ostrówku w Opolu (z pracy Gród na Ostrówku 

w Opolu, Wrocław 1986) jako przykład dziedziczenia działek w innym rejonie kraju. 

29


Ryc. 4. Sigtuna. Szeregowa zabudowa parceli w mieście z końca XI w. (według 

B. Pettersona).


Ryc. 5. Elbląg. Plan zabudowy parceli przy ul. Kowalskiej 11-12.


Ryc. 6. Ryski dom szachulcowy z kamienną dobudową (kemenante) z XIII w. (według 

A. Caune).

Ryc. 7. Schemat typowej zabudowy parceli na terenie północnych Niemiec w średniowieczu (według H. G. Griep).


Ryc. 8. Rozwój zabudowy parceli kupieckiej typowy dla średniowiecznych miast nadbałtyckich 

(według H. G. Griep): a - jednoizbowy dom zrębowy z tzw. bude; b - dom zrębowy 

z nadbudówką palisadową, na tyłach murowana kuchnia, podpiwniczona; 

c - murowany dom magazynowy, z kuchnią i częścią mieszkalną, na tyłach stajnia.

Ryc. 9. Rozwój zabudowy parceli kupieckiej typowy dla średniowiecznych miast nadbałtyckich 

(według H. G. Griep):d - dom magazynowy połączony z częścią mieszkalną i kuchnią, 

rodzaj zajazdu, na tyłach stajnia; e - to samo jak wyżej, z domem czeladnym na tyłach działki; 

f- kompleksowa zabudowa parceli powstała z połączenia wcześniej istniejących obiektów.


Ryc. 10. Norwegia. Przykład trwałości zabudowy działki od połowy XIII w. po czasy 

nowożytne (według E. Reimersa).

Ewa Orlof 


Nr 2, 1997 

ZNACZENIE PLEBISCYTU W ROZWIĄZYWANIU PROBLEMÓW 

MIĘDZYNARODOWYCH PO I WOJNIE ŚWIATOWEJ 

(na przykładzie niedoszłego plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim, 

Spiszu i Orawie) 

Po I wojnie światowej wilsonowska idea samostanowienia narodów spowodowała 

nadmierną wiarę w plebiscyt, czyli głosowanie powszechne ludności 

przeprowadzane przede wszystkim w sprawie przynależności państwowej. Plebiscyt 

uznawano za nieodzowny zwłaszcza wtedy, kiedy dane dotyczące statystyki 

narodowościowej zostały uznane za wątpliwe i uważano za konieczne przeprowadzenie 

kontroli świadomości narodowej. 

Toteż w Europie Środkowej i Południowej w kilku problemach spornych 

odwołano się do plebiscytu. Z nich wszystkich zapewne najciekawszym był plebiscyt, 

który zadecydował o przynależności Rusi Podkarpackiej (Ukrainy Zakarpackiej) 

do Czechosłowacji. Najciekawszym, dlatego że został przeprowadzony 

nie na terenie Rusi Podkarpackiej, lecz w Stanach Zjednoczonych. W listopadzie 

1918 r. Ukraińcy opowiedzieli się w 67% za przyłączeniem do nowo powstałej 

Czechosłowacji. Pod wpływem Rusinów amerykańskich w maju 1919 r. 

Centralna Ruska Rada Narodowa w Użhorodzie uchwaliła przyłączenie Rusi Podkarpackiej 

do Czechosłowacji z zastrzeżeniem, że jakkolwiek Republika Czechosłowacka 

i Ruś Podkarpacka stanowią jedno wspólne państwo, to wspólność 

ta rozciąga się tylko na sprawy zagraniczne, wojskowe i skarbowe, inne zaś Ruś 

Podkarpacka będzie sprawowała samodzielnie 1 . 

Mocarstwa sojusznicze bardzo aktywnie przystąpiły do tworzenia nowego 

ładu w Europie Środkowej. Zdaniem znanego historyka angielskiego Normana 

Daviesa plebiscyt (a raczej niedoszły plebiscyt) na Śląsku Cieszyńskim, Spiszu 

i Orawie, będąc przykładem polityki alianckiej, służy jako mikroobraz postawy 

sojuszników wobec nowych małych państw Europy Środkowej w ogóle 2 . Zgadzając 

się w zupełności z Daviesem, postaram się to udowodnić. 

1 

Z. Zawadowski, Ruś Podkarpacka i jej stanowisko prawno-polityczne, Warszawa 1931, 

s. 11-19. 

2 

N. Davies, Wielka Brytania a plebiscyt cieszyński 1919-1920, „Śląski Kwartalnik Histo- 

ryczny »Sobótka«", R. XXVII, 1972, nr 1, s. 140.

38 Ewa Orlof 

Już pod koniec 1918 r. istniało wśród lokalnych działaczy polskich i czeskich 

przekonanie o możliwości przeprowadzenia plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim. 

Ponieważ Śląsk Cieszyński w większości był zamieszkały przez ludność polską, 

Polacy byli pełni optymizmu co do wyników plebiscytu. Jednak postawa mocarstw 

sojuszniczych spowodowała, że Polacy szybko się optymizmu wyzbyli. 

Francuzi, ponieważ popierali sprawę polską na Górnym Śląsku, dla równowagi 

faworyzowali na Śląsku Cieszyńskim Czechów. Natomiast Włosi, mając 

za złe Czechom to, że ci ostatni w sporze włosko-jugosłowiańskim o Fiume (dziś 

Rijeka) poparli Jugosłowian, odnosili się z sympatią do dążeń polskich. Brytyjczycy 

i Amerykanie skłaniali się ku plebiscytowi. 

Na konferencji pokojowej w Paryżu delegacja czechosłowacka konsekwentnie 

odrzucała rozwiązania plebiscytowe 3 . Jednak plebiscyt - jako najlepszy sposób 

rozwiązania spornych problemów granicznych między Polską a Czechosłowacją 

- został oficjalnie zaproponowany przez Polaków na konferencji polskoczechosłowackiej, 

która obradowała w Krakowie w dniach od 21 do 29 lipca 

1919 r. Konferencja ta odbyła się niejako z inspiracji Konferencji Pokojowej 

w Paryżu, oddającej uregulowanie spraw spornych między Rzecząpospolitą Polską 

a Republiką Czechosłowacką bezpośredniemu porozumieniu obydwu państw. 

Konferencja krakowska zasługuje również na uwagę, dlatego że po raz pierwszy 

pewnym sukcesem strony polskiej było równorzędne postawienie obu spraw, 

tj. cieszyńskiej i spisko-orawskiej 4 . Było to niewątpliwie zasługą profesora Władysława 

Semkowicza - głównego eksperta w sprawach dotyczących Spiszą i Orawy 

na tej konferencji. 

W drugim dniu konferencji krakowskiej delegacja polska zaproponowała, 

aby na Śląsku Cieszyńskim, Czadeckim, Spiszu i Orawie: po pierwsze, rozstrzygnąć 

sporne problemy graniczne za pomocą plebiscytu; po drugie, określić sposób 

przeprowadzenia tego plebiscytu; po trzecie, określić na podstawie tak stwierdzonej 

woli ludności granicą między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Czechosłowacką 

z uwzględnieniem konieczności geograficznych i ekonomicznych 

obu państw 5 . 

Delegacja czechosłowacka w swojej odpowiedzi z 23 lipca odrzuciła ten 

projekt, nie wysuwając żadnych kontrpropozycji, poza ogólnikowymi uwagami, 

że przy ustalaniu granic państwowych winny decydować nie tylko względy et- 

3 J. Meissner, Problem plebiscytu w czechosłowacko-polskim sporze terytorialnym na Śląsku 

Cieszyńskim w 1919 r. (Do podjęcia decyzji o plebiscycie), „Studia Śląskie", t. XXXI, 

1977, s. 67 i nn. 

4 K. Polak, Problemy Spiszą i Orawy w świetle publicystyki polskiego Podhala (1918-1924) 

do uznania granic, Kraków 1954, s. 26 i nn. Zob. też W. Semkowicz, O Spisz, Orawę 

i Czadeckie. Garść wspomnień i materiałów z lat 1919-1920, Kraków 1930. 

5 Archiv Ministerstva Zahraničních Věci v Praze (dalej - AMZV), Pařížský Archiv (dalej - 

PA), Mírová Konference v Paříži, Těšin-Slezsko. Jednaní o Tčšin v Krakově. Smíšená 

Komise česko-polská, Kniha 63, 5646.

Znaczenie plebiscytu w rozwiązywaniu problemów międzynarodowych 39 

nograficzne, lecz także gospodarcze, oświatowe i inne. Polacy ripostowali wówczas, 

że właśnie dlatego proponują plebiscyt, ponieważ ludność opowiadająca 

się w plebiscycie za tą czy inną przynależnością państwową, musi w pełni rozważyć 

wszystkie rzeczone względy. 

Zdecydowanie za plebiscytem opowiadał się przewodniczący delegacji polskiej, 

uczony i polityk, profesor Stanisław Grabski: „Sprawa plebiscytu ma doniosłe 

znaczenie moralno-polityczne, bo jest jedynym sposobem załatwienia sporu 

granicznego tak, aby potem nie mógł ani ogół narodu czeskiego, ani polskiego 

powiedzieć, jesteśmy pokrzywdzeni. To jest ta ostatnia instancja, od której odwołania 

już nie ma. To jest ten tytuł niewątpliwie i nieskończenie silniejszy, od tytułów 

prawno-historycznych, który umożliwi, że potem Czesi względnie Polacy będą 

mogli powiedzieć, my tę część mamy, bo ludność się sama do nas przyłączyła" 6 . 

W swojej ostatniej nocie, 29 lipca, delegacja polska zaproponowała, by sprawę 

rozgraniczenia terenów spornych między Polską a państwem czechosłowackim 

potraktować z szerszego punktu widzenia, tzn. trwałego sojuszu narodu 

polskiego i czeskiego, wskazanego nie tylko ze względu na wspólne niebezpieczeństwo 

ze strony Niemiec, lecz także wspólnotę wielu interesów ekonomicznych. 

„Jeśli naród czeski sojusz taki uważa za pożądany dla siebie, w takim razie 

nie będzie on czuł żadnej ujmy dla swoich interesów państwowych w przeprowadzeniu 

plebiscytu na spornych dotychczas terenach Śląska Cieszyńskiego, 

Czadeckiego, Orawy i Spiszą. Zadowolenie bowiem pogranicznej ludności i tym 

samym wykluczenie wszelkiej możliwości jakichkolwiek późniejszych zatargów 

granicznych będzie równie pożądane dla państwa czechosłowackiego, jak polskiego 

oraz stworzy najlepszą gwarancję proponowanego sojuszu" 7 . 

Nota akcentowała, że sojusz ten znalazłby swój wyraz w wielu konwencjach 

ekonomicznych, komunikacyjnych, politycznych itd., zapewniających możliwie 

największą niezależność gospodarczą obu państw i narodów, chroniących je przed 

grożącą im ekspansją przemysłu i handlu niemieckiego i zabezpieczających zarówno 

ich własny spokój, jak i trwały pokój w całej Europie Wschodniej. 

Obrady konferencji krakowskiej zostały przerwane na wniosek strony czeskiej, 

aby delegacje mogły porozumieć się ze swoimi rządami. Ponownie rokowań 

już nie nawiązano. Konferencja zorganizowana pod naciskiem mocarstw, 

musiała zakończyć się fiaskiem, zwłaszcza że były zupełnie odmienne punkty 

wyjścia. Polska uważała plebiscyt za rozwiązanie najkorzystniejsze dla siebie, 

a Czechosłowacja zaś wolała decyzję Rady Najwyższej Ententy. 

Rada Najwyższa Ententy uchwaliła przeprowadzenie plebiscytu dopiero we 

wrześniu 1919 r., wydając 27 września oficjalną decyzję, która ustalała plebi- 

6 Ibidem. 

1 Ibidem. Ocena pracy komisji - zob. też: A. Szklarska-Lohmannowa, Polsko-czechosłowackie 

stosunki dyplomatyczne w latach 1918-1925, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967, s. 50-51; 

J'. Meissner, op. cit., s. 79.

40 Ewa Orlof 

scyt na terenie całego Śląska Cieszyńskiego, Orawy oraz części Spiszu. Uchwalona 

w miesiąc później instrukcja plebiscytowa stanowiła kompromis między 

żądaniami obu stron i dawała szerokie uprawnienia nowo powstałej Międzysojuszniczej 

Komisji Plebiscytowej. Ostatecznie w listopadzie tegoż roku Rada 

Najwyższa ustanowiła nieprecyzyjną zasadę, że prawo głosowania będzie przyznawane 

osobom, które łączą trwałe więzy z obszarem plebiscytowym 8 . 

Decyzja Rady Najwyższej o plebiscycie, wbrew początkowemu entuzjazmowi 

społeczeństwa polskiego, nie stanowiła teraz sukcesu dyplomatycznego. Pierwotnie 

starano się, aby Międzysojuszniczą Komisję Plebiscytową kierowali 

Amerykanie, tymczasem ich wycofanie się z Konferencji Pokojowej spowodowało, 

że przewodniczącym komisji został Francuz, hr. Gustav de Manneville, 

jawnie nieżyczliwy Polakom. Międzysojusznicza Komisja Plebiscytowa była 

niewłaściwie przygotowana do sprawowania swojej funkcji, jej członkowie nie 

posiadali żadnej wiedzy o dozorowanym przez siebie terenie. Działalność wszystkich 

instytucji istniejących na obszarze plebiscytowym została zawieszona na 

czas trwania plebiscytu. Wyłączną władzę wykonawczą i sądowniczą miała sprawować 

Międzysojusznicza Komisja Plebiscytowa. 

Śląsk Cieszyński został podzielony na dwie równe części - czeską i polską, 

co powodowało, że większość polska automatycznie została pozbawiona władzy 

nad ludnością oraz urzędów, które traktowała jako swoje własne. 

Decyzje administracyjne Międzysojuszniczej Komisji Plebiscytowej posiadały 

fatalne konsekwencje. Trudno zrozumieć, dlaczego na tym obszarze plebiscytowym 

zawieszono działalność wszystkich istniejących instytucji. W wypadku 

innych plebiscytów tego okresu - w Szlezwiku-Holsztynie, w Prusach Wschodnich 

i na Górnym Śląsku - istniejąca administracja lokalna funkcjonowała dalej 

pod kontrolą aliantów. 

Początkowo plebiscyt cieszyński miał się odbyć w 1919 r. (tj. w trzy miesiące 

od chwili rozpoczęcia działalności Międzysojuszniczej Komisji Plebiscytowej). 

Ponieważ jednak sprawa ratyfikacji Traktatu Wersalskiego przeciągnęła 

się do 10 stycznia 1920 r. i dopiero potem rozpoczęły działalność komisje plebiscytowe, 

odpowiednio też przesunął się termin plebiscytu. Jeśli chodzi o komisje 

plebiscytowe, to czechosłowacka Komise pro plebiscit na Teśinsku była znakomicie 

zorganizowana zarówno pod względem struktury, jak i sprawności działania. 

Natomiast polski Generalny Komitet Plebiscytowy boleśnie uświadamiał 

sobie swoją organizacyjną niższość. Komitety te miały swoje odpowiedniki na 

Spiszu i Orawie 9 . 

8 Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej - AAN), 18, Delegacja Polska na Konferencję 

Pokojową w Paryżu. Nota R. Dmowskiego, prezesa Delegacji Polskiej, Paryż 15 listopada 

1919 r. 

9 E. Orlof, Orawa i Spisz w latach 1918-1920, Szczawnica 1990.

Znaczenie plebiscytu w rozwiązywaniu problemów międzynarodowych 41 

Międzysojusznicza Komisja Plebiscytowa pod wpływem de Manneville'a, 

reprezentującego znany pogląd Francji, aby oddać zagłębie węglowe Czechosłowacji, 

faworyzowała stronę czeską. Wskutek tego obecność Komisji nie wpłynęła 

na poprawę położenia ludności polskiej, która w odpowiedzi na terror żandarmerii 

i administracji czeskiej zaczęła stosować akcję odwetową. Terror, który 

zaczęła stosować - i to coraz częściej - zarówno jedna, jak i druga strona 

narastał w miarę rozwoju nadmiernych emocji, a nawet szowinizmu. W publikacjach 

polskich eksponuje się terror czeski, natomiast publikacje czeskie czy słowackie 

kładą nacisk na terror polski. 

W atmosferze narastających pretensji i oskarżeń polski Generalny Komitet 

Plebiscytowy odmówił dostarczenia swoich list wyborczych, co spowodowało, 

że Międzysojusznicza Komisja przesunęła termin głosowania aż na 12 lipca 

1920 r. 

W nocie do Ligi Narodów z 31 maja tegoż roku minister spraw zagranicznych 

Czechosłowacji Edvard Beneš oskarżył Polskę o gwałty, terror oraz utrudnienia 

w przygotowaniu plebiscytu. Wskutek tego 4 czerwca sekretarz generalny 

Ligi Erie Drummond wystosował do ministrów spraw zagranicznych Polski 

i Czechosłowacji notę wzywającą obydwie strony do złożenia w jak najkrótszym 

czasie w Sekretariacie Generalnym Ligi odnośnych materiałów (faktów i dowodów) 

w celu przedstawienia sprawy Lidze Narodów. Do interwencji Ligi jednak 

nie doszło, gdyż zgodnie z propozycją przewodniczącego Rady Najwyższej Alexandre'a 

Milleranda, przedmiotem dyskusji stała się sprawa arbitrażu króla belgijskiego 

Alberta. 

Nota Konferencji Ambasadorów z 25 czerwca do rządów Polski i Czechosłowacji, 

podpisana przez Milleranda, zawierała: a) żądanie ostatecznej decyzji 

w sprawie arbitrażu, b) w razie braku zgody powrót do koncepcji plebiscytowej 

i odbycie plebiscytu w ciągu 10 dni, poczynając od 15 lipca, c) termin odpowiedzi 

do 15 lipca. 

Kolejna nota Konferencji Ambasadorów z 6 lipca zawiadamiała Polskę i Czechosłowację, 

że wobec braku jednomyślności obu stron plebiscyt powinien być 

przeprowadzony 10 . Budzi zdziwienie chwiejność decyzji wielkich mocarstw, 

ponieważ jeszcze 8 lipca Rada Ambasadorów wzywała do przeprowadzenia plebiscytu, 

aby zaledwie w tydzień później stanąć wobec zupełnie przeciwnej sugestii 

Davida Lloyd George'a, w wyniku której plebiscyt został odwołany 11 . 

28 lipca 1920 r. Rada Ambasadorów podjęła znaną decyzję, która dawała 

pierwszeństwo czechosłowackim argumentom ekonomicznym przed polskimi 

10 Stanisław Baczyński kpt. rez., Polska polityka zagraniczna w sprawie Śląska Cieszyńskiego, 

Spiszą i Orawy (1918-1925), 194 stron maszynopisu (napisano po 1932 r.), AAN, Ministerstwo 

Spraw Zagranicznych, Wydział Wschodni, sygn. 5503; AAN, Ambasada RP 

w Londynie, sygn. 321, k. 92-97, 143-145, 154, 162. 

11 N. Davies, op. cit., s. 151.

42 Ewa Orlof 

żądaniami podziału etnograficznego. Republice Czechosłowackiej przyznano 

56,2% teiytorium Śląska Cieszyńskiego z całym zagłębiem węglowym oraz 62% 

ludności, w tej liczbie aż 137 368 Polaków. Na Orawie i Spiszu, z terenu, który 

miał być poddany plebiscytowi, Polska otrzymała tylko 27 wsi (23 043), a Czechosłowacja 

44 wsie (45 000) ludności 12 . 

Tak jak na Śląsku Cieszyńskim Polska w rzeczywistości walczyła nie tylko 

o ludność polską tego obszaru, ale i o Zagłębie Karwińskie, tak również na Spiszu 

i Orawie Polakom przede wszystkim chodziło o ludność polską i o linię graniczną, 

przebiegającą głównym grzbietem od Tatr Zachodnich aż po Tatry Bielskie 

i Przełęcz Żarską (Zdziarską). Rozpiętość między nadziejami polskimi a rzeczywistością 

była olbrzymia. Polska w wyniku decyzji Konferencji Ambasadorów 

otrzymała tylko 1/5 obszaru Tatr, po wygranym plebiscycie posiadałaby prawie 

połowę tego obszaru. Poseł brytyjski w Warszawie skomentował to następująco: 

„Czesi wydają się mieć gdzieś plecy" 13 . 

Podsumowując należy stwierdzić, że choć plebiscyt byłby najprawdopodobniej 

korzystniejszy dla Polski niż postanowienia Rady Ambasadorów, to jednak 

cała akcja propagandowa, prowadzona przez obydwie strony, była przykładem, 

do jakiego stopnia plebiscyty są nieodpowiednią formą załatwienia sporów międzynarodowych. 

Forma ta z pozoru naj idealniej sza i najlepiej odpowiadająca 

współczesnemu demo kr atyzmo wi, w praktyce musi ulec deformacji i sprowadza 

fatalne skutki na tych, którzy mają rozstrzygać o swojej przynależności - 

ludności terenu plebiscytowego. 

Życie z nieubłaganą koniecznością kierowało prace plebiscytowe na tory 

licytacji środkami materialnymi: ze strony czeskiej był to cukier, mąka i tytoń, 

a z polskiej nafta i sól, które były ważnym argumentem przemawiającym do biednych 

górali Spiszą i Orawy. Następstwem tych metod była nieuchronna demoralizacja 

ludu, która objęła w akcjach plebiscytowych również społeczeństwa stojące 

tak wysoko kulturalnie, jak duńskie i niemieckie w Szlezwiku, czy też polskie 

i niemieckie na Górnym Śląsku. Akcję plebiscytową rozpoczynano, głosząc 

szczytne ideały, a kończono w atmosferze szowinizmu i eskalacji nienawiści. 

Wilsonowska idea samostanowienia narodów, jak zresztą większość wielkich 

idei, prezentowała się bardzo dobrze - na papierze. 

12 S. Baczyński, op. cit., s. 69. Zob. też T. M. Trajdos (red.), Spisz i Orawa. W 75 rocznicę 

powrotu do Polski północnych części obu ziem, Kraków 1995, s. 23-24. 

13 N. Davies, op. cit., s. 162.

Krystio Manczew 



NARODOWOŚCIOWO-MNIEJSZOŚCIOWE PROBLEMY BUŁGARII 

I POLSKI ORAZ ICH WPŁYW NA BEZPIECZEŃSTWO 

MIĘDZYMORZA (1919-1939) 

Historia narodów Międzymorza od ich powstania i konsolidacji do dnia 

dzisiejszego jest wypełniona walkami o emancypację narodową, o zburzenie 

obcych imperiów (otomańskiego, habsburskiego), o wyzwolenie narodowe, 

0 stworzenie i umocnienie własnych państw narodowych, o realizację takich czy 

innych zaborczych i hegemonistycznych ambicji, o uzyskanie i obronę praw 

narodowych i mniejszościowych, o przezwyciężenie doznanych niesprawiedliwości 

itd. Wszystko to wskazuje, że u podstaw istniejących problemów, sprzeczności 

i konfliktów na terenie Międzymorza, mających miejsce w czasach nowych 

1 najnowszych, leży problem narodowościowy. 

Problem narodowościowy w tym rejonie nigdy nie był i nie jest jakimś abstrakcyjnym 

problemem teoretycznym. Wprost przeciwnie, chodzi o problem 

praktyki państwowo-politycznej, o granice i zasięg terytorialny danych państw 

oraz o wzajemne stosunki poszczególnych narodów. Właśnie dlatego narodowomniejszościowe 

problemy Bułgarii i Polski oraz innych krajów Międzymorza, 

mają bezpośredni związek z bezpieczeństwem tego rejonu. Nie ulega najmniejszej 

wątpliwości, że usunięcie sprzeczności narodowościowych stanowi ważną 

przesłankę pokoju i istotny element bezpieczeństwa regionalnego. 

Jak wiadomo, przez dziesięciolecia i stulecia Międzymorze było pod panowaniem 

obcych imperiów. Spadkobiercami tych imperiów stają się państwa narodowe, 

tworzone na zasadzie narodowościowej, w myśl reguły „dla każdego 

narodu własne państwo". Nie da się jednak osiągnąć dokładnego pokrywania się 

narodu, terytorium i państwa. Dzieje się tak, ponieważ spuścizna po obcych 

imperiach jest dzielona bardziej według reguły silniejszego, niż na zasadzie racji 

narodowych. Niemałą rolę odgrywają tu siły zewnętrzne, bezpośrednio zaangażowane 

w rozwiązywanie państwowo-terytorialnych i narodowo-politycznych 

problemów Międzymorza i - jak wiemy - mające swoje własne interesy. Poza 

tym w wielu przypadkach granice etniczne nie są wyraźnie zaznaczone. Jest też 

niemało rejonów o ludności mieszanej, gdzie po prostu nie da się przeprowadzić

44 Krystio Manczew 

wyraźnych granic etnicznych. Jednocześnie Serbowie, Chorwaci i Słoweńcy 

zostali ogłoszeni „trójimiennym" narodem, co w żaden sposób nie odpowiadało 

rzeczywistości historycznej. W pewnym stopniu podobnie było z Czechami i Słowakami, 

połączonymi w jednym państwie. 

Z tych wszystkich powodów problem narodowościowy nie schodzi ze sceny 

historycznej, także po wycofaniu się obcych imperiów z Międzymorza. Zmienia 

się jednak jego podstawowa treść: teraz ciemiężcą narodowym są nie obce 

imperia, konglomerat ziem i narodów, tylko państwa narodowe, obejmujące 

swoimi granicami ludność innej narodowości; nie chodzi już o zburzenie obcych 

imperiów i stworzenie własnych państw narodowych, tylko o obronę rodaków, 

którzy znaleźli się poza macierzą; są też specjalne umowy o ochronie mniejszości 

pod patronatem Ligi Narodów. Problem narodowy zaczyna coraz bardziej 

przybierać charakter problemu narodowo-mniejszościowego, którego rozwiązanie 

nie zależy już od tego czy innego ruchu narodowowyzwoleńczego, tylko od 

koniunktury międzynarodowej i polityki państw narodowych. 

Narodowo-mniejszościowa polityka państw Międzymorza powinna być rozpatrywana 

w dwóch aspektach: po pierwsze - jako polityka w stosunku do rodaków, 

znajdujących się w innych państwach, i po drugie - jako polityka wobec 

ludności innej narodowości na własnym terytorium państwowym. W swoim 

pierwszym aspekcie polityka ta mogłaby się najogólniej wyrazić pojęciem „ochrona" 

a w drugim - pojęciem „asymilacja" i nawet „czystka etniczna". W obydwu 

aspektach w mniejszym lub większym stopniu koresponduje ona z nastawieniem 

mocarstwowym: chodzi nie tyle o los rodaków w sąsiednich państwach, ile o przynależność 

terytoriów, na których oni mieszkają: duże terytorialnie państwo nieuchronnie 

obejmuje swoimi granicami ludność innej narodowości, a sfery rządzące 

i nacjonalistyczne w poszczególnych krajach dążą do stworzenia „wielkiego" 

i zarazem homogenicznego jednonarodowościowego państwa. Są dwa 

sposoby osiągnięcia tego celu - albo wypędzenie ludności innej narodowości 

i „oczyszczenie" własnego terytorium państwowego od „tych innych", albo ich 

stopniowa asymilacja. 

Jeśli skupimy się na Bałkanach, czyli na Bułgarii i jej sąsiadach, zobaczymy, 

że w rejonie tym próbowano i jednego, i drugiego 1 . Podczas wojen (1912- 

-1918) i bezpośrednio po nich Grecja i Turcja realizowały na swoim terenie 

„czystkę etniczną" poprzez tzw. wymianę ludności. Chodzi w gruncie rzeczy 

o ucieczkę zagrożonej zagładą fizyczną ludności z obydwu tych krajów: Turcja 

wypędziła chrześcijan - Bułgarów i Greków - z terytorium tureckiego, a Grecja 

- Bułgarów oraz po części Turków i Pomaków [Bułgarzy wyznający islam - 

przyp. tłum.] z terytorium greckiego. Na opuszczonych przez chrześcijan terenach 

w Turcji osiedlali się przybywający z Bałkanów muzułmanie, a na opu- 

1 Por. K. Manćev, Nacionalnijat vapros na Balkanite, Sofija 1995.

Narodo wości o wo-mn iej szośc io we problemy Bułgarii i Polski 45 

szczone rejony Grecji (Macedonia Południowa i Tracja Zachodnia) przybywali 

greccy uchodźcy z terytorium Turcji. W wyniku tego powstała nowa sytuacja 

demograficzna: Tracja Wschodnia nabrała tureckiego charakteru etnicznego, 

Południowa Macedonia i Tracja Zachodnia - greckiego charakteru etnicznego, 

a na Bułgarię spadł ciężki problem uchodźców. 

W odróżnieniu od Grecji i Turcji w Jugosławii nie było przybyszów - Serbów, 

których można by osiedlić w Macedonii i na Kresach Zachodnich [chodzi 

o tereny na zachód od granicy bułgarsko-serbskiej - przyp. tłum.]. Poza tym 

językowa bliskość Bułgarów i Serbów sprawiła, że polityka serbska liczyła na 

pomyślną asymilację. I Belgrad zabrał się nie do oczyszczania swojego państwa 

z Bułgarów, tylko do ich serbizacji: Macedonia została ogłoszona „Serbią Południową", 

Kresy Zachodnie traktowano jak odwieczną ziemię serbską, zamykano 

bułgarskie instytucje oświatowe, kulturalno-oświatowe i cerkiewne, bułgarskie 

nazwiska otrzymały serbską końcówkę -ie itd. W ten sposób Bułgarzy automatycznie 

stawali się „prawdziwymi" Serbami. Podobna była też sytuacja 

w Południowej Dobrudży, zamieszkanej przeważnie przez ludność bułgarską, ale 

pozostałej po wojnie w granicach Rumunii. 

Bułgaria ze swojej strony ani nie chciała, ani nie mogła pogodzić się ze stratą 

obszernych terytoriów, które były bułgarskie i są uznawane za bułgarskie. Sofia 

oczywiście nie mogła także akceptować procesu denacjonalizacji i asymilacji 

Bułgarów, którzy po wojnach pozostali w sąsiednich państwach. Powstaje pytanie: 

jak można dokonać zmiany, jak naprawić wyrządzone już niesprawiedliwości 

narodowe? 

Obiektywna ocena tej sytuacji wskazuje, że nie można liczyć ani na bułgarski 

ruch narodowowyzwoleńczy w sąsiednich krajach, ani na jakąś siłową bułgarską 

akcję obrony narodowej. Pozostaje zatem działanie drogą dyplomatyczną 

i na podstawie prawa międzynarodowego. W tym przypadku chodzi o artykuł 

19 Paktu Ligi Narodów, który otwiera możliwość pokojowej rewizji traktatu 

pokojowego z Neuilly, o artykuł 48 tego traktatu, przewidujący zapewnienie 

Bułgarii dostępu do Morza Egejskiego i o traktaty mniejszościowe pod patronatem 

Ligi Narodów, które przynajmniej z formalnego punktu widzenia bronią 

Bułgarów z państw sąsiednich przed wypędzeniem i asymilacją. 

Wszystko to kierowało Bułgarię ku polityce pokojowej rewizji, sformułowanej 

jeszcze za czasów rządów Bułgarskiego Ludowego Związku Chłopskiego. 

Biorąc na siebie odpowiedzialność za podpisanie traktatu pokojowego w Neuilly 

Aleksander Stambolijski a priori odrzucał jakąkolwiek myśl o sprzeciwie. 

„Każda odmowa podpisania układu oznaczałaby kontynuację wojny, a o wojnie 

nikt u nas nie myśli" 2 . „Jako opozycja walczyliśmy najodważniej przeciw wciągnięciu 

Bułgarii do wojny, wstydem i hańbą będzie, jeśli jutro jako rządzący nie 

2 Por. A. Stambolijski, Izbrani prozvedenija, Sofija 1979, s. 241.


będziemy w stanie opanować sytuacji [...] Dopóki my, ludowcy, rządzimy, nie 

pozwolimy na wojnę" 3 - oświadczał niejednokrotnie przywódca ludowy. Jest on 

przekonany, że traktat pokojowy z Neuilly nie może być wieczny, że okowy tego 

traktatu zostaną zerwane, ale to da się osiągnąć nie „krwawym mieczem", tylko 

poprzez „oburzone sumienie świata" 4 . Stąd też dążenie Sofii do udobruchania 

zwycięzców i zasłużenia na ich zaufanie poprzez lojalne wykonywanie zobowiązań, 

wypływających z traktatu pokojowego. Z tym też są związane sugestie rządu 

w Sofii, adresowane do ludności bułgarskiej z terytoriów, podporządkowanych 

obcej władzy i nawołujące do zachowania spokoju i pokojowego czekania 

na „przebudzenie się" sumienia świata. Obiecuje się przy tym, że Bułgaria znajdzie 

sposób porozumienia się ze swoimi sąsiadami, że „w niedługim czasie uda 

nam się pokojowymi środkami zrealizować nasze narodowe aspiracje", że zniewoleniu 

bułgarskich kresów zostanie położony kres itd. 5 Nie szczędziło się w tym 

kierunku odpowiednich wysiłków, ale wszystko okazało się daremne, wszystko 

stanowiło nieuzasadnione złudzenie - traktat pokojowy z Neuilly stawał się faktem, 

bez widoków na jakiekolwiek zmiany na korzyść Bułgarii. 

Inna sprawa, czy rząd Aleksandra Stambolijskiego miał alternatywę, czy mógł 

nie podpisać w Neuilly traktatu pokojowego i przeciwstawić mu się, tak jak np. 

Turcja Kemala Atatiirka przeciwstawiła się pokojowi w Sevres. Moja odpowiedź 

na to pytanie jest twierdząca 6 , ale to osobny temat. Jest ważne podkreślenie tu 

faktu, że w 1919 r. Bułgaria a priori odrzuciła wojnę jako środek obrony narodowej. 

Przez cały okres międzywojenny nie przyjęła ona ustalonego państwowo-terytorialnego 

status quo na Bałkanach za coś wiecznego i dążyła do rewizji 

traktatu z Neuilly, ale tylko środkami pokojowymi. Bułgarska polityka zagraniczna 

spoglądała z boku na szalejącą w tym czasie „paktomanię". Nie angażowała 

ona Bułgarii w żadne bloki i kombinacje z innymi państwami. Jednocześnie 

Sofia szukała opieki Ligi Narodów i dążyła do porozumienia z sąsiadami, 

ale tylko na zasadach dwustronnych oraz bez umów i klauzul gwarantujących 

i utrwalających wersalskie status quo. 

Polityka rewizji pokojowej jest ściśle związana z problemem losów „swoich" 

poza granicami Bułgarii i „obcych" na własnym terytorium państwowym. 

Zasadnicze kierunki bułgarskiej polityki zagranicznej w tej dziedzinie zostały 

również wytyczone już w czasach rządów Stambolijskiego. W przesłaniu do 

konferencji w Genui z maja 1922 r. premier bułgarski rysował sytuację mniej 

więcej tak: z 8 min Bułgarów 2 min znajduje się poza granicami Bułgarii, z czego 

500 tys. to uchodźcy. Są to rewolucjoniści, członkowie nielegalnych oddzia- 

3 Ibidem, s. 360. 

4 Ibidem, s. 241. 

5 „Zemedelsko zname", nr 19 z 2 października 1919 r.; nr 52 z 10 grudnia 1919 r. 

6 K. Mancev, op. cits. 242-243.


łów, bojownicy o wolność, którzy przekraczają granicą i nikt nie jest w stanie 

ich zatrzymać, Bułgaria ma zaledwie 6000 ochotników do ochrony granicy, mierzącej 

3000 kilometrów; w myśl traktatu z Neuilly zostały oderwane od Bułgarii 

tereny, które przez 40 lat [tj. od wyzwolenia spod niewoli tureckiej - przyp. tłum.] 

miały własne szkoły, instytucje oświatowe i prawa; zostały one obecnie zlikwidowane, 

nauczycieli i duchownych wypędzono; na terenach bułgarskich, podporządkowanych 

obcym rządom, została wprowadzona nowa administracja, która 

siłą wprowadza politykę wynaradawiania. Na zakończenie Stambolijski sformułował 

postulaty bułgarskie, a mianowicie: 1. Pozwolenie uciekinierom na powrót 

do domów 1 , 2. Zapewnienie przez odpowiednie rządy zwrotu zagarniętych uciekinierom 

majątków; 3. Zastosowanie „w miarę możliwości jak najszybciej" przewidzianych 

w umowach klauzul dotyczących zachowania praw mniejszości 7 . 

Postulat powrotu uciekinierów na ich tereny ojczyste był podtrzymywany 

przez pewien czas także po upadku rządu Stambolijskiego. W miarę upływu czasu 

stało się jednak jasne, że problem uchodźców będzie rozwiązany poprzez osiedlanie 

się w ramach państwa bułgarskiego. Polityka bułgarska stopniowo rezygnowała 

z tego postulatu. Co więcej, Bułgaria zrezygnowała także z perspektywy 

ubiegania się kiedykolwiek w przyszłości o Trację Wschodnią i w 1925 r. 

zawarła układ o przyjaźni z Turcją. Uciekinierzy bułgarscy z tego rejonu stracili 

prawo powrotu na swoje tereny rodzinne, a ich mienie nieruchome stało się własnością 

państwa tureckiego. W ten sposób muzułmanie bułgarscy, którzy przesiedlili 

się w latach 1912-1925 do Turcji stracili prawo do swojego majątku na 

terenie Bułgarii 8 . Jeśli zaś chodzi o uciekinierów z terenów, które przeszły pod 

władzę Grecji, to zgodnie z bułgarsko-grecką umową o wymianie ludności, narzuconą 

przez zwycięskie państwa na podstawie artykułu 56 traktatu z Neuilly, 

byli traktowani oni nie jako uciekinierzy, tylko jako dobrowolni wysiedleńcy. 

Dlatego też w tym przypadku w ogóle nie chodziło o powrót, tylko o rozwiązanie 

wynikających z tej „wymiany" majątkowych i finansowych sporów między 

Bułgarią a Turcją 9 . 

Po odpadnięciu problemu powrotu uciekinierów do ich dawnych miejsc 

zamieszkania pozostawał jedynie postulat zastosowania postanowień o ochronie 

mniejszości pod patronatem Ligi Narodów. I tu Bułgarii nie udało się również 

osiągnąć nic istotnego. Określonym sukcesem mógłby się stać tzw. Protokół 

Genewski z 1924 r., zgodnie z którym mniejszość bułgarska i grecka odpowiednio 

w Grecji i Bułgarii stawała się obiektem ochrony ze strony Ligi Narodów, 

przy czym zagwarantowane jej zostały prawa mniejszościowe. Protokół ten jed- 

7 Vánš na ta politika na pravitelstvoto na BZNS - noemvri 1919 - juni 1923, A. Stambolijski. 

Dokumentalno nasledstvo, Sofija 1989, s. 256-258. 

8 „Dáržaven vestnik", nr 110 z 17 sierpnia 1926 r. 

9 Por. K. Popov, Konvenci} ala za vzaimno i zs el vane mezd u Bálgarija i Gárcija i sporát ni 

s gárcite za čerkvi, učilišta i manastiri, Sofija 1935.


nak nie wszedł w życie - pod naciskiem społeczeństwa greckiego i Jugosławii 

parlament grecki odmówił jego ratyfikacji. W istocie rzeczy Bułgarii nie udało 

się uzyskać uznania bułgarskich mniejszości narodowych w państwach sąsiednich. 

Wprawdzie Rumunia i Grecja nieraz przyznają, bezpośrednio lub pośrednio, istnienie 

Bułgarów na ich terytorium, to z jednym, to z drugim z tych państw były 

prowadzone negocjacje w tzw. kwestiach do rozwiązania, ale nie wychodziły one 

poza wymianę memorandów, najczęściej zawierających wzajemne oskarżenia 

złego traktowania mniejszości lub nadmierne i niemożliwe do przyjęcia reklamacje 

natury finansowej. Jeśli zaś chodzi o Jugosławię, to kategorycznie i brutalnie 

zaprzeczała ona istnieniu mniejszości bułgarskiej na swoim terytorium. 

Spośród sąsiadów Bułgarii jedynie Turcja godziła się na podpisanie umowy, 

zawierającej klauzule nt. mniejszości: chodziło o bułgarsko-turecki układ 

o przyjaźni z 1925 r., na mocy którego Sofia i Ankara zobowiązały się do zapewnienia 

„muzułmańskiej mniejszości w Bułgarii" i „bułgarskiej mniejszości 

w Turcji" korzystanie z „wszystkich rozporządzeń dotyczących opieki nad mniejszościami", 

włączonych odpowiednio do traktatów pokojowych z Neuilly i z Lozanny. 

Do tej klauzuli dodano uwagę interpretacyjną dotyczącą mniejszości bułgarskiej 

w Turcji - wyjaśnia się, że chodzi o „obywateli tureckich wyznania 

chrześcijańskiego, których językiem ojczystym jest bułgarski". Nie ma jednak 

wyjaśnienia, jak należy rozumieć „muzułmańską mniejszość w Bułgarii" 10 . Przez 

analogię można by przypuszczać, że chodzi tu o bułgarskich obywateli wyznania 

muzułmańskiego, posługujących się językiem tureckim, ale brak odpowiedniej 

interpretacji pozwala stronie tureckiej włączać do tzw. mniejszości muzułmańskiej 

także bułgarskich muzułmanów z Rodopów, których językiem ojczystym 

jest bułgarski. Wiadomo przy tym, że liczebność mniejszości muzułmańskiej 

w Bułgarii w 1925 r. przekraczała pół miliona, podczas gdy Bułgarów w Turcji 

było nie więcej niż cztery tysiące. Na domiar wszystkiego konstytucja republiki 

tureckiej z 1924 r. traktowała wszystkich mieszkańców kraju jako Turków (kompatriotów, 

„niezależnie od wyznania i pochodzenia") 11 . Pod hasłem „Turcja dla 

Turków" reżim Atatiirka poczynił twarde kroki, by wszystko w ramach państwa 

tureckiego było wyłącznie tureckie. I „ci inni" - Bułgarzy, Grecy, Ormianie, 

Kurdowie itp. - zamiast praw mniejszościowych doznawali coraz silniejszego 

tureckiego narodowego (i nacjonalistycznego) nacisku. 

Bułgaria wstawiała się w obronie ludności bułgarskiej, będącej pod obcą 

władzą, dążąc do ochronienia jej przed wypędzeniem i asymilacją. Przez cały 

okres międzywojenny domagała się ona zastosowania umów o ochronie mniejszości, 

często stawiając tę sprawę zarówno w odpowiednich organach Ligi Na- 

10 „Darżaven vestnik", nr 110 z 17 sierpnia 1926 r. 

11 Por. S. S. Bobćev, Konstitucijata na Turskata republika, Sofija 1926 (odbitka z: „Juridićeski 

pregled" 1925, nr 7-8, s. 287-300).


rodów, jak i w gremiach dyplomatycznych. Zawsze postulat był ten sam - przyznanie 

praw, zapisanych w traktatach i postanowieniach mniejszościowych. Samo 

jednak występowanie z tą sprawą przeciwstawia Bułgarię jej wszystkim sąsiadom. 

Zarówno Jugosławia i Rumunia, jak i Grecja i Turcja kategorycznie stały 

na stanowisku zachowania i utrwalenia wersalskiego status quo w stosunku do 

Bułgarii. Co więcej, nie zadowalali się tylko swoją wspólną antyrewizj oni styczną 

polityką, lecz tworzyły międzynarodowe organizacje sojusznicze (Małą Ententę, 

Porozumienie Bałkańskie), których zasadniczym przeznaczeniem było pilnowanie 

ustanowionych granic 12 . W rzeczywistości sąsiedzi Bułgarii nie mieli w innych 

państwach bałkańskich terenów, do których mogliby - z etnicznego punktu 

widzenia - aspirować w przyszłości. Wprost przeciwnie, w zakres ich granic 

zostały włączone cudze tereny etniczne. Dlatego też szczególnie duże znaczenie 

miał dla nich problem wewnętrznej narodowej konsolidacji. Stąd też wynikało 

ich dążenie do wypędzenia i szybkiej asymilacji ludności innej narodowości, jak 

również ich negatywny stosunek do umów o ochronie mniejszości - akceptowali 

je zmuszeni do tego niemal siłą i traktowali jak czystą formalność. 

W odróżnieniu od innych państw bałkańskich Bułgaria z powagą traktowała 

traktaty mniejszościowe nie tylko z punktu widzenia „swoich" w krajach sąsiednich, 

ale także w stosunku do „tych innych" na swoim terytorium. Miało to 

logiczne wytłumaczenie. Bułgaria miała nadzieję odzyskać, w bliżej nie określonej 

przyszłości i w sposób pokojowy, niedawno utracone ziemie bułgarskie - 

Macedonię, Trację, Południową Dobrudżę, Kresy Zachodnie. Dlatego też pragnęła, 

by na tych terenach pozostała ludność bułgarska, by została tam zachowana 

bułgarska społeczność etniczna, która - aby nie zniknąć - powinna mieć 

prawa mniejszościowe. W zamian za żądane prawa mniejszościowe dla Bułgarów, 

daje ona w sąsiednich państwach takie prawa ludności innej narodowości 

na swoim terytorium. Wiadomo przy tym, że z wyjątkiem muzułmanów (520 tys. 

Turków i 88 tys. bułgarskich muzułmanów w 1920 r.) pozostałe mniejszości na 

terytorium Bułgarii były nader nikłe ilościowo. Ludność muzułmańska była bowiem 

dość rozproszona i Turcja nie byłaby w stanie poprzez jakąkolwiek politykę 

mniejszościową formułować pod adresem Bułgarii pretensji terytorialnych. 

Poza tym Bułgaria nie wykazywała już żadnego zainteresowania Tracją Wschodnią, 

zatem oczekiwano, że i Turcja nie będzie przejawiała żadnego zainteresowania 

terytoriami bułgarskimi. Jednocześnie przestrzeganie umów mniejszościowych 

uwiarygodnia Bułgarię jako państwo respektujące umowy międzynarodowe, 

Ligę Narodów Zjednoczonych i mocarstwa bloku Ententy 13 . 

W związku z tym, warto jednak podkreślić, że polityka Bułgarii (i jej społe- 

12 

Por. K. Mancev, V. Bistricki, Balgańja i nejnite scisedi (1931-1939/Politićeski i diplomatićeski 

otnosenija), Sofija 1978. 

13 

K. Mancev, Nacionalnijat vapros na Balkanite (...), s. 244-281.


czeństwo) nieustannie zajmowała się problemem macedońskim i konfliktami 

między Bułgarią a Serbią, Grecją i Rumunią wokół podziału spuścizny otomańskiej, 

podczas gdy problemom muzułmańskim i sprawom stosunków z Turcją 

poświęciła dużo mniej uwagi. Właściwie Bułgaria otrzymała jako historyczną 

spuściznę szczególną dwoistość swojego stosunku do ludności muzułmańskiej, 

znajdującej się w jej granicach: lojalność, życzliwość, dobrosąsiedztwo, lecz 

zarazem nieufność, niechęć i nawet nienawiść. I ta dwoistość znajduje miejsce 

w oficjalnej polityce państwowej. Podstawowe cechy tej polityki można by streścić 

w sposób następujący 14 : 

1. Oficjalne uznanie ludności muzułmańskiej za mniejszość - tureckojęzycznej 

za Turków, bułgarskoj ęzycznej za bułgarskich muzułmanów (Pomaków); 

2. Realizacją wziętych na siebie zgodnie z umowami o ochronie mniejszości 

zobowiązań, ale głównie z pobudek o charakterze międzynarodowym i bez 

szczególnej gorliwości; 

3. Określone pragnienie ograniczania liczby ludności muzułmańskiej drogą 

jej wysiedlania do Turcji. (W latach 1878-1912 do Turcji wysiedliło się około 

350 tys. muzułmanów. Wysiedlenia były kontynuowane także w okresie międzywojennym 

- po około 10-15 tys. osób rocznie); 

4. Brak państwowego programu rozwoju ekonomicznego i kulturalnego 

muzułmanów bułgarskich w rejonach ich zamieszkania; 

5. Próby władz państwowych i pojedynczych osób fizycznych oraz prawnych, 

zmierzające do wzbogacenia się kosztem wysiedleńców. 

Warto zaznaczyć, że niezależnie od wszystkiego w okresie międzywojennym 

muzułmanie w Bułgarii dysponowali całkowitą wolnością religijną, reglamentowaną 

również prawnie poprzez „Statut organizacji i zarządzania duchowego 

muzułmanów w Carstwie" z 1919 r. Dokument ten określał wszystko: istnienie, 

strukturę i działalność muzułmańskich wspólnot religijnych, prawa 

i obowiązki ich zwierzchnictw, budżet i sprawozdawczość, domy modlitwy, instytucje 

muftich, sprawy majątkowe, sądy duchowe itd. I wszystko jest utrzymane 

w duchu samorządności i demokracji. To samo dotyczy muzułmańskich 

szkół. Ustawa o oświacie narodowej, jak również regulamin inspekcji szkolnych 

z 1923 r. poświęcają specjalne ustępy prywatnym szkołom mniejszości narodowych 

- ich otwieraniu, utrzymaniu, sposobowi prowadzenia nauki, uprawnieniom 

absolwentów i inne. Przy tym w konkretnej bułgarskiej rzeczywistości 

okresu między woj ennego szkoły te naprawdę istnieją - w 1931 r. jest ich 738, 

mają 1801 nauczycieli i około 50 tys. uczniów. W latach 1918-1928 w mieście 

Szumen działa też muzułmańska średnia szkoła pedagogiczna. 

Wolność wyznawania wiary i istnienie szkół muzułmańskich nie zmieniają 

jednak zbytnio sytuacji - szkoły mniejszości były prywatne, nauczanie było pro- 

14 Ibidem.


wadzone na nader niskim poziomie, była zachowywana wewnętrzna izolacja i niski 

poziom wykształcenia ludności muzułmańskiej. Polityka bułgarska w stosunku 

do tej ludności była umiarkowana i tolerancyjna, ale nie przejawiała szczególnej 

gorliwości ani w zapewnieniu muzułmanom pracy i dobrobytu, ani w dziedzinie 

wykształcenia, oświaty, kultury i bytu tej części ludności Bułgarii. Poprzez swoją 

dwoistość, elementy nacisku zmierzającego do wysiedleń, a także przejawy 

nieżyczliwości i dyskryminacji polityka ta nie przyczyniała się do włączenia ludności 

muzułmańskiej do Bułgarii, jej zbliżenie i wzajemnej integracji z Bułgarami, 

przezwyciężenia odziedziczonej po minionych stuleciach wrogości pomiędzy 

społecznością chrześcijańską a muzułmańską. Wprost przeciwnie, świadomie 

czy nieświadomie muzułmanie, zwłaszcza tureckojęzyczni, byli nastawiani 

na konsolidację w zamkniętej wspólnocie religijnej i etnicznej, zwróconej bardziej 

ku Turcji niż ku Bułgarii. Procesowi temu sprzyjała również silna propaganda 

rządów Kerna la Atatiirka, prowadzona zarówno przez państwo tureckie, 

jak i przez nauczycieli tureckich z prywatnych szkół muzułmańskich w Bułgarii. 

Jak widać, polityka bułgarska w okresie między woj enny m miała swoją międzynarodową 

podstawę prawną: postulaty pokojowej rewizji były wysuwane 

zgodnie z artykułem 19 Paktu Ligi Narodów, a stosunek do mniejszości („swoich" 

i „obcych") opierał się na umowach o prawach mniejszości. Zarówno w jednym, 

jak i w drugim przypadku działalność rozwijana przez dyplomację bułgarską 

współgrała z ówczesnym prawem międzynarodowym, powołanym do zagwarantowania 

pokoju i bezpieczeństwa. W tym sensie bułgarska narodowa polityka 

mniejszościowa jako część składowa ogólnej polityki rewizji pokojowej jest również 

związana ze sprawą pokoju i bezpieczeństwa. W gruncie rzeczy polityka ta 

powinna być rozpatrywana jako bułgarska koncepcja bezpieczeństwa regionalnego. 

Podstawowe treści tej koncepcji można by podsumować następująco: 

1. Pokój za wszelką cenę. Rezygnacja z wojny nie tylko jako sposobu rozwiązywania 

istniejących sporów narodowych i państwowo-terytorialnych, lecz i jako 

środka obrony narodowej. Nieuczestniczenie w blokach i kombinacjach, gwarantujących 

wersalskie status quo i przeciwstawiających sobie nawzajem siły i państwa. 

2. Rewizja traktatu pokojowego z Neuilly drogą porozumienia zainteresowanych 

sił zgodnie z artykułem 19 Paktu Ligi Narodów. Chodzi o odtworzenie 

Bułgarii w jej granicach z 1913 r. (tj. o Południową Dobrudżę, Trację Zachodnią 

i Kresy Zachodnie), a nie o jakieś mocarstwowe zapędy - Tracja Wschodnia i Macedonia 

już nie figurują na liście bułgarskich żądań terytorialnych 13 . 

3. Stosowanie umów o mniejszościach przez wszystkie państwa. Zgodnie 

z niezmiennym stanowiskiem bułgarskim mówienie o jakichkolwiek ogólnobał- 

15 Macedonia i Tracja Wschodnia nie są wymienione jako pretensje bułgarskie w Dyrektywie 

N° 19 z 19 kwietnia 1939 r. (por. D. Sirko - v, Vánšnata politika na Bálgarija 1938- 

-1941, Sofija 1979, s. 128).


kańskich gwarancjach i porozumieniach musi być poprzedzone zlikwidowaniem 

istniejących między poszczególnymi krajami sporów i zwłaszcza przyznaniem 

mniejszościom przewidzianych w tych umowach praw. 

Wynika z tego, że bułgarska koncepcja bezpieczeństwa regionalnego wychodzi 

z przesłanki określonej rewizji państwowo-terytorialnych problemów na 

Bałkanach. Chodzi o zwrot Bułgarii jej terytoriów, zagarniętych podczas wojen 

przez kraje sąsiednie. W praktyce oznaczałoby to likwidację popełnionych błędów 

i niesprawiedliwości bez naruszenia narodowych interesów sąsiadów, w wyniku 

czego każdy powinien być zadowolony (w pewnym stopniu) z sytuacji i nie 

sięgać po broń z myślą o ewentualnym przyszłym wymuszeniu zmian. A to już 

by było rzeczywistym bezpieczeństwem. Jest oczywiste, że nawet po podobnej 

rewizji problemów państwowo-terytorialnych na korzyść Bułgarii ani jedno 

z państw bałkańskich nie przekształciłoby się w całkowicie homogeniczne państwo 

jednonarodowościowe - wszędzie istniałyby mniejszości. Właśnie po to 

istnieją traktaty mniejszościowe, które powinny być sumiennie stosowane. 

Z formalnego, a i rzeczowego punktu widzenia koncepcja ta wydaje się bez 

zarzutu, ale ma ona charakter bardziej utopijnego życzenia niż realnie możliwej 

do zrealizowania idei: jej realizacja nie zależy od Bułgarii, tylko od jej sąsiadów. 

Jest naturalne, że żaden z nich nie chciał dobrowolnie wycofać się z raz 

zdobytych terytoriów. Poza tym nikt nie wierzył w szczerość bułgarskiego pokojowego 

rewizjonizmu. Wprost przeciwnie, sądziło się, że któregoś dnia, poczuwszy 

się wystarczająco mocno, Bułgaria zmieni swoje pokojowe nastawienie 

i wstąpi na drogę odwetu i mocarstwowości. Szczególną nieufność sąsiadów 

(i nie tylko ich) wzbudzała polityka bułgarska w stosunku do mniejszości narodowych. 

Sądzi się, że niemal każde nielegalne przekroczenie granicy i każdy opór 

ludności miejscowej wobec polityki asymilacyjnej władz był inspirowany z Sofii. 

Jednocześnie każdy postulat stosowania traktatów mniejszościowych był traktowany 

jako bułgarska ingerencja w wewnętrzne sprawy sąsiednich państw 16 . Na 

domiar wszystkiego rewizjonizm bułgarski był prezentowany jako część ogólnej 

polityki grupy państw nastawionych rewizjonistycznie, a później agresywnie 

- Niemcy, Włochy, Węgry - co dawało podstawy umocnienia nieufności w stosunku 

do Bułgarii. Na przykład wiosną 1921 r. prasa belgradzka szukała związku 

między polityką Bułgarii i Niemiec, grożąc, że Jugosławia zajmie w stosunku 

do Bułgarii takie stanowisko, jakie zajmuje Francja w stosunku do Niemiec 17 . 

Dziś trudno jest ocenić, w jakim stopniu ta nieufność w stosunku do Bułgarii 

była usprawiedliwiona. Jest jednak faktem, że bułgarska koncepcja bezpie- 

16 Por. K. Manćev, Bdlgarskijat nacionalen vcipros v meźdubalkanskite otnośenija (1919- 

-1939% w: Balgcirijci 1300. Institucii i darzavna tradicija, t. 3, Sofija 1983, s. 257-267. 

17 AAN, MSZ, Wydział Wschodni, sygn. 5982, s. 117, sprawozdanie polityczne Ambasady 

Polskiej w Belgradzie, 10 maja 1921 r.


czeństwa osiągniętego drogą pokojowej rewizji nie zawiera żadnych gwarancji 

przyszłego trwałego pokoju. Faktem jest również, że w latach II wojny światowej 

Bułgaria ponownie próbowała w sojuszu z Niemcami realizować bułgarskie 

ideały narodowe w ich mocarstwowej wersji, a więc pokojowy rewizjonizm Sofii 

z okresu międzywojennego nie był w pełni szczery. 

Jednocześnie bezpieczeństwo regionalne, np. dla regionu bałkańskiego, trudne 

by było do zbudowania w izolacji od ogólnej koniunktury międzynarodowej, 

od wspólnego bezpieczeństwa Europy i świata. Trudno byłoby sobie wyobrazić 

bezpieczeństwo regionu Bałkanów zbudowane na zasadach pokojowego rewizjo 

n izmu i bezpieczeństwo reszty Międzymorza lub w ogóle Europy, zbudowane 

na zasadach wersalskiego status quo. Pojawia się tu problem precedensu, 

dążenie do tego, by nie dopuścić do rewizji w żadnym konkretnym miejscu ma 

na celu sprawienie, by nie posłużyło to jako precedens do rewizji wszędzie. 

Tak czy inaczej bułgarska koncepcja bezpieczeństwa regionalnego poprzez 

rewizję pokojową nie została zrealizowana - była lansowana tylko jako życzenie, 

jako teoretyczna możliwość. Górę wzięła inna koncepcja, koncepcja wersalskiego 

status quo, której aktywnym zwolennikiem była m.in. Polska. 

Zasadnicze treści tej „prowersalskiej koncepcji" można by przedstawić następująco: 

1. Zachowanie, umocnienie i utrwalenie wersalskiego status quo. Niedopuszczanie 

do terytorialnych i innych rewizji traktatów pokojowych w stosunku 

do jakiegokolwiek kraju w celu zapobieżenia precedensom. 

2. Stworzenie regionalnych sojuszy państw „prowersalskich" i podpisanie 

umów z klauzulami gwarancyjnymi w celu obrony status quo. 

3. Słabe zainteresowanie swoimi rodakami w innych państwach (by nie dawać 

podstaw do żądania na zasadzie wzajemności praw dla „obcych" na własnym 

terytorium). Polityka wynaradawiania i asymilacji mniejszości narodowych, 

nierespektowanie traktatów mniejszościowych. 

Ta antyrewizjonistyczna koncepcja zazwyczaj bywa nazywana polityką bezpieczeństwa 

zbiorowego. Istnieje też hasło z lat trzydziestych, zgodnie z którym 

„rewizja znaczy wojna". Ku tej polityce ciążyła większość państw w Europie, 

były prowadzone negocjacje, podpisywano umowy gwarancyjne, tworzono sojusze, 

lansowano różne kombinacje itp. Bezpieczeństwa nie daje się jednak osiągnąć 

- w zaledwie dwa dziesięciolecia po I wybucha II wojna światowa. Nie 

mam podstaw do twierdzenia, że w razie realizacji bułgarskiej koncepcji bezpieczeństwa 

poprzez rewizję pokojową II wojna światowa nie stałaby się faktem. 

Jednocześnie czuję się uprawniony do stwierdzenia, że prowersalska koncepcja 

bezpieczeństwa ma wiele słabych stron. Broni ona narzuconego status quo, 

które jednych obdarowuje, a drugich krzywdzi. W rzeczywistości to status quo 

w wielu przypadkach nie zadowala także tych państw, które je popierają. W stosunku 

do Bułgarii ma ono charakter kary. Wersalskie status quo leży u podstaw


wielu sporów i sprzeczności, które zamiast znikać, są przymusowo utrwalane. 

Właśnie ta okoliczność czyni wersalskie status quo niestabilnym i konfliktowym, 

a bezpieczeństwo - narzuconym, tymczasowym i pozornym. 

Dalej wychodzi się z przesłanki o sojuszu lub systemie sojuszy państw prowersalskich 

przeciwko państwom rewizjonistycznym, przy czym te ostatnie zazwyczaj 

pozostają w izolacji, w tym również terytorialnej (Mała Ententa i Węgry, 

Porozumienie Bałkańskie i Bułgaria). W ten sposób jedne państwa są przeciwstawiane 

drugim, co nie staje się źródłem bezpieczeństwa, lecz raczej wprost 

przeciwnie - źródłem niebezpieczeństwa. Poza tym w stosunku do najsilniejszych 

państw rewizjonistycznych - Niemiec i Włoch - system ten nie jest w stanie 

działać. Nie miejsce tu na przedstawianie powodów tego stanu rzeczy, warto 

jednak wspomnieć, że bezpieczeństwo regionalne (Bałkanów czy szerzej Międzymorza) 

nie może być zjawiskiem odizolowanym - zależy ono bezpośrednio 

od globalnego bezpieczeństwa europejskiego. Bez wątpienia Bułgaria i Węgry 

nie są takimi siłami, które byłyby w stanie rozpętać wojnę - groźby pojawiają 

się skądinąd. 

I wreszcie, prowersalska koncepcja bezpieczeństwa przywiązuje niewiele 

wagi do mniejszości, skazując je na stopniowe zanikanie drogą powolnej asymilacji. 

Zresztą same traktaty mniejszościowe zostały wymyślone i stworzone z pozycji 

systemu wersalskiego. Już przy podpisywaniu tych tak ograniczonych umów 

jest jasne, że Liga Narodów nie ma realnej siły, zdolnej wymusić ich stosowanie. 

Za to mężowie stanu Ententy nieraz apelują do mniejszości o lojalną postawę, 

wierność własnym rządom i ograniczanie się wyłącznie do „szlachetnych 

pretensji" 18 . W tej sytuacji jest zrozumiała asymilacyjna polityka państw prowersalskich 

w stosunku do mniejszości na ich terytorium, która stała się źródłem 

wielu konfliktów i sprzeczności. Tak więc w tej dziedzinie nie można mówić 

0 rzeczywistym bezpieczeństwie, tylko raczej o jego braku. 

Jeśli idzie o Polskę, to konstytuowała się ona jako niepodległe państwo na 

obszernym terytorium między dwoma mocarstwami - Niemcami od zachodu 

1 Rosją od wschodu. Liczna ludność polska pozostawała zarówno w Niemczech, 

jak i w Rosji, ale jeszcze liczniejsza była ludność innych narodowości na polskim 

terytorium państwowym - Białorusini, Ukraińcy, Niemcy, Żydzi i inni, 

w sumie ponad 8 min, czyli prawie jedna trzecia ludności kraju 19 . Zatem z punktu 

widzenia zarówno geopolitycznego, jak i narodowościowo-mniejszościowego 

przyszłość Polski zależała od zachowania obydwu sąsiadujących mocarstw: 

czy będą uznawać polską niepodległość i do kiedy, czy któregoś dnia nie spró- 

18 

S. Sierpowski, Mniejszości narodowe jako instrument polityki międzynarodowej 1919-1939, 

Poznań 1986. 

19 

H. Zieliński, Historia Polski 1914-1939, Wrocław etc. 1983, s. 116; J. Tomaszewski, Rzecz- 

pospolita wielu narodów, Warszawa 1985.


bują doprowadzić do realizacji takich czy innych swoich ambicji na terenie Międzymorza, 

każde z osobna czy - nie daj Boże - w sojuszu wzajemnym? 

Oczywiście, że Polska była jednym z gorących zwolenników wersalskiego 

status quo, ponieważ było ono gwarancją międzynarodową w stosunku do Niemiec, 

a Francja trzymała wędzidło dopiero co poskromionego konia niemieckiego. 

W pierwszych latach powojennych wydawało się to wystarczające. Rosja 

pozostała jednak bez poskromiciela i była zadaniem o wielu niewiadomych, co 

sprawiało, że polityka polska nastawiła się właśnie na nią. Jej celem było odepchnięcie 

Rosji jak najdalej na wschód i powstanie federacji składającej się 

z państw bałtyckich oraz Białorusi, Ukrainy, Krymu i państw kaukaskich, wraz 

z Polską. Ta tzw. koncepcja federacyjna Piłsudskiego zakłada przywódczą rolę 

Polski w Międzymorzu i eliminację wpływów rosyjskich w tym rejonie 20 . 

Warszawa była szczególnie uczulona na rolę Rosji (Związku Radzieckiego) 

nie tylko w północnej części Międzymorza, lecz i na Bałkanach, o czym świadczy 

polska dokumentacja dyplomatyczna z tamtego okresu. Na przykład w raporcie 

z marca 1920 r. polski attache wojskowy z niepokojem informował o tworzeniu 

na terenie Bułgarii 40-tysięcznej armii rosyjskiej, której Bułgaria udostępniła 

artylerię, wyposażenie techniczne, służbę sanitarną, bezpłatne przejazdy po 

kraju i inne. W zamian za to Rosjanie obiecali przeprowadzić korzystną dla 

Bułgarii zmianę traktatu pokojowego z Neuilly 21 . Zaszyfrowany telegram przedstawicielstwa 

polskiego w Belgradzie z końca stycznia 1920 r. wyjaśniał ze swej 

strony, że w stolicy jugosłowiańskiej przebywał szef rosyjskiej misji w Sofii, 

Rosjanin pochodzenia bułgarskiego, który prowadził negocjacje z rządem jugosłowiańskim 

jako pośrednik między Bułgarią a Jugosławią. Informował także, 

że Aleksander Stambolijski zaproponował za pośrednictwem Mołłowa przekazanie 

Serbom przestępców wojennych, wypłacenie 100 min rubli w złocie i podarowanie 

pół miliona sztuk bydła, w zamian za rezygnację Jugosławii z Caribrodu 

(Kresy Zachodnie) i porozumienie z Bułgarią 22 . „W tej sytuacji nie mamy 

co się dziwić, że Bułgarzy ulegają wpływom rosyjskim. Cały rząd Stambolijskiego 

jest pod wpływem Rosjan" - twierdził polski attache wojskowy w Belgradzie 

23 . 

Inny raport, również z Belgradu, z maja 1920 r., znów z niepokojem informował 

polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych, że „w ostatnim czasie Rosjanie 

prezentują się jako liderzy panslawizmu. Powiadają, że kiedy znów przyjdą 

do władzy, problem słowiański zostanie rozwiązany, wszystkie spory między 

Słowianami będą regulowane przez ogólnosłowiański trybunał, a w kwestiach 

20 

W. Balcerak, Koncepcje integracyjne w polskiej polityce zagranicznej (1918-1939% „Dzieje 

Najnowsze", R. II, 1970, nr 1, s. 31-56. 

21 

AAN, MSZ, Wydział Wschodni, sygn. 5981, s. 103-105, Belgrad, 22 marca 1920 r. 

22 Ibidem, s. 41. 

23 Ibidem, s. 103-105.


spornych, nie dotyczących samych Słowian, panslawizm będzie jednomyślny" 24 . 

Polski konsul w Zagrzebiu był zaś niezadowolony, że Serbowie „szukają słowiańskiego 

oparcia w Czechosłowacji" i zalecał, by Polska skorzystała z nieobecności 

Rosji jako mocarstwa i stała się centrum świata słowiańskiego 25 . Jeszcze 

wyraźniej mówił o tym polski minister spraw zagranicznych Józef Beck, 

który w piśmie, skierowanym w listopadzie 1936 r. do ambasadora polskiego 

w Sofii, Adama Tarnowskiego, tłumaczył, że idea słowiańska obsługuje „rosyjski 

imperializm", że ZSRR zastąpi Czechosłowację jako patron panslawizmu, 

i że Polska nie ma interesu w służeniu „rosyjskiemu imperializmowi" 26 . 

Głównym polem polsko-rosyjskiej rywalizacji były oczywiście nie Bałkany, 

tylko Europa Północno-Wschodnia - kraje bałtyckie, Białoruś, Ukraina itp. 

I jeśli w stosunku do Niemiec rolę poskromiciela brała na siebie Francja, to w stosunku 

do Rosji (i Związku Radzieckiego) podobną rolę próbowała grać Polska. 

Nie szukała ona gwarancji bezpieczeństwa po linii odgraniczenia się od swojego 

wschodniego sąsiada poprzez porozumienie, tylko wstąpiła na drogę bezpośredniej 

ekspansji oraz tworzenia sojuszy i ugrupowań o nastawieniu antyradzieckim. 

Wszystkie kombinacje tego rodzaju niosły w sobie element mocarstwowości, 

dążenia do przywódczej roli i niemałą dawkę utopizmu. Dlatego też nastąpiły 

kolejne klęski: 

- wojna polsko-radziecka 1920 r. przekreśliła federacyjną koncepcję Piłsudskiego; 

- odmowa Finlandii uczestniczenia w sojuszu krajów bałtyckich z Polską 

na czele udaremniła wysiłki poczynione w tym kierunku; 

- sprzeciw Czechosłowacji nie dopuszczał włączenia Polski do Małej En- 

tenty; 

- nie doczekał się realizacji także pomysł stworzenia ugrupowania państw, 

otaczających Związek Radziecki od zachodu, południa i wschodu - Polska, Rumunia, 

Turcja, Iran, Afganistan i Japonia. Wspólny strach i antysemityzm okazały 

się całkowicie niewystarczające do utworzenia jakiegokolwiek bloku małych 

i średnich państw Międzymorza, a co dopiero z udziałem państw azjatyckich. 

Wszędzie istniały najrozmaitsze bariery, spory i sprzeczności, odbierające 

polskim koncepcjom integracyjnym szansę sukcesu. 

Właściwie jedynym realnym osiągnięciem w tym kierunku pozostały umowy 

sojusznicze Polski z Francją i Rumunią z 1921 r.; w razie agresji niemieckiej 

przeciwko Francji lub Polsce - wzajemna pomoc wojskowa; w razie konfliktu 

polsko-radzieckiego - zobowiązanie Francji do pomocy sojusznikowi przeciwko 

armii radzieckiej i jednoczesnego zneutralizowania Niemiec; w razie konfliktu 

24 Ibidem, s. 121, 12 marca 1920 r. 

25 Ibidem, sygn. 5982, s. 164-168, Zagrzeb, 16 maja 1921 r. 

26 Ibidem, sygn. 5405, Warszawa, 30 listopada 1936 r.


wojennego Rumunii lub Polski z państwem trzecim - wzajemna pomoc wojskowa. 

Ostrze tej polsko-rumuńskiej pomocy wzajemnej było nastawione - oczywiście 

wyłącznie przeciwko Rosji Radzieckiej 27 . Sojusze: polsko-francuski i polsko-rumuński 

nie stanowią jednak wystarczającej gwarancji trwałego utrzymania 

wersalskiego status quo i - co za tym idzie - bezpieczeństwa Polski. 

A w latach trzydziestych Niemcy już znowu są potęgą o wyraźnie ekspansjonistycznym 

programie polityki zagranicznej, podczas gdy Anglia i Francja pozostają 

nie przygotowane do skutecznej obrony wersalskiego status quo. 

W tej sytuacji bezpieczeństwo państw Międzymorza, w tym Polski, zostało 

wystawione na istotną próbę. Polska koncepcja bezpieczeństwa w stosunku do 

Niemiec uległa zmianie: zaczyna się stawiać na neutralizację niebezpiecznego 

zachodniego sąsiada nie drogą sojuszy i ugrupowań z udziałem innych państw 

(a zwłaszcza z udziałem ZSRR), tylko poprzez przyjaźń z nim samym. W wyniku 

tego w 1934 r. został zawarty „przyjacielski" układ polsko-niemiecki, a podczas 

Monachium Polska działała niemal jak sojusznik Niemiec i otrzymała część 

czechosłowackiego łupu 28 . Prawdziwą ceną „przyjaźni" z Niemcami była jednak 

nie polska „zdobycz" (Zaolzie), lecz samo istnienie Polski jako niepodległego 

państwa, które stanie się kolejną ofiarą agresji hitlerowskiej. 

Zarówno w kwestii bułgarskiej, jak i polskiej u podstaw konfrontacji z sąsiadami 

leżał problem narodowościowo-mniejszościowy. Jeśli jednak dla Bułgarii 

znaczenie priorytetowe miała kwestia losów terenów i ludności w sąsiednich 

państwach, to w Polsce sytuacja przedstawiała się odwrotnie - to ona była 

obiektem pretensji terytorialnych i narodowych. W związku z tym można stwierdzić, 

że mniejszość niemiecka na terytorium Polski była ustawiona stosunkowo 

dobrze: niemieccy kapitaliści i kadry inżynieryjno-techniczne piastowały kluczowe 

stanowiska w gospodarce polskiej części Śląska; Niemcy nie utracili swoich 

dawnych instytucji kulturalno-oświatowych - szkół, bibliotek, wydawnictw i innych; 

mieli też własną organizację narodową (Volksbund), jak również własnych 

posłów do Sejmu polskiego. Tym, co Niemcy stracili, była ich dawna sytuacja 

władców. Nie mogło już nawet być mowy o ich „cywilizacyjnej" roli w stosunku 

do Polaków. Wprost przeciwnie, było odwrotnie - Polacy mieli swoje państwo, 

w którym „ci inni" byli w sytuacji podporządkowanej. Polska polityka 

narodowościowo-mniejszościowa nie była pozbawiona przejawów dyskryminacji 

i ucisku w stosunku do mniejszości narodowych, w tym także Niemców: 

dążenie, by jak najwięcej z nich opuściło terytorium polskie, wysiłki zmierzające 

do osiągnięcia gospodarczej, politycznej i kulturalnej polonizacji rejonów 

27 

W. Balcerak, Powstanie państw narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej, Warszawa 

1974, s. 133-186. 

28 

H. Batowski, Europa zmierza ku przepaści, Poznań 1977.


0 przewadze ludności mniejszościowej, ograniczanie prawa do posługiwania się 

w szkole, urzędach i sądach językiem ojczystym itp. 29 

Wszystko to dawało niemieckiej polityce rewizjonistycznej i propagandzie 

materiał do atakowania Polski. Głównym oskarżeniem było nierespektowanie 

traktatów mniejszościowych. Na żądanie Berlina problemem tym często zajmowały 

się odpowiednie organy Ligi Narodów, jak również Stały Trybunał Sprawiedliwości 

Międzynarodowej w Hadze. Jednocześnie strona niemiecka prowadziła 

aktywną politykę nacjonalistyczną na ziemiach polskich zamieszkałych 

przez ludność niemiecką. Co więcej, już od lat dwudziestych XX w. polityka 

niemiecka formułowała postulat korekty granic niemiecko-polskich na korzyść 

Niemiec - Gdańsk, Śląsk. Wprawdzie podczas niemiecko-polskiej „przyjaźni" 

w połowie lat trzydziestych sprawa ta tymczasowo utknęła w martwym punkcie, 

ale po Monachium znów stanęła na porządku dziennym jako zadanie numer jeden 

ekspansjonizmu hitlerowskiego. Konfrontacja między obydwoma państwami, 

zrodzona ze spraw mniejszościowych, przybierała zatrważające rozmiary, by 

dać początek nowej wielkiej wojnie i kolejnemu podziałowi Polski. 

Polsce nie udało się zagwarantować swojego bezpieczeństwa także w stosunku 

do jej wielkiego sąsiada ze wschodu. W tym przypadku kwestia narodowościowo-mniejszościowa 

również odgrywała ważną rolę, zwłaszcza że polityka 

polska w stosunku do mniejszości słowiańskich była o wiele bardziej brutalna. 

Właściwie Polska „zagospodarowywała" rejony o ludności ukraińskiej 

1 białoruskiej prawie jak okupant; w rejonach graniczących z ZSRR działał Korpus 

Ochrony Pogranicza - organ siłowy, uciskający miejscową ludność; administracja 

polska była bardzo skorumpowana, pracowała źle i nie liczyła się z żadnymi 

umowami dotyczącymi mniejszości narodowych i ich praw; władze wywierały 

nacisk na Cerkiew prawosławną w kierunku uzyskania przez nią 

autokefaliczności i uzależnienie od polityki państwowej; zdarzały się też próby 

kolonizacji polskiej w rejonach wschodnich; otwierano dwujęzyczne szkoły (naukę 

prowadzono w języku polskim i odpowiednim języku ojczystym) - zakładano 

pierwszy etap polonizacji mniejszości słowiańskich; wprowadzono różne 

ograniczenia w posługiwaniu się językiem ojczystym itd. 30 

Wszystko to, połączone z problemami i konfliktami społeczno-ekonomicznymi 

w rejonach wschodnich, warunkuje wrogi stosunek miejscowej ludności 

ukraińskiej i białoruskiej do Polski. W ostatecznym wyniku doszło nie do „zagospodarowania" 

tych innych - Ukraińców i Białorusinów - tylko do rosnącej 

wrogości i oporu, przybierającego nawet formę starć zbrojnych. W odróżnieniu 

od Niemiec Związek Radziecki nie upominał się na forum organizacji międzynarodowych 

o mniejszościowe prawa swoich rodaków w Polsce, ale miał inną 

29 H. Zieliński, op. cit., s. 169-174. 

30 Ibidem, s. 164-169.


broń - hasło o prawie narodów do samostanowienia. Hasło to w praktyce jest 

równe żądaniu włączenia terenów polskich z ludnością ukraińską i białoruską 

do federacji radzieckiej. Poza tym, władze radzieckie stawiały się w roli bojownika 

o zwycięstwo komunizmu na całym świecie. W rzeczywistości oznaczało 

to, że ZSRR nie zrezygnował z imperialnej polityki carskiej Rosji - chodziło 

0 światową dominację radziecką pod przykrywką popularnych i atrakcyjnych haseł 

komunistycznych. 

Jak widać, w stosunku do swojego zachodniego sąsiada polityka polska 

w okresie międzywojennym próbowała dwóch postaw - polityki neutralizacji poprzez 

sojusze z innymi państwami i polityki „przyjaźni". Jeśli zaś chodzi o sąsiada 

ze wschodu, to wszystkie wysiłki i kalkulacje Warszawy miały charakter 

konsekwentnie antyrosyjski i antyradziecki. Żadna polityka nie okazała się jednak 

zdolna do zagwarantowania bezpieczeństwa ani Polski, ani innych krajów 

Międzymorza. Jest to łatwe do wytłumaczenia: wersalskie status quo, na którym 

opierała się polityka polska, przysparzało stosunkom mniejszościowym grożących 

wybuchem sprzeczności, miało charakter niesłychanie konfliktowy i nie było 

w stanie wytrzymać próby czasu. 

Można w związku z tym stwierdzić, że historia odrzuciła imperia wielonarodowościowe, 

duże czy małe, stanowiące konglomerat ziem i narodów, państwa 

ucisku narodowego i panowania jednych nad drugimi. Idea narodowa dała 

życie państwom narodowym, ale zrodziła i nacjonalizm, który, napędzany propagandą 

narodową i polityką państwową, łatwo przekształca się w separatyzm 

1 ekstermizm. Zderzenie dwóch nacjonalizmów i ekstremizmów na terytorium 

wielonarodowościowym prowadzi do przeciwstawienia jednych narodów i państw 

drugim, do wielkich wojen, „czystek etnicznych" i eksterminacji wzajemnej. „Etnicznie 

czyste" państwa narodowe, leżące obok siebie, zamknięte w sobie i skłócone 

wzajemnie, w żadnym razie nie mogą być dla nikogo ideałem ani też uzyskać 

„akceptacji" historii. Alternatywą hegemonizmu (imperia wielonarodowościowe) 

i nacjonalizmu (narody i państwa, przeciwstawne wzajemnie) może być 

tylko integracja, wolność i demokracja, jednakowe prawo dla wszystkich bycia 

takimi, jakimi się sami określają, wzajemny respekt, akceptacja i szacunek jako 

obowiązkowa norma zachowania dla wszystkich. 

(tłum. Hanna Karpińska)

Marek Kazimierz Kamiński 



RZĄD RP STANISŁAWA MIKOŁAJCZYKA WOBEC KONFERENCJI 

MINISTRÓW SPRAW ZAGRANICZNYCH WIELKIEJ BRYTANII, 

ZWIĄZKU SOWIECKIEGO I STANÓW ZJEDNOCZONYCH 

W MOSKWIE (19-30 PAŹDZIERNIKA 1943 ROKU) 

Moskiewską konferencję ministrów spraw zagranicznych trzech mocarstw, 

uczestników koalicji antyhitlerowskiej, poprzedziło spotkanie prezydenta Stanów 

Zjednoczonych Franklina Delano Roosevelta z premierem Wielkiej Brytanii 

Winstonem Churchillem w kanadyjskim mieście Quebec. W dniach od 17 do 24 

sierpnia 1943 r. odbyła się tam konferencja pod kryptonimem „Quadrant" poświęcona 

m.in. planom inwazji wojsk alianckich w północnej Francji pod kryptonimem 

„Overlord". Wedle relacji Churchilla „konferencja Quadrant była właściwie 

serią ściśle technicznych konferencji sztabowych, których rezultaty zostały 

ocenione w trakcie dwóch spotkań pomiędzy Prezydentem, mną i szefami 

wojsk lądowych, marynarki wojennej i lotnictwa". Ustalono, że datą docelową 

rozpoczęcia operacji „Overlord" będzie 1 maja 1944 r. W rozmowach kanadyjskich 

nie brał udziału dyktator sowiecki Józef Stalin. W depeszy do Gabinetu 

Wojennego z 25 sierpnia Churchill skarżył się, że „jedynym ciemnym punktem 

w obecnej sytuacji jest rosnąca gburowatość Rosji Sowieckiej". Premier brytyjski 

telegrafował też, że „Stalin oczywiście rozmyślnie zignorował naszą propozycję 

odbycia długiej i niebezpiecznej podróży w celu wzięcia udziału w spotkaniu 

przywódców trzech państw". Przed wyjazdem do Quebecu Churchill 

7 sierpnia wystąpił z tego rodzaju inicjatywą wobec dyktatora sowieckiego i otrzymał 

dwa dni później odpowiedź odmowną. Stalin godził się natomiast na uzgodnienie 

w „najbliższej przyszłości" miejsca i daty spotkania „odpowiedzialnych 

przedstawicieli naszych państw". Premier brytyjski we wspomnianej depeszy do 

Gabinetu Wojennego starał się zagłuszyć swoje obawy dotyczące dalszego postępowania 

alianta sowieckiego, wyrażając opinię, że pomimo przejawów ze strony 

Stalina „złego humoru i braku dobrych manier, nie jestem skłonny sądzić, iż 

są to kroki wstępne do podpisania odrębnego pokoju z Niemcami" 1 . 

1 W. S. Churchill, Druga wojna światowa, t. 5, księga 1, Gdańsk 1996, s. 86-87, 97-98; 

A. Eden, Pamiętniki 1938-1945, t. 2: Obrachunki, Warszawa 1972, s. 318; Roosevelt and

62 Marek Kazimierz Kamiński 

Brytyjczycy bali się takiej ewentualności, niezależnie od tego czy była ona 

realna, czy też nie i dlatego zależało im na włączeniu Związku Sowieckiego do 

ścisłego grona trzech mocarstw decydujących o najważniejszych sprawach wojny 

i powojennym uporządkowaniu stosunków międzynarodowych. Władze polskie, 

nie wiedząc o odmowie Stalina uczestniczenia „w danej chwili" w spotkaniu 

z Churchillem i Rooseveltem przyjęły założenie, że dojdzie do kontaktów 

między Churchillem lub brytyjskim ministrem spraw zagranicznych Anthony 

Edenem a Stalinem. Polski minister spraw zagranicznych Tadeusz Romer przygotował 

nawet na 12 sierpnia propozycję przedstawienia przez Edena Stalinowi 

stanowiska polskiego w kwestiach dotyczących stosunków polsko-sowieckich 2 . 

Władze polskie deklarowały gotowość do podjęcia rozmów na temat wznowienia 

stosunków dyplomatycznych między Rzecząpospolitą a ZSRR zerwanych 

przez Stalina 25 kwietnia 1943 r., nawiązania z Sowietami politycznej współpracy 

i w związku z tym zaniechania „propagandowych dyskusji dotyczących 

sporów". Do problemów ewakuacji Polaków ze Związku Sowieckiego i pomocy 

dla Polaków przebywających w Sowietach rząd polski podchodził „z czysto 

humanitarnego punktu widzenia". Nie był też przygotowany „na razie" do dyskusji 

na temat roszczeń sowieckich do wschodnich obszarów Rzeczypospolitej. 

„Sprawy te - napisał Romer w notatce do rozmowy z Edenem - powinny zostać 

odłożone do czasu, gdy wszystkie kwestie terytorialne będące wynikiem 

wojny będą rozwiązane". Władze polskie dopuszczały więc jednak myśl rozpatrywania 

problemu granicy ze Związkiem Sowieckim, aczkolwiek w późniejszym 

czasie, mimo że minister spraw zagranicznych akcentował, iż rząd stoi na stanowisku 

„integralności przedwojennych granic" państwa polskiego. W notatce 

Romera znalazło się też stwierdzenie, że „przywiązujemy największą wagę do 

dyskusji nad sprawami polskimi między Churchillem a Rooseveltem nie tylko 

w odniesieniu do Związku Sowieckiego, ale również jeśli idzie o zgodne i poważne 

ostrzeżenie Niemiec przed konsekwencjami polityki eksterminacyjnej 

prowadzonej w Polsce" 3 . 

Romer nie zdołał 12 sierpnia spotkać się z Edenem, mimo że dyplomata 

brytyjski dopiero 16 sierpnia wylatywał wraz z podsekretarzem stanu Alexandrem 

Cadoganem na kontynent amerykański. Został natomiast przyjęty przez 

Cadogana, który wysłuchawszy wypowiedzi Romera zauważył, że Eden udaje 

się „tylko do Ameryki" i jak dotychczas nie zostały wypracowane żadne dalsze 

plany „dotyczące kontaktów ze Stalinem". Stwierdził też, że wprawdzie w pełni 

Churchill. Their Secret Wartime Correspondence, ed. by F. L. Loewenheim, K. D. Langley, 

M. Jonas, London 1975, s. 362-363; Sowietsko-anglijskije otnoszenija wo wremia wielikoj 

otieczestwiennoj wojny 1941-1945, t. 1: 1941-1943, Moskwa 1983, s. 414-415, 523. 

2 Documents on Polish-Soviet Relations (dalej - DPSR) 1939-1945, vol. 2: 1943-1945, 

London, Melbourne, Toronto 1961, s. 713-714. 

3 Ibidem.

Rząd S. Mikołajczyka wobec konferencji moskiewskiej w 1943 r. 63 

rozumie polski punkt widzenia, ale „bierze pod uwagę fakt, iż rząd sowiecki może 

podnieść kwestię polsko-sowieckich granic, gdy będą dyskutowane sprawy ewakuacji 

i opieki nad polskimi obywatelami". Romer odpowiedział, że w takim 

wypadku należałoby „odparować to posunięcie (sowieckie) zgodnie z amerykańskim 

punktem widzenia". Można by również tłumaczyć stronie sowieckiej, że 

„byłoby niedopuszczalne, gdyby rząd na uchodźstwie zajmował wiążące stanowisko 

(w sprawach granicznych) bez stosownej autoryzacji ze strony normalnej 

reprezentacji parlamentarnej w kraju ojczystym" 4 . 

Na konferencji w Quebecu brytyjski minister spraw zagranicznych Eden 

i amerykański sekretarz stanu Cordell Hull przeprowadzili 23 sierpnia krótką dyskusję 

na temat przewidywanych sowieckich roszczeń terytorialnych. Zakładając 

z góry, że Wielka Brytania i Stany Zjednoczone pójdą na ustępstwa dochodzili 

do wniosku, iż oba państwa anglosaskie powinny sprecyzować swoje kontrpostulaty, 

których dotychczas „nie podały nawet ogólnikowo do wiadomości Rosjan". 

Zdaniem Edena, jeśli „pozostawimy tę kwestię w zawieszeniu aż do chwili ponownego 

wkroczenia wojsk radzieckich do Polski, spór polsko-radziecki będzie 

jeszcze trudniejszy do rozwiązania" 5 . Eden próbował więc zmobilizować Hulla 

do targowania się poza plecami dyplomacji polskiej z władzami sowieckimi o ziemie 

wschodnie Rzeczypospolitej, do których posiadania Stalin wysuwał pretensje. 

1 września Eden spotkał się w Londynie z ministrami spraw zagranicznych 

rządów na uchodźstwie, by przedstawić im rezultaty konferencji w Quebecu. Poinformował 

obecnych, że w Quebecu zostało kategorycznie stwierdzone, iż działalność 

alianckiego Zarządu Wojskowego Okupowanymi Terytoriami (AMGOT 

- Allied Military Government of Occupied Territories) będzie wyłącznie ograniczona 

do terytoriów nieprzyjacielskich, nie zaś do wyzwolonych obszarów państw 

alianckich. Nie wspomniał jednak ani słowem o swojej rozmowie z Hullem, która 

mogłaby zainteresować ministra Romera. Powiadomił zebranych, że uzgodniono, 

iż prawdopodobnie w ciągu czterech do sześciu tygodni odbędzie się konferencja 

trzech ministrów spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych 

i Związku Sowieckiego. Nie potrafił jednak wskazać miejsca planowanego 

posiedzenia ministrów, osobiście opowiadając się za Londynem 6 . Wydaje 

się, że Edenowi, aranżującemu spotkanie z przedstawicielami mniejszych państw 

alianckich, zależało na wywołaniu wrażenia, że Brytyjczycy nie będą niczego 

załatwiać z pozostałymi mocarstwami koalicji antyhitlerowskiej poza plecami 

innych mniej liczących się sojuszników. 

Minister brytyjski odniósł się też do rozmowy z dnia poprzedniego, 31 sierpnia, 

którą odbył z ambasadorem sowieckim Iwanem Maj skim. Kończący swoją 

4 Ibidem, s. 32-33; A. Eden, op. cit., s. 318. 

5 A. Eden, op. cit., s. 319-320. 

6 DPSR, vol. 2, s. 37-38.


misję w Londynie ambasador Związku Sowieckiego przedstawił dwa warianty 

ustosunkowania się mocarstw do państw europejskich po zakończeniu wojny. 

Pierwszy polegałby na podziale Europy na dwie strefy wpływów: wschodnią 

podporządkowaną Sowietom oraz zachodnią Wielkiej Brytanii i Stanom Zjednoczonym. 

Drugi - za którym opowiadał się Majski - sprowadzałby się do traktowania 

Europy jako całości. Oznaczałoby to, że wszystkie mocarstwa miałyby 

jednakowe prawo interesować się każdą częścią kontynentu. Eden na spotkaniu 

z ministrami spraw zagranicznych rządów na uchodźstwie przyjmował w imieniu 

Wielkiej Brytanii drugi punkt widzenia za najwłaściwsze rozwiązanie. W istocie 

rzeczy organizowany przez Anglosasów i Sowiety porządek w Europie mógł 

być wyłącznie efektem dyktatu mocarstw z pominięciem żywotnych interesów 

mniejszych państw, czyli wprowadzeniem w życie zasady hegemonii najsilniejszych, 

czego tak bardzo obawiał się gen. Władysław Sikorski tuż przed swoją 

śmiercią. Mimo to Romer poparł gorąco stanowisko Edena, który z kolei w kilka 

dni później, 6 września, dziękował Romerowi za pozytywne ustosunkowanie 

się strony polskiej do linii politycznej Wielkiej Brytanii 7 . 

Romer zdawał sobie sprawę z faktu, że z jednej strony wprowadzenie zasady 

podziału Europy na strefy wpływów oddawałoby Polskę, po wkroczeniu na 

jej terytorium Armii Czerwonej, w niepodzielne władanie sowieckie bez prawa 

wypowiadania się w sprawach polskich mocarstw anglosaskich. Ewentualność 

taka zaś była jeszcze gorsza, gdyż z góry przekreślała wszelką nadzieję na odzyskanie 

przez Rzeczpospolitą suwerennego bytu państwowego. Z drugiej strony 

Sowiety, wypowiadając się przeciwko strefom wpływów, liczyły na to, że i tak 

zdołają za pomocą rozwiązań militarnych i dyplomatycznych wyeliminować 

obecność polityczną Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych w Europie Srodkowo-Wschodniej, 

nie zatrzaskując sobie drzwi do dalszej ekspansji w Europie 

Zachodniej, wyzwolonej przez wojska anglosaskie. Według Edena i zastępcy 

podsekretarza stanu Orme'a Sargenta Związek Sowiecki pragnął utrudnić politykę 

anglosaską na Bałkanach, które po opanowaniu przez aliantów zachodnich 

Włoch mogły „wkrótce być dostępne dla alianckiej floty i armii" 8 . 

Zanim jednak brytyjski minister spraw zagranicznych wyruszył w podróż 

do Moskwy, strona polska miała jeszcze okazję prezentowania sojusznikowi brytyjskiemu 

swojego stanowiska. Eden sam zabiegał o to, aby uzyskać możliwie 

najbardziej klarowny obraz poglądów polskich. 9 września zadał premierowi 

Stanisławowi Mikołajczykowi „niedyskretne pytanie" dotyczące ewentualnej 

zgody rządu polskiego na przyjęcie tzw. linii Curzona nieco zmodyfikowanej, 

gdyż Lwów miałby należeć do Polski („z Wilnem sprawa gorsza" - dodawał 

7 Ibidem, s. 38-40, 44, 48; L. Woodward, British Foreign Policy in the Second World War, 

vol. 2, London 1971, s. 596-597; A. Eden, op. cit., s. 320-321. 

8 DPSR, vol. 2, s. 48.


Eden) jako wschodniej granicy Rzeczypospolitej w zamian za rekompensaty w 

postaci Prus Wschodnich oraz „cennych obszarów" na Śląsku. Mikołajczyk odrzucił 

taką możliwość odpowiadając, że „żaden Rząd Polski na obczyźnie nie może 

podejmować dyskusji na temat pomniejszenia terytorium polskiego". Ambasador 

polski przy rządzie brytyjskim Edward Raczyński zwrócił zaś uwagę, że 

„dyskusja dotyczy w swej istocie rzeczy ważnej i zasadniczej, mianowicie samego 

istnienia Polski jako państwa naprawdę suwerennego i niepodległego". 

Ambasador dodawał, że „przesunięcie granicy polskiej prawie w sąsiedztwo stolicy 

narażałoby w najwyższym stopniu obronność Polski". Wysłuchawszy swoich 

rozmówców Eden uchylił się od dyskusji 9 , gdyż na razie zależało mu wyłącznie 

na poznaniu opinii polityków polskich. 

Głos polski zabrzmiał jednak nieco mniej zdecydowanie podczas exposé 

wygłoszonego przez ministra spraw zagranicznych, Romera, 13 września na 

posiedzeniu Rady Narodowej w Londynie. Romer oświadczył wprawdzie, że rząd 

polski „stoi niezachwianie na stanowisku integralności polskiego terytorium", 

ale dodawał, iż może „potwierdzić kategorycznie, że nie mamy obecnie i nigdy 

nie będziemy mieli rządu, szczególnie jak długo będziemy pozostawać na uchodźstwie, 

który uważałby się za upoważnionego do prowadzenia dyskusji na jakiejkolwiek 

innej podstawie". Rząd polski zakładał więc, że wprawdzie sam nie zrezygnuje 

ze wschodnich obszarów Rzeczypospolitej na rzecz Związku Sowieckiego, 

ale dopuszczał w ogóle możliwość prowadzenia dyskusji na temat granic 

z Sowietami, a także brał pod uwagę ewentualność, iż po wyzwoleniu Polski spod 

okupacji hitlerowskiej rząd w kraju może zająć postawę bardziej ugodową wobec 

Sowietów. Zresztą Romer stwierdzał wyraźnie, że „kwestia przyszłych granic 

odbudowanej Polski w jej całości stwarza jeden z największych z wielu problemów 

terytorialnych, które wyłonią się do rozwiązania pod koniec wojny". 

Mimo zawoalowanych akcentów świadczących o gotowości do ustępstw w dalszej 

perspektywie czasowej, mowa Romera nie spodobała się Moskwie, gdyż 

prasa sowiecka zaatakowała ustęp exposé, w którym minister mówił o integralności 

terytorium Rzeczypospolitej. Romer postulował ponadto wznowienie stosunków 

dyplomatycznych ze Związkiem Sowieckim 10 . 

Premier Stanisław Mikołajczyk zdawał się dobrze odczytywać intencje Stalina. 

Nie krył swoich obaw podczas rozmowy z Edenem 5 października. „Nie 

wierzę - mówił szef polskiego rządu - by Moskwa dążyła naprawdę w dobrej 

wierze do ułożenia swoich stosunków z Polską z zamiarem nie mieszania się do 

naszych spraw. Moskwa, przeciwnie, dąży do opanowania całej Polski jako od- 

9 Sprawa polska w czasie drugiej wojny światowej na arenie międzynarodowej. Zbiór dokumentów 

(dalej - Sprawa polska), Warszawa 1965 (na prawach rękopisu), s. 406-407; DPSR, 

vol. 2, s. 49. 

10 DPSR, vol. 2, s. 51-52; R. Buczek, Stanisław Mikołajczyk, t. 1, Toronto 1996, s. 367-368.


cinka i etapu w jej programie imperialistycznym obejmującym Europę, a poza 

tym szereg kluczowych pozycji w Azji". „Obietnica sowiecka dana wam (tzn, 

Brytyjczykom) - kontynuował Mikołajczyk - nietworzenia konkurencyjnego 

rządu polskiego przez Moskwę, jak dotąd niewiele ich kosztowała, gdyż zamia« 

rem moskiewskim jest stworzenie rządu marionetkowego dopiero z chwilą, kiedy 

wojska sowieckie znalazłyby się w Polsce". Eden powątpiewał w trafność 

przewidywań premiera dotyczących planów ekspansji sowieckiej przede wszystkim 

na terenie europejskim 11 . 

Władze sowieckie już w 1942 r. czyniły wstępne kroki przygotowawcze w 

kierunku utworzenia rządu marionetkowego dla Polski, zachęcone sukcesami 

odnoszonymi na płaszczyźnie militarnej. W bitwie wojsk pancernych pod Kurskiem, 

trwającej od 5 lipca do 23 sierpnia 1943 r., Armia Czerwona odniosła 

zwycięstwo, co pozwoliło jej na przejście do szeroko zaplanowanej ofensywy 

od Wielkich Łuków na północy do wybrzeży Morza Czarnego na południu. Od 

tego momentu armie sowieckie zbliżały się nieubłaganie do granic Rzeczypospolitej, 

podczas gdy alianci zachodni, zaangażowani w południowych Włoszech, 

nie byli w stanie otworzyć tzw. drugiego frontu w Europie Zachodniej. W Związku 

Sowieckim zaś pod patronatem Stalina rozwijał coraz bardziej energiczną działalność 

tzw. Związek Patriotów Polskich (ZPP), kierowany przez komunistów 

i kryptokomunistów. Do jego władz dokooptowano dla kamuflażu kilka osób nię 

związanych przed wojną z mchem komunistycznym. W prezydium Zarządu 

Głównego ZPP, obok przewodniczącej Wandy Wasilewskiej, znalazł się ppłk 

Zygmunt Berling, który na mocy uchwały Rady Komisarzy Ludowych ZSRR 

z 11 sierpnia otrzymał stopień generał-majora (notabene stopnia takiego w armii 

polskiej nie było) 12 . 

Już 13 maja rząd polski protestował u władz brytyjskich i amerykańskich 

przeciwko organizowaniu przez Sowiety - o czym donosiła agencja Reutera 

9 maja - polskiej formacji zbrojnej bez wiedzy i zgody legalnych władz polskich 

na uchodźstwie. Protest został ponowiony 1 września w związku z informacją, 

która napłynęła z Moskwy, że I Dywizja im. Tadeusza Kościuszki dowodzona 

przez Berlinga, została wysłana na front sowiecko-niemiecki. Tego samego dnia 

zresztą w komunikacie ZPP znalazła się wiadomość, że rząd sowiecki wyraził 

zgodę na powiększenie wojska polskiego tworzonego przy Armii Czerwonej o na- 

11 Sprawozdanie z rozmowy Mikołajczyka z Edenem, 5 października 1943 r., Archiwum Instytutu 

Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie (dalej - AIPMS), PRM-L. 

46; DPSR, vol. 2, s. 61-64; The Great Powers and the Polish Question 1941-1945. A documentary 

Study in Cold War Origins, ed. A. Polonsky, London 1976, s. 155-157, zapis 

brytyjski z tej rozmowy datuje ją na 6 października. 

12 Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich (dalej - DiM), t. 7: styczeń 

1939 - grudzień 1943, Warszawa 1973, s. 465-466; T. Żenczykowski, Dwa Komitety 

1920-1944. Polska w planach Lenina i Stalina. Szkic historyczny, Paryż 1983, s. 59.


stępną dywizję, czyli powołanie Korpusu Polskiego pod dowództwem Berlinga. 

Nowej dywizji nadano nazwę imienia Henryka Dąbrowskiego, „imienia wodza 

-jak głoszono w komunikacie - który wiódł wojsko polskie z dalekiej ziemi 

włoskiej do ojczyzny" 13 . 

Wkrótce jednostka wojskowa pod nazwą I Dywizja im. Tadeusza Kościuszki, 

złożona z Polaków, których nie wypuszczono ze Związku Sowieckiego 

podczas ewakuacji armii gen. Władysława Andersa, została rzucona jako mięso 

armatnie do morderczej bitwy pod Lenino w dniach 12 i 13 października 1943 r. 

Źle dowodzona oraz słabo wyszkolona, straciła w zabitych, rannych i zaginionych 

ponad 3 tys. żołnierzy, pozbawiając się zdolności bojowej na wiele miesięcy. 

Stalin swój cel jednak osiągnął. W rozmowach z dyplomatami państw anglosaskich 

sowiecki komisarz spraw zagranicznych Wiaczesław Mołotow mógł głosić, 

że ci Polacy, którzy zostali w ZSRR, dzielnie walczą przy boku Armii 

Czerwonej, natomiast armia wy ewakuowana ze Związku Sowieckiego podległa 

rządowi polskiemu na emigracji, nie może się pochwalić żadnym sukcesem 14 . 

Najważniejsze spotkanie Edena z politykami polskimi przed wyjazdem do 

Moskwy odbyło się 5 października. Towarzyszył mu podsekretarz stanu Alexander 

Cadogan, zaś stronę polską reprezentował tzw. komplet negocjacyjny - według 

terminologii Raczyńskiego - w którego skład wchodził premier Mikołajczyk, 

minister spraw zagranicznych Romer oraz ambasador Raczyński. Mikołajczyk 

powołał się na poparcie kierownictwa Polskiego Państwa Podziemnego, 

wręczając Edenowi rezolucję z 15 sierpnia czterech stronnictw skupionych w 

Krajowej Reprezentacji Politycznej. Następnie wyraził zadowolenie z powodu 

zbliżającej się konferencji ministrów spraw zagranicznych trzech mocarstw. 

Zastrzegł jednak, że „jesteśmy przy tym przeciwni podejmowaniu rozmów na 

temat granic polsko-sowieckich i za punkt najważniejszy i najpilniejszy traktujemy 

przywrócenie wzajemnych stosunków dyplomatycznych" 15 . 

Nawiązując do ustaleń anglosaskich podczas konferencji w Quebecu, na której 

postanowiono wprowadzić wojskową administrację okupacyjną tylko na terytoriach 

pokonanych państw wrogich, nie zaś na obszarach wyzwolonych państw 

alianckich, Mikołajczyk oświadczył stanowczo, że „nie chcemy okupacji sowieckiej 

ziem polskich, gdzie zgodnie z uchwałą Konferencji w Quebecu, my wyłącznie 

jesteśmy upoważnieni do wyłonienia władz kierowniczych i objęcia ad- 

13 

DPSR, vol. 2, s. 17, 40-41; Z. Berling, Wspomnienia. Przeciw 17 republice, Warszawa 

1991, s. 290-335; Sprawa polska, s. 400-401. 

14 

Z. Berling, op. cit., s. 335-424; T. Żenczykowski, op. cit., s. 63; C. Grzelak, H. Stańczyk, 

Lenino 1943, Warszawa 1993, s. 72; DPSR, vol. 2, s. 71-72. 

15 

Sprawozdanie z rozmowy Mikołajczyka z Edenem, 5 października 1943 r., AIMPS; DPSR, 

vol. 2, s. 61-64; E. Raczyński, W sojuszniczym Londynie, Dziennik ambasadora 1939-1945, 

Londyn 1960, s. 206-207, 220; Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945 (dalej - AK), 

t. 3: kwiecień 1943-lipiec 1944, Londyn 1976, s. 55-57.


ministracji". „Od Anglików (i Amerykanów) dodawał - oczekujemy poparcia 

naszego stanowiska i zabezpieczenia nam swobody korzystania z naszych uprawnień". 

Wskazywał też, że rząd polski stoi wobec dylematu, jaką instrukcję powinien 

wydać władzom cywilnym i wojskowym w kraju: nakazującą ujawnienie 

się wobec wkraczającej Armii Czerwonej czy też zakazującą wychodzenia z podziemia. 

Druga ewentualność byłaby podyktowana groźbą represji ze strony sowieckiej, 

gdyby nie doszło uprzednio do nawiązania stosunków dyplomatycznych 

polsko-sowieckich i zawarcia odpowiedniego porozumienia z Sowietami 

z pomocą brytyjską i amerykańską. Mikołajczyk chciał też, by „obok wojsk sowieckich 

znalazły się na terytorium polskim oddziały naszych sojuszników i przyjaciół 

anglosaskich" 16 . 

Eden zastrzegając się, że nie ma zamiaru zmuszać strony polskiej do podejmowania 

przez nią rozmów na temat zmiany granicy ze Związkiem Sowieckim, 

prywatnie doradzał jednak wszczęcie takiej dyskusji, gdyż w przeciwnym razie 

nie dojdzie do żadnego porozumienia polsko-sowieckiego. Dzielił się swoim 

„wrażeniem", że „Sowiety stać będą na stanowisku »mniej więcej linii Curzona« 

z odchyleniami na naszą (polską) korzyść, pozwalającymi nam (stronie polskiej) 

być może (na) zatrzymanie Lwowa. Za tę cenę - zdaniem Edena - otrzymalibyśmy 

(strona polska) Prusy Wschodnie i cenne obszary Górnego Śląska". 

Mikołajczyk odrzucił sugestię ministra brytyjskiego. Polscy rozmówcy wyrażali 

opinię, że „uzyskanie korzyści terytorialnych kosztem Niemiec uważamy w każdym 

razie jako nam należne", czyli odrzucał zasadę rekompensaty. W środowisku 

polskim jednak niektórzy politycy i dyplomaci, tacy jak prezes Rady Narodowej 

Stanisław Grabski czy radca ambasady polskiej w Londynie Władysław 

Kulski zastanawiali się nad podobnym rozwiązaniem do proponowanego przez 

Edena 17 . 

Mikołajczyk usiłował bezskutecznie uświadomić Edenowi, że Stalinowi nie 

zależy wyłącznie na zmianie granicy z Polską, gdyż jego ambicje imperialne 

znacznie dalej sięgają niż wschodnie obszary Rzeczypospolitej. Pragnął więc 

odpowiedzi na pytanie, czy Brytyjczycy i Amerykanie byliby gotowi udzielić 

Polsce gwarancji terytorialnych i „pełnej politycznej niezależności". W zamian 

za nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Sowietami oferował współpracę 

wojskową polegającą na przerwaniu komunikacji na terytorium Polski okupowanej 

między frontami niemieckimi na wschodzie i zachodzie, gdy mocarstwa 

anglosaskie podejmą ofensywę w Europie Zachodniej. „Taka akcja jednak na 

16 Sprawozdanie z rozmowy Mikołajczyka z Edenem, 5 października 1943 r., AIPMS; DPSR, 

vol. 2, s. 37, 61-64; Foreign Relations of the United States (dalej - FRUS), Diplomatic 

Papers 1943, vol. 3, The British Commonwealth. Eastern Europe. The Far East, Washington 

1963, s. 458; E. Raczyński, op. cit., s. 206-207. 

17 Sprawozdanie z rozmowy Mikołajczyka z Edenem, 5 października 1943 r., AIMPS; DPSR, 

vol. 2, s. 61-64; The Great Powers (...), s. 155-157; E. Raczyński, op. cit., s. 206-207.


wielką skalę - mówił Mikołajczyk - wymagałaby porozumienia szczegółowego 

także ze stroną sowiecką, co uwydatnia konieczność rychłego przywrócenia stosunków 

dyplomatycznych polsko-sowieckich". Eden uznał, że strona polska, nie 

wyrażając zgody na dyskusję o granicy polsko-sowieckiej, dała mu za mało atutów 

do ręki w grze ze Stalinem. Na temat gwarancji brytyjskich nie odpowiedział 

w ogóle nic Mikołajczykowi. Nie przekonywało go twierdzenie Raczyńskiego, 

że „jeśli Wielka Brytania i Stany Zjednoczone poprą całym swoim autorytetem 

jako rzecz godną polecenia nawiązanie stosunków dyplomatycznych, 

Rosja zgodzi się na to". Eden nie wierzył w pozytywny rezultat swoich starań 

w tym względzie pocieszając swoich rozmówców, iż „nawet w razie niepowodzenia 

pamiętać trzeba, że konferencja moskiewska jest tylko etapem przygotowawczym 

dla spotkania odpowiedzialnych szefów rządów" 18 . 

6 października ambasador polski w Waszyngtonie Jan Ciechanowski wręczył 

amerykańskiemu sekretarzowi stanu Cordellowi Hullowi memorandum 

według instrukcji otrzymanych od rządu polskiego w Londynie. Memoriał tej 

samej treści, choć w nieco innej formie, przygotowany przez Romera, uzupełniony 

przez Mikołajczyka i ostatecznie zredagowany przez Raczyńskiego, został 

złożony w Foreign Office 7 października. Oba dokumenty dotyczyły kwestii 

poruszonych 5 października w rozmowie polityków polskich z ministrem 

Edenem 19 . Ciechanowski w Waszyngtonie miał teraz okazję przekonywać do racji 

polskich amerykańskiego sekretarza stanu, podobnie jak dzień wcześniej czynili 

to Mikołajczyk, Romer i Raczyński, próbujący pozyskać szefa dyplomacji brytyjskiej. 

Ciechanowski zwracał się więc m.in. z postulatem udzielenia przez Stany 

Zjednoczone gwarancji dla niezależności i terytorialnej jedności Polski oraz bezpieczeństwa 

narodu polskiego. Podkreślając, że rząd polski broni zasady integralności 

ziem państwa polskiego, proponował „odłożenie na później problemu 

granic", czyli na polecenie polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych sugerował 

możliwość jakichś przyszłych przetargów granicznych ze Związkiem Sowieckim. 

Spotkał się z aprobatą Hulla, który zauważył, że „jest to rozsądne stawianie 

sprawy przez wasz rząd". Zresztą w obu memorandach dla rządu amerykańskiego 

i brytyjskiego znalazły się sformułowania mówiące o przełożeniu 

kwestii granic na czas późniejszy. Był to bez wątpienia krok wstecz w porównaniu 

z nieustępliwą postawą Mikołajczyka podczas rozmowy z Edenem. Ciechanowski 

usiłował natomiast przekonać amerykańskiego sekretarza stanu do forsowania 

na konferencji ministrów spraw zagranicznych trzech mocarstw idei „wspólnej 

deklaracji amerykańsko-sowieckiej, która by gwarantowała narodowi polskiemu, 

18 Sprawozdanie z rozmowy Mikołajczyka z Edenem, 5 października 1943 r., AIMPS; DPSR, 

vol. 2, s. 61-64; The Great Powers (...), s. 155-157; E. Raczyński, op. cit., s. 206-207. 

19 FRUS, 1943, vol. 3, s. 467-471; J. Ciechanowski, Defeat in Victory, New York 1947, s. 212; 

E. Raczyński, op. cit., s. 207; DPSR, vol. 2, s. 65-68, 719.


że wkroczenie Sowietów na terytorium Polski było uwarunkowane tylko wymogami 

prowadzenia wojny". Zdaniem Hulla „było to co prawda »logiczne żądanie«, 

lecz na pewno będą trudności w aprobowaniu go przez Sowiety" 20 . 

Jak wynika z relacji Ciechanowskiego, Hull odniósł się do postulatów ambasadora 

polskiego z życzliwością. Przyznawał, że rząd polski ma prawo do 

występowania w roli gospodarza, gdy tylko wojska sowieckie wkroczą do Polski. 

Zgadzał się też, że przyjęcie Armii Czerwonej wymaga uprzedniego wznowienia 

stosunków dyplomatycznych polsko-sowieckich. Wyraził też aprobatę dla 

idei wysłania do Polski przynajmniej małych oddziałów wojsk amerykańskich 

i brytyjskich, a także misji wojskowych obu mocarstw anglosaskich, „aby dopomóc 

w usuwaniu tarć między władzami sowieckimi i polskimi". Wysłuchał również 

uwag Ciechanowskiego, że podczas rozmów z politykami sowieckimi „zachodni 

alianci będą prawdopodobnie musieli odwołać się do elementów przetargowych, 

takich jak dostawy Lend-Lease, kwestii drugiego frontu i pomocy dla 

Rosji". Żegnając się Hull zapewniał Ciechanowskiego, że „jest zdecydowany 

bronić sprawy Polski tak jakby bronił sprawy własnego kraju" 21 . Wydawać by 

się mogło, że ambasador Ciechanowski znalazł w amerykańskim sekretarzu stanu 

dyplomatę, który na konferencji moskiewskiej dołoży starań, aby chronić 

Rzeczpospolitą przed zakusami ze strony ZSRR w imię dobrze pojętego interesu 

nadrzędnego, tzn. ułożenia powojennych stosunków międzypaństwowych na 

podstawach ograniczających do minimum możliwości agresywnej polityki 

sowieckiej. 

W rzeczywistości zarówno prezydent Stanów Zjednoczonych Franklin Děláno 

Roosevelt, jak i sekretarz stanu Hull nie zamierzali stosować wobec Związku 

Sowieckiego żadnych środków nacisku, takich jak np. groźba zaprzestania 

dostaw Lend-Lease. Według Hulla „Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Rosja 

znajdowały się w tej samej łodzi, która zachwiałaby się i mogła zatonąć w wyniku 

rozterek państw walczących wspólnie przeciwko jednemu nieprzyjacielowi". 

„Nasze dostawy Lend-Lease dla Rosji - wspominał Hull - dopomagały do 

złamania i wyeliminowania sił zbrojnych nieprzyjaciela na froncie wschodnim, 

które w przeciwnym wypadku stanęłyby przeciwko nam na froncie zachodnim". 

Ustami sekretarza stanu przemawiał krótkowzroczny, pozorny pragmatyzm. Hull 

szczerze też przyznawał, że „nie zamierzaliśmy wywierać nacisku na załatwienie 

w trakcie wojny specyficznych zagadnień, takich jak określenie przyszłej 

granicy między Polską a Rosją". 5 października Roosevelt oświadczył Hullowi, 

że „nie będziemy z Rosją walczyć o kraje bałtyckie", lecz że należałoby dora- 

20 J. Ciechanowski, op. cit., s. 212-217; Sprawa polska podczas II wojny światowej w świetle 

pamiętników, oprać. S. Zabiełło (dalej - Sprawa polska, Zabiełło), Warszawa 1958, 

s. 349-353; FRUS, 1943, vol. 3, s. 469; DPSR, vol. 2, s. 66. 

21 J. Ciechanowski, op. cit., s. 217, 220-221; Sprawa polska, Zabiełło, s. 353-354.


dzić Stalinowi, aby władze sowieckie oświadczyły we własnym interesie, iż są 

skłonne „przeprowadzić mniej więcej w dwa łata po zakończeniu wojny drugi 

plebiscyt w krajach bałtyckich". Prezydent uważał również, że „ta sama zasada 

mogłaby być zastosowana do wschodniej Polski, ale nowa granica w każdym razie 

powinna przebiegać nieco na wschód od tzw. linii Curzona, z Lwowem przypadającym 

Polsce". Pisząc swoje wspomnienia z krótkiej perspektywy czasu Hull 

zarzekał się, że „gdy wyjeżdżałem do stolicy Związku Sowieckiego nie obiecałem 

niczego więcej, jak nakłaniać z całą powagą rząd sowiecki, aby wyraził zgodę 

na wznowienie stosunków dyplomatycznych z Polską" 22 . 

Stalina nie można było do niczego „nakłaniać", lecz należało starać się 

wymusić na nim ustępstwa przy wykorzystaniu wszystkich dostępnych środków. 

Ze względu na stanowisko zajęte nie tylko przez Wielką Brytanię, ale również 

Stany Zjednoczone, rysowały się ponure perspektywy na wyjście Polski z impasu 

w wyniku rozmów moskiewskich. W memorandum przeznaczonym dla Edena, 

podobnie jak w memorandum wręczonym Hullowi, zostało zawarte twierdzenie, 

że najlepszym sprawdzianem „rzeczywistych intencji Rosji Sowieckiej" 

byłoby „żądanie, aby stosunki między Rządem Sowieckim a Rządem Polskim w 

Londynie zostały natychmiast wznowione bez wchodzenia w jakąkolwiek dyskusję 

na temat różnic w podejściu do kwestii granic istniejących między dwoma 

państwami". Strona polska wskazywała, że wkroczenie Armii Czerwonej na terytorium 

państwa polskiego, nie poprzedzone ponownym nawiązaniem stosunków 

dyplomatycznych, groziłoby narzuceniem mu reżimu komunistycznego za 

pomocą znanych metod eksterminacji i deportacji elementów przywódczych oraz 

grup ludności najbardziej uświadomionych narodowo. Mogłoby to sprowokować 

społeczeństwo do desperackiej samoobrony 23 . 

Rząd polski apelował „w obliczu poważnego niebezpieczeństwa" do rządów 

mocarstw anglosaskich o „gwarancje niepodległości i integralności ziem polskich 

oraz bezpieczeństwa ich mieszkańców". Podtrzymywał też swój negatywny stosunek 

do planowanego przez prezydenta Edvarda Beneša czechosłowacko-sowieckiego 

traktatu sojuszniczego. Deklarował chęć przystąpienia do paktu zbiorowego 

bezpieczeństwa z udziałem zainteresowanych krajów Europy Środkowo- 

Wschodniej oraz trzech mocarstw po uprzednim uregulowaniu stosunków 

dyplomatycznych ze Związkiem Sowieckim. Proponował ponadto utworzenie 

specjalnego międzyalianckiego sztabu generalnego, w którego pracach uczestniczyłaby 

strona polska. Jej zainteresowanie skupiałoby się na problemach związanych 

z dysponowaniem Polskimi Siłami Zbrojnymi i ich późniejszym przenie- 

22 C. Hull, The Memoirs, vol. 2, New York 1948, s. 1265-1267, s. 1271-1273; Sprawa polska, 

Zabiełło, s. 354-356; por. artykuł recenzyjny polskiego dyplomaty Michała Sokolnickiego 

z pamiętników Cordelia Hulla (M. Sokolnicki, ambasador RP. O głupstwach ludzi 

dostojnych, „Kultura", Paryż 1949, nr 2/19, s. 127-137). 

23 DSPR, vol. 2, s. 65-68, 719; FRUS, 1943, vol. 3, s. 467-471.


sieniem do Polski oraz odpowiednim uzbrojeniem Armii Krajowej przed powstaniem 

skierowanym przeciwko Niemcom, a także ustaleniem daty i warunków 

powstania w ścisłej zależności od generalnych planów operacyjnych aliantów 24 . 

Podczas pamiętnej rozmowy z Edenem 5 października Mikołajczyk nie 

omieszkał wytknąć brytyjskiemu politykowi, że mimo interwencji polskiej niczego 

nie uczynił, aby Brytyjczycy zajęli się dozbrojeniem Armii Krajowej. Premier 

nie dotknął natomiast spraw związanych z polityką Beneša wobec Związku Sowieckiego. 

Eden zaś „dwukrotnie wypowiadał się krytycznie o Prez. Beneszu, 

ze względu na usiłowania tego ostatniego związania się sojuszem z Moskwą, nie 

zwracając (uwagi) na zastrzeżenia Londynu". Wyrażał też naiwne przypuszczenie, 

że „takie postępowanie nie odpowiada Min. Masarykowi" 25 . Minister brytyjski 

próbował w ten sposób manifestować swoją stanowczość w prowadzeniu 

polityki zagranicznej, mimo że wiele zdawało się wskazywać na to, że w jego 

postępowaniu podczas obrad moskiewskich zwycięży raczej ugodowość. 

W liście z 6 października do Edena Churchill stawiał przed dyplomacją brytyjską 

zadanie uczynienia wszystkiego co możliwe, aby skłonić rząd polski do 

wyrażenia zgody na sowieckie żądania terytorialne. Brytyjczycy powinni w zamian 

za to przyrzec politykom polskim użycie swoich wpływów do przyznania 

Polsce rekompensaty w Prusach Wschodnich i na Śląsku. Churchill pragnął, aby 

strona polska sama poszła na ustępstwa, gdyż obawiał się, że oficjalna aprobata 

brytyjska na zabór wschodnich ziem Rzeczypospolitej przez Sowiety spowoduje 

uaktywnienie się opozycji w parlamencie brytyjskim 26 . 

W Uwagach premiera dla ministra spraw zagranicznych na czas nádchodzącej 

konferencji z 11 października Churchill stwierdzał w punkcie trzecim, że 

ostateczne zmiany terytorialne powinny zostać ustalone na konferencji pokojowej 

27 . Ponownie nie chciał więc brać na barki rządu brytyjskiego odpowiedzialności 

przed parlamentem za łamanie zasad tzw. Karty Atlantyckiej z 14 sierpnia 

1941 r., w której wraz z Rooseveltem oświadczył, że nie zgadza się „na żadne 

zmiany terytorialne, które by nie odpowiadały swobodnie wyrażonym życzeniom 

ludów zainteresowanych" 28 . Dokonywał jednak karkołomnego rozumowania, 

pisząc w punkcie czwartym wytycznych dla Edena, że „potwierdzamy zasady 

Karty Atlantyckiej podkreślając, że przystąpienie do niej Rosji opiera się na granicach 

z 22 czerwca 1941 roku" oraz że „bierzemy również pod uwagę historyczne 

granice Rosji sprzed dwóch wojen rozpętanych przez Niemcy w 1914 

i 1939 roku". W punkcie piątym dodawał, że „z radością przywitamy wszelkie 

24 

DPSR, vol. 2, s. 65-68, 719; FRUS, 1943, vol. 3, s. 467-471. 

25 

Sprawozdanie z rozmowy Mikołajczyka z Edenem, 5 października 1943 r., AIPMS. 

26 

W. S. Churchill, op. cit., t. 5, księga 1, s. 362; Sprawa polska, s. 407. 

27 

W. S. Churchill, op. cit., t. 5, księga 1, s. 291. 

28 

E. J. Osmańczyk, Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych, Warszawa 1986, 

s. 227.


umowy pomiędzy Polską i Rosją, które, zapewniając istnienie silnej i niepodległej 

Polski, zapewnią Rosji niezbędne bezpieczeństwo jej zachodniej granicy" 29 . 

Gdyby dyplomaci polscy znali instrukcję Churchilla, musieliby wyzbyć się resztek 

złudzeń co do lojalności sojusznika brytyjskiego i jego chęci życzliwego 

dla Polski pośrednictwa w konflikcie granicznym narzuconym przez Sowiety. 

18 października Eden wylądował w Moskwie. Konferencja ministrów spraw 

zagranicznych Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych i Związku Sowieckiego 

trwała od 19 do 30 października 1943 r. Edena, zanim poruszył problem stosunków 

polsko-sowieckich, interesowała przede wszystkim kwestia wyjaśnienia 

relacji mocarstw z mniejszymi państwami koalicji antyhitlerowskiej. Stał na stanowisku, 

że dyplomacja sowiecka dąży do naruszenia ustnych uzgodnień między 

nim a Mołotowem z czerwca 1942 r., które, według interpretacji ministra 

brytyjskiego, ograniczały prawa Związku Sowieckiego i Wielkiej Brytanii do 

zawierania umów politycznych z mniejszymi aliantami. Konkretne zastrzeżenia 

brytyjskie odnosiły się do planowanego od kilku miesięcy sowiecko-czechosłowackiego 

traktatu sojuszniczego 30 . 

Eden przewidywał dwie możliwości załatwienia sporu z Sowietami. Pierwsza 

polegałaby na uzgodnieniu treści not między rządami brytyjskim i sowieckim, 

które obie strony wymieniłyby między sobą, zobowiązując się do przestrzegania 

„zwyczaju samoograniczania się" („selfdenying ordinance") czyli powstrzymania 

się z podejmowaniem jakichkolwiek zobowiązań wobec innych 

europejskich krajów alianckich lub zawieraniem z nimi porozumień, odnoszących 

się do okresu po zaprzestaniu działań wojennych w Europie. Na oba mocarstwa 

zostałby też nałożony obowiązek wzajemnej konsultacji „ilekroć byłoby 

to niezbędne tak, aby przestrzeganie tego porozumienia harmonizowało z ich 

indywidualnymi i wspólnymi interesami". Odpowiednią propozycję strona brytyjska 

przekazała Sowietom 28 września 1943 r., postulując włączenie jej do 

porządku dziennego konferencji moskiewskiej. Druga ewentualność sprowadzałaby 

się do wystąpienia z ofertą przystąpienia Wielkiej Brytanii do trójstronnego 

układu sowiecko-czechosłowacko-polskiego (po dopuszczeniu strony polskiej do 

sowiecko-czechosłowackiego traktatu sojuszniczego, jak mieli zakładać jego sygnatariusze) 

i przekształcenia go tym sposobem w układ czterostronny 31 . 

Eden nie uważał zresztą za konieczne osiągnięcie w Moskwie „jakiejś ostatecznej 

decyzji" w tej ostatniej kwestii. Zależało mu na uzyskaniu zgody sowieckiej 

na pierwszy wariant swojego planu. Zakładał, że sam nie wystąpi z inicjatywą 

czynienia jakichkolwiek wyjątków od „zwyczaju samoograniczania się", choć 

29 W. S. Churchill, op. cit., t. 5, księga 1, s. 291-292; Sprawa polska, s. 407. 

30 Public Record Office (dalej - PRO), CAB 66/41, WP/43/425, Memorandum by Eden, 

28 września 1943 r.; FRUS, 1943, vol. 1, General, Washington 1963, s. 724-726. 

31 PRO, Memorandum by Eden, 28 września 1943 r.; FRUS, 1943, vol. 1, s. 724-726.


Brytyjczycy mogliby być zainteresowani w zawieraniu układów bilateralnych 

dotyczących spraw powojennych z takimi państwami, jak Grecja, Norwegia, 

Holandia czy Belgia. Eden w memorandum do Gabinetu Wojennego zapowiadał 

też, że będzie przeciwstawiał się „rychłemu zawarciu każdego dwustronnego 

sowiecko-czechosłowackiego układu". „Jeśli inne dyskusje na konferencji dotyczące 

stosunków sowiecko-polskich będą wskazywały na istnienie korzystnej 

atmosfery - kierował swe słowa Eden do pozostałych członków najwyższych 

władz brytyjskich - poinformuję Rząd Sowiecki, że Rząd Jego Królewskiej 

Mości, podtrzymując swoje obiekcje co do sowiecko-czechosłowackiego układu, 

byłby przygotowany do współpracy w próbach doprowadzenia do zawarcia 

układu trójstronnego pomiędzy ZSRR, Polską i Czechosłowacją" 32 . 

Gospodarze sowieccy wykazali się szybkim refleksem. Zanim kwestia uzgodnienia 

treści not dotyczących przestrzegania „zwyczaju samoograniczania się" 

znalazła się na porządku dziennym konferencji, Mołotow przesłał Edenowi 

23 października projekt sowiecko-czechosłowackiego układu przyjaźni, wzajemnej 

pomocy i powojennej współpracy. 24 października podczas spotkania Edena, 

Mołotowa i Hulla minister brytyjski obstawał już tylko przy „generalnej zasadzie" 

„niecelowości" („undesirability") zawierania przez Wielką Brytanię 

i Związek Sowiecki układów politycznych z małymi państwami w trakcie trwania 

wojny, dotyczących okresu powojennego. Dopuszczał natomiast możliwość 

wyjątków od tej zasady, wskazując na planowany traktat sowiecko-czechosłowacki, 

o którego treści został już poinformowany. Eden nalegał tylko, aby w przyszłości 

miały miejsce konsultacje i porozumienia między obu mocarstwami, zanim 

tego rodzaju układy miałyby zostać zawarte 33 . 

Próby Mołotowa wciągnięcia do dyskusji Hulla oczywiście po to, by wzmocnił 

pozycję sowiecką wobec Brytyjczyków, nie dały żadnego rezultatu. Amerykański 

sekretarz stanu zasłaniał się nieznajomością szczegółów związanych z rozpatrywaną 

sprawą. Sowiecki komisarz spraw zagranicznych przystąpił następnie 

do oskarżenia rządu brytyjskiego o to, że zaproszony do Moskwy prezydent 

Beneš nie mógł przyjechać do Związku Sowieckiego dla podpisania traktatu 

politycznego ze względu na obiekcje brytyjskie. Eden bronił się przy pomocy 

argumentu, że nie wysuwał żadnych zastrzeżeń co do wizyty Beneša w Moskwie. 

Mołotow odparował, że „prawdopodobnie żadnej obiekcji odnośnie do wizyty 

nie było, ale być może dotyczyła ona podpisania traktatu". Wyraził też fałszywe 

zdziwienie z powodu postawy brytyjskiej w stosunku do „dwóch państw z wspólną 

granicą" (notabene Związek Sowiecki i Czechosłowacja nie graniczyły ze sobą, 

gdyż należącą do Czechosłowacji Ruś Podkarpacką oddzielała od Sowietów 

Małopolska Wschodnia) dbających o zapewnienie sobie natychmiastowej pomocy. 

32 PRO, Memorandum by Eden, 28 września 1943 r.; FRUS, 1943, vol. 1, s. 724-726. 

33 FRUS, 1943, vol. 1, s. 624-627.


Zepchnięty na pozycje obronne Eden oświadczył z rezygnacją, że „miał obecnie 

(w rękach) projekt proponowanego traktatu, którego nie otrzymał w czasie, gdy 

Beneś wystąpił w lipcu z sugestią swojej wizyty, oraz iż po przeanalizowaniu 

projektu odniósł wrażenie, że z punktu widzenia swojego rządu nie widzi nic, co 

budziłoby (jego) sprzeciw („there would be nothing objectionable") wobec podpisania 

traktatu" 34 . 

Mołotow odniósł niekwestionowany sukces, a tym samym osłabił dodatkowo 

pozycję rządu polskiego w przyszłych przetargach. Edenowi nie pozostało 

nic innego tylko prosić komisarza sowieckiego o danie mu dwudziestu czterech 

godzin na poinformowanie Churchilla o opinii, którą wyraził na temat projektu 

sowiecko-czechosłowackiego traktatu tak, aby premier brytyjski nie dowiedział 

się tego wcześniej od Beneśa. Mołotow zdołał już bowiem zapowiedzieć, że niezwłocznie 

przekaże prezydentowi czechosłowackiemu zaproszenie do Moskwy. 

Teraz wykorzystał fakt, że Eden stał się jego petentem i aby „uniknąć dalszej 

zwłoki" odczytał oświadczenie, w którym znalazło się stanowcze stwierdzenie, 

iż „rząd sowiecki nie może dać swej zgody na propozycję rządu brytyjskiego" 

zawarcia porozumienia, wykluczającego prowadzenie negocjacji dotyczących 

zobowiązań wobec innych europejskich krajów alianckich lub układów z nimi 

odnośnie do kwestii powojennych. Strona sowiecka zgadzała się jedynie na porozumienie 

zobowiązujące rządy obu mocarstw do niepodpisywania podobnych 

układów „bez uprzednich konsultacji lub uzgodnień". Zastrzeżenie to nie odnosiłoby 

się do traktatów Związku Sowieckiego i Wielkiej Brytanii z państwami, 

z którymi każde z nich miałoby wspólną granicę 35 . 

Kontrpropozycje sowieckie były nie do przyjęcia dla Brytyjczyków, gdyż 

wprowadzenie ich w życie przyniosłoby wyłącznie korzyści gospodarzom konferencji 

i utrudniałoby jednocześnie stronie brytyjskiej politykę nie tylko wobec 

Europy Środkowo-Wschodniej, ale również wobec pozostałych państw kontynentu 

np. Grecji, żywo interesującej Londyn. Eden oświadczył Mołotowowi, że 

nie akceptuje tego fragmentu oświadczenia, w którym Czechosłowacja była określona 

jako państwo graniczące ze Związkiem Sowieckim, gdyż w przeciwnym 

razie Wielka Brytania uznawałaby w porozumieniu międzypaństwowym roszczenia 

sowieckie do wschodnich obszarów Rzeczypospolitej 36 . 24 października Eden 

poniósł porażkę, gdyż został zmuszony do zgody na układ polityczny między 

Związkiem Sowieckim a Czechosłowacją ułatwiający penetrację polityczną Sowietów 

w Europie Środkowo-Wschodniej. 

Dopiero 29 października ministrowie spraw zagranicznych trzech mocarstw 

poświęcili nieco uwagi sprawom polskim. Zanim do tego doszło, Eden musiał 

34 Ibidem, s. 624-627, 752. 

35 Ibidem, s. 624-627, 726-727. 

36 L. Woodward, op. cit., vol. 2, s. 598-599.


24 października przekonywać Hulla, zasłaniającego się brakiem instrukcji, że 

byłoby niezbędne skoordynowanie wystąpienia obu przedstawicieli państw anglosaskich. 

Minister brytyjski, inicjując dyskusję, nie próbował powiązać kwestii 

wznowienia stosunków dyplomatycznych między Polską a Związkiem Sowieckim 

z proponowaną przez premiera Mikołajczyka korzystną dla ZSRR szczegółową 

umową dotyczącą wystąpienia zbrojnego Armii Krajowej przeciwko 

liniom komunikacyjnym na tyłach frontu niemieckiego. Eden całkowicie wypaczył 

sens sugestii polskich. Oświadczył mianowicie, że sztaby wojskowe aliantów 

zachodnich pragną zasięgnąć opinii sowieckiej, czy w zaistniałej sytuacji 

mają dostarczyć postulowane przez stronę polską większe dostawy broni i materiałów 

wybuchowych dla AK. Eden obawiał się - czemu dał wyraz w memorandum 

z 5 października przeznaczonym dla Gabinetu Wojennego - że jeśli Anglosasi 

uzbroją AK „bez konsultacji z Rosjanami, Rząd Sowiecki wystosuje protest 

do nas (Brytyjczyków) i Stanów Zjednoczonych, że wyekwipowaliśmy siły, które 

będą użyte przeciwko Związkowi Sowieckiemu". Takie postawienie sprawy przez 

Edena pozwoliło Mołotowowi na stwierdzenie, że „trzeba mieć pewność, iż ta 

broń dostanie się w odpowiednie ręce", zaś rząd polski nie daje gwarancji „przyjaznych 

uczuć dla Związku Sowieckiego". Przy okazji komisarz sowiecki czynił 

aluzje, że kwestia stosunków polsko-sowieckich nie powinna zajmować nikogo 

innego poza bezpośrednio zainteresowanymi państwami. Uczestniczący w rozmowie 

amerykański sekretarz stanu Hull nie potrafił wesprzeć swojego kolegi 

brytyjskiego sensowną argumentacją 37 . 

Strona sowiecka uchylała się więc od porozumienia w sprawie nawiązania 

przez nią stosunków dyplomatycznych z legalnymi władzami Rzeczypospolitej, 

wykorzystując potknięcia strony brytyjskiej i faktyczny brak zainteresowania 

strony amerykańskiej. Jednocześnie wpływała niekorzystnie na postawę aliantów 

zachodnich wobec problemu istotnego dozbrojenia AK. Mołotow, atakując 

polskiego Naczelnego Wodza, gen. Kazimierza Sosnkowskiego - jako rzekomego 

przeciwnika nawiązania polsko-sowieckich stosunków dyplomatycznych - za 

przeciwstawienie się w lipcu 1941 r. zbyt pochopnemu podpisaniu niedoskonałego 

w formie i treści układu politycznego ze Związkiem Sowieckim, rozpoczynał 

tym samym proces podważania pozycji przywódców polskich w świecie 

zachodnim. Miało to w zamierzeniach sowieckich prowadzić do dekompozycji 

polskiego ośrodka władzy na uchodźstwie 38 . 

37 FRUS, 1943, vol. 1, s. 622-623, 662, 667-668, 753; DPSR, vol. 2, s. 64, 71-72, 74-78, 

720-721; Sprawa polska, s. 415-417; The Great Powers (...), s. 157-158; A. Eden, op. cit., 

s. 329; C. Hull, op. cit., s. 1305-1306; E. Raczyński, op. cit., s. 209; Sprawozdanie z rozmowy 

Mikołajczyka z Edenem, 5 października 1943 r., AIPMS; L. Woodward, op. cit., 

vol. 2, s. 640-644. 

38 DPSR, vol. 2, s. 72; The Great Powers (...), s. 157-158; A. Eden, op. cit, s. 329; W. Babiński, 

Przyczynki historyczne do okresu 1939-1945, Londyn 1967, s. 205-206.


Listę porażek Edena groźnych dła przyszłości państwa polskiego uzupełniała 

nieudana inicjatywa ministra brytyjskiego, dotycząca przyjęcia przez przedstawicieli 

trzech mocarstw deklaracji wyrażającej wspólną odpowiedzialność za 

Europę. Po raz pierwszy Eden zaproponował 24 października Mołotowowi i Hullowi 

akceptację przez mocarstwa czterech zasad: 1) swobody wyboru rządu przez 

każdy naród, 2) prawa państw do organizowania związków międzypaństwowych 

czyli konfederacji, 3) pomocy mocarstw zainteresowanym państwom w powoływaniu 

takich związków oraz 4) nietworzenie przez mocarstwa „oddzielnych 

stref odpowiedzialności" czyli stref wpływów w Europie. Odpowiedni brytyjski 

projekt deklaracji miał zostać rozesłany ministrom sowieckiemu i amerykańskiemu. 

Sekretarz stanu Hull od razu na wspomnianym posiedzeniu zażądał przesunięcia 

dyskusji na późniejszy termin 39 . Szkodliwa rola dyplomacji amerykańskiej 

dawała o sobie znać w całej pełni. 

26 października Hull motywował swoją niechęć do angażowania się w rozpatrywanie 

kwestii poruszonych przez Edena, koniecznością załatwienia przede 

wszystkim spraw generalnych, zawartych w amerykańskim projekcie ogólnikowej 

„deklaracji czterech narodów na temat powszechnego bezpieczeństwa". 

Amerykański sekretarz stanu, wyrażając swoje desinteressement kwestiami konkretnych 

zobowiązań, ułatwiał Mołotowowi grę dyplomatyczną, zmierzającą do 

utrącenia inicjatywy brytyjskiej. Eden nie wykazywał zresztą koniecznej nieustępliwości, 

przywiązując mniejszą wagę do punktów drugiego i trzeciego swojej 

rezolucji - czemu dał zresztą wyraz już 24 października - czyli odnosząc się 

z dystansem do idei organizowania w Europie po wojnie konfederacji mniejszych 

państw. Właśnie tę ideę Mołotow zaatakował ze szczególną zaciekłością, odczytując 

przygotowane wcześniej oświadczenie, w którym znalazło się oskarżenie 

jej zwolenników o zamiar tworzenia wokół Związku Sowieckiego „kordonu sanitarnego" 

wrogich państw. Eden ugiął się pod naciskiem Mołotowa obiecując, 

że nie będzie nastawał na forsowanie punktów dotyczących powoływania po 

wojnie konfederacji. Punkty pierwszy i czwarty projektu deklaracji, na których 

wprowadzeniu do jednego z dokumentów końcowych konfederacji szczególnie 

zależało Edenowi, na razie nie zostały odrzucone przez stronę sowiecką na wspomnianym 

posiedzeniu. Minister brytyjski dopuszczał możliwość nadania swoim 

propozycjom charakteru uniwersalnego, tak by mogły się one odnosić również 

do innych kontynentów 40 . 

30 października Eden po raz ostatni powrócił do swojej propozycji obejmującej 

tym razem tylko dwa punkty: dotyczący zobowiązania mocarstw do niein- 

39 

FRUS, 1943, vol. 1, s. 627-628, 736-737, 753-755; L. Woodward, op. cit., vol. 2, 

s. 591-593. 

40 

FRUS, 1943, vol. 1, s. 627-628, 637-639, 736-737, 753-756, 762-763; L. Woodward, 

op. cit., vol. 2, s. 591-593.


gerowania w powoływanie rządów mniejszych państw oraz do nietworzenia 

swoich stref wpływów w Europie. Zastępca sowieckiego komisarza spraw zagranicznych 

Maksim Litwinow wyręczył Mołotowa, poddając w wątpliwość celowość 

poruszania w publikowanym dokumencie z konferencji problemu stref 

wpływów, „skoro nie ma dowodów na to, aby któreś z trzech mocarstw domagało 

się specjalnych stref odpowiedzialności lub wpływów". Publiczne odżegnywanie 

się od chęci wprowadzenia podziału na strefy wpływów w Europie mogłoby - 

według Litwinowa - wzbudzać tylko podejrzenia, że sygnatariusze mają takie 

intencje. Litwinow twierdził przy tym, że w Karcie Atlantyckiej z 14 sierpnia 

1941 r. została już uwzględniona zasada pierwsza i czwarta z proponowanej 

deklaracji brytyjskiej (twierdzenie to było nieprawdziwe w odniesieniu do zasady 

czwartej). Eden usiłował tłumaczyć, że istnieją właśnie podejrzenia, iż Brytyjczycy 

są zainteresowani Europą Zachodnią, a Rosjanie Europą Wschodnią. Pragnął 

przeto rozwiać obawy przedstawicieli państw mniejszych. Wobec wysuwanych 

przez stronę sowiecką obiekcji, Eden wyraził gotowość nie wywierania nacisku 

na swoich rozmówców. Miał przeciwko sobie nie tylko dyplomatów sowieckich, 

ale również amerykańskiego sekretarza stanu Hulla, który „wątpił w to, czy starczy 

czasu na tej końcowej sesji konferencji, by rozpatrzyć kwestię". Ostatecznie 

uzgodniono „odroczenie sugestii Edena do następnej konferencji" 41 . 

W oficjalnych dokumentach z moskiewskiej konferencji ministrów spraw 

zagranicznych trzech mocarstw znalazło się natomiast, aczkolwiek nie przeznaczone 

do publikacji, oświadczenie Mołotowa wymierzone we wszelkie plany 

organizowania po wojnie w Europie konfederacji mniejszych państw. Projekt 

Edena nie tylko nie ujrzał światła dziennego, ale nie został nawet włączony do 

nie ogłoszonych drukiem aneksów do protokołu konferencji 42 . Gospodarze sowieccy 

nie dopuścili do przyjęcia ustaleń, które krępowałyby ich poczynania na 

terytoriach państw, z których Armia Czerwona wyparłaby wojska niemieckie. 

Fiasko inicjatywy Edena źle wróżyło przyszłości Polski, gdyż odsłaniało prawdziwe 

imperialistyczne intencje Moskwy, nie tylko nie tolerującej konfederacji 

europejskich, ale pragnącej również narzucać mniejszym państwom posłuszne 

sobie rządy oraz stworzyć możliwie najszerszą strefę wpływów w Europie. 

4 listopada na poufnej konferencji dla prasy polskiej minister Romer przyznał, 

że „poza ogłoszonymi deklaracjami rząd polski niewiele wie o przebiegu 

konferencji" ministrów spraw zagranicznych trzech mocarstw w Moskwie. 

Spodziewał się, że strona polska uzyska szczegółowe dane dopiero po powrocie 

Edena z Moskwy 43 . Dwa dni wcześniej ambasador Raczyński próbował wydo- 

41 

FRUS, 1943, vol 1, s. 679-680; L. Woodward, op. cit., vol. 2, s. 590-593; E. J. Osmańczyk, 

op. cit., s. 227-228. 

42 

FRUS, 1943, vol. 1, s. 736-737, 749-755, 762-763. 

43 

W. Leitgeber, W kwaterze prasowej. Dziennik z lat wojny 1939-1945. Od Coetquidan do 

„Rubensa Londyn 1972, s. 271.


być jakieś informacje od podsekretarza stanu w brytyjskim MSZ Cadogana, ale 

dowiedział się tylko, że Eden poruszył sprawę przywrócenia stosunków dyplomatycznych 

polsko-sowieckich, lecz jak wynikało „z niezbyt jasnego oświadczenia 

p. Cadogana... Mołotow sugestie p. Edena przyjął chłodno" 44 . 

Na wspomnianej poufnej rozmowie z dziennikarzami polskimi Romer pocieszał 

zebranych, że opublikowane deklaracje z konferencji moskiewskiej „wydają 

się przeczyć teoriom o podziale Europy na strefy wpływów politycznych". 

Uznał też za zjawisko niepokojące podział świata „na państwa wielkie i małe, 

silne i słabe" oraz ujawnienie się dominującej roli trzech mocarstw w stosunkach 

międzynarodowych. Poinformował dziennikarzy, że kwestia wznowienia 

stosunków dyplomatycznych z ZSRR „jak się wydaje nie została rozstrzygnięta". 

Sugerując, że władze polskie spodziewały się, iż na konferencji moskiewskiej 

mogły zapaść decyzje szczególnie złowrogie dla przyszłości Polski - myślał 

zapewne o zgodzie mocarstw anglosaskich na sowiecki zabór wschodnich 

ziem Rzeczypospolitej - oceniał, że „poważne niebezpieczeństwa, jakie nam 

groziły w związku z konferencją, nie zostały rozwiązane, ale tylko odsunięte". 

Romer przyznawał, że „sytuacja Polski jest nadal dramatyczna". „Nie mamy 

atutów siły, a jedynie atuty moralne" - kontynuował minister i wskazywał, że 

„stoimy przed grozą faktów dokonanych". Uważał, że „w takiej sytuacji należy 

zachować spokój, ostrożność i nie dać się wytrącić z dotychczasowej linii politycznej" 

w oczekiwaniu, iż „nadejdzie czas, kiedy zagadnienia moralne i sprawiedliwości 

wysunięte będą przez opinię publiczną świata", co strona polska 

będzie mogła wykorzystać 45 . Z wypowiedzi ministra Romera wyzierał głęboki 

pesymizm wynikający z poczucia coraz większej bezsilności wobec dyktatu 

mocarstw. 

Dopiero 12 listopada w południe premier Mikołajczyk, minister Romer i ambasador 

Raczyński spotkali się z ministrem Edenem oraz zastępcami podsekretarza 

stanu Sargentem i Williamem Strangiem. Tego samego dnia premier Churchill 

wypłynął z Plymouth w drogę do Kairu, a następnie do Teheranu na konferencję 

przywódców trzech mocarstw 46 . Podczas spotkania Eden obwiniał rząd 

polski za fiasko rozmów moskiewskich w kwestii wznowienia stosunków dyplomatycznych 

polsko-sowieckich. Utrzymywał, że nie był w stanie załatwić całej 

sprawy, ponieważ strona polska nie pozwoliła mu podnieść problemu przynależności 

państwowej wschodnich obszarów Rzeczypospolitej, który mógłby zostać 

rozwiązany na zasadzie rekompensaty dla Polski w postaci Prus Wschodnich, 

Gdańska, Górnego Śląska i Pomorza. Brytyjski minister próbował też 

44 Rozmowa Raczyńskiego z Cadoganem, 2 listopada 1943 r., AIMPS, A. 12, 49/14 111/10; 

E. Raczyński, op. cit., s. 209, błędnie została tam podana data 9 listopada. 

45 W. Leitgeber, op. cit., s. 271-273. 

46 W. S. Churchill, op. cit., t. 5, księga 2, s. 1.


wmówić Mikołajczykowi, że brak pozytywnego stanowiska Anglosasów w kwestii 

dozbrojenia AK wynika z trudności natury technicznej, tzn. braku odpowiedniej 

liczby samolotów do dokonywania zrzutów. Usłyszał cierpką uwagę premiera 

polskiego, wskazującego na przyczyny polityczne. Mikołajczyk, jak się wydaje, 

przypuszczał, że Amerykanie i Brytyjczycy obawiali się ze strony AK zbrojnego 

oporu wobec wkraczającej Armii Czerwonej. Eden odżegnał się też od idei konfederacji 

rozumianej jako zabezpieczenie nie tylko przed ekspansją niemiecką, 

ale również sowiecką. Próbował natomiast przekonać rozmówców polskich do 

pomysłu wykorzystania zapowiadanego pobytu prezydenta Beneśa w Moskwie 

do pośrednictwa w sprawach polsko-sowieckich. Oferował nawet swoją interwencję 

w tej sprawie u Beneśa. Minister brytyjski usiłował część ciężaru negocjacji 

z Sowietami przerzucić na barki prezydenta. Mikołajczyk odrzucił propozycję 

oraz sugestie Edena 47 . 

Podczas wspomnianej dyskusji Raczyński oświadczył, że „praktyka układów 

bilateralnych na wzór projektowanego traktatu czesko-sowieckiego mogłaby 

doprowadzić do określenia poszczególnych »obszarów życiowych« tego czy 

innego mocarstwa wbrew zadeklarowanym przez mocarstwa przeciwnym temu 

intencjom". Ambasador trafił w czuły punkt Edena. Minister, pytany o rezygnację 

Brytyjczyków z dotychczasowego negatywnego stanowiska w kwestii układu 

czechosłowacko-sowieckiego oraz o poparcie dla projektu Beneśa podpisania 

traktatu ze stroną sowiecką, przyjął „te pytania niechętnie" i nie dawał „na 

nie wyraźnej odpowiedzi" 48 . Raczyński w gruncie rzeczy wytknął władzom brytyjskim, 

że dają przyzwolenie na utworzenie po wojnie w Europie stref wpływów 

mocarstw. 

Dziesięć dni później, 22 listopada, Mikołajczyk w rozmowie z Edenem, 

nawiązał do wystąpienia amerykańskiego sekretarza stanu Hulla na konferencji 

prasowej 15 i 16 listopada. Zaprotestował przeciwko używaniu - przez szefa 

dyplomacji amerykańskiej - „formułki włoskiej ustalonej na Konferencji Moskiewskiej 

w stosunku do Polski". Premier polski trafnie zwracał uwagę, że gen. 

„Eisenhower jako dowódca armii alianckich, posiadając prawo tworzenia lokalnych 

rządów, wzmacniania ruchów antyfaszystowskich i tępienia faszyzmu na 

pewno nie uczyni krzywdy Włochom". „P. Timoszenko np. - kontynuował Mikołajczyk 

- posiadając te same prawa w Polsce tej formułki użyłby dla sformułowania 

komunistycznego rządu w Polsce, a zaliczywszy wszystkich, nie komu- 

47 Rozmowa Mikołajczyka z Edenem wraz z osobami towarzyszącymi, 12 listopada 1943 r., 

AIPMS, PRM-L. 46 (wersja krótsza i dłuższa sprawozdania); Notatka z rozmowy Edena 

z Mikołajczykiem, 12 listopada 1943 r., AIMPS, PRM-L. 46 (jest to notatka dotycząca również 

dalszego postępowania Mikołajczyka); DSPR, vol. 2, s. 74-78, 725; Sprawa polska, 

s. 417. 

48 Rozmowa Mikołajczyka z Edenem wraz z osobami towarzyszącymi, 12 listopada 1943 r., 

AIPMS (wersja dłuższa i krótsza sprawozdania); DPSR, vol. 2, s. 77.


nistów jako faszystów, używałby tej formułki do wytępienia wszystkich, nie 

komunistycznych ruchów politycznych" 49 . 

Kilka dni wcześniej, 17 listopada, ambasador w Stanach Zjednoczonych Jan 

Ciechanowski w liście do Jamesa Dunna, doradcy politycznego amerykańskiego 

sekretarza stanu, stwierdził, że doniesienia prasowe na temat wypowiedzi Hulla 

wzbudziły jego „poważne obawy dotyczące Polski". Według sekretarza stanu 

bowiem, „administracja okupowanych terytoriów zostanie przejęta przez wojskowe 

władze mocarstw alianckich, których (siły zbrojne) pierwsze wkroczą na 

dane terytorium w trakcie działań wojennych". Ciechanowski zauważał, że 

„w przypadku Polski oznaczałoby to, że sowieckie władze wojskowe będą wyłącznie 

upoważnione do przejęcia administracji okupowanego polskiego terytorium", 

co prowadziłoby do sowietyzacji Polski. Ambasador szedł nawet dalej 

w swoich zarzutach pod adresem mocarstw anglosaskich niż Mikołajczyk, gdyż 

podnosił również problem sformułowania zawartego w paragrafie szóstym „Deklaracji 

Czterech Narodów na temat powszechnego bezpieczeństwa", czyli jednego 

z czterech dokumentów opublikowanych na zakończenie moskiewskiej konferencji 

ministrów spraw zagranicznych trzech mocarstw (Chiny mimo oporu sowieckiego 

poparte przez Stany Zjednoczone zostały czwartym sygnatariuszem 

deklaracji) 50 . 

Paragraf ten głosił, że mocarstwa „po zakończeniu działań wojennych nie 

będą stosować siły zbrojnej na terytorium innych państw, wyjąwszy w celach, 

wy łuszczonych w niniejszej deklaracji i to po wspólnym uzgodnieniu". Interpretując 

powyższy tekst Ciechanowski zauważał, iż sformułowanie to „wyraźnie 

implikuje, że dopóki działania wojenne będą w toku, mocarstwa okupacyjne 

będą mogły użyć swoich sił dla celów nie przewidzianych w Deklaracji i bez 

uprzednich konsultacji z pozostałymi trzema narodami". „Dla Polski - pisał dalej 

ambasador - tworzy się sytuacja najwyższego zagrożenia, gdy spojrzymy na 

nią w perspektywie okupacji Polski wyłącznie przez siły ZSRR. Fakt, że Rząd 

ZSRR odrzuca wznowienie stosunków dyplomatycznych z Rządem Polskim, dodatkowo 

pogarsza tę sytuację". Ciechanowski nie krył więc wobec administracji 

waszyngtońskiej zaniepokojenia władz polskich postawą dyplomacji amerykańskiej, 

domagając się spotkania z Hullem oraz wyjaśnień w interesujących je sprawach 

51 . 

Rozmowa Ciechanowskiego z Hullem 19 listopada nie przyniosła żadnych 

pocieszających wieści stronie polskiej. Amerykański sekretarz stanu zdawał się 

49 Notatka z rozmowy Mikołajczyka z Edenem, 22 listopada 1943 r., AIPMS, PRM-L. 46; 

Sprawozdanie z rozmowy Mikołajczyka i Edena w obecności Romera, Raczyńskiego i Robertsa, 

22 listopada 1943 r., AIPMS, PRM-L. 46; DPSR, vol. 2, s. 90-95, 80-82. 

50 FRUS, 1943, vol. 3, s. 478-481; FRUS, 1943, vol. 1, s. 602-603, 681-682, 755-756. 

51 FRUS, 1943, vol. 3, s. 478-481; FRUS, 1943, vol. 1, s. 755-756; I. Matuszewski, Wybór 

pism, New York-London 1952, s. 214.


nawet być urażony krytyką polską wspomnianej deklaracji, której treść próbował 

tłumaczyć w sensie pozytywnym dla przyszłości państwa polskiego 52 . Działający 

na gruncie amerykańskim, wybitny publicysta polski, związany z obozem 

piłsudczykowskim, Ignacy Matuszewski, zwrócił uwagę 23 listopada na łamach 

wychodzącego w Nowym Jorku „Nowego Świata" na wspomniany artykuł szósty 

Deklaracji moskiewskiej, który „jest przez Sowiety interpretowany, jako upoważnienie 

ich do postępowania na terenach polskich jak im się żywnie podoba". 

Wytknął też premierowi Mikołajczykowi, że wygłaszając dłuższą przemowę 

z okazji dwudziestej piątej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości, wyraził 

zadowolenie z rezultatów konferencji moskiewskiej, gdy tymczasem powinien 

w imieniu rządu polskiego wyraźnie odżegnać się publicznie od zapadłych 

w Moskwie decyzji na temat Polski bez udziału jej najwyższych czynników. 

Dopiero jednak ponad pół roku później, pod koniec czerwca i w pierwszej połowie 

lipca 1944 r. opublikował w ukazującym się w Detroit „Dzienniku Polskim" 

serię artykułów pod wspólnym tytułem Śladami Katarzyny. W jednym z nich 

przeprowadził dokładną analizę artykułu szóstego Deklaracji moskiewskiej 53 . 

Matuszewski uważał, że do owego artykułu propozycji Deklaracji przedstawionej 

w Moskwie przez amerykańskiego sekretarza stanu Hulla, Mołotow przeforsował 

wprowadzenie poprawki brzmiącej „po zakończeniu działań wojennych" 

(„after the termination of hostilities"), pragnął bowiem uzyskać wolną rękę na 

bezkarne postępowanie władz sowieckich na zajętych przez Armię Czerwoną 

obszarach Polski, zanim nie ustaną działania wojenne. W rzeczywistości sami 

Amerykanie wnieśli do swojego projektu deklaracji w odpowiednim paragrafie 

dodatkowe sformułowanie „po klęsce nieprzyjaciela" („following the defeat of 

the enemy"), uzasadniając to na piśmie koniecznością uniknięcia „możliwych 

kolizji z normalnymi militarnymi operacjami". Hull uwolnił więc Mołotowa od 

trudu przełamywania ewentualnego oporu anglosaskiego w powyższej kwestii. 

Matuszewski, patrząc się z ponad półrocznej perspektywy na konferencję ministrów 

spraw zagranicznych trzech mocarstw w Moskwie dochodził do wniosku, 

że „ustalony został przez redakcję Art. 6-ego - podział de facto [podkreślenie - 

M.K.K.] Europy na strefy wpływów". Dodawał, że „dyskusja o tym, czy Europa 

ma być podzielona na strefy wpływów - jest od tej chwili czysto akademicka; 

Europa jest już podzielona; Państwo polskie zostało de facto [podkreślenie - 

M.KKĄ oddane sowieckiej sferze wpływów" 54 . 

Formalnie jednak mocarstwa biorące udział w konferencji moskiewskiej nię 

dokonały podziału Europy na swoje strefy wpływów. Nie ulegało jednak wątpli- 

52 

C. Hull, op. cit., s. 1315-1317; FRUS, 1943, vol. 3, s. 484-485; J. Ciechanowski, op. cii., 

s. 235, 239; Sprawa polska, Zabiełło, s. 357-360. 

53 

I. Matuszewski, op. cit., s. 172-174, 213-216, 238. 

54 

I. Matuszewski, op. cit., s. 213-216, 628; FRUS, 1943, vol. 1, s. 590-603, 641-642, 669, 

681-682, 750-756.


wości, że dyplomacja amerykańska ułatwiła stronie sowieckiej uzyskanie dogodnych 

pozycji wyjściowych, pozwalających na polityczną penetrację Europy Srodkowo-Wschodniej. 

Dyplomacja brytyjska zaś działając nieskutecznie, również 

w ostatecznym rezultacie przyczyniła się do ugruntowania przyszłych wpływów 

sowieckich na bieg wypadków politycznych w dużej części kontynentu europejskiego. 

Dalszy rozwój sytuacji w Europie zależał jednak nie tylko od operacji 

na frontach, ale również od umiejętnej gry dyplomatycznej między mocarstwami, 

która przynajmniej z teoretycznego punktu widzenia mogła okazać się bardziej 

korzystna dla interesów polskich. Strona polska nie mogła z góry zakładać, 

że wszystko zostało definitywnie przegrane, gdyż wówczas musiałaby zrezygnować 

ze swoich działań na arenie międzynarodowej. Dopóki istniała 

przynajmniej odrobina nadziei na odniesienie choćby częściowego sukcesu, dopóty 

dyplomacja polska miała obowiązek dokładać wszelkich starań, aby uniknąć 

klęski.

Ludwik Hass 



CENZURA I INNE MECHANIZMY STEROWANIA 

HISTORYKAMI W PRL 

(Osobiste doświadczenia i przemyślenia) 

Cenzura PRL-owska jest zamkniętym fragmentem, raczej drobnym podrozdziałem 

niż choćby rozdziałem, dziejów PRL. Poważniejsze bowiem zastanowienie 

się nad rolą tej instytucji w życiu umysłowym i publicznym, zwłaszcza 

w rozwoju historiografii polskiej, w ciągu minionych ponad czterech dekad prowadzi 

do wniosku, że była jednym z kilku instrumentów, jakimi warstwa biurokracji 

stalinowskiej w Polsce ukierunkowywała twórczość historyków krajowych, 

sterowała nią i reglamentowała. W tym skomplikowanym mechanizmie cenzura 

pełniła niejako rolę - że odwołam się do średniowiecznej analogii - „ramienia 

świeckiego" Świętej Inkwizycji, czyli Wydziału Nauki Komitetu Centralnego 

PZPR, bądź nawet jego Biura Politycznego. Rządzący sięgali po jej sankcje, kiedy 

innymi drogami czegoś osiągnąć nie potrafili. Obecnie, gdy również dzieje PRL 

i nią rządzącej faktycznej monopartii należą do przeszłości, nic - wydawałoby 

się - nie stoi na przeszkodzie pełnemu zbadaniu przez historyka zasygnalizowanego 

mechanizmu oddziaływania na historiografię, wypowiedzeniu się na temat 

szkód, jakie przyniósł rozwojowi badań historycznych, korzyści przecież - co 

być winno chyba sprawą ewidentną, bezsporną - z natury swej przynieść nie 

mógł. Chyba, że staniemy na stanowisku, iż istnieją kwestie, dziedziny, w których 

ujawnienie całej prawdy, nawet po upływie sporego czasu, wręcz wieków, 

nie jest wskazane, nawet szkodliwe. Casus Liber chamorum Waleriana Nekandy-Trepki, 

opracowania - niechaj będzie że paszkwilanckiego, lecz dotyczącego 

ludzi od wieków już nieżyjących - każe się poważnie zamyśleć. Wszak próba 

wydania tego utworu drukiem w pierwszych latach naszego wieku została storpedowana, 

a ukazanie się - dopiero w PRL - niejako było uwarunkowane uprzednim 

obaleniem dotychczasowych porządków społecznych i politycznych naszego 

kraju. Wypada się zastanowić nad mechanizmami rozmaitego rodzaju cenzur, 

zwłaszcza zaś nieformalnych, za to szczególnie długotrwale funkcjonujących. 

Ograniczając się zaś do wspomnianych nieformalnych mechanizmów cenzury 

PRL-owskiej, to - już na wstępie - wypada zaznaczyć, że uczestniczyli w

86 Ludwik Hass 

nich również ludzie nadal funkcjonujący w środowisku historyków, nieraz w tym 

czy innym ich kręgu cieszący się autorytetem. Niektórzy z nich, o czym będzie 

jeszcze mowa, piekli przy tym ognisku represji swoje prywatne pieczenie. Niewykluczone 

zatem, że przytoczenie takich nazwisk bądź uniemożliwiłoby publikację 

przyczynków na temat zasygnalizowanej w tytule problematyki, bądź naraziłoby 

piszącego na rozmaite przykrości, do procesów sądowych włącznie. Zaskarżony 

nie zawsze mógłby dostarczyć materialnych dowodów potwierdzających 

podane przez siebie informacje. Najczęściej raczej prócz własnego zapewnienia, 

że tak było, na nic nie mógłby się powołać. W jednych przypadkach świadkowie 

opisywanych przezeń faktów nie żyją, w innych najczęściej odmówią ich potwierdzenia 

(„przecież Pan rozumie, nie wypada mi tego uczynić, są względy..."; 

czy też wręcz - „nie plącz mnie w swoje sprawy"). W tej sytuacji w poniższych 

rozważaniach została zastosowana - ze wspomnianej konieczności - maksyma, 

może niezbyt moralna, a będąca odwrotnością normy, zresztą dla historyków 

zabójczej, czyli de mortuis nihil nisi bene. Więc w danym przypadku żyjący, o których 

wypadnie wypowiadać się negatywnie, pozostaną bezimienni, przynajmniej 

względnie. Historycy starszych pokoleń na ogół ich rozszyfrują. I jeszcze jedno 

przedstawione ograniczenie, natury już ściśle indywidualnej, będzie dotyczyć 

wyłącznie dziesięcioleci po 1956 r., czyli tych czasów PRL, które piszący zna 

z autopsji. Dopiero bowiem w połowie 1957 r. uzyskał możność powrotu do Polski. 

Najogólniej biorąc, oddziaływanie cenzury w ścisłym słowa znaczeniu na 

historiografię polską można podzielić na czynne i bierne. W pierwszym przypadku 

będzie to bardziej czy mniej bezpośrednia ingerencja urzędu w teksty 

autorskie, po uniemożliwienie ich ukazania się włącznie. Temu na ogół bywają 

poświęcone rozmaite przyczynki, w jakimś stopniu również niniejszy. Mianem 

biernego oddziaływania można określić utrudnianie korzystania z opublikowanych 

opracowań, wydawnictw źródeł bądź czasopism przez niedopuszczanie ich 

do obiegu, również naukowego. 

Ta druga funkcja cenzury, zdaniem piszącego, raczej niewiele szkód poczyniła 

w naszej nauce historycznej. Do publikacji bowiem zagranicznych czy krajowych 

sprzed 1945 r., jeśli były przechowywane w polskich bibliotekach naukowych 

w PRL, nawet gdy ich udostępnienie było obwarowane najsurowszymi 

rygorami - odrębna sprawa to archiwalia i pokrewne rękopisy względnie maszynopisy 

- badacze potrafili dotrzeć. Oczywiście, wymagało to zabiegów dla 

niejednego mocno kłopotliwych, choćby pisma cieszącego się autorytetem opiekuna 

naukowego danego historyka. Pewne utrudnienie polegało na tym, że karty 

katalogowe „trefnych" tytułów nie wszędzie włączano do ogólnie dostępnych 

katalogów. Trzeba więc było posiąść odpowiednią na ten temat wiedzę, której 

nigdzie nie wykładano, mogli nią służyć jedynie bardziej doświadczeni koledzy, 

niekiedy również pracownicy biblioteczni. Spotkać też można było takich „rozsądnych" 

badaczy, którzy nie pragnęli zapoznać się z zabronionymi pozycjami,

Cenzura i inne mechanizmy sterowania historykami w PRL 87 

żeby głowy sobie nie „zamulać" niesłusznymi wiadomościami czy poglądami. 

Wszak nawet mimowoli mogą potem dojść do głosu w twórczości, w konsekwencji 

więc stać się źródłem trudności cenzuralnych czy przykrości politycznych. 

Tacy „racjonaliści" na usprawiedliwienie swoich mniej czy bardziej ewidentnych 

przekłamań, jeśli nie czegoś gorszego, po latach twierdzili, że nie wiedzieli, nawet 

czegoś o czym w maglu opowiadano, gdyż nie mieli dostępu itd. 

Pewne tytuły były autentycznie, fizycznie, niedostępne z tej prostej przyczyny, 

że biblioteki naukowe ich nie nabyły. Kierownictwa jednych książnic tak 

postępowały, nie chcąc narażać się na zarzuty, że sprowadzają z zagranicy „szkodliwe 

śmiecie", inne - raczej bardzo nieliczne - tak postępowały z rzeczywistego 

głębokiego przekonania. Jeszcze inne - w sytuacji niemal stałego niedoboru 

dewiz - stojąc wobec dylematu co zakupić, wolały sprowadzać z zagranicy książki, 

którymi nie narażałyby się władzy zwierzchniej czy własnej organizacji partyjnej. 

Sytuacje tego rodzaju, częstsze na prowincji, rzadkie zaś w Warszawie, 

nie tylko zubożały wiedzę historyczną, miały jeszcze drugą stronę, nazwijmy ją 

umownie personalną. Stosunkowo nieliczni, którzy uzyskali stypendia na wyjazdy 

naukowe na Zachód, automatycznie okazywali się w sytuacji uprzywilejowanej. 

Mieli tam możność korzystania z „owocu zakazanego". To poniekąd rzeczywiście 

wzbogacało ich horyzonty naukowe, co więcej - następnie umożliwiało 

czynić w publikacjach aluzje bądź zamieszczać informacje, nawet odsyłacze 

źródłowe, dzięki którym zdobywali opinię odważnych i wiele wiedzących. Niekiedy 

badacz potrafił dotrzeć również do pozycji nie znajdujących się w księgozbiorach 

publicznych, bez wyjazdu z kraju. Przywozili je bowiem ze sobą, w ten 

czy inny sposób, omijając kontrole graniczne, powracający z delegacji zagranicznych. 

Jednostki ze świata nauki, odgrywające zarazem ważną rolę w życiu publicznym, 

miały nawet w paszporcie zagranicznym jakąś zaszyfrowaną adnotację, 

mówiącą że nie podlegają kontroli celnej. Inni, również tylko nieliczni, załatwiali 

sobie przewóz prohibitów przez przekazywanie ich drogą dyplomatyczną 

do MSZ, skąd je następnie odbierali. Cenzura zaś część książek i periodyków, 

zatrzymanych w urzędach pocztowych bądź na granicy, przekazywała mniej czy 

bardziej - jej zdaniem - godnym uczonym. Tego rodzaju różnorodni szczęściarze, 

jeśli nie byli tchórzem podszyci, kierując się rozmaitymi motywami czy 

w przystępie dobrego humoru, takie publikacje udostępniali niektórym już mniej 

godnym znajomym. 

Nieporównanie istotniejsza dla rozwoju historiografii była owa czynna, ingerencyjna 

funkcja cenzury, spośród rozmaitych sposobów oddziaływania na 

twórczość historyków najłatwiej uchwytna. Poniższe jej omówienie wymaga kilku 

wstępnych konstatacji i uwag. Jest ono na swój sposób subiektywne. Jego źródłem 

są bowiem wyłącznie doświadczenia osobiste, w których - z natury rzeczy 

- element przypadku niewątpliwie odgrywa pewną rolę. Nie badałem przecież 

archiwów cenzury. Pozostawiam to zajęcie m.in. niejednemu z takich, którzy ko-


rzystali z jej płaszcza ochronnego, choćby po to, żeby za jego pomocą topić 

swoich rywali naukowych (przykład tego rodzaju przytoczę). Pragnę zresztą - 

przy sposobności - zwrócić uwagę, że zachowane archiwalia tego urzędu uległy 

już selekcji nie tylko losowej, co jest udziałem wszelkiej dokumentacji historycznej, 

lecz od końca 1989 r. czy też od roku następnego innej, w pełni świadomej 

i ukierunkowanej, analogicznie i z podobnych względów, jak dokumentacja 

aparatu bezpieczeństwa. Ulubieńcy czy pomocnicy nowej władzy - nieraz też 

byli nimi „zawodowi" pomocnicy każdej władzy, więc i poprzedniej - zadbali 

przecież o to, żeby nie padło na nich światło nienajlepsze. Zresztą, co może istotniejsze, 

od upowszechnienia się telefonu nie wszystko znajduje odzwierciedlenie 

na papierze. Przekazane tą nową drogą techniczną sugestie, rady, nawet istotne 

polecenia niejako bezpowrotnie - jeśli nie odnotuje ich po latach pamiętnikarz, 

kwestia na ile rzetelny - siłą rzeczą umykają z pola widzenia historyka. Wreszcie 

odwieczny problem życia, nie tylko publicznego: teoria a praktyka, czyli, 

w przypadku naszego wątku, kwestia pojmowania przez urzędnika, nie tylko 

cenzury, otrzymywanych dyrektyw i ich realizacji. Im bardziej jest zaawansowana 

biurokratyzacja, tym bardziej wszystko to komplikuje się. W systemach 

mniej czy bardziej autokratycznych - biurokracja może świetnie rozwijać się 

nawet w ustrojach demokratycznych, przykładem Francja - nakładają się na to 

walki grupowe na szczytach warstwy biurokracji (tzw. walki frakcyjne). Bierze 

je w swoim służbowym zachowaniu pod uwagę nawet szeregowy członek aparatu 

władzy, niekiedy świadomie opowiada się po stronie jednej czy drugiej grupy. 

Toteż poniższe będzie się opierać wyłącznie na osobistych doświadczeniach 

i własnych przemyśleniach. 

Z problemem cenzury urzędowej zetknąłem się w 1958 r., zatem odkąd zacząłem 

publikować i brać udział w dyskusjach historyków. Odtąd też towarzyszył 

mi on - w tej czy innej formie - w ciągu trzech dziesięcioleci, tj. do likwidacji 

tej instytucji. Już nieco wcześniej wiodła ona żywot efemeryczny, jeszcze 

istniała, lecz przestała być groźna, nie ingerowała w teksty. Mimo tak długiego 

czasu naszej przymusowej znajomości nie zaznałem zaszczytu - z jednym jedynym 

wyjątkiem, o którym jeszcze będzie mowa - przekroczenia progu tej instytucji, 

tym bardziej osobistego rozmawiania z jej funkcjonariuszami w sprawie 

swoich tekstów. Zatem ani razu nie zaproponowano mi zamieszczenia takiego 

czy innego akapitu. Również ani jeden z maszynopisów moich przyszłych publikacji 

książkowych czy rozpraw naukowych w periodykach nie zawędrował 

na ulicę Mysią (siedziba Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk 

oraz jego terenowej placówki warszawskiej). Widocznie takie procedury 

były zarezerwowane dla ważniejszych osobistości świata pióra, do grona których 

mnie nie zaliczano. Natomiast owo długotrwałe „współżycie" na odległość 

z tą instytucją pozwala mi na sformułowanie pewnych wniosków o jej funkcjonowaniu 

czy roli w rozwoju naszej historiografii.


Na czoło wysunąłbym kwestię tematyki. Dla każdego piszącego było oczywistością 

istnienie tematów, których rzetelne potraktowanie nie jest możliwe, jeśli 

pragnie się, żeby publikacja na ich temat ukazała się legalnie, zaś drugi obieg 

prac historycznych, sygnowanych autentycznym nazwiskiem, do późnych lat 

siedemdziesiątych nie istniał. Nie sądzę też, żeby ktokolwiek z naszego grona 

pisał do szuflady. Do takich zagadnień należał Katyń czy mordowanie komunistów 

- w tym też polskich - w ZSRR. Chyba żaden historyk nie żywił w tej 

kwestii wątpliwości. Chcąc być rzetelny mógł nie koncentrować się na takiej 

tematyce, mógł wybierać sobie inną. Nie znam przypadku, żeby kogokolwiek 

zmuszano do podejmowania podobnej tematyki, co najwyżej kuszono do niej 

prebendami. Każdy miał zatem możność wybierania sobie takiej, która dawałaby 

się traktować rzetelnie, przynajmniej w miarę. Ja np., będąc zdecydowanie 

krytycznie usposobiony do taktyki Frontów Ludowych partii robotniczych i postępowych 

mieszczańskich (lata trzydzieste XX w.) nie poświęciłem tej problematyce 

ani jednego artykułu, również partycypującej w niej lewicy PPS, otaczanej 

wówczas w naszej historiografii mnóstwem zachwytów. Wiedziałem wszak, 

że mój punkt widzenia nie ma szans na ujrzenie w druku światła dziennego. Zajmując 

się problematyką ruchu robotniczego, znajdowałem sobie inne wątki, jak 

można się przekonać z bibliografii moich prac. 

Jednak na temat ograniczeń tematycznych stawianych przez cenzurę w środowisku 

historyków przeważała opinia superostrożna. Rzecz zaś miała się jak 

z owym sławetnym puddingiem - o jego smaku można się przekonać jedynie 

jedząc go. Znaczenie miał też styl, język wykładu. Napisane spokojnie, niejako 

skromnie, a zaopatrzone w spory aparat naukowy, cenzura przepuszczała, przeoczała 

nasuwające się wnioski, nawet wcale nie „bogobojne". Natomiast to samo 

utrzymane w stylu patetycznym zwracało na siebie jej uwagę, więc reagowała. 

Pierwszy raz przekonałem się o tym w związku z VIII Powszechnym Zjazdem 

Historyków jesienią 1958 r. w Krakowie. Zabrałem wtedy głos w Sekcji Historii 

Nowożytnej nad referatem o problemach międzywojennego polskiego ruchu robotniczego, 

wygłoszonym przez jednego z ówczesnych partyjnych historykówmatadorów. 

Między innymi postawiłem jednoznacznie jako problem wymagający 

zbadania kwestię ewolucji Komunistycznej Partii Polski (KPP), mianowicie 

tę, że partia, która na początku lat dwudziestych potrafiła przeciwstawiać się 

Międzynarodówce Komunistycznej - m.in. jeden z jej prominentnych działaczy 

w okresie marszu Armii Czerwonej na Warszawę w 1920 r. opublikował artykuł 

krytykujący ostro to postępowanie i nie doznał za to represji partyjnych - w 

1938 r. nie tylko z pokorą przyjęła swoje rozwiązanie, formalnie przez Międzynarodówkę, 

lecz nie zdobyła się na oprotestowanie oszczerczych zarzutów, jakimi 

ten krok został uzasadniony. Rozmaite „ciotki rewolucji" wprawdzie nie podjęły 

ze mną dyskusji, lecz potem w Warszawie z oburzeniem rozpowiadały o moim 

wystąpieniu. Znajomi byli przekonani, że ten mój głos w dyskusji nie ma


najmniejszych szans na publikację. Mimo to przekazałem go w pisemnej formie 

zjazdowej (ściśle biorąc - już pozjazdowej) komisji redakcyjnej i w 1960 r. ukazał 

się bez najmniejszej zmiany w materiałach zjazdowych 1 . 

Inny przykład. W 1961 r. redaktor działu historii najnowszej miesięcznika 

„Mówią Wieki" - znała mnie z seminarium historycznego na Uniwersytecie Warszawskim 

- zwróciła się do mnie z propozycją napisania artykułu o Maju 1926 r. 

Później dowiedziałem się, że już wcześniej rozmawiała o tym z młodymi historykami, 

wówczas będącymi na topie, ci zaś odmówili. Uznali za rzecz nie do 

pomyślenia, żeby artykuł na ten temat, w miarę rzetelny, cenzura dopuściła do 

druku, i to w periodyku względnie wysokonakładowym a przeznaczonym dla 

młodego czytelnika. Napisałem, i mój dwuczęściowy esej ukazał się - o ile pamiętam 

- bez jakiejkolwiek ingerencji cenzuralnej 2 . Ośmielony, w tymże piśmie 

opublikowałem na przełomie lat 1964/1965 - czyli w czasie kiedy z odwilży popaździernikowej 

pozostało niewiele, jeśli w ogóle coś - trzyczęściowy szkic o Legionach 

Polskich Józefa Piłsudskiego. Również i z nim większych przygód nie 

było 3 . Obu tych utworów popularno-naukowych również obecnie nie wstydzę się, 

wyrażają punkt widzenia, który nadal wyznaję. Jeśli dostrzegam w nich błędy, 

to wyłącznie natury erudycyjnej, dotyczące szczegółów. Dodam jeszcze, że prof. 

gen. Marian Kukieł w jednym ze swoich cotygodniowych przeglądów nowości 

historycznych na falach Radia Wolna Europa dostrzegł mój artykuł „legionowy" 

i wyraził zdziwienie, iż rzecz bez tradycyjnych już obelg, wręcz zawierająca nutki 

sympatii dla Legionów, mogła się ukazać w PRL (fragment tej wypowiedzi 

przedrukował krakowski tygodnik „Przekrój"). 

Przytoczone przypadki nie mogą stanowić podstawy dla wniosków o jakimś 

okresowym zliberalizowaniu się cenzury. Raczej uspokajał ją spokojny, rzeczowy 

ton publikacji i brak sygnałów z zewnątrz o szykującym się wystąpieniu prasowym, 

zawierającym jakieś niepożądane akcenty. Cenzorzy nie byli przecież 

osobami obeznanymi ze stanem historiografii danego tematu, nie specjalizowali 

się w określonych dziedzinach. Skoro napisane nie zawierało bezpośredniej polemiki 

z punktami widzenia reprezentowanymi przez ówcześnie „miarodajnych" 

historyków, ani nie mówiło o współczesności, nie dostrzegali racji dla interweniowania. 

Niektórzy zaś, nadmiernie upolitycznieni historycy, ustawicznie węszący 

skąd wiatr wieje, bywali bardziej wyczuleni na aluzje polityczne w publikacjach 

historyków. Wręcz dostrzegali je w opisach czy rozumowaniach, które 

samemu piszącemu nie kojarzyły się ze współczesnością. Tak więc jeden z mo- 

1 

VIII Powszechny Zjazd Historyków Polskich, [zesz.] V, Historia Najnowsza Polski, Warszawa 

1960, s. 217-220. 

2 

Zamach majowy 1926. Geneza i miejsce w dziejach międzywojennej Polski, „Mówią Wieki" 

1961, nry 10, 11. 

3 

Legiony Polskie z perspektywy półwiecza, „Mówią Wieki" 1964, nry 11, 12; 1965, nr 1.


ich przyjaciół-historyków w związku z ostatnim odcinkiem „Legionów..." powiedział 

mi: Ludwiku, czy ty sobie za dużo nie pozwoliłeś? Przecież pisząc nibyto 

o zachowaniach i losach elity legionowej po 1926 r., w istocie szkicowałeś 

grupę „partyzantów" (sięgająca wówczas po władzę klika skupiona wokół gen. 

Mieczysława Moczara). Ja natomiast - szczerze przyznaję się do tego również 

obecnie - niczego podobnego wtedy nie miałem na myśli. 

Mam podstawy nie wątpić, iż niektórzy z tak mocno zatroskanych o dobro PRL 

sygnalizowali swoje wnioski temu czy owemu pracownikowi cenzury. Oczywiście, 

nie w formie formalnego donosu, lecz w toku przyjacielsko-partyjnej rozmowy, nie 

na piśmie. W danym przypadku było to już „po balu", artykuł przecież ukazał się. 

Zaś cenzura nie miała możności zrewanżować się za swoje przeoczenie wzmożoną 

„czujnością", gdyż niebawem na kilkanaście miesięcy dokumentnie zamilkłem, 

najzwyczajniej zostałem aresztowany..., nie za publicystykę historyczną. 

Nieco wcześniej mogłem przekonać się, że cenzura, z natury swej fachowo 

nie przygotowana do oceny zawiłości problematyki historycznej, za to uważnie 

przysłuchuje się prewencyjnym sygnałom na temat nieprawomyślności, jakie 

niewątpliwie znajdą się w przygotowywanych do druku publikacjach tego czy 

innego historyka. Doświadczyłem tego w przypadku mojej pierwszej publikacji 

książkowej, wyboru źródeł do dziejów międzywojennej PPS-Lewicy 4 . Z racji 

tematu umowę na nią zawarło ze mną wydawnictwo partyjne - „Książka i Wiedza". 

Odpowiednio też nadzór naukowy nad pozycją autora jeszcze niezbyt znanego, 

lecz z wielce nieprawomyślną przeszłością, udzielającego się w niebawem 

rozwiązanym Klubie Krzywego Koła, zarezerwował sobie wicedyrektor Zakładu 

Historii Partii przy KC PZPR, prof. Józef Kowalski. Z rozmowy ze mną, 

umowa już została wcześniej zawarta, wyciągnął wnioski, iż mam niewłaściwe 

podejście do tematu, błędnie wartościuję działaczy owej partii. Toteż szczotkową 

odbitkę książki - jeszcze przed złamaniem - przekazał do zaopiniowania dwu 

swoim niewysokiego lotu pracownikom. Ci orientowali się, że w materiale winni 

znaleźć niepoprawności w doborze źródeł i moich do nich przypisach. Starali 

się też ile mogli. Lecz nie orientowali się w jakim kierunku mają zmierzać ich 

poszukiwania. Toteż, kiedy na spotkaniu z redaktorami z wydawnictwa i ze mną 

zaczęli przedstawiać zarzuty, szef najzwyczajniej im przerwał, po czym zarządził, 

żeby materiał źródłowy uporządkować nie według powszechnie stosowanego 

w tego rodzaju edycjach kryterium chronologicznego, lecz aby przekazy 

zgrupować według ich proweniencji, a dopiero w obrębie każdej takiej części 

chronologicznie. Zaś dokumenty wewnętrznej opozycji w PPS-Lewicy, mającej 

na pieńku z KPP, winny zostać uwzględnione jedynie jako „Załączniki" i to w postaci 

arcyzwięzłych regestów. 

4 PPS Lewica 1926-1931. Materiały źródłowe, oprać, i przypisami zaopatrzył L. Hass, 

Warszawa 1963.


Po zakończeniu tej „narady produkcyjnej" poprosił mnie o pozostanie. W rozmowie 

w cztery oczy zarządził, zaznaczając, że „taka jest wola partii", inaczej 

rzecz nie ukaże się, żebym z zamieszczonych zeznań na policji przywódcy 

PPS-Lewicy Andrzeja Czumy usunął akapit mówiący o sumach przekazanych 

jego partii przez KPP. Na moje zastrzeżenia zareplikował, że przecież żadna partia 

nie ujawnia swoich finansów, jak gdyby sprawa dotyczyła partii aktualnie czynnej 

5 . Rozmowę zakończyła jednoznaczna propozycja, abym zmienił tematykę 

swoich zainteresowań badawczych, przecież świat nie kończy się na ruchu robotniczym 

6 . Niechcący oddał mi przysługę, zmuszony zająłem się dziejami inteligencji 

i wolnomularstwa, co zaowocowało chyba nieźle. 

Ostrzeżone zaś wydawnictwo zleciło dodatkową weryfikację mojej książki 

swemu konsultantowi historycznemu, którym był nie kto inny, jak przedpaździernikowa 

osobistość - Jakub Berman. W rozmowie ze mną m.in. zaproponował 

usunięcie przekazu policyjnego o II Kongresie PPS-Lewicy (1-2 lutego 1931 r. 

w Łodzi), zawierającego wystąpienie Włodzimierza Sokorskiego (w latach pięćdziesiątych 

i sześćdziesiątych szef Polskiego Radia i Telewizji), gdyż błędnie 

streszczone zostały tu jego wywody na temat Centrolewu. Oponowałem, wskazując, 

że jakkolwiek brzmią absurdalnie, przecież są identyczne z ówczesnym 

stanowiskiem w tej sprawie KPP, której młody Sokorski był członkiem. Wskazał 

też na niecelowość zamieszczenia tekstu wystąpienia na jednym ze zgromadzeń 

PPS-Lewicy Władysława Gomułki. Na żadną z tych i kilku innych propozycji 

nie wyraziłem zgody, dość ostro argumentowałem. Widocznie inni rozmówcy 

tego konsultanta bywali bardziej ugodowi, skoro - jak mi po wyjściu od niego 

powiedziała obecna przy tej rozmowie redaktor książki - jeszcze nigdy nie widziała 

go tak poirytowanego. Lecz rzecz na tym nie zakończyła się - doszło do 

ingerencji cenzury, zakwestionowane przez konsultanta wydawnictwa przekazy 

sama usunęła (ich szczotkowe odbitki zachowałem) 7 . Prof. Kowalskiego nie satysfakcjonował 

poprzedzający publikację źródeł zarys dziejów PPS-Lewicy mego 

pióra, więc - bez mojej wiedzy - polecił go usunąć. W rezultacie mój „Wstęp" 

został ograniczony do problematyki wyłącznie edytorskiej. Wietrząc zaś, że mimo 

wszystko coś niewłaściwego przemyciłem, czego nie wyłowiono, zdecydował, 

5 Pozostał z niego jedynie regest i jeden, raczej nieistotny akapit. W ten sposób wskazałem 

dociekliwemu badaczowi potencjalnemu, gdzie znajdzie informacje, ibidem, s. 445, 

dok. 195. 

6 Por. Mój stosunek do współczesnego wolnomularstwa u nas jest w zasadzie pozytywny, 

z prof. L. Hassem rozmawia E. Wichrowska, „Ars Regia" 1993, nr 1, s. 119. 

7 Z wystąpienia W. Gomułki pozostał jedynie regest {PPS Lewica ..., s. 420, dok. 187), zaś 

istnienie przekazu zawierającego wystąpienie W. Sokorskiego zasygnalizowałem w przypisie 

do innego (s. 469, dok. 202, przyp. 5). Perypetii z publikacją uważny czytelnik mógł 

domyślić się z metki wydawniczej informującej, że książkę oddano do składu 16 maja 

1961 r., zaś podpisano do druku 25 marca 1963 r.


że - wbrew pierwotnemu ustaleniu z wydawnictwem książka nie ukazała się 

pod firmą Zakładu Historii Partii, czego boleśnie raczej nie przeżywałem. 

O daleko posuniętej niesamodzielności cenzury przy podejmowaniu istotniejszych 

decyzji tego typu, świadczyć mogą zupełnie niekonfliktowe perypetie 

tuż potem podjętej przeze mnie - wespół z innym historykiem - analogicznej 

edycji źródeł Zjednoczenia Lewicy Chłopskiej „Samopomoc", ugrupowania podobnie 

jak PPS-Lewica uzależnionego od KPP i przez nią sterowanego. Tyle tylko, 

iż książka ukazała się w Ludowej Spółdzielni Wydawniczej, która nie zatroszczyła 

się o kuratelę polityczną nad nią. Nauczeni losami poprzedniej pozycji, 

zdecydowaliśmy - współautor i ja - nikomu ani słowa o naszym przedsięwzięciu 

nie opowiadać. Więc zlikwidować możliwość jakiegokolwiek ostrzeżenia cenzury. 

Toteż jej ingerencja ograniczyła się do uzgodnionego ze mną - za pośrednictwem 

redaktora pozycji - jednego (dosłownie jedynego) nieistotnego zdania 

we „Wstępie". Nikt nie zgłosił zastrzeżeń do wyłącznie chronologicznego układu 

przekazów, niezależnie od ich proweniencji. Co zaś bardziej pouczające, cenzura 

nic nie wiedziała o rzekomej regule, iż spraw finansowych nie publikuje 

się. Nie została więc zakwestionowana wzmianka w tekście proweniencji 

KPP-owskiej o środkach wydzielonych przez kierownictwo tej partii na działalność 

„Samopomocy" 8 . 

Przyjacielsko-towarzyska nieformalna donosicielska współpraca z cenzurą 

raczej nielicznych historyków z rzadka bywała przez nich wykorzystywana również 

dla pognębienia swoich konkurentów. Tak więc gdzieś jesienią 1968 r. cenzura 

nieoczekiwanie usunęła z „Kwartalnika Historycznego" moją politycznie 

całkowicie niewinną i zupełnie bezaluzyjną recenzję świeżo wydanych w Warszawie 

pamiętników Wincentego Witosa z jego przymusowego pobytu w Czechosłowacji. 

Uczyniła to bez podania jakiegokolwiek uzasadnienia. Kiedy zaś 

zaniepokojona sekretarz redakcji zapytała się jak ma w tej sytuacji postąpić z moją 

rozprawą złożoną w redakcji „Najnowszych Dziejów Polski", usłyszała odpowiedź, 

że jeśli przedstawi ją dopiero za kilka miesięcy, wówczas sprawa wyglądać 

będzie, być może, inaczej. Wynikałoby stąd, iż zostałem objęty kolejną listą 

zakazów publikowania, mającą ograniczony okres ważności. Znana bowiem była 

tego rodzaju praktyka, zwłaszcza po Marcu '68. Pozostając od momentu przedterminowego 

zwolnienia mnie z więzienia wczesną jesienią 1966 r. bez zatrudnienia 

etatowego, byłem tą nową moją sytuacją wielce zaniepokojony - wszak 

oznaczała czasową utratę jednego z moich arcyskromnych źródeł utrzymania - 

wręcz zdesperowany. Zwróciłem się zatem z prośbą o poradę do obytego z manipulacjami 

cenzury i realistycznie je traktującego kierownika Redakcji Historii 

8 Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej Samopomoc 1928-1931, oprać., wstęp i przypisy B. Dymek, 

L. Hass, Warszawa 1964, s. 83-84, 85. W danym przypadku książka została oddana 

do składu 24 lutego 1964 r., a podpisana do druku już 11 maja tego samego roku.


PWN, a mojego znajomego jeszcze z czasów gdy był sekretarzem redakcji „Mówią 

Wieki" Edwarda Frąckiego. Powiedziałem mu, że zamierzam napisać list 

do premiera, którym wówczas był Józef Cyrankiewicz i postawić w nim kwestię, 

że w moim przypadku tego rodzaju decyzja równoznaczna jest ze skazaniem 

na śmierć głodową; po cóż więc zostałem przedterminowo zwolniony z więzienia 

- żeby mnie „humanitarnie wykończyć". Frącki przede wszystkim wyraził 

wątpliwość, czy rzeczywiście znajduję się na niedawnej liście dwudziestu kilku 

- wydaje mi się - osób objętych zakazem publikowania, jako że czytał ją i raczej 

nie mógłby mego na niej nazwiska przeoczyć. Jednak poszedł raz jeszcze ją 

oglądnąć, przechowywana była w kasie pancernej redaktora naczelnego pionu 

humanistycznego Wydawnictwa. Powrócił z miną triumfalną - miał rację, mnie 

w spisie nie było! Wobec tego poradził mi „nie skakać na najwyższy szczebel", 

zawsze pozostanie czas na to, a zwrócić się ze skargą do prezesa GUKPPiW. 

Rady posłuchałem i 10 września 1968 r. wysłałem do tegoż prezesa list 

polecony, w którym przedstawiłem wspomnianą wyżej argumentację. Niebawem 

dodatkowo zdezorientował mnie nowy fakt. Oto w publikacji wydawanej we 

wrocławskim „Ossolineum" bez jakichkolwiek przeszkód ukazała się moja rozprawa, 

co przemawiałoby przeciwko wersji zakazu publikowania. Wszak te same 

zarządzenia cenzury obowiązują w stolicy i na prowincji. Po upływie miesiąca 

otrzymałem pismo dyrektora departamentu GUKPPiW Bohdana Sowadskiego 

z prośbą o skomunikowanie się telefoniczne dla ustalenia daty spotkania, na którym 

uzyskam wymagane przeze mnie wyjaśnienia (pismo z 10 października 

1968 r., znak DN-06/13/68). Taka kurtuazja w stosunkach pomiędzy urzędem 

a petentem była ówcześnie niecodziennością. Kiedy zaś doszło do owego spotkania, 

usłyszałem od Sowadskiego, że zaszło przykre nieporozumienie - podległy 

mu urzędnik zamiast dokonać ingerencji w tekst, usunął go. Zapewnił mnie 

też, iż Główny Urząd nie zamierzał mnie represjonować, o czym świadczy ów 

wspomniany przeze mnie artykuł „wrocławski", który miał pod ręką i pokazał 

mi go. Dodał też, iż w sprawie konfiskaty recenzji usiłował już skomunikować 

się z redaktorem naczelnym „Kwartalnika", żeby gafę naprawić, lecz nie zdołał 

dodzwonić się do niego. Zatem upoważnia mnie do przekazania mu, iż ową recenzję 

może włączyć do najbliższego zeszytu czasopisma. Racjonalnie zaś będzie, 

jeśli ktoś z redakcji uprzednio podejdzie do niego, on zaś wskaże mu inkryminowane 

zdanie podlegające przeredagowaniu. Rozmowę zakończył pytaniem-zwrotem, 

czy incydent możemy uznać za załatwiony, co w ówczesnym 

klimacie i w tej instytucji brzmiało dość niecodziennie. Dodał też, iż pismo moje 

było skierowane do prezesa GUKPPiW, ten jednak wobec faktu, że incydent - 

zapamiętałem sobie, iż tego wyrażenia użył - wydarzył się w jego, tj. Sowadskiego, 

Departamencie, polecił mu przeprowadzić ze mną rozmowę wyjaśniającą. 

Z „Kwartalnika" poszedł więc ze skonfiskowanym tekstem do cenzury zastępca 

redaktora naczelnego, prof. Stanisław Trawkowski. Zastał już nowego


dyrektora Departamentu - Sowadski na tle tragedii rodzinnej popełnił samobójstwo 

- który poprosił go o danie mu dwutygodniowej zwłoki dla zorientowania 

się w sprawie. Po upływie tego czasu prof. Trawkowski usłyszał od niego, że 

tekst może zostać opublikowany, już wzmianki nie było o jakiejkolwiek ingerencji. 

Recenzja rzeczywiście ukazała się 9 . 

Wszystko to przedstawiało się dość dziwacznie, tajemniczo. Z czasem dowiedziałem 

się jak sprawa w rzeczywistości przedstawiała się. Okazało się, iż 

pewien historyk dziejów najnowszych, osoba arcyrzutka i „swój człowiek" w Wydziale 

Nauki KC PZPR, później prywatny doradca sekretarza Komitetu Warszawskiego 

PZPR, Józefa Kępy, w sprawach historyków (nie historii!) - zresztą również 

aktualnie będący na topie - zapewnił znajomego pracownika cenzury, że na 

wspomnianej liście zakazanych autorów nie znalazłem się przez przeoczenie 

maszynistki, które zostanie naprawione - przyjdzie uzupełnienie wykazu. Ten 

zaś nie miał podstaw nie wierzyć mu, zatem z urzędniczą gorliwością, nie czekając 

na zapowiedziany aneks, usunął moją recenzję. Sprawa wyszła na jaw po 

otrzymaniu przez prezesa GUKPPiW mego listu. Sowadski usiłował ratować 

twarz Urzędu opowiadaniem o pomyłce, jego następca o tym wybiegu nie wiedział, 

nie pozostał wszak po nim ślad na papierze. 

Generalnie biorąc, z cenzurą oficjalną, czyli w wąskim słowa znaczeniu, więc 

realizowaną bezpośrednio przez urzędników, zajmując się ówcześnie historią 

Międzywojnia i pierwszą dekadą XX w., kłopotów zbyt wiele nie miałem. 

W większym stopniu były udziałem kolegów badających okres okupacji hitlerowskiej, 

nie mówiąc już o piszących o latach powojennych, czego wówczas nie 

uważałem za autentyczną historiografię, lecz zamaskowaną publicystykę polityczną. 

Inaczej mówiąc - trudności mnożyły się w miarę zbliżania się do współczesności, 

wszak chodziło o legitymizację władzy czy jej kwestionowanie. Ja 

zaś raczej więcej żywiłem obaw, niepokojów każdorazowo oczekując decyzji cenzury, 

niż natykałem się na rzeczywiste przykrości pisarskie. Po latach pojąłem 

na czym mechanizm zachowań cenzorów polegał. Każdy z nich - niezależnie 

od swoich cech indywidualnych - był przecież urzędnikiem, więc nastawiał się 

na doraźność, na znalezienie w tekście, którego sprawdzenie przypadło mu 

w udziale, w danym momencie politycznie źle brzmiącego słowa czy zwrotu, 

również niedyskretnej - określmy to tak - informacji, czyli faktografii pozostającej 

w związku ze współczesnością, chociażby na zasadzie dla niego przejrzystej 

(niekoniecznie tak pomyślanej przez autora) analogii. W takich przypadkach 

ingerował w tekst, dokonywał cięć bądź żądał zmiany sformułowania. Groźny 

był więc przede wszystkim dla autorów-reklamiarzy, dla nastawionych na robienie 

wokół siebie hałasu, zwrócenie na siebie uwagi czytelnika tanimi efektami 

9 „Kwartalnik Historyczny" 1969, nr 3, s. 783-788. Wspomniana wymiana listów z cenzurą 

znajduje się w moich zbiorach.


retorycznymi, nie zaś sumiennością badawczą, wgłębianiem się w gąszcz źródeł, 

odnajdywaniem nowych przekazów czy przemyśleniem nowatorskim spraw, 

zdawałoby się, już w pełni znanych. Poniekąd zmiany w cenzuralnej „czujności" 

bywały przewidywalne. Towarzyszyły, z niedużym opóźnieniem, zmianom 

politycznym oraz przesunięciem „frakcyjnym" w obrębie kierownictwa PZPR. 

Cenzura otrzymywała wtedy stosowne dyrektywy od aparatu KC PZPR. Z reguły 

cechowała je nie pryncypialność a koniunkturalizm połączony z represyjnością. 

Toteż niekiedy wystarczała zmiana słownictwa czy retoryki, by uniknąć 

przykrości. Na przykład zastąpienie w pewnej chwili - zresztą trwało to niedługo 

- terminu AK zwrotem ruch oporu. Co rozsądniej si cenzorzy zdawali sobie 

sprawę z przejściowości takich dyrektyw i - po minięciu pierwszego impetu - 

wracali do poprzednich norm postępowania. 

Gdzieś do połowy lat sześćdziesiątych, gdy wśród pracowników cenzury 

znajdowały się „ciotki i wujowie rewolucji", czyli byli członkowie Komunistycznej 

Partii Polski, zdarzały się z ich strony ingerencje w przypadkach opisów bądź 

ocen nie będących w zgodzie z ich pamięcią o danych wydarzeniach czy zapamiętaną 

dawną partyjną tychże oceną. Tacy jednak stopniowo odchodzili na 

emeryturę, a w urzędzie dominować zaczęli ludzie dbający, żeby nie narazić się 

zwierzchności niewypełnianiem otrzymywanych dyrektyw (bądź pragnący się 

wyróżnić przesadną gorliwością, jak w wyżej opisanym moim przypadku). Biurokratyczny 

charakter cenzury (zatem i merytoryczna niekompetentność) sprawiał, 

że pilnowała słów czy zwrotów, natomiast w dużym stopniu uchodziły płazem 

podejścia ideologiczne (nawet wielkie w tym okresie operacje), odniesienia 

do rzeczywistości historycznej, pośrednio do społecznej czy politycznej, a wielce 

krytyczne wobec reżimu czy nawet aktualnego stanu rzeczy, słowem właśnie 

sprawy zasadnicze. Skoro nie było to wykładane wprost, stanowiło dla cenzury 

raczej rzeczą wtórną, nie wychwytywała takich „niuansów". Dość jaskrawym 

przykładem tej mentalności mogą być losy mojej monografii pt. Wybory warszawskie 

1918-1926. Postawy polityczne mieszkańców Warszawy w świetle wyników 

glosowania do ciał przedstawicielskich, która ukazała się pod koniec 

1972 r. w Państwowym Wydawnictwie Naukowym (PWN). Wpływy KPP, w dotychczasowej 

historiografii niepomiernie przesadnie przedstawiane, zostały tu zredukowane 

do rzeczywistych rozmiarów. Ówczesny dyrektor naczelny PWN 

J. Wołczyk, którego moi „przyjaciele" ostrzegali, jaki dynamit monografia zawiera, 

osobiście przeglądnął maszynopis i wyraził kierownikowi Redakcji Historii 

opinię, że wszystko jest poważnie udokumentowane, lecz stanowi ładunek 

wybuchowy, który w ręku cenzury może wybuchnąć i spowodować dla Wydawnictwa 

straty materialne, nie mówiąc już o politycznych. Rozmówca, był nim 

wspominany już E. Frącki, uspokoił dyrektora. Powołując się na swoje wieloletnie 

doświadczenia z cenzurą, zapewnił go, że wie jak ją uspokoić. Nader więc 

starannie śledził za stylistyczną redakcją tekstu, dokonywaną przez redaktora,


by nie wzbudzała odruchów cenzora. Dzięki temu ten rzeczywiście nie zwrócił 

uwagi na stronę merytoryczną i tekst powrócił od niego do redakcji bez żadnych 

zastrzeżeń 10 . 

Generalnie biorąc, cenzura jako urząd - ściślej: jej pracownicy - miała mentalność 

biurokratyczną, co w pewnych, nawet nader drażliwych sytuacjach działać 

mogło na korzyść historyka. Tak np., kiedy jesienią 1966 r. zostałem zwolniony 

przedterminowo z więzienia, zwróciłem się do Edwarda Frąckiego, wówczas 

jeszcze sekretarza redakcji „Mówią Wieki", z pytaniem czy istnieją dla mnie 

jakieś szanse publikacyjne. Z miejsca zapewnił mnie, że mogą spokojnie wziąć 

się za pisanie, bez obaw o reakcję na to cenzury. Wyjaśnił: przecież to urzędnicy, 

dla nich jesteś wręcz „swój chłop". To inni mieli „przez ciebie" przykrości, 

musieli pisać wyjaśnienia itp. Od nich nikt tego w twojej sprawie nie żądał, nie 

musieli się z niczego usprawiedliwiać. Rzeczywiście - bez najmniejszych wstrętów 

z tej strony - już pod koniec 1967 r. ukazała się moja kolejna rozprawa historyczna, 

zresztą na temat mogący wzbudzić wątpliwości natury politycznej 11 . 

Nie mogę w tym miejscu nie zaznaczyć jednak odwagi decyzji przyjęcia jej do 

druku w „Kwartalniku" przez profesorów Bogusława Leśnodorskiego i Stanisława 

Trawkowskiego. Oni zresztą tuż po moim wyjściu z więzienia, zobaczywszy mnie 

na korytarzu Instytutu Historii, zaprosili do redakcji i jednym z pierwszych pytań, 

jakie postawili było, co zamierzam dalej robić. Nie zgłosili zastrzeżeń ani 

obaw, kiedy usłyszeli, iż zamierzam kontynuować swoje badania i publikować 

ich wyniki, m.in. w ich periodyku. Natomiast urzędnicza troska cenzorów o nienarażenie 

się niekiedy owocowała ingerencjami niczym innym nie uzasadnionymi. 

Tak np. zeszyt „Kwartalnika Historycznego" wydany w sześćdziesiątą rocznicę 

odzyskania niepodległości w 1918 r. został w związku z ową datą cenzuralnie 

niemal zmasakrowany. Urzędnik nie mógł więc pominąć w tej operacji 

czujnościowej również mego artykułu. Poczynił zatem w nim jedną ingerencję, 

merytorycznie niezrozumiałą, jako że konstatacja zawarta w usuniętym zdaniu 

powtarzała się w rozprawie jeszcze kilkakrotnie. Sądzę, że motyw ingerencji był 

życiowy: skoro w innych znaleziono jakieś „niewłaściwości", nie można mego 

pozostawić w stanie dziewiczym. Wszak cenzor w takim przypadku łatwo mógłby 

narazić się na zarzut kumoterstwa, czy chociażby na podejrzenia, iż z lenistwa 

najzwyczajniej nie przeczytał go 12 . 

10 Pewien badacz, na moje szczęście już po ukazaniu się książki, dostrzegł moją „rewizję", 

rzekomo pomniejszającą bojowość rewolucyjną proletariatu stolicy w 1919 r. Por. 

M. M. Drozdowski, Miejsce stołecznej klasy robotniczej w społeczeństwie Warszawy lat 

1918-1939, w: Społeczeństwo Warszawy w rozwoju historycznym, Warszawa 1977, s. 611- 

-614. Moja replika: „Dzieje Najnowsze" 1983, nr 1-2, s. 31, przyp. 23. 

11 L. Hass, Działalność wolnomularstwa polskiego w latach 1908-1915 (w relacji pamiętnikarskiej 

M. Malinowskiego), „Kwartalnik Historyczny" 1967, nr 4, s. 1045-1063. 

12 L. Hass, Związek Patriotyczny 1918-1926. Z dziejów infrastruktury życia politycznego 

Drugiej Rzeczypospolitej, „Kwartalnik Historyczny" 1978, nr 4, s. 913-942.


Owa „łagodność", niemal „idylliczność" cenzury - takie wrażenie obecny 

czytelnik mógłby odnieść z tych moich doświadczeń, widoczna staje się dopiero 

z perspektywy dziesięcioleci, jakie od opisywanych wydarzeń upłynęły. Na bieżąco 

jednak autor - przynajmniej ja - przeżywał w przypadku każdego artykułu 

czy książki, jaką wydawnictwo w trybie normalnym przekazywało do cenzury, 

niepokój: co się też wydarzy, czy rzecz ujrzy światło dzienne w druku. Orientował 

się też, że poważniejsze ingerencje spowodować mogą, iż edytorzy, wiadomości 

o takich przypadkach szybko rozchodziły się w środowisku, na przyszłość 

z niechęcią odnosić się będą do jego kolejnych propozycji wydawniczych. 

W atmosferze wspomnianych obaw piszących i wydawców samo czyjeś 

powoływanie się na rzekome reakcje cenzury bądź wypowiedzi cenzorów nieraz 

służyło niektórym „ustosunkowanym" historykom do bardziej czy mniej 

skutecznego załatwiania swoich osobistych interesów, czyli usuwania z połą 

konkurentów, chociażby zaledwie potencjalnych. Tak np. jeszcze w 1967 r., tuż 

po moim wspomnianym już opuszczeniu celi więziennej, redaktor seryjnego 

wydawnictwa „Warszawa II Rzeczypospolitej 1918-1939" zamówił u mnie do 

jego zeszytu pierwszego dwie rozprawy, stanowiące część pisanej przeze mnie 

dysertacji doktorskiej: Wybory do Sejmu Ustawodawczego (26 11919) w Warszawie 

oraz Wybory do Rady Kasy Chorych (25 IX1921). Złożyłem je w ustalonym 

terminie, przeszły też przez normalny proces wydawniczy, a cenzura nie 

zgłosiła żadnych zastrzeżeń. Kiedy w 1968 r. wypłacono mi, jak i pozostałym 

autorom tego zeszytu, pełne honorarium, było to równoznaczne z ukazaniem się 

w najbliższym czasie w tej publikacji moich rozpraw. Rzeczywiście ukazała się, 

jednak bez moich pozycji. Zapytana o przyczyny tego, Redakcja Historii PWN, 

dla niej było to wydawnictwo zlecone przez Instytut Historii PAN, wyjaśniła, iż 

obie rozprawy zostały w ostatniej chwili wycofane przez wspomnianego redaktora 

naukowego, który je zamówił, osoby, która do wydarzeń Marca '68 wprawdzie 

przyłączyła się z pewnym opóźnieniem, lecz nadrabiała je wzmożoną gorliwością. 

To poniekąd ów incydent tłumaczyło. Zapytałem jednak owego pana wprost 

o przyczyny takiego wobec mnie kroku już po pozytywnym przejściu artykułów 

przez sito cenzury. Odpowiedź brzmiała: Wydział Nauki był złego zdania o nich. 

Oczywiście nie usłyszałem dlaczego w ogóle znalazły się w tej instytucji 13 . 

13 Teksty obu rozpraw (druk) z pieczątkami „Po przeprowadzeniu wszystkich poprawek można 

drukować" i „PWN Poznań Korektę wykonał" Redakcja Historii PWN przekazała mi - za 

pokwitowaniem - 14 stycznia 1969 r., znajdują się w moich zbiorach. We wspomnianym 

zeszycie miały to być strony 287-378. W skróconej wersji rozprawy te ukazały się jako 

rozdz. II i VI moich Wyborów warszawskich 1918-1926 (Warszawa 1972). 

Wspomniane wycofanie rozpraw wydarzyło się jeszcze przed intrygą, która zaowocowała 

opowiedzianym już usunięciem mojej recenzji pamiętników W. Witosa. Jedno i drugie nastąpiło 

po artykule A. Werblana Do genezy wydarzeń marcowych („Miesięcznik Literacki" 

1968, nr 8), w którym znalazł się akapit poświęcony mej skromnej osobie. Zostałem w nim 

przedstawiony, całkowicie bezpodstawnie, jako jeden z inspiratorów tych wydarzeń.


Sprawa jednak na tym nie mogła się zakończyć - w redakcji wspomnianej serii 

leżała bowiem jeszcze jedna moja rozprawa, również uprzednio zamówiona, mianowicie 

o wyborach parlamentarnych w Warszawie w listopadzie 1922 r., przeznaczona 

do zeszytu 2 „Warszawy...", która również nie ukazała się, o czym prywatnymi 

kanałami zostałem uprzedzony, kiedy ów zeszyt znajdował się jeszcze 

w toku procesu redakcyjnego w PWN. Na moje zapytanie skierowane do tegoż 

redaktora naukowego, a napisane na karteczce i wręczone mu w toku jakiegoś 

zebrania naukowego, otrzymałem na tymże karteluszku ręcznie napisaną odpowiedź: 

„Wołczyk nie chce publikować ze względów politycznych twoich rozpraw. 

Mogę załatwić tylko honorarium. Sprawa wymaga interwencji w Wydziale 

Nauki KC". Tyle było w tym prawdy co w poprzednim wyjaśnieniu. 

Oto bowiem pod koniec 1969 r. - bodajże w październiku, zgłosiłem się 

do dyrektora naczelnego PWN, czyli owego „Wołczyka", na rozmowę. W jej toku 

oświadczył, iż ani jednego mego artykułu nie wycofał, czynił to wyłącznie naukowy 

redaktor serii „Warszawa...". Dodał też, że dla postawienia kropki nad 

„i" pismo, stwierdzające ów fakt, otrzyma Dyrekcja Instytutu Historii PAN, co 

też nastąpiło 14 . 

Z podobnym przypadkiem wykorzystywania dla celów prywatnych opinii 

osoby dobrze poinformowanej, jaki miał miejsce w opisanym incydencie usunięcia 

przez cenzora mej recenzji, zetknąłem się raz jeszcze, u schyłku lat siedemdziesiątych, 

czyli w atmosferze odmiennej od panującej dziesięć lat wcześniej. 

Oto ówczesny konsultant naukowy w sprawach historii wydawnictwa 

„Ossolineum" we Wrocławiu, osoba niejako „rodzinnie" dobrze zorientowana 

w intencjach władzy, zapewnił redaktora naczelnego tego wydawnictwa, iż zawartą 

ze mną umowę na napisanie Historii wolnomularstwa w Europie Środkowo-Wschodniej 

należy w sposób zręczny zerwać. W przypadku bowiem opublikowania 

tej książki może oczekiwać utraty stanowiska, raczej nawet nie on jeden. 

Ten zatem usiłował w rozmowie telefonicznej skłonić mnie, chyba w 1978 r., 

do rozwiązania umowy za obustronną zgodą, zarazem obiecując mi wspaniałe 

gruszki na wierzbie, na które jednak nie połakomiłem się. Rozpoczęły się zatem 

ze strony wydawnictwa rozmaite podchody mające mnie zdegustować, m.in. gra 

na zwłokę z drukiem. Merytorycznie bowiem książki nie dało się odrzucić, jako 

14 Zacytowana kartka z odpowiedzią redaktora serii znajduje się w moich zbiorach, natomiast 

nie mogę stwierdzić, czy w archiwum IH PAN zachowało się wspomniane pismo dyrektora 

naczelnego PWN. Jako mało istotne mogło ulec zniszczeniu w ramach rutynowego okresowego 

brakowania akt. Ówcześnie wymieniona w tym piśmie osoba dość publicznie, m.in. 

w mojej obecności, oświadczyła: dyrektor Wołczyk pragnie teraz uchodzić za liberała i przysłał 

list w sprawie Ludwika. Dyrekcja odpowie mu. Wątpię by takiej odpowiedzi udzielono. 

Na długo przed rozmową z naczelnym dyrektorem PWN pisemnie zwróciłem się do 

dyrektora IH PAN w sprawie dziwnych manipulacji wokół wspomnianego artykułu (list 

z 28 kwietnia 1969 r.), żadnej odpowiedzi nie otrzymałem.


że zamówiona u prof. Stefana Kieniewicza recenzja utrzymana była niemal w samych 

superlatywach. Dopiero ukazanie się w 1979 r. w wysokonakładowym 

tygodniku „Argumenty" mego pióra cyklu 12-stu odcinkowego Wolnomularstwo 

na ziemiach polskich, zaś rok później w PIW mojej monografii Sekta farmazonii 

warszawskiej (w obu przypadkach bez negatywnych konsekwencji dla wydawców) 

posiało u wspomnianego redaktora naczelnego wątpliwości co do „dobrego 

poinformowania" owego doradcy naukowego. We Wrocławiu przystąpiono 

więc, nieoczekiwanie dla mnie, do redakcyjnego opracowania maszynopisu 

i książka ukazała się 15 . 

Przedstawione przypadki-przykłady działania cenzury i gierek osób podszywających 

się pod nią daleko nie wyczerpują problematyki kontroli sprawowanej 

przez kierownicze ośrodki partyjno-państwowe nad twórczością historyków. 

Skłonny wręcz jestem do formułowania wniosku, iż nieporównanie bardziej dogłębny 

wpływ na nią wywierała cenzura - nazwijmy to tak - w szerokim słowa 

znaczeniu, niejako pozaurzędowa. Jednym z jej mechanizmów była autocenzura 

autorska. Psychologiczne zastraszenie, mniejsza o to czy i na ile zasadne, w jakimś 

stopniu kierowało piórem piszącego. Niemal bezwiednie zastanawiał się 

jak na napisane zareaguje nie tylko urzędowa cenzura, lecz i redakcja wydawnictwa. 

Tam zaś w jednych przypadkach ograniczano się do troski, by je nie 

narażać na przykre konsekwencje administracyjno-polityczne za opublikowanie, 

czy raczej przepuszczenie przez sito redakcyjne, tekstów, które urząd cenzury 

mógłby uznać za niewłaściwe. W innych można było się spotkać z nadmierną 

gorliwością, czy „czujnością" polityczną niektórych redaktorów bądź ich szefów. 

Różnie z tym bywało. W momencie mego aresztowania w marcu 1964 r. 

miałem trzy umowy wydawnicze po jednej z PWN, „Wiedzą Powszechną" 

i „Książką i Wiedzą". Pierwsze z tych wydawnictw tuż po upływie terminu złożenia 

maszynopisu, pismem z 6 czerwca 1966 r. upomniało się o zwrot zaliczki 

otrzymanej na poczet umowy. Zostało ono wysłane na mój adres domowy, mimo 

że w prasie - przynajmniej w „Trybunie Ludu" i „Polityce" - jeszcze na początku 

roku ukazała się informacja o procesie i wyroku skazującym. Po zwolnieniu 

z więzienia pisemnie zwróciłem się (list z 16 listopada 1966 r.) z prośbą o przedłużenie 

terminu złożenia maszynopisu do 31 grudnia 1967 r. Prośba została odrzucona, 

jakkolwiek zaproponowany przeze mnie termin był w pełni realny, dotyczył 

bowiem opracowania zaledwie 8-arkuszowego Obóz pilsudczyków 1908- 

-1927 (dla serii wydawniczej „Omega"). Traktując sprawę z punktu widzenia strat 

dla nauki, może powstałoby coś dla historiografii pożytecznego. Wydawnictwo 

też z żelazną konsekwencją wyegzekwowało ode mnie zwrot zaliczki, jakkolwiek 

wiedziało, iż pozostaję bez etatowego zatrudnienia, a dochody moje z roz- 

15 L. Hass, Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku, Wrocław 

1982.


maitych prac redakcyjnych i innych zleconych są nader skromne. Natomiast 

w przypadku dwu pozostałych wydawnictw obeszło się bez groźnych listów-monitów, 

poszły na kompromis i - jakkolwiek przewidzianych umowami pozycji 

nie napisałem - innymi zleceniami umożliwiły mi sukcesywne, rozciągnięte 

w czasie, pogaszenie zaliczek. 

Wreszcie kwestia nieformalnych cenzorów w obrębie samych redakcji. 

W „Kwartalniku Historycznym", przynajmniej do połowy lat sześćdziesiątych 

taką funkcję pełnił pewien profesor, formalnie tylko członek Komitetu Redakcyjnego. 

Zetknąłem się z tą jego rolą gdzieś w połowie 1960 r., w związku z moją 

pierwszą większą rozprawą naukową Kształtowanie się lewicowego nurtu w Polskiej 

Partii Socjalistycznej na tle sytuacji wewnątrzpartyjnej (listopad 1923 - 

maj 1926) 16 . W jakiś czas po złożeniu maszynopisu zostałem poinformowany, 

że dla omówienia go mam przyjść o określonej godzinie takiego to a takiego 

dnia do wskazanego mi pokoju w budynku Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. 

Zastałem tam znanych mi z wcześniejszej współpracy z „Kwartalnikiem 

Historycznym" jego redaktora naczelnego prof. Bogusława Leśnodorskiego, 

sekretarza redakcji, późniejszego profesora, Tadeusza Łepkowskiego, i wówczas 

nieznajomego mi jeszcze jednego pana. On właśnie ostro zabrał się do 

mojego tekstu, kwestionował w nim akapity odbiegające od przyjętej wówczas 

wersji dziejów PPS, bez próby powoływania się na jakąkolwiek dokumentację, 

zwyczajnie na podstawie swego autorytetu. Nie orientując się w całej delikatności 

sytuacji, ostro replikowałem na zarzuty, powołując się na wykorzystane (i cytowane 

w przypisach) źródła. W jednym punkcie wręcz zarzuciłem memu „recenzentowi" 

ahistoryczność podejścia do któregoś z wątków. On natomiast 

w pewnej chwili zapytał mnie - bez związku z tematem - o miejsce mojej pracy 

zawodowej. Odpowiedź: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, poniekąd 

zaskoczyła go. Było to bowiem miejsce, gdzie nie mogło być mowy o „politycznej" 

z jego strony interwencji, naczelny dyrektor Henryk Altman miał mocną 

pozycję, zaś w sądach o ludziach był całkowicie samodzielny. Dwaj pozostali 

cały ten czas milczeli. Dwugodzinny, chyba, dialog-polemikę przerwał prof. Leśnodorski 

konkluzją: autor zbadał źródła, więc do niego należy ostatnie słowo 

jak było. O znaczeniu całej tej wymiany zdań czy poglądów nieco zorientowałem 

się w kilka dni później, kiedy z maszynopisem ponownie przyszedłem do 

redakcji „Kwartalnika". Starsza pani, pełniąca w niej funkcję sekretarki technicznej 

i maszynistki, powiedziała mi z nieskrywanym zdumieniem: pan odrzucił 

wszystkie uwagi Profesora. Oczywiście, nie opowiedział jej o tym on sam, lecz 

jeden z dwu przysłuchujących się „wymianie zdań". Widocznie było coś niecodziennego 

w tym, że znalazł się ktoś - przy tym zupełny nowicjusz - kto ośmielił 

się konsekwentnie oponować „politrukowi". 

16 Rozprawa pod tymże tytułem ukazała się - „Kwartalnik Historyczny" 1961, nr 1, s. 69-105.


Na tym epizodzie nie zakończyły się moje kontakty z nim. W 1964 r. (może 

pod koniec 1963 r.) w jednej z dyskusji na zebraniu Towarzystwa Miłośników 

Historii wypowiedziałem ówcześnie heretycko brzmiące sądy na temat lewicowego, 

jednolitofrontowego skrzydła PPS drugiej połowy lat trzydziestych, jego 

współpracy z całkowicie zstalinizowaną KPP, zbrodni stalinowszczyzny w Hiszpanii 

lat wojny domowej i ich ukrywania wtedy przez gloryfikowany w naszej 

historiografii „Dziennik Popularny". Jakkolwiek wspomniany „komisarz polityczny" 

nie był na sali obecny, najwidoczniej został poinformowany o tak bogoburczym 

wystąpieniu i zareagował na nie surową sankcją: zarządził, żeby „Kwartalnik" 

natychmiast i całkowicie zerwał stosunki ze mną, prof. Leśnodorskiemu 

-jak się później zorientowałem - nie pozostawało nic innego niż wykonanie 

dyrektywy. Zaś jej autor - po pewnym czasie stało się to mi wiadome - pochwalił 

się na posiedzeniu Komisji Historycznej przy Wydziale Nauki KC PZPR poczynionym 

przez siebie krokiem. 

Opisane przeze mnie rozmaite epizody prowadzą - tak mi się wydaje - do 

konkluzji ogólnej: strach ma wielkie oczy. Cenzura raczej nie zniweczyła żadnego 

poważniejszego przedsięwzięcia historyka, jeśli odważył się, mimo wszystko, 

podjąć je. Obecnie, po latach, najhałaśliwiej wspominają o szkodach wyrządzonych 

przez cenzurę ci, którzy z wyrachowania swoje pióro dostosowywali 

do wymogów, nieraz tylko przez siebie wydedukowanych, kierownictwa PZPR, 

co więcej, niekiedy nawet sami organizowali pewne kampanie represyjne.

Henryk Pilus 

FILOZOFIA NEOTOMIZMU POLSKIEGO 

Wprowadzenie 


Nr 2,1997 

W rozważaniach dotyczących filozofii neotomistycznej skoncentruję się na 

głównych tendencjach interpretacyjnych filozofii Tomasza z Akwinu (1225- 

-1274), które pojawiły się na gruncie polskim. Problematykę tę przedstawię, 

zwracając uwagę na cechy charakterystyczne poszczególnych nurtów interpretacyjnych 

w neotomizmie. Warto zaznaczyć, że dziś, 30 lat po Soborze Watykańskim 

II, odróżnienie nazw - „tomizm" od „neotomizmu" straciło na aktualności 

i w dużym stopniu ma już wartość historyczną i naukową. Pojęcia te używane 

są dziś bardziej synonimicznie niż merytorycznie. Nawet doktrynę Tomasza 

z Akwinu nie określa się jednoznacznie nazwą „tomizm". 

Rozmiary artykułu ograniczają szersze omówienie problematyki wchodzącej 

w zakres neotomizmu i dlatego przedstawię ją bardziej w aspekcie metodologiczno-merytorycznym 

niż historyczno-analitycznym. 

We współczesnej myśli filozoficznej filozofia neotomistyczna zajmuje miejsce 

poczesne. Mimo kryzysu jest ciągle aktualna, zwłaszcza w Polsce i pełni jedną 

z podstawowych funkcji w światopoglądzie chrześcijańskim, w sporze i dialogu 

z filozofiami naturalistycznymi. Będąc integralną częścią światopoglądu chrześcijańskiego 

wykracza poza rozważania akademickie. 

Stąd też wskażę najpierw na aktualność tomizmu w czasach dzisiejszych, 

co jest równoznaczne z odpowiedzią na pytanie - dlaczego tomizm. Następnie 

w celu głębszego zrozumienia neotomizmu polskiego skoncentruję się na jego 

genezie historycznej oraz na wyróżnieniu różnych odmian, tendencji i zróżnicowań 

występujących w nim. 

Aktualność tomizmu 

Na rangę, miejsce i znaczenie filozofii Tomasza z Akwinu w katolickiej myśli 

filozoficznej zwrócił uwagę Jan Paweł II (ur. 1920 r., papież od 1978 r.) w prze-

104 Henryk Pilus 

mówieniu wygłoszonym 17 listopada 1979 r. w Papieskim Uniwersytecie Angelicum 

w Rzymie na konferencji poświęconej setnej rocznicy encykliki Leona XIII 

(ur. 1810 r., papież 1878-1903) Aeterni Patris, która w 1879 r. uznała filozofię 

Tomasza z Akwinu za oficjalną naukę Kościoła katolickiego. Jan Paweł II uważa, 

że po stu latach: „Filozofia tegoż Doktora [Tomasza — H.P.] zasługuje na uważne 

studium oraz przyjęcie przez współczesną młodzież" ze względu na takie jej 

cechy, jak: uniwersalizm, obiektywizm, realizm i personalizm 1 . W tym też duchu 

ważność i aktualność systemu teologiczno-filozoficznego Tomasza potwierdza 

ogłoszona przez Jana Pawła II w 1993 r. encyklika Veritatis splendor 1 poświęcona 

podstawowej problematyce moralnej nauczanej przez Kościół. W encyklice 

tej papież poddaje ocenie krytycznej nie tylko dyskusje teologiczno-moralne, toczące 

się wewnątrz Kościoła, ale wręcz nową teologię moralną, głoszącą „nową 

moralność" w stosunku do doktryny tradycyjnej. Teologii tej, która powstała pod 

wpływem kantyzmu, heglizmu i egzystencjalizmu, zwłaszcza Martina Heideggara, 

papież zarzuca subiektywizm, relatywizm etyczny, konsekwencjonalizm 

i proporcjonalizm. Podobnie jak Leon XIII uważa, że tomistyczne myślenie filozoficzne 

jest najbardziej dostosowane do teologii katolickiej. Przywraca rozwiązania 

dotyczące człowieka i moralności, prawa naturalnego i sumienia, wolności i prawdy 

oraz dobra w duchu tomistycznego obiektywizmu, realizmu i personalizmu. 

Tomizm uważa się więc za najlepszą filozofię, najbardziej nadającą się do 

wyjaśnienia rzeczywistości i wiary. Jednakże po Soborze Watykańskim II autorzy 

katoliccy, świeccy i duchowni, podejmują próbę krytycznego określenia stanu 

i oceny filozofii tomistycznej. Wśród autorów katolickich, piszących zwłaszcza 

w okresie posoborowym zaznaczają się przeważnie trzy stanowiska. 

Stanowisko pierwsze cechuje stosunek krytyczny wobec aktualnej wartości 

tomizmu. Sądzi się, że system tomistyczny jest przestarzały i nie odpowiada 

wymogom współczesności, znajduje się w sytuacji kryzysowej i nie ma perspektyw 

rozwojowych. Według zwolenników tej postawy myślowej mówi się wręcz 

o jego „schyłku" i „upadku" 3 stwierdzając, że „w swej historii tomizm przeżywa 

jedno z największych niepowodzeń" 4 . Podkreśla się również fakt nieobecności 

tomizmu na Yaticanum II 5 . 

1 Jan Paweł II, H Metodo e la dottirina di San Tommaso in dialogo eon la cultura contemporanea, 

„L'Osservatore Romano" 1980, nr 213, s. 1-2. W Polsce to przemówienie papieża 

ukazało się: Jan Paweł II, O filozofii Tomasza z Akwinu, „Tygodnik Powszechny" 1980, 

nr 8, s. 5. 

2 Jan Paweł II, Encyklika Veritatis splendor, Pallottinum-Poznań 1993. 

3 J. Tischner, Schyłek chrześcijaństwa tomistycznego, „Znak" 1970, nr 1. 

4 Rozmowa z o. Mieczysławem Krąpcem - rektorem KUL - Jesteśmy całkowicie nastawieni 

na problematykę człowieka..., „Więź" 1974, nr 7-8, s. 27. 

5 I. M. Bocheński, Thomizm and Marxizm-Leninizm, „Studies of Soviet Thought" 1967, nr 2, 

s. 167.

Filozofia neotomizmu polskiego 105 

Stanowisko drugie, w przeciwieństwie do pierwszego, nie tylko uznaje nadal 

tomizm jako filozofię wciąż aktualną w zastanej jego formie, lecz więcej, 

dokonuje antycypacji zasad filozoficznych Tomasza z Akwinu 6 . 

Stanowisko trzecie w stosunku do wyżej wymienionych zajmuje pozycję 

środkową. Dostrzegając zmniejszający się wpływ tomizmu na współczesną kulturę 

w ogóle, a chrześcijańską w szczególności, stwierdza się, że tomizm należy 

odnowić przez szersze jego otwarcie na współczesne kierunki filozoficzne 7 . 

Wobec tego poddaje się ocenie krytycznej przestarzałe części filozofii Tomasza 

z Akwinu, np. odrzucając Tomaszowe ujęcie fizyki czy biologii, a w zakresie 

metafizyki rezygnuje się z interpretacji esencjalnej na rzecz egzystencjalnej. 

W rzeczywistości rozkwit tomizmu osiągnął swój szczyt w latach międzywojennych. 

Po II wojnie światowej notujemy już jego wyraźny schyłek; sytuację tę 

dostrzega m.in. Etienne Gilson (1884-1977), który przepowiada dalszy upadek: 

„Tomista, który poświęcił się swej nauce, nie powinien być zdziwiony, iż stanie 

się osamotniony" 8 . Z całą wyrazistością kryzys tomizmu ujawnił się dopiero na 

Soborze Watykańskim II, w czasie podziału uczestników na dwa przeciwstawne 

obozy: jedni opowiadali się za utrzymaniem filozofii Tomasza z Akwinu jako 

oficjalnej doktryny Kościoła, drudzy występowali za jej odrzuceniem jako przestarzałej, 

nie odpowiadającej współczesności. Dominikanin Yves Congar (1904- 

-1995) pragnął powiększyć jej znaczenie odpowiednimi zabiegami interpretacyjnymi, 

twierdząc m.in., że redaktorom tekstów soborowych Akwinata dostarczył 

podstaw i struktur myślowych, aczkolwiek „zarówno rodzaj doktryny Soboru, 

jak i niekiedy rodzaj poruszonych przez niego zagadnień jest stanowczo rzadko 

cytowany w tekstach soborowych" 9 . 

Wspomniany podział uczestników na tradycjonalistów, którzy chcieli „dużo 

więcej Tomasza" i zwolenników aggiornamento pragnących „dużo mniej Tomasza" 

świadczy o kryzysie tomizmu na Vaticanum II. Zdaniem Congara, nie chodzi 

o ilość Tomasza, lecz o podporządkowanie ilości jakości. Problem polega na 

6 Actualitě de Saint Thomas, Paris 1972. W języku polskim: Aktualność świętego Tomasza, 

tłum. L. Rutkowska, Warszawa 1975 (praca zbiorowa); L 'antropologie de Saint Thomas 

(Conferences organisées par la Faculte de theologie et la Societě philosophique de Fribourg 

á I'occasion du 7 anniversaire), publiées par N. A. Luyten, Edition avec l'Universite 

de Fribourg, Suisse 1974. 

7 G. Van Riet, Słowo wstępne do jubileuszowego numeru „Revue Philosophique de Louvain" 

1974, nr 14, poświęconego w całości 700 rocznicy śmierci Tomasza z Akwinu; R Van 

Steenberghen, L'avenir du thomisme, „Revue Philosophique de Louvain" 1956, nr 24, 

s. 208; Z. J. Zdybicka, Tomizm a aggiornamento myśli chrześcijańskiej, „Znak" 1968, nr 6, 

s. 736. W 1970 r. odbył się w Rzymie Kongres Tomistyczny poświęcony antropologii współczesnej. 

De homine. Studia hodiemae antropologicae. Acta VII Congressus Thomistici Internationalism 

t. 2, Roma 1970. 

8 E. Gilson, Filozof i teologia, Warszawa 1968. 

9 Y. Congar, Teologia na Soborze, „Więź" 1967, nr 2, s. 40.


tym, jak rozumiemy św. Tomasza, jakie miejsce mu przeznaczamy w strukturze 

filozofii chrześcijańskiej oraz jak go nauczamy. „Jeśli przez »Świętego Tomasza« 

rozumieć aparat abstrakcji i prefabrykowanych rozwiązań - mówi Congar 

- to zgoda niech go będzie mniej! Ale to nie jest naprawdę Święty Tomasz, który 

był i pozostaje do dzisiaj uosobieniem otwarcia na rzeczywistość, na dialog, 

na pytania ludzi. Jeśli natomiast przez »Świętego Tomasza« rozumieć to, czym 

jest on naprawdę, mistrza myśli, który pomaga nam kształtować nasz umysł, 

mistrza uczciwości, ścisłości, szacunku dla każdej cząstki prawdy. W takim razie 

niech Święty Tomasz powraca! Niech będzie przyjacielem i mistrzem jak 

największej liczby umysłów" 10 . Chodzi więc o właściwe rozumienie myśli Tomasza, 

o wyeliminowanie błędnej interpretacji tradycyjnej, która nie ma nic 

wspólnego z jego autentyczną doktryną. 

Tomista polski Stefan Świeżawski jako ekspert soborowy ubolewał nad negatywnym 

ustosunkowaniem się Vaticanum II do filozofii, a zwłaszcza do tomizmu. 

W książce pt. Filozofia w dobie Soboru Watykańskiego, wydanej przed 

IV sesją Soboru, wyraził zaniepokojenie krytyką tomizmu dokonaną przez czołowych 

zwolenników aggiornamento. W trzydzieści lat później, w 1995 r. w dodatku 

dołączonym do nowego wydania tej książki zatytułowanym Drugi Sobór 

Watykański a filozofia, Świeżawski uznał słuszność soborowej krytyki tomizmu. 

Polemizuje jednak z poglądem, że Sobór Watykański II był „anty-filozoficzny 

i anty-Tomaszowy", lecz przeciwnie, przechyla się do opinii, że był on „najbardziej 

Tomaszowy" 11 . 

Sobór - zdaniem Świeżawski ego - zerwał z „zideologizowanym tomizmem", 

lecz nie samym Tomaszem. Wprawdzie na Soborze mówiono „o końcu ery tomistycznej", 

lecz oznaczało to „położenie kresu wszelkim zakusom ideologicznym 

myśli św. Tomasza". W konsekwencji autor ten stwierdza, że należy wrócić 

do „koncepcji samego św. Tomasza", a nie do różnych odmian tomizmu. Powrót 

do myśli samego Tomasza jest więc - jego zdaniem - „potrzebą naszych czasów", 

zgodną z odnową soborową 12 . 

Z poglądami Yves'a Congara korespondują wypowiedzi Marie-Dominique 

Chenu (1895-1990). Mówiąc o obecności tomizmu na Soborze Watykańskim II 

i jego aktualności, Chenu uważa, że Sobór nie zajmował się ani Tomaszem 

z Akwinu, ani tomizmem, ponieważ to „nie było jego zadaniem". Sobór zajmował 

się bowiem historią zbawienia i ewangelizacją. Zauważa jednak, że na Soborze 

nastąpiło obniżenie wartości doktrynalnych i spekulatywnych oraz pomniej- 

10 Yves M. Congar, Le bloc-notes („Informations Catholiques Internationales"), nr 229 z 1 grudnia 

1964 r, s. 5, kol. 1) - cyt. wg J. Kalinowski, S. Świeżawski, Filozofia w dobie Soboru, 

Biblioteka „Więź", Warszawa 1995. 

11 J. Kalinowski, S. Świeżawski, op. cit., s. 13. 

12 Ibidem, s. 14.


szenie roli systemów filozoficznych i abstrakcyjnych struktur pojęciowych. Nie 

myślano ani o „pomniejszaniu znaczenia, ani o wywyższaniu roli Tomasza 

z Akwinu". 

Jednak myśl Tomasza spotyka się z odnową, jaka dokonała się na Soborze, 

na którym zaanalizowano i uogólniono wnioski dotyczące człowieka i świata 

współczesnego. Aktualność Tomasza z Akwinu przejawia się zatem w jego realistycznej 

wizji człowieka i cywilizacji współczesnej polegającej na uznaniu niezwykłego 

„znaczenia materii, zarówno w koncepcjach człowieka, świata cywilizacji 

i historii". Stąd też Chenu postuluje studiowanie dzieła Tomasza z Akwinu 

zrelatywizowanego do okoliczności i czasów historycznych, w których on żył 

i tworzył. Tylko podejście historyczne pozwala uchwycić nie tylko istotę dzieła 

Tomasza jako „tworu jego czasów", lecz także „lepiej zrozumieć i pojąć wymagania 

cywilizacji technicznej, naukowej, przemysłowej" oraz „zjawiska zwanego 

socjalizacją". Według Chenu podejście ahistoryczne do badania dzieła Tomasza 

było błędne - próbując go studiować „jakby ono było niezależne od czasu 

i stanowiło niezmienny wzorzec" 13 . Prowadziło to w konsekwencji do zideologizowania 

filozofii i teologii Tomasza, czyniąc z niej - jak powie w innym miejscu 

- „super ortodoksję" i „narzędzie władzy" 14 . 

Z powyższego wynika, że tomiści wyżej referowani są przeświadczeni o nieprzemijającej 

wartości i aktualności dzieła samego Tomasza z Akwinu. Współczesna 

zaś krytyka tomizmu, w zasadzie nie dotyczy filozofii Tomaszowej, lecz 

różnych odmian tomizmu, które są błędnymi interpretacjami jego myśli filozoficznej. 

Roszcząc sobie pretensje do właściwego odczytania jego doktryny, w istocie 

rzeczy zaciemnia autentyczną myśl Tomasza. Stąd wniosek, że tylko autentyczna 

myśl Tomasza z Akwinu może odpowiedzieć współczesnemu człowiekowi 

na nurtujące go pytania. Wspomniani tomiści podsuwają zatem taką 

interpretację filozofii Tomasza, która odczytałaby go adekwatnie. Postulują więc 

rozumienie filozofii Tomaszowej jako mądrości, jako rezultatu kontemplacji bytu 

(Jacques Maritain, Stefan Swieżawski). Zapewnić to może wersja tomizmu nazywana 

tomizmem egzystencjalnym. Tomiści ci są optymistami, co do rozwoju 

myśli tomistycznej w świecie współczesnym. 

Jednakże optymizmu tego nie podziela Jan Paweł II, który w książce Przekroczyć 

próg nadziei ubolewa nad odsunięciem myśli Tomasza „na bok w okresie 

posoborowym", który „nie przestaje być mistrzem filozoficznego i teologicznego 

uniwersalizmu". „Filozofii istnienia", przez którą rozumie filozofię samego 

Tomasza, przypisuje wielkie znaczenie i aktualność. W istocie rzeczy papież 

13 Wywiad udzielony przez profesora Marie Domenique-Chenu Henrykowi Pilusiowi, „Mazowieckie 

Studia Humanistyczne" 1996, nr 1, s. 205-212. 

14 Por. H. Pilus, Marie-Dominique Chenu życie i twórczość (1895-1990), „Mazowieckie Studia 

Humanistyczne" 1995, nr 1, s. 107-110.


ma na myśli taką egzystencjalną wersję tomizmu, w której występują takie nieprzemijające 

wartości, jak egzystencjalna teoria bytu i filozoficzno-teologiczna 

refleksja nad człowiekiem 15 . 

Geneza historyczna tomizmu i różne jego rozumienie 

Tomizm we współczesnej filozofii chrześcijańskiej jest kierunkiem dominującym. 

Twórcą jego był św. Tomasz z Akwinu, zwany Akwinatą. Jest on tym 

filozofem, a zwłaszcza teologiem, który dokonał przewrotu w filozofii chrześcijańskiej 

polegającego nie tylko na recepcji, lecz przede wszystkim asymilacji 

i przetworzeniu dorobku filozoficznego Arystotelesa (384-322 p.n.e.). Przyjmując 

za podstawę teoretyczno-metodologiczną myśl dzieła Arystotelesa, Tomasz 

z Akwinu uznał za punkt wyjścia określone rozwiązanie problemu stosunku rozumu 

do wiary, zbudował system teologiczny i filozoficzny, który obejmował 

problematykę metafizyczną, teoriopoznawczą, antropologiczną, etyczną, społeczną 

i prawnopolityczną. 

Należy pamiętać, że przez ponad tysiąc lat filozofia chrześcijańska była 

tworzona na podstawie idealizmu Platońskiego, do którego nawiązywał poprzez 

Plotyna (204-270) - kontynuator neoplatonizmu Aureliusz Augustyn (354-430). 

Stąd też do filozofii chrześcijańskiej weszły elementy neoplatońskie. Kierunek 

spirytualistyczny w filozofii chrześcijańskiej nie mógł dostarczyć przekonywujących 

argumentów, opierając się jedynie na tradycji augustiańskiej w polemikach 

i sporach ideologicznych i filozoficznych z kierunkami racjonalizującymi, 

nominalistycznymi, czy naturalistycznymi - Piotr Abelard (1079-1142), Jan z Salisbury 

(1120-1142), zwolennicy łacińskiego awerroizmu, szkoła oxfordzka 

i chartryjska - które mogły podważać podstawy dogmatyczne oficjalnej myśli 

filozoficzno-teologicznej Kościoła. Natomiast system filozoficzno-teologiczny 

Tomasza z Akwinu, ze względu na swój intelektualizm (oddzielenie rozumu od 

wiary), teorię bytu i realizm mógł dostarczać argumentacji na rzecz prawidłowości 

tez dogmatycznych głoszonych wówczas przez Kościół. Tomasz z Akwinu 

otrzymał od papieża Urbana IV (papież 1261-1264) polecenie, by dokonał 

interpretacji krytycznej i poprawił błędy w dziełach Arystotelesa. Żywiąc przekonanie 

co do słuszności zasad perypatetyckich, Tomasz dokonuje swoistej i oryginalnej 

interpretacji tych zasad - tworzy system teologiczno-filozoficzny, który 

jest syntezą dotychczasowej myśli Arystotelesowskiej i Augustyńskiej. Naukę 

swoją zawarł głównie w dwu wielkich dziełach: 1) Summa contra gentiles 

(1264 r.) - Suma filozoficzna i 2) Summa theologiae - Suma teologiczna, główne 

dzieło Tomasza (rozpoczęte w 1265 r. i pisane do końca życia). Wśród chrze- 

15 Jan Paweł II, Przekroczyć próg nadziei, Lublin 1994, Por. H. Piluś, Troska Jana Pawła II o 

przyszłość wspólnoty ludzkiej, „Mazowieckie Studia Humanistyczne" 1995, nr 1, s. 156-164.


ścijańskich historyków filozofii, w odniesieniu do systemu filozoficzno-teologicznego 

Tomasza z Akwinu zasadniczo ścierają się dwa poglądy. Pierwszy pogląd 

głosi, że Tomasz „ochrzcił" Arystotelesa, wykazując zasadniczą zgodność 

arystotelizmu z prawdami wiary chrześcijańskiej oraz wyłożył wiernie filozofię 

Arystotelesa. Przyjął naukę Arystotelesa wraz z całą jego terminologią, włączając 

do niej takie pojęcia jak: pojęcie aktu i potencji, formy i materii oraz pojęcie 

przyczynowego powiązania zdarzeń, pojęcie poznania jako procesu receptywnego 

i pojęcie dowodu, na którym oparł rozgraniczenie wiedzy i wiary. Stąd też 

używa się określenia „Arystotelesowsko-Tomaszowa" koncepcja lub „arystotelesowsko-tomistyczna" 

filozofia. Według drugiego poglądu Tomasz, przyjmując 

naukę Arystotelesa, dokonał „transformującej asymilacji" nie tylko w odniesieniu 

do dzieł Arystotelesa, ale także Augustyna, stwarzając syntezę - swoisty 

system filozoficzno-teologiczny. Tomasz, opierając się na poprzednikach, tworzy 

oryginalną koncepcję metafizyczną bytu i człowieka. Nie zadowala go złożoność 

bytu tylko z możności i aktu urzeczywistniającego tę możność. Hylemorficzna 

złożoność bytu z materii i formy nie wyczerpuje - jego zdaniem - całej 

struktury tegoż bytu - przyjmuje głębszą i powszechniejszą złożoność wszystkiego, 

zarówno bytów cielesnych, jak i duchowych, z istoty i istnienia. Całą rzeczywistość 

analizuje więc w aspekcie istnienia, które jest aktem bytu i stąd powstaje 

nowa perspektywa metafizyki, w której wszystkie zagadnienia zostały 

podjęte na nowo i znalazły rozwiązanie różniące się od dotychczasowych. Wymiar 

egzystencjalny zatem poszerzył i przemienił metafizykę przedstawiającą 

statyczny obraz rzeczywistości w dynamiczny. 

Jednakże system filozoficzno-teologiczny Tomasza z Akwinu spotkał się już 

niejednokrotnie z zarzutami. W 1277 r. (trzy lata po śmierci Tomasza) arcybiskup 

Paryża, Stefan Tempier, potępił niektóre tezy tomistyczne dotyczące zwłaszcza 

jego metafizyki, różnicy realnej między istotą a istnieniem oraz jedności 

formy substancjalnej w człowieku, co w konsekwencji prowadziło do potępienia 

Tomaszowej koncepcji Boga i człowieka. Na terenie Oxfordu Robert Kildwardby 

(zm. 1279 r.) także potępił filozofię Tomasza. Jan Fidanza Bonawentura 

(1121/2-1274) postawił natomiast zarzut pomieszania „wina ewangelii z wodą 

filozofii" 16 . Erazm z Rotterdamu (1470-1553) uważał Tomasza za „najgorszego 

ze scholastyków, bo udało mu się najskuteczniej zarazić i zepsuć chrystianizm 

poprzez infiltrację filozofii pogańskiej" 17 . Ludwik Laberthonniere (1860-1932) 

również zarzucał Tomaszowi elektyzm chrześcijaństwa i filozofii greckiej 18 . Jednakże 

w swojej siedemsetletniej historii system filozoficzno-teologiczny Tomasza 

z Akwinu dwukrotnie doznał pełnej satysfakcji, raz w 1323 r., kiedy to pa- 

16 Por. M. D. Chenu, St. Thomas dAąuin et la theologie, Paris 1960, s. 43. 

17 S. Świeżawski, Polskie Studia nad dziejami św. Tomasza z Akwinu, „Znak" 1974, nr 4, 

s. 1461. 

18 E. Gilson, op. cit.., s. 47.


pież Jan XXII (papież 1316-1334) kanonizował Tomasza, stwierdzając, że „więcej 

oświecił on Kościół, aniżeli wszyscy inni Doktorowie, a czytając jego książki 

bardziej się postąpi w ciągu jednego roku, aniżeli miałoby się całe życie oddawać 

studiowaniu innych doktryn", drugi raz, gdy w 1879 r. (4 sierpnia) Leon 

XIII w encyklice Aeterni Patris zaleca system Tomasza w celu „odnowienia 

wiedzy filozoficznej" jako najlepiej spełniający wymagania nowej sytuacji i najbardziej 

odpowiadający wierze katolickiej. Warto wspomnieć, że jeszcze przed 

ogłoszeniem encykliki Aeterni Patris tomizm propagowali w Hiszpanii ks. Jakub 

Balmes (1810-1848) i kardynał Tomasz Zigliara (1833-1893), we Włoszech 

Mateusz Liberatore (1810-1892), który w latach 1857-1858 ogłosił dwutomową 

pracę O poznaniu zmysłowym, w Niemczech Józef Kleutgen (1811-1883), 

którego nazwano „zmartwychwstałym Tomaszem", a w Polsce ks. Marian Morawski 

(1845-1901), profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ks. Morawski 

w książce Filozofia i jej zadanie wydanej w 1878 r. (a więc na rok przed ogłoszeniem 

encykliki) opowiedział się za scholastyką i polecał filozofię Tomasza. 

Według niego kierunek scholastyczny - w porównaniu z filozofiami dzisiejszymi 

-jest uważany w swoich zasadach nie tylko za najlepszy, ale też bezwzględnie 

prawdziwy. Filozofię Tomasza autor nazywa kierunkiem „empiryczno-idealnym", 

którą najlepiej można przeciwstawić idealizmowi Georga Wilhelma Friedricha 

Hegla. W encyklice Aeterni Patris Leon XIII oficjalnie polecił studiowanie 

filozofii św. Tomasza z Akwinu - jako obowiązującą - w kościelnych zakładach 

naukowych. W encyklice tej papież stwierdzał, że „przyczyną zła" są „błędne 

opinie dotyczące rzeczy boskich i ludzkich, pochodzące ze szkół filozoficznych 

(domyślamy się, że chodzi tu o pozytywizm, materializm, neokantyzm, heglizm 

i inne kierunki filozoficzne, które podważają „rozumne podstawy wiary"). W tym 

celu zalecał taką filozofię, która wiodłaby do „prawdziwej wiary i kształtowania 

umysłów na przyjęcie prawdy objawionej". Filozofią taką, która zapobiegałaby 

i przeciwstawiała się zepsutemu światu przez „wieczystą zarazę błędu" i „fałszywym 

filozofom i heretykom" jest „nauka zawarta w dziełach Tomasza z Akwinu". 

Na określenie systemu filozoficzno-teologicznego Tomasza z Akwinu, Leon 

XIII używał różnych wyrażeń jak: „doktryna świętego Tomasza", „mądrość świętego 

Tomasza", „światło niebiańskiej mądrości" i „prawdziwa nauka". 

Wielu autorów katolickich i świeckich pisze w licznych publikacjach, że 

Leon XIII „poleca", „rozkazuje", „zaleca", „nakazuje", by tomizm, tzn. doktrynę 

św. Tomasza z Akwinu nauczano i studiowano we wszystkich zakładach kościelnych. 

Gdy tymczasem papież użył słów: „Zachęcamy Was [...] z największym 

naleganiem, abyście propagowali jak najbardziej i przywrócili wszędzie 

znaczenie, postanowienie i moc drogocennej mądrości świętego Tomasza". I dalej: 

„Niech mistrzowie starają się wpajać w umysły uczniów doktrynę św. Tomasza", 

ze względu na „solidność", „wzniosłość przed wszystkimi innymi", na odróżnienie 

rozumu od wiary i „wzajemne ich łączenie", a zwłaszcza dla „obrony wiary


katolickiej, dla dobra społeczeństwa i dla postępu wszelkich nauk", gdyż mię» 

dzy naukami przyrodniczymi „nowoczesną fizyką, a zasadami filozoficznymi 

szkoły scholastycznej nie ma w rzeczywistości żadnego konfliktu". Encyklika 

A e tern i Patris była faktem historycznym, papieskim zaleceniem administracyjnym, 

podkreślmy, lecz nie dogmatycznym. Dokument ten stał się punktem wyjścia 

dla wszelkich interpretacji teologicznych i filozoficznych oraz dla późniejszych doktrynalnych 

dokumentów kościelnych. Jej doniosłe znaczenie zarówno teoretyczne, 

jak i praktyczne wyrażało się w całkowitym zaleceniu powrotu do doktryny św. 

Tomasza z Akwinu w ustalaniu „prawideł w studiach filozoficznych", by odpowiadały 

„dobru wiary i stosowały się również do samej godności wiedzy ludzkiej". 

Encyklika wielokrotnie podkreśla, że normą negatywną jest wiara, prawdy 

objawienia, a to co jest niezgodne z nimi „sprzeciwia się prawu rozumu". Stąd 

też filozof katolicki „powinien wiedzieć, że gdyby przyjął jakiś wniosek, o którym 

wiedziałby, że jest przeciwny nauce objawionej pogwałciłby tym samym 

prawa rozumu i prawa wiary". 

Encyklika wskazuje na pozytywne cechy doktryny św. Tomasza, upatruje 

w niej nie tylko normę metodologiczną, lecz przede wszystkim negatywne kryterium 

w stosunku do innych kierunków filozoficznych i poszczególnych nauk, 

by w nauczaniu „filozofia nie zaplątała się w absurdalne błędy". Poleca nauczanie 

nauki Tomasza we wszystkich zakładach kościelnych, seminariach, uniwersytetach, 

instytucjach naukowych. Drogę wytyczoną przez Leona XIII podjęli 

z wielką gorliwością jego następcy, a zwłaszcza Pius X (ur. 1835 r., papież 1903- 

-1194), który „rozkazał" i nakazał, by filozofia Tomasza z Akwinu stała się „podstawą 

nauk świętych", grożąc sankcjami administracyjnymi za jej nieprzestrzeganie. 

W encyklice Pascendi Dominici Gregis (ogłoszona w 1907 r.) Pius X 

występuje przeciw modernizmowi, któremu nie odpowiadają metody i zasady 

doktryn scholastycznych. „Ostre sankcje grożą profesorom, którzy przeniknięcie 

modernizmem, krytykują scholastykę", bądź też „popierają modernizm" i „nie 

przeciwstawiają się krytyce nauki Doktora Anielskiego", aż do wykluczenia „bezwzględnie 

z urzędu kierownika, albo profesora". Doktorat z teologii i prawa 

kanonicznego „nie będzie udzielany tym, którzy nie przejdą kursu filozofii scholastycznej, 

a jeśli będzie udzielony, to niech zostanie unieważniony". 

Jeszcze kilkakrotnie Kościół potępia tezy modernizmu w Moto proprio-Doctori 

Angelici z 29 czeiwca 1914 r. i zarazem przypomina o obowiązującej doktrynie 

tomistycznej. Warto wymienić jeszcze inne dokumenty papieskie zalecające studiowanie 

filozofii i teologii Tomasza z Akwinu. Uprzywilejowane stanowisko doktryny 

tomistycznej zostało także zawarte przez Piusa X i Benedykta XV (ur. 1854 r., 

papież 1914-1922), w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1917 r. w Kanonie 1366 

artykuł 2: „W nauczaniu filozofii i teologii i w kształtowaniu w tych dziedzinach 

umysłów alumnów winni profesorowie kierować się doktryną zasadami i metodą 

Anielskiego Doktora i wiernie się ich trzymać". Wobec zakonników Kanon 589 ar-


tykuł 1 mówi: „Zakonnicy [...] winni zgodnie z zarządzeniami Stolicy Apostolskiej 

pilnie oddawać się przez co najmniej dwa lata filozofii i cztery lata teologii, trzymając 

się wiernie doktryny św. Tomasza" 19 . Kanon 1366 został powtórzony w Konstytucji 

Apostolskiej Scientiarum Dominus z 24 maja 1931 r. 

Pius XI (ur. 1857 r., papież 1922-1939) w dwóch dokumentach: encyklice 

Studiorum ducem wydanej 29 października 1923 r. jeszcze raz potwierdził i zalecił 

nauczanie w zakładach kościelnych i seminariach zgodnie z doktryną Akwinaty, 

która odtąd stanowi punkt wyjścia dla nauki, filozofii i teologii. Stanowi 

doktrynę najlepiej spełniającą wymogi nowej sytuacji, najbardziej odpowiadającej 

wierze katolickiej. Pius XI pisze: „I My tedy potwierdzamy także te tak liczne 

dowody uznania dla jego geniuszu z bożego natchnienia i to do tego stopnia, 

iż uważamy, że nie tylko winien być nazwany doktorem Anielskim, ale doktorem 

wspólnym czyli Powszechnym. Jego to bowiem doktrynę, jak o tym świadczą 

wszelkiego rodzaju dokumenty historyczne, Kościół uznał za swoją" 20 . Zawołanie 

Piusa XI Ite ad Thomam oraz ogłoszenie Tomasza z Akwinu Doktorem 

Powszechnym świadczy, jak wielką wagę przywiązywał on do nauk Akwinaty, 

by „uniknąć błędów będących źródłem i początkiem wszystkich nieszczęść naszych 

czasów". W ten sposób papieże usiłują związać, a nawet utożsamić filozofię 

chrześcijańską, ściślej katolicką z systemem filozoficznym Tomasza z Akwinu. 

Związek filozofii chrześcijańskiej z imieniem Tomasza potwierdzał także Pius 

XII (ur. 1876 r., papież 1939-1958) w encyklice Humanigeneris z 1950 r., w której 

wyrażał troskę Kościoła, by przyszli kapłani otrzymywali wykształcenie filozoficzne 

„według metody, nauki i zasad Anielskiego Doktora". 

Doświadczenie minionych kilku wieków potwierdza, że „metoda i sposób 

rozumowania św. Tomasza osobliwą posiada skuteczność [...], nauka zaś jego 

z objawieniem Bożym w najpełniejszej jest harmonii i równie dobrze dopomaga 

w zabezpieczeniu wiary, jak i dla zebrania pożytecznie i bezpiecznie owoców ze 

zdrowego rozsądku" 21 . Dokumenty kościelne nawołujące do powiązania doktryny 

Tomasza z Akwinu z filozofią chrześcijańską zmierzały także do ścisłej łączności 

jej z całokształtem nauki Kościoła katolickiego. Doktrynę Tomasza „Kościół 

rzeczywiście uznał za swoją". 

W nauczaniu, badaniu i rozwijaniu nauki Tomasza z Akwinu filozofowie 

i teolodzy katoliccy kierowali się wytycznymi zawartymi w wyżej omówionych 

oficjalnych dokumentach kościelnych. O reakcjach i komentarzach na temat 

encykliki Aeterni Patris obszernie i w sposób wyczerpujący informuje w aspekcie 

historycznym wielu autorów 22 . 

19 

Cyt. wg J. Woroniecki, Katolickość tomizmu, Warszawa 1938, s. 102, przypis 1. 

20 


21 

Pius XII, Encyklika Humani Generis 1950. 

22 

Por. C. Głombik, Początki neoscholastyki polskiej, Katowice 1993, zwłaszcza s. 26-72; 

por. też L'Encyclica „Aeterni Patris" di Leona XIII, w: Tomaso dAquino nel centenario 

deli enciclica „Aeterni Patris", s. 287-319, Roma 1991.


O nowożytnej recepcji tomizmu zdecydowały pewne cechy i postulaty tej 

filozofii. Do cech świadczących o wartości metodologicznej tomizmu należą: 

realizm, pluralizm i tomizm. Realizm polega na tym, że uznaje rzeczywistość 

istniejącą poza świadomością. Byt jest pierwszą zasadą poznania w porządku 

rzeczywistości i filozofii. Stąd też często można spotkać się z określeniem, że 

tomizm jest filozofią bytu. W teorii poznania zasadę tę określa się jako noetyczny 

prymat bytu. Tomasz, podobnie jak Awicenna (980-1037), twierdzi, że byt 

jest pierwszą rzeczą, która narzuca się umysłowi. Tomizm jest także filozofią 

pluralistyczną, tj. uznającą rzeczywistość obiektywną, składającą się z bytów 

realnie różnych od siebie, powiązanych jednak przez rozmaite relacje. Tomizm 

jest więc przede wszystkim filozofią teistyczną. Teizm uczy, że człowiek nie może 

posiadać bezpośrednio doświadczenia Boga (wbrew modernizmowi) i Bóg nie 

jest dla człowieka czymś oczywistym. Do udowodnienia istnienia Boga droga 

prowadzi przez byt rzeczywisty, wychodząc ze skończonego aktu istnienia. W ten 

sposób Bóg występuje jako realna przyczyna każdej i w każdej rzeczy. Teizm 

w ujęciu tym polega na swoiście podjętym realizmie i pluralizmie. W ten sposób 

tomizm mógł uchodzić za filozofię empiryczną i naukową. Jego twierdzenia 

filozoficzne - według tomistów -- pochodziły z analizy świata rzeczywistego, 

a nie ze spekulacji metafizycznych. 

Dużą rolę w recepcji tomizmu odegrały postulaty Tomasza z Akwinu dotyczące 

tworzenia „naturalnej teologii", rozdziału między teologią a filozofią, autonomii 

nauk szczegółowych i filozofii oraz tezy o niesprzeczności nauki i wiary. 

Wyraża się ją w postaci zasady negatywnej, według której w przypadku 

sprzeczności nauki i wiary o poprawności wniosku decyduje zawsze wiara. 

Doktryna tomistyczna jest przedmiotem głębokich studiów w powstałych 

w tym celu ośrodkach naukowych w Europie i poza nią. Propagując tomizm przez 

owe centra tomistyczne, okazało się, że wytworzyły one zróżnicowaną interpretację 

tej filozofii. Stąd też powstały różne jej odmiany czy tendencje interpretacyjne. 

Recepcja myśli Tomasza z Akwinu dokonywała się w warunkach rozwoju 

filozofii nowożytnej i współczesnej. Interpretacja tomizmu zależała od stopnia 

jego filiacji z innymi kierunkami filozoficznymi i od rozumienia w samej 

filozofii Tomasza poszczególnych kategorii, aktu i możności, formy i materii, 

a zwłaszcza istnienia. W sporze rozumienia tomizmu przede wszystkim należy 

wziąć pod uwagę dwa zagadnienia, które wiążą się ze sobą, pierwsze - to stosunek 

nazwy „tomizm" do doktryny św. Tomasza z Akwinu i drugie - to odchodzenie 

od jego nauki polegające na deformacji filozofii bytu. Już samo rozumienie 

nauki historycznego Tomasza prowadzi do różnych jej interpretacji. Wynika 

to stąd, że Tomasz był przede wszystkim teologiem, który zajmował się filozofią 

na potrzeby teologii. Filozofia jako ancilla theologiae miała dostarczyć jej 

pojęć i sposobów rozumowania. Była wpleciona w architektonikę teologii, jako 

mądrości chrześcijańskiej, jednakże to nie oznacza, że filozofia z teologią są


pomieszane, lecz przeciwnie Tomasz dbał o metodologiczną ich odrębność zgodnie 

z postulatem mówiącym o oddzieleniu rozumu od wiary jako dwu odrębnych 

dziedzin poznania. 

Przyjmując badawczy punkt widzenia, uczeni poczęli - zdaniem Etienne'ą 

Gilsona - „wybierać z jego dzieł pierwiastki filozoficzne, wyłuskując je z jego 

wywodów teologicznych" 23 . O tomizmie - według niego - można mówić w dwu 

znaczeniach, szerszym i węższym. W znaczeniu pierwszym: „Wykład filozofii 

tomistycznej można ująć w postaci mniej lub więcej pełnego zestawienia wszystkich 

pojęć filozoficznych, zawartych w dziełach św. Tomasza z Akwinu". I rozumienie 

drugie: „Można również inaczej pojmować wykład filozofii tomistycznej, 

a mianowicie jako syntezę pojęć, które weszły w skład doktryny będącej 

wyłączną własnością św. Tomasza, a zatem odrębnej od tych, które ją poprzedziły" 

24 . To drugie rozumienie tomizmu obejmuje zatem poglądy historycznego 

Tomasza z Akwinu. 

Aczkolwiek Tomasz sam nie stworzył syntezy filozoficznej, to jednak - zdaniem 

Gilsona - „istnieje filozofia tomistyczna oryginalna i odrębna od innych". 

Oryginalność Tomasza przejawia się najbardziej „na pograniczu zakresu właściwego 

teologii". Zadaniem historyka filozofii jest więc „wyłuskiwanie z teologicznych 

dzieł św. Tomasza zawartych w nich elementów filozoficznych" po to, by 

„wprowadzić do teologii pieiwiastek filozoficzny bez naruszenia istoty teologii" 25 . 

Do zagadnienia dotyczącego rozumienia doktryny samego Tomasza z Akwinu 

oraz jej stosunku do nazwy „tomizm", a szerzej do szkoły tomistycznej nawiązywali 

także tomiści polscy (niezależnie od E. Gilsona), jak: o. Jacek Woroniecki 

(1878-1949), Piotr Chojnacki (1897-1969), o. Inocenty Maria Bocheński 

(1902-1995). 

Jeden z n aj wy b i tn i ej szych to mi stów okresu międzywojennego Jacek Woroniecki, 

uważa św. Tomasza za genialnego systematyka poglądów filozofów przed 

nim żyjących. Tomizm „nie jest systemem myśli jednego człowieka, lecz syntezą 

myśli całego rodu ludzkiego" 26 . Rozumieć to należy w ten sposób, że tomizm 

nie oznacza „osobistych poglądów" Tomasza z Akwinu, lecz „oznacza on doktrynę 

filozoficzną rodu ludzkiego" jako rezultatu „refleksji całych wieków i szeregu 

pokoleń, a pogłębioną, usystematyzowaną, sprecyzowaną i harmonijnie związaną 

z prawdami wiary genialnym umysłem wielkiego myśliciela średniowiecznego" 

27 . W tym ujęciu doktryny Tomasza, wskazuje się na uniwersalizm jako na 

główną jej cechę, stawiając tomizm ponad innymi kierunkami filozoficznymi jako 

partykularnymi. W przeciwieństwie do tomizmu, który obejmuje cały obszar rze- 

23 

E. Gilson, Tomizm, Warszawa 1960, s. 17. 

24 

Ibidem, s. 17-18. 

25 

Ibidem, s. 19-20. 

26 

J. Woroniecki, op. cit., s. 13. 

27 Ibidem, s. 104.


czywistości, inne kierunki filozoficzne ujmują tylko jej aspekty. Dlatego - zdaniem 

Woronieckiego - stosunku tomizmu do Tomasza nie można porównać, analogicznie 

jak: platonizmu do Platona, szkotyzmu do Szkota, kantyzmu do Kanta. 

Problem ten nie jest łatwy i nastręcza wiele trudności, i dlatego Woroniecki 

poszukuje jego rozwiązania w odpowiedzi na pytanie - kto jest prawdziwym 

tomistą. Odpowiedź ma charakter dwojaki, negatywny i pozytywny. Tomistą nie 

jest ten, kto trzyma się litery dzieła Tomasza, nie pozwalając nic dodać do jego 

tekstu - ten jest „fanatykiem tomizmu", lecz nie tomistą. Tomistą zaś jest ten, 

kto nie zapoznaje ducha św. Tomasza, dążąc do zrozumienia jego uniwersalizmu, 

będącego „prawdziwym źródłem jego żywotności" 28 . Wynika stąd, że 

Woroniecki przeciwstawia się tradycjonalistycznej, dodam skrajnej odmianie 

tomizmu, gdzie studiując dzieła Tomasza, odczytuje je literalnie, trzymając się 

niewolniczo jego tekstów. Opowiada się więc za ujęciem formalnym filozofii 

Tomasza, a nie materialnym, lecz polegającym na przejęciu się duchem jego 

uniwersalistycznego systemu. Tomizm więc nie może być „barierą dla myśli 

ludzkiej, lecz drogowskazem, żywą myślą asymilującą w siebie po uprzednim 

oczyszczeniu, wszystkie te prawdy, które są rozsiane po niezliczonych systemach 

filozoficznych" 29 . 

Z powyższego wynika, że tylko w duchu uniwersalizmu Tomaszowej nauki 

można rozwijać współczesną wersję tomizmu. Uniwersalizm jest zatem nie tylko 

celem filozofii tomistycznej, lecz także jej metodą, dzięki której tomizm staje 

się doktryną dynamiczną, a nie statyczną, barierą dla rozwoju myśli ludzkiej, 

ściślej chrześcijańskiej. Skoro tomizm ma być doktryną aktualną, to musi asymilować, 

te wątki, treści z filozofii współczesnej, które po odpowiednim przefiltrowaniu, 

przez pryzmat tej doktryny, nie naruszałyby jej spójności systemowej, 

lecz wzbogacałyby jej uniwersalizm nowymi treściami. 

Poglądy innego dominikanina o. Innocentego Marii Bocheńskiego (obecnie 

podpisującego się Józef) w tej samej kwestii, dotyczące stosunku tomizmu do 

nauki Tomasza korespondują jak sądzę z poglądami J. Woronieckiego. „Tomizm 

- zdaniem Bocheńskiego - nie jest tym samym, co nauka historycznego Tomasza" 

30 . Podobnie jak wielu tomistów, Bocheński wskazuje także na źródła filozoficzne 

doktryny Tomasza, na dzieła Arystotelesa i św. Augustyna. Pogląd 

Woronieckiego dotyczący koncepcji filozofii Tomaszowej, jako filozofii rodu 

ludzkiego przyjmuje Bocheński twierdząc, że „wieki myśli chrześcijańskiej przygotowały 

jego powstanie, a i po św. Tomaszu filozofia tomistyczna nie przestała 

być rozwijana, pogłębiana i stosowana do coraz nowych zagadnień" 31 . Stąd też 

28 Ibidem, s. 108. 

29 Ibidem, s. 10. 

30 I. M. Bocheński, ABC tomizmu, „Znak" 1950, nr 25, s. 322. 

31 Ibidem, s. 324.


można wyprowadzić wniosek, że omawiani tomiści nie identyfikują tomizmu jako 

systemu filozoficznego z doktryną samego Tomasza z Akwinu. Podobieństwo 

uzasadnień tego poglądu tych dwóch myślicieli jest zbieżne. Oto Woroniecki 

stwierdza, że system św. Tomasza „był najbardziej uniwersalistyczny, który miał 

najmniej charakter osobistej doktryny myśliciela, a świadomie stawiał sobie za 

zadanie być syntezą filozoficznej pracy rodu ludzkiego w rozwoju wieków" 32 . 

Podkreślając związek między uniwersalnością a osobistą twórczością Tomasza, 

uważa on, że jako „potężna osobistość" stworzył „doktrynę najbardziej nieosobistą, 

jaką świat nie widział" 33 . 

Podobny pogląd głosił także I. M. Bocheński stwierdzając, że św. Tomasz 

jest tym wyjątkiem w dziejach myśli ludzkiej, „jest to geniusz filozofii, który 

nie chciał tworzyć osobistego systemu, ale wszystkie siły swojego umysłu poświęcił 

opracowaniu dorobku całej poprzedzającej myśli pogańskiej i chrześcijańskiej" 

34 . Warto zwrócić także uwagę na najnowsze (40 lat później) wypowiedzi 

Bocheńskiego dotyczące rozumienia tomizmu. W wywiadzie opublikowanym 

w „Tygodniu Powszechnym" z 6 grudnia 1981 r. stwierdził, że: „Być tomistą 

nie znaczy powtarzać wszystko, co powiedział św. Tomasz, ale postępować tak, 

jak on byłby w naszym położeniu postąpił" 35 . 

Jeszcze dobitniej swoje rozumienie tomizmu Bocheński potwierdził 9 lat 

później w przemówieniu wygłoszonym w czasie uroczystości nadania doktoratu 

honoris causa w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie 15 października 

1990 r. mówiąc: „Naturalnie, jeśli ktoś nazywa tomistą takiego, co wszystko 

powtarza za św. Tomaszem, wierzy, że to jest prawdziwe, to nie jest poważne, 

tego św. Tomasz sam by nie uznał. Ale trzeba by krytycznie przyjąć dowody 

scholastyki" 36 . Bocheński wyraźnie więc rozgranicza poglądy filozoficzne samego 

św. Tomasza od tomizmu, który powinien być twórczo kontynuowany, rozwijany 

i stosowany. Filozofię tomistyczną należy więc unaukowiać, uściślać, poprzez 

zastosowanie logiki formalnej, aksjomatyzację przynajmniej niektórych jej zagadnień 

filozoficznych. 

Poglądy Stefana Swieżawskiego (ur. 1907 r.), współczesnego tomisty polskiego 

na temat rozumienia stosunku doktryny św. Tomasza do tomizmu są bliższe 

Glisonowskiemu ujęciu, niż wspomnianym tomistom polskim. W wielu artykułach, 

a wśród nich zatytułowanym Dlaczego tomizm proponuje on, precyzu- 

32 

J. Woroniecki, op. cit. s. 100-101. 

33 


34 

I. M. Bocheński, op. cit.., s. 322. 

35 

I. M. Bocheński, Poza logiką jest tylko nonsens, „Tygodnik Powszechny", nr 49 z 6 grudnia 

1984 r. 

36 

I. M. Bocheński, Przemówienie wygłoszone w czasie uroczystości doktoratu honoris causa 

w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie 15 października 1990 r., „Słowo Powszechne", 

nr 262 z 21-26 grudnia 1990 r.


jąc pojęcie tomizmu, by odróżnić to, co do tej pory w szkole tomistycznej mówiono, 

od tego czym powinien być tomizm. „Jeżeli chcemy być w zgodzie z rzeczywistością 

- zdaniem Swieżawskiego - to nie możemy ograniczyć tomizmu 

wyłącznie do systemu samego św. Tomasza, powstałego w XIII w. i żyjącego 

potem nie nazbyt intensywnie w szkole tomistycznej Średniowiecza" 37 . Inny 

przedstawiciel polskiego neotomizmu Piotr Chojnacki twierdzi, że tomizm jest 

syntezą rozmaitych kierunków filozoficznych, zwłaszcza dwóch nurtów, augustyńsko-platońskiego 

i arystotelesowskiego 38 . 

Z poglądem Chojnackiego uznającym tomizm jako syntezę, za aspekt pozytywny 

oraz częste posługiwanie się terminem arystotelesowsko-Tomaszowa 

koncepcja polemizuje S. Swieżawski 39 . Pogląd ten, według niego, przyczynia się 

do zatarcia różnic między koncepcją bytu u Arystotelesa i Tomasza, co prowadzi 

do deformacji tomizmu, a w następstwie do deformacji pojęcia bytu. Nie 

rozumiejąc egzystencjalnego pojęcia bytu według Tomasza, który istnienie włącza 

do badań metafizycznych, pojęcie istnienia ujmuje się w tym wypadku przypadłościowo. 

Stąd też, aby wyjaśnić wiele nieporozumień i uprzedzeń do Tomasza 

i tomizmu Swieżawski proponuje badania historyczne poparte refleksją metodologiczną 

i filozoficzną, a zwłaszcza gruntownym przemyśleniem problemu 

metafizyki. W licznych publikacjach Swieżawskiego, a zwłaszcza w jego ostatniej 

książce Istnienie i tajemnica (1993 r.) wiele miejsca autor poświęca pewnym 

deformacjom filozofii Tomasza z Akwinu dokonywanym przez jego interpretatorów 

i kontynuatorów na przestrzeni dziejów filozofii chrześcijańskiej. Te 

błędne interpretacje dotyczące w szczególności jego filozofii bytu, czy metafizyki 

były dokonywane w duchu: Awicenny, Dunsa Szkota, Kajetana, Suareza 

i innych neotomistów. Błędy interpretacyjne popełniane przez nich przypisywano 

w konsekwencji samemu Tomaszowi, co było powodem - zdaniem Swieżawskiego 

- odejścia w filozofii europejskiej od scholastyki czy filozofii średniowiecznej 

40 . 

Recepcja neotomizmu w Polsce 

Stwierdziłem, że tomizm w Polsce pojawił się podobnie jak na Zachodzie 

jeszcze przed ogłoszeniem przez Leona XIII encykliki Aeterni Patris (1879 r.). 

Jednakże tomizm wszedł szerszym frontem do Polski dopiero po ogłoszeniu tej 

37 

S. Swieżawski, Dlaczego tomizm?, w: Rozum i tajemnica, Kraków 1960, s. 138-167. 

38 

R Chojnacki, Możliwość uwspółcześnienia jilozofli tomistycznej, „Przegląd Filozoficzny" 

1933, nr 3, s. 201. 

39 

S. Świeżawski, O niektórych przyczynach niepowodzeń tomizmu, „Znak" 1951, nr 41. 

40 

S. Swieżawski, O pewnych zniekształceniach myśli św. Tomasza z Akwinu w tradycji tomistycznej, 

w: Istnienie i tajemnica, Lublin 1993, s. 60-82.


encykliki, poprzez uczniów i wychowanków zagranicznych uczelni katolickich 

oraz przez publikacje książek, podręczników i artykułów ogłaszanych w nowo 

powstałych czasopismach neotomistycznych. Filozofowie i teolodzy katoliccy, 

którzy studiowali za granicą, głównie w Lowanium, Fryburgu i Rzymie, właśnie 

tam ogłaszali pierwsze swoje publikacje neotomistyczne. Najwcześniej, po ogłoszeniu 

encykliki Aeterni Patris, bo w 1888 r., powstał w Belgii Wyższy Instytut 

Filozoficzny św. Tomasza w Lowanium, założony przez kardynała Desire 

Merciera (1851-1921). Katedra filozofii tomistycznej, a ściślej filozofii św. Tomasza 

kierowana przez Merciera istniała już na uniwersytecie lowańskim od 

1882 r. Ośrodek lowański jest najbardziej znany ze swojego oddziaływania na 

europejską myśl tomistyczną. Tomizm pochodzący z tego ośrodka nosi nazwę 

„neotomizmu lowańskiego", „tomizmu otwartego" lub „neotomizmu dynamicznego". 

Wkrótce powstały jeszcze inne centra filozofii tomistycznej, jak: Wydział 

Filozofii Tomistycznej przy Instytucie Katolickim w Paryżu, wydziały w Tuluzie, 

Lyonie, Lille i Angers. We Włoszech ośrodkami tomizmu są: Uniwersytet 

Gregoriański w Rzymie (jezuici), Collegium Angelicum w Rzymie (dominikanie) 

oraz Katolicki Uniwersytet Serca Jezusowego w Mediolanie (założony 

w 1927 r.). Ośrodek fryburski skupia się na Uniwersytecie Katolickim we Fryburgu, 

z ośrodków niemieckich należy wymienić: Akademię Alberta Wielkiego 

w Kolonii, Akademię w Monastyrze oraz w kolegiach benedyktyńskich i jezuickich. 

W Polsce dopiero po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. zaczęto szerzej 

uprawiać tomizm, zwłaszcza na wydziałach teologicznych w Krakowie, 

Lwowie i Warszawie oraz na Wydziale Filozofii Chrześcijańskiej w Katolickim 

Uniwersytecie Lubelskim, a po II wojnie światowej w Akademii Teologii Katolickiej 

Warszawie. 

Zadaniem ośrodków neotomistycznych jest nie tylko studiowanie i rozwijanie, 

lecz także popularyzacja filozofii Tomasza z Akwinu, oraz kształcenie nowych 

kadr w jej duchu. W związku z tym ukazuje się wiele książek i czasopism, 

na łamach których pojawiają się różne interpretacje myśli Tomasza z Akwinu. 

Z pozycji jego doktryny omawia się nurtujące problemy współczesności. Oto niektóre 

czasopisma tomistyczne: w Lowanium wychodzi „Revue Philosophique de 

Louvain", założony w 1894 r. przez kardynała Merciera pod nazwą „Revue Neoscolastique 

de Philosophie" (ukazywał się w latach 1936-1946), we Fryburgu 

szwajcarskim jest wydawany od 1923 r. kwartalnik „Divus Thomas", w Rzymie 

ukazuje się od 1920 r. organ Uniwersytetu Gregoriańskiego - „Gregorianum", 

Kolegium Papieskie w Rzymie wydaje „Antonianium", we Francji (Saulchoir) 

wychodzi od 1924 r. „Bulletin Thomiste", w Paryżu od 1893 r. dominikanie 

wydają „Revue Thomiste", a „Revue Philosophique" jest wydawane od 1901 r. 

przez Paryski Instytut Katolicki, w Mediolanie Uniwersytet Serca Jezusowego 

wydaje od 1909 r. (założyciel A. Gemelli) - „Rivista de filosophie neoscholastica"; 

w Fuldzie od 1888 r. ukazuje się „Philosophisches Jahrbuch der Görres


Gesellschaft". W czasopismach tych obok autorów neotomistów zagranicznych 

publikują swoje prace na temat tomizmu także neotomiści polscy. 

Do wychowanków ośrodka lowańskiego należeli: Idzi Radziszewski (1871- 

-1922), Franciszek Gabryl (1886-1914), Kazimierz Wais (1865-1914), Jan Stępa, 

Konstanty Michalski (1879-1947), Piotr Chojnacki (1897-1969), Kazimierz 

Kowalski (1896-1972), a do fryburskiego o. Jacek Woroniecki. Poza tym profesorami 

na uczelniach tomistycznych byli polscy księża i zakonnicy, m.in.: Franciszek 

Klimke i Jacek Woroniecki na Uniwersytecie Angelicum, Inocenty Maria 

Bocheński na Uniwersytecie we Fryburgu. Warto zwrócić uwagę na wpływ 

wiedeńskiej szkoły filozoficznej poprzez Franciszka Brentanę i jego uczniów, 

którzy ze scholastyki czerpali pewne rozwiązania. Uczniem Franciszka Brentany 

(1838-1917) był m.in. Kazimierz Twardowski (1886-1938), założyciel tzw. 

szkoły Iwowsko-warszawskiej, nawiązującej do neopozytywizmu. Począwszy od 

1900 r. zaczęto tłumaczyć dzieła Desire Merciera: Logikę, Psychologię, Metafizykę 

Ogólną i Kry teriologię, a w latach dwudziestych przetłumaczono pracę Jacques'a 

Maritaina Trzej reformatorzy. W 1930 r. ukazał się przekład książki Emila 

Peillauba, pt. Wtajemniczenie w filozofię św. Tomasza z Akwinu, Marcina Grabmanna 

(1875-1949) Wstęp do sumy teologicznej św. Tomasza z Akwinu (Lwów 

1935 r.). Najwięcej jednak dzieł tomistycznych przetłumaczono w latach 1950- 

-1977. Mam tu na myśli zwłaszcza takich autorów, jak Etienne Giłson, Jacques 

Maritain (1882-1974), Eric Lionel Mascal (ur. 1905 r.), Andrew G. Van Meisen 

i Marie-Dominique Chenu. Filozofowie tomiści ogłaszali swoje artykuły, rozprawy 

i recenzje na łamach wielu polskich czasopism i periodyków filozoficznych. 

Do najważniejszych należy zaliczyć: „Collectanea Theologica", kwartalnik 

wydawany w Warszawie od 1949 r. („Collectanea Theologica" ukazywały 

się przed II wojną światową we Lwowie od 1931 r. jako ciąg dalszy lwowskiego 

„Przeglądu Teologicznego); „Ateneum Kapłańskie", wydawane w latach 

1900-1950 przez Seminarium Duchowne we Włocławku, wznowione w 1957 r.; 

„Znak", miesięcznik wychodzący w Krakowie od 1946 r.; „Przegląd Powszechny", 

miesięcznik oo. jezuitów, wydawany w latach 1884-1950; „Polonia Sacra", 

kwartalnik teologiczny wydawany w Krakowie od 1948 r. (artykuły filozoficzne 

i kanonistyczne); „Roczniki Filozoficzne", wydawane od 1948 r. przez Wydział 

Filozoficzny KUL; „Polski Przegląd Tomistyczny", wydawany od 1939 r. 

pod redakcją dominikanów (wznowiono wydawanie w 1990 r.); „Studia Philosophiae 

Christianae", półrocznik wydawany od 1965 r. przez Wydział Filozoficzny 

Akademii Teologii Katolickiej; „Zeszyty Naukowe KUL", wydawane 

od 1958 r. przez Wydział Filozoficzny Towarzystwa Naukowego KUL (publikacje 

filozoficzne oraz streszczenia odczytów); „Studia Gnesnensia" (w latach 

trzydziestych ukazywały się pod redakcją biskupa Kazimierza Kowalskiego); 

„Studia Analecta Cracoviensia", wydawane od 1969 r. przez Polskie Towarzystwo 

Teologiczne w Krakowie. Poza tym artykuły dotyczące tomizmu spo-


radycznie ukazują się w „Tygodniku Powszechnym", „Więzi" i „Życiu 

i Myśli". 

Recepcja tomizmu, zwłaszcza w pierwszej fazie jego rozwoju w Polsce 

polegała zatem nie tylko na przyjęciu pewnych wzorów zagranicznych w zakresie 

czasopiśmiennictwa, lecz także przez wydawanie podręczników pisanych na 

temat tomizmu z pozycji neotomistycznych. W tym miejscu pomijam tytuły 

podręczników zagranicznych takich autorów-tomistów, jak: Emile Brehier, Etienne 

Gilson, Desire Mercier, Ferdynand Van Steenberghen, G. Van Riet, Luis D. Raeymaeker, 

Józef Gredt, F. X. Maquart, Regis Jolivet i inni. Ograniczę się do przytoczenia 

niektórych publikacji tomistów polskich, przyjmując szeroką formułę 

nazwy „podręcznik". Z ważniejszych publikacji o charakterze podręcznikowym 

należy wymienić m.in. M. Morawskiego, Filozofia i jej zadanie, Kraków 1899; 

F. Gabryla, Metafizyka ogólna, Kraków 1903; K. Waisa, Ontologia czyli nauka 

o bycie, Lwów 1926; tegoż, Kosmologia ogólna, Lwów 1907; tegoż, Kosmologia 

szczegółowa, Lwów 1931; K. Kowalskiego, Podstawy filozofii, Gniezno 1930; 

tegoż, Metafizyka ogólna (Zarys filozofii II), Lublin 1930; J. Woronieckiego, Etyka 

(Zarys filozofii), Lublin 1930; tegoż Katolicka etyka wychowawcza, t. 1 i 2, Kraków 

1948; t. 1 i 2, wyd. 2 uzupełnione, t. 3, Lublin 1986; o. I. M. Bocheńskiego, 

ABC tomizmu, „Znak" 1950, nr 5 (październik-grudzień), s. 332-360; P. Chojnackiego, 

Wstęp do filozofii, zarys ontologii, Opole 1949; tegoż, Filozofia tomistyczna 

i neotomistyczna, Poznań 1947; tegoż, Podstawy filozofii chrześcijańskiej, 

Warszawa 1955; S. Swieżawskiego, Byt, Lublin 1948; tegoż, Traktat o człowieku. 

Suma teologiczna, 1, 75-89, Poznań 1956, M. Jaworskiego, Byt. 

Zagadnienia metafizyki tomistycznej, wyd. II, Lublin 1961; tegoż, Tomasz na nowo 

odczytany, Kraków 1983, wyd. II, Kraków 1995; S. Adamczyka, Metafizyka 

ogólna, czyli ontologia, Lublin 1960; M. A. Krąpca, Metafizyka. Zarys teorii bytu, 

wyd. IV, Lublin 1985; tegoż, Realizm ludzkiego poznania, Poznań 1959; M. Kowalewskiego, 

Wstęp do filozofii, Poznań 1958; A. B. Stępnia, Wprowadzenie do 

metafizyki, Kraków 1964; tegoż, Wstęp do filozofii, wyd. II, Lublin 1989, wyd. III, 

Lublin 1995; M. Gogacza, Istnieć i poznawać, Warszawa 1976; tegoż, Elementarz 

metafizyki, Warszawa 1987. Warto wspomnieć także o podręcznikach z historii 

filozofii: F. Klimkego, Historia filozofii, z oryginału łacińskiego przekład 

ks. Franciszek Zbroja, t. 1, Kraków 1929, t. 2, Kraków 1930; F. Kwiatkowskiego, 

Filozofia wieczysta, t. 1-3, Kraków 1947. 

Recepcja neotomizmu w Polsce dotyczyła nie tylko przyjmowania dorobku 

merytorycznego myśli neotomistycznej Zachodu, lecz także organizacyjnego. 

Powstawały liczne ośrodki myśli neotomistycznej na wydziałach teologicznych 

w uniwersytetach oraz w seminariach duchownych, w których kształcono w duchu 

tomistycznym. Ogromne znaczenie dla rozwoju myśli tomistycznej i kultury 

chrześcijańskiej w Polsce posiada Katolicki Uniwersytet Lubelski założony 

w 1918 r. przez Idziego Radziszewskiego.


Z licznych artykułów i publikacji książkowych, jakie ukazały się w okresie 

międzywojennym wynika, że tomiści polscy stanowili zwartą grupę filozofów, 

których zainteresowania koncentrowały się głównie wokół problematyki ontologicznej, 

a ściślej metafizycznej. Tomizm tego okresu w Polsce miał charakter 

eklektyczny, czy jak powtarzają niektórzy tomiści (Mieczysław Gogacz - 

ur. 1926 r., Antoni B. Stępień - ur. 1931 r.) komplikacyjny. Był wyznaczony 

w dużej mierze przez ośrodki: lowański, fryburski i Angelicum. Tomizm okresu 

powojennego natomiast charakteryzuje się już większą dynamiką i samodzielnością 

badawczą, poszukiwaniem rozwiązań własnych. 

Studia nad filozofią Tomasza rodzą wielorakie podejście do tej doktryny. 

Najbardziej zaawansowane były one na zachodzie Europy. W poszczególnych 

ośrodkach neotomistycznych akcentowano jako tezy naczelne różne elementy 

filozofii Akwinaty, a także wcześniejsze jego interpretacje. To, co było wspólne 

dla neotomistów to przyznanie metafizyce, zajmującej się różnymi koncepcjami 

bytu jako bytu, centralnego miejsca wśród innych działów filozofii. Jednakże 

wśród współczesnych neotomistów zajmujących się metafizyczną teorią bytu 

ujawniły się rozbieżności, które odnosiły się do ujęcia bytu, a zwłaszcza określenia 

relacji istoty do istnienia, sposobu formowania samego pojęcia bytu przy 

pomocy abstrakcji lub separacji, stosunku między metafizyką a teorią poznania, 

stosunku między filozofią a naukami szczegółowymi oraz konfrontowanie z innymi 

kierunkami filozoficznymi. Te i inne zróżnicowania interpretacyjne dotyczące 

metafizyki tomistycznej (teorii bytu), hylemorficznej jedności człowieka 

oraz stosunku do doktryny Tomasza z Akwinu jako całości wiążące się z próbą 

historycznej odpowiedzi na pytanie - dlaczego tomizm? - spowodowały powstanie 

różnych odmian tomizmu, występujących w postaci różnorakich tendencji 

interpretacyjnych. Wspomniałem już, że doktryna tomistyczna jest przedmiotem 

głębokich studiów w ośrodkach naukowych w Europie i poza nią. Propagując 

tomizm przez owe centra tomistyczne okazało się, że wytworzyły one zróżnicowaną 

interpretację tej filozofii. Stąd też różne jej odmiany, czy tendencje interpretacyjne. 

Recepcja myśli Tomasza dokonywała się w warunkach rozwoju filozofii 

nowożytnej i współczesnej. Interpretacja tomizmu zależała od stopnia jego 

filiacji z innymi kierunkami filozoficznymi i od rozumienia w samej filozofii 

Tomasza poszczególnych kategorii, aktu i możności, formy i materii, istoty i istnienia. 

Nagromadzony dorobek filozofii neotomistycznej Zachodu wyrażający się 

w postaci różnych tendencji interpretacyjnych doktryny Akwinaty miał wpływ 

na stan filozofii neotomistycznej w Polsce. Asymilacja tego dorobku zaowocowała 

także powstaniem różnych nurtów interpretacyjnych w tomizmie na gruncie 

polskim.

Krystyna Duraj-Nowakowa 



MODELOWANIE SYSTEMOWE SKUTECZNOŚCI METOD 

NAUCZANIA-UCZENIA SIĘ: ZAŁOŻENIA I EGZEMPLIFIKACJA 

Prace nad tytułowym problemem skupiono wokół dwu zagadnień składowych, 

które odzwierciedlają zarówno epistemologiczną optykę, jak i podkładane 

treści dydaktyczne: 

1. Model i modelowanie systemowe a struktura i funkcje tego procesu w metodologii 

poznania; 

2. Egzemplifikacja modelowania systemowego w celu optymalizacji efektywności 

metod nauczania-uczenia się (w optyce Konstantego Lecha, R. M. Gagne'a 

oraz na przykładzie wybranej metodyki autorstwa Krystyny Duraj-Nowakowej). 

* * * 

Ad 1. Wśród pięciu podstawowych założeń projektowania dydaktycznego 

jako czwarte przyjęto podejście systemowe. Ten tzw. wielki paradygmat poznania 

będzie tu preferowany 1 . W opracowaniu tym pojęcie metody jest używane 

w dwu spójnych kontekstach, a mianowicie chodzi o metody skutecznego nauczania-uczenia 

się (kontekst dydaktyczny) oraz o sposób modelowania metod 

nauczania-uczenia się, czyli składnika tegoż procesu dydaktycznego (kontekst 

naukoznawczy). 

Najpierw zwrócę uwagę na nadrzędny kontekst epistemologiczny, który 

w pracach specjalistów (Tadeusza Kotarbińskiego, Marii i Stanisława Ossowskich, 

Tadeusza Pasierbińskiego) nosi miano epistemologii pragmatycznej. 

Model może występować w postaci pośredniego czynnika między teorią 

a rzeczywistością. Niedostępność obiektu jest w przypadku modelowania skompensowana 

pośrednim stosunkiem teorii z przedmiotowym zakresem opisywanej 

rzeczywistości. Przy konstruowaniu wzajemnych związków między wcze- 

1 R. M. Gagne, L. J. Briggs, W. W. Wager, Zasady projektowania dydaktycznego, Warszawa 

1992,s.l8-20.

124 Krystyna Duraj-Nowakowa 

śniej niełączonymi teoriami budowanie modelu okazuje się łatwiejsze. Przy tym 

w roli modelu może występować jedna z tych teorii, dopiero potem m.in. wyszukuje 

się, bądź wytwarza wzajemne związki. 

Modelowanie systemowe można uznać za jedną z podstawowych metod, 

które umożliwiają zbadanie złożonych zjawisk pedagogicznych intencjonalnego 

oddziaływania. Modelowanie uważa się 2 za istotną metodę podejścia systemowego 

przez to, iż rezultat modelowania - system - efektywniej poddaje się oglądowi 

systemowemu. Modelowanie systemowe zalicza się zarówno do metod 

pozyskiwania niezbędnych danych o systemie przez obserwację i eksperyment, 

jak i do metod zrozumienia, czyli wyjaśnienia sensu tych danych z badań przez 

ich analizę, klasyfikację, porównanie, analogię, uogólnienie (te szczegółowe 

metody uznaje się za podrzędne modelowaniu systemowemu jako cząstkowe, 

zatem warunkujące, czyli uzależniające skuteczność metody wobec nich nadrzędnej). 

Charakterystyka jakościowa pojęcia „modelowanie" w pełni jest możliwa 

do przeniesienia na określenie specyficznych modeli zarówno pedagogicznych, 

jak i np. pedeutologicznych. W moim przekonaniu cechy te mogą okazać się 

szczególnie przydatne w modelowaniu np. działalności pedagogicznej nauczyciela, 

a wcześniej studenta jako kandydata na nauczyciela. 

O ile wskazywano już na funkcję optymalizacyjną modeli, o tyle nie może 

być pominięta funkcja efektywnościowa zwana też prakseologiczną, albowiem 

dzięki skonstruowaniu modelu badanego systemu możemy poddać ocenie jego 

efektywność przed stworzeniem systemu realnego. Na poprawnie realizowany 

proces oceny efektywności systemu składają się trzy etapy, które określam jako 

wstępny, strukturalny i systemowej oceny właściwej. Etap I - wstępny - to wypracowanie 

koncepcji oceny efektywności modelu systemu przez analizę sześciu 

składników oceny: wypełnianego zadania, osiąganego celu, oddziaływania 

otaczającego system środowiska zewnętrznego, modelu oceny efektywności systemu, 

modelu procesu tworzenia systemu wraz z modelem kosztów. Etap II - 

strukturalny - procesu oceny systemu, to określenie budowy, czyli części składowych 

oceny efektywności, w którym znacząca jest interpretacja składników 

efektywności systemu, a systemologia przewiduje trzy elementy oceny: stopień 

funkcjonalnej gotowości systemu, możliwości wykonawcze i niezawodność. Etap 

III - właściwy - to uwzględnienie dwu przesłanek: modelu oceny i składowych 

procesu badania efektywności, co upoważnia do realizacji procesu właściwej 

oceny systemowej modelu systemu. 

Dzięki funkcji optymalizacyjnej modeli - jak podkreśliłam - może odby- 

2 Por. K. Duraj-Nowakowa, Kształtowanie gotowości zawodowej studentów, Kraków 1989; 

Por. także: tejże, Projesjonalizacja studentów przez teorie i praktyki pedagogiczne, Łowicz 

1996.

Modelowanie systemowe skuteczności metod nauczania-uczenia się 125 

wać się proces oceny efektywności systemu. Jest to perspektywa szczególnie znacząca 

w naukach pedagogicznych i dydaktycznej praktyce oświatowej. 

Wyróżniamy trzy podstawowe aspekty modelowania systemowego: 

- morfologii (struktury, budowy) systemu; 

- funkcjonowania (zachowania, działania) systemu; 

- rozwoju (ewolucji, przemian) systemu. 

Dowolny system może być zatem rozpatrywany pod względem morfologicznym, 

funkcjonalnym i rozwojowym. 

Wyróżnione aspekty wyrażają także postępujący stopień głębi poznania systemu: 

pierwszy stopień wiąże się z poznaniem budowy systemu (j e g° elementów 

i powiązań między nimi); drugi - z poznaniem funkcjonowania systemu, 

a więc realizowanych w nim procesów; trzeci z poznaniem praw rozwoju systemu, 

czyli określeniem kierunków przemian jego struktur, funkcji, procesów 

itp. „Zerowy" poziom poznania systemu stanowi opis parametryczny polegający 

na specyfikacji cech systemowych. Możemy więc mówić o takich odpowiednich 

rodzajach opisu (modelu) systemu, jak: 

- opis morfologiczny (strukturalny); 

- opis funkcjonalny; 

- opis rozwojowy. 

Poszczególne poziomy poznania systemu wyrażają swoiste ujęcie obiektu: 

opis parametryczny charakteryzuje ujęcie jakościowe, opis morfologiczny - strukturalne, 

opis funkcjonalny - procesualne, opis rozwojowy - prognostyczne. Utrzymujemy 

się zatem w trzech zasadniczych kontekstach epistemologicznych: wyjaśnienia, 

bądź odkrycia lub przewidywania. 

W prakseologii - co jest istotnie użyteczne w pedagogice - odróżnia się 

działanie i rozwój obiektu obdarzonego świadomością od zachowania organizmu 

żywego innego niż człowiek i funkcjonowania obiektu technicznego 3 . Dla dydaktycznego 

problemu tytułowego oznacza to modelowanie systemu działań podmiotów 

procesu dydaktycznego i funkcjonowania obiektów technicznych wspomagających 

tok nauczania-uczenia się i metodykę tego procesu w jej całokształcie. 

Ad 2. Znane są już przykłady stosowania dydaktycznych badań wdrożeniowych 

nad metodyką nauczania autorstwa logika i pedagoga Konstantego Lecha, 

który po wielu latach teoretycznych rozważań i praktycznej weryfikacji w kilku 

klasach, głównie na lekcjach fizyki i techniki, stworzył nowy „system nauczania 

poprzez łączenie teorii z praktyką" 4 . Następnie opisał go szczegółowo w dwóch 

kolejnych dziełach. Był to etap tworzenia ogólnego modelu. W kolejnych latach 

3 Por. E. Sziics, Modelowanie matematyczne w fizyce i technice, Warszawa 1977. 

4 K. Lech, Rozwijanie myślenia uczniów przez łączenie teorii z praktyką, Warszawa 1963; 

tegoż, System nauczania, Warszawa 1964; Por. tegoż, Nauczanie wychowujące, Warszawa 

1967.


(1965-1973) przeszedł do etapu konkretyzacji, jak to nazywał, czyli przekładania 

ogólnego modelu dydaktyczno-wychowawczego na język praktyki nauczania 

poszczególnych dyscyplin. Następnie rozpoczął próby wdrażania systemu 

w kilkunastu wybranych szkołach, zaś inne szkoły, pragnące również wprowadzić 

ten system u siebie, mogły to czynić, korzystając z doświadczeń szkół eksperymentalnych 

5 . 

Użyteczność modelowania systemowego wynika z uniwersalności tej metody. 

Przez analogię do modelowania procesów pedagogicznych w ogólności można 

przenieść warunki stawiane temu modelowaniu w dydaktyce w celu projektowania 

procesów kształcenia w szczególności. Za tego rodzaju warunki są uważane: 

wpływ środków komunikacji informatycznej, intensyfikacja działań projektowania 

oraz tempo zmian. Ponadto, rozszerzenie sfery wdrażania zautomatyzowanej 

techniki na wszystkie rodzaje działalności człowieka włącznie z jego 

pracą umysłową. Nie bez znaczenia dla pedagogiki w ujęciu systemowym jest 

wzrost informacji naukowo-technicznej przy względnej stabilności wiadomości 

fundamentalnych, podstawowych, czyli rudymentarnych. Także unaukowienie 

(„scjentyfikacja"), tj. rozprzestrzenianie teorii naukowych na wszystkie tereny 

działalności człowieka sprzyja stosowaniu modelowania systemu procesu dydaktycznego 

i innych procesów pedagogicznych. Poza tym w toku modelowania w 

pedagogice trzeba uwzględnić racjonalne ograniczenia zastosowań nauki w celu 

przeobrażania środowiska, przyrody i samego człowieka. W tym dydaktycznym 

zakresie bogatym materiałem obdarza książka R. M. Gagne'a i innych 6 . 

Stale wzrasta popularność modelowania. Przyczyny tej popularności mają 

wieloraki charakter. Obecnie można mówić o swoistym zmienieniu przedmiotu 

poznania naukowego (skala makro- i mikro świata). Przedmiotem badania stają 

się prawidłowości zachowania materii i procesów w warunkach wyraziście różniących 

się od zwykłych warunków istnienia człowieka. Poza tym wzrastają rozmiary 

i niezwykle komplikują się wykorzystywane we współczesnej nauce metody 

eksperymentalne. Naukę interesują niezwykle głębokie związki i stosunki 

świata obiektywnego, co generuje - z kolei - wzrastanie roli metod abstrakcyjno-teoretycznych. 

W tym kontekście gnoseologicznym zmiana charakteru samej 

praktyki społecznej dyktuje niezbędność wykorzystania modelowania. 

5 Znalazłam się w gronie realizatorów i naśladowców idei doskonalenia efektywności metod 

nauczania-uczenia się K. Lecha i wspominam trudną, kilkuletnią robotę adaptacji założeń 

pomysłodawcy do lekcji języka polskiego (w latach 1971-1974). To wówczas, dzięki 

dziełom K. Lecha, zaczęła kiełkować we mnie, nauczycielce, idea „ogólnej teorii wszystkiego" 

w dydaktyce. Jako polonistka wiedziałam nieco lepiej, czego, niż jak uczyć. 

Najprawdopodobniej dlatego właśnie później z zespołem nauczycieli studiowałam pedagogikę, 

by móc skuteczniej szukać odpowiedzi na pytanie: czego i jak uczyć, szukać i znajdować 

klucz do teorii edukacji, a jej systemu w szczególności. 

6 R. M. Gagne, L. J. Briggs, W. W. Wager, op. cit.


Zatem spodziewam się, iż zgromadzone materiały o teorii i możliwościach 

użycia w praktyce procesu modelowania systemowego mogą sprzyjać jego zastosowaniom 

w naukach pedagogicznych i edukacji. 

Jako egzemplifikacja problemu skuteczności metod systemowego nauczania-uczenia 

się niech posłuży zwięzła charakterystyka modelowania systemowego 

tematów zajęć wychowawczo-dydaktycznych w przedszkolu. Począwszy od 

1985 r. pod moim kierunkiem toczą się zespołowe prace studyjne i eksperymentalne 

nad tak sformułowanym problemem naukowym i praktycznym 7 . 

Nim przystąpię do analizy istoty systemu wychowania całościowego, celowe 

wydaje się zwrócenie do definicji pojęcia istoty w kontekście metodologicznym. 

Oto istota „to zorganizowany całokształt tych cech charakterystycznych 

danego obiektu (procesu), których wyeliminowanie (każdej z osobna łub wszystkich 

razem) jest równoznaczne z jego zniszczeniem 8 . 

Istota to sedno, clou, jądro, esencja treści wychowania i tematów systemowych 

zajęć w przedszkolu. 

Rozważając cele i treści pedagogiki przedszkolnej zwróćmy uwagę na akcentowanie 

w nich całościowości i wszechstronności oddziaływań. Oto M. Kwiatowska 

w podręczniku pisze: 

„Pedagogika przedszkolna, stając się odrębną dyscypliną pedagogiczną, łączy 

teorię z metodyką wychowania przedszkolnego. Obejmuje też cały zakres 

działalności przedszkola, którego zadaniem jest wszechstronne wychowanie dzieci, 

zapewnienie im opieki i prawidłowego rozwoju, przygotowanie do szkoły, 

współpraca z rodziną i środowiskiem" 9 . 

Zaś przez treści tak szeroko rozumianego wychowania rozumiemy 

z M. Kwiatowską 10 elementy kultury celowo dobierane i włączane w ten proces. 

Dzięki treściom kulturowym dziecko przyswaja sobie dorobek cywilizacyjny 

wielu pokoleń i może się rozwijać jako istota ludzka. 

Cenny przyczynek do polskiej metodyki nauczania systemowego wniosła 

już L. Jeleńska 11 , podkreślając, iż jednostka metodyczna, to pewna powiązana 

całość, na której przeprowadzenie może wystarczyć czasem jedna godzina lub 

znacznie dłuższy „przeciąg czasu rozbity na poszczególne godziny lekcyjne". 

W przypadku przedszkoli oznaczałoby to zmieszczenie się w toku jednych zajęć 

lub rozbicie na poszczególne zajęcia i ich spójne systemowo cykle tematyczne 

. 

7 

K. Duraj-Nowakowa (red.), Tematy kompleksowe w przedszkolu, Kraków 1990 (dodruk 

w 1991 r,). 

8 

T. Pszczołowski, Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Wrocław 1978, s. 67. 

9 

M. Kwiatowska (red.), Podstawy pedagogiki przedszkolnej, Warszawa 1985, s. 3. 

10 

Ibidem. 

11 

L, Jeleńska, Szkoła kształtująca: metodyka nauczania w szkole powszechnej, Poznań 1946, 

s. 48.

128 Krystyna Duraj - N o wako wa 

Za istotę tematów systemowych stosowanych w wychowaniu przedszkolnym 

uznajemy w ich toku równoległość procesu poznawania przez dziecko świata 

i ludzi, przeżywania emocjonalnego i kształtowania oraz przejawiania postaw 

społeczno-moralnych. Inaczej mówiąc, istota tematów systemowych - to kształtowanie 

pełnych postaw dzieci. Istota tematów systemowych wychowania 

pozwoliła wyprowadzić ich funkcję w procesie wychowania przedszkolnego 

12 . 

Jaki sens ma zatem idea scalania treści w tematach systemowych, a jaki - 

korelacja międzyprzedmiotowa treści w dydaktykach szczegółowych. Spójrzmy 

na kompleksowość systemową w pedagogice przedszkolnej przez porównanie 

tej cechy systemowej występującej w nieco odmiennym charakterze niż w metodykach 

innych przedmiotów nauczania w szkołach. Odmienność kierunków 

oddziaływania cech kompleksowości systemowej w pedagogice przedszkolnej 

od innych nauk i subdyscyplin pedagogicznych jest wynikiem dynamiki systemów 

i ich właściwości, które opisuje systemologia. Odmienność ta jest związana 

z często przywoływanym w wyżej cytowanej książce pojęciem korelacji; najwięcej 

uwagi temu pojęciu i zjawisku pedagogicznemu poświęca się w rozdziale 

7.1. pt. Modele nauczania całościowego w dydaktyce. Ale dociekając istoty 

systemowych tematów zajęć warto przywołać opracowanie o korelacji, w którym 

podkreślono, iż jest to „Uwzględnianie w procesie nauczania określonych 

współzależności treściowych, występujących w tematyce poszczególnych 

przedmiotów nauczania, objętych programem szkolnym. Jeśli pod nazwę 

„przedmioty" podstawić określenie „działy wychowania", to przez analogię całe 

hasło encyklopedyczne autorstwa J. Kulpy 13 można z pożytkiem odnieść do pedagogiki 

przedszkolnej. Na szczególną uwagę zasługują rodzaje korelacji w kontekście 

sedna systemowych tematów zajęć, albowiem wszystkie trzy odmiany 

korelacji sensowne byłoby w nich zastosować, a to: 1) korelację polegającą 

na dostarczeniu podbudowy dla zrozumienia danych wiadomości przez 

jeden przedmiot (dział wychowania w przedszkolu), 2) korelację opartą na p o - 

równywaniu, uzupełnianiu i rozszerzaniu wiadomości z różnych 

przedmiotów (działów wychowania) oraz 3) korelację stanowiącą zastosowali 

i e wiadomości z różnych dziedzin (dyscyplin, działów) wiedzy dla usprawnienia 

działania. 

Stosowanie korelacji we wszystkich postaciach odpowiednio do dobranych 

materiałów i do sytuacji może przynosić znaczne pożytki wychowawczo-dydaktyczne. 

Korelacja w tematach systemowych umożliwia nabywanie właściwego 

wykształcenia przez zespalanie oraz przenikanie. Powinna chronić 

12 

K. Duraj-Nowakowa, Tematy systemowe w przedszkolu: geneza i założenia, planowanie 

i przykłady, Kraków 1995, s. 121-134. 

13 

J. Kulpa, w: W. Pomykało (red.), Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993, s. 290-291.


dziecko przed zbędnym powtarzaniem tych samych wiadomości oraz przed ich 

prezentowaniem i gromadzeniem jednostronnym i powierzchownym. Zacytuję 

stosowną myśl „Korelacja to jedna z tych dydaktycznych zasad, która czeka na 

swój renesans" 14 . 

O ile w dydaktykach tzw. szczegółowych - na wyższych od wychowania 

przedszkolnego szczeblach edukacji - można przyjąć, iż kompleksowość systemowa 

jest organizacj ą o wektorach skierowanych na zewnątrz 

poza dany przedmiot z planu nauczania w kierunku innych 

przedmiotów z tego planu (korelacja międzyprzedmiotowa), o tyle 

w pedagogice przedszkolnej kierunek tych wektorów jest skierowany na temat 

omawiany systemowo (korelacja wewnątrz działów wychowania), a realizowany 

dzięki zastosowaniu przesłanek o charakterze teoretycznym czy praktycznym 

z zakresu innych dyscyplin poznania. Temat systemowy jest, analogicznie jak 

u Ovide Decroly'ego, ośrodkiem zainteresowań i poznawania przez dziecko świata 

i ludzi. 

Przy charakteryzowaniu systemowego tematu zajęć nie jest pożądane posługiwanie 

się terminologią dydaktyczną, czyli pojęciami metody globalno-problemowej 

i nauczania globalnego. Na gruncie pedagogiki przedszkolnej postulujemy 

modyfikację pojęcia kompleksowości systemowej w ujęcie systemowe, 

przez co nadajemy mu szerszy zakres, odnosząc je, jak to czynił Bogdan Suchodolski 

15 równocześnie do nadrzędnego procesu wychowania i kształcenia. 

Można więc stwierdzić w kontekście takich rozumowań, iż istota systemu 

wychowania w przedszkolu tkwi w systemowym doborze i układzie treści wychowawczo-dydaktycznych, 

w systemowo-całościowym opracowaniu tematów 

zajęć w przedszkolu, albowiem jest ważne zarówno teoretycznie, jak i praktycznie, 

aby oprócz dostarczenia wiedzy oraz rozwijania sprawności intelektualnych 

i fizycznych, kształtować u dzieci także postawy prospołeczne, które są zawarte 

w ideale wychowania. Problem ten nabiera szczególnej wagi w wychowaniu 

przedszkolnym, gdyż dyspozycje ukształtowane u dzieci do lat siedmiu odznaczają 

się wysokim stopniem trwałości i plastyczności, zaś trudno poddają się 

zmianom w okresie późniejszym. Pierwsze przeżycia, wzruszenia, pouczenia, 

aktywność, postępowanie i zachowania utrwalają się często na całe dalsze życie 

człowieka ze względu na znaczną wrażliwość dziecka i właśnie plastyczność jego 

umysłu. 

Gdy czynimy temat systemowy ośrodkiem działania dziecka, to uwzględniwszy 

cele, trzeba go także przemyśleć i zaplanować, stosując rzeczowe przesłanki. 

Proponuje się, by nauczyciele wybierając temat systemowy, stosowali takie 

14 J. Kulpa, op. cit. s. 291. 

15 B. Suchodolski (red.), Szkoła podstawowa w społeczeństwie, Wrocław 1963; tenże (red.), 

Dzień powszedni szkoły podstawowej w kl. I-IV, Wrocław 1967.

130 Krystyna D u raj -N owako wa 

np. kryteria wyboru, jak: kalendarz przyrody, kalendarz zagadnień (święta, 

uroczystości), potrzeby i zainteresowania dzieci oraz specyficzne warunki środowiska. 

Przy tym formułuje się sugestię, żeby w miesiącu planować od 2 do 4 lub 

więcej tematów systemowych w zależności od wieku dzieci i decyzji nauczyciela. 

Obecnie stajemy na stanowisku uwzględniania pojawiających się kryteriów doboru 

treści do tematu systemowego z równoprawnym udziałem w tym doborze 

samych dzieci. Podkreślamy, iż ten system edukacji stanowi całokształt metod 

i innych form pracy wychowawczej w przedszkolu, które w spójnej całości systemowej 

powinny zapewniać właściwą proporcję między samorzutną działalnością 

dziecka a działalnością inspirowaną lub organizowaną przez nauczyciela, 

jak rozwiązywanie przez dzieci zadań-problemów, podejmowanie ćwiczeń. Zatem 

dobrze byłoby rozważać staranniej sam sposób inicjowania tematu systemowego, 

ustalanie jego brzmienia, ukierunkowywania działalności dzieci z udziałem 

ich własnej inicjatywy. 

Z uwagi na konieczność położenia nacisku na wszechstronność treści wychowania 

przedszkolnego możemy preferować ich dobór z różnych działów 

wychowania w rozmaitej długości i układach cykli tematów, zyskując przez 

to na ich atrakcyjności. Oczywiście proporcje dawek i relacje treści mogą być 

także zróżnicowane i to wielością związków między nimi. Na przykład w jednych 

mogą dominować treści zdrowotne lub emocjonalne, a w innych - intelektualne. 

Szczególnego podkreślenia wymaga także konieczność uporządkowania w 

czasie elementów procesu formułowania celów i konstruowania całego nadtematu, 

tematu i podtematu systemowego. Fakt, że najpierw uświadamiamy sobie, 

co chcemy osiągnąć, a dopiero potem jak to zrobić, stanowi podstawowe 

prawo logiki, a więc także pedagogiki w ogóle i metodyki wychowania przedszkolnego. 

Wszelkie programy wychowania i nauczania, ich ogólne założenia i polityka 

oświatowa, a przede wszystkim wiedza o samym dziecku i jego możliwościach 

rozwojowych stanowią dla nauczyciela przesłanki zbudowania sobie ideału 

wychowanką, do osiągania którego będzie dążył w swojej pracy. 

Dużą więc uwagę należy przywiązywać do należytego - chronologicznie - 

usytuowania w procesie przygotowania tematu systemowego fazy uświadomienia 

celów. Albowiem jest to jedna z cech swoistych proponowanej procedury. 

Do pozostałych zalicza się następujące zalety: 

- możliwości naturalnej integracji treści wychowania; 

- możliwość potraktowania dziecka jako aktywnej jednostki, mającej swoje 

miejsce w społeczeństwie; jednostki, której wiedza, możliwości i potrzeby fizyczne 

i psychiczne stanowią jedną całość, a nie zlepek osobnych elementów;


- możliwość oddziaływania na relacje zachodzące pomiędzy poszczególnymi 

sferami rozwoju dziecka, a nie tylko na poszczególne sfery; 

- możliwość zastosowania doświadczenia zarówno własnego, jak i innych 

specjalistów oraz pedagogicznych intuicji, dzięki którym nauczyciel potrafi uzyskać 

i wykorzystać efekty korelacyjne; 

- naturalność doboru form i metod oraz innych składników metodyki pracy 

z dziećmi; 

- zachowania prawidłowych proporcji między aspektami wychowawczymi 

a dydaktycznymi pracy pedagogicznej w przedszkolu. 

Uogólniając, systemowy dobór treści wychowawczo-dydaktycznych do zajęć 

w przedszkolu wymaga wielostronności, dbałości o relację składników treści 

ze względu na zamierzony cel do osiągnięcia, doboru treści z różnych działów 

wychowania, kierowania się w toku doboru treści tyleż programem wychowania, 

co kalendarzami przyrody i okolicznościowymi możliwościami i potrzebami 

dziecka, wskazaniami pedagogiki i warunkami środowiskowymi. 

Systemowo dobrane treści można by przedstawić w postaci plecionki kilku 

podtematów lub róży podtematów, w których wektory - groty strzałek są skierowane 

na treść tematu systemowego lub/i zwrotnie w przeciwnym kierunku. Treść 

tematu systemowego oddziaływuje przecież również na treści podtematów, korygując 

ich zawartość, pojemność i formę ujęcia początkowo tylko w planie a później 

- i w realizacji. 

Próbując uogólnić niniejszy fragment tekstu, poświęcono go sprowadzeniu 

modelowania systemowego na grunt pedagogiki przedszkolnej w trzech zakresach: 

najpierw wychowania w przedszkolu jako modelu edukacji integralnej i integrującej, 

a potem - celów i istoty oraz składników modelu systemowych tematów 

zajęć w przedszkolu. Treści te, ale już gdzie indziej, posłużyły za tło 

opisom właściwych składników systemowego modelu metodyki wychowania w 

przedszkolu przez zastosowanie formy organizacji edukacji przez systemowe 

tematy zajęć dydaktycznych 16 . 

W efekcie zbudowania przesłanek teoretycznych modelowania opracowano 

zwięźle metodykę planowania i realizacji zajęć w przedszkolu przez tematy 

systemowe. Ta metodyka przygotowania cykli systemowych tematów zajęć 

w przedszkolu przewiduje uwzględnianie wymogów systemologicznych zarówno 

w doborze treści, jak również ich genezie, strukturze i funkcjach w procesie 

szeroko rozumianego wychowania, w celu ukształtowania bogatych osobowości 

dzieci 17 . Natomiast projekty systemowo opracowanych pod moim kierunkiem 

konspektów cykli zajęć w przedszkolu, zawierają próby przełożenia przesłanek 

16 K. Duraj-Nowakowa, Tematy systemowe w przedszkolu (...), rozdz. 6, s. 96-150. 

17 Ibidem, s. 86-95.


systemologii na potrzeby subdyscypliny pedagogiki, tj. pedagogiki przedszkolnej 

18 . 

* * * 

Próbowałam wyjaśnić, że modelowanie systemowe prowadzi do umacniania 

strategii syntezy naukowej i dydaktycznej, do integracji poznania naukowego 

i poznania w toku nauczania-uczenia się na podstawie dalszej dyferencjacji, 

a modelowanie pozwala uwzględniać ogólne cechy treści wiedzy i różnice w tej 

treści. Zaś syntezy i integracje równolegle z różnicowaniem i modelowaniem 

mogą prowadzić do płodnych i ważkich wyników w naukach pedagogicznych, 

dydaktyce i metodykach szczegółowych. Ponadto modelowanie systemowe może 

być używane szczególnie owocnie do poznania obiektu niedostępnego operacjom 

eksperymentalnym 19 , co nie jest obce dydaktyce. W konsekwencji więc mogłoby 

sprzyjać optymalizacji skuteczności metod nauczania-uczenia się 20 . 

18 Ibidem, rozdział 7-9, s. 151-214. 

19 W tym kontekście por. K. Duraj-Nowakowa, J. Gnitecki (red.), Epistemologiczne wyzwania 

współczesnej pedagogiki, Kraków 1997 (w druku). 

20 Szerzej o tych problemach por. monografie: K. Duraj-Nowakowa, Modelowanie systemowe 

w pedagogice, Kraków 1997; tejże, Procedura modelowania w dydaktyce, Kraków 1996.

Eugeniusz Rejnat 



ETYCZNE DYLEMATY EKSPERYMENTÓW MEDYCZNYCH 

Uwagi wstępne 

Pod koniec lat sześćdziesiątych naszego stulecia, w różnych częściach świata 

lekarze zaczęli przejawiać żywe zainteresowanie problemami etyki medycznej. 

To nowe zjawisko nie było reakcją na ściśle naukową postawę, charakteryzującą 

zwolenników krytycznej szkoły klinicznej, lecz stanowiło naturalną konsekwencję 

tej postawy. „Niektórzy z tych lekarzy zainteresowanych etyką medycyny 

sami byli entuzjastami badań klinicznych i to właśnie oni zdali sobie nieoczekiwanie 

sprawę, że postulat kontrolowanych prób klinicznych prowadzi do pojawienia 

się kwestii etycznych, które same przez się muszą stać się przedmiotem 

analizy" 1 . Twierdzi się, że wzrost zainteresowań badaniami klinicznymi i etyką 

medyczną doprowadził w 1964 r. do przyjęcia przez Światowe Stowarzyszenie 

Lekarskie Deklaracji helsińskiej 2 . 

Jednym z powodów gwałtownego rozwoju zainteresowań badaniami klinicznymi 

i etyką medyczną była chęć zahamowania niczym nieograniczonego wprowadzania 

nowych technik leczniczych do praktyki medycznej. 

Kontrolowane badania kliniczne zapobiegają wprowadzaniu nowych metod 

profilaktycznych, diagnostycznych i terapeutycznych, jeśli metody te wcale nie 

są lepsze (bardziej skuteczne), niż metody aktualnie znajdujące się w użyciu. 

Można stwierdzić, że kwestie etyczne miały o wiele mniejsze znaczenie wówczas, 

gdy lekarze niewiele mogli uczynić dla swoich pacjentów. Trudno je jednak 

lekceważyć w epoce transplantacji narządów, rozpoznawania wad wrodzonych 

płodu czy przedłużania życia nieuleczalnie chorego pacjenta. Długo trzeba 

było czekać, zanim lekarze zrozumieli, że praktyka kliniczna to nie tylko przy- 

1 

H. R. Wulff, S. A. Pedersen, R. Rosenberg, Filozofia medycyny. Wprowadzenie, Warszawa 

1993, s. 28. 

2 

Deklaracja ta stwierdza, że w każdym eksperymencie leczniczym wszyscy chorzy (również 

grupa kontrolna) powinni otrzymywać najlepsze wypróbowane już leczenie i być 

poddani najlepszym wypróbowanym metodom diagnostycznym.

134 Eugeniusz Rejnat 

rodnicza nauka stosowana, lecz że wszelkie decyzje kliniczne odwołują się 

do sądów wartościujących. 

Wzrost zainteresowania filozoficznymi podstawami myślenia medycznego 

nastąpił zwłaszcza w krajach anglosaskich. Ma ono również miejsce w krajach 

środkowo- i wschodnioeuropejskich. W międzyczasie powołano do życia czasopisma, 

poświęcone filozofii i etyce medycznej 3 . Coraz też częściej są organizowane 

konferencje, poświęcone etyce biomedycznej. 

Pojawiają się też symptomy uniwersalistycznych ujęć medycyny. Przykłady 

takiego spojrzenia na medycynę można znaleźć także w naszym kraju. Mianowicie, 

w maju 1991 r. zostało zorganizowane Międzynarodowe Sympozjum 

nt. Medycyna u progu XXI wieku. Uniwersalizm w kształceniu i kulturze medycznej. 

Sympozjum zorganizowały Polska Akademia Medycyny i Zarząd Główny 

Polskiego Towarzystwa Lekarskiego. Owocem owego Sympozjum jest publikacja, 

wydana w 1994 r. 4 Dewizą uniwersalizmu medycznego jest: „Poznać odmienność 

innego człowieka i starać się go zrozumieć" 5 . 

Etyczno-prawne granice eksperymentu medycznego 

Bioetycy wychodzą z założenia, że etyka medyczna powinna opierać się na 

sformułowanej przez Sorena Aabye'a Kierkegaarda i Immanuela Kanta koncepcji 

człowieka, jako istoty świadomej własnej tożsamości i obdarzonej wolną wolą. 

Względy utylitarne powinny ustąpić racjom poszanowania autonomii jednostki 

i sprawiedliwości społecznej. Tak też sądzą trzej autorzy angielscy: H. R. Wulff, 

S. A. Pedersen i R. Rosenberg 6 . 

Granice etyczne doświadczeń medycznych, dokonywanych na ludziach 

wyznaczają ich motywy, cel bezpośredni, sposób przeprowadzenia, związane 

z nimi ryzyko i możliwości praktycznego wykorzystania ich wyników 7 . 

Motywem może być wyłącznie chęć niesienia dobra jednostce i zbiorowości. 

Nigdy natomiast nie może nim się stać dążenie do niszczenia zdrowia 

i życia ludzkiego (np. w ramach wojen), zysk materialny, żądza sławy, myśl o karierze, 

zaspokojenie własnych planów i ambicji badawczych bez względu na dobro 

człowieka. Są to zresztą etyczne granice motywacyjne każdego działania i zabiegu 

lekarskiego. Ich ostrość nabiera szczególnego wyrazu, gdy lekarz podejmuje - 

3 

Na przykład w Anglii wychodzą: „Journal of Medicine and Philosophy" i „Journal of 

Medical Ethics". 

4 

Uniwersalizm i medycyna, pod red. K. Imieliriskiego, Warszawa 1992. 

5 

Ibidem, s. 9. 

6 

H. R. Wulff, S. A. Pedersen, R. Rosenberg, op. cit., s. 230. 

7 

M. Gamski, Granice etyczne eksperymentu klinicznego, w: Refleksje nad etyką lekarską, 

pod red. K. Osińskiej, Warszawa 1990, s. 74.

Etyczne dylematy eksperymentów medycznych 135 

zawsze obciążony wielką odpowiedzialnością - eksperyment na człowieku. 

Druga granica, również zgodna z zasadniczym powołaniem lekarza, to bezpośredni 

c e 1 badań. 

Eksperyment na człowieku - to takie działanie lekarza, czy zespołu odpowiednich 

specjalistów, które ma na celu sprawdzenie u ludzi zdrowych lub chorych 

przydatności jakiegoś nowego sposobu postępowania rozpoznawczego, leczniczego 

albo zapobiegawczego, a także próbę zdobycia przy tej sposobności 

nowych informacji z dziedziny fizjologii i patofizjologii. Cała ta działalność 

powinna się opierać na uznawanych w „świecie lekarskim", zasadach etycznych 

i na najlepszym poziomie dotychczasowej wiedzy medycznej. 

Sytuacja w tej dziedzinie staje się przy końcu XX w. coraz trudniejsza. 

W miarę wzrostu potęgi, agresywności i skuteczności badań naukowych rośnie 

odległość, jaka dzieli je od możliwości bezpiecznego wykorzystania ich dla rzeczywistego 

dobra człowieka, dla istotnej poprawy jakości jego życia. Na tym tle 

rodzą się coraz to nowe zagadnienia etyczne, ujawniają się nowe konflikty sumienia 

i rozsądku. 

Podkreśla się, że każda grupa medyczna winna opierać się na wysiłkach 

odpowiednich badań podstawowych i na doświadczeniach, przeprowadzanych 

na zwierzętach, dających uzasadnioną nadzieję wykorzystania dla poprawy aktualnych 

możliwości pracy lekarskiej. W tym zakresie wszelkie wymogi racjonalne 

i etyczne muszą być zbieżne oraz harmonijnie zespolone. Zawsze jednak 

wzgląd na dobro człowieka winien górować nad pasją badawczą, prowadzącego 

doświadczenia. Można je wykonywać jedynie w placówkach medycznych, odpowiednio 

zorganizowanych i wyposażonych, przy współpracy potrzebnych specjalistów, 

mających odpowiednie „wykształcenie i wyrobienie etyczne" 8 . 

Szczegółowy program badań medycznych winien określać ich cel, sposób 

przeprowadzenia, interpretacji wyników i określenia możliwości ich praktycznego 

wykorzystania. Program badań rozpatruje i opisuje specjalna komisja 

etyczna, dla oceny badań medycznych i wykonywanych na ludziach. W Polsce 

istnieją takie komisje w akademiach medycznych i w niezależnych od nich 

instytutach naukowych. Ponadto w Ministerstwie Zdrowia i Opieki Społecznej 

działa od 1982 r. Centralna Komisja Etyczna do Spraw Eksperymentów Klinicznych, 

koordynująca prace komisji obwodowych i rozpatrująca ewentualne odwołania 

od ich orzeczeń. Nowelizowana zaś przez Polskie Towarzystwo Lekarskie 

Zbiory zasad etyczno-deontologicznych polskiego lekarza określają ramowo 

warunki badań medycznych, dokonywanych na ludziach. Regulacje tego typu 

nie zwalniają prowadzącego badań od osobistej odpowiedzialności za ich zabieg. 

Lekarzy polskich obowiązują międzynarodowe zalecenia, zawarte w kodeksie 

norymberskim, deklaracjach z: Genewy, Sydney, Helsinek, Tokio, Lugano 

8 Ibidem, s. 75.


oraz w Międzynarodowym Kodeksie Etyki Lekarskiej, przyjętym przez Zgromadzenie 

Międzynarodowego Stowarzyszenia Lekarzy w Londynie w 1979 r. 9 

Dokumenty te wskazują, że próby lekarskie wolno przeprowadzać jedynie 

u ochotników, dokładnie poinformowanych o celu, przebiegu i ewentualnym 

zysku badań. Potrzebna jest ich zgoda pisemna, wyrażona na specjalnych formularzach. 

W wypadkach, gdy nowy, nieznany dotychczas lek lub nowy sposób 

postępowania mogą uratować życie czy zdrowie chorego z ograniczoną świadomością 

lub dziecka, pisemną zgodę na próbę wyraża jego opiekun prawny i odpowiednia 

komisja etyczna. Nie wolno mianowicie dokonywać doświadczeń 

wyłącznie poznawczych na dzieciach, upośledzonych umysłowo, więźniach, jeńcach 

i osobach zależnych od wykonawców badań. 

Ścisłość oceny skuteczności nowych środków i metod leczniczych wymaga 

badań porównawczych z osobami nie leczonymi. Lekarz ma obowiązek przerwać 

doświadczenie na każde żądanie badanego 10 . 

W lekarskim świecie przyjęto zasadę, że każda operacja, wykonywana po raz 

pierwszy czy zastosowanie nowego leku jest na początku eksperymentem. 

Genowefa Rejman stwierdza, że eksperymentom medycznym były poddawane 

najczęściej osoby, znajdujące się w trudnych, a czasem tragicznych sytuacjach 

czy warunkach, które liczyły przez to na poprawienie swojej egzystencji. Byli to 

przeważnie ludzie pozbawieni pracy, uwięzieni lub skazani na śmierć. Badania 

medyczne były prowadzone też na pacjentach pod pozorem leczenia, z czego 

oni nie zdawali sobie sprawy, ponosząc nawet koszty w formie honorariów za 

pomoc lekarską, która w rzeczywistości polegała na przedłużeniu choroby, w celu 

prowadzenia eksperymentów 11 . Najokrutniejsze jednak eksperymenty przeprowadzali 

hitlerowscy i japońscy lekarze w czasie II wojny światowej na jeńcach 

wojennych, więźniach lub osobach internowanych w obozach koncentracyjnych. 

Katolicki bioetyk, Stefan Kornas, zauważa, że współczesne sposoby ingerowania 

medycznego stwarzają jednocześnie i szansę i zagrożenie dla osoby ludzkiej, 

zapowiadają głębokie zmiany w jej organizmie, być może nawet nieodwracalne. 

Muszą być zatem uznane za poważny problem etyczny. Oczekuje on na 

rozwiązanie ze strony moralistów i etyków, którzy są powołani do tego, by wnikać 

w zdarzenia i aktualne sytuacje charakteryzujące współczesnych ludzi, w ich 

historię, potrzeby i zadania 12 . Nic więc dziwnego, że eksperymentami interesuje 

się też i prawo karne 13 . 

9 


10 

J. Bogusz, Etyczne granice eksperymentu klinicznego, „Studia Philosophiae Christianae" 

1984, nr 2, s. 185-195. 

11 

G. Rejman, Odpowiedzialność karna lekarza, Warszawa 1991, s. 241. 

12 

S. Kornas, Współczesne eksperymenty medyczne w ocenie etyki katolickiej, Częstochowa 

1986, s. 11. 

13 

W. Wanatowska, W. Kulesza, Odpowiedzialność prawna lekarza, Warszawa 1988.


Przepisy prawa karnego określają warunki dopuszczalności eksperymentu, 

których spełnienie wyłącza odpowiedzialność karną lekarza w sytuacji, gdy eksperyment 

spowoduje niebezpieczeństwo dla życia i zdrowia człowieka, a także, 

gdy poddany eksperymentowi człowiek dozna uszczerbku na zdrowiu, a nawet 

poniesie śmierć 14 . 

Eksperyment jest dozwolony, jeśli związane z nim ryzyko jest dopuszczalne 

według aktualnego stanu wiedzy. „Eksperymentujący lekarz powinien zatem 

zapoznać się z aktualnymi ustaleniami nauki dotyczącymi przedsiębranego doświadczenia, 

by znaleźć odpowiedź na pytanie, czy postępowanie to rokuje osiągnięcie 

celów eksperymentu" 15 . Według obowiązującego prawa karnego w Polsce, 

prawdopodobieństwo korzyści powinno poważnie przekraczać prawdopodobieństwo 

szkody dla zdrowia pacjenta 16 . 

Samo leczenie, stanowiące eksperyment powinno być przeprowadzone z 

zachowaniem zasad ostrożnego postępowania. Dopuszczalne ryzyko, związane 

z eksperymentem, nie tylko nie zwalnia lekarza z powinności zachowania zasad 

ostrożności, ale obliguje do ostrożności szczególnej, która pozwoliłaby ograniczyć 

do minimum bezpieczeństwo, lekarz powinien poinformować chorego, który 

ma zostać poddany leczeniu eksperymentalnemu, by uzyskać jego zgodę na eksperyment. 

Aby zgoda pacjenta miała znaczenie prawne, musi wynikać ze znajomości 

tego, co pacjent się godzi i obejmować dające się przewidzieć ujemne 

następstwa niepowodzenia leczenia eksperymentalnego. Zgoda taka może być 

cofnięta przez chorego w trakcie eksperymentu, a cofnięcie jej wiąże lekarza, 

obligując do przerwania eksperymentu. 

Eksperyment powinien być przerywany niezależnie od zgody pacjenta - 

jeśli lekarz stwierdzi, że jego postępowanie przestaje spełniać warunki prawnej 

dopuszczalności eksperymentu, w szczególności, gdy zagrożenie dla zdrowia 

i życia pacjenta staje się większe niż pierwotnie oceniano, a prawdopodobieństwo 

poprawy stanu jego zdrowia ulegnie istotnemu zmniejszeniu poniżej dopuszczalnej 

granicy 17 . 

„Lekarz podejmujący leczenie nowatorskie lub dokonujący eksperymentu 

zarówno leczniczego, jak i badawczego, powinien przestrzegać norm etycznych. 

Normy te również muszą decydować o dopuszczalności postępowania z konkretnym 

chorym w sposób odbiegający od przyjętych powszechnie metod" 18 . Nad 

przestrzeganiem tych zasad przy dokonywaniu medycznych eksperymentów 

badawczych mają czuwać komisje terenowe oraz Komisja Nadzoru nad Doko- 

14 Ibidem, s. 34. 

15 Ibidem, s. 34. 

16 Ibidem, s. 35. 

17 Ibidem, s. 36. 

18 Ibidem, s. 37.


nywaniem Badań na Ludziach przy Radzie Naukowej MZiOS (powołana Zarządzeniem 

nr 13 MZiOS z 11 czerwca 1982 r.). 

Eksperymenty medyczne w okresie międzywojennym 

i w obozach hitlerowskich 

O niedozwolonych eksperymentach medycznych w okresie międzywojennym 

raczej milczano, mimo że miały one miejsce w Turcji, USA, na Hawajach 

itp. „Istniała wokół tej sprawy jak gdyby zmowa milczenia" 19 . W tymże czasie 

dokonywano na więźniach następujących doświadczeń: 

- 800 więźniów z trzech więzień amerykańskich w stanie Illinois zakażono 

sztucznie malarią, po zgłoszeniu się ich na ochotnika; 

- dużą liczbą skazanych na śmierć w Turcji zakażono durem plamistym; 

- w Manili wykonano doświadczenia z osłabionymi szczepami zarazków 

dżumy na 900 przestępcach, skazanych na śmierć; 

- na Hawajach zakażono trądem przestępcę, skazanego na śmierć, który 

wyraził na to zgodę; darowano mu karę śmierci, a zakażony zmarł dwa lata później; 

- w USA wstrzyknięto 25 więźniom paciorkowce (po ich dobrowolnym 

zgłoszeniu się); 

- w Manili badano działanie nowych leków na więźniach wypłacając im za 

to odpowiednie kwoty pieniężne; 

- w Nowym Jorku badano skutki działania haszyszu na 77 więźniach; 

- u 12 więźniów w USA wywołano pelagrę po przyrzeczeniu darowania im winy 20 . 

„Potem przyszły eksperymenty dokonywane w obozach hitlerowskich, a następnie 

proces przeciwko lekarzom hitlerowskim, wśród których byli liczni profesorowie 

uniwersytetów III Rzeszy, oskarżonych o dokonywanie zbrodniczych 

eksperymentów na ludziach, w których lekarze ci pogwałcili podstawowe zasady 

etyki i deontologii lekarskiej" 21 . 

Mimo że władze obozowe starały się utrzymać w tajemnicy prowadzone w 

wielu obozach pseudomedyczne eksperymenty, wieści o tym szybko się rozeszły 

po obozach i wywołały lęk potencjalnych ofiar. Dochodziło do otwartych 

protestów ze strony więźniarek w Ravensbriick 22 . 

Eksperymenty dotyczące różnych chorób i leków były dokonywane również 

w: Oświęcimiu, Dachau, Buchenwaldzie, Sachsenhausen, Natzweiler, Stutthofie. 

O operacjach doświadczalnych na Polkach w Ravensbruck cenne wiadomo- 

19 J. Bogusz, op. cit., s. 166. 

20 J. Bogusz, Zasady deontologiczne związane z postępami wiedzy lekarskiej, w: Etyka i deon 

to logi a lekarska, pod red. T. Kielanowskiego, Warszawa 1985, s. 78. 

21 Ibidem, s. 78. 

22 K. Godorowski, Psychologia i psychopatologia hitlerowskich obozów koncentracyjnych, 

Warszawa 1985, s. 74.


ści przekazała Wanda Kiedrzyńska 23 . Zabiegi przeprowadzano na zdrowych, przeważnie 

zupełnie młodych Polkach, więźniarkach politycznych. 

Do operacji doświadczalnych wybierano Polki, głównie z wrześniowego 

transportu lubelskiego oraz z Warszawy. Operowano kobiety skazane na karę 

śmierci. „Jedynie obywatelki polskie w pełni zdrowe, były używane do eksperymentów" 

24 . 

Według Z. Mączki pseudoeksperymenty medyczne w Ravensbriick można 

podzielić na dwie grupy: operacje mające na celu wywołanie zakażenia oraz 

operacje kostne, mięśniowe i nerwowe. 

W operacjach pierwszej grupy wypróbowano zarazki ropotwórcze (najczęściej 

gronkowiec złocisty). Poza tym stosowano zarazek obrzędu złośliwego, 

zgorzeli gazowej i tężca. Ofiary „eksperymentów" dzielono na różne grupy, zależnie 

od dawki zarazków. Zarazki wprowadzano do rany, wywołując tym zakażenie. 

Następnie zakażone rany zszywano, co powodowało wielki ból. Kolejnym 

rodzajem zakażenia było wprowadzanie zarazka przez wstrzyknięcie go do mięśni 

łydki. Chodziło w tym przypadku o wypróbowanie nowych leków 25 . 

Drugą grupę eksperymentów stanowiły operacje kostne, mięśniowe i nerwowe. 

Przeprowadzono trzy rodzaje operacji kostnych: łamanie i przeszczepianie 

kości oraz wióry kostne. „Łamanie kości trwało do trzech godzin. Łamanie 

dłutem i młotkiem kości podudzia po ich uprzednim operacyjnym odsłonięciu" 26 . 

Operacje mięśniowe polegały na wycinaniu części mięśni uda i podudzia. 

Kobiety operowano kilkakrotnie, usuwając coraz większe odcinki mięśni, co 

powodowało ubytki i osłabienie kończyn. 

Jeśli zaś idzie o eksperymenty niemieckie, dokonywane na więźniach - 

mężczyznach, to ks. Stanisław Olejnik podzielił je na pięć grup: 

- aeronautyczne (próby obniżenia ciśnienia aż do śmierci i obniżania temperatury 

aż do zamarznięcia); 

- chemiczne (próby na działanie gazów bojowych, iperytu i fozgenu); 

- toksyczne (próby na działanie trucizn, np. cyjanku potasu); 

- chirurgiczne (operacje, zwłaszcza w zakresie systemu nerwowego i mięśniowego); 

- infekcyjne (próby z zakażeniem tyfusu i malarią) 27 . 

Stanisław Sterkowicz (autor monografii o eksperymentach niemieckich) 

wylicza następujące ich rodzaje: 

- doświadczenia z dziedziny chorób zakaźnych; 

23 

W. Kiedrzyńska, Ravensbruck, Warszawa 1961. 

24 


25 

Ibidem, s. 214-215. 

26 


27 

ks. S. Olejnik, W odpowiedzi na dar i powołanie Boże. Zarys teologii moralnej, Warszawa 

1979, s. 544.


doświadczenia z dziedziny gruźlicy; 

- eksperymenty z zakresu problematyki rasowej (doświadczenia nad sterylizacją 

i kastracją za pomocą promieni rentgenowskich, badania antropologiczne, 

badania nad dziedzicznością); 

- eksperymenty z zakresu medycyny wojennej (z gazami bojowymi, wodą 

morską, z fosgenem, z owrzodzeniami); 

- eksperymenty terapeutyczne (odnowa mięśni, kości, przeszczepy kostne, 

ropowice); 

- eksperymenty z zakresu żywienia (diety bezbiałkowe itp.); 

- eksperymenty farmakologiczne; 

- eksperymenty z zakresu chorób wątroby; 

- badania nad chorobą głodową; 

- eksperymenty z zakresu nowotworów złośliwych; 

- eksperymenty w zakresie zabiegów operacyjnych - w siedmiu obozach 28 . 

Lekarzom niemieckim wytoczono proces, w Norymberdze przed Amerykańskim 

Trybunałem Wojskowym (trwał on od 25 października 1946 r. do 20 sierpnia 

1947 r.). Skazano wówczas 16 oskarżonych (w tym 7 profesorów uniwersytetu), 

z czego 7 (w tym 3 profesorów) na karę śmierci przez powieszenie; 5 (w tym 

3 profesorów) na karę dożywotniego więzienia, 2 lekarzy na karę 20 lat więzienia, 

2 na karę 15 i 10 lat więzienia. Siedmiu lekarzy zostało uniewinnionych 29 . 

Uczeni amerykańscy poddali w czasie procesu w wątpliwość dobrowolną 

zgodę więźniów, na których przeprowadzano eksperymenty. Doszło też do poważnej 

różnicy zdań między biegłymi. „Podczas gdy prof. Andrew Convay Ivy 

z Chicago nie widział w tym niczego złego i odróżniał lekarza - terapeutę od 

lekarza - badacza, co jakoby miało przyznawać inne prerogatywy temu drugiemu, 

a w rezultacie równałoby się zniweczeniu podstaw zawodu lekarskiego, to biegły 

prof. Werner Leibbrand z Erlangen zasadniczo temu ujęciu się sprzeciwił" 30 . 

W uzasadnieniu wyroku Amerykański Trybunał Wojskowy sformułował 

10 zasad dopuszczalności eksperymentów na ludziach. Zasady te następnie zostały 

rozszerzone i uzupełnione w tzw. Deklaracji z Helsinek" w 1964 r. Uzupełniono 

je z kolei przez Amerykańskie Towarzystwo Lekarskie w 1966 r. 31 

Mimo tragicznych doświadczeń II wojny światowej, po jej zakończeniu nadal 

dokonywano, zwłaszcza w USA eksperymentów na ludziach (na dzieciach w 

zakładach dla upośledzonych, psychicznie chorych z zakładów psychiatrycznych, 

na więźniach). Wstrzykiwano psychicznie chorym komórki rakowe, powodowa- 

28 S. Sterkowicz, Zbrodnie hitlerowskiej medycyny, Warszawa 1990, s. 39-227. 

29 J. Bogusz, Zasady deontologiczne związane z postępami wiedzy lekarskiej (...), s. 79. 

30 Ibidem, s. 79. 

31 W 1968 r. uchwalono Deklarację z Sydney, zajmującą się definicją śmierci oraz próbą kodyfikacji 

zagadnień związanych z przeszczepianiem narządów. Deklaracja z Oslo z 1970 r. 

dotyczy terapeutycznych poronień.


no zakażenia wirusowym zapaleniem wątroby, wywoływano sztuczne wstrząsy 

hipoglikemiczne u zdrowych dzieci itp. 32 

Problem chorób i terapii genetycznych 

Niektórzy etycy posługują się terminem „bioetyka genetyczna" na oznaczenie 

badań genetycznych, embriologicznych i eugenicznych 33 . Jest to ta część 

bioetyki, która budzi najwięcej kontrowersji, ponieważ dotyczy możliwości 

manipulowaniem komórek rozrodczych roślin, zwierząt i ludzi (hodowla ulepszonych 

ras). Osiągnięcia genetyki 34 od czasów Gregora Johanna Mendla (1822- 

-1884) - uczonego augustianina czeskiego i Francisa Galtona (1822-1911) - angielskiego 

lekarza i biologa, są już na takim poziomie rozwoju, że mogą być 

wykorzystywane do różnych celów. Genetyka utorowała drogę inżynierii genetycznej, 

której błyskawiczne postępy datują się od lat pięćdziesiątych naszego 

stulecia 35 . Dzięki tym osiągnięciom możliwe było bliższe poznanie „chorób genetycznych" 

i wypracowanie ich terapii. 

Choroby genetyczne trapią ludzkość od niepamiętnych czasów. Jest ich cała 

gama, od rozpowszechnionych, lecz nie powodujących śmierci, wad wrodzonych, 

takich jak: rozszczep podniebienia czy szpotawe stopy, aż do chorób fatalnych 

w skutkach - choroba Downa (idiotyzm), fenyloketonuria, choroby Tay-Sachsa, 

niedokrwistość sierpowatokrwinkowa, hemofilia, a nawet cukrzyca 36 . 

Choroby genetyczne dzieli się na kilka grup, w zależności od tego, jak szybko 

doprowadzają do śmierci. Niektóre z nich zabijają niemowlę wkrótce po urodzeniu. 

Należy do nich galaktozemia czyli niemożność metabolizowania galak- 

32 

K. Gibiński, Etyczne aspekty badań biomedycznych u człowieka, „Nauka Polska" 1979, 

nr 11-12, s. 43. 

33 

ks. T. Ślipko, Granice życia. Dylematy współczesnej bioetyki (...), s. 76. 

34 

Termin „genetyka" został wprowadzony do nauk przyrodniczych w 1906 r. 

35 

E. Kazimierska, Równi, ale nie jednakowi. Wybrane zagadnienia z genetyki człowieka, Warszawa 

1988; H. Wiśniewski, Genetyka, Bydgoszcz 1993; Th. Dobzhansky, Różnorodność 

i równość, Warszawa 1979; W. Grajewski, P. Węgleński, Inżynieria genetyczna, Warszawa 

1985; M. Arannz, Genetyczna manipulacja człowieka przyszłości, w: Moralność chrześcijańska, 

praca zbiór., Poznań-Warszawa 1987, s. 325-339; Ch. Auerbach, Genetyka, Warszawa 

1965; G. Aleksander, Inżynieria genetyczna - dobrodziejstwo czy plaga, „Ameryka" 

1978, nr 203, s. 59-65; M. Fritzhand, Etyczne aspekty współczesnej genetyki, w: Wartości 

a fakty, Warszawa 1982, s. 249-293; I. T. Frołow, Człowiek - genetyka - etyka, „Studia 

Filozoficzne" 1976, nr 8, s. 59-73; L. S. Penrose, Wstęp do genetyki człowieka, Warszawa 

1965; B. Rok, Etyka czy biołogia. Uwagi na marginesie inżynierii genetycznej, „Człowiek 

i Światopogląd" 1984, nr 8, s. 74-86; C. Stern, Podstawy genetyki człowieka, Warszawa 

1967; I. Wald, Dylematy genetyki, w: Polityka a zdrowie, pod red. M. Sokołowskiej, H. Hołówki, 

Warszawa 1978; R. Cooke, Wyzwanie naturze, Warszawa 1983. 

36 

E. M. Kazimierska, op. cit., s. 37-74.


tozy czyli cukru zawartego w mleku. Ponieważ dietę dziecka stanowi przeważnie 

mleko, stan ten kończy się zwykle śmiercią po dwóch tygodniach od urodzenia. 

Natomiast choroba Tay-Sachsa prowadzi do poważnego opóźnienia rozwoju 

umysłowego, ślepoty, a następnie śmierci w wieku lat czterech. Następna choroba 

genetyczna - to talasemia czyli niedokrwistość śródziemnomorska, która 

powoduje śmierć w wieku lat dwudziestu. Jedną z chorób genetycznych jest pląsawica 

Hantingtona, polegająca na zwyrodnieniu i rozkładzie mózgu. Objawy 

pląsawicy pojawiają się zwykle po trzydziestym roku życia. W pewnych jednak 

przypadkach spotyka się je u dzieci oraz u ludzi w podeszłym wieku. Medycyna 

niestety nie zna żadnego sposobu leczenia tej jednostki chorobowej. 

Podłoże genetyczne, dotąd nie zidentyfikowane, mają też takie choroby, jak: 

zwyrodnienie serca i naczyń krwionośnych, rozedma płuc oraz rak. Typowe dla 

tych chorób jest to, że z generalnym atakiem zwlekają do czasu, aż ich „ofiara" 

osiągnie wiek dojrzały. 

Nie wszystkie przypadki chorób genetycznych muszą kończyć się tragicznie. 

Jeżeli diagnoza zostanie wcześniej postawiona, to wielu uszkodzeń organizmu 

noworodka można uniknąć, eliminując po prostu z jego diety pewne produkty 

żywnościowe. 

W 1900 r. na 30 zmarłych niemowląt, jedno zejście śmiertelne było spowodowane 

zaburzeniami genetycznymi. Obecnie liczba ta wynosi: jeden na pięć 

przypadków śmiertelnych. Choroby genetyczne, w wyniku postępu, jaki dokonał 

się w medycynie, stały się po prostu bardziej widoczne 37 . 

Genetycy doszli do wniosku, że wady dziedziczne można podzielić na trzy 

grupy. Pierwsza grupa - to wady, spowodowane nieprawidłową liczbą chromosomów 

lub ich wadliwym kształtem. Wady te prowadzą do powstania chorób typu 

idiotyzm. Do drugiej grupy należą wady, wywołane mutacjami pojedynczych, 

przekazywanych potomstwu genów (zaburzenia metaboliczne: fenyloketonuria 

i galaktezomia). Trzecia grupa to schorzenia chorób serca, rak, rozedma płuc. 

Rozpoznanie chorób chromosomowych było wielkim wydarzeniem genetycznym. 

Liczbę chromosomów (46) w komórkach człowieka ustalili 1 1956 r. - J. H. Tijo 

i P. Levan 38 . Już trzy lata po tym fakcie opisano pierwsze anomalie chromosomowe. 

Jedną z nich był zespól Downa (mongolizm). W 1959 r. Lejeune ustalił, 

że polega ona na obecności dodatkowego chromosomu z 21 pary, tak że u osób 

dotkniętych tą chorobą liczba chromosomów wynosi 37. W kilka lat potem opisano 

zespoły Turnera, Klinefeltera i zespół związany z trisomią chromosomu X 39 . 

Terapia genetyczna zajmuje się leczeniem wrodzonych ułomności za pomocą 

37 R. Cooke, Wyzwanie naturze, Warszawa 1983, s. 112. 

38 E. M. Kazimierska, op. cit., s. 54. U człowieka w każdej komórce występuje 22 pary chromosomów 

autosomalnych oraz jedna para chromosomów płciowych „XX" u płci żeńskiej 

i „XY" u osobnika męskiego. 

39 Zespół Turnera - usztywnienie karku.


różnych metod. Współcześnie podejmowane różne sposoby terapii genetycznej, 

nie zawsze są oceniane pozytywnie w sensie moralnym. Wśród niebezpieczeństw 

w tym zakresie, naczelne miejsce zajmuje niemożliwość przewidywania wszystkich 

jej skutków dla pacjenta lub jego potomków. 

Wiadomo, że większość dotychczasowych eksperymentów w terapii genetycznej 

jest dokonywana na bakteriach, przeszczepach, insektach, zwierzętach, 

a rzadziej na ludziach. Coraz częściej więc etycy wypowiadają swe oceny iia 

temat różnych zabiegów z zakresu inżynierii genetycznej 40 . Etycy podpowiadają, 

że wśród teoretycznych rozwiązań terapii genetycznych niektóre zasługiwałyby 

na miano moralnego obowiązku, inne byłyby możliwe do wykorzystania, 

zależnie od sprzyjających okoliczności, a jeszcze inne byłyby przedsięwzięciem 

ryzykownym dla dalszych losów człowieka i jego gatunku. 

Odpowiedzialność moralna genetyków ma wymiar medyczny i społeczny. 

Idzie o to, by uświadomić sobie, iż genetyka i inżynieria genetyczna mogą być 

przedmiotem ostrych kontrowersji. Dotyczy to m.in. problemu koloru skóry ludzkiej. 

Odpowiednie, rasistowskie manipulowanie wiedzą genetyczną, dotyczącą 

kolorów skóry miałoby różne konsekwencje społeczne. Może ono prowadzić 

poprzez odpowiednie krzyżowanie różnych ras, np. do rozjaśniania skóry ludności 

czarnej, bądź też do przyciemniania skóry ludności białej. Podobny sens 

posiada tzw. szowinizm płciowy, występujący w wielu regionach świata. Ingerencja 

genetyków miałaby polegać na zapewnieniu przewagi ilościowej, określonej 

płci - męskiej lub żeńskiej. 

Odpowiedzialność etyczna genetyków wyrażać się może w podważaniu tendencyjnych 

interpretacji znaczenia społecznego, biologicznych cech ludzkich, 

dokonywanych przez polityków. 

Wiedza genetyczna, a zwłaszcza jej praktyczne zastosowanie (inżynieria 

genetyczna) jest przejawem szczególnie intensywnego, sztucznego ingerowania 

człowieka w procesy. Ingerencja taka opiera się na domniemanym założeniu, że 

norma społeczna, wzór osobowości, ideał człowieka, z pewnych względów wysoko 

ceniony w społeczeństwie, byłby czymś bardziej wartościowym od normy 

naturalnej 41 . 

Twierdzi się, że społeczeństwo zapatrzone w wybrane przez siebie cele i wartości, 

pragnęłoby niekiedy wyposażyć swoich członków w takie cechy osobowości, 

które tym celom i wartościom służyłyby możliwie najlepiej. Tak więc 

współczesne dążenia genetyków bliższe są temu, co społeczne i masowe, niż 

temu, co indywidualne i jednostkowe. W tym też sensie opierają się na odchodzeniu 

od indywidualistycznie pojmowanych praw natury, ku treściom kształtowanym 

przez prawa stanowione. 

40 R. Tokarczyk, op. cit., s. 51-66. 

41 Ibidem, s. 54.


Nieograniczone zabiegi genetyczne mogą doprowadzić do „totalnego" manipulowania 

jednostką ludzką. Tego typu ostrzeżenia formułują filozofowie i bioetycy, 

o różnych opcjach światopoglądowych. Między innymi należy do nich 

katolicki filozof z Salamanki - Marceliano Arranz 42 oraz ks. Hubert Dobiosch 43 . 

Ewentualność genetycznego manipulowania losem ludzkim spotyka się z 

różnymi reakcjami. Pierwsza orientacja - judeochrześcijańska - ukazuje życie 

jako niezwykły dar boski, równie wspaniałe, co cudowne misterium. Wychodzi 

się tu z założenia, że ludzie obdarzeni cudownym dobrodziejstwem życia winni 

je strzec z najwyższą stanowczością, nie usiłując nawet odgrywać roli Boga. 

Według tej koncepcji, zabiegi genetyczne należałoby odrzucić, istnieje też w łonie 

owej koncepcji mniej kategoryczna interpretacja, która stara się wykazać, że Bóg 

wyposażył człowieka w wolną wolę i rozsądek po to, aby umiejętnie korygował 

patologie istniejącego porządku rzeczy. Zwolennicy tej orientacji są skłonni dopuszczać 

eksperymenty „inżynierów genetyki". 

Drugi nurt nawiązuje do świeckich teorii ewolucjonistycznych i ekologicznych. 

Przedstawiciele tego nurtu, opierając się na zasadzie „sama natura wie co 

najlepsze", wyjaśniają, że wszelkie interwencje w procesy naturalne, nawet 

wypływające z najlepszych intencji, muszą prowadzić do niezgodnych z tymi 

intencjami skutków. W istocie, ortodoksyjni zwolennicy obu tych nurtów, w różny 

sposób, bronią tej samej wartości, tego co naturalne. „Odrzucając potrzebę rozwijania 

terapii genetycznej, uznawanej przez nich za przejaw tego, co sztuczne, 

pragnęliby odwrócenia eksperymentalnego kierunku myśli medycznej [...]. Mądrość 

moralna - podkreślają - musi zakładać akceptację niedoskonałości, wszak 

tylko wtedy pozostaje porównawczy grunt dla określenia doskonałości" 44 . 

Uzasadnione chyba obawy rodzi tzw. technika „klonowania". „Technika 

wykonania »klonowania« polega na tym, że wyjmuje się z jaja jego jądro i zastępuje 

kompletnym jądrem komórki somatycznej, tzn. posiadającej komplet 

chromosomów. Jeżeli potem uda się przeprowadzić to jajo przez normalny rozwój 

ontogenetyczny, wówczas organizm, który powstanie, będzie jednobiałkowym 

bliźniakiem organizmu, z którego pobrano jądro do zapłodnienia jaja. Informacja 

genetyczna nowego organizmu jest ściśle taka sama, jak dawcy jądra. 

I oczywiście, jeżeli będzie się dysponować wystarczającą ilością jajeczek, to 

można wykonać praktycznie nieograniczoną ilość »fotokopii« jednego tylko osobnika" 

45 . Największy problem, jaki powstanie z metody „klonowania" będzie się 

odnosić do ludzi. Z dotychczasowych praktyk „klonowania" wynika wniosek, 

że w każdym wieku, jeśli będzie się dysponować jajami oraz sposobem ich in- 

42 M. Arranz, op. cit. 

43 Ks. H. Dobiosch, Ingerencje genetyczne, w: Sztuczne zapłodnienie, Opole 1991, s. 39-43. 

44 R. Tokarczyk, op. cit., s. 58-59. 

45 M. Arranz, op. cit., s. 332-333.


kubacji, będzie można mieć potomstwo, identyczne do siebie samego. Wystarczy 

po prostu zapłodnić te jaja jądrami własnych komórek somatycznych. „Ponadto 

będzie można - ku wielkiej radości zwolenników rasizmu - zapewnić czystość 

jednej rasy aż do skrajności przedtem nie oczekiwanej. Jasne, że od użytku 

takiej techniki jak »klonowanie«, zależeć będzie w znacznym stopniu przyszłość 

ludzkości" 46 . 

Ks. H. Dobiosch przypomina stanowisko Jana Pawła II wobec ingerencji 

genetycznych. Akceptuje on jedynie ingerencję, dotyczącą komórek somatycznych, 

potępia zaś ingerencję, w zasób genetycznych komórek rozrodczych 47 . 

Według Jana Pawła II „Należy stanowczo zaniechać wszelkich manipulacji, których 

celem byłaby zmiana substancji genetycznej, zmierzająca do stworzenia 

nowych kategorii doskonalszych ludzi" 48 . 

Zgodnie z poglądami bioetyków katolickich, mutację substancji dziedzicznej 

w komórkach rozrodczych mogłaby usprawiedliwiać jedynie wiedza o tym, 

co jest absolutnie dobre i właściwe dla pokoleń wszystkich czasów. 

Etyce „klonowania" poświęcił swój artykuł Krzysztof Tittenbrun 49 . Sądzi on, 

że prawdopodobieństwo nadużyć, związanych z „klonowaniem" jest raczej nikłe 

i nie powinno wpłynąć na ocenę moralną tej techniki 50 . Nie jest to jednak 

opinia, poparta przekonywającą argumentacją. 

Są tacy już futurolodzy, którzy przewidują szansę realizacji super rasy ludzkiej 

„nadludzi" i rasy chimerycznej „podludzi" oraz przepowiadają katastroficzną 

wizję przejęcia władzy nad genetykami przez polityków. Ostrzegają jednocześnie 

przed nieobliczalnymi skutkami takiej sytuacji. Jednym z takich futurologów 

jest V. Graaf, który zaproponował opracowanie „współczesnego indeksu 

wiedzy zakaźnej", w którym znalazłaby się inżynieria genetyczna 51 , takim futurologiem 

jest też Amerykanin - Herman Kahn. 

Po II wojnie światowej pojawiła się spora grupa uczonych: R. C. Tyron, 

Konrad Lorenz, J. P. Scott, L. Z, Fuller, Theodosius Dobzhansky, którzy wyrażają 

pogląd o decydującym znaczeniu dziedziczności w kształtowaniu się fizycznych, 

psychicznych i intelektualnych cech osobowości. Jednocześnie dostrzegają 

oni, jak bardzo trudne, prawie niemożliwe jest określenie w sposób precyzyjny 

wpływu dziedziczności oraz zakresu oddziaływania środowiska społecznego 

na ostateczny kształt osobowości dojrzałego człowieka. Już od momentu urodzenia 

człowieka, oba te czynniki przenikają się wzajemnie. 

46 


47 

Ks. H. Dobiosch, op. cit., s. 40-42. 

48 


49 

K. Tittenbrun, Etyka klonowania, „Etyka", t. 23, 1988, s. 133-148. 

50 


51 

V. Graaf, Homo futurus, Warszawa 1975.


Genetyka łączy się z socjobiologią, biopolityką i bioprawoznawstwem. Socjologia 

bada i określa biologiczne podstawy społecznych zachowań się ludzi. 

Jej zainteresowania koncentrują się wokół wątpliwości, w jakim stopniu geny, 

utrwalone przez dobór naturalny, w długiej historii rodzaju ludzkiego determinują 

współczesne ludzkie działania. Biopolityką utrzymuje, że nie należy przeciwstawiać 

cech wrodzonych człowieka cechom nabywanym społecznie. Ukazuje 

także relacje między natywizmem a rasizmem. Bioprawoznawstwo podejmuje 

natomiast, w świetle ustaleń genetycznych dyskutowane wciąż problemy 

odpowiedzialności, winy, kary, sprawiedliwości i uprawnień, zwłaszcza osób 

uznawanych w społeczeństwach za kryminalistów, zboczeńców, upośledzonych 

umysłowo i chorych psychicznie. Niewątpliwą zdobyczą jest fakt, że genetycy 

dysponując umiejętnością określania cech przyszłego dziecka, już w okresie płodowym 

są w stanie ostrzegać przed ewentualnymi dramatami rodzinnymi i społecznymi. 

Praktyczne wykorzystywanie wiedzy genetycznej, w formie tzw. doradztwa 

genetycznego, jest otoczone w niektórych krajach różnymi obwarowaniami etyczno-prawnymi. 

Mianowicie - kształtuje się zasada, że doradztwo takie nigdy nie 

powinno przybierać charakteru dyrektywnego dla pacjenta, chyba że jego choroba 

miałaby mieć poważne konsekwencje ujemne dla szerszych grup społecznych. 

Przeważa opinia, że lekarz winien mówić pacjentowi całą prawdę o stanie 

jego genów.

M A S O Y I A N A 

Renata Marciniak Mazowieckie Studia Humanistyczne 


GWARA WSI MASTKI W ŚWIETLE DAWNIEJSZYCH 

I AKTUALNYCH BADAŃ (WYBRANE PROBLEMY) 

Przekonanie, że dialekty polskie powoli zanikają i trudno znaleźć wieś, w 

której mieszkańcy mówiliby gwarą bez żadnych naleciałości literackich na pozór 

wydaje się słuszne. Często bowiem na wsi słyszy się już nie czystą gwarę, 

lecz z elementami normy polszczyzny literackiej. Wpływ na taki stan ma wiele 

czynników, np. kontakt mieszkańców wsi z osobami posługującymi się językiem 

literackim, stopień oddalenia wsi od miasta, typ badanej wsi, struktura wykształcenia 

ludności wiejskiej, wreszcie dostęp do środków masowego przekazu. 

Badania dialektologiczne pokazują, że część cech gwarowych zanika pod 

wpływem procesów integracyjnych z polszczyzną literacką, a część zachowuje 

się, bądź ulega ewolucji. Założeniem artykułu jest pokazanie stanu zachowania 

gwary we wsi Mastki, która jest położona na północ od Łowicza, w odległości 

12 km. Wynikiem eksploracji przeprowadzonej przeze mnie w tej wsi w 1996 r. 

jest materiał, zebrany na podstawie Kwestionariusza-notatnika Atlasu gwar polskich 

opracowanego przez prof. K. Dejnę. Podstawę porównania dzisiejszego 

stanu gwar ze stanem dawniejszym stanowi materiał zebrany na początku lat 

dwudziestych XX w. przez Halinę Swiderską, pochodzący od informatorów urodzonych 

w pierwszej połowie XIX w., a zamieszczony w pracy pt. Dialekt Księstwa 

ŁowickiegoFormy starsze, egzemplifikujące stan gwary sprzed 70 lat, były 

gromadzone przez H. Swiderską inną metodą, dlatego też stan zachowania gwary 

śledzę nie tylko na tych samych przykładach, ale również i na innych obrazujących 

ten sam typ zjawiska. Ze względu na fakt, iż nie dysponuję wieloma starszymi 

przykładami zanotowanymi w Mastkach, podaję wyrazy pochodzące również 

ze wsi sąsiednich, należących do tej samej parafii, co eksplorowana wieś. 

Takie postępowanie motywuję tym, że - jak wykazują badania - w obrębie parafii 

mamy do czynienia z takimi samymi zjawiskami fonetycznymi i morfologicznymi. 

W artykule przyjęłam metodę egzemplifikowania danego typu zagad- 

1 H. Świderska, Dialekt Księstwa Łowickiego, „Prace Filologiczne", t. XIV, 1929, s. 257-413.

148 Renata Marciniak 

nienia najpierw dawniejszym materiałem, a następnie materiałem aktualnym. 

W dzisiejszych gwarach zjawisko przejścia nagłosowego ra - > re- obejmuje 

swym zasięgiem wiele gwar i jest reprezentowane tylko przez nieliczne przykłady. 

W Mastkach widać to w wyrazach redlo, reîć poświadczonych przez Swiderską 

i zanotowanych dziś reduo, reîć, redlić. 

Istotną kwestią dla systemu wokalnego są kontynuanty staropolskich samogłosek 

d, ó, ě. 

Po zaniku iloczasu samogłoska a uległa skróceniu i zwęziła jednocześnie 

swą artykulację. Powstałe w ten sposób ścieśnione á było różnie realizowane w 

gwarach. W gwarze łowickiej a>o i, jak zauważa Swiderska, „niczym nie różniące 

się od zwykłego o\ por.: kopa, kros krośi, kfot, proco, ptoki, poski, śfyńok, 

r lJ obok, biiok, jerzok, cłapok, xl opok, śńodańe. Moje zapisy potwierdzają te spostrzeżenia: 

cfor ty, cfortek, voga, trova, źorko, corny, gornysek, copka, scof stof 

my nos, kovol, biiok, jerzok, ptok. 

Jako kontynuant staropolskiego o pozostaje u, np. bur, mui, sul (Swiderska). 

Dziś artykulacja kontynuatnu 6 w gwarze wsi Mastki nie uległa zmianie. Zanotowałam 

więc następujące przykłady: gura, vus, pruk, ll ugur, mis, sul, mul, bur. 

Swiderska zaobserwowała przejście 6 > u przed r, l, np. motur, derextur, dulor, 

sulńicka, tumpul. Moje zapisy potwierdzają poczynione przez nią spostrzeżenia, 

por.: kacur, derextur, doxtur, klaśtur, tompul, pulicki. 

Przejście ogólnopolskich óN\ óNw badanym dialekcie w uNpoświadczone 

w starszych materiałach (por.: yunor lJ ovy, iabłuń, kuń, kuńec, lJ ogun, pumalu, 

sluma, słuńina, zogun, v un, lJ una) zachowało się i dziś, por.: yvuno, struna, kunom, 

zogun, bruna, lJ ogun, vruna, duńica, kumora, kumin. 

Kontynuant staropolskiego ě w postaci ě ścieśnionego może być w gwarach 

różnie realizowany. K. Dej na 2 pisze o konsekwentnym rozszerzeniu artykulacji 

é pochylonego we wszystkich pozycjach w byłym powiecie łowickim. A. Strokowska 

3 uważa zaś, że gwary łowickie objęte są dziś ekspansją centralnopolskiego 

przejścia ě > 7, y szerzącego się tu z gwar łęczyckich. Brak ě ścieśnionego 

stanowi ważną cechę gwary łowickiej, gdyż wyróżniają od gwar sąsiednich, 

które zachowują ě różnie realizowane. Swiderska notuje następujące przykłady 

form z e, którymi posługuje się ogół: beda, desc, jefka, gžex, xlef xlep, kobeta, 

ser, śńek, śni ex, śfeca, žeka. Stan aktualny jest w tym przypadku zgodny z wymową 

zarejestrowaną w pierwszej połowie XX w., por.: žeka, bžek, pogžep, mleko, 

mlec, xlef bedok, beda, pec, żeô, xríiel, iez, śńek. 

Pod wpływem sąsiedztwa spółotwartych płynnych kontynuanty staropolskiego 

jy mogły ulegać pewnym zmianom. Procesy te, polegające głównie na rozszerzeniu 

artykulacyjnym, nie zawsze dokonywały się konsekwentnie. Jak po- 

2 K. Dejna, Dialekty polskie, Wrocław-Warszawa-Kraków 1993, s. 177. 

3 A. Strokowska, Pogranicze językowe wielkopolsko-mazowieckie, Łódź 1978, s. 75.

Gwara wsi Mastki w świetle dawniejszych i aktualnych badań 149 

daje autor Dialektów polskich: „jeśli y oraz płynne ł, / znajdują się w obrębie 

jednej i tej samej sylaby, oddziaływanie spółotwartej bocznej na zmianę artykulacji 

tautosylabicznego y jest znacznie silniejsze" 4 . Prowadzi to do ustalenia się 

form z wyraźnie rozszerzonym;; (y > e). Samogłoskay z rozszerzoną artykulacją 

przed spółotwartymi płynnymi występuje, według prof. K. Dejny, również w Łowickiem. 

Potwierdzałby to materiał zebrany przez Swiderską, por.: bele iak, 

motel, melić śe, kobeła, teł, jak i przeze mnie, por.: teuek, beu, kobeua, motel, 

motele. 

Podobnie jest z samogłoską z w pozycji przed spółotwartymi /, która ulega 

rozszerzeniu artykulacyjnemu do e. Rezultaty tego zjawiska dość konsekwentnie 

zachowanego rejestruje K. Dejna 5 w Łowickiem (obok Kieleckiego i Opoczyńskiego). 

Materiał zebrany przez Swiderską poświadcza przejście i w e, np.: 

fameliio, leliio, śpelka, śelńe, vyvelga, mełość, mefy, ie/a. Moje zapisy również 

potwierdzają rozszerzenie i do e: nośeu, beu, śelny, śeija, leliio, śfećauo, peua, 

zmeuui śe, vyvelga, fameliio. Obok przykładów z rozszerzonym / spotykamy też 

takie, w których zjawisko to nie występuje, por.: v///t, vilgoć (Swiderska), kfila, 

vilk. 

Jeśli chodzi o płynną spółgłoskę /, to Swiderska w Mastkach rejestruje u najstarszych 

informatorów wymowę z silnym zwarciem przedniojęzykowo-zębowo-dziąsłowym, 

por.: cłapok, fołda, iałovo, zośćełka. W wymowie młodszego 

pokolenia przeważa u. Dzisiaj w wymowie najstarszych mieszkańców Mastek 

można usłyszeć u niezgłoskotwórcze, por.: kouo, uańcux, puuk, vouamy, stśaua, 

reduo, vuucyć, vauek. 

Badana wieś leży na terenie gwar mazurzących, co wynika z zapisów wymowy 

pokolenia żyjącego na przełomie XIX i XX w., por.: kosula, masyna, copka, 

kasel, skoła, oraz z zapisu wymowy informatorów dzisiejszych: por.: syć, kosula, 

ptosek, gruska, na blase, scebel, scyka, scećina, msa, scur, ńespoiy, scofi zyto, 

drożne, zńiva, zyńaty, becy, copka, cosnek, becka, couo. 

Zastępowanie x przez k mogło być w grupach spółgłoskowych spowodowane 

bądź to słabą artykulacją szczelinowej tylnojęzykowej w wygłosie, bądź dysymilacją 

w grupie dwu szczelinowych, por.: kśon, ksest, kfila (Świderska). Stan 

aktualny jest w tym przypadku zgodny z wymową zarejestrowaną w latach dwudziestych. 

Dziś usłyszymy więc: kśon, ksćiny, kseśńak, kśąko, z vesku, kfila. W 

obrębie grup spółgłoskowych dochodziło też i dochodzi do asymilacji, w wyniku 

której tylnojęzykowe k zastępowane jest przez tylnojęzykowe x, np.: doxtur, 

xto, xłopot, xłamać (xuopot, xuamać). 

Dopełniaczowa końcówka -a była charakterystyczna dla rzeczowników o temacie 

zakończonym na *-o, *-jo. Przypuszcza się, że już w języku prasłowiań- 

4 K. Dejna, op. cit., s. 153. 

5 Ibidem, s. 156.


skim końcówka dopełniacza wtargnęła do odmiany rzeczowników o wyżej 

wymienionych tematach. Jak czytamy w Gramatyce historycznej języka polskiego 

6 w XVI w. wiele rzeczowników dawnych tematów na *-o przybierało właściwą 

sobie starą końcówkę -a, czy przejętą z tematów na *-u końcówkę -u, np.: 

ogroda //ogrodu, dwora/Zdworu, lasa//lasu itp. Chociaż obecnie w języku literackim 

zakres użycia końcówki -a w dopełniaczu zmniejszył się, to w gwarach 

końcówka ta ma zasięg nieco szerszy. I tak Swiderska zanotowała: do dvora, bes 

stroia, voza ale z boru, sadu, z v esku. Dziś usłyszymy w Mastkach: do voza, z buka, 

z dymba, do bora, z bžega ale do lasu. Formy te zgodne są ze stanem historycznym. 

W dialektach polskich zasada występowania -ov- po twardych i - 'ew- po 

miękkich przestała obowiązywać, gdy na skutek przegłosu staropolskiego *e > 'o. 

Od tej pory dwojakie postaci sufiksów -ovi- // - 'e vi- są zbędne i rozpoczyna się 

w gwarach upowszechnienie tylko jednej z form. Pisze o tym W. Kuraszkiewicz 7 , 

który fakt wytworzenia się w Polsce centralnej form typu kotevi wiąże ze zderzeniem 

małopolskiego -ovi- po tematach miękkich z ekspansją Mazowsza z dłużej 

utrzymaną obocznością 'evllov. Do interesujących wniosków dochodzi A. Strokowska 

8 . Mianowicie w badanych przez nią punktach łowickich celownik liczby 

pojedynczej ma końcówkę -evi występującą zarówno po twardych, jak i po 

miękkich lub końcówkę -eii. Według Strokowskiej asynchroniczna wymowa wargowych 

miękkich w gwarach łowickich jest „zjawiskiem nowym, szerzącym się 

współcześnie głównie w wymowie średniego i młodszego pokolenia". Tymczasem 

analiza przykładów celownika na terytorium byłego Księstwa Łowickiego 

wykazuje, że ogólnopolskiej końcówce -ovi mogą odpowiadać różne końcówki, 

związane z miejscem zamieszkania informatorów, a nie z ich wiekiem. Już 

H. Swiderska w czasie badań dialektologicznych dostrzegła, że końcówki celownika 

układają się gminami lub parafiami, np.: parafia złakowska: synoii, psoii, 

kooi, vuioii, kovoloii, mynožoii, tatuśoii; parajia kocierzewska: vuioiu, psyiaćeloiu, 

xlapoiu, złoêioiu, clovekoiu itp. Taki stan zachował się do dziś. I tak we 

wsiach parafii złakowskiej, a więc i w Mastkach usłyszymy końcówkę -ozi, która 

jest rezultatem asynchronicznej realizacji wargowej i jej redukcji (ovi > -ovii 

> -oii), np.: kuńoii, gospodožoii, synoii, xuopokoii, vuioii, źińćoii. Dla porównania 

w parafii kocierzewskiej końcówka -oiu powstała z kontaminacji -ovi $ -u, a 

następnie w rezultacie asynchronicznej realizacji i redukcji wargowej (-oiu < -ovu 

< oviu), por.: Staśkoiu, kotoiu, vuioiu, psoiu. Występująca w parafii łowickiej 

6 

Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Spławiński, S.Urbańczyk, Gramatyka historyczna języka polskiego, 

Warszawa 1981, s. 267. 

7 

W. Kuraszkiewicz, Oboczność - 'ev-//-ov- w dawnej polszczyźnie i w dzisiejszych gwarach, 

Wrocław 1951, s. 10. 

8 A. Strokowska, op. cit., s. 207.


końcówka -evi jest hiperyzmem i powstała prawdopodobnie pod wpływem zderzenia 

małopolskiego -ovi z ekspansją Mazowsza z dłużej utrzymaną obocznością 

'ev//ov, por.: robotńikevi, 3adevi, kuńevi. 

W narzędniku liczby mnogiej rzeczowników zwycięża końcówka -amy. 

Została ona uformowana pod wpływem mazowieckiego rozłożenia miękkiej 

wargowej rh na dwufonemowe grupy, które następnie uległy redukcji -ami > -amii 

> -amy 9 . Stąd też w Mastkach zapisałam: vouamy, krovamy, śańamy, ryncamy, 

cepamy. Do podobnych wniosków doszła H. Swiderska około 70 lat temu, zbierając 

materiał do rozprawy doktorskiej. Niestety nie podaje ona przykładów z interesującego 

nas terenu. 

Na uwagę zasługują formy liczby mnogiej rzeczownika rok. Mianowicie 

informatorzy Świderskiej nie używają form supletywnych rok-lata, lecz w liczbie 

mnogiej zastępują je postaciami r v oki, r u okuf. Wiąże się to, prawdopodobnie, 

z wyrównaniem tematu fleksyjnego do postaci mianownika liczby pojedynczej. 

Dzisiejsi informatorzy używają form lata, lot. Trudno jest określić, w jakim 

czasie dokonała się owa zmiana, gdyż od czasu wydania pracy Dialekt 

Księstwa Łowickiego stanu gwary na tym obszarze nie badano. 

W rezultacie zaniku kategorii liczby podwójnej, wygasłej w języku ogólnopolskim 

pod koniec XVI w., dokonało się wiele zmian i zróżnicowań dialektalnych 

końcówki form pierwszej osoby liczby pojedynczej czasu teraźniejszego. 

Żywotność fonn dualnych trwała w gwarach dłużej, o czym świadczy choćby 

fakt istnienia form z -va na oznaczenie czynności dwu osób w odróżnieniu od 

form pluralnych zakończonych -my. Gdy zaczęła zanikać zdolność pełnienia przez 

końcówki -va, -my odrębnych funkcji językowych musiało dojść do wyparcia 

jednej z końcówek, a upowszechnienia się drugiej. W gwarze łowickiej proces 

redukowania jednej z końcówek dokonał się poprzez usunięcie końcówki -my i 

zastąpienie jej przez dawne dualne zakończenie -va. Zakończenie to orzekało o 

czynnościach dwu lub więcej wykonawców. Końcówka -my nie została jednak 

wyparta do końca, gdyż jak podaje Świderska jej informatorzy zamieszkujący 

wsie parafii złakowskiej obok form z dawną końcówką dualną używali form: 

śpevómy, zberómy, davómy, bavivómy, cytyvómy. Dzisiaj w badanej wsi funkcjonują 

równocześnie dwa zakończenia form pierwszej osoby liczby mnogiej czasu 

teraźniejszego bez względu na to ile osób wykonuje daną czynność. I tak obok 

form: iêva, beżeva, xojiva, robiva, tsymova funkcjonują: iîrny, bezy my; xojimy, 

robimy, tsymomy. Końcówka -my pojawia się najprawdopodobniej pod wpływem 

języka literackiego, z którym to moi informatorzy zetknęli się w szkole oraz stykają 

się do dziś, choćby poprzez środki masowego przekazu. 

Podobnie jak w pierwszej osobie liczby mnogiej czasu teraźniejszego rozwijała 

się w gwarach końcówka pierwszej osoby liczby mnogiej trybu rozkazu- 

9 K. Dejna, op. cit., s. 123.


jącego. Po zaniku kategorii dualu końcówki -va9 -my przestały być używane do 

tworzenia właściwych sobie form (-va dla dwu osób, -my dla większej liczby 

wykonawców czynności). W tej sytuacji mogło dojść w gwarach do zaniku jednej 

końcówki i przejęcia jej funkcji przez drugą. Tak właśnie się stało we wsi 

Mastki, gdzie w pierwszej osobie liczby mnogiej trybu rozkazującego upowszechniło 

się dawne dualne zakończenie -va, tworzące formy typu: xojva, napizva, 

ňezva, zavezva, używane zarówno w znaczeniu „ja i ty", jak i w znaczeniu „ja 

i wy". W pracy Dialekt Księstwa Łowickiego brak jest w trybie rozkazującym 

form dualnych w funkcji pierwszej osoby liczby mnogiej. 

Przeniesienie nazw istot niedorosłych o tematach nijakich rozszerzonych 

przyrostkami -ęć-, -ęt- do kategorii rzeczowników męskich z przyrostkiem -ak 

było bardzo produktywne na Mazowszu. Zjawisko zastępowania -ę przez -ak 

dostrzega w swoich badaniach H. Swiderska, wskazując na „brak, a właściwie 

rzadkość użycia przyrostka -ę dla istot niedorosłych" 10 . Jedynymi formami z tymże 

sufiksem są cele, źrebe tylko dla oznaczenia bardzo małych stworzeń i forma 

cele w wołaczu (przy pasieniu bydła). Z zebranego przeze mnie materiału wynika, 

że sufiks -ak wyparł formy na -ę w funkcji oznaczania bardzo małych istot, 

por. źrebok - młody osobnik konia tuż po urodzeniu się; źrebok - podrosłe źrebię 

płci męskiej, ponadroczne. Podobnie jest z wyrazami: ćelok, prośok, kurcok 

czy kacok. 

Jeśli chodzi o sufiksy przymiotnikowe, to nie wiadomo, jakimi czynnikami 

była wywołana oboczność postaci -at-H-ast-, -it-H-ist-. Badania dialektologiczne 

wskazują na fakt, że oboczność ta z czasem ulega uporządkowaniu przez upowszechnienie 

się jednej postaci lub poprzez ograniczenie jej występowania tylko 

w pewnych wyrazach. Analiza mapek zamieszczonych w pracy I. Winki er- 

Leszczyńskiej 11 , dotyczących sufiksów -aty, -asty wykazuje, że w okolicach 

Łowicza funkcjonują przymiotniki z dominującym przyrostkiem -asty (por. mapa 

5, 6 w pracy I. Winkler-Leszczyńskiej): graniasty; kraciasty, łaciasty. A. Strokowska 

12 również zauważa, że formant -asty ma większą produktywność, przy 

czym formacje na -aty są mniej spotykane w Łowickiem. We wsi Mastki dominują 

obecnie oba sufiksy, por.: liśćaty, kolcaty, drabińasty, grańasta, paśasty, 

glińasta. W przypadku przyrostka -ity/l-isty czytamy, iż w okolicach Łowicza 

„przeważnie lub wyłącznie zapanowała postać sufiksu -ity" n . Porównanie map 

1, 2, 3 z pracy I. Winkler-Leszczyńskiej 14 , przedstawiających rozmieszczenie 

sufiksów -ity, -isty na przykładzie przymiotników: wodnisty, piaszczysty, rzęsisty, 

10 H. Świderska, op. cit., s. 311 (55). 

11 I. Winkler-Leszczyńska, Sufiksy przymiotnikowe -ity, -isty, -aty, -asty w języku polskim na 

tle ogólnosłowiańskim, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964. 

12 A. Strokowska, op. cit., s. 225. 

13 K. Dejna, op. cit., s. 201. 

14 Zob. I. Winkler-Leszczyńska, op. cit.


kamienisty, mączysty, barzysty, barczysty pozwala na stwierdzenie, iż na badanym 

przeze mnie terenie powinny występować formy z przyrostkiem -ity, czyli 

wodnity, piaszczyty, rzęsity. Jednak mój materiał dowodzi, że we wsi Mastki jest 

zachowany przyrostek -isty, por.: mulisty, poscysty, barcysty; vodńisty obok vodńity. 

Materiał zgromadzony w latach dwudziestych naszego stulecia pozwolił wysnuć 

wnioski, iż bardziej produktywne w owym czasie były sufiksy -aty, -ity. Funkcjonująca 

dziś końcówka -isty została przejęta najprawdopodobniej z Mazowsza. 

Usuwanie sufiksów -ovać, -yvać było poświadczone już w zabytkach staropolskich. 

Proces ten dotyczy głównie dwu czasowników, tj. kupować i zajmować 

oraz związanych z nimi formacji prefiksalnych. A. Strokowska 15 analizując 

to zagadnienie wysuwa wniosek, iż forma kupać jest wyraźnie unikana i na obszarze 

łowicko-łęczyckim występuje wyłącznie u ludzi starych. Tymczasem moi 

informatorzy, podobnie jak i ci, żyjący na przełomie XIX i XX w. (por.: zaimać, 

wyimać, kupać), używają form iteratiwów bez -ov-\ kupać, zaimać, vyimać, zdymać. 

Przedrostkowe formacje czasownika idę w czasie przyszłym (wyjdę, dojdę, 

zajdę, przejdę, zejdę) zachowują etymologiczne -jd- (< -id- po samogłosce) jedynie 

w dialekcie mazowieckim i wschodniej części małopolskiego, jak podaje 

K. Dejna 16 , nie licząc odosobnionych punktów. Formy z rozszerzonym rdzeniem 

-id- o spółgłoskę kończącą przedrostki *-shn, *-vbn podaje H. Swiderska, por.: 

veńde, pśeńde. Podobnie i dziś rozszerzony o część przedrostka (tzn. -n-) rdzeń 

-ń(i)d- jest podstawą do tworzenia takich form prefiksalnych, jak usłyszane: vyńć, 

dońde, znanie, pseńde. 

Wydawać by się mogło, że we wsi Mastki położonej w pobliżu miasta, zamieszkiwanej 

m.in. przez ludność chłoporobotniczą wsi, z której około 90% młodzieży 

kształci się w szkołach średnich i wyższych, gdzie jest dostęp do środków 

masowego przekazu, system wokaliczny, konsonantyczny oraz słowotwórczy 

i fleksyjny badanej gwary powinien być stosunkowo bliski systemowi języka 

literackiego. 

Wyzyskanie danych różniących się chronologicznie, tj. pochodzących od 

infomatorów urodzonych w pierwszej połowie XIX w. i ekscerpowanych aktualnie 

od informatorów urodzonych na początku naszego wieku pozwala na uchwycenie 

stanu zachowania gwaiy, procesów i tendencji rozwojowych oraz zjawisk 

integracyjnych, w wyniku których elementy gwary są zastępowane elementami 

polszczyzny literackiej. 

Zdecydowanie najkonsekwentniej w gwarze wsi Mastki zachowuje się wiele 

cech, takich jak: przejście nagłosowego ra- w re-, staropolskie a utożsamione 

z o, staropolskie o utożsamione z u, brak e ścieśnionego, rozszerzenie artykula- 

15 A. Strokowska, op. cit., s. 227. 

16 K. Dejna, op. cit., s. 222.


cyjne y, i do e w pozycji przed spółotwartymi, mazurzenie, zastępowanie x przez 

kw grupach spółgłoskowych, dopełniaczowa końcówka -a, końcówka -oii (< o vi) 

w celowniku liczby pojedynczej, końcówka -amy w narzędniku liczby mnogiej, 

przyrostek -ak na oznaczanie również istot niedorosłych, brak sufiksów -ovać, 

-yvać w iteratiwach, rdzeń -ń(i)d- w przedrostkowych formacjach czasownika 

idę w czasie przyszłym. 

Rezultatem ewolucji jest niewątpliwie osłabienie zwarcia języka z zębami 

przy artykulacji ł i przejście przedniojęzykowo-zębowego ł w niezgłoskotwórcze 

u. 

Do rezultatów interferencji z polszczyzną literacką należy zaliczyć pojawienie 

się form supletywnych rok-lata, upowszechnienie się w pierwszej osobie liczby 

mnogiej czasu teraźniejszego końcówki -my obok -va. 

Za rezultat interferencji gwar okolicznych można uważać występowanie 

sufiksu przymiotnikowego -isty obok -ity.

MATERIAŁY I DOKUMENTY 



RELACJA STANISŁAWA ŁOHYNOWICZA* O POBYCIE 

W SOWIECKICH OBOZACH KONCENTRACYJNYCH 

DLA POLSKICH JEŃCÓW WOJSKOWYCH W LATACH 1939-1941 

Objaśnienie 

Relację niniejszą, spisaną przeze mnie w latach 1981-1982, traktuję jako cenny 

przyczynek do dziejów martyrologii polskiej pod okupacją sowiecką w latach 1939-1941. 

Przypomina ona okoliczności i miejsca niewoli żołnierzy i podoficerów Wojska Polskiego 

słabo dotąd znane, a być może także i te, które do tej pory nie były znane zupełnie. 

Jeśli się orientuję, sprawy, o których opowiada na podstawie przeżyć własnych autor relacji, 

nie zostały ujęte w żadnym opracowaniu monograficznym lat ostatnich. Może więc 

teraz posłużą badaczom tragicznych losów polskich ziem wschodnich. 

Autora relacji, łączyło ze mną dalekie powinowactwo. Tekst tych krótkich wspomnień 

spisany w sierpniu 1981 r., został przez niego autoryzowany w sierpniu 1982 r. 

W tym samym roku egzemplarze relacji złożyłem w zbiorach rękopisów Biblioteki Narodowej, 

Biblioteki Jagiellońskiej, Archiwum na Jasnej Górze oraz w Instytucie Historii 

PAN. Nic więcej nie mogłem wtedy zrobić. Teraz pragnę przedstawić jej treść szerszemu 

gronu czytelników. Udało się bowiem ocalić od zapomnienia jeszcze jedną cząstkę 

nieszczęsnych dziejów najnowszych Polski. 

* * * 

Tadeusz M. Trajdos 

W 1939 r. zmobilizowany do Wojska Polskiego w stopniu kaprala - dowód- 

ca drużyny w 1 batalionie 1 Pułku Piechoty Legionów (ppleg.) z przeznacze- 

niem do obrony Wilna. 

1 września 1939 r. z punktu koncentracji w Białymstoku 1 ppleg. został prze- 

wieziony taborem kołowym na stację Łapy, gdzie doznał strat w wyniku nalotu 

* Stanisław Łohynowicz, urodzony 29 lipca 1911 r., pochodził ze szlachty litewskiej powiatu 

oszmiańskiego, z rodziny Łohynowiczów herbu Pelikan, współdziedzic majątku rodowego 

Puzele w powiecie Mołodeczno, województwo wileńskie (majątek gniazdowy - alodium 

Łohynowiczów - Wielkie Sioło), z zawodu - leśniczy, zmarł w 1991 r.

156 Stanisław Łohynowicz 

Luftwaffe. 17 września 1939 r. pułk ten z rejonu Wilna został przewieziony transportem 

kolejowym na południe dla odsieczy Lwowa. 

Jednak już na Wołyniu pociąg transportowy został zatrzymany i otoczony 

przez oddziały czołgów Armii Czerwonej, a tory kolejowe zostały rozmontowane 

i wysadzone przez saperów sowieckich. Dowódca 1 batalionu 1 ppleg. mjr Grabiński 

otrzymał od dowództwa sowieckiego rozkaz złożenia broni i niestawiania 

oporu. Początkowo chciał się bronić, jednak po ujrzeniu sił sowieckich podjął 

decyzję kapitulacji. Po zdaniu broni i opuszczeniu pociągu nastąpiła zbiórka 1 batalionu 

1 ppleg., sformowano kolumnę marszową i z eskortą sowiecką nastąpiło 

przejście piechotą około 45 km. W czasie marszu zdołał uciec 1 oficer - por. 

Wacław Kuczuk. Jeńcy dotarli do miejscowości Ostrów nad Horyniem. Tu trzymano 

ich 3 doby. Nastąpiła selekcja - oddzielono oficerów, zaś szeregowcom 

i podoficerom przedstawiono ulotki podpisane przez Chruszczowa i Timoszenkę, 

stwierdzające, że są wolni. Wobec tego Stanisław Łohynowicz z grupą około 

50 kolegów wyruszył w kierunku Zdołbunowa. Tutaj rzesze Ukraińców dokonywały 

rzezi miejscowych Polaków, szczególnie wojskowych i policjantów. Grupa 

Łohynowicza próbowała ukryć się w stodole, a następnie uciec przez pola. Zostali 

jednak dostrzeżeni, złapani przez naprędce tworzoną milicję sowiecką, złożoną 

z Ukraińców i Żydów i spędzeni wraz z szeregiem innych żołnierzy polskich 

na główny plac Zdołbunowa, a stąd na dworzec kolejowy. Tu powiedziano 

im, że specjalny pociąg odwiezie ich do Wilna. Ale o zmroku eskorta NKWD 

zamknęła ten transport i przewiozła ich do Szepietówki. Tam w siedzibie NKWD 

dokonano przesłuchań wszystkich zatrzymanych wojskowych polskich. Żądano 

ścisłych danych osobistych, z obietnicą uwolnienia. Jeńcy polscy wiedzieli już, 

że trzeba podawać wyłącznie fałszywe życiorysy: „proletariackie" albo „biedniackie"; 

podanie pochodzenia inteligenckiego, ziemiańskiego czy „burżuazyjnego" 

było równoznaczne z natychmiastowym wyrokiem śmierci. Ale nawet 

„proletariusze" (fikcyjni) nie doczekali się oczywiście uwolnienia. Wszyscy (łącznie 

ze Stanisławem Łohynowiczem) zostali zamknięci w pociągu i wywiezieni 

(podróż trwała 3 doby) do obozu Kozielszczyzna nad Dnieprem (ziemia kijowska). 

Zamknięto tu na terenie starego monasteru około 2 tys. funkcjonariuszy 

Policji Państwowej, oficerów i żołnierzy Wojska Polskiego (z różnych jednostek). 

Mieszkano w namiotach, oficerowie w osobnym sektorze, z osobnym prowiantem. 

Wielu jeńców zmarło na czerwonkę, która miała charakter epidemiczny. Po 

miesiącu pobytu nastąpiło nowe śledztwo NKWD (trzeba było podtrzymać pochodzenie 

„proletariackie"). Z tego obozu rozwożono w różne miejsca. 

Stanisław Łohynowicz został przewieziony do kopalni rudy żelaznej na 

Krzywym Rogu. Przesiedział tu cały rok (jesień 1939 - jesień 1940 r.). Jeńcy 

polscy mieszkali tu w osobnych barakach. W kopalni wyznaczeni cywilni górnicy 

sowieccy odpowiadali za pracę i zachowanie jeńców. Praca trwała 8 godzin 

dziennie, za „normę dzienną" dostawano 60 dkg chleba i wodnistą zupę. Nieu-

Relacja o pobycie w sowieckich obozach koncentracyjnych 157 

stanne były katastrofy górnicze. Pracę władze sowieckie celowo ustaliły według 

norm przekraczających możliwości fizyczne wygłodzonego organizmu, by wyniszczyć 

jeńców polskich. Uprzywilejowani byli tylko sowieccy nadzorcy - szpicle, 

w tej kopalni niemal wyłącznie Żydzi. Stanisław Łohynowicz początkowo 

pracował przy ręcznym transporcie wózków górniczych, a po ciężkiej kontuzji 

przy maszynie regulującej pracę wind górniczych. Życie uratował mu wybuch 

wojny fińsko-sowieckiej (przełom 1939/1940): miejscowi górnicy i majstrzy - 

Ukraińcy - zostali zmobilizowani, wobec czego został „mianowany" elektromonterem. 

Pozwalało to - przy zręcznym oszukiwaniu nadzoru (i przy niedbalstwie 

zwierzchników kopalni) - na mniej wyczerpującą pracę. O faktyczną realizację 

„planu" nikt oczywiście nie dbał, liczyły się tylko fikcyjne „meldunki produkcyjne" 

i „wyrabianie norm" na papierze. W tym czasie (początek 1940 r.) władze 

sowieckie zażądały od jeńców polskich przyjęcia obywatelstwa ZSRR: wszyscy 

z wzmiankowanej kopalni odmówili kategorycznie. Do udręk fizycznych 

i głodu dochodziła jeszcze nachalna i tępa indoktrynacja sowiecka. Przez zamontowane 

„szczekaczki" jeńcy musieli wysłuchiwać „ideologicznych" pogadanek 

i przemówień wodzów sowieckich. 

Jesienią 1940 r. Stanisław Łohynowicz wraz z grupą jeńców został przewieziony 

z Krzywego Rogu do nowego obozu koło Dubna na Wołyniu - do miejscowości 

Warkowicze. Jeńców skierowano tu do budowy szosy, czyli w praktyce 

do tłuczenia i wywózki kamieni. Tempo i natężenie pracy było zabójcze. Tylko 

dzięki sprytnemu kamuflażowi przy odrabianiu „norm" i tu udało się to tempo 

znacznie obniżyć. Mało tego, za „dobrą" pracę Stanisław Łohynowicz otrzymał 

prawo jednodniowego spotkania z żoną (która specjalnie przybyła z Wilna powiadomiona 

o zgodzie na wizytę). Był to podobno jedyny tego rodzaju przypadek 

w dziejach polskich jeńców w obozach sowieckich 1939-1941. Trzeba tu 

dodać, że jeńcy mieli prawo od początku 1940 r. prowadzić cenzurowaną korespondencję 

z rodzinami, o ile przebywały na obszarze okupacji sowieckiej. 

Jesienią 1940 r. Stanisław Łohynowicz został przewieziony do kolejnego 

obozu w Janowej Dolinie nad Horyniem, gdzie eksploatowano kamieniołomy 

bazaltu. Mieszkano tu w namiotach. Praca była jeszcze cięższa: złomy bazaltu 

ładowano na wagony kolejowe. Szefem „brygad roboczych" był inżynier cywilny, 

Żyd, ale anty komunista, przyjazny Polakom. Tu jeńcy przetrwali do 22 czerwca 

1941 r. W dniu ataku Niemiec na Sowiety obóz chciano ewakuować. Łohynowicz 

wraz z paroma kolegami próbował ukryć się pod deskami tworzącymi 

podłogi namiotów. Ale wykryto ich i dołączono do transportu, który ochraniali 

konwojenci - Uzbecy. Dopiero na stacji kolejowej, w czasie nalotu niemieckiego, 

konwojenci zbiegli, jeńcy otworzyli sami wagony i wszyscy uciekli do pobliskich 

lasów. Tu wygłodzeni przeczekali ucieczkę i klęską Armii Czerwonej. 

W końcu Łohynowicz wraz z paroma kolegami ukrył się w piwnicy domu jakiegoś 

Polaka, który ich karmił aż do nadejścia Niemców. Sowieci masowo podda-

158 Stanisław Łohynowicz 

wali się i składali broń, a żołnierze niemieccy z kolumn transportowych rozrzucali 

chleb przyjmowany radośnie przez miejscową ludność. 

W pobliskiej wsi natychmiast po wejściu Niemców Ukraińcy zorganizowali 

uroczyste nabożeństwo w intencji powołania wolnej Ukrainy, ale zostali rychło 

aresztowani przez wojskowe władze niemieckie. Natomiast dowódcy Wehrmachtu 

życzliwie przyjęli ujawnienie się jeńców - wojskowych polskich. Wszyscy dostawali 

honorowane przepustki z prawem powrotu do stron rodzinnych. Łohynowicz 

maszerował z Janowej Doliny do rodzinnych Puzel przez 3 tygodnie na 

piechotę (dziennie 50-70 km). Marsz ten Niemcy tak organizowali, że powracający 

miał prawo iść od świtu do zachodu słońca, a na wieczór meldować się u lokalnego 

sołtysa, który był zobowiązany do wskazania noclegu i dostarczenia 

żywności. Przepustki były pilnie przestrzegane przez Niemców. Raz tylko koło 

Słonimia - Łohynowicz znów otarł się o śmierć - jeden z jego kolegów, idących 

wspólnie, wydał się miejscowemu komendantowi niemieckiemu podobny do 

Żyda - wobec czego rozkazał natychmiastowe rozstrzelanie całej grupy. Uratowali 

ich sami żołnierze niemieccy - wartownicy, którzy po wyprowadzeniu ich 

na pole kazali im szybko uciekać i strzelali w powietrze (według relacji byli to 

Ślązacy lub Kaszubi). W sierpniu 1941 r. Łohynowicz dotarł do domu w Puzelach. 

Tu przetrwał resztę wojny. W 1943 r. zapisał się fikcyjnie do Organizacji 

Todta, by uniknąć powołania do tworzonych przez Niemców białoruskich formacji 

zbrojnych. Po ponownym zajęciu Wileńszczyzny przez Sowietów w 1944 r. 

pracował w Wilnie jako robotnik kolejowy, a potem kancelista w dyrekcji kolei, 

a w 1945 r. otrzymał prawo tzw. repatriacji do Polski i przyjechał przez Białystok 

do Torunia, wracając równocześnie do swojego zawodu leśniczego.

RECENZJE I ARTYKUŁY RECENZYJNE 

Antoni Przygoński, Stalin i powstanie warszawskie, Wydawnictwo „Grażyna", 

Warszawa 1994, str. 444. 

Ogromne zainteresowanie problematyką Powstania Warszawskiego w minionym 

półwieczu nie zaowocowało monografią, która by w sposób wyczerpujący 

i całkowicie wiarygodny przedstawiła genezę Powstania oraz tło polityczne 

i uwarunkowania militarne decyzji rozpoczęcia walk. Nie ma również w pełni 

wiarygodnych opracowań ukazujących stanowisko Józefa Stalina i Naczelnego 

Dowództwa Armii Czerwonej wobec walczącej Warszawy, aczkolwiek literatura 

dotycząca Powstania jest bardzo bogata, choć nierówna pod względem merytorycznym. 

Trzeba podkreślić, że polityczne uwikłanie tej problematyki odbiło 

się na wartości znacznej części opracowań. Oceny i wnioski prezentowane przez 

autorów wielu opracowań wydanych w kraju i na obczyźnie różnią się w wielu 

aspektach, a nawet niejednokrotnie są sprzeczne. 

Tragedia powstańczej Warszawy stała się nie tyle tematem rzetelnych badań 

historycznych, ile przedmiotem ostrej walki politycznej. Punktem wyjścia 

był zarzut skierowany pod adresem Związku Sowieckiego, że ponosi on winę za 

klęskę Powstania i zburzenie miasta. W Komendzie Głównej A miii Krajowej już 

podczas Powstania sformułowano tezę, że dowództwo Armii Czerwonej w momencie 

wybuchu walki w Warszawie celowo zatrzymało swoje wojska na przedpolach 

walczącego miasta, pozostawiając go na pastwę wojsk niemieckich. Tezę 

tę upowszechniali po wojnie historycy emigracyjni. Wielu historyków PRL lansowało 

zaś pogląd o niemożności udzielenia pomocy powstańczej Warszawie 

przez wojska Armii Czerwonej 1 . Trzeba pamiętać, że w społeczeństwie polskim 

panowało przekonanie o celowym zatrzymaniu wojsk sowieckich pod Warszawą. 

Poważnym mankamentem dotychczasowej literatury jest fakt, że powstała 

ona na podstawie dość jednostronnej bazy źródłowej. Znikoma liczba dokumen- 

1 Do historyków najbardziej zaangażowanych w udowadnianie niemożności zajęcia Warszawy 

przez Armię Czerwoną w sierpniu i wrześniu 1944 r. należał Jerzy Kirchmayer {Powstanie 

Warszawskie, wyd. IX, Warszawa 1984), a także Włodzimierz Wołoszyn (Na warszawskim 

kierunku operacyjnym. Działania 1 Frontu Białoruskiego i 1 Armii WP. 18 VII-23 IX 

1944, Warszawa 1964). Z ogromnym zaangażowaniem bronił Armii Czerwonej przed zarzutem 

o rozmyślnie nieudzielenie pomocy powstańcom Tadeusz Sawicki (Front wschodni 

a powstanie warszawskie, Warszawa 1989). Oskarżył on nawet kierownictwo polityczne 

i wojskowe Armii Krajowej, że nie podjęła nawet spóźnionych zabiegów „O nawiązanie 

współdziałania z Armią Czerwoną", co jest oczywistym kłamstwem. Kilka lat później T. Sawicki 

sam zdezawuował swoją książkę (por. Wyrok na miasto, Warszawa 1993).

160 Recenzje i artykuły recenzyjne 

tów sowieckich nie stanowiła żadnej przeciwwagi dla dominującej masy dokumentacji 

polskiej oraz niemieckiej. Wynikała stąd nieprzejrzystość działań strony 

sowieckiej, niemożność zgłębienia intencji i zamiarów Stalina. Zresztą polityka 

sowiecka i stanowisko Stalina wobec Powstania Warszawskiego nie były 

dotychczas przedmiotem rzetelnych badań. W ostatnich latach nakładem różnych 

oficyn wydawniczych ukazało się wiele prac, z których dwie są poświęcone wyżej 

wspomnianym problemom 2 . 

Jedna z nich to publikacja pt. Stalin i powstanie warszawskie. Jej autor, Antoni 

Przygoński, napisał kilka książek i wiele artykułów o Powstaniu Warszawskim 

3 , ale stanowisko Stalina wobec tego wydarzenia nie było dotychczas 

przedmiotem jego badań. Omawiana praca jest nietypowa w historiografii polskiej, 

stanowi bowiem połączenie opracowania autorskiego z zestawem wybranych 

dokumentów i relacji. 

Samo opracowanie autorskie liczy 86 stron i dzieli się na czternaście bardzo 

krótkich podrozdziałów, liczących zaledwie po kilka stron. Przedstawiają one 

kolejno plany Stalina wobec Polski i Warszawy wiosną i latem 1944 r., położenie 

wojsk sowieckich na ziemiach polskich w lipcu 1944 r., decyzję dowództwa 

Armii Krajowej o podjęciu walki w Warszawie i wreszcie stanowisko Stalina 

wobec Powstania Warszawskiego. Jako oddzielny problem Przygoński potraktował 

stosunek Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego do Powstania. Choć 

problematyka ta wykracza nieco poza zakres tematyczny recenzowanej książki, 

niemniej jednak stanowa interesujący przyczynek do ukazania stanowiska Stalina 

wobec Polski w drugiej połowie 1944 r. W ostatnich dwóch fragmentach 

swojego opracowania Przygoński wyodrębnił pięć faz w odnoszeniu się Stalina 

do Powstania. Podział ten wydaje się przeczyć zdaniu autora, że stosunek Stalina 

do Powstania Warszawskiego „od samego początku był zdecydowanie wrogi 

i pozostał taki do końca" (s. 80). 

Wątpliwości budzą też tytuły niektórych podrozdziałów opracowania. Na 

przykład tytuł podrozdziału szóstego Jak pomóc powstaniu w Warszawie sugeruje, 

że w Moskwie rozważano taką możliwość. Potwierdzenia tej sugestii autor 

doszukuje się w wypowiedziach Stalina oraz marszałków Gieorgija Żukowa 

i Konstantego Rokossowskiego, przytoczonych we wspomnieniach gen. Siergieja 

Sztiemienki 4 , a więc źródle z natury rzeczy bardzo subiektywnym, wymagają- 

2 

L. Dzikiewicz, Zbrodnia Stalina na Warszawie, Warszawa 1994; A. Przygoński, Stalin i powstanie 

warszawskie, Warszawa 1994. 

3 

Między innymi: dwutomową pracę Powstanie warszawskie w sierpniu 1944 r., Warszawa 

1990; Z problematyki powstania warszawskiego, Warszawa 1970. Był on też członkiem 

komitetów redakcyjnych edycji dokumentów: Polska Ludowa - Związek Radziecki 1944- 

-1974. Zbiór dokumentów, Warszawa 1974; Dokumenty i materiały do historii stosunków 

polsko-radzieckich, t. 9, Warszawa 1974. 

4 

G. Sztiemienko, Jeszcze raz o Sztabie Generalnym w latach wojny, Warszawa 1976.


cym szczególnego krytycyzmu. Dziwi także tytuł podrozdziału ósmego - Stalin 

dyskutuje o formach pomocy a Warszawa ginie w walce śmiertelnej. Przygoński 

nie pisze wprost, że rzekome deklaracje Stalina o pomocy Powstaniu były obliczone 

na szybki upadek walk w Warszawie. 

Bardzo powierzchownie autor przedstawił sytuację strategiczno-operacyjną 

wojsk 1 Frontu Białoruskiego na ziemiach polskich w lipcu 1944 r. Szkoda, że 

nie wykorzystał w pełni najnowszej pracy Tadeusza Sawickiego 5 , który wyczerpująco 

omówił położenie Armii Czerwonej latem 1944 r. oraz plany strategiczno-polityczne 

Stalina. Notabene oceniając sytuację strategiczną wojsk sowieckich, 

Przygoński często grzeszy niekonsekwencją. Niekonsekwentny jest także 

w ocenie słuszności momentu rozpoczęcia walk w Warszawie. Skłania się mianowicie 

ku tezie o przedwczesnym rozpoczęciu walk, ale podążając tokiem jego 

rozumowania można wyciągnąć wniosek, że każdy moment rozpoczęcia Powstania 

był niewłaściwy. 

Mocno dyskusyjny jest pogląd autora, że krajowe władze polityczne (Rada 

Jedności Narodowej, Delegatura Rządu) zamierzały wypowiedzieć posłuszeństwo 

rządowi RP, gdyby premier Stanisław Mikołajczyk osiągnął porozumienie ze 

Stalinem. Nie sądzę, by utworzenie Krajowej Rady Ministrów (KRM) mogło być 

potwierdzeniem tej tezy, albowiem KRM została utworzona właśnie z inicjatywy 

Mikołajczyka. W jej skład, obok delegata rządu, weszło trzech ministrów mianowanych 

przez premiera. Chodziło o to, by wobec braku stosunków dyplomatycznych 

rządu na uchodźstwie z rządem sowieckim istnienie władz podziemnych 

na terytorium okupowanego kraju stało się świadectwem trwania państwa 

polskiego. Był to więc jeden z elementów przygotowań do przejęcia władzy 

w Warszawie w razie wkroczenia do stolicy wojsk sowieckich. 

Wątpliwości budzi też teza, że polityczną istotą Powstania w Warszawie była 

eliminacja Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) (s. 32). Rząd 

RP i jego agendy w kraju zdawały sobie sprawę, że zagrożeniem niepodległości 

Polski jest Związek Sowiecki, a nie grupa komunistów polskich, która utworzyła 

PKWN. Nie do przyjęcia jest stwierdzenie autora, że pomoc sowiecka udzielona 

walczącej Warszawie miała dla Mikołajczyka znaczenie podrzędne. Przygoński 

zapomina, że pierwszą sprawą, jaką poruszył Mikołajczyk podczas spotkania 

ze Stalinem 3 sierpnia było właśnie udzielenie pomocy Powstaniu. 

Część drugą pracy Przygońskiego stanowi zbiór dokumentów. Poprzedza go 

dwustronicowy tekst (s. 89-90), nie opatrzony tytułem, który jednak trudno nazwać 

wstępem. Autor zamieszcza w nim jedynie bardzo skąpe informacje o publikowanych 

dokumentach. Sądzę, że podanie tylko nazw archiwów, z których 

pochodzą dokumenty nigdzie dotychczas nie publikowane jest absolutnie niewystarczające. 

Jest konieczne podanie nazw zespołów, a nawet ich krótkie omówie- 

5 T. Sawicki, Wyrok na miasto (...).


nie. W dwustronicowym tekście Przygońskiego nie ma nic o przyjętych przez 

autora zasadach doboru dokumentów, jak też o metodzie ich opracowania. 

W książce liczącej 444 strony autor zamieścił (według informacji na s. 89) 

281 dokumentów, z tego 161 wcześniej nie publikowanych. Podzielił je na osiem 

grup tematycznych, a czwartą grupę dodatkowo na cztery podgrupy. Każda grupa 

została opatrzona krótkim wprowadzeniem, zawierającym charakterystykę 

publikowanych dokumentów, co częściowo zastępuje brak całościowego wstępu 

merytorycznego. 

Nasuwa się pytanie, czy jest słuszny podział monotematycznego zbioru dokumentów 

na części. W moim przekonaniu byłby lepszy układ chronologiczny. 

Przygoński opublikował 17 dokumentów (s. 178-200), które niesłusznie 

nazwał meldunkami sytuacyjnymi Zarządu Operacyjnego Sztabu Frontu. Są to 

bowiem notatki o sytuacji w rejonie Warszawy, sporządzone przez Zarząd Operacyjny 

Sztabu 1 Frontu Białoruskiego (FB) dla członka Rady Wojennej tegoż 

Frontu gen. lejt. Konstantego Tielegina. Nie podał także, z jakiego archiwum one 

pochodzą. Trzeba tu wyjaśnić, że w zbiorach Centralnego Archiwum Ministerstwa 

Obrony Federacji Rosyjskiej w Podolsku znajduje się 19 takich notatek 

Autor nie dotarł więc do dwóch z nich (z godz. 14.00 18 września 1944 r i godz 

20.00 28 września 1944 r.), a ponadto nie odnotował, że cztery został) wcześniej 

opublikowane przez Józefa Margulesa i Fryderyka Zbiniewicza w diugiej 

połowie lat sześćdziesiątych 6 . Natomiast wszystkie notatki Zarządu Operacyjnego 

Sztabu 1 FB zostały zamieszczone w publikacji przygotowanej przez Wojskowy 

Instytut Historyczny 7 . 

Trzeba nadmienić, że notatki o sytuacji w rejonie Warszawy były sporządzone 

na podstawie rosyjskiego planu miasta z podziałem na kwartały, ale bez 

żadnej orientacji topograficznej. Przygoński podał te tereny, które obejmowały 

tylko kwartały „rozszyfrowane" przez Margulesa i Zbiniewicza. Świadczy to niezbyt 

dobrze o autorze, który korzystał z tych publikacji, ale nie uznał za stosowne 

powołać się na nie. 

Wśród skromnej liczby dokumentów pochodzących z archiwów sowieckich 

Przygoński zamieścił dwa meldunki polityczne, jakie Tielegin przekazał w bezpośredniej 

rozmowie telefonicznej (linią w.cz.) gen. lejt. Iwanowi Szykinowi. 

Dodam, gdyż autor recenzowanej książki nie pisze o tym, że gen. Szykin owe 

meldunki przekazał już w formie pisemnej gen. płk. Aleksandrowi Szczerbako- 

6 Dwie notatki służbowe sztabu 1 Frontu Białoruskiego z 19 i 20 września 1944 r. opublikował 

Józef Margules w aneksie do swojej pracy: Boje 1 armii WP w obszarze Warszawy, 

Warszawa 1967, s. 470-471 i 472-473. Dwie następne z 22 i 29 września 1944 r. - zamieścił 

Fryderyk Zbiniewicz w artykule pt. Pomoc Armii Radzieckiej dla Polski w świetle dokumentów 

z lat 1944-1945, „Wojskowy Przegląd Historyczny" 1968, nr 1, s. 345-347. 

7 Na oczach Kremla. Tragedia walczącej Warszawy w świetle dokumentów rosyjskich, War- 

szawa 1994.


wowi, szefowi Głównego Zarządu Politycznego Armii Czerwonej i członkowi 

Politbiura sowieckiego. I dopiero od niego trafiły do Stalina. 

Przygoński dysponował jedynie dwoma meldunkami Tielegiiia z 15 września 

i 5 października 1944 r. Zresztą ten ostatni został opublikowany tylko we 

fragmencie, co świadczy, że autor nie dysponował pełnym dokumentem. Nadto, 

kiedy przygotowywał swoją książkę do druku, w archiwach krajowych znajdowało 

się siedem raportów Tielegina - otrzymał je w listopadzie 1992 r. ówczesny 

naczelny dyrektor Archiwów Państwowych prof. Marian Wojciechowski od 

swojego odpowiednika rosyjskiego, prof. Rudolfa G. Pichoi 8 . Prowadząc badania 

w Centralnym Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej w Podolsku, 

udało mi się dotrzeć do dalszych meldunków Tielegina: zostały one opublikowane 

na łamach „Wojskowego Przeglądu Historycznego" 9 . 

Nie przekonuje mnie stwierdzenie autora, że w dowództwie 1 Frontu Białoruskiego 

osobą koordynującą całokształt działań związanych z Powstaniem 

Warszawskim był nie dowódca Frontu marsz. Rokossowski, lecz członek Rady 

Wojennej Frontu gen. Tielegin (s. 201). Fakt, że ten ostatni przekazywał meldunki 

polityczne do Moskwy nie upoważnia do sformułowania tąkiego poglądu. 

Tielegin pełnił przecież faktycznie funkcję zastępcy dowódcy Frontu ds. politycznych 

i przekazywanie meldunków do swojego zwierzchnika, szefa Głównego 

Zarządu Politycznego Armii Czerwonej należało do jego obowiązków. Do 

Moskwy docierały nie tylko meldunki przedstawiające sytuację polityczną, ale 

także inne bardzo szczegółowe raporty. 

Jest całkowicie błędny nagłówek dokumentu nr 55 (s. 134). Nie jest to bowiem 

projekt planu operacji mającej na celu wyzwolenie Warszawy, lecz meldunek 

marszałków Żukowa i Rokossowskiego zawierający rozważania o planowaniu 

i zarysie operacji warszawskiej. Ponadto nie bardzo rozumięm, dlaczego 

dokument ten jest publikowany na podstawie wydanych przed dwudziestoma laty 

wspomnień gen. Sztiemienki, jakby autor nie znał ich najnowszej edycji, która 

zawiera także ostatni, pominięty przez Przygońskiego punkt meldunku Żukowa 

i Rokossowskiego: „Meldując powyższe, prosimy o zatwierdzenie naszych rozważań 

dotyczących kolejnych operacji zaczepnych wojsk 1 Frontu Białoruskiego 

i naszych kalkulacji czasu na ich przeprowadzenie" 10 . Ponadto trzeba wyja- 

8 

W ramach serii: „Z archiwów sowieckich", Instytut Studiów Politycznych PAN ogłosił 

kolejny zeszyt pt. Stalin a powstanie warszawskie, Warszawa 1994. Zawiera on 13 dokumentów 

(w języku rosyjskim i tłumaczeniu na język polski) z pliku dokumentów przekazanego 

stronie polskiej w listopadzie 1992 r. Tytuł tej publikacji wydaje się mylący, gdyż 

ani jeden z zamieszczonych tam dokumentów nie dotyczy decyzji politycznych i wojskowych 

podjętych przez Stalina. 

9 

Sowieckie dokumenty wojskowe dotyczące powstania warszawskiego, „Wojskowy Przegląd 

Historyczny" 1994, nr 3, s. 226-251. 

10 

Por. J. Margules, Dokumenty radzieckie dotyczące tzw. planu operacji warszawskiej vv sierpniu 

1944 /:, „Wojskowy Przegląd Historyczny" 1988, nr 2, s. 220.


śnić, że w nagłówku informacyjnym tego dokumentu sporządzonym już po 

wojnie figuruje dowódca 2 Frontu Białoruskiego, gen. Armii Grigorij Zacharów 

(„Zorin"), podczas gdy meldunek podpisał przedstawiciel Naczelnego Dowództwa 

Armii Czerwonej marsz. Gieorgij Żuków („Żarów"). Być może nastąpiła pomyłka? 

Przygoński publikuje notatkę łączniczki Armii Ludowej por. Hanny Morawskiej, 

złożoną w sztabie ł Armii Wojska Polskiego (s. 313), ale nie dodaje żadnego 

komentarza, w którym zasygnalizowałby, że przedstawia ona fałszywy obraz 

Powstania. Są w niej bałamutnie ocenione możliwości ofensywne sił powstańczych. 

Nie można wykluczyć, że informacja Morawskiej została sporządzona pod 

dyktando współpracowników Tielegina. Część dokumentów pochodzących ze 

zbiorów Wojskowego Instytutu Historycznego opatrzono błędnymi sygnaturami, 

części zaś w owych zbiorach po prostu nie ma. 

Kilka dokumentów było ogłoszonych wcześniej, czego autor nie odnotował, 

m.in. dokument nr 14 (Fragmenty zapisów rozmowy premiera Stanisława Mikołajczyka 

z Józefem Stalinem z 3 i 9 sierpnia 1944 r.) 11 . 

Ostatnia, trzecia część publikacji zawiera zebrane przez autora relacje czołowych 

postaci ośrodka lewicy komunistycznej. Nie wdając się w ocenę ich 

wartości poznawczej, trzeba stwierdzić, że pozostają one w luźnym związku z 

tematem książki i nie wnoszą doń niczego istotnego. Relacja Wandy Wasilewskiej, 

spisana dwadzieścia lat po Powstaniu, a zawierająca absurdalne oskarżenia 

i oczywiste kłamstwa na temat wydarzeń z sierpnia 1944 r., wydaje się całkowitym 

nieporozumieniem. 

Sprostowania wymagają także niektóre wypowiedzi innych osób. I tak stwierdzenia 

marsz. Michała Żymierskiego, że gen. Zygmunt Berling został przez 

marsz. Rokossowskiego odwołany ze stanowiska dowódcy 1 Armii WP za „samowolne 

i złe przeprowadzenie desantu 3 Dywizji WP przez Wisłę" (s. 30) i jednocześnie 

sugerowanie, że względy polityczne przemawiały za nieprzeprowadzeniern 

zmiany - są absolutnie nieprzekonujące. Z dokumentów przechowywanych 

w Centralnym Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej w Podolsku 

wynika, że z propozycją odwołania Berlinga wystąpili do Stalina marszałkowie 

Żuków i Rokossowski. Dowódca 1 Armii WP został usunięty ze stanowiska 

na podstawie dyrektywy podpisanej przez Stalina i Antonowa (szefa Sztabu 

Generalnego Armii Czerwonej)' 2 . 

Także w relacji Władysława Gomułki znalazły się istotne nieścisłości związane 

właśnie z osobą gen. Berlinga. Jest przesadne nazywanie trzydniowej gło- 

11 Dokumenty te zostały opublikowane w: Documents on Polish-Soviet Relations 1939-1945, 

t. 2, 1943-1945, Londyn 1967, dok. nr 180 (s. 309-322), dok. nr 189 (s. 334-339). 

12 Centralne Archiwum Ministerstwa Obrony FR w Podolsku, 233, opis 2307, dieło 81. Dyrektywa 

Naczelnego Dowództwa nr 220231 z 30 września 1944 r. (148-3763-153, k. 66).


dówki generała w Moskwie strajkiem okupacyjnym. Berling nie prowadził głodówki 

w gabinecie ambasadora polskiego w Moskwie, lecz w pomieszczeniu 

zastępcy attache wojskowego. Ponadto Gomułka sugeruje, że władze sowieckie 

nie chciały zezwolić Berlingowi na powrót do kraju. Szkoda, że ówczesnego I sekretarza 

KC PPR całkowicie zawiodła pamięć, bo było akurat odwrotnie: to 

władze polskie nie chciały się zgodzić na powrót Berlinga do kraju. Dla władz 

sowieckich przetrzymywanie generała polskiego byłoby zapewne kłopotliwe. 

Ówczesny szef Sztabu Generalnego Armii Sowieckiej, gen. Antonow, podejmował 

interwencje na rzecz powrotu Berlinga do Polski. Nie sądzę, by tych faktów 

Gomułka nie znał 13 . 

Nie można zgodzić się ze stwierdzeniem Stefana Jędrychowskiego, że „od 

połowy września PKWN niemal na każdym posiedzeniu omawiał sprawy Warszawy". 

Lektura protokołów posiedzeń PKWN tego nie potwierdza. Brak też 

wzmianek o sytuacji w Warszawie w protokołach posiedzeń Biura Politycznego 

KC PPR z tamtego okresu 14 . 

Sporo do życzenia pozostawia przekład niektórych dokumentów. Na przykład 

powstańców, którzy przekroczyli linię frontu, nazywa się uciekinierami, 

osłonę samolotów bombowych przez samoloty myśliwskie - osłoną towarzyszącą, 

a obronę przeciwlotniczą - osłoną. Zrzuty ładunków (zasobników) na spadochronach 

tłumaczy się jako zrzuty spadochronów, obezwładnienie jako zduszenie 

ognia itd. Jest widoczna nieporadność autora w posługiwaniu się terminologią 

wojskową. 

Do omawianej pracy wkradły się także inne drobniejsze niedociągnięcia czy 

ewidentne pomyłki. I tak w indeksie nazwisk czytamy: „Lebiediew Wiktor, 

ambasador ZSRR w Londynie" (s. 439). Informacja ta sugeruje, że Lebiediew 

był wówczas ambasadorem Związku Sowieckiego w Wielkiej Brytanii, podczas 

gdy był on w istocie ambasadorem tego państwa przy rządach emigracyjnych 

państw okupowanych przez Niemcy i ich sojuszników. Ponadto nie Sztab Główny 

Armii Czerwonej (s. 254), lecz Sztab Generalny. 

Mimo tych uwag krytycznych uważam, że książka Przygońskiego ma znaczne 

wartości poznawcze. Jest wartościowym przyczynkiem do kwestii stosunku 

kierowniczych gremiów ZSRR do Powstania Warszawskiego. Nie przynosi jednak 

definitywnej odpowiedzi na najważniejsze pytanie, które stawiamy sobie od 

1944 r. Odpowiedź taką może przynieść dopiero udostępnienie dokumentów zawierających 

decyzje samego Stalina, który podejmował je na podstawie raportów 

władz wojskowych i politycznych Armii Czerwonej, w tym także tu zaprezentowanych. 

13 

Nieznany epizod biografii generała Zygmunta Berlinga, „Wojskowy Przegląd Historyczny" 

1992, nr 2, s. 196. 

14 

Por. Dokumenty do dziejów PRL. Protokoły z posiedzenia Biura Politycznego KC PPR 

1944-1945, Warszawa 1992, s. 8-16.


Wiele źródeł sowieckich pozostaje nadal niedostępnych dla historyków polskich; 

są to m.in. protokoły posiedzeń Biura Politycznego WKP(b), komplety 

rozkazów naczelnego dowództwa Armii Czerwonej i dowództw Frontów prowadzących 

działania bojowe na ziemiach polskich latem 1944 r., dokumenty 

wywiadu wojskowego 1 Frontu Białoruskiego, czy materiały sowieckiego Ministerstwa 

Spraw Zagranicznych. Dopóki nie będzie dostępu do tych źródeł, dopóty 

w sądach historyków o motywach decyzji Stalina i o samych decyzjach 

pozostanie więcej pytań niż źródłowo uzasadnionych odpowiedzi. Odnosi się to 

także do autora recenzowanej pracy. 

Praca Przygońskiego do kwestii najbardziej interesującej, a mianowicie - 

stosunku samego Stalina do Powstania, tak naprawdę poza przypomnieniem 

stwierdzenia od dawna już znanego i obecnego w „oficjalnych" publikacjach, że 

ów stosunek miał przede wszystkim charakter polityczny - zasadniczo niczego 

nowego nie wnosi. 

Stanisław Jaczyński 

Tomasz Strzeżek, Obrona Warszawy 6-7 września 1831 roku, Rozprawy 

i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, 

nr 158, Olsztyn 1996, str. 240, ryc., szkice, 2 mapy. 

Powstanie listopadowe, stosunkowo dobrze znane z edukacji szkolnej, także 

dzięki literaturze pięknej czy eseistyce, jest w świadomości historycznej społeczeństwa 

polskiego trwale obecne. Przy różnych okazjach toczą się wciąż dyskusje 

wokół spraw powstania listopadowego, a jeszcze całkiem niedawno - by 

przypomnieć obchody w 1980 r. - nabierały one i innego odcienia. 

Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, specjalizujący 

się dotąd w tematyce pruskiej i niemieckiej, wydał pracę młodego 

historyka z Olsztyna Tomasza Strzeżka 1 , poświęconą tematyce powstania listopadowego 

2 . Błędy polityczne, a przede wszystkim militarne spowodowały, że 

powstańcy nie wygrali nawet kampanii 1831 r., ku czemu były olbrzymie szanse. 

Wodzowie nie mogli czy nie potrafili ani przygotować, ani poprowadzić sen- 

1 Absolwent Wydziału Histrycznego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, doktoryzował 

się w Wojskowym Instytucie Historycznym w Warszawie. Aktualnie pracuje w 

Studium Nauk Humanistycznych Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie. Jest autorem 

kilkunastu prac poświęconych dziejom wojskowości, a zwłaszcza powstania listopadowego. 

Recenzowana praca jest skrótem jego dysertacji doktorskiej. 

2 Wprawdzie w 1992 r. w tej samej serii wydano wybór pamiętników żołnierzy powstania 

listopadowego internowanych w Prusach Wschodnich i Zachodnich po jego upadku.


sownej obrony Warszawy. Ignacy Prądzyński, jeden z winnych tego stanu, po 

latach, w niestety uznanych za wiarygodne pamiętnikach, pisał: „leżelibyśmy 

opuścili Warszawę bez stoczenia walnej bitwy, upadek nasz nie będzie oznaczony 

w dziejach świetnym czynem". Wojciech Chrzanowski dodawał: „W Warszawie 

jest Polska, po jej utracie duch w narodzie zupełnie upadnie i wojsko 

powoli się rozwiąże" 3 . Sukcesy militarne powstania, zwłaszcza wiosną 1831 r., 

wzmagające się dążeni do niepodległości, a potem klęska zrodziły przekonanie 

o zaprzepaszczonych możliwościach pełnego sukcesu, nadały wydarzeniom 

1831 r. jednolitą, ale niezupełnie zgodną z faktami perspektywę. Najpierw sami 

uczestnicy walk, następnie publicystyka i programy niepodległościowe Wielkiej 

Emigracji, wreszcie historycy uznali powstanie za ruch mierzący od razu w kierunku 

pełnej niepodległości. Stąd Maurycy Mochnacki, jeden z najgłośniejszych 

uczestników powstania listopadowego, tuż po klęsce, postawił tezę, że powstanie 

przegrało z winy nieudolności przywódców, którzy nie radykalizując rewolucji 

dążyli do rozmów, rokowań, a w domyśle do kapitulacji. I to zostało przyjęte, 

z tym się dyskutuje niekiedy nawet, nazwałbym to, podświadomie. 

Omawiana książka dr. Tomasza Strzeżka o obronie Warszawy w 1831 r. jest 

pracą poświęconą jednej z najważniejszych bitew powstania listopadowego. 

Autorowi przyszło się zmierzyć z tematem, gdzie zabierających głos poprzedników 

było bardzo wielu 4 . Mamy tu do czynienia ze wspomnieniami, publicystyką 

emigracyjną i opracowaniami. Pierwszym, który najpełniej opisał bitwę był 

jej uczestnik, głośny w latach późniejszych, Ludwik Mierosławski 5 . Potem temat 

był opisywany m.in. przez Wacława Tokarza 6 , Wiesława Majewskiego 7 , 

Marka Tarczyńskiego 8 i wielu innych. Podstawowym źródłem polskim do tego 

tematu jest zbiór płk. Marcina Klemensowskiego, dziś już w całości zaginiony 9 . 

3 

J. Skowronek, Powstanie listopadowe 1830-1831. Refleksja historyczna, Warszawa 1985, 

s. 23-24. 

4 

O innych wielkich bitwach powstania pisali historycy tej klasy co: Wacław Tokarz, Stefan 

Przewalski czy Wiesław Majewski. 

5 

Bitwa Warszawska w dniu 6 i 7 września 1831 roku, t. 1-2, Poznań 1888. Jednak w przeciwieństwie 

do Strzeżka nie nazwałbym tej pracy opracowaniem, podobnie zresztą jak wyrosłych 

z potrzeb publicystyki emigracyjnej prac Walentego Zwierkowskiego {Działania 

Wodza - Rad Wojennych - Parłamentarzy - Prezesa Rządu - Sejmu od 8 IX do 4 X1831, 

Paryż 1843; Korpus II, Paryż 1844). Zaś Zwierkowskiego Rys powstania, walki i działań 

Polaków... (Warszawa 1973) jest na pewno pamiętnikiem. 

6 

W. Tokarz, Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 roku, Warszawa 1930, (wyd. II, Warszawa 

1993, s. 490-530). 

7 

W. Majewski, Rejon Warszawy w działaniach wojennych 1831 r., „Kronika Warszawy" 

1980, nr 3. 

8 

M. Tarczyński, Bitwa warszawska, 6-7 września 1831 r., w: Powstanie Listopadowe 1830- 

-1831. Dzieje wewnętrzne. Militaria. Europa wobec powstania, pod red. W. Zajewskiego, 

Warszawa 1990, s. 328-348. 

9 

Fragment wydano drukiem jako M. Klemensowski, Materiały do historii szturmu Warszawy 

w dniach 6-tym i 7-ym września 1831 r., „Bellona" 1919, nr 9-10, s. 766-799.


Strzeżek przeprowadził kwerendę w ponad dwudziestu archiwach i bibliotekach 

w kraju oraz w Bibliotece Polskiej w Paryżu, Jako jeden z pierwszych 

zwrócił uwagę i znakomicie wykorzystał drukowane źródła rosyjskie 10 , Na autora 

opracowującego temat bitwy warszawskiej czyhało i inne niebezpieczeństwo. 

Obrona Warszawy, ze względu nie tylko na Redutę Ordona Adama Mickiewicza, 

czy Sowińskiego w okopach Woli Juliusza Słowackiego obrosła mocną tradycją 

literacką. Wizja ta w dwojaki sposób oddziaływała na pisarstwo historyczne, 

z jednej strony - zwłaszcza w popularnych formach - akcentowano determinację 

obrony, z drugiej - demitologizacja prowadziła do skrajnych osądów, wręcz 

kwestionowania niektórych faktów. Dr Strzeżek nie dał się zwieść fałszywym 

tropom, nie tylko odczytał na nowo znane źródło, ale znalazł nowe. Ileż to pisano 

o Ordonie w reducie nr 54. Tu autor również opisał owe wysadzenie prochów 

jako wypełnienie wcześniej wydanych rozkazów, a więc bez patosu, jako spełnienie 

obowiązku żołnierskiego. Przy szturmie Woli - choć chyba świadomie 

nie cytował znanego mu opracowania historyka literatury Czesława Kłaka 11 - 

pisał o zabiciu gen. Józefa Sowińskiego już po poddaniu szańca, I tak krok po 

kroku można analizować opis Strzeżka z ukształtowaną przez lata literacko-publicystyczną 

wizją boju o Warszawę, 

W stosunku do swojego zaludnienia i zabudowania Warszawa ówczesna była 

miastem bardzo rozległym, bez dostatecznej liczby masywnych budynków murowanych, 

drewniana jeszcze w niektórych dzielnicach, niezwykle trudna przeto 

do obrony. Nie należy zapominać, że wielu mieszkańców Warszawy na pewno 

nie chciało naśladować przykładu Saragossy. Miastu daleko było nawet do atmosfery 

oblężenia w 1794 r. czy do postawy jego mieszkańców w 1809 r. Nasuwało 

się pytanie, czy nawet cała armia polska wystarczyłaby do obsadzenia 

umocnień i do wydzielenia silnych odwodów piechoty i artylerii, których manewr 

przeciwko nieprzyjacielowi, związanemu szturmem poszczególnych odcinków 

umocnień, musiał być tutaj rozstrzygającym środkiem obrony. Już pomiędzy 

16 i 20 sierpnia, gdy stała tutaj cała armia, a więc przeszło 58 tys, bagnetów 

i szabel oraz 140 dział polowych, ogół tych sił ginął w umocnieniach stolicy, 

zatracając związek ze sobą, tak że szeregowi mieli w nich poczucie odosobnienia 

i bezsilności. Cóż dopiero wtedy, gdy Girolamo Ramorino znajdował się w 

Międzyrzecu, a Tomasz Łubieński - w Płockiem i gdy całość sił, przeznaczonych 

do obrony stolicy, spadła do 28 tys. bagnetów i szabel lepszego żołnierza 

oraz 94 dział polowych, a także około 10 tys. zbieraniny z zakładów, w części 

jeszcze uzbrojonej w kosy, źle wyszkolonej, złożonej z rekrutów, którzy nie byli 

nigdy w ogniu. Po nieszczęsnych wydarzeniach 15 i 16 sierpnia, w wyniku zmiany 

rządu i przyjęcia dowództwa przez Jana Krukowieckiego, doszło do - jak słusz- 

10 Ze względów nieformalnych nie mógł skorzystać ze znanych sobie źródeł rękopiśmien- 

nych w archiwach rosyjskich. 

11 C. Kłak, Polski Leonidas, Warszawa 1986.


nie zauważył Strzeżek - „spowolnienia rozkazodawstwa", czyli do rozmycia odpowiedzialności 

za stolicę i całe powstanie. Nadto zarówno Jan Krukowiecki, 

jak i Ignacy Prądzyński główną możliwość ratunku widzieli w rokowaniach, zaniedbując, 

zwłaszcza w drugim dniu szturmu, przygotowania i kierowanie obroną 

stolicy. 

Iwan Paskiewicz zamierzał 7 września zdobyć drugą linię umocnień. Po 

niepowodzeniu 6 września, jedynym racjonalnym celem dalszej obrony Warszawy 

mogło być doczekanie się nadejścia grupy Ramorina i zapewnienie sobie czasu 

na wywiezienie do Modlina nagromadzonych w stolicy zapasów broni, amunicji 

i oporządzenia, bez których nie mogło być mowy o dalszym prowadzeniu wojny. 

O ewakuacji zapasów pomyśleli zaś jedynie, na własną rękę, niektórzy dowódcy 

oddziałów, gdyż - jak się zdaje - nikt nie czuwał ogólnie nad planowym 

jej przeprowadzeniem. W tych warunkach 7 września nad bitwą unosił się pewien 

cień bezplanowości. Rozkład dowództwa naczelnego - wobec postawy 

Krukowieckiego i Prądzyńskiego - był zupełny. Wacław Tokarz podsumował 

drugi dzień boju następująco: „Każdy oddział bronił się w swojej pozycji, dopóki 

mu sił i amunicji starczyło, a gdy już sprostać nie mógł, cofał się bez troski 

o całość linii lub o położenie obocznych oddziałów. Bitwa ta, z wyjątkiem swej 

pierwszej fazy artyleryjskiej nacechowanej inteligencją i sprawnością Bema, 

charakteryzowała się szeregiem odruchów żołnierskich, czasami prawdziwie 

bohaterskich, często znów nacechowanych dużą demoralizacją" 12 . 

Paskiewicz opanował główny ośrodek powstania wraz z jego zakładami 

przemysłu wojennego, zapasami broni, amunicji, pontonów i magazynami oporządzenia, 

których nie było można już zastąpić. Poza tym zdołał zdemoralizować 

ostatecznie dowództwo polskie, odebrać mu resztę wiary w siebie, zasiać w 

nim niechęć do rządu własnego i Sejmu, skłonić do kapitulacji. Było widoczne, 

że o dalszym prowadzeniu wojny nie będzie już mowy. 

Na koniec jednak chciałbym się odnieść krytycznie do niektórych kwestii. 

Bitwa warszawska - zwłaszcza w drugim dniu - była przepleciona rokowaniami. 

Była jedynym starciem w powstaniu, gdzie cały czas trwały - walka i rozmowy. 

W książce nie znajdujemy wiele o rozmowach politycznych. Tomasz Strzeżek 

z aptekarską dokładnością analizuje walki na wszystkich odcinkach, krytycznie 

odnosi się do decyzji wojskowych, nie waha się wskazywać rażących błędów 

w dowództwie, popełnianych przez wyższych i niższych oficerów polskich. Gdy 

jednak ma do czynienia z rozmowami politycznymi - o których mamy tyle 

sprzecznych informacji - pisze bardzo oszczędnie. Jest także dyskusyjny zapis 

w bibliografii. Autor nie podaje nazwisk wydawców tekstów źródłowych i pamiętników; 

myli te ostatnie z opracowaniami. Tadeusza Korzona 13 wykazuje 

12 W. Tokarz, op. cit., s. 522. 

13 O redutę Ordona, relacja Ordona z 1880 roku, „Kurier Warszawski" 1906, nr 126.


zarówno w opracowaniach, jak i we wspomnieniach. Pałac Namiestnikowski nazywa 

ciągle Pałacem Rządowym. Szkoda, że wydawca książki zrezygnował z indeksu, 

który prawie zawsze występował w tej serii. Są to jednak sprawy drobne. 

W sumie można powiedzieć, że spod pióra Tomasza Strzeżka wyszła jedna z najlepszych 

prac poświęconych wojnie polsko-rosyjskiej 1831 r. w ostatnich kilkunastu 

latach. 

Norbert Kasparek 

Silviu Brucan, Stalpii noii puterii in Romania, Editura Nemira, Buęuresti 

1996, str. 152. 

Prezentowana pozycja Stalpii noii puterii in Romania (Nowe filary władzy 

w Rumunii) traktuje o przemianach struktury społeczeństwa rumuńskiego w kontekście 

długofalowego modelu reform rynkowych, wybranego przez ekipę postkomunistyczną, 

która po obaleniu Nicolae Ceausescu w grudniu 1989 r. przejęła 

rządy na prawie siedem dalszych lat. 

Autor podejmuje problematykę, kierując się optyką, jaką daje mu znajomość 

funkcjonowania władzy „od wewnątrz", nabyta w związku ze sprawowaniem 

znaczących stanowisk zarówno w systemie komunistycznym, jak i w Rumunii 

pogrudniowej. Brucan rozpoczął bowiem swoją karierę polityczną w latach pięćdziesiątych, 

jako redaktor naczelny organu Rumuńskiej Partii Komunistycznej 

„Scinteia". W latach 1956-1959 był ambasadorem Rumunii w USA, a do 1962 

przy ONZ. Odsunięty następnie przez Ceausescu, prawdopodobnie w ramach 

eliminowania ludzi jego poprzednika na stanowisku sekretarza generalnego Rumuńskiej 

Partii Komunistycznej (RPK) Gheorghe Gheorghiu-Deja, Brucan zajął 

się pracą naukową jako specjalista od marksizmu-leninizmu. W tym charakterze 

wykładał na uczelniach rumuńskich i zagranicznych. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych 

znalazł się w niewielkim gronie opozycji kiełkującej przeciw reżimowi 

Ceausescu. W 1987 r. skierował list otwarty do dyktatora w proteście przeciwko 

stłumieniu siłą wystąpienia robotniczego w Bra§ov. W 1989 r. był wraz 

z innymi wysokimi funkcjonariuszami komunistycznymi, wyeliminowanymi 

przez dyktatora, autorem adresowanego do niego i partii nowego listu otwartego, 

oskarżającego reżim o doprowadzenie kraju do ruiny ekonomicznej, politycznej 

i moralnej. Po obaleniu Ceausescu został członkiem najwyższego organu 

nowej rewolucyjnej władzy - Rady Frontu Ocalenia Narodowego. Wkrótce jednak 

wystąpił z RFON i to w sytuacji wyraźnie konfliktowej z jej przewodniczącym 

łonem Iliescu, w przeszłości długoletnim „aparatczykiem", sprawującym


wysokie funkcje partyjne. Brucan zarzucił Iliescu hamowanie demokratyzacji systemu 

politycznego i zapędy dyktatorskie. Mimo wycofania się z udziału we władzy 

Brucan nie zrezygnował z aktywności publicznej, podejmując pracę naukową 

i działalność publicystyczną. Jego wystąpienia w mediach rumuńskich na 

temat różnych aspektów rozwoju sytuacji w kraju zwracają uwagę fachowością 

interpretacji i trafnością konkluzji. 

W prezentowanej książce autor, analizując przemiany stratyfikacji społeczno-zawodowej 

ludności Rumunii po 1989 r., konstatuje, że ogólny trend zmierza 

do modelu typu demokracji zachodnich. Proces następuje jednak powoli w 

warunkach preferowanej przez postkomunistyczną ekipę rządzącą (22 grudnia 

1989 - 3 listopada 1996 r.) koncepcji stopniowych reform rynkowych. Brucan 

krytycznie ocenia tę koncepcję, przypisując ją „genetycznej" niezdolności wywodzących 

się z nomenklatury partyjnej władz do radykalnego zerwania z komunistycznymi 

konwencjami myślenia. Za szczególnie drastyczny błąd postkomunistycznej 

polityki gospodarczej autor uważa ignorowanie, a nawet wręcz 

hamowanie rozwoju klasy średniej, która nie tylko stanowi podstawową grupę 

społeczną dla stabilności rozwiniętych społeczeństw kapitalistycznych, ale - co 

szczególnie podkreśla - w doświadczeniach państw Europy Środkowo-Wschodniej 

wzrost tej klasy okazuje się kluczem do realizacji tranzycji systemowej. 

Książka wiele uwagi poświęca kształtowaniu się w Rumunii klasy dużych, 

jak na warunki tego kraju, kapitalistów, eksponując w tytule ich rolę jako owych 

„nowych filarów władzy". Rodzą się one przede wszystkim w efekcie symbiozy 

władzy i kapitału w wyniku uwłaszczenia nomenklatury komunistycznej różnego 

szczebla. Autor dokumentuje tu swoją tezę na podstawie szerokiego materiału 

faktograficznego. Odwołując się do konkretnych personaliów, ilustruje zjawisko 

wykorzystywania obligujących publicznie wysokich stanowisk państwowych 

do budowy własnej pozycji majątkowej w gospodarce rynkowej i dokonującą 

się w ten sposób mutację nomenklatury partyjnej w klasę kapitalistów. W tym 

kontekście osoba autora nasuwa pewne porównania z dysydentem w komunistycznej 

Jugosławii epoki Josipa Broz Tito - Milovaném Djilasem. 

Brucan wskazuje na kilka kanałów wspomnianej mutacji, m.in. na najbardziej 

semnikatywne: poprzez stanowiska dyrektorskie w przedsiębiorstwach państwowych, 

w Politycznym Komitecie Wykonawczym (organie ścisłego kierownictwa 

Rumuńskiej Partii Komunistycznej), pracę w sektorze importu eksportu. 

Jak autor zaznacza - „często działo się to na rachunek państwa, podkradając własność 

państwową, przewłaszczając przez prywatyzację jej wyposażenie i produkcję... 

W pierwszym szeregu tego rabunku na szeroką skalę znajdowali się biurokraci 

partyjni i państwowi, zajmujący pozycje strategiczne, które pozwalały im 

operować szybko i z największą efektywnością" (s, 89). 

Ukazując szeroki zasięg uwłaszczania nomenklatury, Brucan ilustruje to całą 

galerią postaci. Tytułem egzemplifikacji można przytoczyć kilka najbardziej


symptomatycznych karier biznesmeńskich w pogrudniowej Rumunii: gen. Victora 

Atanasie Stánculescu, Petra Crięana - ministra handlu zagranicznego w rządzie 

premiera Vácaroiu, braci Páunescu - zięciów skazanego w pogrudniowych 

procesach politycznych członka Politycznego Komitetu Wykonawczego RPK 

Gheorghe Dinca. Pierwszy z nich, za Ceausescu długoletni szef Departamentu 

Uzbrojenia w Ministerstwie Obrony, po rewolucji, opierając się na kontaktach 

z dotychczasowymi kontrahentami zagranicznymi i przejmując stanowiska ministra 

obrony i wicepremiera, zaczął prowadzić własny biznes. Uzyskał przedstawicielstwo 

koncernu brytyjskiego „Bali" i założył w Bukareszcie własną firmę 

„Bali Trading C.O.", która w latach 1991-1995 wykazała wzrost obrotów 

z 22 min do 155 min dolarów. Następnie w spółce z firmą brytyjską „Kay International", 

brokerem kompanii „Lloyd", utworzył Towarzystwo Ubezpieczeniowe 

Anglo-Romana, specjalizujące się w asekuracji przewozów morskich i lotniczych. 

Ostatnio założył bank prywatny. Petru Crięan, będąc przed rewolucją dyrektorem 

centrali handlu zagranicznego „Romanoexport", w 1990 r. szybko 

sprywatyzował to przedsiębiorstwo, potem kupił jeszcze dwie firmy i nabył akcje 

w 14 innych zakładach, rozwijając jednocześnie pierwszą własną firmę „Romanoexport", 

która w 1994 r. figurowała w rejestrze handlowym z 54 mld lei 

obrotu. Z tymi „kwalifikacjami objął stanowisko ministra handlu zagranicznego, 

do którego obowiązków należało m.in. zatwierdzanie licencji eksportowych. 

Startujący ze stanowiska dyrektora departamentu w Ministerstwie Handlu Zagranicznego 

Constantin Páunescu jest obecnie właścicielem dwóch doskonale 

prosperujących firm handlu zagranicznego i współwłaścicielem, wraz z bratem, 

sieci ekskluzywnych hoteli „Intercontinental". 

Cechą charakterystyczną tworzenia pozycji finansowej ścisłego kierownictwa 

RPK było posiłkowanie się członkami rodziny lub przyjaciółmi, dzięki czemu 

zachowywano pozory czystości moralnej najwyższych kadr partyjnych. Przykładem 

tych praktyk jest osoba Gheorghe Dinca, jednego z najbliższych współpracowników 

Ceausescu, odpowiedzialnego za dobór personelu kierowniczego 

partii. W jego przypadku, podobnie jak i innych wysokich funkcjonariuszy komunistycznych 

oskarżonych w procesach pogrudniowych, prokuratura nie znalazła 

kont osobistych w bankach, co działało na korzyść obrony. Tymczasem po 

rewolucji zięciowie Dinca stali się największymi potentatami w Rumunii. Pierwszy 

z nich - Badea Dinca (przyjął nazwisko teścia) - za Ceausescu, dzięki jego 

protekcji, objął stanowisko dyrektora Rumuńskiego Instytutu Informatyki, poprzez 

który realizowano import elektroniki. W związku z tym nawiązał kontakty 

z różnymi firmami zagranicznymi z tej branży, które po rewolucji spożytkował, 

tworząc firmę „Computerland", specjalizującą się w kserokopiarkach i kalkulatorach. 

Drugi zięć, Gabriel Popovici, został właścicielem firmy również o profilu 

elektronicznym. Następnie ci dwaj uzyskali kontrakt na reprezentowanie w Rumunii 

sieci restauracji „Pizza Hut".


Również źródłem kapitałów tworzonych w Rumunii banków prywatnych stał 

się kapitał przedsiębiorstw państwowych. Dwa największe banki prywatne „Credit 

Banc" i „Banc Dacia Felix" powstały na podstawie majątku hotelu „Intercontinental" 

w Bukareszcie, przedsiębiorstw „Romcereal" - do niedawna monopolisty 

państwowego w zakresie skupu i zbytu zboża, „Electroaparaj SC" i „Nord 

Conforest" z Kluż. Następnie akcje tych banków zakupiło i zdeponowało tam 

swoje lokaty wiele zamożniejszych osób prywatnych. Dla założenia tych banków 

były istotne powiązania nieformalne i współzainteresowanie inicjatorów 

i udziałowców, co dość szybko przejawiło się w udzielaniu przez banki kredytów 

bez spełniania przez beneficjantów wymogów ustawowych. Takie złe kredyty 

stały się główną przyczyną upadku „Credit Banc" i zdymisjonowania przez 

Narodowy Bank Rumuński kierownictwa „Banc Dacia Felix", którego prezesem 

okazał się wiceprzewodniczący organizacji wojewódzkiej w Kluż rządzącej postkomunistycznej 

Partii Demokracji Społecznej. 

Szczególną postacią symbiozy władzy i kapitału była nagminna praktyka dokooptowywania 

do organów kierowniczych różnych firm państwowych i prywatnych 

parlamentariuszy ekipy rządzącej, aby poprzez swoje wpływy polityczne 

zapewniali korzystne kredyty czy kontrakty. Ta działalność w biznesie, dająca 

urzędowo ustalone wysokie wynagrodzenia, na ogół bardziej absorbowała członków 

legislatury aniżeli sprawowany mandat. Wobec patologicznego wpływu tego 

rodzaju praktyk na życie polityczne, funkcjonowanie gospodarki i fatalne skutki 

dla percepcji partii rządzącej w opinii publicznej prezydent Iliescu zaczął wywierać 

presję na wprowadzenie ustawowego zakazu łączenia funkcji w jednostkach 

gospodarczych z mandatem parlamentarnym. Wywołało to zdecydowany 

opór przede wszystkim frakcji parlamentarnej Partii Demokracji Społecznej. Na 

marginesie książki Brucana nie sposób nie wspomnieć, że immanentną cechą przenikania 

władzy i kapitału stała się w Rumunii korupcja. Kampania antykorupcyjna, 

zainicjowana przez kierownictwo partii rządzącej dla ratowania jej „image" 

społecznego przed wyborami powszechnymi w listopadzie 1996 r., sprowadziła 

się wobec obstrukcji kadr partyjnych w gruncie rzeczy do działań 

pozorowanych. Warto zaznaczyć, że książka dość szeroko omawia proces kształtowania 

się nowej warstwy kapitalistów w Polsce, co autor motywuje analogiami 

ze stanem rzeczy w Rumunii. Szczegółowe informacje, łącznie z personaliami 

opiera wszakże na źródłach dość jednostronnych. Pomija też fakt, że polski 

obóz postkomunistyczny kontynuował z większą lub mniejszą konsekwencją 

reformy solidarnościowe, podczas gdy ekipa rumuńska praktycznie stopowała je. 

Mimo niewątpliwych walorów prezentowanej pozycji trudno również zgodzić 

się z tezą autora, że mutacja nomenklatury komunistycznej poprzez jej 

uwłaszczenie w warstwę najmożniejszych w warunkach krajów postkomunistycznych 

kapitalistów stanowi nieuchronną, obiektywną prawidłowość tranzycji systemowych 

w Europie Środkowo-Wschodniej. Zjawisko to rysuje się nie tyle jako


nieuchronny obiektywizm, ile raczej istotne niedomogi w tworzeniu państwa 

prawa, wynikające z braku tradycji i w wielu przypadkach czysto osobistego 

„desinteressement" zarówno starych, jak i nowych elit politycznych. 

Alicja Sowińska-Krupka 

Krystyna Duraj-Nowakowa, Profesjonalizacja studentów przez teorie i praktyki 

pedagogiczne, Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna, 

Łowicz 1996, str. 213. 

Wieloletnie doświadczenie autorki w pracy ze studentami pedagogiki, znajomość 

problemów instytucjonalnego kształcenia kandydatów na nauczycieli 

i rozpoznanie w toku badań naukowych barier, jakie napotyka młodzież studiująca, 

wypełniają treść książki. 

Proces kształcenia pedagogów wymaga harmonijnego połączenia teorii pedagogicznych 

z praktyką. Brak podręcznika porządkującego wiadomości niezbędne 

w przygotowaniu kandydatów do zawodu w znacznym stopniu utrudnia współpracę 

nauczycieli akademickich ze studentami w przygotowaniu młodzieży do 

praktyk nauczycielskich. 

Książka stanowi istotne uzupełnienie luki istniejącej w tym zakresie. Stanowi 

połączenie informacji teoretycznej z praktycznymi uwagami dotyczącymi 

kształcenia nauczyciela jako człowieka refleksyjnego, kompetentnego wychowawcy, 

permanentnego poszukiwacza wiedzy i świadomego interpretatora problemów 

napotykanych w toku nauki i działania praktycznego studenta. 

Zdobycie pełnych postaw prozawodowych (wiedzy, nastawień emocjonalno-motywacyjnych 

i sprawności) oprócz uczestnictwa w wykładach, ćwiczeniach, 

konwersatoriach i seminariach wymaga stałej pracy samokształceniowej w konfrontacji 

z praktyką oświatowo-wychowawczą. Istotą zabiegów edukacyjnych 

studentów-kandydatów na nauczycieli w większym zakresie winny stać się aspekty 

zawodoznawcze, stwierdza autorka. 

Podręcznik składa się z dwóch części. W pierwszej zatytułowanej Proces 

profesjonalizacji studentów przez teorie pedagogiczne, autorka dokonuje analizy 

założeń systemu edukacji nauczycieli, całościowego oglądu zjawiska orientacji 

prozawodowej studentów, ukazuje proces profesjonalizacji studenta uczelni pedagogicznej, 

przedstawia analizę stanowisk badaczy wobec problemu działalności 

pedagogicznej nauczyciela, wskazuje na rolę edukacji wzajemnej studentów 

oraz dokonuje analizy przygotowania metodologicznego kandydatów na nauczycieli, 

a także ukazuje problem samookreślenia zawodowo-pedagogicznego.


Część druga - Profesjonalizacja studentów przez praktyki pedagogiczne - 

zawiera analizę stanu aktualnego i potrzeb społeczno-pedagogicznych praktyk 

pedagogicznych w świetle przepisów prawnych, omawia istotę, treści i formy 

praktyk zawodowych na kierunkach pedagogicznych, proces przygotowania do 

zawodu przez praktyki, systemowe modelowanie kształtowania gotowości prozawodowej 

studentów, przygotowanie studentów do hospitacji lekcji i zajęć oraz ich 

analizy i interpretacji oraz ocen praktyki zawodowej dokonanej przez studentów. 

W tekście dotyczącym teoretycznych założeń systemu edukacji autorka ukazuje 

za Stefanem Wołoszynem dążenia do unaukowienia pracy szkoły i nauczyciela, 

przedstawia ona stanowisko Joanny Rutkowiak na przygotowanie pedagoga 

do pracy zawodowej, a także za Henryką Kwiatkowską, stan i perspektywy 

przemian edukacji nauczycielskiej. 

Omawiając dotychczasowy dorobek pedeutologii w tym zakresie, formułuje 

aktualne zadania edukacji na szczeblu szkół wyższych. 

Podkreślenie nurtu funkcjonalnego edukacji nauczycieli autorka rozszerza 

o sposób widzenia problematyki orientacji zawodowej nauczycieli wynikający 

z przyjęcia przez nią stanowiska systemowego poznania. Wyraża się to w całościowym 

ujęciu uwarunkowań procesu stawania się nauczycielem. „Badam - 

pisze Krystyna Duraj-Nowakowa - perspektywy aplikacji systemologii w pedeutologii, 

w kontekście systemologii, okazuje się, że podmiot i przedmiot pedeutologii 

- nauczyciel - są mało znane. Zdaje się dominować syndromatywna koncepcja 

osobowości nauczyciela, ale nie wyjaśnia ona relacji wzajemnych między 

podstrukturami osobowości, które same w swej strukturze wewnętrznej są 

niejasne, nie tylko nader rozmaicie, lecz i dyskusyjnie komponowane, a ponadto 

sama koncepcja stanowi niezwykle skomplikowany układ, który mógłby być 

badany wychodząc bądź od przesłanek tylko strukturalistycznych, bądź strukturalno-funkcjonalnych, 

ale najpłodniej - jak się zdaje - właśnie od przesłanek 

systemowych [...] Mimo, że nie są znane przykłady pełnego stosowania teorii 

systemów w pedeutologii, sama takie próby czynię od lat wielu [s. 20—21] 1 . 

Określając zasady, cele i treści edukacji nauczycieli, autorka, z uwagi na 

aspekt profesjonalizacji, omawia sposób ich określania. Uwzględniając przeobrażenia, 

jakie się dokonały w sferze społecznego funkcjonowania i pozycji człowieka 

w świecie, wprowadza następujące postulaty: 

- edukacja nauczyciela powinna śmielej podejmować problematykę wartości, 

a także problematykę antropologii filozoficznej, 

- kształcenie nauczycieli powinno uzyskać charakter bardziej indywidualny, 

- treści kształcenia nauczycieli winny w większym stopniu eksponować 

sposoby dochodzenia do wiedzy, 

1 Por. K. Dur aj -Nowakowa, Kompleksowość systemowa w naukach pedagogicznych, 

w: K. Duraj - Nowakowa (red.), Tematy kompleksowe, red. Kraków 1990, s. 37-57.


-programowanie celów i treści edukacji nauczycielskiej winno uwzględnić 

weryfikację sensu pojęcia „kształcenie praktyczne". 

Zainteresowania, poparte licznymi wcześniejszymi publikacjami, dotyczące 

orientacji prozawodowej kandydatów na nauczycieli są przedstawione jako 

całościowy ogląd zjawiska. Bodźcem do rozważań - jak stwierdza autorka - „stała 

się świadomość powszechnego niedoceniania tego problemu i jego dużego - 

znaczenia społeczno-pedagogicznego [s. 33]. 

Wyniki długotrwałych badań nad orientacją zawodową dowodzą, że niedojrzałe 

decyzje są przyczyną najpierw niepowodzeń w studiach, później w życiu 

zawodowym. Problemy te rodzą się z braku u młodzieży wiedzy o zawodzie i nieumiejętności 

oceny własnych możliwości i predyspozycji warunkujących przydatność 

zawodową. 

Duraj-Nowakowa wskazuje na niedocenianą przyczynę nieprawidłowego 

wyboru szkoły czy kierunku studiów, a w konsekwencji niepowodzeń zawodowych. 

Widzi ją w niejednolitości szans edukacyjnych, których źródłem są różnice 

w zdolnościach, zainteresowaniach, motywacjach aspiracyjnych, stanie zdrowia, 

wykształceniu rodziców, pozycji materialnej, warunkach w szkołach wyższych, 

ale także w poziomie zorganizowania społeczności lokalnej do realizacji 

celów wychowawczych. 

Ważność procesu orientacji zawodowej i metodyki jej kształtowania odzwierciedla 

fakt masowego (50%) odstępowania od zawodu absolwentów kierunków 

nauczycielskich. 

„Proces orientacji zawodowej będzie można wówczas uznać za prawidłowy 

i wystarczający - podkreśla autorka - jeśli doprowadzi do takiego stanu, że objęta 

nim jednostka przyswoi sobie zespół pożądanych właściwości, umiejętności 

i zachowań, a w szczególności: będzie odpowiednio przygotowana do decyzji 

szkolno-zawodowych, zdolna do samodzielnych, aktywnych poszukiwań zawodu 

i specjalności najbardziej dla niej odpowiedniej, a wybór, jakiego dokona, 

będzie zgodny z jej zainteresowaniami i realnymi aspiracjami, z wymogami zawodu 

w zakresie warunków psychoficznych, zdrowotnych, z zapotrzebowaniem 

społecznym" (s. 43). 

Postulowany przez autorkę problem orientacji zawodowej na nauczycieli 

wymaga rozważenia kwestii: 

- modelu - wzoru osobowościowego (profesjogramu) nauczyciela, 

- postaw prozawodowych kandydatów na nauczycieli, 

- przydatności zawodowej kandydatów na tle orientacji prozawodowej. 

Wymagałoby to uwzględnienia w działalności uczelni pedagogicznych: opracowania 

profesjogramów nauczycieli, sprofilowania przedmiotów, podniesienia jakości 

praktycznego przygotowania przyszłych nauczycieli, nawiązania współpracy 

z instytucjami, które w przyszłości zatrudnią absolwentów, zainteresowania studentów 

prowadzeniem prac badawczych dotyczących znajomości wybranego zawodu.


Proces profesjonalizacji studenta uczelni pedagogicznej jest istotnym elementem 

jego społecznego dojrzewania. 

Pedagogiczne rozumienie profesjonalizacji w odniesieniu do zawodu nauczyciela 

i wychowawcy widzi Duraj-No wakowa w gromadzeniu wiedzy i umiejętności 

oraz w ukształtowanej motywacji niezbędnej do pomagania innym w 

ich rozwoju. 

Książka Krystyny Duraj-No wakowej stanowi kompendium wiedzy o celach 

i zadaniach programowych praktyk pedagogicznych. Choć jest adresowana do 

studentów pedagogiki, może stanowić pełne źródło informacji dla nauczycieli 

czynnych zawodowo, nadzoru pedagogicznego i doradców przedmiotowych. 

Ukazanie problematyki praktyk w świetle przepisów prawnych, określenie 

stanu aktualnego i potrzeb społeczno-pedagogicznych wskazuje na potrzebę 

współpracy resortów: edukacji i kultury, pracy, płacy i spraw socjalnych oraz 

sprawiedliwości. 

Uświadomienie, że kompetentne nauczanie to: wiedza przedmiotowa, usystematyzowana 

wiedza o nauczaniu i refleksyjne doświadczenie praktyczne czyni 

starania kandydata na nauczyciela świadomym drogi zawodowej. 

Modelowanie systemowe procesu kształtowania gotowości do zawodu zaproponowane 

i przedstawione opisowo przez autorkę nie jest metodą łatwą do 

stosowania w naukach pedagogicznych. Jednak wielkość argumentów może służyć 

sprawie przekonania pedagogów i kandydatów na nauczycieli o rozległych 

perspektywach zastosowania modelowania w badaniach na użytek działalności 

praktycznej. 

Uzupełnieniem, bardzo istotnym, jest zawartość aneksów. Czytelnik znajduje 

tu: przykładowe plany konspektów, kryteria oceny lekcji i porządek notatki 

pohospitacyjnej, arkusze hospitacji lekcji, kryteria oceny lekcji, kryteria obserwacji 

i oceny lekcji, schemat analizy lekcji, charakterystykę i ocenę pracy dydaktyczno-wychowawczej 

studenta w okresie praktyki pedagogicznej. Książkę 

zamyka wykaz zasad organizacji zawodowych praktyk pedagogicznych studentów 

wydziału pedagogicznego. 

Profesjonalizacja studentów przez teorie i praktyki pedagogiczne stanowi 

bardzo wartościową publikację dotyczącą kształcenia nauczycieli. Zarówno treści 

teoretyczne, jak i propozycje praktyczne wypełniają zapotrzebowanie nauczycieli 

różnych specjalności. 

Wanda Wójcik


Eligiusz Małolepszy, Kultura fizyczna i przysposobienie wojskowe w Częstochowie 

i w powiecie częstochowskim w latach 1918-1939, Wydawnictwo Wyższej 

Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, Częstochowa 1996, str. 163. 

Do rąk czytelników, a szczególnie historyków oraz studentów dotarła kolejna 

publikacja Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie - Kultura jizyczna 

i przysposobienie wojskowe w Częstochowie i w powiecie częstochowskim w latach 

1918-1939, autorstwa Eligiusza Małolepszego. Praca została przyjęta do 

druku po recenzji dokonanej przez Włodzimierza Pawluczuka i Henryka Rechowicza? 

co jest godnym podkreślenia zwyczajem tegoż wydawnictwa. Należy także 

zauważyć, że tego rodzaju przedsięwzięcia popiera również, poprzez ich subsydiowanie, 

Wydział Kultury Fizycznej i Sportu Urzędu Miejskiego w Częstochowie. 

Eligiusz Małolepszy dostarczył nam całościowe, źródłowe opracowanie 

dotyczące kultury fizycznej, z ukierunkowaniem na przysposobienie wojskowe, 

w Częstochowie i powiecie częstochowskim w okresie II Rzeczypospolitej. Jest 

to pierwsze syntetyczne ujęcie kultury fizycznej tego ważnego w dziejach Polski 

okresu, dotyczące Ziemi Częstochowskiej. Dobrze się stało, że książkę niniejszą 

napisał mieszkaniec Częstochowy, a zarazem historyk kultury fizycznej, 

absolwent Akademii Wychowania Fizycznego w Białej Podlaskiej, adiunkt w 

Zakładzie Kultury Fizycznej Wyższej Szkoły Pedagogicznej, który jest już autorem 

wielu artykułów z zakresu dziejów Ziemi Częstochowskiej oraz historii 

Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół" na tym terenie 1 . 

Należy podkreślić, że zarówno Częstochowa, jak i jej dzieje nie tylko w walce 

o niepodległość I Rzeczypospolitej czy też jako bastion w utrzymaniu tożsamości 

narodowej i religijnej Polaków zasługują na zainteresowanie. Również w innych 

dziedzinach miasto to ma swoje chlubne osiągnięcia, w tym również w 

zakresie kultury fizycznej, która - jak wykazał E. Małolepszy - ma ścisły związek 

z walką o odzyskanie, a następnie utrzymanie niepodległego bytu narodowego. 

Z dotychczasowych opracowań, dotyczących interesującej nas problematyki 

na szczególną uwagę zasługują: nie opublikowana praca Jana Nowaka, ukończona 

w 1973 r., podejmująca zagadnienia ruchu sportowego w Częstochowie w 

latach 1887-1939 2 , prace Zofii Jarzyn i Marka Szczyrkowskiego, dotyczące zagadnień 

wychowania fizycznego w szkolnictwie częstochowskim i działalności 

1 Zob. E. Małolepszy, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół" na Ziemi Częstochowskiej w 

latach 1906-1993. Zarys dziejów, Częstochowa 1994; tenże, Z dziejów kolarstwa częstochowskiego 

(do 1914 roku); oraz Zarys dziejów Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół" w 

Częstochowie i na Ziemi Częstochowskiej w latach 1906-1939, „Zeszyty Metodyczno-Naukowe 

AWF Katowice" 1993, s. 95-108. 

2 J. Nowak, Ruch sportowy w Częstochowie w latach 1887-1939 (praca doktorska), AWF 

Wrocław 1973.


Robotniczego Klubu Sportowego „Raków" w latach 1918-1939 3 , oraz opracowania 

zwarte i artykuły - Andrzeja Koniecznego, Karola Krawczyka i Franciszka 

Sobalskiego 4 . Opracowania powyższe dotyczą przede wszystkim samej Częstochowy, 

w minimalnym zaś zakresi§ powiatu częstochowskiego. Mają charakter 

wybiórczy i nie wszystkie - jak podkreślono - zostały opublikowane. 

Na szczególne podkreślenie zasługuje kompleksowe wykorzystanie przez 

autora zbiorów archiwalnych. Eligiusz Małolepszy sięgnął zarówno do archiwów 

państwowych - centralnych i lokalnych, jak i archiwów specjalistycznych, ą także 

kościelnych. Dokonał gruntownej kwerendy w 5 archiwach i w zbiorach źródłowych 

6 bibliotek. Szczególnie dużo materiałów źródłowych odnalazł w Archiwum 

Akt Nowych. Najbardziej wartościowymi okazały się źródła zawarte w 

zespołach: Związku Harcerstwa Polskiego (1913-1939), Federacji Polskich 

Związków Obrońców Ojczyzny (1928—1939), Ministerstwa Wyznań Religijnych 

i Oświecenia Publicznego (1917-1939) oraz Ministerstwa Spraw Wewnętrznych 

(1918-1939). 

Z materiałów przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym autor 

wykorzystał akta zgromadzone w zespole Państwowego Urzędu Wychowania 

Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego (1927-1939). 

Szczególnie zasobne w interesujące autora materiały okazały się archiwa 

państwowe w Kielcach i Częstochowie. W archiwum kieleckim Małolepszy gruntownie 

wykorzystał zespół akt Urzędu Wojewódzkiego Kieleckiego (1918-1939). 

Bardzo cenne okazały się materiały dotyczące działalności klubów sportowych: 

Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół", Związku Strzeleckiego, Katolickich Stowarzyszeń 

Młodzieży Męskiej i Żeńskiej oraz organizacji i stowarzyszeń działających 

w środowiskach wiejskich powiatu częstochowskiego. Natomiast w 

Archiwum Państwowym w Częstochowie autor przebadał zespoły akt: Magistratu 

Miasta Częstochowy, Starostwa Powiatowego Częstochowskiego (1918-1939) 

i Starostwa Grodzkiego Częstochowskiego (1934-1939). 

Niezwykle cenne materiały dotyczące działalności Katolickich Stowarzyszeń 

Młodzieży Męskiej i Żeńskiej autor odnalazł w zasobach Częstochowskiego 

Archiwum Diecezjalnego. Znajdują się tam również pełne zbiory prasy katolickiej, 

zwłaszcza wychodzącej w Częstochowie. 

Bogaty materiał archiwalny Małolepszy uzupełnił źródłami bibliotecznymi 

pochodzącymi ze zbiorów: Biblioteki Jagiellońskiej, Biblioteki Uniwersytetu War- 

3 Z. Jarzyn, Przyczynek do dziejów Robotniczego Klubu Sportowego ,, Raków " w okresie międzywojennym, 

AWF Katowice 1975; M. Szczyrkowski, Rozwój wychowania fizycznego w 

szkolnictwie częstochowskim w latach 1918-1939 (praca magisterska), Częstochowa 1988. 

4 A. Konieczny, K. Krawczyk, Piłka jest okrągła. 50 łat piłkarstwa w województwie katowickim, 

Katowice 1971; F. Sobalski, Miasta i gminy powiatu częstochowskiego w świetle 

kwestionariuszy z 1931 r., „Ziemia Częstochowska", t. 11, 1976, Częstochowa 1976.


szawskiego, Biblioteki Śląskiej w Katowicach, Biblioteki Miejskiej w Częstochowie 

i Bibliotek Miejsko-Gminnych w Kłobucku i Krzepicach. 

Autor wykorzystał też wiele źródeł drukowanych (druki okolicznościowe, 

pamiętniki, kroniki, prasa), a także - co należy szczególnie podkreślić - nowe 

źródła, takie jak wspomnienia, relacje ustne itp, 

Materiał źródłowy został uzupełniony ponad stoma pozycjami stosownej 

literatury, w tym cennymi opracowaniami m.in.: Jerzego Gaja, Kajetana Hądzelka, 

Kazimierza Toporowicza, Bogdana Tuszyńskiego, Ryszarda Wroczyńskiego 

i Henryka Rechowicza 5 . 

Praca Eligiusza Małolepszego została podzielona na siedem rozdziałów. 

W rozdziale pierwszym autor dokonał zarysu dziejów powiatu częstochowskiego 

w latach 1918-1939. Są tu informacje o uwarunkowaniach społeczno-politycznych, 

gospodarczych i kulturalnych tego okresu. Stanowi on więc podstawę 

do omówienia problematyki zawartej w rozdziałach kolejnych. 

Rozdział drugi przedstawia stan obiektów i urządzeń sportowych, mających 

wpływ na tempo rozwoju kultury 1 fizycznej i przysposobienia wojskowego. 

Treścią rozdziału trzeciego jest ewolucja struktury organizacyjnej wychowania 

fizycznego, sportu i przysposobienia wojskowego w Polsce, z podziałem 

na dające się wyraźnie wyodrębnić dwa okresy, tj. do 1926 r. i lata 1927-1939. 

Rozdział czwarty zawiera omówienie wychowania fizycznego i sportu w 

szkolnictwie powszechnym, zawodowym i średnim oraz stan higieny i opieki 

lekarskiej w szkolnictwie. 

Problematyka rozdziału piątego jest skupiona wokół rozwoju sportu szkolnego 

w Częstochowie i powiecie częstochowskim w latach 1918-1939. W tym 

rozdziale autor omówił działalność klubów sportowych, ruch sportowy wśród 

ludności żydowskiej oraz dokonał próby bilansu osiągnięć sportu częstochowskiego. 

W rozdziale szóstym została przedstawiona rola wychowania fizycznego 

i sportu w działalności towarzystw społecznych, młodzieżowych i robotniczych, 

głównie w Polskim Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół", Katolickim Stowarzyszeniu 

Młodzieży Męskiej i Żeńskiej oraz Związku Harcerstwa Polskiego. 

Rozdział ostatni został poświęcony przysposobieniu wojskowemu i działalności 

stowarzyszeń paramilitarnych, społecznych, młodzieżowych oraz w środowisku 

szkolnym. Szczególne miejsce w tym rozdziale zajmuje Związek Strzelecki, 

który spełniał rolę wiodącą w tej dziedzinie. 

5 J. Gaj, Główne nurty ideowe w ZHP w latach 1918-1939, Warszawa 1966; J. Gaj, K. Hądzelek, 

Dzieje kultury fizycznej w Polsce w XIX i XX wieku, Poznań 1991; K. Toporowicz, 

Eugeniusz Piasecki (1872-1947). Życie i dzieło, Kraków 1988; B. Tuszyński, Sprintem 

przez prasę sportową, Warszawa 1979; R. Wroczyński, Powszechne dzieje wychowania 

fizycznego i sportu, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1985; H. Rechowicz, 

Polska kultura fizyczna na Śląsku Górnym i Cieszyńskim do 1939 roku, Katowice 1991.


Zasadnicza część książki została poprzedzona mapką powiatu częstochowskiego 

z lat 1918-1939 oraz wstępem, znakomicie wprowadzającymi w jej treści. 

W zakończeniu autor dokonał udanej rekapitulacji. Zamieścił też bibliografię, 

wykaz skrótów użytych w pracy, streszczenia w językach kongresowych i - 

co jest niezwykle cenne - indeks nazwisk. 

Do takiego ujęcia tematyki trudno mieć poważniejsze zastrzeżenia. Przyjęty 

układ problemowo-chronologiczny sprawił, że praca jest spójna wewnętrznie, 

a tok narracji logiczny i konsekwentny. 

Należy podkreślić dużą samodzielność sądów autora, który nie ogranicza się 

do faktografii, stawiając tezy, wysuwając wnioski, polemizując z opiniami innych. 

Bardzo solidnie wygląda baza źródłowa i w zasadzie trudno znaleźć w niej 

jakieś luki. Na uwagę zasługuje też poprawny „warsztat" naukowy, mający swoje 

znakomite wzorce w krakowskiej szkole historycznej. Książka może stanowić 

przykład dla innych badaczy szeroko pojętej kultury fizycznej. 

Autor nie popadł także - co się często zdarza w pracach dotyczących problematyki 

regionalnej - w zbytnią zależność od źródeł, wykazując nie tylko samodzielność 

sądów, ale i umiejętność posługiwania się źródłami. Czasami zbytnia 

dokładność autora doprowadziła go do ujęć truistycznych, wszak np. wiadomo, 

że Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego znajduje się w Krakowie, 

a Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego w Warszawie. Szkoda też, że zamiast 

„Bibliografii" (co nie jest zresztą w tym wypadku pojęciem zbyt adekwatnym, 

jakkolwiek wielu autorów popełnia ten błąd) nie zamieszczono „Wykazu źródeł 

i literatury" (czy też używając zamiennie: „Wykazu źródeł i opracowań", czy po 

prostu: „Źródła i literatura"). Podanie nazw archiwów i zespołów źródeł (także 

źródeł nowo wytworzonych) zajęłoby zapewne nie więcej niż 1-2 strony. Są to 

jednak w stosunku do całej książki tylko drobiazgi, bo ostatecznie można sobie 

odtworzyć archiwa i zespoły akt z przypisów. Generalnie jednak praca jest bardzo 

udana, wartościowa zarówno pod względem merytorycznym, jak i metodologicznym, 

dlatego też sponsor i Wydawnictwo mogą czuć się usatysfakcjonowani, 

że przyczynili się do powstania dzieła o wielkiej wartości naukowej i społecznej. 

Henryk Mierzwiński

Ż Y C I E N A U K O W E 

SPRAWOZDANIE Z SESJI NA TEMAT ŚWIĘTY WOJCIECH 

IPOCZĄ TKI KOŚCIOŁA W POLSCE 

23 kwietnia 1997 r. w tysięczną rocznicę śmierci św. Wojciecha w Tumie 

i w Łęczycy odbyła się sesja naukowa nt. Św. Wojciech i początki Kościoła w Polsce. 

Organizatorami sesji byli: Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna 

w Łowiczu, Katedra Historii Kościoła Epoki Średniowiecza Akademii 

Teologii Katolickiej w Warszawie, Burmistrz i Rada Miasta Łęczycy. Patronat 

honorowy nad sesją objął biskup łowicki Alojzy Orszulik. W spotkaniu udział 

wzięli znawcy tematu z kraju oraz profesorowie i studenci MWSH-P w Łowiczu, 

ATK w Warszawie. Referaty wygłosili profesorowie z Uniwersytetu Warszawskiego, 

Uniwersytetu Wrocławskiego, Uniwersytetu Łódzkiego, MWSH-P 

w Łowiczu oraz przedstawiciele Służb Ochrony Zabytków z naczelnym konserwatorem 

zabytków prof. dr. hab. Andrzejem Tomaszewskim na czele. W sesji 

uczestniczyli także kanonicy kapituły z Łowicza i Łęczycy oraz wielu gości, 

wśród których znalazł się marszałek Senatu Adam Struzik. Wybór Tumu i Łęczycy 

na miejsce zorganizowania sesji nie był przypadkowy. Archikolegiata tumska 

jest bowiem uważana za jeden z najcenniejszych zabytków wczesnochrześcijańskich 

w Polsce, ponadto przebywał tu św. Wojciech w drodze do Gdańska. 

Sesja rozpoczęła się uroczystą mszą św. w kościele św. Mikołaja w Tumie 

pod Łęczycą. Ksiądz biskup Alojzy Orszulik powitał uczestników sesji i wygłosił 

krótką homilię, poświęconą wartościom uniwersalizmu chrześcijańskiego w 

procesie integracji Europy. Zwrócił uwagę, że sesja w Łęczycy stanowi wstęp 

do wydarzeń koronujących uroczystości i obchody przypominające życie i męczeńską 

śmierć św. Wojciecha - spotkaniem w Gnieźnie Ojca Świętego Jana 

Pawła II z prezydentami i przedstawicielami władz państwowych Polski, Czech, 

Niemiec, Słowacji, Węgier i Litwy oraz przedstawicielami kardynałów, arcybiskupów 

i biskupów Europy. Ks. biskup Orszulik wyraził przekonanie, że przyjazd 

papieża, podobnie jak wszystkie inne uroczystości pogłębią świadomość 

historyczną i wydobędą tradycje chrześcijańskie z historii naszego kraju, wskażą 

także na rolę Kościoła w życiu naszego Państwa i narodu. Wystąpienie ks. 

biskupa było pełne refleksji historycznych i odniesień do współczesności. 

Historię romańskiego tumu łęczyckiego przedstawił w sposób niezwykle 

interesujący generalny konserwator zabytków prof. dr hab. Andrzej Tomaszew-

184 Życie naukowe 

ski. Bazylika ta należy do najokazalszych budowli chrześcijańskiej Europy XII w. 

i jest ona dla historyków przedmiotem wielu badań. Wciąż poszukuje się odpowiedzi 

na podstawowe pytanie, dotyczące jej genezy i pierwotnego kształtu. Nie 

jest bowiem znany ani fundator, ani okoliczności fundacji, ani też zamierzone 

funkcje tej monumentalnej budowli. Prof. Tomaszewski przedstawił zebranym 

wszystkie funkcjonujące w historiografii przypuszczenia i hipotezy dotyczące 

początków kolegiaty: spornej daty jej powstania, postaci fundatorów, dokonał 

także analizy naukowej wpływów i powiązań z architekturą europejską w kształcie 

architektonicznym. Przedstawił rozwój przestrzenny budowli w ciągu wieków, 

zwracając uwagę na jej funkcje liturgiczne, społeczne i symboliczne. 

Wystąpienie prof. Tomaszewskiego zakończyło uroczyste otwarcie sesji 

w Tumie, a obrady kontynuowano na Ratuszu w Łęczycy. Przewodniczący obrad, 

ks. prof. dr hab. Michał Grzybowski, prodziekan Wydziału Pedagogicznego 

MWSH-P w Łowiczu, przedstawił na tle wydarzeń historycznych drogę życiową 

św. Wojciecha od narodzin, przez młodość, edukację, działalność misyjną aż 

po męczeńską śmierć z rąk Prusów. 

Prof. dr hab. Maria Miśkiewicz poruszyła problem pogaństwa i chrześcijaństwa 

na Mazowszu we wczesnym średniowieczu. Referentce udało się wyodrębnić 

specyfikę tego regionu na mapie chrześcijańskiej Polski średniowiecznej. 

W swoim referacie interesująco przedstawiła, jak wyglądał wielowiekowy proces 

przyjmowania przez ludność grodów i osiedli wiejskich religii chrześcijańskiej. 

Na podstawie licznych badań archeologicznych, wyglądu zawartości cmentarzysk, 

zestawu zachowanych w ziemi przedmiotów, referentka oceniła, jaka była 

recepcja chrześcijaństwa, a także jak długo trwała tradycja pogaństwa w życiu 

ludzi ochrzczonych. Prof. Miśkiewicz dowiodła, że aż do XIII w. chrześcijaństwo 

na Mazowszu nie wniknęło głęboko w świadomość mieszkańców tego 

regionu. 

O wyglądzie chrześcijaństwa w czasach św. Wojciecha mówił również prof. 

dr hab. Marek Derwich w referacie pt. Miejsce mnichów i eremitów w kulturze 

religijnej Polski doby św. Wojciecha. Do różnych aspektów samej postaci św. Wojciecha 

nawiązali natomiast ks. prof. dr hab. Kazimierz Dola i prof. dr hab. Tadeusz 

Wasilewski. Pierwszy z nich przedstawił w kilku zwięzłych punktach grono 

przyjaciół św. Wojciecha, którzy znali i cenili jego osobę oraz należeli do pierwszych 

chrześcijan, jacy oddali mu cześć i szerzyli jego kult. Prof. Wasilewski 

zaś zajął się liturgią rzymsko-bizantyńską w działalności misjonarskiej świętego. 

Przybliżył wydarzenia z jego życia, szukając przyczyn tak niezwykłego sukcesu 

misji św. Wojciecha i jego uczniów. Wielkie uznanie, jakie zdobył, było 

wynikiem - według słusznej tezy prof. Wasilewskiego - daleko posuniętej tolerancji 

i życzliwości wobec istniejącej na terenach objętych jego misją liturgii 

grecko-słowiańskiej i umiejętności godzenia obrządków - greckiego z rzymskim, 

łacińskim.

Życie naukowe 185 

Ostatni referat wygłosił prof. dr hab. Tadeusz Poklewski. Przedstawiając 

przebieg i wyniki badań archeologicznych na terenie archikolegiaty tumskiej, 

dowiódł istnienia budowli przed 1136 r. oraz opactwa Najświętszej Marii Panny 

i św. Aleksego, pozostawił także otwarty problem związków św. Wojciecha z budowlami 

łęczyckimi. 

Wszystkie referaty cieszyły się dużym zainteresowaniem i wzbudziły ożywioną 

dyskusję. Cieszy również fakt, że sesja w Łęczycy pozostawiła po sobie 

ślad: Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna w Łowiczu 

zebrała i wydała drukiem zarówno wystąpienia w Łęczycy, jak i opracowania 

spoza sesji, nawiązujące ściśle do tematu jubileuszowego pod wspólnym tytułem: 

Święty Wojciech i wejście Polski do Europy (Łowicz 1997). 

Magdalena Czapska

Mazowieckie Studia Humanistyczne Rocznik III 1997 Nr 2

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?