04.01.2014 Views

Sri Dasam Granth Sahib Ji Da Adhiatmik atay Aatmik Pakh

Sri Dasam Granth Sahib Ji Da Adhiatmik atay Aatmik Pakh

Sri Dasam Granth Sahib Ji Da Adhiatmik atay Aatmik Pakh

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

sseok<br />

nkozGe Ùpd 3-5<br />

1a ;qh d;w rqzE ;kfjp dk fJfsjk;e ns/<br />

nfXnkswe gZy ó vka nB[okr f;zx 6-31<br />

2a ;qh d;w rzqE ;kfjp dk eofsqZst ns/ T[d/Ù<br />

ó ezto nihs f;zx 32-51<br />

3a fuqsq' gky:kB ftÙb/ÙD<br />

ó ezto nihs f;zx 52-67<br />

4a ;qh d;w rqzE ;kfjp d/ okw ns/ Ù:kw eth<br />

ó ezto nihs f;zx 68-83<br />

5a n≥X/ nebh pkjo/<br />

ó ezto nihs f;zx 84-87<br />

6a gq'a ;kfjp f;zx ih dÙw/Ù pkDh pko/<br />

ó nwoihs f;zx y';k (e?B/vk) 88-92<br />

7H feZ;k o{g e"o dk<br />

ó f;odko eg{o f;zx ih, nkJhH ;hH ;hH, B?ÙBb<br />

gq'c?;o nkc f;fyiw 93-117<br />

8H gkDh ftu wXkDh<br />

ó ;tkwh pqjwd/t T[dk;h 118-135<br />

9H r[o{ rqzE ns/ r[o{ gzE<br />

ó ezto nihs f;zx 136-147<br />

10a n≥fsektK<br />

(T) GkJh wBh f;zx tZb'A wks ;[zdoh ih tZb fbyh fuZmh<br />

(n) wjkB e'Ù g≥Bk 410 dh c'N'<br />

(J) d;w fgsk ih dh eo ewbK dh fbys (i' ;qh d;w<br />

rqzE ;kfjp w'sh pkr gfNnkbk ftu j? .)<br />

(;) e?B/vk dh fteN'ohnk e'oN d/ c?;b/ dh Beb


nkozGe Ùpd<br />

f;nkfDnK dk eEB j? fe Xow, Xkowe n;{bK d/ XkoB eoB<br />

B{z nkyd/ jB . fJ; d/ ftgohs id Xow nXowh, nBgVQ pzfdnK d/ tZ;<br />

j[zdk j? sK wVQhnK dh g{ik j[zdh j? ns/ v/fonK B{z iBw fdzdk j? .<br />

ebkekoK ns/ fÙbgekoK d/ nXhB Xow tZv/ tZv/ Xkowe ;EkBK B{z<br />

iBw fdzdk j? ns/ ehwsh w{oshnK ;Ekgs j[zdhnK jB . fJ;/ soQK id<br />

Xow dh tkrv'o fBo'b ftdtkBK e'b j[zdh j? sK feskpK Bkb<br />

bkfJpo/ohnK dk fÙzrko pDdk j? ns/ r'ÙNhnK okjhA fttkdK B{z iBw<br />

fdzdk j? ns/ okiBhse bhvoK d/ nXhB B;bh c;kd iK yk; Xkowe<br />

nehd/ tkb/ b'eK dk esb/nkw eotkT[Adk j? .<br />

ykb;k g≥E dh nZi dh sqkÙdh dk fJjh ekoD j? fe fJj ;ko/<br />

gZy g≥E s/ Gko{ jB . fJ; jkbs dk fJe j'o gfjb{ fJj j? fe fijV/<br />

pzd/ f˜zdrh dh d{ih g[bKx NZgD sZe oZp B{z ns/ Xkowe wjKg[oÙK B{z<br />

fBoB/ ekbi/ fJZe ;" fJe rkbQ eZYe/ gkDh ghAd/ oj/, jkbks dh<br />

wip{oh ekoB f;Zy ftfdne ;z;EktK s/ Gko{ jB . fJBQK e'b, ;tkfJ<br />

o'˜ BtK “Ù'Ùk” SZve/ BtK g[nkVk yVk eoB s'A j'o e'Jh ezw BjhA .<br />

nkgDh ftdtsk d/ f;Ze/ Bkb Ùpd ikb ftSk e/ b'eK B{z r[zwokj<br />

eoB ftu jh fJj b[s¯ b?Ad/ jB . fJ; s'A fJbktk d/Ù dh<br />

xZN frDsh tkb/ XowK d/ fto'XhnK d/ r[gs J/izv/ dhnK wZdK B{z i/<br />

rj[ Bkb thuko fbnk ikt/ sK ;fji/ jh gsk uZb ikt/rk fe<br />

ftehnK ebwK fezBk e[ wko{ n;o gk ;edhnK jB . fJ; dk e[M<br />

e[ y[bk;k n;hA ““fpgqB eh ohs s'A ;Zu d/ wkor”” dhnK feskpK pko/<br />

fbyh feskp ““;G d[ÙN My wkok”” ftu ehsk j? ns/ pj[s e[M<br />

vkeNo ;[ypho f;zx T[d'e/ B/ nkgDh feskp ““sp? o'; ikfrU”” ftu<br />

ehsk j? .


pj[s ;ko/ ni/j/ pzd/ Gh jB i' nfrnkBsk ns/ nkgDh neb<br />

dh jT[w? nXhB ftuo oj/ jB ns/ i' fJBQK dh ;wM BjhA nkfJnk T[;<br />

B{z ;jh w≥BD tkfbnK bJh w{oy, ikjb, n≥X ftÙtkÙh ns/<br />

pqkjwDtkdh ÙpdK dk gq:'r eod/ jB . ;G nkgDh rZb B{z f;ZX eoB<br />

bJh nkgDh thukoXkok nB[;ko ngDkJhnK fwZEK B{z e;tZNh pDk e/<br />

d{;fonK s/ nkgDh thukoXkok m';D d/ fBokoEe isB eod/ jB .<br />

nZi dk Ùqh d;w rqzE dk fttkd ni/jhnK wkBf;esktK dh<br />

jh T[gi j? . e?;h nihp rZb j? fe r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp d/<br />

pkb ;ykJh, nfBB ;/te, f;ow"o ftÙtk; gkso, GkJh wBh f;zx,<br />

pkpk dhg f;zx Ùjhd ns/ pkpk fpB'd f;zx nkfd fiBQK dh ftdtsk,<br />

fdqV ftÙtk; ns/ gqwkoEe n"i tkb/ ihtB d/ nZi e'Jh B/V/ BjhA<br />

YZe ;edk, B{z fJBQK ;kfonK nkg j[dfonK e;tZNh Bkb w{oy ns/ n≥X<br />

ftÙtkÙh ;kps eoB dh e[u/ÙNk ehsh j? .<br />

e"D BjhA ikDdk e/ nmkothA ;dh ftu ykb;k g≥E dk<br />

ÙkBdko ;[Bfjoh fJfsjk; B{z f;oiD t/b/ g≥E ftu ftdtsk dhnK d'<br />

jh f;ow"o Ne;kbK ;B fJe GkJh wBh f;zx ih nXhB frnkBhnK dh<br />

Ne;kb ;qh n≥fwqs;o ftu ns/ d{;oh dwdw/ ;kfjp pkpk dhg f;zx ih<br />

dh nrtkJh j/m . i/ fJj d'B'A wjkB j;shnK ;qh d;w rqzE ;kfjp B{z<br />

wkBsk d/ e/ nkg fJ; d/ T[sko/ eo e/ g≥E B{z G/Nk eod/ jB sK nZi d/<br />

bZb/ GZp/, wZw/ xZr/ fJ; d/ ;kjwD/ feE/ yVQd/ jB, fJ; dk fBoDk fJ;<br />

feskpu/ B{z gVQe/ gkmeK B/ nkg jh eoBk j? . sZEK B{z fe; soQK sq'V<br />

wo'V e/ ;zrsK B{z r[zwokj ehsk ik fojk j? fJ; dk n≥dk˜k Gh gkmeK<br />

B{z GbhGKs fJ; B{z gVQ e/ bZr ikt/rk .<br />

wZyD B{z n≥fwqs w≥fBnk frnk j? go i/ wZyD B{z fJe ;" fJe<br />

tkoh gkDh ftu X' fbnk ikt/ sK fJj ˜fjo pD iKdk j? ykD :'r<br />

BjhA ofjzdk . ;' i/ M{m B{z ;" tko ;Zu dk w[bZwk ukVQ e/ g/Ù ehsk ikt/


T[j ;Zu pD ikt/rk ni/jk d;w rqzE d/ fto'XhnK dk Gow j? . g≥ikj<br />

j˜ko s'A T[Zgo f;Zy c[btkVh SZgdh j?, fwÙBoh ekbi u"Ask, itZdh<br />

ebk ns/ fwÙBoh ekbi fdZbh jo wjhB/ SZgD tkb/ n≥eK ftu<br />

fgSb/ g≥ikj ;kbK s'A ;qh d;w rqzE d/ pofybkc fbyd/ nk oj/ jB ns/<br />

j[D ;g'e;w?B jo o'˜ ˜fjo T[rb fojk j? sK fJ; BrkoykB/ ftu<br />

s{sh dh ntk˜ eh eo/rh . go e{V dk gki T[x/VD bJh n;hA fJj<br />

fBr{Dk fijk isB r[o{ wjkoki dh feqgk ;dek ehsk j? . gq'a ;kfjp<br />

f;zx ih B{z ;wofgs ;z;EktK fe; soQK fJBQK d/ thukoK B{z sq'V wq'V e/<br />

g/Ù eo ojhnK jB fJj Gh ;zrsK B{z fJj feskpuk gVQ e/ gsk ub<br />

ikt/rk .<br />

;kohnK rZbK, fBoD/ ns/ sZE, i' fJ; feskpu/ ftu fdZs/<br />

jB, ni s'A pj[s d/o gfjbK jh g≥E dhnK f;ow'o j;shnK B/ feskpK<br />

ftu fby oZy/ jB . go nkw f;y ;zrsK B{z gVQB dh o[uh dh xkN, ;wK<br />

ns/ ;kXBK dh xkN ekoB ;jh sZEK s'A nDikD j'D eo e/ ;qh d;w<br />

rqzE fto'Xh XVk Gko{ j' fojk j? . n;hA sK gfjb/ j' r[˜o/ wjKg[oÙK dh<br />

e/tb u'o G'o jh ;zrsK B{z g/Ù eo oj/ jK . T[whd j? nB/eK so[NhnK<br />

B{z Bk fuskod/ j'J/ ;zrsK ;jh sZEK B{z ;wM e/ r[o y[ÙhnK dh n;h;<br />

pyÙÙ eoBrhnK .<br />

r[o{ g≥E dk dk;<br />

ezto nihs f;zx


[o{ r'fpzd f;zx ih dh Ùpd w{ofs<br />

;qh d;w rqzE ;kfjp d/<br />

fJfsjk;e ns/ nfXnkswe gZy<br />

r[o{, gho, g?rzpo, foÙh-w[Bh, ;fsg[oÙ, wjkswk, thog[oÙ,<br />

:'X/ ns/ ntsko fJfsjk; ns/ Xow rqzEK dh f;oiDk eod/ jBl<br />

ftdtkB ns/ p[ZXhihth fJ; fJfsjk; B{z T[ikro eod/ jB ns/<br />

Xkofwe rqzEK dk tfynkD eod/ jB . f;nkD/ b'e fJBQK dh ;zGkb<br />

eod/ jB ns/ nkgD/ ihtB d/ wkor-doÙB bJh T[BQK s'A g/qoBk b?Ad/<br />

jB id fe w{VQ-ws, Ùzektkdh ns/ ny"sh soeÙhb fJBQK dk BkÙ<br />

eoB ftu jh nkgDh tfvnkJh ;wMd/ jB . f;Zy Xow ;z;ko d/ ;ko/<br />

jh XowK ftu'A fJe nfijk ftbZyD Xow j? fi; d/ e'b nkgD/<br />

Xkofwe rqzEK d/ w{b nkXko ns/ T[BQK d/ T[sko/ w"i{d jB . ÙkfJd<br />

fJjh tiQk j? fe fJ; Xow d/ w{b nkXkoK B{z ysw eoB dhnK ;kfiÙK<br />

nXhB fJ; d/ Xkofwe rqzEK dh gqwkfDesk ÙZeh eoB bJh fBozso<br />

e'fÙÙK ub ojhnK jB . fJ; ;'u d/ ftukotkBK d/ d' XV/ pD/ j'J/ jB,<br />

fiBQK ftu'A fJe XVk fJj f;X eoB dh fBozso e'fÙÙ eo fojk j? fe<br />

nkfd r[o{ rqzE ;kfjp, i' fe w"i{dk ;o{g ftu f;ZyK e'b ;[oZfyns j?<br />

T[j gqwkfDe BjhA j? . fJj edh nkfd r[o{ rqzE ;kfjp dh gkmrs<br />

ftÙb/ÙD (Textual Analysis) d/ pjkB/ ns/ edh whfDnK dh<br />

pkDh B{z r[o{ BkBe d/t :{Bhtof;Nh ftu (yoVk BzL 1245) ;Ekgs<br />

eoe/ T[; B{z nkfd ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dh nkXkos ;q's g[;se d/ s"o<br />

”s/ g/Ù eoB dh e[u/ÙNk B{z BthB y'i pDk e/ f;Zy e"w B{z r[wokj<br />

eoB dhnK e'fÙÙK eo oj/ jB . fJ; ;'u d/ XkoBh ;qh nekb<br />

sıs ;kfjp s'A sBykj th brtk uZ[e/ jB . fJBQK ftu gqw[Zy jB vkL


fgnko f;zx ns/ vkH fgÙ"ok f;zx . d{;o/ gk;/ fJe j'o N'bk G;"Vh ;'u<br />

B{z b? e/ fJj fBozso e'fÙÙK eo fojk j? fe ;kfjp ;qh r[o{ r'fpzd f;zx<br />

ih dh Ùpd-w{ofs ;qh d;w rqzE ;kfjp, r[o{ ;kfjp dh feqs BjhA j? .<br />

fJ; ;'u d/ XkoBh pkp{ s/ik f;zx G;"V, ÙwÙ/o f;zx nÙ'e, vkH osB<br />

f;zx iZrh, eosko f;zx pkVh, frnkBh Gkr f;zx, ;qH dbihs<br />

f;zx, ;qH irihs f;zx, fgqzH joGiB f;zx, fdtkB f;zx, gq'H jfozdo<br />

f;zx wfjp{p, ;qH i;pho f;zx wkB, ;qH r[os/i f;zx, ;qH wfjzdo f;zx<br />

i'Ù, r[opyÙ f;zx ekbk n¯rkBk ns/ f;Zy g≥E d/ fjs?Ùh j'D dk<br />

wy"Nk gfjB/ ;g'e;w?B d/ ;zgkde i'frzdo f;zx, f;Zy fwÙBoh ekbi<br />

nkgD/ ;t?-fto'Xh soe-ftsoeK ns/ fBo'b fwfEnk eEBK Bkb fe;/<br />

th soQK ;qh d;w rqzE ;kfjp ih dh gqwkfDesk oZd eoB<br />

bJh :sBÙhb jB. fJ; N'bh d/ w'Yh pkp{ s/ik f;zx G;"V B{z r[owfs<br />

fto'Xh ns/ ;Ekgs s/ ;ot-gqwkfDs ofjs-wfo:kdk B{z u[D"sh d/D<br />

bJh ;qh nekb sıs ;kfjp s'A j[ewBkwk ˜koh eoe/ 8 nr;s<br />

1928 JhH B{z g≥E ftu'A ykoi eo fdZsk frnk ;h . g{o/ 49 ;kb pknd<br />

frnkBh Gkr f;zx B{z ;qh nekb sıs ;kfjp d/ j[ewBkw/ d/ okjhA 5-7-<br />

1977 JhH B{z g≥E ftu'A ykoi eo fdZsk frnk . s/ik f;zx G;"V d/<br />

tko; ;qH wBw'jB f;zx s/ T[BQK d/ gfotko B/ ;qh nekb sys ;kfjp<br />

nZr/ 3 wJh 2001 B{z g/Ù j' e/ sBykj b[nk e/ pkp{ s/ik f;zx dhnK<br />

G[ZbK dh fywK ikuBk dh i'dVh ehsh i' fe r[owfs ofjs-wfo:kdk<br />

nB[;ko gqtkB j'Jh . fJ;/ soQK frnkBh Gkr f;zx d/ gfotko tb'A<br />

fJe g[;se iB goT[gekoh nkJ/ L ;zy/g ihtBh ns/ e[M u'Dt/A b/y<br />

frnkBh Gkr f;zx ih fJ;/ ;kb Sgtk e/ tzvh fi; ftu tko;K B/<br />

fJj d;D ftu ;ze'u ehsk j? fe frnkBh Gkr f;zx B{z T[BQK dhnK<br />

r[owfs fto'Xh fbysK ekoB g≥E ftu'A S/e fdZsk frnk ;h, i' fJ;


dh rtkjh j? fe frnkBh Gkr f;zx d/ tko; th pkp{ s/ik f;zx d/<br />

tko;K tKr Ùow;ko jB . r[o{ nwodk; ih dk nkd/Ù j? L<br />

n?;k ezw[ w{b/ B ehu? fis[ n≥fs gS'skJhn? .. ¡ß◊ 918<br />

(√z∆ ◊πapple± ◊zßÊ √≈«‘Ï-ÍøÈ≈ 11)<br />

fJE/ fJj dZ; d/Dk mhe j't/rk fe pkp{ s/ik f;zx B/ nkgDh<br />

thukoXkok B{z ;jh f;ZX eoB bJh nkfd r[o{ rqzE ;kfjp dh phV jZE<br />

Bkb fbytk e/ s{Vh ftu dZp fdZsh . e[M fdB fgS'A phV d/ ekr˜<br />

ghb/ g? rJ/ ns/ fJj gqukfonk fe fJj g[oksB jZE fbys phV d/<br />

nkXko s/ T[j ;G e[M efj oj/ jB go fgZS'A fJ; dk G/d y[bQ frnk<br />

ns/ pkp{ ih B{z g≥E B/ d[oeko fdZsk frnk . fJ;/ soQK frH jopz; f;zx<br />

ih B/ nkgDh g[s;e ““;qh d;w rqzE dogD”” ftu fra Gkr f;zx d/<br />

e[corVQ B{z s'fVnk j? ns/ ;kps ehsk j? fe fra Gkr f;zx dk<br />

fgS'eV nkohnk ;wkih ;h .<br />

i' soe-ftsoe fJBQK yoV frnkBhnK B/ ;qh d;w<br />

rqzE ;kfjp ih B{z ÙZe d/ x/o/ ftu fbnkT[D bJh fdZs/ T[j f;oc ;t?-<br />

fto'Xh jh BjhA pbfe T[BQK dh nfrnkBsk d/ ;p{s th jB . fJBQK d/<br />

soe-ftsoeK dk w{b nkXko j?-e'o/ M{m p'b e/ ;zrsK B{z r[zwokj eo',<br />

noEK d/ nBoE eo', f;Zyh ;o{g ftu f;Zyh d/ p{N/ dhnK iVQK ftu<br />

row s/b gkU . fgSb/ 78 ;kbK s'A ;kv/ fJj yoV frnkBh<br />

G;"Vh ;'u B{z wKi-g'u e/ ;zrsK B{z r[wokj eoB dhnK fBozso e'fÙÙK<br />

eo oj/ jB, go f;Zy ftdtkBK B/ fJBQK fbysK dk g[oi'o y≥vB ehsk<br />

fi; dk itkp d/D ftu th fJj ;ko/ jh r[o{-fBzde n;cb oj/ .<br />

1982 ftu gq'H fgnkok f;zx gdw B/ vkH osB f;zx iZrh dhnK fbysK<br />

dk y≥vB nkgDh g[;se ““d;w rzqE dogB”” ftu ehsk . r[opyÙ<br />

f;zx ekbk ncˆkBK dhnK fbysK dk y≥vB nwoihs f;zx y';k B/


nkgDh g[;se ““;qh d;w rqzE ;kfjpl dÙw/Ù-feqs gqwkfDesk””<br />

(2006<br />

006), ezto nihs f;zx B/ nkgDh g[;se ““;G d[;N My wkok””<br />

(2005<br />

2005) ns/ sodhg f;zx d/ b/yK tkbh ““ekbk n¯rkBK d/ ekb/ b/y””<br />

(2003<br />

2003) ftu ehsk . fJBQK ÙzeK-tkdhnK d/ ftukoK d/ y≥vB<br />

frnkBh ;kfjp f;zx ih B/ nkgDh g[;se ““d;w r[o frok gqekÙ<br />

rqzE”” (1908<br />

1908), frnkBh JhÙo f;zx B/ nkgDh g[;se ““d;w rqzE ;kfjp<br />

ih d/ y≥vB dk y≥vB”” (1990<br />

1990), ;qH oDXho f;zx B/ nkgDh g[;se ;qh<br />

r[o{ r'fpzd f;zx ih dh Ùpd-w{ofs d;t/A gkfsÙkj d/ rqzE dk fJfsjk;<br />

(1955<br />

1955) ftu ehsk . fJ; s'A fJbktk ;qH eg{o f;zx, B?ÙBb gq'c?;o<br />

n"¯ f;ZyfJ˜w, vkH fsqb'uB f;zx, vkH Xow gkb nkÙNk, ;qH pbtzs<br />

f;zx, vkH i'X f;zx, GkJh ekBQ f;zx, GkJh Grtzs f;zx ih joh, vkH<br />

Xow f;zx, vkH jogkb f;zx g≥B{, vkH wjhg f;zx, ;qH Grs f;zx,<br />

r[ouoB ihs f;zx bKpk, vkH irihs f;zx, GkJh tho f;zx, vkH<br />

skoB f;zx, vkH irsko f;zx ro/tkb, vkH joGiB f;zx, vkH w'jB<br />

f;zx dhtkBk, ;qH r[ouoB f;zx wfjsk, vkH i;tzs f;zx B/eh, vkH<br />

i;pho f;zx ;kpo, vkH joBkw f;zx ÙkB, vkH ;fszdo f;zx, vkH<br />

e[btzs f;zx, gq'H fjzws f;zx ;'Yh, vkH e[bdhg f;zx Xho, vkH<br />

wBw'jB ;fjrb, vkH Xow gkb ;?Dh, vkH jhok bkb u'gVk nkfd<br />

ftdtkBK B/ nkgDhnK fbysK okjhA d;w rqzE ;kfjp d/ tZy-tZy<br />

gfjb{nK ”s/ ftdtsk Gog{o b/y ns/ feskpK fbyhnK i' fe fJ; ftÙ/<br />

s/ y'ihnK bJh gq/oBk ;o's jB .<br />

j[D e[M T[BQK ftdtkBK dk f˜eo eoBk ˜o{oh j? i' fe d;w<br />

rqzE ;kfjp B{z ;wMD ftu n;woE oj/ jB . ;G s'A gfjbK y[Ùtzs<br />

f;zx dk f˜eo eoBk ˜o{oh j? fiBQK B/ nkgDh g[;se ““J/ fJ;Noh n"¯<br />

dh f;y;”” (fibd gfjbh) ftu jk;'-jhDk fpnkB dkˆ e/ nkgDh


nfrnkBsk dk Bw{Bk fdZsk j? . ;qH y[Ùtzs f;zx fbyd/ jB L d;w<br />

rqzE i' GkJh wBh f;zx d/ Bkw Bkb gquZbs j?, ftu fbfynk j? fe<br />

r[o{ r'fpzd f;zx d/ dopko ftu 1,25,000 Szd T[uko/ rJ/, ns/<br />

w"i{dk d;w rqzE 1,25,000 SzdK dk d;tK fjZ;k j?, ns/ fJ;/ bJh<br />

fJ; B{z d;w rqzE efjzd/ jB Bk fe r[o{ r'fpzd f;zx dh feqs ekoB .<br />

fJ; ftu fJfsjk;e ;soK fJ; soQK ;zefbs jB, “;tk by Szd<br />

nkr/ ;'fJ fJ; w/ J/e xN BjhA j'fJ” . fJ; dk soiwk y[Ùtzs f;zx<br />

fJ; soQK eod/ jB L- 1,25,000 Szd gfjbK jh T[uko/ ik u[e/ jB<br />

ns/ fJ; s'A fJe th xN Szd BjhA j? . (History of the Sikhs,<br />

vol i, p. 316) j[D fJ; soe dk ftÙb/ÙD eohJ/ sK fJj ;k¯<br />

f;ZX j[zdk j? fe ;qh d;w rzqE ;kfjp «tu e[b 17195 Szd jB i' fe<br />

1,25,000 dk 13.75<br />

75% pDdk j? Bk fe 10%, fit/A fe ;qH y[Ùtzs<br />

f;zx B/ nkgD/ rfDs d/ w[skpe fj;kp bk e/ fJe BtK Ù'Ùk<br />

Sfvnk j? . n;b ftu y[Ùtzs f;zx r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp d/ yk;<br />

d;sısh g≥B/ ftu'A fJj ;soK dk nB[tkd eo oj/ jB L ;tk bky<br />

Szdkr/ j'Jh .. ik wfj J/e xkN BjhA j'Jh.. (;so 13) y[Ùtzs f;zx<br />

B/ fJ; ;so B{z nkgD/ frnkB dh o'ÙBh ftu pkpk okw okfJ tKr<br />

pdb e/ ““j'Jh”” dh irQk ““;'fJ”” eoe/ noEK d/ nBoE eoe/ ;qh<br />

d;w rqzE ;kfjp pko/ fJe fBow{b Ùzek yVk eoB dh Bkekw e'fÙÙ<br />

ehsh j? . id fJj ;so fgSbh ;so Bkb gVQhJ/ sK T[; dk<br />

nB[tkd j? fe okw ntsko se pfuso BkNe d/ 2255 Szd fby/<br />

ik u[e/ ;B . fJ; s'A fJbktk 1,25,000 Szd j'o fby/ rJ/ (Szdkr/<br />

j'Jh) . fJ; ;so ftu b¯˜ “Szdkr/ j'Jh” fe;/ soQK th fJj ˜kfjo<br />

BjhA eodk fe r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp d/ dopko ftu 1,25,000<br />

Szd j'o T[ukoB ehs/ rJ/ . fJj fpbe[b ;gÙN ;p{s d/ fojk j?


fizB/ Szd fby/ ik u[e/ jB T[BQK s'A fJe th xZN BjhA ns/ fJ; s'A<br />

pknd 1,25,000 Szd j'o T[uko/ rJ/ . g{o/ g≥B/ T[Zs/ fes/ th<br />

r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp ftu fJBQK SzdK d/ T[ukoB dh pks BjhA<br />

ehsh rJh i' fe y[Ùtzs f;zx d/ fdwkr dh T[gi j? Bk fe<br />

T[; ;o's dh fi; dk fe jtkbk T[j d/ oj/ jB.<br />

1999 ftu fgq≥;hgb p/n≥s e"o B/ fJe g[;se pfuZso<br />

BkNe L fJe ng{ot feqsh fbyh fi; ftu T[j GzrkDh d/ ÙjhdK dh<br />

frDsh ftu phph tho' ih d/ g[so ;zr'Ùkj ns/ ;zrokw Ùkj B{z d'<br />

ftnesh w≥Bd/ jB, id fe r[o{ ;kfjp ;k¯ s/ ;gÙN ÙpdK<br />

ftu ;zr'Ùkj B{z ;zrokw Ùkj d/ fyskp Bkb fBtk˜ oj/ jB .<br />

ftdtkB b/fyek nkgDh g[;se d/ g≥Bk 207 T[Zs/ ;zr'Ùkj<br />

B{z ;zrokw Ùkj dk Gok d; ojh j?, idfe phph tho' ih d/ g≥i<br />

g[soK d/ Bkw fJfsjk; ftu fJ; soshp ftu nkT[Ad/ jB L ;zr'<br />

Ùkj, ihs wb, r[bkp uzd, rzrk okw, wkfjoh uzd ns/ r[o{ r'fpzd<br />

f;zx ;kfjp ih B/ th fJBQK dh pjkdoh dk f˜eo nkgDh eEk ftu<br />

fJ; soQK ehsk j? L<br />

sjk ;kj ;qh ;kj ;zrqkw e'g/ ..<br />

g≥u' pho pze/ fgqEh gkfJ o'g/ ..<br />

jmh ihs wbz ;[ rkih r[bkpz ..<br />

ozDz d/yhn? ozr o{g≥ ;jkpz ..4..<br />

jfm:' wkjoh uzd:z rzr okw≥ ..<br />

fiB? fesh:z ihfs:z c"i skw≥ ..<br />

e[g/ bkb uzdz ehJ/ bkb o{g≥ ..<br />

fiB? ri:z rop f;zxz nB{g≥ ..5..<br />

(pfuso BkNe, 8L4-5 ..)


16 i[bkJh 2000 B{z g≥ikph fNqfpT{B ftu ;qH r[os/i f;zx<br />

B/ fJj fpnkB dkfrnk fe ;qh d;w rqzE ;kfjp d/ 2276t/_ g≥fBnK<br />

ftu'A f;o¯ 70 g≥B/ jh r[o{ ;kfjp dh feqs jB . ni 6 ;kbK pknd<br />

th ftdtkB b/ye 2276 g≥fBnK tkbh ;qh d;w rqzE ;kfjp dh phV<br />

d/ ;zrsK B{z doÙB BjhA eotk ;Ze/, fi; d/ doÙB eoe/ ftdtkB<br />

b/ye B/ fBow{b s/ ekbgfBe ftuko gqrN ehs/ . g[okDhnK jE<br />

fbys phVK d/ gso/ j[zd/ ;B, id fe Skg/ dhnK phVK d/ g≥B/ jB .<br />

fe;/ th jE fbys phV iK Skg/ dh phV d/ 2276 g≥B/ BjhA jB .<br />

;torh fgq≥;hgb joGiB f;zx B/ fJj ;c?d M{m p'b<br />

e/ ;zrsK B{z r[wokj eoB dh e'fÙÙ ehsh fe r[o{ rqzE ;kfjp ftu<br />

““wjKekb”” Ùpd dk gq:'r BjhA j'fJnk, id fe fJ; dk gq:'r<br />

r[o{ noiB d/t ih B/ fJ; soQK ehsk j? L<br />

ifg r'fpzd[ r'gkb bkb ..<br />

okw Bkw f;wfo s{ ihtfj fcfo B ykJh wjkekb[ ..1..<br />

ojkT[ .. n≥r 885 ..<br />

fJ;/ soQK ;torh ;qH dbihs f;zx B/ nkgD/ b/y-d;w rqzE<br />

fJN; fj;Noh ns/ ;torh ;qH irihs f;zx B/ nkgD/ b/y<br />

“fceÙBb nkfJv?BfNNh n"c d;w rqzE” i' fe “np;o?eN; nk¯<br />

f;y ;NZvh˜”, i[bkJh 1990 ftu Sg/ fi; okjhA ;zrsK B{z r[zwokj<br />

eoB bJh fBow{b Ùze/ gqrN ehs/ ns/ fpBK fe;/ fJfsjk;e ;q'sK<br />

dh gVskb ehs/ fJj ssjhD ftuko oZy/ L (1) d;w rqzE dk e'Jh<br />

fJfsjk; BjhAl (2) fe;/ th ;wekbh iK fBeNtosh ;o's fit/A<br />

fe ;qh r[o ;'Gk, r[ofpbk; gksÙkjh 10, gouhnK ;/tk dk; nkfd<br />

ftu fe;/ gqeko th d;w rqzE dk f˜eo BjhA nkT[Adk. fJ; bJh fJ;<br />

B{z r[o{ r'fpzd f;zx ih dh ouBk BjhA w≥fBnk ik ;edk.


[o{ r'fpzd f;zx ih d/ ;wekbh eth ;?Bkgfs B/ nkgDh<br />

feqs r[o ;'Gk 1711 JhL ftu ;zg{oB ehsh s/ ykb;k ;kiB s'A<br />

gfjbK dhnK xNBktK pfuso BkNe d/ nkXko ”s/ 1698 Jha<br />

se ;jh s/ gqwkfDs sZEK Bkb ebwpzd eoB ftu ;cb j'fJnk.<br />

go fJ; s'A pknd T[j eJh fJfsjkf;e xNBktK ebwpzd eoB<br />

ftu eJh EK Ngbk yk frnk ns/ ;kfjp˜kdk nihs f;zx B{z ihs<br />

f;zx s/ eJh EK oDihs f;zx fby fojk j? (12, 18, 32, 40, 9L31,<br />

12L28, 30, 31, 37, 43, 44, 49) ns/ i[Mko f;zx dk Ùjhdh ;EkB<br />

uwe"o ;kfjp dh pikfJ ;ofjzd d; fojk j? . fJjh eth ;?Bkgfs<br />

d;w rqzE d/ fBjebzeh ntsko dh fJ; s[e dk th gq:'r eo fojk<br />

j?L ““Gb[ Gkr Gpk s[w skfj ej', rVQ nkBzd c/fo p;ktfjr/”” (d;w<br />

rqzE g≥L 581-83<br />

83, r[o ;'Gk, nfXnkJ/ 19L11-12<br />

12). fJ;/ r[o ;'Gk<br />

d/ ;zgkde ÙwÙ/o f;zx nÙ'e ns/ vka rzvk f;zx th fJj<br />

rb ;thekod/ jB fe eth ;?Bkgfs dk nkXko ;o's pfusq BkNe<br />

j? ns/ i' rZbK T[; B/ ;[D-;[Dk e/ fbyhnK T[; ftu T[j Ngbk yk<br />

frnk .<br />

fJ; fJfsjkf;e sZE s'A fJj fpbe[b ;k¯ j? fe d;w rqzE<br />

d/ T[skfonK dhnK g'EhnK GkJh wBh f;zx dh ;zgkfds phV (1734<br />

JhL) s'A gfjbK th w"i{d ;B . d;w rqzE B{z r[o{ feqs dZ;D tkbk<br />

d{;ok ;o's 1734 ftu jh fsnko ehsh f;ZyK dh Grswkbk j?, fi;<br />

ftu fJ; dk f˜eo fJ; soQK j? L ““sK f;ZyK GkJh wBh f;zx ih j'oK<br />

EhA gqÙB ehsk i' nkfd pkDh (r[o{ rqzE ;kfjp) i' j'Jh ;' GrswJh<br />

j? s/ ;kfjp d;t/A gksÙkj i' pkDh ehsh j? i[ZXwJh j? . e?<br />

fJ;sohnK d/ ufoso jB . fJ; dk f;XKs feT[A eo ;wMhn? . sK<br />

GkJh ih efjnk, ““i? noiB i[ZX d/ ;w/A ÙÙsq S'v p?mk ;h s/ feqÙB


wjkoki B/ T[; B{z rhsk T[d/Ù eoe/ c/o toB nkÙqw dk :[ZX<br />

fdqVkfJnk ;h, s?;/ fjzd{nK B/ nfjz;k Xow ikD e/ ÙÙsq S'v<br />

fdZs/ ;B s/ wb/ÙK B/ ÙÙsq geV bhs/ ;B s/ fjzd{nK ftu Grs<br />

j'tB BjhA ;B d/Ad/ . s/ ;kfjp B/ ıkb;/ B{z ox[tzÙ ikD e/ c/o oki<br />

b? d/tDk ;h sK i[ZXwJh pkDhnK T[ukoB ehshnK j?B s/ ÙÙsqK dh<br />

ftfdnk fdqV ehshaaaaT[gd/Ù ehsk i' ;oho s[;K M{m/ ikDB/ s/<br />

s[;kv/ toB dk Xow i[X j?, i[ZX eoBK, ihs'r/ sK oki[ G'r'r/ .<br />

aaaaufosq fJ; tk;s/ fby/ j?fB i' fJ;sqhnK d/ G'rK ftu s[;K w≥B<br />

BjhA pzXDk .”” (;kyh 128)<br />

fJ;/ soQK Bkdo Ùkj d/ ;wekbh fJfsjk;eko nBzd okw<br />

w[ıfb;, i' fe g≥ikph yZsoh ;h, B{z 1745 ftZu ;zGb dh w;fid<br />

dk fpT{ok fbyD bfrnK fjzdh GkÙk dh fJe ;so B/ fi; w;fid<br />

dh g[okDh ftok;s dk ;ze/se fuzBQ fdZsk fe nepo d/ ˜wkB/ ftu<br />

fJj w;fid fÙt w≥fdo ;h . fijVh ;so B/ nBzd okw w[ıfb; dk<br />

fXnkB fJ; T[ZiVh fJwkos dh ftok;s tb fdtkfJnk T[j<br />

r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp tb'A ofus fBjebzeh ntsko ftu fJ;<br />

soQK Ù[Ù'fGs j? L Gb Gkr G:k fJj ;zGb e/ jfoi{ jfow≥do<br />

nktjr/ .. (d;w rqzE, fBjebzeh ntsko, 141-56<br />

56, g≥a 583) .<br />

nBzd okw w[ıfb; dh fJj y'i dk nkXko r[o{ r'fpzd f;zx ih<br />

ofus d;w rqzE jh j?, Bk fe e'Jh j'o ;z;feqs ouBk fi; s'A fe<br />

T[j nDikD ;h . (fJ; ;q's dh tke¯h bJh w?A ;qa ihtB f;zx<br />

fdT[b, :{ae/a tkfbnK dk nfs XzBtkdh jK) e[fJo f;zx, i' fe<br />

GkJh wBh f;zx dk ftfdnkoEh ;h, B/ nkgDh feqs r[ofpbk;<br />

gksÙkjh 10, 1751 Jha ftu g{oh ehsh, B/, Bk f;oc ıkb;k ;kiD<br />

s'A gfjbK dhnK xNBktK dk f˜eo pfuso BkNe d/ nkXko ”s/


ebwpzd ehsk pbfe fJ;/ pfuso BkNe ftu'A fJfsjk;e jtkb/<br />

th d/ fojk j? . (6L165<br />

6L165) . fJjh e[fJo f;zx r[o{ r'fpzd f;zx tb'A<br />

feqÙB ntsko dh ouBk dk th f˜eo eodk j? (6L2<br />

6L2) ;qa ÙwÙ/o f;zx<br />

nÙ'e, fiBQK B/ fJ; r[ofpbk; dh ;zgkdBk ehsh ns/ vka c"ik f;zx<br />

B/ fJ; dh G{fwek fbyh, fJ; rb dh g[ÙNh eod/ jB fe e[fJo f;zx<br />

d/ nkXko ;o'sK ftu pfuso BkNe ns/ r[o ;'Gk gqw[Zy ;B .<br />

g≥itK ;o's ;o{g f;zx e'fÙe dhnK r[o{ ehnK ;kyhnK jB<br />

i' fe 1790 Jha ftu ;zg{oB j'Jh . fJj ;o's d;w rqzE B{z<br />

r[o{ r'fpzd f;zx ih dh gqwkDe ouBk jh BjhA d;dk pbfe tZytZy<br />

ouBktK fby/ ikD dk T[d/Ù, ouBk ekb, T[BQK dh fJfsjkf;e<br />

gqwkfDesk d/ m'; ;p{s th fdzdk j? . fJjh ;o's r[o{ r'fpzd<br />

f;zx ;kfjp tb'A 1699 dh ft;kyh B{z ıkb;k ;kiD ;w/A n≥fwqs<br />

fsnko eoB bJh g≥i/ pkDhnK ig[ih ;kfjp, ikg ;kfjp,<br />

nkBzd[ ;kfjp, u"gJh ns/ ;[Xk ;tJhJ/ ;kfjp gVQB dh pks th<br />

eodk j? . fJ;/ soQK fJ; ;o's ftu wjKekb B{z f;Zy f;XKsK<br />

w[skfpe gow-fgsk gqwkswk d/ Bkw Bkb ;zp'XB ehsk j?, Bk fe<br />

fÙt ih d/ Bkw Bkb fit/A fe d;w rqzE fto'Xh i[zvbh eo ojh j? .<br />

ft;Eko bJh d/y', r[o{ ehnK ;kyhnK, ;kyh Bza 33, 38, 40, 43-45,<br />

45,<br />

49, 56, 59, 60, 63, 67, 73, 78, 85, 101, 103, 105 .<br />

S/tK ;o's e/;o f;zx fSpo dk ““pz;ktbhBkwk d;K<br />

gksÙkjhnK ek”” i' fe 1769-70<br />

70 JhH ftu ;zg{oB j'fJnk, d;w rqzE<br />

dh ;zg{oBsk dk ;zws 1755 fpqH 1698 JhH fdZsk j? (uoD 14L223-<br />

24) . fJ;/ e/;o f;zx fSpo B/ nkgDh fbys ftu pfuso BkNe B{z<br />

nkXko ;o's BjhA pDkfJnk pbfe T[; ftu'A ;?Bkgfs tKr gqwkD<br />

s/ jtkb/ th fdZs/ . (uoD 14L165-69<br />

69) . ;ZstK fJfsjk;e ;o's


GkJh d/;k f;zx dk ofjsBkwk j? . GkJh d/;k f;zx i' fe GkJh wBh<br />

f;zx ih d/ ;kfjp˜kd/ ;B, nkgD/ ofjsBkw/ ftu d;w rqzE dh<br />

gqwkfDesk pko/ jtkbk fJ; soQK fdzd/ jB L<br />

d[j{ rqzE w? pkDh i'Jh ..<br />

u[zB u[zB ezm eo/ fBs ;'Jh ..<br />

d;whA nkfd r[o{ fdB i/s/ ..<br />

g[op ;wkB ej/ j? s/s/ ..<br />

;[Bj[ f;zx fJe puB jwkok .<br />

gqEw/ jw B/ ikg[ T[ukok .<br />

g[B nekb T[;sfs i' ejh .<br />

p/d ;wkB gkm i' njh .<br />

g[B pfusq BkNe pBtk:' .<br />

;'fY pz; ij eEk ;[jk:' .<br />

g[B d' uzvh ufosq pDkJ/ .<br />

n≥so e/ ;G efp wB G≈J/ .<br />

r:kB gqp'X p'X jw ejk .<br />

i; gkm eo jfo gd bjk .<br />

g[B u'ph; ntsko ejkBh .<br />

poBB eok ;wMh ;G r:kBh .<br />

dsksq/:k e/ r[o{ ;[BkJ/ .<br />

g[B pfuso py:kB pBkJ/ .<br />

fsqB e' Gh fJe rqzE pykBk .<br />

gVQ/ w{VQ ;' j'fJ ;:kBk .<br />

Ùpd j˜ko e/ ;[ydkJh .<br />

;p? fBqgB eh eEk ;[BkJh .


;' w? fjs efo poB ;tkoh .<br />

g[B ej ojs B ej{z T[ukoh .<br />

uko ;? uko ufosq pBkJ/<br />

ijK i[tfsB e/ Sb fdyokJ/<br />

nmtK fJfsjk; ;o's, g≥ikp :{Bhtof;Nh uzvhrVQ<br />

ftu ;[oZfyns ufosq' gy:kB dh fJe S'Nh g'Eh j? i' fe S'Dk f;zx<br />

B/ 6 t?;ky 1780 fpqa/ngq?b 3, 1723 JhL p[Xtko B{z fsnko ehsh<br />

ns/ fJ; B{z soeÙ dh g'Dh dk Bkw fdsk j?, fi; s'A fJj ;k¯ f;X<br />

j[zdk j? fe 1723 JhL se ufosq' gy:kB dhnK S'NhnK g'EhnK th<br />

fsnko j' u[ehnK ;B, fi; B{z fe ıkb;k ¯"i d/ ioB?b nkgD/<br />

shoK d/ soeÙ ftu oyd/ ;B . fezBh j?okBh tkbh rb j? fe<br />

r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ ıkb;/ nmkothA ;dh ftu fJBQK ufosqK B{z<br />

gVQ e/ nkgD/ nkuoD B{z ekfJw ofynk ns/ XhnK-G?DK<br />

fJBQK :'fXnK dh ÙoD ftu nk e/ nkgD/ nkg<br />

B{z ;[oZfyns ;wMdhnK ;B. fJ; d/ T[bN XzB jB ;kv/ ni'e/ 60-<br />

70 ;kbK d/ p˜[or fiBQK d/ wBK ftu fJBQK ufosqK B{z gVQ e/ f;tkJ/<br />

ekw tkÙBk d/ e[M th T[ikro BjhA j'fJnk . fJjh coe<br />

r[ow[y :'rhnK ns/ wBw[y G'rhnK d/ nkuoB dk gqshe th j? .<br />

i/ ;kv/ ÙzektkdhnK B/ j'o th ;p{s, fit/A fe wfjwk gqekÙ<br />

(1776 JhH), ;{oi gqekÙ (1843<br />

JhH), g≥E gqekÙ (1841<br />

JhH) ;[yk<br />

f;zx r[ofpbk; gkH 10 (1797<br />

JhH) nkfd B{z d/yD dh y/ub ehsh<br />

j[zdh sK T[BQK B{z fJ; rb dk ukBDk j' iKdk fe fJBQK<br />

fJfsjkf;e ;o'sK ftu th b/yeK B/ r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp d/<br />

pfuso BkNe B{z nkgDk nkXko ;o's pDkfJnk j? . r[o{ r'fpzd


f;zx ;kfjp ih B/ feqÙB ntsko dh ;wkgsh dh skohy fJ; soQK<br />

ebwpzd ehsh j? L<br />

;soK ;? g?Askb w/<br />

;ktB ;[fd fsE dhg ..<br />

Bro gktNk Ù[G eoB<br />

iwBk pj? ;ghg ..<br />

d;w rqzE, feqÙBktsko, 2480 ..<br />

fJ; n≥do{Bh rtkjh s'A fJj ;kc ˜kfjo j? fe ;ktB ;[dh<br />

1785 fpa, 24 i[bkJh 1688 Jha, wzrbtko se r[o{ ;kfjp<br />

gkT[ANk ;kfjp fty/ 2480 Szd fby u[e/ ;B . fJ; fJfsjkf;e<br />

gqwkD dh g[ÙNh j'o fJfsjkf;e ;o'sK s'A th j[zdh j?, fiBQK ftu'A<br />

e[fJo f;zx ofus r[ofpbk; gksÙkjh 10 (6L2) s/ ;o{g f;zx<br />

e'fÙe dh r[o{ ehnK ;kyhnK (;kyh Bza 43) gqw[y jB .<br />

feqÙB ntsko dh ;wkgsh s'A seohpB d' wjhB/ pknd<br />

n;{ ;[dh 3, 1785 fpqa/27<br />

;szpo 1688 Jha ;'wtko tkb/ fdB<br />

r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp B/ nkgD/ ihtB ekb dh gfjbh bVkJh,<br />

GzrkDh dk :[ZX, fis e/ gjkVh okfinK B{z eokoh jko fdZsh . fJ;<br />

izr s'A pknd r[o{ r'fpzd f;zx ih ese ;[dh 13, 1745 fpqa, 27<br />

nes{po 1688 Jha ÙBhtko tkb/ fdB gkT[ANk ;kfjp B{z nbftdk<br />

efj e/ egkb w'uB nk rJ/, fi; dk f˜eo ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih<br />

““ufosq' gy:kB”” ftu fJ; soQK eo oj/ jB L<br />

Bdh iwBk e/ sho w/,<br />

shoE w[uB egkb .<br />

Bro gKtNk S'o jw,<br />

nkJ/ sjK T[skb ..2..


d;w rqzE, ufosq' gy:kB, Bza 71 ..<br />

d;w rqzE dh fJj n≥dobh rtkjh fJ; rb dh gqshe j? fe<br />

1688 Jha se r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp, ikg[ ;kfjp, nekb T[;sfs,<br />

pfusq BkNe, uzvh ufosq, frnkB gqp'X, feqÙBktsko, ufosq'<br />

gy:kB (71<br />

ufosq se) fby u[e/ ;B . fJBQK ;ko/ ;o'sK s'A fJbktk<br />

r[o{ ;kfjp pfusq BkNe (nkgDh eEk) ftu fJe j'o fJfsjkf;e s/<br />

m'; gqwkD fJ; soQK ebwpzd eo oj/ jB L<br />

fsqs: pkD wkfo:' ;[ g/Nh wMKoz ..<br />

fpfXn≥ fubesz d[nkb gkoz gXkoz ..<br />

u[Gh fuzu uow≥ eS{ xkfJ B nk:z ..<br />

ebz e/tbz ikB dk;z puk:z ..<br />

ip? pkD bkfr:' sp? o'; ikfr:' ..<br />

fi; g/Nh B{z gfjB e/ r[o{ r'fpzd f;zx GzrkDh dk :[X bV<br />

oj/ ;B ns/ fi; sho dh S'j B/ r[o{ ;kfjp d/ pho o; B{z T[ikro<br />

ehsk T[j ni th wjkokik gfNnkbk gk; ;[oZfyns gJh j? . fJ;<br />

g/Nh T[Zs/ ikg[ ;kfjp s/ ig[ih ;kfjp fbfynk j'fJnk j?, i' fJ;<br />

rZb dk m'; gqwkD j? fe ikg[ ;kfjp r[o{ ;kfjp B/ gkT[ANk ;kfjp<br />

nkT[D s'A gfjbK T[ukfonk, ns/ pfusq BkNe r[o{ r'fpzd f;zx ih<br />

dh gftZso ouBk j? .<br />

1711-1880<br />

1880 Jha se d/ T[gob/ fdZs/ 13 fJfsjkf;e ;p{sK<br />

ns/ gqwkDK s'A fJj ;kc ˜kfjo j? fe ;qL dbihs f;zx ih ns/ ;qa<br />

irihs f;zx ih nkgDh r[wokj eoB tkbhnK :eVpk˜hnK<br />

fbyD bZr/ fJj G[b rJ/ fe fJfsjk; ebgs nNebpk˜hnK s/<br />

i[rsh eEBK Bkb BjhA f;ofink iKdk pbfe fJfsjkf;e gqwkDK<br />

d/ nkXko ns/ T[BQK d/ ftÙb/ÙD Bkb jh fbfynk iKdk j? .


fJ;/ ;zdoG ftu Jha n?ua eko B/ fejk j? L ““fJfsjk;eko sEK<br />

d/ ;p{sK s'A fpBK gqGktjhD s/ fBow{b j? ns/ sZE nkgD/<br />

fJfsjk;eko s'A fpBK fBow{b s/ fBoiht jB.”” (What is<br />

History) . fJBQK ;fseko:'r ftdtkBK B/ fe; T[d/Ù dh g{osh<br />

bJh d;w rqzE pko/ fpBK fe;/ ;o's B{z tku/ fJj M{m/ fpnkB dkr/,<br />

T[; dk y[bk;k eoBk e'Jh n"yk BjhA j? . ftdtkB b/yeK dhnK<br />

fbysK s'A ;kc ˜kfjo j? fe fJBQK B/ nkgDhnK fbysK d/ sZs<br />

gfjbK fBoXkfos ehs/ s/ c/o sEK s'A fJ; bJh gqj/˜ ehsk sK i'<br />

M{m d/ ;jko/ ÙoXktkB, ftukotkB gkmeK B{z d;w rqzE pko/<br />

r[wokj ehsk ik ;Ze/ .<br />

id'A d;w rqzE ;kfjp pko/ M{m dk pk˜ko row j't/ sK fJj<br />

fe; soQK j' ;edk j? fe vka osB f;zx iZrh fJ; ftu nkgDk<br />

fjZ;k Bk gkT[Ad/ . vka osB f;zx iZrh dk ;'X gZso ;qa ÙwÙ/o f;zx<br />

nÙ'e d/ ftukoK dk jh so˜wkBh ;h . T[BQK d/ ;'X gZso ftu e'Jh<br />

th dbhb iK ftuko T[BQK d/ nkgD/ BjhA f;tkfJ e[M g[oksB phVK<br />

d/ gkm-G/d d/ . i' th ftuko vka osB f;zx iZrh B/ nkgD/ ;'X<br />

gso ftu fdZs/ T[BQK ftu y'i dk n≥Ù wkso th BjhA. vka iZrh<br />

fbyd/ jB fe fijVh nkfd phV ns/ d;w dh phV dk<br />

fJeZmk ;zebB GkJh wBh f;zx ih B/ fsnko ehsk T[; ftu<br />

r[o{ n≥rd d/t ih dh pkDh j? jh BjhA . fJ; s'A ;gZÙN j? fe iK sK<br />

vka iZrh B/ fe;/ yk; wB'oE bJh fJ; ;c?d M{m dk ;jkok fbnk,<br />

iK T[BQK B{z w'N/ nZyoK tkbh phV d/yDh-goyDh BjhA nkJh, iK<br />

T[BQK B/ phV d/y/ pˆ?o jh ;[D/-;[DkJ/ :ZeV wko fdZs/, i' gqzgok<br />

d;w rqzE d/ fto'Xh jkb/ se ubk oj/ jB . fJ;/ gqzgok dh skik<br />

fw;kb ;a dhtkB f;zx (w'jkbh) dh fbys rfbzgf;; n"c uzvh


ufosq (Glimpses of Chandi Charitar) ftu fwbdk j?, fi; ftu<br />

T[BQK B/ fJj ftuko gqrN ehs/ fe r[o{ ;kfjp dk uzvh ufosq Gkrts<br />

g[okD ”s/ nkXkfos j?, idfe Grts g[okD ftu uzvh dk e'Jh f˜eo<br />

BjhA . n;b ftu b/ye d/th Gkrts g[okD B{z Gkrts g[okD ;wM<br />

fojk j? id fe fJj d't/A g[okD nbZr-nbZr jB .<br />

fJBQK Ùzektkdh yoV frnkBhnK dk nrbk jfEnko j? noEK<br />

d/ nBoE eoBk fiBQK dhnK e[M e[ fw;kbK d/DhnK pj[s ˜o{oh jB .<br />

fJj Ùzektkdh ;ko/ d/ ;ko/ b/yeK B/ nkgDhnK ouBktK ftu<br />

““GrT[sh”” Ùpd d/ noE d[ork dZ;/ jB, i' fe X'y/ Bkb ;zrsK B{z<br />

r[wokj eoB dh e'fÙÙ jh BjhA pbfe fJ; rb dk ;gÙN ;p{s j? fe<br />

fJBQK B/ uzvh ufosq B{z fJe tkoh th uzrh soQK BjhA gfVQnk . foÙh<br />

wkoezv/ B/ wkoezv/ g[okD ftu d[ork bJh 108 Bkw fds/ jB, go<br />

GrT[sh T[[; ftu BjhA j? . GrT[sh ;ko/ g[okfDe ;kfjs ftu gowfgsk<br />

gqwkswk bJh tofsnk frnk j?. ;ko/ d;w rqzE ftu GrT[sh<br />

Ùpd dk gq:'r d' tkoh ehsk frnk j? ns/ fJj d't/A tkoh tko ;qh<br />

GrT[sh ih ftu jh nkT[Adk j? L<br />

fgqEw GrT[sh f;wo e? r[o{ BkBe bJhA fXnkfJ ..<br />

-d;w rqzE, tko ;qh GrT[sh ih eh, 1, g≥L 119 ..<br />

bJh GrT[sh d[or Ùkj toikrfB Gkoh ..<br />

- d;w rqzE, tko ;qh GrT[sh ih eh, 53L2, g≥L 127 ..<br />

j[D i/ fJBQK yoV frnkBhnK dh BthB ;'u w[skfpe fJ;<br />

T[Zgobh ;so d/ noE ehs/ ikD sK ;kB{z fJj efjDk gt/rk fe d[ork<br />

B/ d[ork B{z cV e/ :[X ehsk . d{;o/ fJj i[zvbh fJj efjD' BjhA<br />

EZedh fe ““wjKekb”” Ùpd dk noE fÙt ih j?, fJ; bJh r[o{ r'fpzd<br />

f;zx ih B/ fÙt ih dh nokXBk ehsh . t/fde s/ T[gfBÙd ;kfjs


ftu th ““wjKekb””, ““ekb'-ekb”” gow fgsk gqwkswk bJh jh tos/<br />

rJ/ . gqw[Zy Ùpd e'ÙK ftu th ““ekb”” ns/ ““wjKekb”” ÙpdK d/ noE<br />

gow-fgsk gqwkswk jh fdZs/ jB . (ft;Eko bJh d/y'L (1) w[ezd bkb<br />

f;ohtk;stk, frnkB Ùpd e'Ùl (2) tha n?;a nkgN/, ;z;feqs<br />

n?Nw'b'ihl (3) okipbh gKv/, fjzd{ Xow e'Ùl (4) okw uzdo towk,<br />

wkDe fjzdh e'Ùl (5) ;:kw ;[zdo dk;, fjzdh Ùpd ;kro ns/ (6) vka<br />

n?;a n?;a i'Ùh, g≥ikph-n≥ro/˜h e'Ù) . r[o{ r'fpzd ;kfjp dhnK<br />

fbysK ftu ““ekb”” ns/ ““wjKeb”” fJ; f;qÙNh dh f;oiDkswe<br />

Ùesh j?, fi; e'b fJ; B{z ısw eoB dh th Ùesh j?, gqwkswk i' fe<br />

ihtB ns/ w"s dk ;[nkwh j? bJh tofsnk frnk j?, r[o{ r'fpzd<br />

f;zx ;kfjp B/ d;w rqzE ftu gow-fgsk gqwkswk bJh eJh eow-<br />

BkwK dk toBD ehsk j?, fit/A fe ““ekb””, ““;op-ekb””, ““wjkekb””,<br />

““ekb-ekb/””, ““ekb g[oy””, ““nBzekb””, ““ekbz ekb”” .<br />

wjkekb ;z;feqs dk Ùpd j?, fi; d/ Ùkpfde noE jB ““;ot-<br />

T[Zu ;wK”” i' fe ;w/A d/ uZeo s'A ofjs j? ns/ ;ko/ Xkofwe ;kfjs<br />

ftu fJj gow-fgsk gqwkswk bJh tofsnk frnk feT[Afe<br />

gqwkswk ;dhth j? idfe T[; dh ;koh f;qÙNh BkÙtkB j? . ““wjkekb””<br />

Ùpd dk ;G s'A f˜nkd (80<br />

80#) gq:'r r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp B/ nkgDh<br />

ouBk ufosq' gy:kB ftu ehsk j? . fJ;/ soQK Ùpd ““fÙt”” B{z th fJj<br />

yoV frnkBh fÙt ih Bkb i'V e/ fJj ;kps eoB dh Bkekw e'fÙÙK<br />

ftu br/ j'J/ jB fe d;w rqzE ;kfjp fe;/ ;kes eth dh ouBk j? .<br />

go fgSb/ 40 ;kbK ftu fJj BthB y'ih T[; ;kes eth d/ Bkw,<br />

fBtk;, iks-gks, j'Ad, Ùq/Dh s/ fbysK dZ;D ftu g{oh soQK Bkekw<br />

oj/ . fJj fJ; uh˜ dk y[bk;k th BjhA eo ;e/ fe i/ fJj fe;/<br />

ukbke ;kes eth dh ukb ;h sK T[; B/ nX{ohnK fbysK fby e/


nX{oh ukb feT[A uZbh . ;G ftdtkB fJj w≥Bd/ jB fe ““nekb<br />

T[;sfs””, pfuso BkNe (nkgDh eEk), frnkB gqp'X, fsq:k ufoso<br />

nX{o/ jB . i/ d;w rqzE B{z rj[ Bkb ftukohJ/ sK gsk brdk j? fe<br />

ikg[ ;kfjp, nekb T[;sfs, uzvh ufoso (1-2), tko ;qh GrT[sh ih<br />

eh, ÙÙso Bkw wkbk g[okD, efps ;tZJhJ/, ˜coBkw ftu fe;/ eth<br />

dk Bkw BjhA, idfe r'fpzd Ùpd 2 tko okw ntsko (864<br />

864) s/<br />

ufoso' gy:kB (242<br />

242) ftu tofsnk frnk, feqÙBktsko ftu ;:kw<br />

Bkw dh tos'A ehsh rJh, idfe ufoso' gy:kB ftu okw, ;:kw s/<br />

ekb BkwK dh tos'A ehsh rJh . fJBQK ;kohnK ouBktK d/ Ù[o{ ftu<br />

““;qh w[ytke gka d;thA”” iK ““gksÙkjh 10”” fbfynk i' fe fJ; rZb<br />

dk m'; ;p{s j? fe ““r'fpzd””, ““okw””, ““Ù:kw”” r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp<br />

d/ jh T[gBkw jB ns/ fszB jh Bkw nkfd r[o{ rqzE ;kfjp ftu gowfgsk<br />

gqwkswk bJh tos/ rJ/ . d;w rqzE ;kfjp B{z nro tZy-tZy<br />

ethnK dh ouBk fJBQK BkwK d/ nkXko s/ w≥BhJ/ sK fJj c?;bk eoBk<br />

n"yk j't/rk fe fejVk Szd okw dk j? s/ fejVk Szd ;:kw dk j? .<br />

ufosq' gy:kB ftu ufosq BzL 183, 193, 222, 227, 242, 336, 396,<br />

401 ftu okw s/ Ù:kw Bkw dh tos'A ehsh rJh j? . fJ;/ soQK feqÙB<br />

ntsko ftu th okw s/ Ù:kw d/ Bkw dh tos'A j'Jh j? (Szd 1373,<br />

1822, 1983, 2238, 4796), okw ntsko ftu r'fpzd s/ Ù:kw BkwK<br />

dh tos'A ehsh rJh j? . (Szd 862, 865) . ufosq' gy:kB s/ feqÙB<br />

ntsko ftu okw s/ Ù:kw BkwK dh tos'A fJe :K d' SzdK d/ tec/<br />

pknd ehsh rJh j? . (ufosq' gy:kBL 109L19, 22, feqÙB ntsko,<br />

1872-73<br />

73, d[BhnK d/ ;kfjse fJfsjk; ftu n?;h e'Jh th ekft ouBk<br />

BjhA fi; d/ tZy-tZy Szd nbZr-nbZr ethnK B/ fby/ j'D . fezBh<br />

j?okBh tkbh rb j? fe ;kv/ r[owfs d/ fJj yoV frnkBh fÙt bJh


1008 Bkw ep{bd/ jB, ftÙB{ bJh 1000 Bkw th ep{bd/ jB, uzvh<br />

bJh 108 Bkw i' fe gzvsK d/ o"ÙB fdwkrK dh ekY jB, go nkgD/<br />

r[o{ bJh e'Jh th T[gBkw ep{bD bJh fsnko BjhA . ““ekb”” s/ ““jfo””<br />

Bkw dk e'Jh th eth r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp d/ dopkoh ethnK dh<br />

g[okDh Bkwktbh ftu BjhA nkT[Adk . ;ko/ Xkofwe rqzEK ftu yk;<br />

eoe/ nkfd ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ns/ ;qh d;w rqzE ;kfjp ftu ““r'fpzd””,<br />

““okw””, ““Ù:kw””, ““ekb””, ““jfo”” Ùpd fiE/ gow-fgsk gqwkswk d/<br />

p'Xe jB, T[E/ r[o{ ;kfjp d/ Bkw dh th gqshfBXsk eod/ jB .<br />

r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp d/ dopkoh ethnK dhnK ;[szso ouBktK ;kv/<br />

gk; w"i{d jB ns/ fJBQK B{z fXnkB Bkb tkuB ”s/ gsk brdk j?<br />

fe ;ko/ dopkoh ethnK B/ r[o{ ;kfjp dhnK pyÙhÙK dk f˜eo ehsk j?,<br />

go ;ko/ d;w rqzE ftu ;kohnK ouBktK d/ w≥rbkuoD :K T[g;zjko<br />

(ouBk d/ n≥s) ftu f;o¯ s/ f;o¯ gow-fgsk gqwkswk dh T[;ssh T[;<br />

d/ eow BkwK Bkb ehsh rJh j? . fJ;/ soQK i/ dopkoh ethnK tb'A<br />

ehs/ nB[tkd ns/ r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp tb'A ehs/ nB[tkdK B{z T[BQK<br />

d/ w{b ;o'sK Bkb nfXn?B eohJ/ sK fJj ;k¯ ˜kfjo j[zdk j? fe fiE/<br />

dopkoh ethnK B/ w{b ;o'sK dk nZyo pX nB[tkd (literal<br />

translations) ehsk j? T[ZE/ r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp B/ w{b ;q'sK d/ ss<br />

B{z nkgDh Ù?bh ns/ cb;¯/ nB[;ko fJe nB{mk o{g fdZsk ns/<br />

nkgDhnK fbysK okjhA Gkosh ;z;feqsh d/ tho BkfJeK B{z nwo pDk<br />

fdZsk . fJ; dh fJe T[dkjoD uzvh ufosq j? . uzvh ufosq T[efs<br />

fpbk;, wkoezv/ g[okD d/ d[ork ;gsÙsh tkb/ Gkr dk ;[szso<br />

nB[tkd dZf;nk iKd j?, go jehes fJ; d/ T[bN j? . wkoezv/ g[okD<br />

ftu fJ; eEk d/ 13 nfXnkfJ s/ 700 ;b'e jB, idfe uzvh ufosq<br />

T[es fpbk; d/ 8 nfXnkfJ s/ 233 Szd jB . r[o{ r'fpzd f;zx ih


B/ ;[u/s wB Bkb pj[s p/b'VhnK ;fEshnK fJ; ouBk ftu'A eZY<br />

fdZshnK jB. wkoezv/ g[okD d/ gfjb/ 4 nfXnkfJ i' fe d[ork<br />

T[;ssh ftu jB T[j r[o{ ;kfjp B/ nkgDh ouBk ftu Ùkfwb BjhA<br />

ehs/. fJ;/ soQK r[o{ ;kfjp B/ j˜koK ;kbK d/ :[XK, d/tfsnK d/ fJem/<br />

j'D, d/th dh T[sgsh s/ j'o t/ot/ nkgDh ouBk dk fjZ;k BjhA<br />

pDkJ/ . ;Zu s/ B/eh dh Ùesh d[ork B{z T[ikro eoB bfrnK uzvh d/<br />

BÙ/ dk fposKs th r[o{ ;kfjp B/ nkgDh ouBk ftu Ùkfwb BjhA<br />

ehsk, idfe wkoezv/ g[okD ftu d[ork tb'A Ùokp d/ ;/tB dh pks Gh<br />

ejh rJh j? . wkoezv/ g[okD d/ 11 s/ 12 nfXnkfJ ftu d/th T[;sfs<br />

s/ wjksw B{z g{oh soQK Beko e/ r[o{ ;kfjp B/ gqwkswk gk;'A B/e ezwK<br />

d/ fdqV ftÙtk; Bkb vN/ ofjD dh gqkoEBk ehsh j? L<br />

d/fj f;tk po w'fj fJj?<br />

Ù[G eowB s/ epj{z B No' ..<br />

B vo' nfo ;' ip ikfJ bo',<br />

fB;u? eo nkgBh ihs eo' ..<br />

no[ f;y j" nkgB/ jh wB e"<br />

fJj bkbu jT[ r[B sT[ T[uo' ..<br />

ip nkt eh nT[X fBXkB pB?<br />

ns jh oB w? sp i{M wo' ..<br />

uzvh ufosq, 231 ..<br />

fJ;/ soQK uzvh-ufosq d{ik i' fe d/th Gkrts g[okD ”s/<br />

nkXkfos j? ftu th r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ fJ; w{b ;o's ftu n;[o<br />

ÙeshnK dh T[sgsh, d[ork dh T[sgsh, d[ork dh T[;ssh ns/<br />

j˜koK ;kbK dh bVkJh B{z nkgDh ouBk ftu irQk BjhA fdsh .<br />

r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ f;o¯ nkgD/ ““GrT[sh”” d/ cb;c/ B{z d?th


Ùesh ns/ fJbkjh fJB;kc d/ o{g ftu jh uzvh ufosq T[efs fpbk;,<br />

uzvh ufosq d{ik, tko ;qh GrT[sh ftu g/Ù ehsk j? . ““d[ork”” ;z;feqs<br />

dk Ùpd j? fi; dk wsbp j? ““gj[zu s'A<br />

goQ/””, ““d[orw””, ““nrw”” ns/ fJ;/ jh o{g ftu T[j r[o{ ;kfjp dhnK<br />

fbysK ftu nkT[Adh j? . r[o{ ;kfjp dk c[owkB j? L<br />

fe;B fp;B epj{z Bfj fXnkT{A ..<br />

ekB ;[B/ gfjukB B fsB ;'A ..<br />

d;w rqzE, feqÙB ntsko, 434, g≥a 310 ..<br />

itB ekb ;G irs pBk:' ..<br />

d/t d?s iSB T[gik:' ..<br />

nkfd n≥fs J/e? ntskok ..<br />

;'Jh r[o{ ;wfM:j[ jwkok ..9..<br />

d;w rqzE, efp:' pku p/Bsh u'gJh, 9 g≥a 138 ..<br />

fJj d' jh c[owkB fJ; rb B{z ;kps eoB bJh ekch jB fe<br />

r[o{ ih d/ d[ork d/ fpÙB B{z BjhA w≥Bd/, d[ork sK pj[s d{o j?. T[j<br />

f;oc gow-fgsk gqwkswk B{z jh nkgDk fJÙN w≥Bd/ jB Bk fe fe;/<br />

ntsko g[oÙ B{z . fJ;/ bJh ;kv/ uzvhrVQ d/ yoV frnkBh fJBQK<br />

ouBktK s'A w[Beo jB sK i' T[j nkgDh r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp fto[X<br />

w≥dh GktBk dk g;kok eo ;eD .<br />

tko ;qh GrT[sh ih eh d/ w≥rbkuoD ftu r[o{ r'fpzd<br />

f;zx ;kfjp dk Bkw BjhA j? i' fe fJ; rb dk gqwkD j? fe fJj<br />

r[o{ ;kfjp dh gqwkfDe s/ fJfsjkf;e ouBk j? . i/ fJj fe;/ eth dh<br />

ouBk j[zdh sK fJ; ftu r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp dk Bkw th B"A r[o{nK<br />

s'A pknd Ùkwb j[zdk . ;kv/ fJj yoV frnkBh fJj th ;kps eoB dh<br />

e'fÙÙ ftu jB fe fJj r[o{ ;kfjp d/ ;wekbh ns/ f;y e"w dh wjkB


Ùjhd GkJh wBh f;zx ih Bkb'A f˜nkdk f;nkD/ jB feT[Afe id'A 18<br />

thA ;dh ftu ıkb;/ dh nodk; pDkJh rJh sK GkJh wBh f;zx ih B{z<br />

fJj gsk BjhA ;h fe fJj r[o{ ;kfjp dh ouBk j? iK BjhA, fi; dk<br />

fJbjkw fJBQK Ùzek tkdhnK B{z j' u[ek j?, fi; dk e{V gquko fJj j[D<br />

eo oj/ jB .<br />

id'A r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp ofus uzvh ufosq T[efs fpbk;,<br />

uzvh ufosq d{ik, tko ;qh GrT[sh ih eh nkfd dh w{b g[okDe ;o'sK<br />

Bkb s[bBk eohJ/ sK fJj ;kc ˜kfjo j[zdk j? fe r[o{ ;kfjp B/ ;[u/s<br />

wB Bkb g[okDe ;kfjs dhnK p/b'VhnK ;fEshnK s/ ft;Eko<br />

nkgDhnK ouBktK ftu Ùkfwb BjhA ehs/. r[o{ ;kfjp B/<br />

g"okDe ;kfjs dk fwEjk;e n≥Ù ısw eoe/ fJBQK eEktK B{z gfjbh<br />

tko fJfsjk;e gq;zr d/ s"o ”s/ g/Ù ehsk . uzvh ufosqK ftu<br />

r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp B/ ;z;feqs Ùpd ““fB;zr”” dk gq:'r d' tkoh<br />

ehsk j? L<br />

ekbh nT[ uzv e[tzv ;zGko e?<br />

d?s ;' i[X fB;zr ;fiU j?. uzvh ufosq T[efs fpbk;,171<br />

171..<br />

pkj? fB;zr .. T{m?A MqVzr ..<br />

s[ge sVke .. T[Zms eVke .. uzvh ufosq d{ik, 30 ..<br />

fJ; ;z;feqs Ùpd dk g≥ikph ;wo{g j? ““fBjzr”” fi; dk gq:'r<br />

r[o{ noiB d/t ih r[o{ rqzE ;kfjp ftu fJzi eod/ jBL<br />

““fBoGT[ j'fJU GfJnk fBjzrk””, (g≥L 392) . fBjzr Ùpd dk fJZE/<br />

gq:'r T[; fJB;kB bJh j? i' fe fBoGT[ j? ns/ w"s d/ vo s'A ofjs j?,<br />

fBvo j?, fBXVe j? . fJ; ;z;feqs Ùpd ““fB;zr”” fi; B{z fe<br />

r[o{ rqzE ;kfjp ftu fBjzr (g≥ikph o{g) ftZu tofsnk frnk j? s'A<br />

fBjzr f;zxK d/ ifEnK dh T[sgsh j'Jh s/ T[BQK B/ fJ; Ùpd B{z nkgD/


iE/ dk Bkw d/ fdZsk . fJBQK uzvh ufosqK ftZu jh r[o{ r'fpzd<br />

f;zx ;kfjp d/ eJh f;XKs T[ikro ehs/ fit/A fe L ““ıkb;k nekb<br />

g[oy eh c"i””, ““uVQdh ebk””, ““tkfjr[o{ ih ek ıkb;k .. tkfjr[o{ ih<br />

eh ¯sfj ..””, ““;tk bky ;/ J/e bVkT{, sp? r'fpzd f;zx Bkw ejkT{A””,<br />

““Xow :[ZX”” ““d/r-s/ˆ ¯sfj”” nkfd . r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp B/<br />

nkgDhnK ouBktK ftu d[ork B{z ;ot-ÙeshwkB gqwkswk<br />

dh ;zxkoB Ùesh d/ o{g ftu g/Ù eoe/ nkgD/ ıkb;/ bJh sZs frnkB,<br />

fdqVsk ns/ j"A;b/ dk T[j ;'wk fsnko ehsk fi; d/ ¯b;¯/ okjhA g{oh<br />

18 thA ;dh ıkb;k r[o{ d/ ;kE s'A fpBK T[BQK d/ T[d/Ù dh g{osh bJh<br />

Xow :[ZX ftZu ftuodk fojk s/ n;[o ÙeshnK ”s/ csfj gk e/ fJ;<br />

Xosh B{z ftd/Ùh jwbktoK s'A w[es eokT[D s/ ıkb;k oki ;Ekgs<br />

eoB ftu ;cb j'fJnk ns/ r[o{ ;kfjp d/ c[owkB L ““Gkoh G[ikB e/<br />

Gkoh Go/;'””, dh soiwkBh ehsh (pfusq BkNe, 1L92) . fe;/ th ouBk<br />

iK ;so s'A fJj f;ZX BjhA j[zdk fe r[o{ ;kfjp B/ d[ork dh g{ik ehsh,<br />

iK T[; dh T[;ssh ehsh, iK T[; dk wkBtheoB (Personification)<br />

ehsk, :K T[; B{z gqrN (Recall) ehsk . nekb T[;sfs ftZu th<br />

d[ork d/ n;πoK B{z ;zxkoB d/ 20 Szd (211<br />

211-230<br />

230) jB, fiBQK dk<br />

ft;Eko uzvh ufosq T[efs fpbk;, uzvh ufosq d{ik ftZu eoe/<br />

tko ;qh GrT[sh ih eh ns/ ufosq'gy:kB d/ gfjb/ nfXnkfJ<br />

ftu ;zfygs o{g ftZu g/Ù eoe/ fJj gZek ;p{s d/ fdZsk fe<br />

fJj ;kohnK ouBktK fJZe' jh ebw dhnK jB ns/ fJj ebw<br />

w/o/ ;fsr[o{ gksÙkj dh jh j? . fJ; s'A fJbktk r[o{ ;kfjp B/ nkgD/<br />

fJZe' fJÙN gow-fgsk gqwkswk d/ f;XKs B{z j/m fby/ Szd ebwpzd<br />

eoe/ fJj th ;kps eo fdZsk fe T[j gow fgsk gqwkswk B{z jh d[ork<br />

dh f;oiD Ùesh w≥Bd/ jB L


s?∫jh d[ork ;kfie?<br />

d?sª dk Bk;[ eokfJnk ..<br />

d;w rqzE, tko ;qh GrT[sh ih eh, 2L3 ..<br />

ekb s[jh ekbh s[jh<br />

s[jh s/r no[ sho ..<br />

s[jhA fB;kBh ihs eh<br />

nki s[jh ir pho ..5..<br />

d;w rqzE, ;qh ÙÙsq Bkw wkbk g[okD, 5..<br />

s[jh okw j`?e? jmh d?s xk:'..<br />

s[jh feqÙB j`? ez; e/;h ygk:' ..<br />

s[jh ikbgk ekbek e? pykBh ..<br />

s[jh u"dj[z b'e eh okiXkBh ..<br />

d;w rqzE, ufosq'g:kB, ufosq 1L6 ..<br />

i' ;wkXh r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp B/ iwBk Bdh d/ ezY/<br />

gkT[ANk ;kfjp fty/ n≥so fXnkB j' e/ gow-fgsk gqwkswk dh T[;sfs<br />

eoB bJh brkJh s/ nkgDh nekb T[;sfs ftu ““s[jhA s[jhA”” dh<br />

X[zBh S/Vh ns/ 16 tko fJ; dk fBozso ikg ehsk (nekb T[;sfs,<br />

19-20<br />

20), nekb T[;sfs ftu ““s[jhA s[jhA”” dh X[Bh d/ ikg[ dh r{zi<br />

tko ;qh GrT[sh ih eh, ;qh ÙÙsq Bkw wkbk g[okD ns/ ufosq' gy:KB<br />

se ekfJw oZyh, fit/A fe T[Zgo fdZs/ Bkw-wkso jtkfbnK s'A gsk<br />

brdk j?, fJ; ;u B{z T[ikro eoB ftu g{oh soQK ;woE s/ ;gÙN j?<br />

fe ;kohnK ouBktK r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp dhnK jh jB .<br />

;z;ko d/ ;kfjse fJfsjk; ftu fJj feqÙwk gfjbh s/ nkyoh<br />

tko j'fJnk fe fe;/ eth B/ nkgD/ d/Ù d/ ;kfjse s/ fJfsjkf;e<br />

fto;/ B{z toswkB gq;fEshnK ftu Ykb e/ nkgD/ Xow :[ZX d/ f;XKs


B{z T[ikro ehsk . d;w rqzE ;kfjp ftu nkfd r[o{ rqzE ;kfjp Bkb'A<br />

fwfEjkf;e BktK s/ xNBktK dk xZN f˜eo j? . fijVhnK fwfEjk;e<br />

BkfJe-BkfJektK dk f˜eo nkfd r[o{ rqzE ftu nbzeko d/ s"o ”s/<br />

ehsk frnk j?, T[; Bkb fJj fwfEjk;e gkso b'eK dh ÙoXk s/<br />

ftÙtk; dk fjZ;k pD rJ/ . r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp B/ fJBQK BktK s/<br />

xNBktK dh ft;Eko Bkb d;w rqzE ftu ftnkfynk eoe/ b'eK<br />

dh ;'uDh s/ fdqÙNhe'D ftu fJe eqKsh fbnKdh . i/ nkfd<br />

r[o{ rqzE ;kfjp ftu nkJ/ fwfEjk;e xNBktK d/ BkfJe BkfJektK dk<br />

f˜eo ehsk frnk j? . fJj e'Jh nfs-eEBh BjhA j't/rh i/ d;w rqzE<br />

B{z nkfd r[o{ rqzE ;kfjp ftu nkJ/ fwfEjk;e jtkfbnK dk<br />

ftnkfynkeko rqzE Bkb ;BwkfBs ehsk ikt/ . r[o{ r'fpzd f;zx B/<br />

d;w rqzE ;kfjp ftu fJe nekb g[oy dh ;ot-T[Zusk ekfJw oZyD<br />

bJh fJj ss T[ikro ehsk j? fe fijVhnK d?th ÙeshnK dh<br />

fjzd';skB d/ b'e g{ik eod/ jB T[j gow-fgsk gqwkswk dh f;oiB<br />

s/ ftBkÙekoh Ùesh d/ jh r[bkw jB, ns/ T[j ;ot-ÙeshwkB<br />

gqwkswk d/ j[ew ftu eJh tko fJ; Xosh ”s/ nkJ/ s/ e{u ehs/ .<br />

r[o{ ;kfjp B/ fizBh ;gÙNsk Bkb d/th-d/tfsnK s/ w{osh-g{ik dk<br />

y≥vB d;w rqzE ;kfjp ftu ehsk j?, T[sBh ;gÙNsk Bkb fJ; dk<br />

y≥vB r[o{ rqzE ;kfjp ftu BjhA j? . fJj ;ko/ d/ ;ko/ d/th-d/tfsnK B/<br />

wksb'e ftu gow-fgsk gqwkswk dh g{ik dh pikfJ nkgDh g{ik<br />

Ù[o{ eotk fdZsh .<br />

d;w rqzE ;kfjp d/ e[b g≥B/ 1428 jB, jo/e g≥B/ ”s/<br />

25 ;soK jB ns/ d;w rqzE ftu 8, 92, 700 b¯˜ jB . nkfd<br />

r[o{ rqzE ;kfjp ifrnk;{ bJh fJe nfXnkswe ;¯o j?, idfe d;w<br />

rqzE ;kfjp ifrnk;{ bJh ;zs s'A f;gkjh pDB dk ;co j? .


[o{ jor'fpzd ;kfjp B/ i' whoh-ghoh dk f;XKs 1606 JhL ftu<br />

T[ikro ehsk T[; dh soiwkBh d;w rqzE ;kfjp eodk j? . nkfd<br />

r[o{ rqzE ;kfjp efb:[r ftu gow fgsk gqwkswk d/ ftu b'eK d/<br />

ftÙtk; dh T[dk;hBsk s/ Xow dh d[odÙk dh rZb eodk j?, d;w<br />

rqzE fJ; s'A fJbktk Xow-:[ZX d/ i˜p/ d/ nGkt dh rZb eodk j? .<br />

nkfd r[o{ rqzE Xow B{z o{jkBh s/ nfXnkswe frnkB d/ y/so ftu<br />

T[ikro eodk j?, idfe d;w rqzE Xow dh G{fwek ;wkfie s/<br />

okiBhse y/so ftu T[ikro eodk j? . nkfd r[o{ rqzE ;kfjp f;yK dk<br />

jfow≥do j? sK d;w rqzE f;y g≥E dk nekb sıs j?, fi; s'A<br />

ifrnk;{ jfow≥do d/ doÙB eoB d/ Bkb-Bkb nkgD/ Xow :[X d/<br />

¯b;¯/ s'A th ikD{ j[zdk j? . fJ; Xow :[X d/ ¯b;¯/ B{z fdqVQkT[D bJh<br />

r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp B/ ıkb;k g≥E gqrN ehsk . d;w rqzE jh f;yK<br />

e'b fJZe n?;k gqwkfDe ;'wk j? i' fe ıkb;Jh tfusqsk dk gqrNktk<br />

eodk j? . fJ; ftu'A s/ f;oc fJ;/ ftu'A jh ıkb;k ofjs, ıkb;/ d/<br />

T[d/Ù, ıkb;/ d/ eeko, ıkb;/ d/ y≥v/, ıkb;/ dhnK fBsB/w pkDhnKL<br />

ikg[,<br />

;tJhJ/, u"gJh nkfd ıkb;/ dh nodk;, ıkb;k wfjwk, ıkb;/ d/<br />

Xow :[X d/ ¯b;¯/, ıkb;/ d/ i?eko/-““d/ˆ s/ˆ cfsj””, ““tkfjr[o{ ih<br />

ek ykb;k, tkfjr[o{ ih eh csfj””, ıkb;/ dk nkuoD, s/ ıkb;/ d/<br />

uVdh ebk d/ f;XKs d/ doÙB j[zd/ jB . n;b ftu d;w rqzE ;kfjp<br />

ıkb;/ dk rqzE ns/ fi; dk ftÙtk; r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp d/ f;ZXKsK<br />

ftu j't/rk, T[j fJ; dh ftnkfynk eoB ftu ;woE j't/rk . ıkb;k<br />

d;w rqzE ;kfjp s'A fpBK fBow{b s/ fBopb j? .


;qh d;w rqzE dk eofsqst ns/ T[d/Ù<br />

dÙw/Ù fgsk d/ ihtB dh n≥fsw ouBk ““˜coBkwk””, GkJh<br />

d:k f;zx okjhA n"ozr˜/p B{z dZyD d/ d"o/ t/b/, nfjwd Bro ftu<br />

fwfbnk . fJ; pko/ nZi sZe fe;/ fJe pzd/ B/ Gh ÙZe BjhA ehsk fe<br />

fJj r[o{ feqs BjhA j? .<br />

r[o{ ;kfjp dh cko;h fbgh ns/ cko;h Ùpdktbh tkbh<br />

ouBk T[BQK d/ cehoh iwkb ns/ Ùkjh ibkb dk ewkb ;h, fi; B/<br />

n"ozr˜/p d/ egNsk Go/ wB d/ fetkV y'b e/ ;Zu dk n?;k Mbekok<br />

wkfonk fe nkbwrho pkdÙkj X[o n≥do'A fjZb frnk ns/ BkBe<br />

go;sK B{z nk˜kd fcoB d/D pko/ Ùkjh c[owkB ikoh eoB s/ w˜p{o<br />

j' frnk .<br />

Bhb/ d/ Ùkj ;tko ns/ ebw d/ XBh ebrhnK tkb/ B/<br />

eh ;koh fizdrh ftu e/tb fJj fJe' ouBk ehsh j't/rh, e'Jh<br />

w≥B/rk < fi; d/ dopko ftu t/b/ d/ pkdÙkjK Bkb'A ;G s'A tZX eth<br />

j'D ns/ fi; d/ n;spb d/ x'fVnK dh fbd u[ZeD tkb/ pV/ pV/<br />

Bkwto ethnK dk x[wzv s'VB tkb/ j'D, fi; B/ eJh ;kb<br />

brksko iwBk d/ ezY/ s/ eth dopko brk e/ ethnK e'b'A<br />

eftsktK ;[D e/ T[BQK dh do[;sh ehsh j't/, fi; d/ dopko ftu<br />

GkJh Bzd bkb tor/ nkbw ck˜b ÙkfJo, ns/ nB/eK fpqi GkÙk d/<br />

eth j'D, eh T[; r[o{ B/ ihtB ekb ftu e/tb fJe' ““˜coBkwk””<br />

jh fbfynk, fJj e"D w≥B/rk < fB;u/ jh d;w rqzE d/ Bkw dh ;koh<br />

ouBk r[o{ feqs j? . fi; dk ftÙb/ÙB n;hA nZr/ eoKr/ .<br />

d;w rqzE d/ fto'XhnK dk fJj soe fe dÙw/Ù ih dk izrK<br />

i[XK tkbk, u[B"shnK Gfonk ihtB j'D ekoD fJZvh tZvh ouBk


BjhA eo ;ed/ nfrnkBsk Gfonk j? . i/ nZi eZbQ dhnK u[D'shnK<br />

Go/ wkj"b ftu, nNZb fpjkoh pkigkJh eftsktK fby ;ed/ jBl<br />

g≥fvs itkjo bkb Bfjo{ nB/eK g[;seK d/ ou?sk j' ;ed/ jB ns/<br />

d[BhnK dh d' fsjkJh s/ oki eoB tkbh e"w d/ gqXkB w≥soh<br />

ft;zNB uofub feskpK fby ;ed/ jB sK dÙw/Ù fgsk feT[A BjhA<br />

fby ;ed/ <<br />

i/ ˆ"o ehsk ikt/ sK g≥uw fgsk B{z gfotkoe ns/<br />

pqkjwDh ;wki s'A, xZN u[D"shnK dk ;kjwDk eoBk BjhA fgnk ;h .<br />

fco Gh T[BQK B/ nB/eK Bro t;kJ/, ;o'to pDkJ/ ns/ ;qh<br />

r[o{ rqzE ;kfjp dh ;zgkdBk dk S'Nk ezw BjhA ehsk, fi; ftu<br />

seohpB nZXh ouBk, T[BQK dh nkgDh j? . ntskoh g[oÙK B{z s[e<br />

pzdh eoB tkb/ ethnK tKr fdwkr yo'u yo'u e/ fbyDk BjhA<br />

g?Adk pbfe L-<br />

pkDh T[uofj ;kX iB,<br />

nfwT[ ubfj MoD/ .. (g≥Bk 322)<br />

nB[;ko, eftsk rzrk dh Xkok tKr T[BQK d/ fjod/ ftu'A<br />

fBebdh j? .<br />

i'fs o{g[ jfo nkfg r[o{ BkBe[ ejk:T[ .. (g≥Bk 1408)<br />

ns/ i'fs Ujk i[rfs ;kfJ ;fj ekfJnk c/fo gbNhn? ..<br />

(g≥Bk 966)<br />

nB[;ko r[o{ BkBe dh rZdh d/ d;t/A tkfo; s/ fJj soe<br />

nfrnkBsk jh BjhA, Bhu eowh Gh j? .<br />

ebrhXo fgsk d/ ihtB s/ g≥Sh Mks gkfJnK gsk ubdk<br />

j? fe L<br />

(1) d;zpo 1666 g≥i ;kb dh T[wo sZe nkg gNBk ;kfjp oj∂.


(2) 6 ;kb dh T[wo s'A 18 ;kb sZe, g{o/ pkoK ;kb<br />

nkBzdg[o ;kfjp oj/ .<br />

(3) ;zB 1684 s'A 1687 sZe BkjB d/ oki/ e'b oj/ . fJE/ nkg<br />

B/ BkjB d/ oki/ w/dBh gqekÙ ns/ ;qh Bro d/ oki/ csj Ùkj<br />

dh ;[bkj eotkJh . iwBk d/ ezY/ gkT[ANk ;kfjp dk Bro<br />

t;kfJnk ns/ eth dopko ;ikJ/ .<br />

(4) wJh 1687 JhL B{z GzrkDh dk :[ZX j'fJnk . fJ; soQK gfjbk<br />

iZ[X nkg ih B/ 21 ;kb dh T[wo ftu ehsk .<br />

(5) 1687 ftu nBzdg[o nkT[D s'A g{o/ d' ;kb fgS'A 23 ;kb dh<br />

T[wo ftu 1689 ftu Bd"D dk i[ZX j'fJnk .<br />

(6) ;zB 1690 JhL ftu j[;?Bh i[ZX j'fJnk . fJ; soQK gsk ubdk<br />

j? fe r[orZdh gqkgs eoB s'A fgS'A g{o/ 15 ;kb d/ ;w/A ftu<br />

nkg B{z fe;/ pj[sh fpgsk dk ;kjwDk BjhA eoBk fgnk .<br />

1701 s'A fgS'A jh nkg w[stkso izrK ftu w;o{c oj/ .<br />

dÙw/Ù fgsk dh s/r ns/ shoK s'A s/i uZbD tkbh ebw<br />

bJh d;w rqzE dh ouBk bJh fJj g≥doK ;kb e'Jh E'Vk ;wK<br />

BjhA ;h .<br />

;ko/ Gow G[b/y/ d{o eoB bJh dÙw/Ù ih B/ pj[s ;kohnK<br />

ouBktK dh ;wkgsh d/ ;zws ns/ fwshnK, ouBk ;EkB ;w/s nkg<br />

jh toBD eo fdZs/ jB .<br />

(T) ;s[o ;? u[sktb w? ;ktB ;[fd p[Xtko ..<br />

Bro gKtNk w'A s[w' ofu:' rqzE ;[Xkfo .. g≥Bk 983 ..<br />

(n) ;s[o ;?A g?skb ;/ ;ktB ;[fd fEfs dhg ..<br />

Bro gKtNk Ù[G eoB iw[Bk, pj? ;whg ..<br />

(feqÙBk ntsko)


(J) ;zps ;Zs[o ;fj; GfDi? ..<br />

noX ;fj; c[fB shB efji? ..<br />

Gkdt ;[dh nÙNwh oft tkok ..<br />

sho ;s[dqt rqzE ;[Xkok .. (ufosq 405)<br />

(;) ;zws ;Zs[o ;j; guktB ..<br />

jkV tdh fgqEw ;[y dktB ..<br />

B/sq s[zr e/ uoB so ;s[dqt sho sozr ..<br />

;qh Grts g{oB eh:' ox[po eEk gq;zr .. (okwk<br />

ntsko)<br />

fJ; soQK, pVh ;fji nt;Ek ftu fJj ;kok rqzE fsnko<br />

j'fJnk . r[o{ dopkoh ethnK B/ i' ouBktK ehshnK ;B, jkbks B{z<br />

ftrVfdnK d/y e/ T[BQK B{z gfjbK jh nkBzdg[o ;kfjp s'A pj[s<br />

tZv/ ;BwkB d/ e/ ftdk eo fdZsk ;h, fJ; bJh fB;u/ Bkb<br />

efj ;ed/ jK fe T[j ykbh jZE xoK B{z BjhA rJ/ j'Dr/ pbfe<br />

nkgDhnK ouBktK Bkb b? rJ/ ;B . i' dÙw/Ù ih dh nkgDh<br />

ouBk ;h, T[jh nkBzdg[o ;kfjp T[BQK e'b ;h. fJj Gh g{o/ Go';/<br />

Bkb efjnk ik ;edk j? fe r[o{ e/ ;wekbh f;ZyK B/ r[o{ feqs d/<br />

T[sko/ Gh ntZÙ jh ehs/ ;B .<br />

nekb g[oy d/ j[ew nzdo id nkBzdg[o SZvDk fgnk sK<br />

j'o ;wkB d/ Bkb pj[s ;kok fbfynk ;kfjs BÙN j' frnk . go<br />

e[M e[ ÙoXktkB f;yK d/ ehs/ T[sko/ ns/ e[M e[ r[o{ ;kfjp d/<br />

nkgD/ d;s/ w[pkoe Bkb fby/ gzB/ pu Gh rJ/, i' nZr/ uZb<br />

e/ ;kps j' ikt/rk .<br />

r[o{ ;kfjp d/ i'sh i'fs ;wkT[D fgS'A wksk ;[zdoh ih B/<br />

GkJh wBh f;zx ih B{z dopko ;kfjp dh ;/tk ;zGkb bJh G/fink


Bkb jh dÙw/Ù fgsk dh pkDh bZG e/ ;zGkbD dh skehd Gh ehsh .<br />

GkJh ;kfjp B/ wksk ih B{z i' fuZmh fbyh T[; s'A gsk ubdk j? fe<br />

T[BQK B/ d'B'A ezw g{oh sB d/jh Bkb f;o/ ukVQ/ .<br />

vkeNo fsqb'uB f;zx dh fbys nB[;ko GkJh wBh f;zx ih<br />

B/ Ùjhd j'D s'A uko ;kb gfjbK d;w rqzE dh phV fsnko eoe/<br />

g≥E B{z g/Ù ehsh . fi; s/ v{zxh thuko uouk j'Jh . eJhnK dk<br />

efjDk ;h fe r[o{ ;kfjp dhnK nksw T[gd/Ù tkbhnK pkDhnK<br />

ikg ;kfjp nekb T[;sfs, j˜ko/ d/ Ùpd ns/ 33 ;tZ:/ nkfd dh<br />

nbZr g'Eh pD/, fjzd{ fwfEjk;e rqzEK d/ T[bZE/ ns/ ufosq' gy:kB<br />

nkfd nZv nZv g'EhnK ftu oyhnK ikD. go eJhnK dk efjDk ;h<br />

fe ;kohnK fJe' irk ofjD .<br />

wjkB e'Ù nB[;ko fJ; ftÙ/ s/ thuko, GkJh ;kfjp dh<br />

Ùjhdh fgS'A gzE B/ dwdw/ ;kfjp ehsh . go ;kohnK pkDhnK, i'<br />

j[D gquZbs d;w rqzE ftu jB, GkJh wBh f;zx tb'A fJeZsq eo e/<br />

rqzE fsnko eoB B{z GkJh ekBQ f;zx ih ;thekod/ jB . fJE/ fJj<br />

dZ;Dk Gh T[fus j? fe fJBQK feosK B{z nZv nZv g'EhnK dh Ùeb<br />

ftu oZfynk ikt/ iK fJe rqzE ftu oZfynk ikt/ . e/tb fJj'<br />

wZsG/d T[; t/b/ d/ g≥Ee ftdtkBK ftu ;h . go fJBQK d/ eosk<br />

pko/ fe;/ fJe f;y B{z Gh Ùzek BjhA ;h . id fe j[D fJj e[gquko<br />

ehsk ik fojk j? fe nkfd ekb s'A fJ; rqzE pko/ g≥E ftu<br />

wZsG/d ;h .<br />

GkJh wBh f;zx ih tZb'A fsnko ehsh nkfd ;qh<br />

r[o{ rqzE ;kfjp dh phV i' g≥uw fgsk dh pDkJh soshp s'A tZyoh,<br />

okrK nB[;ko Bk j' e/ r[o{ ;kfjpK d/ wjZb/ dh soshp nB[;ko ;h<br />

ns/ fi; B{z g≥E B/ gqtkB BjhA ehsk ;h T[; dk Sbktk d/ fe j[D


gquko j' fojk j? fe GkJh wBh f;zx tb'A fJeZsq ehsh, d;w rqzE dh<br />

pkDh B{z g≥E B/ gqtkB BjhA ehsk, ;ok;o e[co j? . g≥E tZb'A<br />

ngqtkBs nkfd phV j[D bZGh rJh j? i' fe vkeNo r[ouoB f;zx<br />

ih foa w[yh ;qh r[o{ rqzE ;kfjp nfXn?B ftGkr g≥ikph :{Bhtof;Nh,<br />

gfNnkbk e'b ezfgT{No ftu wfjc{˜ j? .<br />

GkJh wBh f;zx ih tb'A fsnko ehsh d;w rqzE dh phV<br />

ftu, r[o{ ;kfjp d/ nkgDh ebw Bkb fby/ ebeh ntsko ftu'A,<br />

fJe gzB/ dh c'N' wjkB e'Ù d/ gzBk 419 s/ GkJh ekBQ f;zx ih B/<br />

fdZsh j? . gkmeK dh frnks bJh GkJh ;kfjp B/ fJ; dh Gog{o<br />

ikDekoh s'A fJbktk noE Gh ehs/ jB fi; dh c'N' Bkb brkJh ik<br />

ojh j? .<br />

fi; soQK ;G B{z gsk j? fe wZ;k ozxV dh xNBk fgS'A ;ko/<br />

g≥E B/ ;op ;zwsh Bkb d;w rqzE dhnK ;kohnK B{z pkDhnK GkJh<br />

wBh f;zx ih d/ pDkJ/ sseo/ nB[;ko fJe fibd ftu oyDk<br />

gqtkB eo fbnk .<br />

vkeNo fsqb'uB f;zx ih nB[;ko GkJh wBh f;zx s'A<br />

fJbktk j'o Gh eJh r[of;ZyK B/ nkgD/ TZ[dw Bkb fJ; rqzE dhnK<br />

phVK fsnko ehshnK iK GkJh wBh f;zx ih s'A fsnko ehs/ rqzE d/<br />

T[sko/ ehs/ .<br />

fJBQK ftu'A w[yh Bkw, pkpk r[opyÙ f;zx, ;[yk f;zx ns/<br />

pkpk fpB'd f;zx ih d/ jB . pkpk fpB'd f;zx ih r[o{ n≥rd d/t<br />

wjkoki d/ gVg's/ ns/ dÙw/Ù fgsk d/ j˜{oh f;zx ;B, fiBQK B{z<br />

wjkoki B/ pzd/ pjkdo Bkb g≥i fgnkfonK ”u'A fJe fgnkok Ekg e/<br />

g≥ikp G/fink ;h . pkpk fpB'd f;zx dk fbfynk d;w rqzE nZi<br />

eZbQ wjkokik gfNnkbk d/ fBZih d/y-o/y j/m j? . vkeNo fsqb'uB


f;zx ih B/ fJ; dk v{zxk nfXn?B ehsk j? ns/ d/fynk j? fe fJ;<br />

ftu 28 gzB/ dÙw/Ù ih d/ nkgD/ eo ewbK d/ fby/ j'J/ bZr/ j'J/<br />

jB . fJBQK ftu'A fJe g≥B/ dk c'N' n;hA nzfse/ ftu d/ oj/ jK .<br />

fJ;/ soQK pkpk dhg f;zx ih dh jE fbys fBsB/w dh g'Eh<br />

pfmzvk d/ fg≥v fsT[Dk g[ikohnK s'A gqkgs j'Jh j? . fJ; ftu nkfd<br />

r[o{ rqzE ;kfjp ns/ d;w rqzE ftu'A, d'BK rqzEK ftu dhnK pkDhnK<br />

jB . Bkb jh fJE'A pkpk dhg f;zx ih d/ T[so nfXekoh pkpk fws<br />

f;zx dh jZE fbys d;w rqzE dh phV gqkgs j'Jh j? . fJj ;G vka<br />

r[ouoB f;zx ih e'b jB .<br />

j[D n;hA T[gobh ehsh uouk dh gq'Vsk bJh fJfsjk;e<br />

gqwkB gkmeK bJh G/N eod/ jK .<br />

dÙw/; ih d/ ;wekbh, GkJh d/;k f;zx nkgD/ fby/<br />

ofjsBkw/ ftu ebrhXo wjkoki d/ puB fJ; soQK fbyd/ jB L<br />

;[Bj[ f;zx fJe puB jwkok .<br />

gqEw? jw B/ ikg T[ukok .. 233 ..<br />

g[B nekb T[;sfs i' ejh . p/d ;wkB gkm i/ njh .<br />

g[B pfusq BkNe pBtk:' . ;'fY pz; ij eEk ;[jk:' ..134<br />

134..<br />

g[B d' uzvh ufosq pBkJ/ . n≥so e/ ;p efp wB GkJ/ .<br />

r:kB gqp'X p'X jw ejk . i; gkm eo jfo gd bjk .. 134..<br />

g[B u'ph; ntsko ejkBh . poBB eok ;wM ;G r:kBh .<br />

dsk sq/: e/ r[o{ ;[ekJ/ . g[B pfusq gy:kB pBkJ/ .. 136 ..<br />

fsB e/ Gh fJe rqzE tykBk . gVQ? w{VQ ;' j'fJ ;:kBk ..<br />

Ùpd j˜ko/ e/ ;[ydkJh . ;p? fBqgB eh eEk ;[BkJh .. 137 ..<br />

;' w?A fjs eo poB ;tkoh . g[B ej ojzs B ej{z T[ukoh .


uko ;" uko ufosq pBkJ/ . ijK i[tfsB e/ Sb fdybkJ/ ..<br />

.. 138 ..<br />

(“ofjsBkw/” feqs fgnkok f;zx gdw gqekÙe, GkJh uso f;zx ihtB<br />

f;zx gzBk 156-57)<br />

dÙw/Ù ih d/ i'sh i'fs ;wkT[D d/ seohpB 56 ;kb fgS'A<br />

e/;o f;zx fSpo (d'jsk GkJh wshdk;) nkgD/ fby/ ““pz;ktbh Bkwk<br />

d;K gksÙkjhnK ek”” ftu fbydk j? L<br />

;zws ;skoK ;" gutzik f;yK ;kfjp<br />

nr/ fpBsh ehsh, rohp fBtki i/ puB j't/<br />

sK d'jK rqzEK dh fibd fJe ukjhn? eo bhsh .<br />

;kfjp puB ehsk J/fj nkfd r[o{ j? rqzE .<br />

Uj n;kvh y/v j?, i[dk oj/ wB wzE .. 399 ..<br />

““r[o{ ehnK ;kyhnK”” feqs GkJh ;o{g f;zx e'fÙe fi; B{z<br />

gqf;ZX ftdtkB fgnkok f;zx gdw ih B/ ;zgkfds ehsk j?, ns/ f;zx<br />

pqdo˜ B/ g≥ithA tko iBtoh 2003 ftu gqekÙs ehsk j?, ftu d;w<br />

rqzE pko/ fJzi toBD j? L<br />

(1) ;zws 1741 ftu ;qh feqÙB nÙNwh s/ “;qh feqÙBk ntsko” ek<br />

gqkozG ehnk .<br />

np poB' feqÙBk ntsko{ . i?; GKs pg[ Xok w[oko{ .<br />

gow gkg s/ G{fw vokBh . vrwrks fpX sho f;XkBh .<br />

nekb g[oy e/ puB s/ ;zsB j/s ;jkfJ .<br />

wEok wzvb e? fpy? iBw Xo' jfo ikfJ .<br />

i? i? feqÙB ufoso fdykJ/ . d;w* phu ;G Gky pBkJ/ .<br />

(*Gkrts g[okB d;tK ;ezX)


frnkoK ;fj; fSnk;h Szdk . ej/ d;w g[o p?m nkBzdk .<br />

(feqÙBktsko)<br />

fi; dh ;wkgsh gKtN/ Bro ;kb ;skoK ;"<br />

gZskbh; ;ktB ;[dh ;Zs/ wzrbtko e/ fdt;h iwBk Bdh d/ ezY/ s/<br />

j'Jh .<br />

;skoK ;? g≥skb w? ;ktB ;[fd fsE dhg .<br />

Bro gktNk Ù[G eoB iwBk pj? ;whg .<br />

(feqÙBktsko) g≥Bk feskp 93<br />

(2) r[o{ ih B/ okik cs/Ùkj e/ r?b i[X eoB/ eh fsnkoh eoBh<br />

nkozG eo dJh . bkr/ dopko w/ fJzi puB ehnk L<br />

XzB ihU fsj e[ ir w/A w[y s/ jfo fuZs wfj i[X fpuko? .<br />

d/j nfBs B fBs oj? i; Bkt uVQ? Gt ;kro sko? .<br />

Xhoi Xkw pBkfJ fJj? sB p[fX ;[ dhge fiT[A T[ihnko? .<br />

frnkBfj eh pYBh wB' jkE b? eksosk e[stko p[jko? .<br />

(feqÙBk ntsko) g≥Bk feskp 93<br />

(3) ;kyh (55) Ùfj˜kd/ w[nZ˜w eh g≥ikp nkB/ eh ubh L<br />

Ùfj˜kdk w[jzwd w[nZ˜w nkrok ;/ wdo d/; eh soc uVQ e/<br />

nkfJnk . nkBzd g[o w/ fJB ek nkBk ;[B eo wBub/ f;y r[o{ ih<br />

ek ;kE S'o T[go gops w/A ub/ rJ/ . ;fsr[oK fJ; ;w/A ;skoK ;?<br />

nmskbh ;/ gokozG ehnk rqzE ““ufoso' gy:kB”” ;skoK ;? fsotzik ;/<br />

Gkdt ;[dh nZm/ e/ fdj[z ;zg{oB ehnk . d[ÙNK tZb'A T[mkJ/ ik oj/<br />

T[sgkd w/ oZfynk ;qh nf;X[i nkr/ fJzi i'dVh ehL<br />

jwoh eo' jkE d? oZSk . g{oB j'fJ fuZs eh fJZSk .<br />

st uoBB wB oj? jwkok . nkgBk ikB eo' fgqsgkok ..1..


jwo? d[ÙN ;G? s[w xktj[ . nkg jkE d? w'fj puktj[ .<br />

;[yh p;? w'o' gfotkok . ;/te f;Zy ;G? eoskok ..2..<br />

w' oZSk fBi eo d/ eohn? . ;G p?oB e' ni ;zxohn? .<br />

(fuqsq' gky:kB) feskp g≥Bk 115<br />

fJ;/ ;kyh ftu nZr/ fbfynk j? L<br />

““UXo fdZbh dopko ;/ uko n?jdhJ/ n"o nkr/ ghS/ nkBzdg[o<br />

e/ gopsh oki:'A eh soc G/i/ rJ/. fJBQ/ th wdo d/Ù ikfJ fwo˜k p/ˆ<br />

e/ fby/ eh gq'VQsk eh, fi; s/ fdZbh dopko s/ pkdÙkj n"ozr˜/p<br />

e' :ehB j'fJ frnk .<br />

;fsr[oK fJ; MrV/ e/ yksw/ go ngBh eEk w/A fJzi fbyk j? L<br />

pkp/ e/ pkpo e/ d'T{ . ehJ/ nkg gow/;[o ;'T{ .<br />

dhB ;kj fJB e' gfjukB' . d[Bhgfs T[B e' nBwkB' .<br />

i' pkp/ e/ dkw B d? j? . fsB s/ rfj pkpo e/ b? j?A .<br />

(pfusq BkNe) g≥Bk feskp 116<br />

(4) ;kyh (56) ;kyh gKu f;y'A e/ whJ/A e/ w'V ikB/ eh ukbh .<br />

““;zws pshs j' ikB/ T[gozs uVQd/ ;kb 1754 eh t?;kyh e/ Ù[G fdt;<br />

s/ GkJh uT[gfs okfJ B/ p/Bsh ehsh ih ;Zu/ gksÙkj ! w?A o'˜kBk<br />

nekb T[;sfs ek gkm ehnk eosk jK, nkg fJB s[eK ek Gkt<br />

noE ;wMkJhJ/ L<br />

J/e ;w/ ;qh nkswk T[ufo:' wfs f;T[ p?B .<br />

;G gqskg irdh; e' ej' ;rb fpX s?B ..20<br />

20..<br />

;fsr[oK B?B T[xko uT[gs okfJ eh soc d/yk, ejk fe gqÙB<br />

s/ok mhe j?, n;K fJ; eh g{osh bJh pfusq BkNe rqzE fbyk j? fi;<br />

dk gqkozG fJ; s[e ;/ j'sk j? L<br />

Bw;eko ;qh yVr e' eo'A ;' fjs fus bkfJ .


g{oB eo' rqzE fJj s[w w[fj eo' ;jkfJ ..2..<br />

(g≥Bk 116-17<br />

17)<br />

(5) ;kyh BzL 63 d/ nkyho ftu fbfynk j? L<br />

fJ;h toy ;kb ;skoK ;' T[Bskbh ek S'fjnk rqzE ““pfusq<br />

BkNe”” ;zws ;skoK ;' guktB jkV pdh J/ew e/ fdj[z ;zg{oB<br />

j{nk, ;wkgsh s/ ;fsr[oK T[ukoB ehnk L<br />

;zws ;skoK ;j; guktB .<br />

jkV pdh fgqEw? ;[y dktB .<br />

st gq;kfd rqzE ;[Xkok .<br />

G{b goh eft b/j[ ;[Xkok . (pfusq BkNe)<br />

fJ; soQK fJ; rqzE eh ;wkgsh s/ Xow i[ZX ehnK fsnkohnK<br />

nkozG j'JhnK . (gzBk 129)<br />

dÙw/Ù fgsk d/ nfBzB f;y, fi; B{z r[o{ ;kfjp B/ uwe"o dh<br />

rVQh ftu nkgDh g"Ùke gfjBk e/ ihAd/ ih d[ÙwB d/ jZE Bk nkT[D<br />

dh sehd eo e/ nkg rVQh ftu'A fBZeb rJ/, T[j GkJh i?sk (ihtB<br />

f;zx) nkgDh ouBk ftu fJzi fbydk j? .<br />

e/s/ fdB dwdwfj p?fm e?, ;fsr[o fuzsB uhs brk:' .<br />

fsj feS fxos eBks e[;k eT[, J/efm eo e/ nrB ibk:' .<br />

nrfB f;yk nfs T{u GJh, sT[ fwnkB fpBk r[o s/r bfjok:' .<br />

ubs GJ/ dwdwfj s/, sp jh i? s/rz i? s/rz rk:' . (gzBk 54)<br />

(pfusq BkNe dk<br />

gfjbk ;tZ:k ) (GkJh i?sk ih ihtB s/ ouBk feqs vka r[ow[y f;zx<br />

gzBk 65)<br />

y≥vk gkj[b t/b/ nzfwqsk dk pkNk fsnko eoB dh ftXh pko/<br />

GkJh i?sk ih fJzi d;d/ jB L<br />

ig[ e' gkm eofj ;zr fsj f;y gkso d{;o jkE Xohi?.. 212..


gkuj[ wfj uko ;[ j'tfj nto i'fJ gkso T{go jkE oyhi? .<br />

nkgB nkgB pko :/ gKuj[ gKu jh pkDh e' gkm gVQhi/ .<br />

ig[ ikg ;t?:/ u"gJh nBzd e' gkm ;' gkj[b fsnko eohi? .<br />

gKu'A u[b? w[y gktfj i[ :kue J/s jh B/so e/; gthi? ..223<br />

223..<br />

wZ;k ozxV B{z ;'XD tkb/ GkJh wfjskp f;zx ih d/ g's/ GkJh<br />

osB f;zx ih Gzr{, eosk ““;qh r[o gzE gqekÙ”” (1841) gfjb/ f;Zy<br />

fJfsjk;eko j'J/ jB . fJBQK dh fbys nB[;ko pkpk pzdk pjkdo s'A<br />

fgS'A ;G s'A gfjbh Ùjhdh GkJh skok f;zx dh j'Jh.<br />

id s[oe c"i B/ GkJh ;kfjp s/ uVQkJh ehsh, T[; e'b f;Zy<br />

E'V/ jh ;B . f;zxK B/ GkJh skok f;zx B{z ;bkj fdZsh j[D fJe gk;/ j'<br />

ikJhJ/ c"i pj[sh nk ojh j? . GkJh ;kfjp B/ f;zxK B{z fejk fe nodk;<br />

eoe/ g'Eh (i' T[BQK e'b ;h) ftu'A j[ew b? bt' . nodk; fgS'A i' Ùpd<br />

nkfJnk T[j fJj ;h L<br />

i' ej{z ekb s/ Gki e/ pkuhns s' fej e[zN ej' Gfi iJhn? ..<br />

nkr? j{z ekb Xo/ nf; rkis Skis j? fij s/ Bf; nkJhn?..<br />

n?;/ B e? r:' e'Jh ;[ dkt o/ ifj T[gkt ;' xkt puhJn? ..<br />

iK s/ B S{Nhn? w{VQ ej[,<br />

j; j; sK eh feT[A Bk ÙoDkrfs iJhn? .. 96 ..<br />

(pfuZsq BkNe)<br />

f;ZX eodk j? fe d;w fgsk dh pkDh dhnK g'EhnK T[; t/b/<br />

f;ZyK e'b nkw j[zdhnK ;B . fJ;/ j[ew d/ nXko s/ GkJh ;kfjp ns/<br />

Bkb d/ f;zxK B/ Ùjhdh gqkgs ehsh .<br />

fJ;/ soQK Gzr{ ih y≥vk gkj[b SekT[D t/b/ i' dÙw/Ù ih B/<br />

nodk; ehsh T[; pko/ d;d/ jB L<br />

fgqEw Gr"sh tko i[ gT[Vh .


80<br />

«Í¤Ò∆ √Á∆ Á∂ Ó‘≈È «ÚÁÚ≈È, √z. ÙÓÙ∂apple «√ßÿ ¡ÙØ’ ‹∆ ¡≈͉∂<br />

«Ò÷∂ ‡zÀ’‡ “Â≈apple∆÷ ÂÏæappleπ’≈” Á∂ ÍøÈ≈ 3 Â∂ «Ò÷Á∂ ‘È :<br />

““«‹Ê∂ ¿πÈ∑ª (Á√Ó∂Ù «ÍÂ≈) Í≈√ Íø‹ «Í¡≈«apple¡ª «‹‘∂ ¡≈Í≈ Ú≈appleÈ<br />

Ú≈Ò∂ √È, ¿πÊ∂ Í∆apple Ïπ˱ Ù≈‘, ◊È∆ ÷ª, ÈÏ∆ ÷ª Úapple◊∂ ’πappleÏ≈È∆ Á∂<br />

Íπ«ҡª Á∂ ‘≈Ó∆, Ó˜∑Ï∆ «÷æ⁄ØÂ≈‰ ÂØ∫ apple«‘ ¡Â∂ «ÈappleÚÀapple √È :<br />

1 «‘ßÁ± Âπapple’ ’Ø¿± apple≈Θ∆ «¬Ó≈Ó √≈¯∆<br />

Ó≈È√ ’∆ ‹≈ √ÌÀ ¬∂’Ø Í«‘⁄≈È ÏØ®


2. Á∂‘πapple≈ Ó√∆ √ج∆ ͱ‹≈ ¡Ω «ÈÚ≈˜ ˙¬∆<br />

Ó≈È√ √ÌÀ ¬∂’ ÍÀ ¡È∂’ ’Ø ÌÓ≈¿π ˛®<br />

(¡’≈Ò ¿π√« Á√Ó ◊zßÊ ÍøÈ≈ 19)<br />

«¬√ ‡zÀ’‡ Á∂ ÍøÈ≈ 11 ¿πÍapple Ù≈√Âz ¡√Âz Ï≈apple∂ ‹≈‰’≈apple∆ «ÁßÁ∂ Áæ√Á∂<br />

‘È : (2) √z∆ √≈«‘Ï (ÂÒÚ≈apple) ‹Ø ÁÙÓ∂Ù ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ «ÂzÒØ’ «√ßÿ ȱß<br />

¡ß«Óz ¤’≈¿π‰ √Ó∂∫ ÁÓÁÓ∂ Ï÷«Ù¡≈ √∆, «¬√ √z∆ √≈«‘Ï Á∂ «¬’ Í≈√∂<br />

Í≈· ˛ : √z∆ Ì◊ΩÂ∆ √‘≈«¬, ◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ Í≈ÂÙ≈‘∆ 10”” (5) ÷ø‹apple-‹Ø<br />

◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ √≈«‘Ï ¤Ø‡∆ ¿πÓapple «Ú⁄ ◊≈Âapple∂ √‹≈«¬¡≈ ’appleÁ∂ √ÈÕ «¬√<br />

÷ø‹apple ¿πÂ∂ Í≈· ˛ :<br />

““√ßÓ 1741 √«Â √z∆ ¡’≈Ò Íπapple÷ ‹∆ √‘≈«¬<br />

Âπ‘∆ ÷Û◊ Ë≈apple≈ Âπ‘∆ Ï≈„ Ú≈apple∆®<br />

Âπ‘∆ Â∆apple ÂappleÚ≈apple ’≈Â∆ ’‡≈apple∆®<br />

‘ÒÏ∆ ‹πÈæÏ∆ Ó◊appleÏ∆ ±‘∆ ˛®<br />

«È‘≈appleØ ‹‘ª ‘ª ·≈„∆ Ú‘∆∫ ˛Õ<br />

(⁄«appleÂzØ Í≈÷Ô≈È Á≈ Í«‘Ò≈ ¤ßÁ)<br />

Ó‘≈È ’ØÙ Á∂ ’appleÂ≈ Ì≈¬∆ ’≈È∑ «√ßÿ ‹∆, «apple¡≈√ ““È≈Ì≈”” Á∂<br />

«¬«Â‘≈√ «Ú⁄ ÍøÈ≈ 393 Â∂ «¬√ Á∆ ÍπÙ‡∆ ’appleÁ∂ ‘ÈÕ<br />

«¬√ ‡zÀ’‡ Á∂ ÍøÈ≈ 18 Â∂ «Ò÷Á∂ ‘È :<br />

√z∆ ◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹∆ «¬‘ ÂÒÚ≈apple Íø‹≈Ï ◊ÚappleÈÓÀ∫‡ Á∆<br />

Ó≈¡appleΠC ÈÚßÏapple AHED ¬∆. 鱧 «¬ß◊ÒÀ∫‚ appleÚ≈È≈ ’∆Â∆ ◊¬∆Õ «¬√<br />

ÂÒÚ≈apple Á∂ ÎÒ Â∂ ◊πappleÓπ÷∆ ◊πappleÏ≈‰∆ Á∆ «¬‘ «¬Ï≈apple ¿π’apple∆ ‘ج∆ ˛ :<br />

(√æ‹∂ Í≈√∂) Á«‘È∆ ÂappleÎ ““¡’≈Ò Íπapple÷ ’∆ apple«¤¡≈ ‘ÓÈÀ®<br />

˝ √«Â◊πapple Íz√≈«Á® ¿πÂ≈apple ÷≈√∂ Í≈ÂÙ≈‘∆ 10®<br />

√appleÏ ÒØ‘ ’∆ apple¤¡≈ ‘Ó ÈÀ®<br />

(÷æÏ∂ Í≈√∂) Ϫ¬∆ Âapple¯ : √appleÏ ’≈Ò ’∆ apple¤¡≈ ‘Ó ÈÀ


√apple....‹∆ Á∆ apple¤¡≈ ‘Ó ÈÀ<br />

(¡’≈Ò ¿π√« Á√Ó ◊zßÊ)<br />

«¬‘ «¬Ï≈apple ◊πappleÓπ÷∆ ¡Â∂ Î≈apple√∆<br />

«ÒÍ∆ ÁØ‘≈ «Ú⁄ «ÁæÂ∆ ‘ج∆ ˛Õ<br />

«‹È∑ª apple⁄È≈Úª 鱧 Á√Ó∂Ù «ÍÂ≈ ¡≈͉∂ ◊≈Âapple∂ ¡Â∂ ’Óapple’√∂ Á∂<br />

‘«Ê¡≈appleª Â∂ «Ò÷≈ ’∂ √Á≈ ¡ß◊ √ß◊ appleæ÷Á∂ √È, ÏÁ«’√ÓÂ∆ È≈Ò ‘π‰,<br />

¡≈͉∂ ¡≈Í È±ß ¡÷ΩÂ∆ ÏπæË∆‹∆Ú∆ ’«‘Ò≈¿π‰ Ú≈Ò≈ «¬’ Úapple◊ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª<br />

Á∂ «Íæ¤Òæ◊ «¬√ 鱧 ÁÙÓ∂Ù «¥Â Óßȉ ÂØ∫ ÓπÈ’apple ‘ÈÕ<br />

M/s.


33 ;tZ:hJ/ ns/ Ùpd j˜ko/ nkfd .<br />

(2) fjzd{ Xow rqzEK dk d/tBkroh fbgh s'A r[ow[yh fbgh<br />

ftu nB[tkd L- uzvh ufosq ns/ u'ph; ntsko nkfd .<br />

(3) fjzd{ Xkowe g[;seK dk g≥ikph p'bh ftu nB[tkdLuzvh<br />

dh tko nkfd .<br />

(4) fJfsjk;e d;skt/˜ L- pfusq BkNe ns/ ˜coBkwk.<br />

(5) ;wkie pDso d/ frnkB bJh L- ufosq' gy:kB<br />

ns/ jekfJsK .<br />

fJj fJe fJfsjk;e sZE j? fe dÙw/Ù fgsk B/ gzi f;zx, okw<br />

f;zx, eow f;zx, rzvk f;zx, tho f;zx ns/ ;'Gk f;zx, B{z ;z;feqs<br />

gVQB bJh pBko; G/fink (wjkB e'Ù gzBk 712) . fJj Gh ;G B{z gsk<br />

j? fe id pqkjwDK B/ ykb;kJh G/; tkb/ f;ZyK B{z gVQkT[D s'A fJBeko<br />

eo fdZsk sK T[BQK B{z t/; G{Ùk Gh pqkjwDK nB[;ko jh pBkT[Dh gJh .<br />

fJ; s'A fJbktk r[o{ ;kfjp B/ nkgD/ dopkoh ethnK B{z tZv/<br />

tZv/ fJBkw d/ e/ t/d, ÙkÙso, okwkfJD, wjKGkos nkfd d/ T[bZE/<br />

d/tBkroh ns/ r[ow[yh fbgh ftu eotkJ/ . ebrhXo wjkoki B/<br />

f;ZyK s/ pqkjwDh ozr uVQkT[D bJh fJj e[S BjhA ehsk pbfe f;ZyK<br />

B{z ;op gZyh frnkB d/D d/ nkÙ/ Bkb ehsk ;h.<br />

fco r[opkDh ftu i' xNBktK ns/ fJBQK d/ BkfJe, fiBQK dk<br />

N{e wkso toBD nkfd ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh ftu nkfJnk j?,<br />

T[; B{z ;wMD bJh f;ZyK dh frnks tk;/ fJe pj[s tZvk T[gokbk<br />

ehsk ;h.


T[dkjoD d/ s"o s/ L-<br />

(T)<br />

;[fD ;kyh wB ifg fgnko .. nikwb[ T[Xfonk efj J/e pko ..<br />

pkbwhe? j'nk ;kX ;zr[ .. Xq{ e' fwfbnk jfo fB;zr .. ..<br />

s/fonk ;zsK ikuT[ uoB o/B ..<br />

b/ w;sfe bktT[ efo feqgk<br />

d/B .. .. ojkT[ ..<br />

rfBek T[Xoh jfo ej? s's .. rifJzdq fXnkU jfo ehU w'y ..<br />

fpgq ;[dkw/ dkbd[ Gzi .. . o/ wB s{ Gh Gi[ r'fpzd .. ..<br />

pfXe T[XkfoU yfw gqjko .. e[fpik T[Xoh nzr[;N Xko ..<br />

fpdo[ T[XkfoU dk;s GkfJ .. o/ wB s{} Gh jfo fXnkJ/ .. ..<br />

gqjbkd oyh jfo g?i nkfg .. p;sq ShBs d'qgsh oyh bki ..<br />

fiB fiB ;/ftnk nzspko .. o/ wB ;/ft s{ gofj gko .. ..<br />

XzB? ;/ftnk pkb p[fX .. fsqb'uB r[o fwfb GJh f;fX ..<br />

p/Dh eT[ r[fo ehU gqrk;[ .. o/ wB s{ Gh j'fj dk;[ .. ..<br />

i? d/t fsnkfrU nzjw/t .. BkJh T[XfoU ;?B[ ;/t ..<br />

wB vhr B v'b? ej{ ikfJ .. wB s{ Gh so;fj ;ofD gkJ/ .. ..<br />

fij nB[rqj[ mke[fo ehU nkfg .. ;/ s? bhB/ Grfs nkfg ..<br />

fsB ek r[D[ nT[rD[ B phukfoU e'fJ .. J/j fpfX d/fy<br />

wB[ brk ;/t .. ..<br />

epho fXnkfJU J/e ozr[ .. Bkw d/t jfo ihU p;fj ;zr[ ..<br />

oftdk; fXnkfJ gqG{ nB{g .. r[o BkBe d/t r'fpzd o{g .. .. nze<br />

..<br />

(n) fiT[ iB uzdqjK;[ d[fynk fXq;N p[Xh ng[Bk xo[ b{eh<br />

iko/ .. nze ..


(J) r'sw sgk nfjfbnk fJ;sqh fs;[ d/fy fJzdq<br />

b[GkfJnk.. nze ..<br />

ns/ fJ; soQK d/ nB/e j'o Ùpd i' ;qh r[o{ rqzE ;kfjp wjkoki ftu<br />

jB, i/ fe;/ B/ fJBQK dk ft;Eko g{ope jkb ;wMDk j't/ sK feE'A gsk<br />

uZb/rk < iK sK fi; B{z ;z;feqs nkT[Adh j? T[j fJj g[;seK gVQ/ iK<br />

fco gzfvs ih nZr/ r'v/ N/e e/ g[ZS/ fe gzfvs ih cbkDh xNBk fe;<br />

soQK tkgoh ;h feqgk eoe/ dZ;' ns/ gzfvs ih wo˜h nB[;ko M{m ;Zu<br />

i' dZ;D T[; B{z wzB fbnk ikt/ .<br />

dÙw/Ù fgsk ih B/ fJ; ;G e[M bJh nkgD/ f;y B{z gzfvs ih<br />

dh r[bkwh s'A pukT[D bJh nkg jh ;G e[M d;w rqzE ftu fby<br />

fdZsk . ;' i/ fJj efj fdZsk ikt/ fe ;qh r[o{ rqzE ;kfjp B{z ;w[Zu/ s"o<br />

s/ ;wMD bJh d;w rqzE gVQBk ˜o{oh j? e'Jh nfseEBh BjhA j't/rh .<br />

ni s'A ;kY/ fszB ;' ;kb gfjbK id fe fJj ;ko/ Xkowe rqzE<br />

nkw nkdwh dh gj[zu s'A d{o ;B ns/ pqkjwD iksh dh fBih<br />

ikfJdkd ;B, d;w/Ù fgsk B/ ;G bJh dotk˜/ y'bQ e/ wBZ[ysk s/ fJe<br />

tZvk goT[geko ehsk j? .<br />

r[o{ ;kfjp t/b/, fiZE/ fJe gk;/ ykb;/ B{z ˜kbw Bkb fi;<br />

bJh sbtko ˜o{oh ;h . T[E/ d{;o/ gk;/ pqkjwD Bkb f;XKse NZeo ;h .<br />

fJ; bJh pqkjwD B{z fBoT[so eoB bJh fJBQK rqzEK dk frnkB j'Dk<br />

bk˜wh ;h . fi; soQK j[D f;y fJfsjk; ns/ r[opkDh gVQe/<br />

nkoan?;an?;a ns/ T[; d/ yohd/ f;Zyh G/; tkb/ pzd/ f;yK B{z u[D"sh d/<br />

oj/ jB. dwdwh Ne;kb d/ r[ow[yK, gzfvs skok f;zx Bo'sw,<br />

fBowfbnK, frnkBh fdZs f;zx ns/ gzfvs eosko f;zx dkyk nkfd,<br />

nkohnk ;wki, ;`kwh d:kBzd ns/ j'o gzE d'yh pqkjwDK B{z d;w rqzE<br />

ns/ j'o pqkjwDh rqzE gVQ e/ jh gSkVB ftu ekw:kp j' ;e/ . i' fe


frnkBh fdZs f;zx ih dh fbyh g[;se ““w/ok ns/ ;`kwh d:kBzd<br />

dk ;zpkd”” gVQB s'A gsk ub iKdk j? .<br />

fjzd{ ;wki ftu'A pD/ f;yK ftu'A jhB GktBk eZYD bJh,<br />

uzvh dh tko i?;hnK i'ÙhbhnK tkoK (i' fjzd{ Xow Bkb ;pzXs ;B)<br />

fJBQK ftu pho o;h fpqsh g?dk eoB bJh nfs ˜o{oh ;B .<br />

nkgD/ Xow dh tfvnkJh ns/ nkgD/ Xow d/ uzr/ r[DK dk<br />

gqrNktk jo e'Jh eodk j? go fJ; gZy'A ew˜'ohnK e'Jh BjhA<br />

d; ;edk . fJj e/tb T[BQK d/ rqzEK dk nfXn?B, eo e/ jh gsk ubdk<br />

j? . fezBh j?okBh dh rZb j? fe yZsohnK dhnK e[bK BkÙ eoB tkbk<br />

ns/ yZsohnK d/ y{B ftu fJÙBkB eoB tkbk Gh GrtkB eoe/<br />

g{fink iKdk j? . nkgDh Xh s/ w[js j'D tkbk Gh GrtkB j? . fe;/<br />

wjK foÙh dh fJ;sqh B{z egN Bkb SZbQ e/ pbkseko eoB tkbk Gh<br />

GrtkB j? . fJBQK rZbK dk nkw b[ekJh B{z fet/A frnkB j'Dk ;h i/<br />

dÙw/Ù fgsk nkg ns/ nkgD/ ethnK s'A fJBQK Xkowe rqzEK d/ T[bZE/<br />

Bk eotkT[Ad/ .<br />

fJBQK m'; ;ZfunkJhnK ns/ rfjokJhnK s'A nDfGi,<br />

nfrnkBh ns/ j{V wfs tkb/ pzd/, ni i/ d;w rqzE B{z yzvD eod/ jB<br />

sK ;jh fBoDk n;hA gkmeK s/ jh SZvd/ jK .<br />

d;w rqzE dh fto'Xsk ;G s'A gfjbK pkp{ s/ik f;zx G;"V B/<br />

Ù[o{ ehsh, i' fe ekb/ ncrkBK dh wZs dk XkoBh ;h . T[j Grs pkDh<br />

B{z Gh BjhA wzBdk ;h . fJ; bJh Grs pkDh s'A pr?o jh fJe phV pDk<br />

fdZsh. nodk; Gh ““fgqEw ;fsBkw[ f;wo e?”” Ù[o{ eo fdZsh . fJ; bJh<br />

gzE ftu'A S/e fdZsk frnk . nZi frDsh d/ pzfdnK B{z fJBQK pko/ gsk<br />

j? .


T[; fgS'A fwÙBoh ekbi d/ fgqz;hgb ;torh joGiB f;zx B/<br />

ijkd yVQk ehsk ns/ fwÙBoh ekbi d/ ;zukbeK B/ fJ; B{z yzvD dk<br />

phVk u[Ze fbnk . fJ; bJh fit/A fst/A fwÙBoh ekbi y[ZbQ oj/ jB<br />

d;w rqzE fto'XhnK dh frDsh tX ojh j? . go pj[sk eoe/ fe nkg<br />

fto'X B eoe/, ed/ fra Gkr f;zx dh fgZm m'ed/ oj/ ns/ j[D ekbk<br />

ncrkBk dh g[Ùs gBkjh eo oj/ jB .<br />

uVQ ik pZuk ;{bh okw Gbh eo/Ar/ .


“fuqsq' gky:kB” ftÙb/ÙB<br />

;kv/ wB d/ g≥i r[D jB, ekw, eq'X, b'G, w'j ns/ jzeko .<br />

fJj ;ko/ r[D gqw/Ùo B/ yk; i[rsh Bkb, ;kv/ wB ftu nkg gkJ/ jB<br />

sK i' ;z;ko dh y/v ubdh oj/ . i/ b'G B j't/ sK b'VK dh g{osh bJh<br />

e'Jh T[dw jh BjhA eo/rk . w'j s'A pˆ?o fejVh wK nkgD/ pZu/ bJh<br />

nkg G[Zyh oj/rh ns/ j'o d[y MZb/rh < fJ;/ soQK ;kvh ;z;koh j'Ad jh<br />

“jT[A” d/ nk;o/ yVQh j? . ;kvk ;z;ko s/ nkDk ikDk, d/D-b?Dk ns/ j'o<br />

pj[s e[M fJ;/ d/ ;jko/ yVQk j? . tko nk;k dk ““jT[ ftfu nkfJnk<br />

jT[ ftfu frnk”” tkbk ;b'e fJ; dk ft;Eko eodk j? .<br />

fJBQK g≥iK r[DK ftu ;G s'A gqXkB “ekw” j? . fJ; bJh fJ;<br />

dk BkT[A ;G s'A gfjbK nkT[Adk j?, i/ fJj ;kv/ n≥do Bk j't/ ;z;ko dh<br />

T[sgsh jh o[e ikt/rh . fJ; dh gqpb skes B{z d/y e/ i'rh vo e/<br />

GZi fBeb/ ns/ izrbK iK gjkVK dhnK r[cktK ftu ik nk;D bkJ/<br />

ns/ rqj;Eh ;z;ko B{z GzvD bZr rJ/ . i/ fes/ ;kvk d/Ù ;kok jh r'oy<br />

BkE dk u/bk pD iKdk, ˜ok ;'u' eh j[zdk < ;ko/ d/Ù ftu'A wB[y iksh<br />

ysw j' iKdh . feT[Afe B fe;/ B/ ftnkj eotkT[Dk ;h B T[sgsh<br />

j'Dh ;h .<br />

r[o{ BkBe d/t wjkoki dh feqgk j'Jh ;kv/ d/Ù tk;hnK bJh<br />

n?;k Xow fdZsk fe ;z;koh ;[y G'rd/ j'J/ gowrfs gk ;ehJ/.<br />

;fsr[o eh n?;h tfvnkJh .<br />

g[so ebso ftu/ rfs gkJh .. (n≥e )<br />

BkBe ;fsr[fo G/fNn? g{oh j't? i[rfs ..<br />

j;zfdnK y/bzfdnK g?BzfdnK yktzfdnK ftu/ j't? w[efs..<br />

(n≥e )


;', nZi ;kv/ d/Ù ftu i' bfjoK pfjoK, ;[zdo pkr prhu/,<br />

wfjb wkVhnK ns/ j;{z j;{z eod/ pkb B˜o nk oj/ jB, fJj ;G<br />

r[o{ BkBe d/t wjkoki dh feqgk dk ;edk j? .<br />

go jo uh˜ fe;/ yk; ;hwK n≥do jh mhe j? . ;kv/ ;oho dk<br />

skgwkB fro ikt/ sK phwko, i/ tX ikt/ sK p[yko, G[Zy B bZr/ ns/<br />

pj[s finkdk bZr/ sK phwkoh d/ bZSD jB . fJ;/ soQK id ekw dh<br />

u/ÙNk Bk j't/ pzd/ B{z Bkwod nkyd/ jB ns/ i/ pj[s tZX ikt/ sK<br />

pbksekoh pD iKdk j? . fJ; bJh ;fsr[oK B/ tko tko fusktBh<br />

fdZsh j? sK i' fJj ;kv/ wB s/ Gko{ Bk j't/ .<br />

j/ ekwz Boe fp;qkw≥ pj[ i'Bh GqwktDj ..<br />

fus joDz sq? b'e rzw≥ ig sg ;hb fpdkoDj ..<br />

nbg ;[y nfts uzub T{u Bhu ;wktDj ..<br />

st G? fpw[≥fus ;kX ;zrw UN BkBe BkokfJDj ..<br />

(n≥e )<br />

id pzdk ftjbk j't/ ns/ n?Ù' fJÙos d/ ;kXB j'D sK pzd/ ftu ekw<br />

Gkt gqpb j[zdk j? .<br />

dÙw/Ù fgsk nzsoikwh B{z gsk ;h fe nZr/ ykb;/ B{z oki gkN<br />

gqkgs j't/rk . fJj Gh ;G B{z gsk j? fe wod dh ;G s'A tZvh ew˜'oh<br />

n"os j? . nkfd ekb s'A wod dh fJ; ew˜'oh dk ckfJdk T[mk e/ oki/<br />

wjkoki/, iK ftÙ ezfBnk d/ o{g ftu iK t/;tktK d/ o{g ftu fJ; B{z<br />

tosd/ oj/ jB . d{;o/ ;z;ko :[ZX ftu fJ;sqhnK B/ e[dos tb'A fwbh<br />

fJ; skes B{z tos e/ d[ÙwB pV/ pV/ r[ZM/<br />

G/d sA' b? e/ izrK d/ o[y pdb fdZs/ . fJ; bJh r[o{ ;kfjp B/ f;Zy B{z<br />

jo gZy'A ;[u/s eoB bJh ufosq' gky:kB dk Gkr fbfyfnk j? .


fJj Gh fJe ftfrnkBe ;ZukJh j? fe ;ohoe gZy'A ew˜'o<br />

wB[y nkgD/ s'A seV/ T[go ;cbsk gkT[D bJh fdwkr s'A f˜nkdk<br />

ezw b?Adk j? ns/ j'o o;sk Bk fwbD s/ Sb egN eoB s'A Gh r[o/˜<br />

BjhA eodk ns/ fJj' fposh fJ;sqh ftu gqXkB j? . fi; B{z d{;o/ ÙpdK<br />

ftu ufosq fejk iKdk j? . ;qh d;w rqzE dk fJj Gkr e/tb fJj<br />

do;kD bJh jh fbfynk j? sK i' T[dkjoDK okjhA dZf;nk ik ;e/ fe<br />

ekw tkÙBk d/ ;hwK s'A tZX ikD s/ pzdk wkBf;e s"o s/ feZE/ sZe<br />

fro ;edk j? ns/ ;hwK ftu ofjD tkbk ihtB ftu fe;<br />

soQK ;cbsk gkT[Adk j? .<br />

gfjbK sK fJ; d/ fto'XhnK B{z gky:kD d/ noEK dk jh gsk<br />

BjhA j? . gky:kD dk noE j? ;[Dh j'Jh b'e rkEk Bk fe jehes<br />

(n;b tosh) fi; soQK ““gzu szso”” Bkwh rqzE ftu Ù/o ns/ b{zpV,<br />

eS{ ns/ ;j/ dhnK ejkDhnK nkg gkso f;oi e/ e/tb T[gd/Ù d/D<br />

bJh pDkJhnK rJhnK jB . fJ;/ soQK fJBQK ufosqK d/ gkso f;oi<br />

e/ ;wki dhnK ew˜'ohnK T[xkV e/ oZyhnK jB . fJ; ftu b?bk wiB{z,<br />

ns/ ;w/A dhnK j'o gqubs ejkDhnK Gh jB, feqÙB bhbk dhnK<br />

ejkDhnK Gh jB . wodK d/ ufosq Gh jB ns/ fJ;sqhnK d/ Gh jB .<br />

T[BQK fJ;sqhnK dhnK ejkDhnK Gh doi jB fiBQK B/ nkgDh<br />

f;nkDg ns/ us[okJh Bkb nkgD/ oki/ B{z BoeK ftu iKd/ B{z puk<br />

fbnk ns/ fonk;s puk bJh . T[BQK wod okfinK dhnK ejkDhnK Gh<br />

jB fiBQK B/ nkgD/ s/ g{ok ezNo'b oZy e/ f;nkDg Bkb v'o/ gkT[D<br />

tkbh fJ;sqh Bz{ d[oeko fdZsk ns/ T[BQK dk jkb Gh doi i' fJ; t/r<br />

ftu o[VQ e/ nkgDh ikB r[nk rJ/ .<br />

T[Ai i/ d/fynk ikt/, sK ufosqK ftu doi ;kohnK xNBktK<br />

nZi Gh T[;/ soQK tkgo ojhnK jB fiBQK Bkb nypko Go/ j[zd/ jB.


[o{ ;kfjp B/ i/ nZi fJj ufosq fby/ j[zd/ sK fBÙu/ jh Xfozdo<br />

pqjwukoh i' nk;D ;qhwsh fJzdok rKXh B{z f;ykT[Adk fojk ˜o{o doi<br />

eod/ ns/ nwohek d/ okÙNogsh fwL efbzNB ns/ bftz;eh dk feZ;k<br />

Gh fbyd/ fi; ekoB fwL efbzNB B{z ;ko/ d/Ù tk;hnK s'A Nhatha T[go<br />

w[nkch w≥r e/ Ùow;ko j'Dk fgnk .<br />

ufosqK dh ejkDh Ù[o{ jh fJzi j[zdh j? fJe usq f;zx<br />

Bkwh okik fusqtsh Broh fty/ ofjzdk ;h . fJzdo d/ dopko dh fJe<br />

ng;ok s/ okik w'fjs j'fJnk . T[; Bkb Ùkdh eo e/ eJh ;kb fJeZm/<br />

oj/ ns/ fJe jBtzs f;zx Bkw tkb/ bVek T[BQK d/ g?dk j'fJnk .<br />

nukBe ng;ok fJe fdB r[zw j' rJh ns/ w[V e/ Bk nkJh.<br />

T[; d/ ft:'r ftu oki/ B/ ng;ok dh c'N' pDk e/ nkgD/ ik;{;<br />

nZv nZv fdÙk ftu G/i/ fe fiE/ Gh nfijh fJ;sqh fwbdh j? T[; B{z b?<br />

e/ nkt' . ik;{;K d/ d;D s/ oki/ B/ nkgD/ bVe/ B{z c"i d/ e/ G/fink<br />

ns/ T[; B/ T[Vh;k d/ oki/ B{z bVkJh ftu jok e/ T[; dh bVeh oki/ B{z<br />

fbnk fdZsh .<br />

oki/ B/ T[; Bkb ftnkj eotk fbnk . go BthA okDh d/ wB<br />

ftu oki/ dh pikJ/ okie[wko (i' T[; B{z bVkJh ftu fis e/<br />

fbnkfJnk ;h) tZ; frnk ns/ T[; B/ wB dh fpoEk oki e[wko B{z dZ;<br />

fdZsh . okie[wko d/ wBQK eoB s/ okDh B/ oki/ B{z tXk uVQk e/ df;nk<br />

fe okie[wko B/ w/o/ Bkb r[;skyh ehsh j? .<br />

oki/ B/ eq'fXs j' e/ g[Zso B{z esb eoB dk j[ew d/ fdZsk go<br />

wzsohnK B/ ;wMkfJnk fe fJ; ftu e'Jh G/d j? . fJ;sqh dk G/d<br />

gkT[Dk w[Ùeb j? n;hA s?B{z tkosk ;[DkT[Ad/ jK fco s{z nkgDk fBoDk<br />

bJhA . oki/ B/ g[Zso B{z e?d eo fdZsk ns/ wzsoh oki/ B{z jo o'˜ BthA<br />

tkosk ;[DkT[Ad/ jB . fJ; bJh jo ufosq dh ;wkgsh s/ fbfynk j?


fJs ;qh ufosq gy:kBz fsq:k ufosq wzsqh G{g ;zpkd/<br />

(ufosq Bz) ;wkgsw (;s[ ;[Gw ;s[)<br />

gkme nkg jh nzdk˜k bk b?D fe fJj wB' ebgs gkso ou<br />

e/ tkosktK fbyhnK jB iK r[o{ ;kfjp tb'A ufosqK nzdo d;hnK<br />

rZbK B{z ngBkT[D dk T[gd/Ù fdZsk j? .<br />

fi; soQK e'Jh ;wkie f;Zfynk bJh, ;wki dhnK p[okJhnK<br />

T[xkVB bJh e'Jh fcbw pDdh j? T[; ftu fcbw dk vkfJo?eNo i/<br />

pbkseko dk ;hB fdykT[Adk j? fJ; dk fJj wsbp eZY b?Dk fe<br />

fcbw fJj ;G e[S eoB bJh gq/fos eo ojh j? w{oysk BjhA sK j'o eh<br />

j? < fcbw d/ fgS/ eh Theme j? f;nkDk pzdk T[j geV/rk ns/<br />

fcbw B{z d/yD tkbk w{oy d{;ok gZy bt/rk . d;w rqzE d/ fto'Xh<br />

nfrnkBsk tZ; iK ÙokosB, g{o/ ufosq d/ Gkt B{z ;wM/ pr?o, ftu'A<br />

ftu'A s[eK b? e/ fJ; ftÙ/ s/ fuZeV T[Skb oj/ jB. j[D n;hA e[S<br />

e[ T[NzeDk d/ T[Zso d/D dh e'fÙÙ eoKr/.<br />

n?;h cps d[jB eh i'oh .. iBe feqÙB fGqyGkB fe;'oh ..<br />

ufosq 111 da rqza gzBk 967<br />

d[j{z jkE fsj e[uB wo'o? .. iB y':? fBXBh XB[ N'o? ..<br />

pko pko fsj ro? brkt? .. iB[ ezdQg e' d[Zy fwNkt? ..<br />

G'rs skfj izx b? eKX/ .. iB[ dt? w?B soeÙB s<br />

pKX/ ..<br />

(ufosq 111 darqa gzBk 967)<br />

T[; t/b/ d/ ;wki ftu ns/ ni th eJh wK pkg bkbu ftu<br />

nk e/ iK fe;/ j'o ekoB, bVeh B{z p[ZY/ Bkb i'V fdzd/ ;B iK ;ohoe<br />

gZy'A ewi'o fJe d{;o/ dh i'Vh pD iKdh ;h ns/ f˜zdrh fJ;sqh g[oÙ<br />

dh Boe pD iKdh ;h . fJ;/ ufosq d/ pzd 23 s'A 27 sZe fJ; soQK<br />

doi j? .


““itkB fJ;sqh itkB wod u"dthA d/ uzd tKr fit/A ukBDh<br />

oks j[zdh j? fJe d{i/ Bkb pokpoh eod/ jB jko e/ fgZS/ jN/ sK e"D jN/ .<br />

gfVQnk fbfynk g[oÙ ns/ gVQh fbyh itkB fJ;sqh fJe d{i/ B{z gqkgs<br />

eoe/ tZX uVQ e/ fJe d{i/ B{z rbQ brkT[Ad/ jB fJe gb Gh d{o BjhA<br />

j'fJnk iKdk . i/ e'Jh nebwzd g[oÙ nebwzd fJ;sqh B{z gk bt/ T[j fco<br />

T[; B{z nkgD/ fdb s'A BjhA G[bkT[Adk, fe;/ p/ neb w{oy B{z fdb s/ ed/<br />

th BjhA fbnkT[Adk. wB puB eo e/ ;[zdosk ns/ ;[xVsk Bkb jh ftnkj<br />

eod/ jB . uzdB dh sK fJe u"eh jh uzrh j? beVh dk fpqS fe; ezw j?<br />

uzdB dh u"eh ;kjwD/ . f;nkD/ g[oÙ Bkb rohph th uzrh j? . w{oy d/<br />

oki Bkb'A .””<br />

fJj j? sZs;ko f;fynk i' fJ; ufosq ftu'A fBebdh j? pkeh ;G<br />

fJ; rZb B{z f;ZX eoB bJh gkso f;oi e/ ;G e[M ;jh o{g ftu i' fJe<br />

itkB wod ns/ fJ;sqh eod/ jB do;kfJnk frnk j? . fgSb/ ;w/A ftu<br />

nchw Gzr dk ;jkok fbnk iKdk ;h<br />

u/ÙNk tXkD bJh, nZi eZb fJe fdB ftu fezBhnK r'bhnK ftnkrkok<br />

dhnK toshnK iKdhnK jB e'Jh frDsh BjhA, B jh ed/ fe;/ B/ fJ; pko/<br />

fJsok˜ ehsk j? . we;d d'BK dk fJe' jh j? . d;w rqzE d/ fto'Xh<br />

ss ;ko B{z SZv e/ fSbV uZp e/ efjzd/ jB fJj c'ek j? .<br />

(2) fJj gquko ehsk ik fojk j? fe d;w rqzE ftu fJ;sqh iksh dk<br />

fBokdo ehsk frnk j? . r[opkDh efj ojh j? L-<br />

;' feT[ wzdk nkyhn? fis[ izwfj okikB ..<br />

T[Zso L- L r[opkDh nB[;ko fJ;sqh d/ fGzB-fGzB o{g jB . e[uZih, ;[uZih<br />

ns/ r[Dtzsh . nZi dh feoB p/dh torh fJ;sqh d/ r[DK B{z B˜o nzdk˜<br />

eo e/ id ;wki ftu e/tb fJ;soh j'D eoe/ d[oekfonk iKdk ;h w{oy,<br />

gÙ{ ns/ Y'o nky e/ nfsnkuko j' oj/ ;B sK wjkoki B/ T[gd/Ù fdZsk L


;' feT[ wzdk nkyhn? fis[ izwfj okikB ..<br />

eh fJ; gzrsh dk ;jkok b? e/ fJe d[okukoh n"os B{z wZEk N/eDk<br />

ukjhdk j? < :k eh fJj s[e T[BQK fJ;sohnK bJh j? i' nwohek dh<br />

nbpkjwk ;N/N ftu ;bkBk iÙB wBkT[D t/b/ nbc BzrhnK j' e/ ;oho<br />

s/ g/AN wbQ e/ BZudhnK jB iK eh T[; fJ;sqh bJh jB i' wkvb rob<br />

pD e/ phu s/ ik e/ e/tb uko fJzu dh fpeBh gk e/ fJÙfsjko bJh<br />

c'N'nK fyutKdh j? . ;G B{z gsk j? fe o˜hnk ;[bskBk B/ Ùkjh ykBdkB<br />

d/ pzfdnK B{z B˜o nzdk˜ eo e/ nkgD/ jpÙh Bco s/ w'fjs j' e/ fBekj<br />

eo fbnk. dopko ftu pˆkts j' rJh ns/ oihnk p/ˆw B{z nksw<br />

jZfsnk eoBh gJh .<br />

1998 ftu fBT{:koe dh 37 ;kbk Nhuo, fszB pZfunK dh wK<br />

nkgD/ 15 ;kbk ftfdnkoEh Bkb fgnko dh ghAx d/ j[bko/ b?Adh fJe pZu/<br />

dh wK pD rJh . G/d y[ZbQD s/ B"eoh s'A eZY fdZsk frnk ns/ w[edwk<br />

ufbnk ns/ 7 ;kb dh e?d dh ;˜k ;[DkJh rJh . e?d eZN e/ fco T[;/<br />

bVe/ Bkb Ùkdh eo bJh .<br />

Nhatha u?Bb “nki sZe” dh ypo ;h, rk˜hnkpkd dh fJe<br />

fJ;soh Nhuo jo o'˜ foeÙ/ s/ p?m e/ ;e{b iKdh ;h . fgnko ftu c;<br />

e/ foeÙk ukbe Bkb xo'A GZi rJh ns/ nrtk eoB dk vokwk ou e/<br />

nkgD/ gq/wh s'A d; bZy dh fco"sh d/ g?;/ bJh xo N?bhc{B eotk fdZsk .<br />

nyho cVh rJh ns/ ;G e[M ˜kjo j' frnk. eh ni/jhnK n"osK bJh<br />

r[o{ ;kfjp B/ fejk ;h ““;' feT[ wzdk nkyhn? i' izwfj okikB”” < nZi eZbQ<br />

g?;k ewkT[D d/ bkbu ftu, N?bhth˜B s/ fJ;sohnK, i' BrBsk dk<br />

gqdoÙB eo ojhnK jB T[; B{z ;wki dk jo ;{MtkB ftnesh d[oeko<br />

fojk j? .<br />

r[opkDh dhnK fJBQK s[eK tZb fXnkB d/Dk ukjhdk j? L


epho jfo ek f;woB[ Skfv e? nj'Jh oky? Bkfo .. rdjh j'fJ e?<br />

nT[so? Gko[ ;j? wB ukfo ..<br />

epho fBqg[ Bkoh feT[ fBzdhn? feT[ jfo u/oh eT[ wkB[ ..<br />

Uj[ wKr ;tko? fpy? eT[ Uj[ f;wo? jfo Bkw[ .. nze 1313<br />

fiB jfo fjod/ Bkw[ B pf;U fsB wks ehi? jfo pKMk.. nze 679<br />

epho p?;B' eh e{efo Gbh ;kes eh p[oh wkfJ ..<br />

Uj[ fBs ;[B? jfo Bkw i;[ T[j gkg p;kfjB ikfJ .. nze 1367<br />

d;w fgsk B/ d[okukoh n"osK d/ ns/ r[DtzshnK d/ d'B'A gZy<br />

T[xkV e/ do;kJ/ jB . nkgD/ tZb'A f;ZyK B{z fJj ;G e[S ngBkT[D bJh<br />

fJe bkJhB Gh BjhA fbyh d'B'A gZy gqrN eo e/ fBoDk gkmeK s/ SZv<br />

fdZsk j? . d;w rqzE d/ fJ; Gkr B{z nÙbhb pkDh efjD tkfbnK B{z n;hA<br />

u?bzi eod/ jK fe e'Jh fJe Szd Gh ufosqK ftu'A dZ;D fiE/ wjkoki B/<br />

BÙ/ eoB, e/; w[zBkT[D iK j'o nB?fsesk eoB bJh T[gd/Ù fdZsk j't/ .<br />

pbfe nB/eK EKJh fbfynk j? w{oy okik Sfbnk frnk, G/d BjhA<br />

gk ;fenk, ;wM BjhA ;fenk fJfsnkfd .<br />

(3) fsq: MKN B w{zvh ikfJ .. p/d g[okBB w? ;[fB gkJh ..<br />

jf; efo puB ;' SkfBU.. w? nkg[B/ ih: ;ku B ikB:'.. i<br />

s?A fsq:k jw ;' M{fm T[ukoh .. jw w{≥v/r/ MKN fsjkoh ..<br />

s/i n;s[ok J/e wzrk:' .. fBi eo rfje? okt ubk:'..<br />

sK eh w{zfv MkfN ;G vkoh .. d? e/ j;h uzubk skoh..<br />

(ufosq 190)<br />

ufosq dk fgS'eV fJj j? fe fJe okik ekw t; j' e/ fJe<br />

fJ;soh d/ tZ; j' iKdk j? fi; B/ gfjbK jh ;j/bhnK Bkb Ùos brkJh<br />

j[zdh j? fe w?A ni oki/ e'b'A gkDh wzrtktKrh ns/ MKNK w[zBtKtKrh .<br />

fgnko dh y/v y/vdh gfjbK fJ;sqh p/j'Ù j'D dk vokwk ou e/ gkDh gkDh


efjzdh j? ns/ okik nkg gkDh b? e/ nkT[Adk j? ns/ fco fJ;/ soQK t/d<br />

ÙkÙsoK dk M{mk jtkbk d/ e/ oki/ e'b'A MKNK w[zBtkT[Adh j? .<br />

;gÙNheoB L fJj e'Jh nb'eko dh rZb BjhA . ;G B{z gsk j? fe<br />

gfNnkb/ dk fJe okik pj[shnK okDhnK eoe/ wÙj{o ;h fJe fdB fJe<br />

BthA okDh wfjbK ftu nkJh, wjkoki/ Bkb jwfp;so j'D t/b/ T[; B/<br />

nkgD/ r[gs nzr s/ jZE oZy e/ wjkokik ;kfjp B{z fejk fe gfjbK w/o/<br />

Gok B{z c"i ftu bcN?D Gosh eo' fco w/o/ Bkb ;zr eoBk . ekw t/r<br />

ftu nzBQ/ j'J/ wjkoki/ B/ T[;/ t/b/ ;pzXs nc;o B{z c'B eo fdZsk fe<br />

cbkD/ pzd/ B{z bcN?B pDk fdT[ Bkb jh fejk ““j[D sK jZE uZe”” j[ew<br />

d/ Bkb jh fJj rZb Gh N?bhc{B s/ gj[zu rJh ns/ gfNnkb/ d/ jZE uZe<br />

bcN?B wÙj{o j' rJ/. nkw jkbsK ftu Gh fJ;soh nkgD/ fgnko ftu<br />

ozr e/ ;/i G'rD t/b/ fezB/ fpb gk; eoKdh j? ns/ fezB/ tknd/<br />

eokT[Adh j? fJj fe;/ s'A b[eh fSZgh rZb BjhA .<br />

fJ; tkosk dk ;kozÙ do;Kdk j? fe ekw tZ; gqkDh dh neb dk<br />

G'r fe; soQK g? iKdk j? ns/ nkgD/ wkD ;fseko B{z Gh G[Zb iKdk j? . fJ;<br />

pko/ r[opkDh dk c[owkB fJ; soQK j? .<br />

;kok fdB[ bkbfu nfNnk wBw[y j'o/ rZbk ..<br />

oksh T[x? dfpnk Bt/ ;'s ;fG fYbk ..<br />

wBw[yK d/ f;fo i'ok nwo[ j? fBs d/tfj Gbk G<br />

..<br />

i'ok dk nkfynk g[oy ewktd/ ;/ ngfts nw/X ybk ..<br />

ekfw ftnkg/ e[;[X Bo ;/ i'ok g[fS ubk .. nze 304<br />

noE L wBw[y ;kok fdB bkbu ftu cf;nk j'fJnk j'o j'o<br />

rZbK eodk j? . oks B{z BhAd d/ dZpD ekoB ;oho d/ B"A dotki/ fYZb/ g?<br />

iKd/ jB . wBw[yK d/ f;o T[s/ ozBK dk j[ew ubdk j? . T[j (fBs) j[ew<br />

fdzdhnK jB ns/ wBw[y T[; B{z uzrk eo e/ ewKd/ jB . (i') g[oÙ ozBk dk


nkfynk wzBd/ jB T[j ngftsq rzd/ ns/ w{oy j[zd/ jB . ngftsq wB[ZyK<br />

B{z ekw u/ÙNk ftnkgdh j? (fi; ekoB) ozBk gk;'A g[S e/ T[BQK d/ dZ;/ j'J/<br />

o;s/ s/ ubd/ jB . eh fJj r[o c[owkD ufosq d/ ss;ko s'A tZyok j? <<br />

dhtkB iowBh dk; B/ nkgDh feskp ““wjkokik”” ftu<br />

eJh ;ZuhnK ejkDhnK fbyhnK jB . eh iowBh dk; B/ b'eK B{z<br />

fJj ;G e[S eoB d/ T[gd/Ù bJh fbyhnK jB < BjhA, e/tb<br />

okfinK d/ ufosq dh c'N' g/Ù eoB bJh fbyhnK jB . ekÙ fe f;Zy<br />

okfinK ns/ ;odkoK B{z ;jh Yzr Bkb fJBQK ufosoK okjhA ;[u/s<br />

ehsk j[zdk sK nB/eK r[DK d/ Gzvko ;kpek wjkokik gfNnkbk dh<br />

nZi fJj fdy B j[zdh ns/ ;odkoK ftu f;yh dk gsB Bk j[zdk .<br />

(4) i/ nwbB ej/ ykfJ ysk epj{ B ykt? ..<br />

w{zfv nto B ikfj nkg[ epj{z B w[zvkt? ..<br />

aaa<br />

aaa<br />

aaa<br />

aaa<br />

epjz{ B ykfJ gkB, nwb epj{z Bfj gh:' ..<br />

epj{ B y/b ny/N B ;[y fBoXB efj eh:' ..<br />

j' eo:' B GkfwB G'r, irs e:'A nkfJ:' ..<br />

ufosq 245)<br />

fJ; ufosq dh g[ÙN G{wh fJ; soQK j? fe fJe pVk XBtkB<br />

Ùkj{eko j[zdk j? i' pj[s ezi{; Gh j[zdk j? ns/ ;kok fdB g?;k ewkT[D ftu<br />

bZrk ofjzdk j? ns/ nkgDh fJ;soh tZb fXnkB Gh BjhA fdzdk B jh e'Jh<br />

dkB g[zB eodk j? .<br />

;' fJ; ufosq ftu Ùkj dh ns/ fJ;soh dh tkoskbkg j? .<br />

fJ;soh efjzdh j? yk, gh w"i w;sh eo ns/ g?;k you eo dkB g[zB Gh<br />

eo w/oh s;Zbh Gh eo . Bkb jh efjzdh j? fe i' nwb eod/ jB<br />

T[j ;{ow/ j[zd/ jB w[ZS yVh oyd/ jB . w?dkB ftu d[ÙwD s/ pki tKr


g?Ad/ jB ns/ fJ;sohnK G'rd/ jB . nwb oki/ wjkoki/ eod/ jB,<br />

pj[shnK fJ;sohnK Bkb ftjko eod/ jB . nwb ;{ow/ ghAd/ jB, w{oyK<br />

d/ f;o sbtko tkj[zd/ jB. nwb i'rh ghAd/ jB feqÙB dk fXnkB eod/ B/<br />

nwb dk ;[nkd b? e/ ;{w s/ ;'chnK B/ eh eoBk j? <<br />

Ùkj efjzdk j?l - fijV/ g[oÙ nwb ghAd/ jB oks fdB T{Axd/<br />

jB . i/ fes/ fJe xVh nwb B fwb/ sK skg uVQ iKdk j? nwbhnK B{z .<br />

fJ; bJh fijVk g[oÙ nwb ghAdk j?, T[j fe;/ ezw i'rk BjhA . T[j<br />

sK w{oy j' e/ w[odk j' e/ xo fgnk ofjzdk j? .<br />

fJ;/ soQK Ùkj dh ns/ fJ;soh dh bzph tkoskbkg j? . ekbk<br />

ncrkBk ns/ T[BQK d/ ;woEe ubkeh Bkb fJ;soh tZb'A nwb ykB pko/<br />

rZbK sK d;d/ jB go Ùkj tb'A nwb d/ B[e;kB pko/ u[g tZN b?Ad/ jB .<br />

ni/j/ p/JhwkBK ns/ b'eK B{z r[wokj eoB tkfbnK bJh sK 420 dk<br />

w[eZdwk ubkT[Dk ukjhdk j? .<br />

fg:s GKr ekj{ i' j/o? .. (i/ T[j fe;/ B{z Gzr ghAdk d/y/)<br />

mkY' j's B sk e/ B/o' .. (T[; e'b yVk th BjhA ;h j[zdk)<br />

G:' ;dB fsZj ej' T[ikok.. (efjzdk ;h T[j xo T[iV iKd/ jB)<br />

iK e? e{zvk pi? d[nkok .. (fi; d/ xo Gzr tkbk e{zvk x'NDk yVedk j?)<br />

;'ch sk e' j's T[ikfo ej? xo .. (T[j xo jh T[ikV j' iKdk j?)<br />

GKr nchw Gys j? i' Bo .. (fijVk g[oÙ Gzr nchw yKdk j?)<br />

;'ch ;eb p[fX pb oj? .. (;'ch jo t/b/ mhe p[ZX ns/ nkgD/<br />

pb ftu ofjzdk j?)<br />

nwbfB e' eS[ e? Bfj oj? ..<br />

(nwbh B{z GKt/A e[S ej' T[j e[S efjD i'rk BjhA j[zdk, 245 ufosq (8)<br />

nwbh e'b neb j[zdh jh BjhA)


(5) d;w rqzE d/ yzvD tkfbnK dk efjDk j? fe fes/ fby fdZsk yzvk<br />

““gqEw/”” ;ki e? ;G ;z;ko T[gkfJnk.. (uzvh dh tko) ns/ feE/ fby fdZsk<br />

L- J/e ;qtD s/ w?b fBekok ..<br />

sK s/ wX[ ehNG sB Xkok ..<br />

d[shnk ekB s/ w?b fBekoh ..<br />

sK s/ GJh f;qÙfN fJj ;koh .. (pfusq BkNe)<br />

r[opkDh d; ojh j? fe ““nfBe pko g;foU gk;kok”” s[jkv/ e'b<br />

eh ;p{s j? fe jo tkoh gk;ko/ dk fJe' sohek jh j? . d{;o/ r[opkDh d;<br />

ojh j?,<br />

BkfG ewb s/ pqjwk T[gi/ p/d gVfj w[fy ezfm ;tkfo ..<br />

(nze 489)<br />

j[D s[;hA d;' fe ewb c[Zb dh BkbhA ftu'A pqjwk fet/A g?dk j'<br />

frnk < ;kB{z gsk j? s[;hA g'b/ fij/ w{zj Bkb efj d/t'r/ fe fJj sK<br />

fjzd{ fwfEjk;e g[okDK dk jtkbk j? . go n;hA g[Sd/ jK r[opkDh okjhA<br />

f;ZX eo' fe M{m j? . ig[ih ;kfjp ftu fbfynk j?<br />

1a<br />

““ehsk g;kT[ J/e' etkT[”” fJe Ùpd s'A ;kok g;kok j'fJnk j?.<br />

fJ; s'A nZr/ doi j?<br />

2a<br />

J/ek wkJh i[rfs ftnkJh fszB u/b/ gotkB fJe<br />

;z;koh fJe Gzvkoh fJe bkJ/ dhpkD[ ..<br />

3a ntfb nbj B{o T[gkfJnk e[dofs e/ ;G pzd/ ..<br />

J/e B{o s/ ;G[ ir[ T[gfink eT[D Gb/ eT[D w≥d/ ..<br />

nze 1349 ..<br />

4a wkJh wkfJnk gq;{s iwkfJnk ..<br />

5a ;ku/ s gtDk GfJnk gtB/ s/ ib[ j'fJ ..<br />

ib s/ fsqGtD[ ;kfink xfN xfN i'fs ;w'fJ .. nze 19 ..


6a ekfJnk nzdfo gkg[ g[zB[ d'fJ GkJh ..<br />

d[jh fwb e/ ;qÙfN T[gkJh .. nze 126 ..<br />

7a gfjb g[ohJ/ g[zvoe tBk ..<br />

sku/ jz;k ;rb/ iBk .. nze 693 ..<br />

fJBQK ;Zs gqwkDK ftu'A T[sgsh dk fejVk sohek s[jkvh p[ZXh<br />

mhe wzBdh j? . iK fJj ;kohnK ftXhnK mhe jB <<br />

““i/ gfjb g[ohJ/ g[zvoe tBk”” ns/ BkfG ewb s/ pqjwk T[gfink<br />

mhe j' ;edk j? sK fco pfusq BkNe tkbh ezB dh w?b s'A T[sgsh fe;<br />

soQK rbs j' ;edh j? <<br />

pfuZsq BkNe, d{i/ nfXnkJ/ ftu irs T[sgsh pko/ dÙw/Ù ih<br />

fbyd/ jB L<br />

fgqEw ekb ip eok g;kok .. Unzeko s/ fÙqÙN T[gkok ..10<br />

.<br />

10..<br />

pfuZsq BkNe B{z y≥vD tkb/ ubkeh Bkb fJ; d;t/A Szd B{z SZv<br />

e/ s/Qot/A ns/ u"Xt/A Szd B{z geV b?Ad/ jB .<br />

d;t/A Szd ftu dZ;h irs T[sgsh r[ows nB[e{b j? id fe<br />

s/ot/A ns/ u"Xt/A Szd ftu dZ;h rZb ;'Y pz; ns/ p/dh pz; d/ gqkgs ;q's<br />

nB[;ko j? .<br />

fsB e' ekb pj[o pX eok ..<br />

fsB e' wX ;w[zd w/ gok ..<br />

noE L fco ekb B/ T[; ekbX[i dk pX eo fdZsk ns/ T[; dh<br />

fwM (uoph) ;w[zdo ftu froh<br />

fueB sk; ib go fso ojh ..<br />

w/Xk Bkw spfj s/ ojh ..


noE L T[; dh uoph gkDh ftu gJh ojh fi; s'A Xosh pDh fJ;<br />

bJh Xosh dk Bkw w/Xk iK w/XBh g? frnk . wjkB e'Ù ftu w/dBh d/<br />

noE Gh GkJh ekBQ f;zx ih B/ fJjh ehs/ jB .<br />

w/dBh Ùpd r[opkDh ftu nze BzL 542, 1407, 472, 580, 712,<br />

724, 936, 1092, 1096, 110, 1281, 1283, 1288 ns/ 1416 ftu<br />

nkfJnk j? ns/ jo tkoh Xosh d/ noE ftu tofsnk frnk j? . fJ; bJh<br />

i/ r[opkDh pfusq BkNe d/ pzd 14 B{z gqtkB eodh j? sK pzd BzL 13 fet/A<br />

rbs j' ;edk j? <<br />

ekbk ncrkBk ns/ T[BQK<br />

d/ ;woEe g{o/ skD Bkb efj oj/ jB fe n;hA e/tb gq'a ;kfjp f;zx ih<br />

dhnK fbysK B{z wkBsk fdzd/ jK j'o fe;/ B{z BjhA wzBd/ . go f;zx pqdo˜<br />

nzfwqs;o s'A gqekÙs ikg[ ;kfjp, ;tZJhJ/ ns/ u"gJh d/ Nhe/ ftu<br />

gq'a ;kfjp ih pfusq BkNe ns/ uzvh dh tko B{z r[o{ feqs ;thekod/ jB .<br />

6a<br />

““yzvk fgqEw? ;ki e? fiB ;G ;z;ko T[gkfJnk”” Gkt b'j/ d/<br />

y≥v/ s'A Xosh pDh M{m j? .<br />

;G B{z gsk j?, fJe Ùpd dk fJe' noE BjhA pbfe eJh, noE<br />

j[zd/ jB ns/ gqeoD nB[;ko T[; d/ noE ehs/ iKd/ jB . T[dkjoD d/ s"o<br />

s/ wjkB e'Ù ftu ;kozr gd d/ pkoK noE fby/ jB . Bkb jh GkJh ;kfjp<br />

B/ wjK eth ;zs'y f;zx ih dk fJe ;tZ:k fdZsk j? fi; ftu T[BQK B/ ;qh<br />

r[o{ jfo r'fpzd f;zx ih dh T[;sfs ftu pkoK tko jh ;kozr gd<br />

tofsnk j? . fJ; bJh w?A p/Bsh eoKrk ““yzvk”” Ùpd d/ noE d/yD bJh<br />

wjkB e'Ù d/yD dh y/ub eo' . fJ; d/ d' noE jB L<br />

1a b'j/ dk d' Xkok ÙÙso o{g yzvk .<br />

2a wk:k, e[dos, ;z;ko d/ ;G d[zd gdkoE ou e/ nB/e<br />

G/d eoB tkbh j'D eo e/ e[dos dk BkT[A yzvk j? .


e/tb ;qh d;w rqzE B{z y≥vB bJh fJ; rqzE d/ fto'Xh ftu'A ftu'A<br />

s[eK eZY e/ b'eK B{z e[okj/ gk oj/ jB ns/ i' sZs;ko fjZs' T[gd/Ù j? T[;<br />

B{z S[gk b?Ad/ jB .<br />

;[fX ip s/ jw Xoh puB r[o dJ/ jwko/ ..<br />

g{s fJj? gqB s'fj gqkB ip br Eko/ ..<br />

fBi Bkoh e/ ;kE B/j[ s[w fBs pY?:j[ ..<br />

go Bkoh eh ;/i G{fb ;[gB/ j{z B i:j[ ..<br />

go Bkoh e/ Gi/ ;j; pk;t Gkr gkJ/ ..<br />

go Bkoh e/ Gi/ uzdq ebze brkJ/ ..<br />

go Bkoh e/ j/s ;h; d; ;h; rtk:' ..<br />

j/ go Bkoh e/ j/s eNe etoB e' xk:' .. (fusq 21)<br />

go Bkoh e/ Gi/ ;j pk;t Gr gkJ/ ..<br />

go Bkoh e/ Gi/ uzdq ekbze brkJ/ ..<br />

go Bkoh ;'A B/j[ S[oh g?Bh eo ikBj[ ..<br />

go Bkoh e/ Gi ekb p:kg:' sB wkBj[ ..<br />

nfXe johch ikfB G'r go fsqn i' eojhA ..<br />

j' n≥s ;`kB eh fwqs jkE b?Avh e/ wojhA ..<br />

pkb jwko/ gk; d/; d/;B s/ fsqn nktfj ..<br />

wB pKSs po wKfr ikfB r[o ;h; M[ektfj ..<br />

j' ej[ ;[zdfo fsj ;kE rtB e?;/ e? efoj'A ..<br />

(ufosq g≥Bk 110)<br />

ni/j/ jh Ù[X gftsq T[gd/Ù ufosq' gy:kB ftu irQk irQk Go/<br />

gJ/ jB go fJBQK tZb d;w rqzE fto'Xh ed/ d/yD dh e'fÙÙ BjhA eoBr/ .<br />

;' ekbk ncrkBk ns/ T[BQK d/ ;woEeK dk d;w rqzE s/ fJj<br />

d{ÙD nfrnkBsk tkbk j? . fe;/ nfs wjkB ftdtkB dh ouBk<br />

B{z ;wMD bJh nfs gqphB ns/ wjhB p[Xh dh b'V j[zdh j? . fJ; bJh GkJh<br />

wBh f;zx ih, pkpk dhg f;zx, vkeNo fsqb'uB f;zx ns/ f;a eg{o f;zx


tor/ d;w rqzE dh pkDh dh gqwkDhesk pko/ e'Jh Ùzek BjhA eod/ . e/tb<br />

BhthA gZXo dh p[Xh tkb/ jh fJ; s'A w[Beo j' e/ GzvD dh w{oysk eod/<br />

jB .<br />

J/e wdh d{i/ so[B shi/ nfs XB Xkw .<br />

gkg eo/ fpB e:'A pu? pu? pukt? okw .<br />

(d;w rqzE ufosq 183)<br />

Gkt, pzd/ B{z fJe uVQdh itkBh j't/ T[go'A Ùokp ghsh j't/ xo<br />

ftu g?;k y[bQk j't/, T[j gkg eoB s'A fe; soQK pu ;edk j?< i/ gow/Ùo<br />

pukt/ sK jh pu ;edk j? .<br />

iBfB imo wfj nkfJ g[oy pj[s'A d[y gktfj ..<br />

w{sq Xkw e' gkfJ ejs jw G'r ewktfj ..<br />

E{e fsq:k e' ukN ejs nXokfwqs gk:' ..<br />

fpoEk irs w? iBw fpBK irdhÙ rtk:' ..<br />

ufosq 81 g≥L 307<br />

fJÙe w[Ùe yk;h no[ y[oe pykfB:' ..<br />

y{B y?o wdgkB ;[ pj[fo gqwkfB:? ..<br />

e; e'Jh eoJh ;ks SgkJ/ Sgs Bfj ..<br />

j' j'ts gqrN fBdkB ;[ ;koh fÙqÙN wfj .. g≥L 250 ..


;qh d;w rqzE ;kfjp d/ okw ns/ Ù:kw eth<br />

nkfd ekb s'A r[o{ e/ f;Zy ;qh d;w rqzE ;kfjp B{z d;w/Ù fgsk dh<br />

feqs w≥Bd/ nkJ/ jB . GkJh wBh f;zx Ùjhd, pkpk dhg f;zx Ùjhd ns/<br />

pkpk fpB'd f;zx nkfd, i' d;w/Ù ih d/ ;wekbh ;B ns/ fiBQK dh wZs<br />

p[ZXh iK gqwkoEe ihtB dhnK p[bzdhnK B{z S{jDk fe;/ n?o/ r?o/ d/ tZ; dh<br />

rZb BjhA, B/ nkg fiZE'A fes'A gqkgs eo e/ d;w rqzE dhnK pkDhnK B{z<br />

fJeZmk eoe/ phVK fsnko ehshnK i' g≥E B/ gqtkD eohnK . fJ;/ soQK<br />

nr'A fJBQK d/ T[sko/ j' e/ r[of;ZyK e'b gj[zud/ oj/ .<br />

fJ; rqzE dhnK fszB pkDhnK ;qh ikg ;kfjp, ;[Xk ;t:' ns/<br />

efp:' pku p/Bsh u"gJh d;w/Ù ih B/ y≥vk gkj[b fsnko eoB t/b/ nkg<br />

gVQhnK . r[o{ ;kfjp d/ ihtB ;kEh nfBB f;Zy GkJh i?sk (GkJh ihtB<br />

f;zx) B/ nkgDh ouBk ftu y≥vk gkj[b fsnko eoB dh ftXh fJ; soQK<br />

fbyh j? L-<br />

ig[ e' gkm eofj ;zr fsj f;y gkso d{;o jkE Xohi? ..212<br />

212..<br />

gKuj[z wfj uko ;{ j'tfj nto i'fJ gkso T{go jkE oyhi? .<br />

nkgB nkgB pko :/ gKuj[ gKu jh pkDh e' gkm gVQhi? .<br />

ig[ ikg ;t?:/ u'gJh nkBzd e' gkm ;'A gkj[b fsnko eohi? .<br />

gKu'A u[b/ w[y gktfj ;[ :kue J/s jh B/so e/; gthi? ..223<br />

223..<br />

(GkJh i?sk ihtB s/ ouBk feqs vka r[ow[y f;zx g≥Bk 78)<br />

go j[D pj[s ;ko/ ;ZiD, fiBQK B/ fJ; rozE d/ ed/ do;B Gh<br />

BjhA ehs/ iK T[j ;ZiD fe;/ yk; ekoD eoe/ nkgD/ wsbp dhnK s[eK<br />

ftu'A eZY e/ gquko eo oj/ jB fe fJ; rqzE dk pj[sk Gkr ftÙ/Ù o{g ftu,<br />

““u"ph; ntsko””, uzvh fusqo d'B'A Gkr ns/ ufosq'gy:kB r[o{ feqs BjhA<br />

fJj r[o{ dopkoh eth okw ns/ Ù:kw dhnK fbyhnK j'JhnK jB, feT[Afe<br />

feqÙBk ntsko ftu “;:kw eft” dk BkT[A nkT[Adk j? . d{;ok, fJBQK dk<br />

efjDk j? fe r[owfs ftu ntskotkd dk y≥vB j? go fJBQK ouBktK


ftu ;BksB Xow d/ ntskoK ns/ d/thnK dh T[;sfs j? . fJ;/ soQK<br />

ufosq' gy:kB ns/ jekfJsK ftu nÙbhbsk dk d'Ù j'D eo e/ fJBQK<br />

w[skfpe, fJj r[o{ feqs BjhA jB . n;hA fJBQK ;kohnK rZbK dk ftÙb/ÙD<br />

eo e/ sZs;ko ;zrsK ftu oZyD dh e'fÙÙ eo oj/ jK.<br />

;kB{z fJj efjD ftu e'Jh r[o/˜ BjhA fe d;w rqzE d/ fto'Xh ;G<br />

s'A tZX fwÙBoh ekbiK d/ ;zukbe ns/ T[j ny"sh p[ZXh ihth jB fiBQK<br />

d/ fjod/ ftu r[o{ fgnko ns/ pqjw r:kB Bkb'A fes/ tZX ftfrnkB<br />

tf;nk j'fJnk j? .<br />

fJBQK ftu'A fJe spek ;qh d;w rqzE s'A fJbktk GkJh r[odk;,<br />

GZNK d/ ;tZ:/ ns/ pj[s ;koh Grs pkDh Gh w≥BD s'A fJBekoh j? . fJj<br />

y[bQzw y[ZbQk efj oj/ jB fe d;w rqzE dhnK y≥vk gkj[b tkbhnK pkDhnK<br />

ikg ;kfjp, ;tZ:/ ns/ u"gJh pkDh BjhA gVQBh ukjhdh feT[Afe fJj ;qh<br />

r[o{ rqzE ;kfjp s'A pkjo dh pkDh j? . fJzdo f;zx xZrk ns/ fJ;<br />

d/ ;woEe fJ; spe/ d/ w'Yh jB . fJj uzvh dh tko ftu'A bJh nodk;<br />

dh gfjbh gT[Vh s'A Gh w[Beo jB . p/Ùe id fJBQK B/ nkg n≥fwqs<br />

SZfenk ;h sK fJBQK pkDhnK Bkb jh n≥fwqs fsnko ehsk frnk ;h ns/<br />

fizdrh d/ ekch fjZ;/ sZe fJj pkDhnK gVQd/ oj/ jB go j[D e[M ;kbK s'A<br />

yk; eo e/ ekbk ncrkBk s'A fJBQK B{z neb nkJh j? fe n;hA j[D sZe<br />

jokw d/ pD/ oj/ ns/ j[D jbkb d/ pD ikDk ukjhdk j?.<br />

d{;ok spek y≥vk gj[b dhnK pkDhnK ftu'A ““efp:' pku p/Bsh<br />

u"gJh”” s/ fezs{ eoB s'A fJbktk T[go dZ;hnK ouBktK B{z y≥vD BjhA<br />

eodk go ÙZeh fBrkj Bkb d/ydk j? . id'A GkJh pkb/ B{z fJfsjk; ftu'A<br />

ykoi eoBk j't/ sK GkJh r[odk; dh pKj cV b?Dr/, feT[Afe GkJh ;kfjp<br />

dh pkDh ftu fJ; dk f˜eo BjhA go id'A GkJh ;kfjp dhnK tkoK ftu<br />

wZek c/oB dh rZb nkT[Adh j? sK efjDr/ ;kfJz; fJ; B{z BjhA w≥Bdh fJ;<br />

bJh ˆbs j? . fJ;/ soQK Grs pkDh ftu d/j[ok fcoBk, woh rT[ fiT[Adh<br />

eoB B{z Gh w≥BD s'A w[Beo jB . d;w rqzE d/ fto'XhnK ftu'A pj[fsnK B/


B sK ;jh s"o s/ nkfd ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dk wB fuZs bk e/ gkm ehsk j?<br />

ns/ B jh d;w rqzE d/fynk j?, p; ! d' ;kb dk fwÙBoh e'o; eo e/<br />

nkbw ck˜b pD e/ GkJh tho f;zx, nekbh e"o f;zx fBjzr, GkJh ekBQ<br />

f;zx ns/ f;a eg{o f;zx ns/ j'o g≥E gqf;ZX ftdtkBK B{z u?fbzi eo oj/<br />

jB .<br />

n;hA j[D w{b ftÙ/ tZb w[Vd/ jK fiE'A sZe d;w rzqE ftu<br />

ntskoK ns/ d/thnK dh T[;sfs dk ;tkb j? ;qh r[o{ rqzE ;kfjp d/<br />

f;XKs nB[;ko L<br />

;G wfj i'fs i'fs j? ;'fJ .. g≥Bk 663<br />

;j; st B?B BB B?B jfj s'fj eT[<br />

;j; w{ofs BBk J/e[ s'jh .. g≥Bk 13<br />

id r[o{ ;kfjp gow/Ùo B{z eD eD ftu ftnkge d/yd/ jB<br />

sK ;BksB Xow d/ gqtkDs ntskoK dh tfvnkJh BjhA eod/ j[zd/l pbfe<br />

T[BQK ftu nekbh i's B{z d/y e/ gqw/Ùo dh jh f;cs eod/ jB L<br />

pqjw wj/Ù f;X w[fB fJzdok<br />

w'fj mke[o jh do;ko/ .. - g≥Bk 534<br />

nkg/ r'gh ekB[ j? fgnkok pfB nkg/ rT{ uokjk ..<br />

nkg/ ;ktb ;[zdok j? fgnkok nkg/ tz;[ tikjk.. - g≥Bk 607<br />

nkg/ ;[o Bo rD rzXopk nkg/ yN doÙB eh pkDh ..<br />

nkg/ fÙt Ùzeo wj/Ùk nkg/ r[ow[fy neE ejkDh ..<br />

nkg/ i'rh nkg/ G'rh nkg/ ;zBnk;h fco? fppkDh..-g≥Bk 553<br />

fJ;/ soQK dÙw/Ù ih B/ nkgDhnK feqsK ftu fJ;/ B˜ohJ/ s'A d/y<br />

e/ fiE/ fes/ Gh f;cs ehsh j? fBozeko dh f;cs ehsh j?.<br />

d{;o/ gk;/ nkfd r[o{ rqzE ;kfjp ftu pqjwk, ftÙB{z, wj/Ù iK<br />

feqÙB ih ns/ okw uzdq ih dk fBi o{g d/y e/ Ù[G r[DK dh ;'Gk ns/<br />

rbs rZbK dk y≥vB ehsk j? . n;hA fJ; gZy'A jh d;w rqzE dh pkDh


thukoBh j? . pfusq BkNe d/ gfjb/ nfXnkfJ d/ gfjb/ Szd ftu ns/ j'o<br />

EkT[A r[o{ ;kfjp B/ fJj ftXh ngDkJh j?.<br />

g[oksB ekb ftu jo fJe eth nkgDh ouBk Ù[o{ eoB s'A<br />

gfjbK nkgD/ fJÙN B{z fXnkT[Adk ;h fco nkgD/ r[o{ B{z, nkgD/ ftÙk<br />

t;s{ pko/ dZ; e/ ouBk Ù[o{ eodk ;h . n;hA id d;w rqzE dhnK ouBktK<br />

dh nkozGsk d/yd/ jK sK sZs fJ; soQK fBebdk j?.<br />

(1) ikg[ L<br />

1> ;fsr[o gq;kfd tkfjr[o{ ih eh csfj<br />

;qh nekb g[oy ih s/oh ;ofD ..<br />

(fJj ;so ÙpdkoE ftu j?)<br />

(2) nekb T[;sfs L<br />

1> ;fsr[o gq;kfd ..<br />

;qh GrT[sh ih ;jkfJ ;qh nekb ih eh T[;sfs .<br />

(GrT[sh d/ noEK bJh wjkB e'Ù GkJh ekBQ f;zx ih<br />

ns/ r[owfs ;[Xkyo d/y')<br />

(4) uzvh ufosq L- 1> tkfjr[o{ ih eh csfj<br />

nfE uzvh ufosq T[efs fpbk;<br />

nyho s/ d;w/Ù ih B/ fbfynk j?, fJfs ;qh wkoezv/ g[okD/ ;qh<br />

uzvh ufosq T[efs fpbk; ;[zG pXfj Bkw[ nÙNw'<br />

fXnkfJ ;wkgsw ;s ;[Gw ;s-nci{<br />

;kc d;dk j? fe r[o{ ;kfjp B/ fJj wkoezv/ gokD d/ nmt/A<br />

nfXnkJ/ ftu i' ;[zG okeyÙ dk pZX eoBk fbfynk j? T[;/ nkXko s/<br />

fbfynk j? . ;' fJ; ftu fiE/ fes/ Gh d/th dh T[;sfs j? T[j T[;/ nkXko<br />

s/ j? Bk e/ eth (dÙw/Ù ih) T[;sfs eo oj/ jB . nkyho s/ nkgD/ wB<br />

dh fJZSk gqrN eo oj/ jB L<br />

d/fj f;tk po w'fj fJj? Ù[G eowB s/ epj{z Bk vo'A ..<br />

B vo'A nfo ;T[ ip ikfJ bo' fB;u? efo nkgBh ihs eo'A ..


(fJE/ Gh f;tk d/ ;jh noE wjkB e'Ù ftu fwbDr/)<br />

(5) uzvh ufosq d{;ok L<br />

1> ;fsr[o gq;kfd ;qh GrT[sh ih ;jkfJ<br />

nE uzvh ufosq fby:s/ .<br />

nkyho ftu<br />

fJfs ;qh pfusq BkNe uzvh ufosq/ T[;sfs poB/ Bkw<br />

nÙNw' nfXnkfJ ;zg{oDz ;s ;[Gw ;s[ nci{<br />

fJE/ wjkoki B/ d; fdZsk fe wkoezv/ g[okD dk nmtK<br />

nfXnk: ;zg{oD j' frnk j? .<br />

(6) pfusq BkNe L-<br />

1> ;fsr[o gq;kfd nE pfusq BkNe<br />

rqzE fby:s/ ;qh w[y tke gksÙkjh 10<br />

fiBQK B/ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp wjkoki dk gkm wB fposh brk e/<br />

BjhA ehsk T[BQK dk soe j? fe dÙw/Ù ih nkgD/ nkg Ùqh w[y tke<br />

gksÙkjh 10 fet/A fby ;ed/ jB < id fe ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ftu GZNK<br />

d/ ;tZ:/ fbyD s'A gfjbK ““;tZ:/ ;qh w[y pkeQ wL gL”” fby e/ g≥uw fgsk<br />

B/ fJ; gZXsh B{z gqtkD ehsk j? . fJ; s'A nZr/<br />

d'jok<br />

Bw;eko ;qh yVr e' eo" ;[ fjs[ fus bkfJ ..<br />

g{oB eo" frozE fJj s[w w'fj eoj[ ;jkfJ ..<br />

fsqGzrh Szd .. ;qh ekb ih eh T[;sfs ..<br />

yr y≥v fpjzvz yb db y≥vz nfs oD w≥vz po pzvz ..<br />

““;qh ekb ih eh T[;sfs”” gVQ e/ c"oB fJj fejk iKdk j? fe fJj<br />

fÙt g[okD tkb/ ekb dh T[;sfs j? go d;w/Ù ih B/ y[d fJ; rZb dk<br />

fBoDk u"ph; ntsko dh rkEk d/ nkozG ftu eo fdZsk j? L<br />

n≥fs eos ;G ir e' ekbk ..<br />

Bkw ekbk sK s/ ir vkbk ..


;w/A ;zs go j's ;jkJh ..<br />

sK s/ ;zy:k ;zs ;[BkJh ..9..<br />

noE L (feT[Afe) ;koh f;q;Nh dk n≥s eoB jko gow/Ùo j? fJ; bJh T[;<br />

dk Bkw ekb (ekbk) ;z;ko ftu fpfynks j? . (d{;o/ gk;/) ;zs (;Ks Gkt<br />

woD t/b/) ;jkJh j[zdk j? fJ; bJh T[; B{z ;zs nkyd/ jB . fJBQK ;gZÙN<br />

fbyD d/ pkti{d d;w rqzE dh pkDh ftu fby/ ekb B{z fJBQK B/ fÙt<br />

g[okD tkb/ ekb B{z w≥BD dh oZN brk oZyh j? .<br />

r[opkDh dZ; ojh j? L<br />

GkJh ws e'Jh ikDj[ fe;h e? feS[ jkfE j? ;G eo/ eokfJnk..<br />

iok wok skg f;os ;kg ;G jfo e? tf; j?<br />

e'Jh bkr B ;ke? fpB jfo ek bkfJnk .. g≥Bk 168..<br />

fJ; r[o ¯[owkD B{z d/y e/ e"D efj ;edk j? fe d;w/Ù fgsk dk<br />

gow/Ùo B{z ekb efjDk pqkjwDtkdh rZb j? <<br />

T[Ai i/ d/fynk ikfJ e'Jh pzdk fe;/ ekoD fe;/ B{z wkoD ikfJ sK<br />

d[ÙwB B{z nkydk j?, s/ok ekb pD e/ nkfJnk jK . wjkoki nky oj/ jB<br />

fe ;G s'A tZv/ ekb dk Gh ekb j?, T[j wjK ekb j? . i/ fJzBh rZb Gh<br />

fe;/ d/ ;wM B nkJ/ sK eh ehsk ik ;edk j? .<br />

(6) uzvh dh tko (tko d[ork eh)<br />

fJj dÙw/Ù ih dh g≥ikph p'bh ftu wkoezv/ g[okD d/ nXkos<br />

nkgDh ;[szso ouBk j? . fJ; dh nkozGsk j? L<br />

1> tkfjr[o{ ih eh cs/ .. ;qh GrT[sh ih ;jkfJ<br />

tko ;qh GrT[sh ih eh .. gksÙkjh 10 ..<br />

(7) u'ph; ntsko L-<br />

1> ;fsr[o gq;kfd tkfjr[o{ ih eh cfsj ..<br />

np u"ph; nT[sko poBz gkL 10 s` gq;kfd ..<br />

fJ;/ soQK fJBQK ftu'A T[ZBh ntskoK dhnK rkEktK ftu fes/ Gh<br />

fe;/ okw iK ;:kw eth dk BkT[A BjhA nkT[Adk . ;G dh nkozGsk T[go


dZ;/ w≥rbk uoB Bkb jh j[zdh j? . e/tb u'ph; ntsko dh nkozGsk ftu<br />

thjt/A ntsko okwk ntsko dh nkozGsk ns/ pj[sh tkoh feqÙBk<br />

ntsko ftu ;:kw dk BkT[A nkT[Adk j? . go u"ph; ntsko dh nkozGsk<br />

s/ Mksh wkohJ/ sK fJ; soQK fbfynk j? .<br />

np uT[ph; T[uo' ntskok . fij fpX fsB ek byk nykok .<br />

;[Bhnj[ ;zs ;p? fus bkJh . poBs ;:kw iEk wfs GkJh .<br />

i' u"ph; ntsko eokJ/ . fsj f<br />

Gh s[w gqG sfBe B gkJ/ .<br />

;G ir Gow/ Gowk:z . sK s/ Bkw fpn≥s ejk:z . 7 .<br />

;G jh Sbs B nkg Sbk:k . sk s/ Sbhnk nkg ejk:k .<br />

;zsB d[yh fBoy nebkt? . dhB pzX[ sk s/ efjbkt? . 8.<br />

n≥s eos ;G ir e' ekbk . Bkw ekbk sk s/ ir vkbk .<br />

;w/ ;zs go j's ;jkJh . sk s/ ;zy:k ;zs pskJh . 9.<br />

feBj{z ej{z B skfj byk:' . fJj eo Bkw nby ejk:' .<br />

i'fB irs w? epj{z B nk:' . sK s/ ;G' ni'B psk:' . 13.<br />

pqjwkfde ;p jh gu jko/ . fp;B wj/Ùto eT[B fpuko/ .<br />

uzd ;{o fiB eo/ fpukok . sK s/ ikBhns j? eoskok . 14.<br />

fJe wVhnB epoB t/ ikjh . d[jz{nB w? gow/Ùo Bkjh .<br />

d'T{ w'j pkd w/ gu/ . fsB s/ BkE fBokb/ pu/ .<br />

ik s/ S{fN r:' Gqw T[o ek . fsj nkr/ fjzd{ fenk s[oek . 19.<br />

fJe s;ph fJe wkbk Xojh . J/e e[okB g[okB T[uojh .<br />

eos fpo[X rJ/ wfo w{VQk . gqG e' ozr B bkrk r{VQk . 20.<br />

i'rh ;zfBnk;h j? i/s/ . w[≥vhnK w[;bwkB w[fB e/s/ .<br />

G/y Xo/ b{Ns ;z;kok . Sgs ;kX fij Bkw nXkok . 23<br />

fiB gqG J/e tj? mjok:' . fsB eo fGzzv B fe;{ fdyk:' .<br />

;h; dh:/ go f;oo B dhBk . ozu ;wkB d/j efo uhBk . 26<br />

Gkt fi; B/ nkgD/ fjod/ ftu fJe gqw/Ùo B{z t;kfJnk j? T[j<br />

fe;/ B{z gky≥v BjhA fdykT[Ad/ . r[o{ s/r pjkdo ;kfjp dh T[dkjoD d/ e/


dZ;d/ jB fe T[j ;oho B{z s[S wksq ;wMd/ jB nkgDk f;o d/ fdzd/ jB<br />

go nkgD/ gqD s/ nNZb ofjzd/ jB .<br />

gqEw ekb ;G ir e' sksk . sk s/ G:' s/i fpfy:ksk .<br />

;'Jh GtkBh Bkw ejkJh . fifB f;roh :j f;q;fN T[gkJh . 29<br />

fgqEw? Un≥eko fsB ejk . ;' X[fB g{o irs w' ojk .<br />

sK s/ ir G:' fp;Ekok . g[oy gqfeqs ip d[j{z fpukok . 30<br />

(g[oy&nekb g[oy - gqfeqs&wk:k, nkfd Ùesh e[dos)<br />

fJj ;G e[M gVQ e/ Gh i/ fe;/ B{z ;wM B nkt/ fe u"pho ntsko<br />

d/ eosk ih fe; dh tfvnkJh eo oj/ jB fco T[; dh ws B{z eh ejhJ/ <<br />

id fe wjkoki B/ nkgD/ f;ZyK d/ frnkB bJh fJj ;BksB rqzEK d/<br />

T[bZE/ iK T[BQK d/ nkXkos fJj ouBktK nkg ehshnK jB ns/ ;G Gow<br />

G[b/y/ d{o eoB bJh nkgD/ fBZih thuko Bkb jh fby fdZs/ jB L<br />

wS ntsko d/ nfXnk: d/ wX ehNt d/ gq;zr ftu L<br />

ekb g[oy dh d/fj w' e'fNe fpÙB wj/Ù .<br />

e'fN fJzdq pqjwk fes/ oft ;; e'fN ib/Ù .<br />

okwk ntsko dh eEk fby e/ nkyho s/ dZ; fdZsk .<br />

gKfJ rj/ ip s/ s[wo/ sp s/ e'T{ nKy so/ BjhA nkB:' .<br />

okw ojhw g[okB e[okb nB/e ej?A ws J/e B wkB:' .<br />

f;fwqs ;k;sq p/d ;p? pj[ G/d ej?A jw J/e B ikfB:' .<br />

;qh n;gkB feqgk s[woh efo w? B efj:' ;p s'fj pykfB:'. 863<br />

d'jok<br />

;rb d[nko e' Skv e? rfj:' s[jko' d[nkok .<br />

pKj rj/ eh bki n; r'fpzd dk; s[jko . 864<br />

nZr/ fby fdZsk L<br />

;kX n;kX ikB' BjhA pkd ;[ pkd fppkd .<br />

rqzE ;rb g{oD eh:' Grtfs feqgk gq;kfd . 862


““ ““


Ù<br />

410<br />

aaaaaa<br />

aaaaaa<br />

aaaaaa<br />

aaaaaa<br />

aaaaaa<br />

w' rqfj wfj wB s/ XB s/ sB s/ f;o b"A ;G j? fJe jh eT[ ..<br />

fjzd{nK dh wkBf;esk dh ;hwk jh eÙwho s'A b? e/ ezfBnk<br />

e[wkoh sZe j? ns/ “i? Gkos wksk” s'A T[go BjhA iKdh sK ;:kw eth fe;<br />

soQK nky/rk .<br />

pzr e/ pzrkbh fcozr e/ fcozrk tkbh<br />

fdbh e/ fdbtkbh s/oh nkfrnk w/A ubs j?A .<br />

o'j e/ o[j/b/ wkx d/; e/ px/b/ pho<br />

pzr;h pz[X/b/ gkg g[zi e' wbs j?A..


'yk r[B rktfj uhB wuhB e/ ;h; fBnktfj<br />

fspsh fXnkt?fj d'y d/j e' dfbs j?A ..<br />

(nekb T[;sfs)<br />

(7) r[o{ ;kfjp d/ ;ko/ dopkoh ethnK ;?Bkgfs, GkJh Bzd bkb<br />

nkfd, nkgDhnK ouBktK ftu r[o{ ;kfjp dhnK tfvnkJhnK eod/ Eed/<br />

BjhA . ;ko/ okfinK d/ dopkoh eth nkgDhnK ouBktK ftu nkgD/<br />

gkbeK dh tfvnkJh eod/ jB go d;w rqzE dh ;koh ouBk ftu fes/<br />

fJe EK Gh d;w/Ù ih dh skohc bJh fJe bkJhB Gh BjhA fbyh j'Jh .<br />

pfusq BkNe ftu ebrhXo wjkoki dh ““nkgDh eEk”” ns/ j'o i[ZXK dk<br />

toBD ““T[sw g[oy”” ftu j'fJnk . i/ fe;/ eth dh ouBk j[zdh sK<br />

ftnkeoD nB[;ko ““nB: g[oy”” (3rd Person) ftu j'Dh ;h . fJ; bJh<br />

fJ; B{z fe;/ wBxVs ;:kw eth Bkb i'VBk nfrnkBsk ns/ w{oysk j? .<br />

pbfe nB/eK EktK s/ r[o{ wjkoki B/ nkgDk BkT[A fbfynk j? L<br />

;rb d[nko e' Skfv e? rfj:' s[jko' d[nko .<br />

pKj rj/ eh bki nf; r'fpzd dk; s[jko . (okr wkH tsko)<br />

;dk dkfjB/ dk; e' dkB dhi? .<br />

r[o{ Ùkj r'fpzd eh oy bhi? . (GrT[sh ;s'so)<br />

(8) fi; soQK y'ih pzd/ u'o dh g?V BZgD bJh, g?o dk ;kJh˜, g[bKx<br />

dh bzpkJh, Xosh s/ gJ/ g?o dh Skg dk Bw{Bk nkfd rZbK d/y e/ d;d/<br />

jB fe g?V fe; pzd/ dh j? . fJ;/ soQK ftdtkB pzd/ fe;/ ouBk dh<br />

Ùpdktbh, Ù?bh, nbzeko ns/ gqwkfD nkfd d/y e/ fBoDk eo b?Ad/ jB<br />

fe ouBk fJe eth dh j? iK fJe s'A tZX dh j? . d;w rqzE dh ;koh ouBk<br />

fJe' gqpzX j/m j? ns/ eJh EkJhA tZy tZy ekvK ftu ;wkBsk tkbh<br />

Ùpdktbh, Ù?bh ns/ nbzekoK Bkb fBo{gD jB .<br />

;G irk gow/Ùo d/ fBor[D ns/ ;or[D o{g d'BK dk gqrNk j? .<br />

gow/Ùo ns/ gow/Ùo dh nkfd Ùesh ;G irk fdqÙNwkB j? . i[XK d/<br />

toBD dh Ù?bh, Ùpdktbh fJe ;wkB j? . i' Ùpdktbh uzvh dh tko


ftu j? T[j' Ùpdktbh okwtsko d/ ““fJzdoihs”” (oktD d/ g[Zso) i[ZX<br />

toBD ftu j? L<br />

i[N/ tho i[Mko/ XZrk tihnK . pi/ Bkd eoko/ dbK w[Ùkjdk .<br />

b[M/ ekoD:ko/ ;zxo ;{ow/. t[m/ ikD vokb/ xDhno e?poh.. ..<br />

ti/ ;zrbhnkb/ jkmK i[NhnK . y/fs pj/ w[Skb/ ejo ssou/ .<br />

fvr/ tho i[Mko/ X{zwK c[NhnK. pZe/ ikD wstkb/ GzrK ykfJ e? .. ..<br />

UoVkJ/ jzekoh XZrK tkfJe? . tkfj fco/ sotkoh ;{o/ ;{ofwnK .<br />

tr? oZs M[bkoh MkVh e?poh . gkJh X{w M[Mkoh oktD okw dh.. ..<br />

u'phA XT[; tikJh ;zxo[ wZfunk. pkj fco? t?okJh s[o/ sskou/ .<br />

j{oKfus tXkJh n≥po g{fonk. i'XK d/yD sKJh j{b/ j'JhnK .. ..<br />

i' Ùpdktbh ikg ;kfjp ftu j? Uj' Ùpdktbh fJ;/ eKv ftu j? L-<br />

nBek Szd<br />

gqG{ j? . ni{ j? . ni? j? . nG? j? .. ..<br />

nik j? . nsk j? . nb? j? . ni? j? .. ..<br />

okwktsko d/ nkozG ftu fbyd/ jB L<br />

g[fB ohM dJ/ d'T{ shnk pozr . fus w' ;[ fpuko eS[ B eoz..<br />

ejh BkNe wZX ufosq eEk . i:k dhB ;[o/Ù Bo/i iEk ..17<br />

17..<br />

dÙw/Ù fgsk dZ;d/ jB fe w?A d;oE dhnK d' okDhnK d/ ftnkj dk gq;zr<br />

““pfusq BkNe rqzE ftu ufosq' gy:kB ftu Gh fbfynk j?.<br />

w/o eo' fsqD s/ w[fj ikfj rohp fBtki B d{;o s' ;' ..<br />

G{b fSw' jwoh gqG nkgB G{bBjko ejK e'T{ w' ;' ..<br />

;/t eoh s[woh fsB e/ ;G jh frqj d/yhns dqp Go';' ..<br />

:k eb w?A ;G ekb feqgkB e/ Gkoh G[ikB e' Gkoh Go';' .<br />

(pa BkNe 92)<br />

fJj' ;tZ:k ufosqK dk nkozG ftu fJ; soQK j? L<br />

w/o fe:' fsqD e/ w[fj ikfj rohp fBtki B d{;o s' ;" ..<br />

G{b fSw' jwoh gqG nkgB G{bB jko ej{z e'T{ w' ;" ..


;/t eo? s[woh fsB e/ fSB w?A XB bkrs Xkw Go';' ..<br />

:k efb w?A ;G ekb feqgkB eh Gkoh G[ikB e' Gkoh Go';" ..47<br />

47..<br />

fJj T[;/ soQK j? fi; soQK nkfd r[o{ rqzE ;kfjp ftu ;'do dk<br />

gkm fszB tkoh nZv nZv Ùpd G/dK Bkb nkfJnk j? .<br />

pfusq BkNe ftu d;w/Ù ih, fgsk r[o{ dh Ùjhdh pko/ fJzi<br />

fbyd/ jB L<br />

;kXB j/fs fJsh fifB eoh .. ;h; dhnk go ;h Bk T[uoh ..<br />

fJ;/ soQK u"ph; ntsko dh eEk d/ nkozG ftu fJzi fbyd/ jB .<br />

fiB gqG J/e tj? mjok:' .. fsB eo fGzv B fe;{ fdyk:' ..<br />

;h; dhnk go f;oo B dhBk .. ozu ;wkB d/fj eo uhBk ..26<br />

26..<br />

fJ;/ soQK ;a nwoihs f;zx y';k e?B/vk fBtk;h B/ ““;qh d;w<br />

rqzE ;kfjp dÙw/Ù feqs gqwkfDesk”” g[;se ftu pVh fwjBs Bkb<br />

nkfd ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh, GkJh r[odk; ih dh ouBk dk d;w<br />

rqzE dh pkDh Bkb Nkeok eo e/ cb;ck, f;XKs ns/ gqwkD fJe' ;kps<br />

ehs/ jB . go fJj rZbK ;G frnkBtkBK tk;s/ jB gÙ{ fposh tkfbnK<br />

bJh BjhA jB .<br />

(9) n?;k okw ;:kw eth fejVk j? ih fi;B/ gkT[AN/ ofj e/ fÙeko<br />

ehsk j't/ ns/ Ù/o, foS wko/ j'B L-<br />

oki ;ki jw go ip nk:' .. iEk ;es sp Xow ubk:' ..<br />

GKfs GKfs ;B y/b f;ekok .. wko/ ohM o'M Mzykok ..1..<br />

d/; ukb jw s/ g[fB GJh .. ;jo gktNk eh ;[fX bJh ..<br />

ekfbzdq sN eo/ fpbk;k .. nfBe GKs e/ g/y swkÙk ..2..<br />

sj e/ f;zx xB/ u[fB wko/ .. o'M ohS pj[ GKfs fpuko/ ..3..<br />

id fe r[o{ ;kfjp dh :kd ftu r[L Ù/o rkj ni Gh gkT[ANk ;kfjp ekfJw<br />

j? .<br />

e"D okw ;:kw wBxVs nyT[sh eth fJj dkB w≥rdk j?<br />

np ohM e? d/j[ tj? jw e'T[ i' j" p/Bsh eo i'fo eo'A ..


ip nkT[ eh nT[X fBdkB pB? nfs jh oB w? sp i{M wo"A ..<br />

feqÙBktsko d/ n≥s ftu r[o{ ;kfjp fbyd/ jB,<br />

d;w eEk Gr"s eh Gkyk eoh pBkfJ ..<br />

nto pk;Bk Bkfj gqG Xow i[X e' ukfJ ..<br />

noE L- Grts g[okD d/ d;t/A ;ezX ftu i' feqÙBktsko pko/ fbfynk j?<br />

w?A T[; B{z nkgDh p'bh gfjBk e/ fbfynk j? . fJ; pko/ w?B{z j'o e'Jh<br />

bkb;k BjhA (ekwBk BjhA) e/tb Xow i[X bJh (nkgD/ f;ZyK ftu) i'Ù<br />

GoB bJh w?A fJj fbfynk j? .<br />

fJ; s'A gfjbK dk ;tZ:k d/y' L<br />

jfo ub/ frqj nkgB/ e' pB w? pj[s' fsB X:kB brkJ/ ..<br />

f;X ;wkX nrkX eEk w[fB y'i oj/ jfo jkE B nkJ/ ..<br />

;:kw ej? ;G p/d es/pB ;zsB e? wfs :'A mjokJ/ ..<br />

Gkys j? efp ;zs ;[B' fiB gq/w ehJ/ fsj ;qh gqfG gkJ/ .. ..<br />

;ku ej'A ;[fB b/j[ ;G? fiB gq/w eh:' fsB jh gqG gkfJU ..<br />

(nekb T[;sfs)<br />

fJ; s'A f;ZX j[zdkj? fe okw ;:kw ns/ r'fpzd e'Jh wB xVzs<br />

nyT[sh j'o eth BjhA pbfe fJj fszB/ bc˜ fJe' d/ ;wkB n≥so noE<br />

tkb/ jB . iEkL<br />

;zsK wX/ r'fpzd[ nkS? r'eb wX/ f;nkwr'..<br />

Bkw/ wX/ okw[ nkS? okw f;nkw r'fpzdr' .. n≥e ..<br />

ns/ ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ gqk:pkuh Bkw jB .<br />

fijV/ pzd/ d;w rqzE dh pkDh B{z ethnK dh pkDh ns/ ezio<br />

pkDh efjzd/ jB n;hA T[BQK B{z g[ZSd/ jK fe eh r[o{ ;kfjp ni/jh ouBk<br />

eoB tkb/ ethnK B{z jkEh s/ uVQk e/ ib{; dh Ùeb ftu ;BwkB eod/<br />

oj/ ns/ T[; ˜wkB/ ;Zm ;Zm j˜ko d/ fJBkw fdzd/ oj/ < id fe fJfsjk;<br />

rtkj j? fe fJe eth B/ id r[o dopko ftu nk e/ nkgDh eftsk dk<br />

gfjbk fÙno fJdK gfVQnkL


wod ;'j/ w[ZS pKe/ B?D pKe/ r'ohnK .<br />

sK r[o{ ;kfjp B/ T[; B{z c"oB p?m ikD bJh j[ew fdZsk ns/ fejk n;hA ni/j/<br />

wod n"os gqtkB eod/ jk L<br />

wod ;'j/ e"b pKe/ Ùow pKe/ r'ohnK .<br />

fejVk fÙt Grs fjzd{ eth fJj ej/rk L<br />

J/e f;t GJ/ J/e rJ/ J/e c/o GJ/<br />

okw uzdq feq;B e/ ntsko Gh nB/e j?A ..<br />

pqjwk no[ fpÙB e/s/ p/d n"A g[okB e/s/<br />

f;fwqs ;w{jB e? j[fJ j[fJ fpsJ/ j?A ..<br />

w'Bdh wdko e/s/ n;[Bh e[wko e/s/ ..<br />

n≥;k ntsko e/s/ nÙBh e[wko e/s/<br />

gho n"A fg≥ekpo e/s/ rB/ B gos J/s/<br />

1 77<br />

(nekb T[;sfs)<br />

ykb;/ dh i' wfjwk ebrhnK tkb/ B/ d;w rqzE ftu ehsh fejVk<br />

pqkjwD okw, iK Ù:kw eth eo ;edk j? < p/ ;wMh ekoB d;w/Ù dh feqs ;qh<br />

d;w rqzE B{z ethnK dh ouBk efj e/ e[co s'b oj/ jB .<br />

L<br />

fJe gZSwh ftdtkB B/ d;w rqzE dk nfXn?B eo e/ fJzi fbfynk j?<br />

"The followers of Gobind Singh have failed to tell the<br />

world that he was not only a man of action but a great Scholar<br />

world have ever produced. Who was the master of so many<br />

Indian languages of that time and can write his versions with<br />

quite peae of mind with a sword dagling with his waist, bow and<br />

arrows ready to fight and commanding his troops in the battle<br />

field" ns/ ;kv/ d;w rqzE fto'Xh nfrnkBsk ns/ w{oysk iK fe;/ bkbu<br />

ftu nk e/ fJ; s/ mZgk jh BjhA brKd/ pb fe nkgDh neb dk fdtkbk Gh<br />

eZY oj/ jB.


?<br />

n≥X/ nebh pkjo/ fenk fsB f;T[ ejhn?<br />

fgSbh ;dh d/ ;Zst/A dÙe ftu frnkBh Gkr f;zx dh fbyh<br />

g[;se “d;w rqzE fBoD/” B/ g≥E ftu pVh T[Eb g[Eb g?dk eo<br />

fdZsh ;h . fJ; d/ itkp ftu frnkBh jopz; f;zx ih Nhekeko dh<br />

fbyh g[;se ““d;w rqzE dogD”” B/ ns/ frnkBh Gkr f;zx B{z ;qh<br />

nekb sys ;kfjp s'A fwsh 5-7-1977 B{z g≥E ftu'A S/e/ ikD fgS'A<br />

ÙKsh tos rJh ;h, cb;o{g seohpB fszB ;kb fgS'A frnkBh Gkr<br />

f;zx B/ ;qh nekb sys ;kfjp s/ jk˜o j' e/ G[b pyÙkJh . seohpB<br />

thj ;kb fgS'A ““fpgqB eh ohs s'A ;Zu d/ ““wkor”” dhnK feskpK d/<br />

ny"sh b/ye r[opyÙ f;zx ekbk ncrkBk B/ fco fJe tko<br />

g≥Ee ;kro ftu g≥E Ykj{ ;[Bkwh bfjo b? nKdh j? .<br />

n;hA nkgDh g[s;e ““;G d[ÙkN MZy wkok”” ftu ;kps eo<br />

fdZsk j? fe feskpK dk b/ye e'Jh j'o j?, ekbk ncrkBk dk e/tb<br />

BkT[A tofsnk frnk j? . n≥do yks/ fwÙBoh ekbiK dhnK<br />

fijVhnK ;z;EktK frnkBh Gkr f;zx ih g[Ùs gBkjh eo ojhnK ;B<br />

T[j' jh ekbk ncrkBK dh fgZm s/ yVhnK jB . frnkBh Gkr f;zx B{z<br />

g≥E ftu'A S/eD fgZS'A fwÙBoh ekbiK B/ n?bkBhnK efj fdZsk fe<br />

n;hA ““efp:' pku p/Bsh uT[gJh”” B{z pkDh ;thekod/ jK i' T[BQK tb'A<br />

gqekÙs r[NfenK ftu fBozso Sg ojh j? .<br />

ekbk ncrkBK d/ g≥E ftu'A S/eD d/ j[ew Bkw/ fgS'A fJzdo<br />

f;zx xZrk ns/ fJ; d/ ;kEhnK ;w/s fwÙBoh ekbi fdZbh d/<br />

eosk ;[oihs f;zx fwÙBoh B{z SZv e/ pkeh fwÙBoh ekbiK B/ dV<br />

tZN bJh j? ns/ ekbk ncrkBk dk pdb Y{zY ojhnK jB sK i' fe;/<br />

j'o d/ w'fYnK d/ oZy e/ pzd{e ubkJh ik ;e/ .<br />

??


fJzdo f;zx xZrk n?Av gkoNh tb'A ftd/ÙK ftu<br />

ikg[ ;kfjp ;[Xk ;tZ:/ ns/ ““efpU pku p/Bsh u"gJh”” fto[X e{V<br />

gquko eoB eoe/ ns/ j'o soetkdh ekwo/vh ;'u B{z goBkJhnK<br />

rshftXhnK ekoD, ftd/ÙK s'A fwbhnK fog'oNK s/ iE/dko ;qh nekb<br />

sys ;kfjp d/ ;w{≥j r[od[nkfonK n≥do fJBQK d/ p'bD s/ gkpzdh brk<br />

fdZsh . cb;o{g fwÙBoh ekbi tkfbnK B/ nihs nypko ns/<br />

r[of;y c[bktVh ftu fpnkB d/ fdZsk fe ;kvk fJzdo f;zx xZr/ Bkb<br />

ed/ e'Jh tk;sk BjhA fojk id fe fJzdo f;zx fwÙBoh ekbi dh<br />

sBykj s/ gbdk fojk j? . fJj n;bh feodko j? T[BQK pzfdnK dk<br />

fiBQK B/ ;qh d;w rqzE fto[X e{V gquko dk j?doh Mzvk u[Zfenk j'fJnk<br />

j? .<br />

;g'e;w?B ns/ fwÙBoh ekbi tkfbnK B/ ekbk ncrkBk B{z<br />

““;dh dk ;G s'A Ùq/ÙN f;Zy”” ns/ f;yh dh nekÙ rzrk dk Xq{ skok<br />

n?bkB oZfynk j? . pbfe fJzdo f;zx xZrk sK efj fojk j? fe GkJh<br />

ekBQ f;zx s'A fgS'A g≥E ftu i/ e'Jh ftdtkB g?dk j'fJnk j? sK T[j<br />

ekbk ncrkBk j? . fJ; s'A fJe edw j'o nZr/ ik e/ nkydk j? fe<br />

j[D d[BhnK ekBQ f;zx BkGk B{z Gh G[b ikt/rh .<br />

n;hA gkmeK B{z fJ; Xq{ sko/ dh n;bhns ikD{ eokT[Dk<br />

nkgDk co˜ ;wMd/ jK sK i' f;y ;zrsK ;jh fBoDk b? ;eD . fJBQK<br />

dk iBw 1922 ftu j'fJnk . pugB f˜bQk fw≥N r[woh uZe BzzL 39-<br />

14/2 r[˜fonk . fibk w[bskB d/ Bro whnK u[zB{z s'A d;thA gk;<br />

ehsh . 1947 ftu gkfe;skB pDB fgS'A r[odk;g[o d/ fg≥v ekbk<br />

ncrkBk fNekDk pDkfJnk . g[fb; ftu f;gkjh Gosh j' rJ/ ns/<br />

soZeh eod/ n?;an?uaUa (g[fb; fJz;g?eNo) pD rJ/ .


wkf;e ““ykb;k y≥v/Xko”” d/ Btzpo 2003 ftu Sg/ b/y<br />

nB[;ko gfjbK izfvnkb/ r[o{ e/ EkD/ nwkBs ftu fynkBs eoB d/<br />

d'Ù nXhB fJ; s/ Xkok 509 nkJhagha;ha fwsh 1-9-72 B{z<br />

n?cankJhankoa 35 BzL 352 doi j'Jh . fJ; fgS'A fpibh w[bk˜wK<br />

Bkb MrVk eoB Bkb cfsjrVQ u{VhnK EkD/ ftu Xkok 224, 225,<br />

332, 353, ns/ 186 nkJhaghan?;a nXhB fwsh 9-9-1973 B{z<br />

n?cankJhankoa BzL 83 doi j'Jh . nkyho ftu foÙts d/ e/; ftu<br />

id fJj EkDk yoV ftu n?;an?uaUa ;h Xkok 161 nkJhaghan?;a<br />

nXhB n?cankJhankoa BzL 37-1980 ns/ 71-80 doi j'JhnK .<br />

ÙkfiÙ nXhB iwkBs fwbD s/ fJj ;zs ioB?b f;zx fGzvoK tkfbnK<br />

dh ;hankJhavha eoB bJh dopko ;kfjp uZb/ rJ/ . wkBk tkb/ eKv<br />

fgS'A ;zsK d/ eq'gh s'A puD bJh e?B/vk ub/ rJ/ .<br />

e?B/vk ftu ykb;k dhtkB ;[;kfJNh d/ r[od[nkok<br />

N'gk˜ ;NohN ftu rqzEh dh ;/tk eoB bZr gJ/ . nkgDh 68 ;kb dh<br />

T[wo ftu r[od[nkok ;kfjp d/ n≥do jh fiE/ fJ; dh gsBh ns/<br />

bVeh Gh ;h soBihs e"o G[bo Bkwh phph Bkb nB?fse fpUjko<br />

eoB bJh ew/Nh B/ fJ; B{z r[od[nko/ ftu'A eZY fdZsk . fJ; s'A fJBQK B/<br />

fpqNÙ e'bzphnk dh fteN'ohnk e'oN dk dotk˜k ik yVekfJnk . fiE/<br />

fJ; dk e;{o f;X j'D s/ cotoh 1992 ftu g≥i j˜ko e?B/vhnB<br />

vkbo i[owkBk eoe/ e/; ykoi eo fdZsk . e'oN d/ c?;b/ dh ekgh<br />

n;hA ;zrsK d/ frnkB bJh Bkb brk oj/ jK .<br />

fwÙBoh ekbiK ns/ ;g'e;w?B d/ pDkJ/ f;yh d/ nekÙ rzrk<br />

d/ Xq{ sko/ dh n;bh c'N' ;zrsK B/ d/y fbZsh, pkeh i[zvbh pko/ ;zrsK<br />

nkg jh fBoDk b? b?D fe d;w rqzE d/ fbykoh GkJh wBh f;zx Ùjhd,<br />

pkpk dhg f;zx Ùjhd ns/ j'o d;w rqzE B{z w≥BD tkb/ r[o{ e/


fgnkfonK ;kjwD/ fJj eh j?;hns oZyd/ jB ns/ fJBQK dh goy<br />

e;tZNh feE/ sZe mhe j? ni/j/ pzfdnK bJh r[opkDh efj ojh j? L<br />

n≥X/ nebh pkjo/ fenk fsB f;T[ ejhn? ..<br />

fpB r[o g≥E B ;{MJh fes fpfX fBopjhn? ..<br />

y'N/ eT[ yok ej? yo/ ;ko B ikD? ..<br />

n≥X/ ek BkT[A gkoy{ ebh ekb ftvkD? ..<br />

;{s/ eT[ ikrs ej? ikrs eT[ ;{sk ..<br />

ihts eT{ w{nk ej? w{J/ BjhA o'sk ..<br />

nkts eT{ iksk ej? iks/ eT[ nkfJnk ..<br />

go eh eT[ nkgBh ej? nkgB' BjhA GkfJnk ..<br />

whm/ eT[ eT[Vk ej? eT[V/ eT[ whmk ..<br />

oks/ dh fBzdk eofj n?;/ efb wfj vhmk ..<br />

u/oh eh ;/tk eo? mke[o BjhA dh;? ..<br />

g'yo Bho fto'bhn? wkyB[ BjhA oh;? ..<br />

n≥e 229


gq'a ;kfjp f;zx ih d;w/Ù-pkDh pko/<br />

g'qa ;kfjp f;zx ih dk Bkw f;Zy irs ftu fJe f;sko/ tKr<br />

o"ÙB j? . T[BQK B/ ;kok ihtB r[opkDh d/ ftnkeoDe s/ f;XKse<br />

gfjb{nK B{z d/yd/ j'J/ Nhek ns/ fJfsjk;e gfjb{nK B{z d/yd/ j'J/ eJh<br />

j'o g[;seK Gh fbyhnK jB . fBsB/w ns/ n≥fwqs ;zuko ;w/A gVQhnK<br />

ikD tkbhnK pkDhnK, ikg[ ;kfjp s/ ;t:? Gh Nhek ehs/ jB, go<br />

p/jZd o[MkB iK fe;/ tiQk eoe/ T[j u"gJh dk Nhek Bk eo ;Ze/ . pZ;<br />

fJzBhA rZb dk BkikfJ˜ nk;ok b? e/ d;w rqzE ;kfjp pko/ p/b'Vk tkd<br />

fttkd S/VB tkb/ efj fdzd/ jB, fe “p/Bsh u"gJh” d;w/Ù ouBk<br />

BjhA, fJ; eoe/ jh gq'a ;kfjp f;zx ih B/ fJ;dk Nhek BjhA ehsk .<br />

gq'a ;kfjp f;zx ih dk d;w/Ù pkDhnK pko/ eh ftuko ;h


dh T[ukoh j'Jh j?, fJ; tk;s/ fJ;d/ Ù[o{ ftu gVQBk j? “;qh w[ytke<br />

gkfsÙkjh d;thA” .<br />

gq'a ;kfjp f;zx ih dh fJe j'o, f;zx pqdo˜ tZb'A Skgh g[;se,<br />

“ihtB fpqsKs r[o{ r'fpzd f;zx ih” j? . g≥a 88 s/ GzrkDh :[ZX pko/<br />

fbyd/ j'J/, T[j fw;kb fdzd/ jB L<br />

““fJfsjk;e rtkjh-izr s'A fgZS'A S/ wjhB/ j'o ;fsr[o{ ih<br />

gkT[AN/ ;kfjp jh fNe/ oj/ . GzrkDh dh izr dk ;kok jkb T[BQK T[E/ jh<br />

pho-o;-Goh eftsk ftu fbfynk, i' “pfusq BkNe” d/ nZmt/A<br />

nfXnkJ/ ftu do˜ j? .””<br />

g'qa ;kfjp f;zx ih fJ;/ g[;se d/ g≥L 92 s/ fbyd/ jB L<br />

““t/b/ dh ;zGkb-go fBo/ jfEnko fe;/ ezw BjhA, i/ jfEnko<br />

cVQB tkb/ wB[Zy d/ n≥do pho o; dk j[bkok BjhA . fit/A<br />

r[o{ jfor'fpzd ;kfjp B/ ;qh nekb sys ;kfjp dh fJwkos pDtk e/,<br />

T[;d/ ;kjwD/ YkvhnK gk;'A i'fXnK dhnK tkoK d/ gq;zr<br />

Ù[o{ eotkJ/ ;B, fst/A r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ Gh ehsk . “aaaaowkfJD”<br />

ns/ “wjKGkos” d/ izrK dhnK ;dhnK s'A g[okDhnK eEktK ;z;feqs<br />

ftu fbyhnK w"i{d ;B . ;fsr[o{ ih B/ T[BQK B{z Bt/A ;Zu/ ftu Ykb e/<br />

Bt/A o{g ftu fbnKdk .<br />

g≥a 105 T[go gq'a ;kfjp f;zx ih fbyd/ jB L<br />

““j[;?B ykBó“aaapfusq BkNe” d/ :koQt/A nfXnkfJ ftu<br />

“j[;?Bh :[ZX” d/ Bkw j/m fJ; izr dk f˜eo j? . ;fsr[o{ ih tZb'A G/i/<br />

j'J/ e[ZM f;Zy Gh GkJh ;zrshJ/ ;w/s Ùjhd j'J/ . fJj :[ZX ;zB<br />

1688-89 d/ f;nkb ftu j'fJnk ;h .<br />

fco fJ;/ g[;se d/ g≥L 127 s/ gq'a ;kfjp f;zx fbyd/ jBL<br />

““r[o{ r'fpzd f;zx ih fJB;kBh ihtB Bkb ;zpzX oZyD tkb/<br />

eJh n;{bK dk ;q'fsnK ns/ doÙeK d/ wBK ftu v{zxk gqGkt gkD bJh


jk;-o; d/ e"se iK puB tosk fdnk eod/ ;B. pqkjwDK dk eq'X<br />

wZmk eoB bJh ;fsr[o{ ih T[BQK B{z jZ; e/ nkyD bZr/ fe ;kB{z s[jkvk<br />

u/sk BjhA ;h fojk . r[o{ gksÙkj B/ sK ow˜ Go/ sohe/ Bkb T[BQK<br />

Bz{ ;wMkfJnk ;h fe u/sk T[jBK pko/ jh ft;odk j?, fizBQK dh b'V Bk<br />

oj/, go T[j ni/ Gh nkgDk jZe iskT[D' B Nb/ . nkyo ;fsr[o{ ih B/<br />

y[ZbQ/ bc˜K ftu pqkjwDK B{z efj fdZsk, fe ;/tk eokT[D dk jZe T[BQK<br />

dk jh j[zdk j?, fizBQK B/ nkgDk nkg d{finK bJh e[opkB eo fdZsk<br />

j't/, fijV/ d[yhnK rohpK dh ykso f;o sbh T[s/ oZyh fcod/ j'D .<br />

s[;K T[u-˜kshJ/ pqkjwDK B/ ;dhnK s'A eo'VK pzfdnK B{z Ù{do nky<br />

nky e/ g?oK j/m bskfVnk j'fJnk ;h . r[o{ BkBe gksÙkj nkJ/,<br />

T[jBK dk ;Zdk ;[De/ fJzBQK b'eK B/ s[jkvh r[bkwh dk i{bk bkj[D<br />

bJh f;o sbh T[s/ oZy fbnk . s[;hA fJBQK B{z nkgD/ Bkb'A BhthA ˜ksh<br />

d/ ;wMd/ j', go n;b ftu fJjh jB dkB ;/tk d/ n;bh jZedko,<br />

feT[Afe fJBQK B/ nkgDk ;G e[ZM d{finK dh ykso e[opkB ehsk<br />

j'fJnk j? . fJj ;[D e/ pqkjwDK dk bZe N[ZN frnk, fe ikrh iBsk B{z<br />

b[ZND d/ nt;o xNd/ ik oj/ jB . ;fsr[o{ ih B/ j/m fby/ ;t?:/<br />

n≥fes ehs/ L-<br />

i' feS[ b/y fbfy:' fpXBk ;'Jh gkJhns fwÙq i{ Ù'e[ fBtko' ..<br />

w/o' eS{ ngokX BjhA r:' :kfd s/ G{fb B e'g[ fusko' ..<br />

pkr' fBjkbh gm? d? j"A nki Gb/ s[w e' fBju? ihn Xko' ..<br />

Ssq ;G? feqs fpgqB e/ fJBj{ g? eNkS feqgk e/ fBjko' ..1..<br />

i[X fis/ fJBjh e/ gq;kfd fJBjh e/ gq;kfd ;[ dkB eo/ ..<br />

nx Ux No? fJB jh e/ gq;kfd fJBjh eh feqgk c[B Xkw Go/ ..<br />

fJB jh e/ gq;kfd ;[fpfdnk bJh fJB jh eh feqgk ;G ;sq wo/ ..<br />

fJB jh feqgk e/ ;i/ jw j?A BjhA w' ;' rohp eo'o go/ ..2..<br />

;/t eoh fJB jh eh Gkts n"o eh ;/t ;[jks B ih e' ..


dkB d:' fJB jh e' Gb' nT[o nkB e' dkB B bkrs Bhe' ..<br />

nkr/ cb? fJB jh e' d:' ir w? i;[ nT[o d:' ;G che' ..<br />

w' frqj w? sB s/ wB s/ f;o bT[ XB j? ;G jh fJB jh e' ..3..<br />

d'fjok<br />

uNgNkfJ fuZs w? ifoU fsqD fiT[A eo[ZXs j'fJ ..<br />

y'i o'fi e/ j/fs bfr d:' fwÙq i{ o'fJ ..4..<br />

gq'a ;kfjp f;zx ih fJ;/ g[;se d/ g≥a 133 s/ fbyd/ jB L<br />

““y[bQk n≥fwqs gouko L- ;fsr[o{ ih dh jdkfJs nB[;ko g≥i*<br />

fgnkfonK B/ fco Bt/A f;o/ fsnko eoe/ 25 j'o f;zxK B{z n≥fwqs<br />

SekfJnk . fJ; soQK nrKj n≥fwqs SeD bJh S/ iZE/ fsnko j' rJ/ .<br />

fJ;/ jh soQK j'o j'o iZE/ fsnko j[zd/ rJ/, ns/ Ùkw sZe gfjb/ jh fdB<br />

j˜koK f;zxK B/ n≥fwqs SZe fbnk .<br />

*n≥qfws fsnko eoB tkb/ f;zxK tk;s/ ˜o{oh j?, fe T[BQK B{z<br />

g≥i pkDhnK ˜[pkBh :kd j'D, fijVhnK n≥fwqs fsnko eoB t/b/<br />

gVQhdhnK jB . T[jBK ftu r[o{ r'fpzd f;zx ih dhnK Gh fszB<br />

pkDhnK jB-ikg[, ;t?:/ s/ u"gJh .<br />

fJ; s'A ;[s/ jh nB[wkB bZr iKdk j? fe ;fsr[o{ ih d/ ;w/A<br />

f;Zy ;zrsK ftu r[opkDh ˜[pkBh :kd eoB dk T[sÙkj nkw ;h, ns/<br />

r[o{ r'fpzd f;zx ih dhnK pkDhnK Gh nB/eK f;ZyK B{z :kd ;B .<br />

fJ; d;w/Ù ih d/ ihtB fpqsKs tkbh g[;se d/ g≥a 212<br />

s/ ;kfjp f;zx dh fbys L<br />

““id'A fg≥v dhB/ s'A fJj ypo fyboBh Ù[o{ j'Jh ;h, fe<br />

r[o{ r'fpzd f;zx ih nkBzdg[o s/ uwe"o dhnK bVkJhnK s'A fgZS'A<br />

wkbt/ ftu nk rJ/ jB, sK eJh j˜{oh eth Gh w[V nk fwb/, fizBQK B{z<br />

j˜{o B/ izr d/ yso/ s'A pkjo oZyD bJh nkBzdg[o s'A s'o fdZsk ;h .


d{o'A d{o'A T[sÙkj Bkb f;zxK B{z nkT[AfdnK d/y e/ T[; t/b/ dk fdqÙ<br />

fJT[A fpnkB ehsk j? . (d;w rqzE ftu) L<br />

bZyh izrfb ykb;k, nkfJ dhdko ehs' B/ ..<br />

;[D e? ;Zd[ wkjh dk, w/jhA gkDh xkj[ w[Zs' B/ B<br />

..<br />

fe; jh Bkfb B obhnk ekJh, fJj[ eh Ù"e[ gfJU B/ ..<br />

frnk fcoke fwfbnk fwsq wkjh, sKjh Ù[eo ehs' B/ ..<br />

(d;w rqzE)<br />

j[D gq'a ;kfjp f;zx ih dhnK f;oc d' g[;seK d/yD s'A jh<br />

gsk bZr iKdk j?, fe T[jBK d/ fdb ftu r[o{ r'fpzd f;zx ih dhnK<br />

pkDhnK gqsh fezBh ÙoXk ns/ ;fseko dh GktBk ;h . y'i d/ ;zpzX<br />

ftu Gh T[BQK dk e'Jh ;kBh BjhA, ns/ T[BQK B{z pkDhnK pko/ ;G<br />

gsk ;h, fe fejVh pkDh fe;dh j?, ns/ feE'A bJh rJh j? . eh fe;/<br />

soQK dh e'Jh ÙZe dh r[zikfJÙ ofj iKdh j? < iK gq'a ;kfjp f;zx fJzB/<br />

jh G'b/ ;B fe T[j fpBK eZ[S d/y/ goy/ d/ jh fbyh rJ/ . Y[ZuoK<br />

vkj[DhnK sK t?;/ jh “neb d/ XBh” j'D dk ;p{s j[zdk j?, go d;w<br />

rqzE pko/ gq'a ;kfjp f;zx ih dk Bkw ny"sh fto'Xh fXo ti'A tosD dk<br />

e[eow eoBk ;G s'A tZvh w{oysk j? . fi; soQK nykD j? fe “e[ZfsnK<br />

d/ bZfenK dfonk gbhs BjhA j[zdk” mhe fJ;/ soQK gq'a ;kfjp f;zx ih<br />

dh ;yÙhns B{z sK e'Jh coe BjhA g?D bZrk, go fJ; “M{mh-socdkoh”<br />

eoB tkb/ dh neb dk iBk˜k ˜o{o fBeb iKdk j? .


«’æ√≈ apple±Í ’Ωapple Á≈<br />

(«√appleÁ≈apple ’ͱapple «√ßÿ ‹∆, ¡≈¬∆. √∆. ¡À√.,<br />

ÈÀÙÈÒ ÍzØÎÀ√apple ¡≈¯ «√«÷˜Ó)<br />

“◊πappleÓ«Â Íz’≈Ù” Á∂ ÎappleÚapple∆, AIEI ¡ß’ «Ú⁄, √z. apple≈Ó Íz’≈Ù<br />

«√ßÿ ¡ÀÓ. ¬∂., ¡ÀÒ. ¡ÀÒ. Ï∆., ÍzØÎÀ√apple ÷≈Ò√≈ ’≈Ò‹, ¡ß«ÓzÂ√apple Á≈<br />

«¬’ Ò∂÷ “⁄≈ȉ ÓπÈ≈apple≈” Á∂ «√appleÈ≈Ú∂∫ ‘∂· ¤«Í¡≈ ˛, «‹√ «Ú⁄ Á√Ó<br />

Í≈ÂÙ≈‘, ◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹∆ 鱧 “Ó‘ªÍπapple÷, ⁄≈ȉ ÓπÈ≈apple∂” Á∆ «È¡≈¬∆<br />

«√æË ’appleÈ «‘æ «Ò«÷¡≈ ˛ :<br />

Ìapple ‹π¡≈È∆ «Ú⁄ «¬’ √πÈæ÷∆ Â∂ Ó≈ÒÁ≈apple Óπ«‡¡≈apple ¡≈Í Â∂<br />

¡≈Ù’ ‘Ø ‹ªÁ∆ ˛Õ ¡≈Í ‹∆ 鱧 ÿapple ÏπÒ≈ ’∂ ¡≈͉∆ ‹π¡≈È∆, ¡≈͉∂<br />

‘π√È Â∂ ¡≈͉∂ Ó≈Ò Á≈ ‹≈Á± Í≈¿π‰ Á≈ ͱapple≈ ÔÂÈ ’appleÁ∆ ˛Õ Íapple ‹ÁØ∫<br />

¡≈√ ͱapple∆ È‘∆∫ ‘πßÁ∆ ª «¬’ ‘Øapple ÏÛ≈ ÷ÂappleÈ≈’ Â∆apple ¤æ‚Á∆ ˛Õ ¡≈Í<br />

‹∆ ˘ √ßÏØËÈ ’apple’∂ ¡≈÷Á∆ ˛ : ““Âπ√∆∫ Ó∂apple∆ ‹π¡≈È∆ Â∂ Ó∂apple∂ ‘π√È Á≈<br />

¡ÍÓ≈È ’apple apple‘∂ ‘ØÕ «¬’ Óπ«‡¡≈apple ‘Øapple √Ì ’πfi ‹apple √’Á∆ ˛, Íapple ‘π√È<br />

Â∂ ‹π¡≈È∆ Á≈ ¡ÍÓ≈È ¿π√ ÂØ∫ ‹«apple¡≈ È‘∆∫ ‹ªÁ≈Õ Âπ√∆∫ ‹≈‰Á∂ ‘ØÚØ◊∂<br />

«’ «¬√∂ ‘∆ ¡ÍÓ≈È Á≈ ÏÁÒ≈ ÒÀ‰ Ò¬∆ Ò±‰≈ È∂ ͱappleÈ Ì◊ Á≈ ’∆<br />

‘≈Ò ’∆Â≈ √∆Õ Ò±‰≈ Á∆ apple±‘ «¬√ Ú∂Ò∂ Ó∂apple∂ «Ú⁄ ÍzÚ∂Ù ’apple ¸æ’∆ ˛Õ....ÓÀ∫<br />

‘π‰∂ ‘∆ appleΩÒ≈ Í≈¿π‰ Òæ◊∆ ‘ªÕ ÓÀ∫ ⁄∆’ª Ó≈appleª◊∆ Â∂ ’‘ª◊∆ «’<br />

«¬√....◊πapple± È∂ ÓÀ鱧 «¬’æÒ≈ Ú∂÷ ’∂ Ó∂apple∆ «¬æ˜Â Â∂ ‘æÊ Í≈¿π‰ Á≈ ÔÂÈ<br />

’∆Â≈ ˛Õ.....‹∂ ÌÒ∆ ⁄≈‘πßÁ∂ ‘Ø Âª √ÓfiØ Â∂ ‘æ· È≈ ’appleØÕ....¡≈͉∆<br />

«¬æ˜Â Ï⁄≈¿π Â∂ ÓÀ鱧 ÂÍÁ∆ 鱧 ·≈appleØÕ””...... Íapple √«Â◊πapple± ÿÏapple≈¬∂<br />

È‘∆∫.....Õ ÏØÒ∂, √≈ËØ....’≈Ó ¥ØËπ √ß◊«Â Áπapple‹È ’∆ ª Â∂ ¡«‘«È«√


Ì≈◊¿πÕ....‘π‰ ÓÀ∫ ‹ªÁ≈ ˛Õ «¬√ Âapple∑ª Á√Ó «ÍÂ≈ ¿π√ Á∂ ‹≈Ò ”⁄Ø∫<br />

¡‚ØÒ ‘∆ «È’Ò ◊¬∂Õ (√¯≈ BF-BG)<br />

Ò∂÷’ ‚ÏÒ ◊zÀ‹±¬∂‡, «√æ÷ «ÚÁÚ≈È ˛Õ ’≈ȱßÈ Â∂ «È¡ª Á≈<br />

√È≈Â’ ˛, Â∂ «¬ ¿π’Â∆ Ôπ’Â∆, ÍzÂæ÷, ÍzÓ≈‰, ¿πÍÓ≈, ÙÏÁ ¡≈«Á<br />

Á∂ Ì∂Á √ÓfiÁ≈ ˛Õ ÷≈Ò√≈ ’≈Ò‹ Á≈ ÍzØÎÀ√apple ˛ Â∂ ◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹∆<br />

Á∆ ‹∆ÚÈ ’Ê≈ Â∂ ⁄«appleÂz Ò÷Ù ÂØ∫ ¡‰‹≈‰ È‘∆∫ «’‘≈ ‹≈ √’Á≈ ¡Â∂<br />

«¬√ «ÚÙ∂ ¿πÂ∂ ‹Ø √ÏßË √≈«‘ ÓΩ‹±Á ˛, ¿π√ ÂØ∫ Ú∆ Ò∂÷’ ¡«◊¡≈Â<br />

È‘∆∫ Óß«È¡≈ ‹≈ √’Á≈Õ Î∂apple, «¬‘ Ò∂÷, ÙØzÓ‰∆ ◊πappleÁπ¡≈apple≈ ÍzÏßË’<br />

’Ó∂‡∆ Á∂ «Èæ‹ ÍzÓ≈‰∆’ apple√≈Ò∂ «Ú⁄ ¤«Í¡≈ ˛, «‹√ Á∆¡ª «Ò÷ª ȱß<br />

«’ «√æ÷ Â∂ ¡ÈÓ Á∂ ÍÀappleØ’≈apple √ÈÁ Á∂ ÂΩapple ”Â∂¡≈͉≈ √’Á∂ ‘ÈÕ ’∆<br />

√Ófi ’∂ «ÚÁÚ≈È Ò∂÷’ È∂ «¬√ ’‘≈‰∆ 鱧 «‹‘Û∆ «’ ÒØ’ Ú≈appleÂ≈<br />

(Folklore) Â∂ ÒØ’-√≈«‘ (Folk literature) ÂØ∫ ¿π⁄∂apple≈ ’ج∆<br />

Ú≈√«ڒ Áapple‹≈ È‘∆∫ appleæ÷Á∆, «¬’ «¬«Â‘≈√’ ÿ‡È≈ √Ú∆’≈apple ’apple<br />

«Ò¡≈ ˛?<br />

Ï√Ø÷ ¡’Ò ˜ ˛apple «’‘ ¬∆È «⁄ ÏπÒ¡‹Ï∆√Â!<br />

«¬‘ apple±Í ’Ωapple “√πÈæ÷∆ Â∂ Ó≈ÒÁ≈apple Óπ«‡¡≈apple” Á∆ ÒØ’ Ú≈appleÂ≈ Á√Ó-<br />

◊zßÊ √ß«‘Â≈ Á∂ ¿π√ ¡«Ë¡≈«¬ «Ú⁄ Áapple‹ ˛, «‹√ 鱧 «’ “«ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz”<br />

¡≈«÷¡≈ ‹ªÁ≈ ‘∂Õ “¡Ê Í÷Ô≈È ⁄«appleÂz «Ò÷ÔÂ∂” ÂØ∫ «¬‘ ¡«Ë¡≈«¬<br />

¡≈appleßÌ ‘πßÁ≈ ˛Õ “¿πÍ≈÷Ô≈È” √ß√«¥Â Á∂ ¡appleÊ ’ØÙª «Ú⁄ “Ú≈appleÂ≈ ÚÂz”<br />

«ÁæÂ∂ ‘È, «‹√Á∂ Ó≈«¬È∂ ‘È-ÒΩ«’’ ’‘≈‰∆ (Secular Story),<br />

«¬«Â‘≈√, Ú≈√«ڒ, √æ⁄∆∫ Óπæ⁄∆∫ Ú≈Íapple∆ ‘ج∆ ÿ‡È≈ √≈«‘Â, «‘Â’apple<br />

«Ú⁄≈appleª ’apple’∂ ÓÈØ’Ò«Í ’∆Â∆ Â∂ ’Ê∆ ‘ج∆ Ú≈appleÂ≈, (Fiction)<br />

¡≈«Á √«Ó¡ª ÂØ∫ √≈‚∂ Á∂Ù Á∂ ÍzßÍapple≈ «Ú⁄ ’Ê≈ ’ÊÈ∆ 鱧 ÁØ∫‘ Ì≈◊ª<br />

«Ú⁄ Úß«‚¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛, Íẕ√«‘ßÂ≈ Â∂ √π«‘Áz √ß«‘Â≈Õ Ú∂Á Íẕ√ß«‘Â≈


‘È Â∂ Íπapple≈‰ ͱappleÚÚÂz, Ï∆ ¸æ’∆¡ª ’Ê≈ ’‘≈‰∆¡ª, √π«‘Áz √ß«‘Â≈<br />

‘ÈÕ Ú∂Á ¿π‘ ‘È «‹È∑ª Á≈ «ÚÙ≈-Ú√± «ÂßÈ ’≈Ò √ÂÔ ˛, Â∂ «¬√<br />

Ò¬∆ Ú∂Á «Ú⁄≈apple Íẕ ¡≈«◊¡≈ Á≈ Áapple‹≈ appleæ÷Á∂ ‘ÈÕ √π«‘appleÁz √ß«‘Â≈<br />

Á≈ «ÚÙ≈-Ú√± Ú≈√«ڒ √ÂÔ È‘∆∫ ˛, «¬√ Ò¬∆ ¿π‘ «ÓæÂapple, ÁØ√Â<br />

Á∂ È∂’ √Ò≈‘ ÓÙÚapple∂ Á∂ ÂπæÒ ˛, «‹√ 鱧 √π‰È «Ú⁄≈appleÈ È≈Ò Ò≈Ì<br />

Íz≈Í ‘πßÁ≈ ˛Õ ¡√≈‚∂ Íπapple≈ÂÈ ◊ßzʪ «Ú⁄ ⁄Âz√z‘ «Ú«Á¡≈ (Four<br />

branches of Knowledge) Á≈ Úappleȉ ˛ :<br />

A. ¡≈È«Ú’Ù∆ (Logic, Metaphysics)<br />

B. ÂzÀÔ (Three Vedas)<br />

C. Ú≈appleÂ≈ (Secular arts and fiction) ¡Â∂<br />

D. Áß‚È∆Â∆ (Politics, Statecraft etc.) Â∂ ¿πÍ≈÷Ô≈È,<br />

Ú≈appleÂ≈ ˛Õ<br />

«¬ Á√Ó-◊zßÊ «Ú⁄, “«ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz” Á∂ ¡≈appleßÌ «Ú⁄ ‘∆, «¬√<br />

√≈apple∂ ¡«Ë¡≈«¬ 鱧 «‹√ «Ú⁄ «’ ÍzØÎÀ√apple apple≈ÓÍz’≈Ù «√ßÿ ‹∆ Ú≈Ò∆<br />

“apple±Í’Ø¡apple” Á∆ Ú≈appleÂ≈ Áapple‹ ˛, ◊πapple± √≈«‘Ï ‹∆ È∂ ¡≈Í ‘∆ “Í÷Ô≈È<br />

⁄«appleÂz «Ò÷ÔÂ∂” ’«‘ ’∂ ◊æÒ √ÍÙ‡ ’apple «ÁæÂ∆ ˛, «’ apple±Í ’Ωapple Á∆ ’Ê≈<br />

«¬’ ÓÈØ’ÒÍ Á≈ ’‘≈‰∆ «’æ√≈ ˛, √π«‘ßÁz√ß«‘Â≈ ˛, ‹Ø «’ ÓÈØ<br />

«ÚÒ≈√ Ò¬∆ Â∂ «‘ÂØÍÁ∂Ù, È√∆‘ Á∂‰ Ò¬∆ ’‘∆ Â∂ ’Ê∆ ◊¬∆ ˛Õ<br />

«¬ Á√Ó-◊zßÊ «Ú⁄ Í≈ÂÙ≈‘ È∂ “«ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz” Á∂ ¡ß «Ú⁄, √Ó≈ÍÂ<br />

Ì≈◊ (Epilogue) apple≈‘∆∫ ¡≈Í «’‘≈ ˛ :<br />

√πÈÀ ◊πß◊ ‹Ø Ô≈«‘ √π apple√È≈ Í≈Ú¬∆®<br />

√πÈÀ Ó±Û «⁄ Ò≈«¬ ⁄ÂπappleÂ≈ ¡≈Ú¬∆® D@D®<br />

(«ÂzÔ≈ ⁄«apple D@E)


“Í÷Ô≈È ⁄«appleÂz” ¡ÊÚ≈ «ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz È≈Ó∆ ¡«Ë¡≈«¬ «Ú⁄<br />

Í«‘Ò≈ ⁄«appleÂz Ô≈ Ú≈appleÂ≈ «¬√Âz∆ Á∂ «Úapple≈‡ apple±Í (Metaphysical<br />

reality) Á∆ ˛, Â∂ «¬√ Á∂ ¡≈appleßÌ «Ú⁄ ‘∆ «¬√Âz∆ Â∂ ¡’≈Ò Íπapple÷ ȱß<br />

¡Ì∂Á ’apple’∂ Áapple√≈«¬¡≈ ˛ :<br />

Âπ‘∆ ÷Û◊Ë≈apple Âπ‘∆ Ï≈„Ú≈apple∆® Âπ‘∆ Â∆apple ÂappleÚ≈apple∆ ’≈Â∆<br />

’‡≈apple∆®....<br />

Âπ‘∆ «Ï√È Â±ß Ïz‘Ó Â±ß appleπÁz apple≈‹À® Âπ‘∆ «Ï√… Ó≈Â≈.......®<br />

Âπ‘∆ Âapple’ «‘ßÁ± ‹◊ ÓÀ ÏÈ≈¬∂® Âπ‘∆ ÍøÊ ‘…À ¡ÚÂapple∆ «√z√«‡<br />

Ó≈«‘® (A-C)<br />

√Ì ÂØ∫ Í«‘Ò≈ ⁄«appleÂz ◊πapple± ‹∆ È∂ ¿π√ «ÂzÔ≈ Á≈ Úappleȉ ’∆Â≈ ˛,<br />

‹Ø ¡’≈Ò Íπapple÷, √appleÏ≈Ë≈apple Í≈appleÏz‘Ó, «√Ù‡∆ Á≈ ’appleÂ≈ ˛ ¡Â∂ Î∂apple,<br />

Âπ‘∆ ‹Ø◊ Ó≈Ô≈ Âπ‘∆ ‹Ø◊ Ï≈È∆® (-B)<br />

√appleÚ«ÚÙÚ Â∂ ‹∆ÚÈ «Ú⁄ ⁄∂ÂÈ√æÂ≈ apple±Í Ì∆ ˛, «‹√ √æÂ≈ Á∆<br />

Íz«ÂÌ≈ Á∂ ¡≈√apple∂ ’Ú∆, «Ò÷≈apple∆ Â∂ Ïπæ«ËÚ≈È √≈«‘Â’ apple⁄È≈ apple⁄Á∂ ‘ÈÕ<br />

Â≈appleÈ ÒØ’ ¿πË≈appleÈ Ì±Ó«‘ ÁÀ √ßÿ≈appleÈ ⁄ß‚ Âπ‘∆ ˛®<br />

’≈appleÈ ¬∆√ ’Ò≈ ’ÓÒ≈ ‘«apple ¡Áz √πÂ≈ ‹‘ Á∂÷Ø ¿π‘∆ ˛®<br />

Â≈Ó√Â≈ ÓÓÂ≈ ÈÓÂ≈ ’«ÚÂ≈ ’«Ú ’∂ ÓÈ Óæ«Ë ◊π‘∆ ˛®<br />

(⁄ß‚∆ ⁄«Âz ¿π’«Â «ÏÒ≈√, Íø. GD)<br />

«¬‘Ø ¡È≈Á∆ «ÂßÈ ’≈Ò √ÂÔ Ù’Â∆ «¬√Âz∆ Á≈ «ÁæÏ Â∂ √È≈ÂÈ<br />

apple±Í ◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹∆ È∂ Úappleȉ ’∆Â≈ ˛ ¡Â∂ «¬√∂ Ù’Â∆ Á≈<br />

«’appleÁ≈apple “«ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz ¿πÍ≈÷Ô≈È” Á∂ Í«‘Ò∂ ⁄«appleÂz Á√Ó-◊zßÊ «Ú⁄<br />

Úappleȉ ‘Ø«¬¡≈ ˛, «‹√ «Ú⁄ «’ “ÁÀ √ßÿ≈appleÈ ⁄ß‚” Á∆ Ú≈appleÂ≈ ’‘∆ ˛,


ÓÈπæ÷ Á∂ ¡ßÂapple ¡≈ÂÓ∂ ÍzØ÷ «¬√«Ê ¿π‘ ¬∆ÙÚapple∆-Ù’Â∆ ˛, «‹√<br />

Áπ¡≈apple≈ ‹∆Ú ÏÁ∆ Â∂ ¡ËappleÓ ¿πÂ∂ ¯Â«‘ Í≈Á≈ ˛ :<br />

ÓÈ Â± ‹Ø«Â √apple±Íπ ˛ ¡≈͉≈ Ó±´ ͤ≈‰π® (Íø. DDA)<br />

◊πappleÚ≈’ Á≈ ¡≈Ù≈ Ì∆ «¬‘Ø ˛ Õ<br />

«¬ ¡≈appleßÌ Á√Ó-◊zßÊ Á∆ ¿π√ apple⁄È≈ Á≈ ‘πßÁ≈ ˛, ‹Ø «’ √≈apple∂ ◊ßzÊ<br />

Á≈ Ò◊Ì◊ ¡appleËÌ≈◊ ˛ Â∂ ’Ê≈ «¬ ÂπappleÁ∆ ˛ :<br />

ÍzÊÓ ËÔ≈«¬ √z∆ Ì◊ÚÂ∆ ÏappleÈΩ «ÂzÔ≈ Íz√ß◊®<br />

ÓØ ÿ‡ ÓÀ ÂπÓ ˛… ÈÁ∆ ¿πÍ‹‘π Ï≈’ Âzß◊®DF®<br />

«¬Ê∂ Ì∆ √ÍÙ‡ ’apple «ÁæÂ≈ ˛ «’ ‹Ø ’Ê≈ ’‘≈‰∆¡ª ◊πapple± √≈«‘Ï<br />

¡æ◊∂ «Ò÷‰ Òæ◊∂ ‘È, ¿π‘ Ú≈√«ڒ «¬«Â‘≈√ È‘∆∫, ÓÈ apple±Í ÈÁ∆<br />

«Ú⁄ ¿πÍ‹∂ ‘ج∂ Ï≈’-Âappleß◊ ‘ÈÕ ‘π‰ “«ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz” ¡≈appleßÌ ’appleÁ∂ ‘È :<br />

«⁄ÂzÚÂ∆ È◊apple∆ «Ï÷À ⁄Âz «√ßÿ «ÈzÍ ¬∂’®....<br />

Â≈ ’Ø apple±Í ¡È±Í ¡«Â ‹Ø «Ï«Ë ËappleÔØ √πË≈«apple®....<br />

¬∂’ ¡Í√apple≈ «¬ßÁz ’∂ ‹≈ «√ß◊≈apple ÏÈ≈«¬®.....ŒÈapple÷ apple≈«¬ ¡‡’«Â<br />

̬∆......®<br />

Ïapple∆ apple≈«¬ √π÷ Í≈«¬ ÓÈ ÁπßÁ«Ì „ØÒ Ï‹≈«¬®E®.....<br />

Ï‘π Ïapple√ √ß◊ ¡Í√apple≈ ̱ͫ Ó≈È∂ ÌØ◊®<br />

Ï‘π«apple ¡Í√apple≈ «¬ßÁz ’∂ ‹≈ ̬∆ ¿π«‚ ÒØ◊®G®<br />

«⁄ÂzÚÂ∆ È◊apple «Ú⁄ «⁄Âz «√ßÿ È≈Ó∆ «¬’ ¡È±ÍÓ √πßÁapple apple≈‹≈<br />

√∆, «‹√ ¿πÂ∂ «¬’ ¡Í√apple≈ ÓØ«‘ ‘Ø ◊¬∆ Â∂ ’¬∆ Úapple∑∂ ¿π√Á∆ Ú‘π‡∆<br />

ω ’∂ apple≈‹∂ È≈Ò apple‘∆Õ «¬’ ÍπæÂz Ì∆ ‹È«Ó¡≈ «¬√ √ß‹Ø◊ «Ú⁄Ø∫, Íapple<br />

¡Í√apple≈ ¡≈͉∂ ÓÈπæÙ Íz∂Ó∆ 鱧 ¤æ‚ ’∂, ¡≈͉∂ ¡√Ò∆ ÿapple, «¬ßÁz ÒØ’<br />

⁄Ò∆ ◊¬∆Õ


«¬‘ ’‘≈‰∆ √ß√≈apple Ìapple Á∂ “◊zßÊ √≈«‘” Á∆ Í«‘Ò∆ ’‘≈‰∆ ˛, Â∂<br />

«apple◊ Ú∂Á (A@.IE) «Ú⁄ ¿πappleÚ√∆ Â∂ Íπapple±appleÚ≈ Á∂ È≈Úª È≈Ò ¡ß«’Â<br />

’∆Â∆ ‘ج∆ ˛Õ «apple◊ Ú∂Á Á∂ Á√Ú∂∫ Óß‚Ò «Ú⁄ ¡ß«’ Ú≈’ÔØÚ≈’ Á∂<br />

¡Èπ√≈apple ‹ÁØ∫ Íπapple±appleÚ≈, ¿πappleÚÙ∆ Á∆ ‹πÁ≈¬∆ «Ú⁄ ¡Â∆ «Ï‘ÏÒ ‘Ø ‹ªÁ≈<br />

˛, ¡Â∂ ¡≈ÂÓÿ≈ Á≈ «È√⁄≈ ’appleÁ≈ ˛, ª ¿πappleÚÙ∆ √πappleÒØ’ ÂØ∫<br />

«Óz±ÒØ’ «Ú⁄ ¿πÂappleÁ∆ ˛, Â∂ Íπapple±appleÚ≈ 鱧 ’«‘ßÁ∆ ˛ :<br />

Íπapple±appleÚ≈, ÓappleÈ «ÈÙ⁄≈ «Â¡≈◊ «Á¿π, ¡≈ÂÓÿ≈Â È ’appleØ, «ÈappleÁ¬∆<br />

ÏÈ ‹∆Úª Á∆ Ì∂‡≈ ¡≈͉≈ √apple∆apple Ó ’appleØÕ «ÂzÔ≈ Á∆ «ÓæÂzÂ≈ «ÂßÈ ’≈Ò<br />

¡√«Êapple ˛, «’ ‹π ¿πÈ∑ª Á≈ «‘appleÁ≈ «Ï拱, ÓπappleÁ≈÷Øapple Á≈ ˛Õ (....«apple⁄,<br />

AE.)<br />

«¬√Âz∆ Á∂ ÓÈ Â∂ ⁄«appleÂz Á≈ «¬‘ «ÚÙÒ∂ÙÈ Â∂ ‹≈«¬˜≈ «apple◊ Ú∂Á<br />

«Ú⁄ ¡ß«’ ˛, ¡Â∂ «¬√Âz∆ Á∆ ¡≈ÂÓ’ ’±Â Â∂ √Ó≈‹’ √Ê≈È, È∆Ú∫<br />

Â∂ ÿ‡∆¡≈ Áapple‹∂ Á≈, ‹Ø «’ «‘ßÁ± Ù≈√Âzª ◊zßʪ «Ú⁄ ÍzÓ≈‰∆’ Óß«È¡≈<br />

«◊¡≈ ‘À ¡Â∂ ‹Ø «Í¤Ò∂apple∆¡ª √‘ß√z≈ÏÁ∆¡ª «Ú⁄ ÚappleÂØ∫ «Ú⁄ «Ò¡ªÁ≈<br />

«◊¡≈ ˛, ¿π√ √≈apple∆ «Ú⁄≈appleÿ≈apple≈ Â∂ √«ÊÂ∆ (Doctrine and<br />

practice) Á≈ Ó±Ò ◊appleÌ «¬‘Ø Ú≈’ÔØÚ≈’ ‘∆ ˛Õ ◊πapple± È≈È’ È∂ ‹ÁØ∫<br />

Ï⁄È ’∆Â≈,<br />

√Ø «’¿π ÓßÁ≈ ¡≈÷∆¡À «‹Âπ ‹ßÓ«‘ apple≈‹≈È® (Ú≈apple≈ ¡≈√≈ Ó:A)<br />

ª √ß’∂ «¬√ «apple◊ Ú∂Á «Ú⁄Ø∫ ¿π◊Ó∆ Â∂ «Í¤Ò∂apple∆¡ª ’¬∆<br />

√‘ß√z≈ÏÁ∆¡ª «Ú⁄ ÍzÍæ’ ‘Ø ¸æ’∆ «Ú⁄≈appleË≈apple≈ Â∂ √«ÊÂ∆ ÚæÒ ‘∆ √∆, Â∂<br />

«ÈÙ≈È≈ «¬√ Á≈ «ÚappleØË Â∂ «ÈappleØË ’appleÈ≈ ‘∆ √∆, ‹Ø «Ú⁄≈appleË≈apple≈ Â∂<br />

√«ÊÂ∆ È≈ ’∂ÚÒ «‘ßÁ± √Ó≈‹, √◊Ø∫ √ß√≈apple Á∂ Ó‘≈È √≈Ó∆ √Ó≈‹ª,<br />

¬∆√≈¬∆, Ó±√≈¬∆ Â∂ Óπ√«ÒÓ √Ó≈‹ª Á∆ Ì∆ Ïπ«È¡≈Á∆ ’Ó˜Øapple∆ Á≈ ’≈appleÈ


‘˜≈appleª Úapple∑∂ ω∆ apple‘∆ ˛, ¡Â∂ «‹√ Á∂ ‘≈È∆’≈apple’ Í«apple‰≈Ó Á∆ √Øfi∆<br />

«’Â∂ ‘π‰ ¿πÈ∑∆∫Ú∆ √Á∆ «Ú⁄ √ß√≈apple È±ß Í¬∆ ˛Õ<br />

«⁄z «√ßÿ, Á√Ó-◊zßÊ Á∂ “«ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz” «Ú⁄ Íπapple±appleÚ≈ Á∂<br />

Íapple¤≈Ú∂∫Íπ‰∂ ÂØ∫ ’ßÓ ÒÀ∫Á≈ ˛, ¡Â∂ ¡Í√apple≈ Á∂ ¡ÒØÍ ‘Ø ‹≈‰ ¿πÂ∂ :<br />

«Â‘ «ÏÈπ ̱ͫ Áπ÷«Â ˛… ÓßÂ∑∆ Ò¬∂ ÏπÒ≈«¬®<br />

«⁄Âz «⁄Âz Â≈ ’Ø Âπ«apple Á∂√È ÁÔØ Í·≈«¬®H®<br />

¿π√ ¡Íæ√apple≈ Á∆ Ó±apple ω≈ ’∂, ¡≈͉∂ ‹√±√ Ï≈‘apple-¡ßÁapple Á∂Ùª<br />

«ÚÁ∂Ùª «Ú⁄ Ì∂‹ «ÁæÂ∂ «’ «¬‘Ø «‹‘∆ √πßÁapple Âz∆Ó ÒæÌØÕ ¿πÈ∑ª ‹√±√ª È∂,<br />

÷Ø‹Â ˙‚¤ È≈Ê ’∂ Ò‘∆ ’ß«È¡ª ¬∂’®<br />

apple±Í √’Ò √Ó ¡Í√apple≈ ª Â∂ ◊πÈÈ «Ï√∂÷®I®<br />

¿πÛ∆√≈ Á∂Ù Á∆ apple≈‹∂ Á∆ Ë∆ ‹≈ ÒæÌ∆, ‹Ø «’ √πßÁapple Â∂¡Í√apple≈<br />

Úapple◊∆ ‘∆, Íapple ◊π‰ª «Ú⁄ ¡Íæ√apple≈ È≈ÒØ∫ ÚæË √∆, Ì≈Ú «¬‘ ‘∆ ˛ «’<br />

«Ú«Á¡≈, ’Ò≈ ¡≈«Á «Ú⁄ ¡Íæ√apple≈ È≈ÒØ∫ ÚË∂apple∂ ÍzÏ∆È √∆, «’ ‹Ø<br />

ÍÂ∆Ïz ËappleÓ Âª «¬√ “˙‚¤È≈Ê” ’ß«È¡≈ Á≈ Ì∆ «¬√ ¡Íæ√apple≈ ¡ÊÚ≈<br />

¿πappleÚ√∆ È≈ÒØ∫ ’ج∆ ÚË∂apple∂ ÍzÍæ’ È‘∆∫ √∆Õ<br />

÷Àapple Á√Ó-◊zßÊ «Ú⁄ ¡ß«’ ’Ê≈ «¬ ˛, «’ «¬√ ¿πÛ∆√∂ Á∆ apple≈‹<br />

’πÓ≈apple∆ 鱧 «⁄æÂz «√ßÿ È∂ ÷Ø‘ «Ò¡ªÁ≈Õ «¬√ ÔπæË «Ú⁄ «⁄æÂz «√ßÿ Á≈<br />

ÔπÚapple≈‹, ‘«ÈÚ«Â «√ßÿ, √ß◊z≈ÓÙ≈‘ Ô≈ ÎΩ‹ª Á≈ ’Ó≈‰ ¡¯√apple √∆;<br />

«⁄æÂz «√ßÿ ¡≈Í apple‰ ÂæÂ∂«Ú⁄ ‘Ø ’∂ È‘∆∫ Ò«Û¡≈;<br />

‘«ÈÚ«Â «√ßÿ ¡≈◊∂ «’ÔΩ ¡«Ó √ÀÈ Á∂ √≈Ê®<br />

«⁄æÂz «√ßÿ Í≈¤À apple‘ÔØ ◊˛ Ïapple«¤Ô≈ ‘≈Ê®D®<br />

Î∂apple,<br />

Ó≈«apple ˙‚¤≈ apple≈«¬ ’Ø Ò¬∆ √πÂ≈ «Â‘ ‹∆®<br />

Ïapple∆ apple≈«¬ √π÷ Í≈«¬ ÓÈ Ó≈È √≈√Âz ’∆ apple∆«Â®AG®


Ëæ’∂ È≈Ò Íapple≈¬∆ Ë∆ ÷Ø‘ ’∂ «Ú¡≈‘ ÒÀ‰∆, “√πæ÷ Í≈«¬ ÓÈ” «Ú⁄<br />

“√≈√Âz ’∆ apple∆«Â” ˛Õ ÓÈπ ËappleÓ Ù≈√Âz «Ú⁄ ¡Ù‡ «ÚÚ≈‘ «ÚË≈È ‘È;<br />

A. Ïz≈‘Ó‰ «ÚÚ≈‘ : Úapple 鱧 ÿapple ÏπÒ≈ ’∂ ’ß«È¡≈ Á∂‰∆<br />

B. Á∂Ú «ÚÚ≈‘ : Ôæ◊ ’appleÚ≈¿π‰ Ú≈Ò∂ 鱧 ’ß«È¡≈ Á∂‰∆<br />

C. ¡≈appleÙ : Úapple ÂØ∫ ÏÀÒ ¡≈«Á ’∆Ó ÒÀ ’∂ ’ß«È¡≈ Á∂‰<br />

«‹√ Ï≈Ï «’ √≈‚∂ apple«‘ÂÈ≈«Ó¡ª «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ˛, “«’, Ë∆ ÌÀ‰<br />

’≈ ÍÀ√≈ Ò∂¬∆, Í≈ «√æ÷ ‘Ø ‘∂ √∂¬∆Õ”<br />

D. Íz≈‹≈ÍÂÔ : ’πÛ∆ Â∂ Óπß‚∂ Á≈ Íapple√Íapple apple˜≈ÓßÁ∆ È≈Ò «Ú¡≈‘,<br />

«‹√鱧 ¡æ‹ ’æÒ∑ Íz∂Ó √ßÔØ◊ (Love marriage) ¡≈÷∆Á≈ ˛, Â∂ «‹√ Á≈<br />

apple±ÍªÂz ¡Á≈ÒÂ∆ Ù≈Á∆ ˛Õ<br />

E. ◊ªËappleÚ «Ú¡≈‘ : «‹Ê∂ Â∂‹ÁØ∫ ÓÈ ’∆Â≈ √ßÔØ◊ ’apple «Ò¡≈,<br />

«‹√ Á≈ apple±ÍªÂz «’ ¡≈Ëπ«È’ √ß◊ «ÚÚ≈‘ (Companionate<br />

marriage) ˛, «‹√ Á≈ Íz⁄≈apple «’ Ïapple‡zß‚ apple√Ò È∂ ’∆Â≈ ˛Õ<br />

F. ¡≈√πapple : Ë∆ ÒÀ‰∆ Â∂ Á∂‰∆ (Úæ‡≈), «‹√Á≈ «appleÚ≈‹ «’ ¡æ‹ Âæ’<br />

¡√≈‚∂ Á∂Ù Á∆¡ª ’¬∆ ‹≈Â∆¡ª «Ú⁄ ˛Õ<br />

G. apple≈’ÙÙ «ÚÚ≈‘ : ÔπæË «Ú⁄ «‹æ ’∂ ’ß«È¡ª Úapple ÒÀ‰∆, «‹√<br />

Âapple∑ª «’ ¡√≈‚∂ Í≈Âz «⁄Âz «√ßÿ È∂ ’∆Â≈ ¡Â∂ «‹Ú∂∫ «’ «ÚÁ∂Ù∆ Âπapple’<br />

‹appleÚ≈‰∂ ¡√≈‚∂ Á∂Ù Á∆¡ª Ë∆¡ª ÌÀ‰ª È≈Ò ’¬∆ √Ω Úapple∑∂ ’appleÁ∂ ⁄Ò∂<br />

¡≈¬∂ √È ¡Â∂ «‹√ ÂØ∫ «√ßÿª 鱧 Á√Ó Í≈ÂÙ≈‘ È∂ «¬ ’«‘ ’∂<br />

Úapple«‹¡≈ √∆, «’ “Âπapple’ª ‹appleÚ≈«‰¡ª Á∆ apple∆√ È≈ ’appleÈ, «’ ‹π<br />

«√ßÿ-¡≈ÁappleÙ ¿π⁄∂apple∂ ‘È ;<br />

‘Ó Ò∂ ‹≈ÈØ ÍøÊ ¿π⁄∂apple∂Õ È‘∆∫ ¡ËΩ◊«Â «Ï÷À Íπ⁄≈ÚÀ∫<br />

(◊πappleÍzÂ≈Í √±apple‹, appleπ F ¡ß√± B@)


H. ÍÀÙ≈⁄ «ÚÚ≈‘ : appleØ∫Á∆ ’πappleÒªÁ∆ ’ß«È¡≈ ÷Ø‘ ’∂ ÒÀ ‹≈‰∆, «‹Ú∂∫<br />

«¥ÙÈ ‹∆ appleπ’Ó‰∆ 鱧 Á∂Ú Í±‹≈ ’appleÁ∆ 鱧 ÷Ø‘ ’∂ ÒÀ ◊¬∂ √È Â∂ «‹Ú∂∫<br />

AIDG Á∆ Á∂Ù Úß‚ Ú∂Ò∂ ‘˜≈appleª ’ß«È¡ª ÷Ø‘ Ò¬∆¡ª ◊¬∆¡ªÕ «¬‘ ¡æ·∂<br />

Âapple∆’∂ ’ß«È¡ª ÚappleÈ Á∂ “Ù≈√Âz ’∆ apple∆«Â” ˛, Â∂ «¬√∂ Ò¬∆ «⁄Âz «√ßÿ È∂<br />

¿πÛ∆√≈ Á∆ apple≈‹ ’πÓ≈apple∆, «‹√ Á≈ «’ È≈Ó «⁄ÂzÓÂ∆ √∆, 鱧 «È√«⁄ ‘Ø<br />

’∂, “√π÷ Í≈«¬ ÓÈ” «Ú¡≈‘ «Ò¡≈Õ Íapple «⁄ÂzÓÂ∆, «⁄Âz «√ßÿ Á∆<br />

«Ú¡≈‘πÂ≈ «¬√Âz∆ ª ω ◊¬∆, Íapple «¬√Á≈ Ì≈Ú «¬‘ È‘∆∫ «’<br />

Í«ÂÏz ËappleÓ «Ú⁄ Ì∆ ÍzÍæ’ ‘Ø ◊¬∆;<br />

‘«ÈÚ«Â «√ßÿ«‘ √Ø apple‘À «⁄ÂÚ ¡≈·Ø ‹≈Ó®18®<br />

¡æ·∂ Í«‘apple ¡≈͉∂ ÓÂz∂¬∂ ÍπÂz ‘ÈÚ «√ßÿ Á≈ «Ë¡≈È ‘∆ ¡≈͉∂<br />

ÓÈ «Ú⁄ Ú√≈¬∆ appleæ÷∂Õ ◊æÒ ’∆ «⁄ÂzÓÂ∆ apple≈‹ ’πÓ≈apple 鱧 «’√∂ Ï‘≈È∂<br />

¡≈͉∂ ’ØÒ ÒÀ ¡≈¬∆Õ<br />

⁄Ø«apple ⁄Âπ«apple «⁄ ÒÔØ ’‘Ø ’√ ’∆‹∆¡À® (....BC)<br />

(√≈‘Ó‰∂ ÏÀ· Á∂ «ÁÒ ’Ø ‹Ø ¸apple≈¬∂ ’ج∆Õ ¡À√∆ ⁄Øapple∆ ’≈ ÍÂ≈ ÷≈’<br />

Ò◊≈¬∂ ’ج∆)<br />

¡«Â √apple±Í √πßÁapple √apple√ ÓÈØ ÓÀÈ ’∂ ¡ÀÈ®<br />

ÓØ ÓÈ ’Ø ÓØ‘Â √Á≈ «Óz «Â‘≈apple∂ ÈÀÈ®BD®<br />

apple≈‹ ’πÓ≈apple ‹∆ Âπ‘≈‚∂ ÈÀÈ, √πßÁapple, apple√∆Ò∂ Ó≈ÈØ ÓÀ«È’≈ ¡Í√appleª<br />

Á∆¡ª ¡æ÷ª ‘È, «¬√∂ Ò¬∆ «¬‘ ÓØÓȪ 鱧 (Ô≈ Ó∂apple∂ ÓÈ È±ß) √Á≈ ÓØ∫‘Á∂<br />

‘ÈÕ «¬‘Ø «‹‘∂ ’≈«ÚÓ¬∆ «ÏÒ≈√ Á∂ Ï‘π Ï⁄È «⁄ÂzÓ¬∆ È∂ ¡≈͉∂<br />

apple≈‹’πÓ≈apple ÓÂz∂¬∂ ÍπæÂapple È≈Ò ’∆Â∂, Íapple<br />

Úª ’∆ ’‘∆ È «ÈzÍ√π Ó≈È∆® «⁄ÂzÓÂ∆ ÂÏ Ì¬∆ «÷√≈È∆® (...BH)<br />

Ïæ√, «Îapple «‹Ú∂∫ «’ apple≈Ó’πÓ≈apple «√ßÿ ‹∆ È∂ «Ò«÷¡≈ ˛, «⁄ÂzÓ¬∆ È∂<br />

‹≈Â≈, «’ Ó∂apple∆ ‹π¡≈È∆ Â∂ ‘π√È Á≈ ¡ÍÓ≈È ‘Ø«¬¡≈ ˛ ¡Â∂ ;


«⁄Âz «√ßÿ ÍÀ ‹≈«¬ Íπ’≈apple∂® Ï‚Ø ÁπÙ‡ «¬‘ ÍπÂz Âπ‘≈apple∂®BH®<br />

Î≈«apple ⁄∆apple ’apple ¡≈ÍÈ∂ Óπ÷ È÷ ÿ≈«¬ Ò◊≈«¬®<br />

apple≈‹≈ ’Ø appleØ«÷ «’ÔΩ ÂÈ ’∂ «⁄‘È «Á÷≈«¬®BI®<br />

¡≈͉∂ Ï√Âapple ¡≈Í ‘∆ Î≈Û Ò¬∂ Â∂ ¡≈Í ‘∆ È‘ß㭦 È≈Ò ¡≈͉∂<br />

ӱߑ ¿πÂ∂ ÿ¿π ’apple Ò¬∂ Â∂ ¡≈͉∂ ÍÂ∆ 鱧 ‹≈ ¡«÷¿π√ «’ Â∂apple≈ ÍπæÂz ÏÛ≈<br />

ÁπÙ‡ ˛Õ<br />

Ï⁄È √πÈ ’Øz«Ë «ÈzÍ ÌÔØ® Ó≈appleÈ ‘∂ √π«‘ ÒÀ ◊ÔØ®<br />

Óß«ÂzÈ ¡≈«È apple≈Ú √Óπfi≈ÔØ® «ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz È «’È‘±ß Í≈ÔØ®C@®<br />

apple≈‹∂ È∂ ¡≈͉∂ ÍπæÂz Á∂ ’ÂÒ Á≈ ‘π’Ó Á∂ «ÁæÂ≈ Íapple Ú˜∆appleª È∂<br />

√Ófi≈«¬¡≈ «’, ‘∂ apple≈‹È! «¬√Âz∆ Á≈ ⁄«appleÂz ÏÛ≈ ‚±ßÿ≈ ˛, «¬√ Á∆¡ª<br />

◊æÒª «Ú⁄ fi‡Í‡ È‘∆∫ ¡≈ ‹≈¬∆Á≈Õ<br />

«¬«Â √z∆ ⁄«appleÂz Í÷Ô≈È∂ «ÂÔ≈ ⁄«appleÂz<br />

ÓßÂz∆ Ì±Í √ßÏ≈Á∂ Áπ«ÂÔ ⁄«apple √Ó≈ÍÂÓ-√Âπ√πÌÓ√Âπ®<br />

«¬‘ Á√Ó-◊zßÊ Á∂ “«ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz” È≈Ó∆ Ì≈◊ Á≈ Á±‹≈ ¡«Ë¡≈«¬<br />

˛ ¡Â∂ ¡æ◊∂ ‹Ø “«ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz” Á∆¡ª ’‘≈‰∆¡ª ¡≈Á∆¡ª ‘È, ¿π‘<br />

“ÓßÂz∆ Ì±Í √ßÏ≈Á∂”, apple≈‹≈ «⁄Âz «√ßÿ Â∂ ¿π√Á∂ Ú˜∆apple Á∆ ¡≈ÍØ «Ú⁄ Á∆<br />

◊æÒÏ≈ ˛, ’ج∆ Ú≈√«ڒ «¬«Â‘≈√ È‘∆∫ ˛Õ<br />

«¬Ê∂ ÁØ ◊æÒª ’ÊÈÔØ◊ ‘È : Ó≈Â≈ ÍπæÂz Á∂ «ÚÌ⁄≈apple Á≈ «ÚÙ≈<br />

ÒØ’Ú≈appleÂ≈ «Ú⁄ Í‘≈Ûª Úª◊ Íπapple≈ÂÈ ˛Õ Ô±È≈È∆¡ª Á∆ ¿πÔÁ∆Í√<br />

(Oedepus) Á∆ Ú≈appleÂ≈ Á≈ √≈appleßÙ (Motif) «¬‘ «ÚÌ⁄≈apple ‘∆ ˛, «‹√<br />

Á∂ ¡≈Ë≈apple ”Â∂ ¡≈Ëπ«È’ Ó‘ª«Ú«◊¡≈È∆ “Îapple≈«¬‚ (Freud) È∂ ¿πÁ∆Í√<br />

Ó≈È√’ appleØ◊ (Oedepus Complex) Á∆ ¿πÒ∂÷È≈ ’∆Â∆ ˛Õ «¬‘<br />

Ú≈appleÂ≈ √≈appleßÙ «Ú⁄ «¬’ ÂØ∫ ÚæË Êª ÓΩ‹±Á ˛Õ Íapple √≈¿±<br />

(Sophisticated) Ì≈appleÂ∆ ÍzßÍapple≈ Â∂ ÒØ’Ú≈appleÂ≈ «Ú⁄ «¬‘ ÓÈØÏzÂ∆


√≈appleßÙ ÓÂz∂¬∆ Óª Á∆ ÔπÚ’ ÍπæÂz È≈Ò «ÚÌ⁄≈apple Á∆ «¬æ¤≈ Á≈ apple±Í Ë≈appleÈ<br />

’apple «◊¡≈ ˛, ÿæ‡Ø ÿæ‡, ÒØ’-√≈«‘ Â∂ ◊zßÊ-√≈«‘ «Ú⁄Õ Á√Ó-◊zßÊ<br />

Á∂ «ÂzÔ≈-⁄«appleÂz Á∆ Úæ‚∆ ’‘≈‰∆, «‹√ «Ú⁄Ø∫ «’ Ï≈’∆ Á∆¡ª<br />

’‘≈‰∆¡ª ‹Ø «’ D@@ ’π ‘È, «È’ÒÁ∆¡ª ‘È, Á≈ ÓÈØÏzÂ∆ √≈appleßÙ<br />

«¬‘ ¿±Á∆Í√ Ó≈È√’ appleØ◊ ‘∆ ˛, «‹√ 鱧 ¡≈Ë≈apple ω≈ ’∂ ÓÈ≈ÒØ⁄È≈<br />

(Psychoanalysis) Á∂ «Ú«◊¡≈È∆, ÓÈπæ÷ Á∂ √Óπæ⁄∂ ⁄«appleÂz Á∂ ’appleÂ≈ È∂<br />

«⁄ÂzÓÂ∆ Â∂ ‘«È«Ú «√ßÿ Á∆ ’‘≈‰∆ 鱧 ¡≈Ë≈apple ω≈ ’∂ «‹‘Û≈ Ï≈’∆<br />

D@@ ’‘≈‰∆¡ª 鱧 «¬√ √ßÁ±’ «Ú⁄ ÏßÁ ’∆Â≈ ˛, «¬√ Á≈ ◊Ø‘Ô<br />

apple‘æ√Ô ÏÛ≈ Ó‘≈È ÍzÂ∆ ‘Ø ¡≈Á≈ ˛Õ ‹, «¬’ ’‘≈‰∆ ’Ê≈ ȱß<br />

¡«ÚÌ Ï‰≈ ’∂, ¿π√ È≈Ò ¡È∂’ ‘Øapple ’Ê≈ ’‘≈‰∆¡ª ‡πß◊‰ Á∆<br />

ÍzÍ≈‡∆ √≈‚∂ Á∂Ù Á∆ √≈«‘ ÍøzÍapple≈ «Ú⁄ Ï‘πÂ-Ï‘π Íπapple≈‰∆ ˛Õ Íø«‚Â<br />

◊π‰≈‚Ô Á∆ apple«⁄ “Ïz‘Â’Ê≈” ‹Ø «’ ¡ÒØÍ ‘Ø ¸æ’∆ ˛, ¡Â∂ «‹√<br />

Ï≈Ï «’ ‚≈. ’∆Ê ’«‘ßÁ≈ ˛, «’ «¬√ Á∆ √≈«‘Â’ Ó‘≈ÈÂ≈ apple≈Ó≈«¬‰<br />

Â∂ Ó‘ªÌ≈apple È≈ÒØ∫ «’√∂ Íz’≈apple Ú∆ ÿæ‡ È‘∆∫ √∆, (See A History of<br />

Sanskrit Literature, by Dr. Keith. P. 266) ¡Â∂ «‹√ Á∂ «’ √æÂ<br />

Òæ÷ √ÒØ’ √È, «‹È∑ª Á≈ «’ ÌØapple ⁄Øapple ’Ù∂Ó∂∫Áz Á∆ “Ïz‘Ó’Ê≈Óß‹apple∆”<br />

(1063-66 A.D.)Â∂ √ØÓ Á∂Ú Á∆ “’Ê≈ √«appleÂ-√≈◊apple” (1081 A.D.)<br />

‘È, Á∆ √≈«‘Â’ ωÂapple «¬Ú∂∫ ‘∆ ˛ «’ «¬’ Úæ‚∆ ’‘≈‰∆ ¡≈appleßÌ<br />

’apple’∂, Ï≈’∆ ¡È∂’ ’‘≈‰∆¡ª ¿π√ «Ú⁄ Í≈¬∆ ◊¬∂Õ “’Ê≈ √«appleÂ-<br />

√≈◊apple” Á∆ “ÚÀÂ≈ÒÍø⁄«Ú√Â∆” ¡Â∂ «ÚÙ鱧 ÙappleÓ≈ Á∂ “Íø⁄Âz” «Ú⁄ «¬‘Ø<br />

ÍzÍ≈‡∆, «¬’ ’‘≈‰∆ È≈Ò ¡È∂’ «ÚÒØ’Âz∆¡ª ’‘≈‰∆¡ª ‡πß◊ Á∂‰ Á∆,<br />

ÚappleÂ∆ ◊¬∆ ˛ Â∂ «¬ÊØ∫ ‘∆ ¡appleÏ∆ «Ò÷≈apple∆¡ª È∂ Óª◊Ú∆∫ ÒÀ ’∂<br />

“¡ÒÎÒÀÒ≈” ¡≈«Á Íπ√Â’ª «Ú⁄ ÚappleÂ∆ ˛, «‹ÊØ∫ «’ «¬‘ √≈apple∂ Ô±appleÍ


«Ú⁄ ÎÀÒ∆Õ Íapple Á√Ó-◊zßÊ Á∂ «ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz Ú≈Ò≈ ¿πÍappleØ’Â ÓÈØ«ÏzÂ∆<br />

◊Ø‘Ôapple‘æ√ ‘Øapple «’Â∂ È‘∆∫ ˛Õ<br />

Á±‹∆ ◊æÒ ’appleÈÔØ◊ «¬‘ ˛ «’ «¬‘Ø Ó≈Â≈-ÍπæÂz «ÚÌ⁄≈apple Á∆<br />

’‘≈‰∆ ¡È∂’ª „ß◊ª È≈Ò, √Óª √Ê≈È ÏÁÒ ’∂, ¡√≈‚∂ Á∂Ù Á∆¡ª<br />

¡È∂’ Ì≈Ù≈Úª «Ú⁄ ÚappleÈ∆ ‘ج∆ ˛, «‹‘≈ «’ ¿πÛ∆¡≈ ¡Â∂ Â≈«ÓÒ<br />

«Ú⁄Õ Íø‹≈Ï∆ «Ú⁄ ͱappleÈ Ì◊ Á∆ ’‘≈‰∆ «¬√∂ Ú≈appleÂ≈ Á≈ √ÍÙ‡<br />

È’Ù ˛,<br />

¡ÒÎ ¡≈÷ √≈÷∆ «√¡≈Ғ؇ ¡ßÁapple ͱappleÈ Íπæ √ÒÚ≈È Á∂ ‹≈«¬¡≈<br />

¬∂Õ<br />

(√∆‘appleÎ∆ ’≈ÁappleÔ≈apple)<br />

«¬‘ ÁØ ◊æÒª Â∂ Â∆‹∆ «¬’ ‘Øapple ◊æÒ, ¡√≈‚∂ Á∂Ù Á∂ ÒØ’-√≈«‘Â<br />

¡Â∂ ◊zßÊ-√≈«‘ Ï≈apple∂ È≈ √Ófi‰ Á∂ ’≈appleÈ ‘∆, ¡È∂’ ÒØ’ª «Ú⁄ ¡Â∂<br />

√zÁ≈apple apple≈ÓÍz’≈Ù «√ßÿ ‹∆ «‹‘∂ «ÚÁÚ≈Ȫ «Ú⁄ Ì∆ «¬‘ ‘≈È∆’≈apple’<br />

ÌπÒ∂÷≈ Íz⁄Ò ‘Ø «◊¡≈ ˛, «’ Á√Ó-◊zßÊ Á∂ “«ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz” «Ú⁄<br />

«Ï¡≈È∆ ‘ج∆ “apple±Í’Ø«¬apple” Á∆ ’‘≈‰∆, ◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ, “«ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz”<br />

Á∂ ’appleÂ≈ Á∆, √…À-‹∆ÚÈ∆ Â∂ «¬«Â‘≈√ Á≈ Ì≈◊ ˛Õ «¬‘ Â∆‹≈ ’≈appleÈ,<br />

¡æ◊∂ ⁄æÒ ’∂, apple±Í ’Ωapple Á∆ ’‘≈‰∆ Á∆ ⁄∆apple Î≈Û ’appleÈ Ú∂Ò∂ Áæ√ª◊∂Õ<br />

’‘≈‰∆ «¬ ⁄ÒÁ∆ ˛ «’ «‹√ Ú∂Ò∂ «⁄Âz «√ßÿ Á≈ ÓßÂz∆ ¿π√ ȱß<br />

Ú∆‘ «ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz √π‰≈ ¸æ«’¡≈ Â≈ ;<br />

apple∆fi apple≈«¬ ¡À√∂ ’«‘ÔØ Ï⁄È Óß«ÂzÔÈ √ß◊®<br />

Íπapple÷ «ÂzÔÈ ⁄ÂπappleÈ ⁄«apple ÓØ √Ø ’‘‘π Ízß√◊®B®<br />

apple≈‹≈ ’«‘‰ Òæ◊≈ «’ ‘π‰ ’Ø¬∆ ¡À√∆ ’‘≈‰∆ √π‰≈¿π, «‹√ «Ú⁄<br />

ÍπappleÙ È∂ «¬√Âz∆ È≈Ò ⁄«appleÂz ÷∂«‚¡≈ ‘ØÚ∂Õ


ÂÁ ÓßÂz∆ BAÚ∆∫ ’‘≈‰∆ «ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz Á∆ √π‰≈ ’∂, ¿π√ ’‘≈‰∆<br />

Á≈ ¡ß BCÚ∆∫ ’‘≈‰∆ Â∂ ’appleÁ≈ ˛, «‹√ «Ú⁄ «’ Íπapple÷ ⁄Ò≈’∆ È≈Ò<br />

«¬√Âz∆ 鱧 Ó≈ Á∂ «ÁßÁ≈ ˛ ¡Â∂ «¬‘ BCÚ∆∫ ’‘≈‰∆, “«¬«Â √z∆ ⁄«appleÂz<br />

Í÷Ô≈È∂ «ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz ÓßÂz∆ Ì±Í √ßÏ≈Á∂.....”<br />

«¬‘ BAÚ∆∫, BBÚ∆∫ Â∂ BCÚ∆∫ ’‘≈‰∆ ‘∆ “apple±Í ’Ø¡apple” Á≈ «’æ√≈ ˛,<br />

«‹√ 鱧 ÙappleË≈ ͱapple Íapple √≈«‘ apple⁄È≈ Á∂ apple±ÍªÂzª ÂØ∫ ¡‰‹≈‰ «√æ÷, ◊πapple±<br />

◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ, ’appleÂ≈ “«ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz” Á∆, √…À-‹∆ÚÈ∆ «¬«Â‘≈√ √Ófi ÒÀ∫Á∂<br />

‘È, ¡Â∂ Íπ√Â’ ’appleÂ≈ ‹Ø ÓπÛ ÓπÛ “⁄«appleÂz Í÷Ô≈È∂” “Ì±Í ÓßÂz∆ √ßÏ≈Á∂”<br />

Á≈ ‘Ø’≈ Á∂¬∆ ‹ªÁ≈ ˛, ¿π√ 鱧 ¡‰«‚æ· ’apple∆ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ<br />

«¬‘ «ÂßÈ∂ ’‘≈‰∆¡ª, ‹∂ ◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹∆ 鱧 «¬È∑ª Á≈<br />

«¬«Â‘≈√’ Í≈Âz ÓßÈ∆¬∂ ª √ÍÙ‡ ¡«‹‘∆¡≈ ‘È, «‹È∑ª ÂØ∫ ◊πapple±<br />

◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹∆ Á∆ Ìappleͱapple «Èapple≈Áapple∆ ‘πßÁ∆ ˛, ¡Â∂ ¿πÈ∑ª Á≈ ⁄«appleÂz ‹Ø<br />

«¬È∑ª ’‘≈‰∆¡ª 鱧 «¬«Â‘≈√’ ÿ‡È≈ Óßȉ ’apple’∂ ¿πÿÛÁ≈ ˛, ¿π‘<br />

’ج∆ ¿πÂ∂‹È-‹È’ (Inspiring) È‘∆∫ ¡Â∂ È≈ ‘∆ ¿π‘ ◊πapple± Ó‘≈apple≈‹ Á∂<br />

ÍzÓ≈‰∆’ ‹∆ÚÈ ⁄«appleÂz È≈Ò Ó∂Ò ÷ªÁ≈ ‘ÀÕ<br />

Î∂apple, «’ ’¬∆ «√æ÷, «¬È∑ª «ÂßȪ ’‘≈‰∆¡ª 鱧 ◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ<br />

‹∆ Á≈ Ú≈√«ڒ «¬«Â‘≈√ ÓßÈÁ∂ ‘È ¡Â∂ «’ ÍzØÎÀ√apple apple≈Ó Íz’≈Ù<br />

«√ßÿ ‹∆ «‹‘∂ «ÚÁÚ≈È Ì∆ «¬√∂ ‘≈È∆’≈apple’ ÌπÒ∂÷∂ «Ú⁄ Î√∂ ͬ∂ ‘ج∂<br />

‘È?<br />

«¬√ Á∂ ÁØ∫‘ ’≈appleȪ Ï≈Ï ¿πÂ∂ ’«‘ ¡≈¬∂ ‘ª, (A.) «ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz<br />

ÒΩ«’’ √≈«‘ ˛, ◊πappleÏ≈‰∆ ¡ÊÚ≈ ◊πappleÚ≈’, «‹Ú∂∫ «’ Ï«⁄Âz È≈‡’ ˛,<br />

«¬‘ È‘∆∫ ˛Õ «¬‘ ÒΩ«’’ ◊zßÊ (Secular fiction) «¬’ ÏÛ∂ Ó‘≈È<br />

«¬«Â‘≈√’ Â∂ √≈«‘Â’ «Í¤Ø’Û Á∆ ‘≈ÓÒ ˛ ¡Â∂ «¬√ Ò¬∆ «¬‘<br />

«È‹«¥Â (Self-Composed) ª ˛, Íapple √…À-«¥Â (Original


writing) È‘∆∫ ˛Õ «¬√ Á∆¡ª ’‘≈‰∆¡ª Â∂ ’Ê≈ Ú√± ¡√≈‚∂ Á∂Ù Á∂<br />

‘˜≈appleª Úapple∑∂ Íπapple≈‰∂ ÒØ’ √≈«‘Â, ÒØ’ Ú≈appleÂ≈ ¡Â∂ ◊zßÊ √≈«‘ «Ú⁄Ø∫<br />

Óß◊Ú≈ «Ò¡≈ «◊¡≈ ˛Õ (B.) «ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz Á∆ apple⁄È≈ ÙÀÒ∆ (Literary<br />

form) Ì∆ «¬Ú∂∫ ‘∆ Íz≈⁄∆È Â∂ Óª◊Ú∆∫ ˛, «‹Ú∂∫ «’ «¬√ Á∆ ’Ê≈-<br />

Ú√Â±Õ «¬È∑ª ÁØ‘ª ◊æÒª È≈Ò ÌÒ∆ ̪Â∆ Ú≈’¯∆ Í«apple⁄À È≈ ‘؉≈ ‘∆<br />

’≈appleÈ «¬√ ÌπÒ∂÷∂ Á≈ ˛, «’ “◊πapple± «¥Â” apple⁄È≈, ¡ÚæÙ ◊πappleÏ≈‰∆ Ô≈<br />

◊πappleÚ≈’ ‘∆ ‘Ø √’Á≈ ˛, ÒΩ«’’ √≈«‘ (Secular fiction) È‘∆∫Õ<br />

«¬’ ‘Øapple Â∆‹∂ ’≈appleÈ È∂, «‹√ Á≈ «’ √ÏßË Ì∆ √≈«‘ ’Ò≈ Ì∂Áª<br />

(Literary technique) È≈Ò ˛, «¬√ ÌπÒ∂÷∂ 鱧 ÍzÍæ’ ’∆Â≈ ˛, ¿π‘ ‘À<br />

√≈«‘ «Ò÷≈apple∆ Á≈ ¡≈͉∆ apple⁄È≈ «Ú⁄ √Ê≈È’ appleß◊ ÌappleÈ Á≈ ◊π‰Õ<br />

‘apple Íz’≈apple Á∂ ’ØÓÒ ‘πÈappleª Á≈ ¡ß«ÂÓ «ÈÙ≈È≈ «¬‘Ø ‘πßÁ≈ ‘∂ «’ ’ØÓÒ<br />

apple⁄È≈ (Artistic creation) Áπ¡≈apple≈ ¡«‹‘≈ apple±Í «ÚÁÚ≈È ’∆Â≈ ‹≈Ú∂,<br />

«‹√ È≈Ò ÁappleÙ’ 鱧 √appleÚÂz √ÂÔ Á≈ ÌπÒ∂÷≈ ÍÚ∂Õ ÓÈØ’ÒÍÂ<br />

Ú≈√ÂÚ-«Èapple≈Ë≈apple «ÁzÙ apple±Í È‘∆∫Õ «‹√ ‘æÁ Âæ’ ’Ò≈’≈apple «¬‘<br />

«¬ßÁz‹≈Ò apple⁄È «Ú⁄ √¯Ò ‘πßÁ≈ ˛, ¿π√ ‘æÁ Âæ’ ¿π√Á∆ ’Ò≈ Â∂ «¥Â<br />

’≈ÓÔ≈Ï∆ ’‘∆ ‹ªÁ∆ ˛Õ ◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹∆, «‹Ê∂ ◊πapple± ¡ÚÂ≈apple,<br />

‹ÈÓ ÂØ∫ √appleÚ«√«Ë Á∂ Ë≈apple‰∆, Óπ’ßÁ Â∂ Óπ’Â∆ ÍæÊ ÁappleÙ’ ‹ÔØÂ∆ Â∂<br />

◊πappleÏ≈‰∆ Á∂ ÍÀ◊ßÏapple √È, ¿πÊ∂ «¬’ Ó‘≈È ’Ò≈’≈apple Â∂ ËπappleßËapple «ÚÁÚ≈È<br />

Ì∆ √ÈÕ ¿π‘ ‹≈‰Á∂ √È «’ Ó≈Ô≈ ⁄«appleÂz Â∂ apple±Í «Èapple«Ó ’appleÈ≈, «‹È∑ª<br />

ÂØ∫ «’ Ú≈√«ڒ √ÂÔ Á≈ ¡Âπæ‡ ÌπÒ∂÷≈ ÍÚ∂, «¬‘Ø ¿π⁄∆ ’Ò≈ Á≈<br />

¡≈Ù≈ ˛Õ Â≈‘∆ ª ◊πapple± È∂ ’Ò≈’≈apple Á∆ Íz«ÂÌ≈ Ï≈apple∂ «’‘≈ ˛ «’<br />

“Âπ‘∆ ‹Ø◊ Ó≈Ô≈ Âπ‘∆ Ï≈’ Ï≈È∆”Õ «¬√ ¡≈Ù≈ ͱappleÂ∆ Ò¬∆ ’Ò≈’≈apple<br />

¡≈͉∆ apple⁄È≈ «Ú⁄ √Ê≈È’ Â∂ «¬«Â‘≈√’ appleß◊ ÌappleÁ∂ ‘È, ª ‹Ø ¿πÈ∑ª<br />

Á∆ apple⁄È≈ ¡≈͉∂ ¡ß«ÂÓ ¡≈Ù∂ «Ú⁄ √¯Ò ‘ØÚ∂Õ «Í¤∂ ‹Ø ’≈ÁappleÔ≈apple Á∆


√∆‘apple¯∆ Á∆ Âπ’ «ÁæÂ∆ ‘∂, ““¡ÒÎ ¡≈÷ √≈÷∆ «√¡≈Ғ؇ ¡ßÁapple ͱappleÈ<br />

Íπæ √ÒÚ≈È Á∂ ‹≈«¬¡≈ ¬∂”Õ «¬√ «Ú⁄ “«√¡≈Ғ؇” “ͱappleÈ” Â∂<br />

“Ù≈ÒÚ≈‘È” √Ê≈È’, Ú≈√«ڒ Â∂ «¬«Â‘≈√’ appleß◊ ’Ú∆ È∂ Ìapple∂ ‘ÈÕ<br />

“«√¡≈Ғ؇” Íø‹≈Ï Á≈ Íz«√æË È◊apple ˛ Â∂ ’≈ÁappleÔ≈apple Á∆ “√∆‘apple¯∆”<br />

Íø‹≈Ï∆ «Ú⁄ Íø‹≈Ï∆¡ª Ò¬∆ «Ò÷∆ ◊¬∆Õ «¬√ Âapple∑ª Ó≈Â-ÍπæÂz «ÚÌ⁄≈apple<br />

Á∆ «¬√ «ÚÙÚ Íz⁄Ò Íz≈⁄∆È ’‘≈‰∆ Á∂ Ì≈appleÂ∆ apple±ÍªÂz 鱧 √Ê≈È’<br />

«Í¤Ø’Û ’Ú∆ È∂ «ÁæÂ≈ ˛Õ “ͱappleÈ” È≈Ó Ú≈√«ڒ appleß◊ ˛, «’«’ «¬‘<br />

«¬’ ¡≈Ó Íø‹≈Ï∆ È≈Ó ˛, ¡Â∂ “Ù≈ÒÚ≈‘È” apple≈‹≈ Ì≈appleÂ∆ «¬«Â‘≈√<br />

«Ú⁄ ‘Ø«¬¡≈ ª ˛, Íapple “«√¡≈Ғ؇” ¿π√Á∆ apple≈‹Ë≈È∆ È‘∆∫ √∆, ¡Â∂<br />

È≈ ¿π√Á≈ «ÈÚ≈√ ¡√Ê≈ÈÕ ¡ÀÚ∂∫ apple≈‹ ÍzÏßË ’∂∫Áapple √∆, «‹Ú∂∫ «ÍÙΩapple<br />

Ó‘≈apple≈‹≈ apple‰‹∆ «√ßÿ Á≈ √∆, Íapple ’≈ÁappleÔ≈apple Á≈ ÓßÂÚ ’∂ÚÒ «¬√<br />

‹◊ Íz«√æË Â∂ «ÚÙÚ Íz⁄Ò «’æ√∂ 鱧 «¬«Â‘≈√’ appleß◊ Á∂‰≈ √∆, ª ‹Ø<br />

¿π√ Á∆ ’≈«Ú-apple⁄È≈ Á≈ Ó≈Ô≈ ‹≈Ò ¡√Ò∆ ‘Ø Ì≈√∂, ‹Ø «’ ‘apple ’Ò≈<br />

Á≈ Óπæ÷ ÓßßÂÚ ‘πßÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ ÂØ∫ «¬‘ ¡ÈπÓ≈ȉ≈ «’ Ó‘≈apple≈‹≈<br />

Ù≈ÒÚ≈‘È, «‹√ ÂØ∫ «’ ¡æ‹ ÂØ∫ AHH@ Úapple∑∂ Í«‘ÒØ∫ √≈’≈ √ßÓ ¡≈appleßÌ<br />

‘Ø«¬¡≈ ¡Â∂ «‹√Á∆ apple≈‹Ë≈È∆ Íz«ÂÙ·≈È (Áæ÷‰) √∆, ¿π‘ «√¡≈Ғ؇<br />

apple«‘ßÁ≈ √∆ Â∂ Ò±‰≈ ⁄«Ó¡≈apple∆ «Ú¡≈‘ «Ò¡≈«¬¡≈ √∆, «¬’ Ì≈apple∆ ÌπæÒ<br />

‘ØÚ∂◊∆ Â∂ ¡ÈπÓ≈ȉ Ú≈Ò∂ Á∆ ¡«Ú«Á¡≈ Á≈ √ϱ Ì∆Õ<br />

“«ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz” Á∆ BAÚ∆∫, BBÚ∆∫ Â∂ BCÚ∆∫ √≈÷∆ «Ú⁄, «¬√ ◊zßÊ<br />

Á∂ ’appleÂ≈, ◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹∆ È∂ √Ê≈È’ Â∂ Ú≈√«ڒ appleß◊, ‘πÈapple<br />

ͱappleÂ∆ ¡≈Ù∂ 鱧 Óπæ÷ appleæ÷ ’∂ Ì«apple¡≈ ˛, ¿π√ÂØ∫ ‘∆ ¡‰‹≈‰ ¡≈ÁÓ∆ ÌπÒ∂÷≈<br />

÷≈ ’∂ «¬ ¡ÈπÓ≈‰Á∂ ‘È, «’ ’appleÂ≈, ¡≈͉∂ ‹∆ÚÈ Á∆ «¬«Â‘≈√’<br />

ÿ‡È≈ «Ï¡≈È ’apple «apple‘≈ ˛Õ Á√Ó ◊πapple± Ó‘≈apple≈‹ Á∆ Ï‘πÍæ÷∆ Ù÷√∆¡Â<br />

È∂ «¬√ Ïæ‹apple ÌπÒ∂÷∂ 鱧 ‘Øapple ÍzÍæ’ ’∆Â≈ ˛, «‹√ ’≈appleÈ «’ ÙappleË≈-Ôπ’Â


«√æ÷ «¬ √ÓfiÁ∂ ‘È, «’ «¬‘ Ú≈’ ◊πapple± Á∂ ‘È, ¡Â∂ «¬√ Ò¬∆ ‘apple<br />

Í«‘Ò± ÂØ∫ «ÂßÈ ’≈Ò √ÂÔ ‘ÈÕ<br />

«¬‘ ˛ Â∆‹≈ ’≈appleÈ, ÍzØÎÀ√apple apple≈Ó Íz’≈Ù «√ßÿ ‹∆ Úapple◊∂ «ÚÁÚ≈Ȫ<br />

Á≈ «¬√ ÌπÒ∂÷∂ «Ú⁄ Î√ ‹≈‰ Á≈, «’ apple±Í ’Ωapple Á∆ ’‘≈‰∆, «¬√ Á∂<br />

’appleÂ≈ Á∆ «¬«Â‘≈√’ ÿ‡È≈ ˛, ÓÈØ’Ò«Í Ú≈appleÂ≈ È‘∆∫Õ ¿π‘ √≈«‘Â<br />

’Ò≈ Ì∂Á (Literary technique) ˘ ÔÊ≈appleÊ Úappleȉ √Ófi‰ Á∆ ÌπæÒ<br />

’appleÁ∂ ‘ÈÕ<br />

◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹∆ È∂ «¬√ √≈«‘ ’Ò≈ Á∂ Ì∂Á 鱧 «¬È∑ª «ÂßȪ<br />

⁄«Âzappleª, BA, BB Â∂ BC «Ú⁄, ¡À√∆ ⁄ÂπappleÂ≈ È≈Ò Úapple«Â¡≈ ˛, «’<br />

√≈Ë≈apple‰ ÍπappleÙ Á≈ ÌπÒ∂÷≈ ÷≈ ‹≈‰≈ ¡⁄ßÌ∂ Á∆ ◊æÒ È‘∆∫ Ì≈√Á∆Õ Âª‘∆<br />

ª ◊πapple± ‹∆ È∂ ¡≈Í «¬√ apple⁄È≈ Ï≈apple∂ «’‘≈ ˛ «’ “√πÈÀ Ó±Û «⁄æ Ò≈«¬<br />

⁄ÂπappleÂ≈ ¡≈Ú¬∆”Õ Ì≈Ú «¬‘ «’ «ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz Á∆ ’Ê≈ Ú√± 鱧 ÏÛ∂<br />

◊Ω‘ È≈Ò, “«⁄æ Ò≈«¬”, «Ú⁄≈appleØ Âª Ì∂Á ÷πæÒ∑‰◊∂, «‹√ È≈Ò Í≈·’ Á∆<br />

ÏπæË∆ Á∆ Â∆’Ù‰Â≈ «Ú⁄ Ú≈Ë≈ ‘ØÚ∂◊≈Õ<br />

Â∆apple √ÂπæÁÚ ’∂ ‘πÂØ Íπapple ¡≈ÈßÁ «¬’ ◊ª¿π®<br />

È∂Âz Âπß◊ ’∂ «„◊ Ï√ ’≈‘Ò±apple ’∂ ·≈Úπ®C®<br />

«¬‘, √´‹ Á∂ ’ß„∂ ÈÀ‰ª Á∂Ú∆ Á∂ «‡æÒ∂ ’ØÒ, ’≈‘Ò±apple apple≈‹ «Ú⁄,<br />

¡≈ÈßÁÍπapple È≈Ó∆ «Íø‚ ¿π‘Ø ˛, ‹Ø Ìß◊≈‰∆ Á∂ ÔπæË ¿πÍzªÂ Á√Ó Í≈ÂÙ≈‘<br />

È∂ ¡≈‰ Ú√≈«¬¡≈ √∆Õ<br />

’≈‘Ò±apple ÓÀ Ϫ«ËÔØ ¡≈È ¡ÈßÁÍπapple ◊ªÚ® (Í. FB)<br />

‘π‰ ¡«‹‘∂ Ó‘≈È Â∂ Íz«√æË È◊apple «Ú⁄ Ú≈Íapple∆ ÿ‡È≈, “«ÂzÔ≈<br />

⁄«appleÂz” Á≈ ’appleÂ≈, Úappleȉ ’appleÈ Òæ◊≈ ˛, ª «’‘Û≈ √zØÂ≈ ˛ ‹Ø<br />

¡≈͉∆¡ª «ÏappleÂ∆¡ª «¬’≈◊apple ’apple’∂, «‘æ «⁄æ Ò≈ ’∂ È≈ √π‰∂◊≈? Ïæ√<br />

«¬‘Ø «ÈÙ≈È≈ √∆, ’appleÂ≈ Á≈, Í≈·’ª √appleث¡ª Á≈ «Ë¡≈È «¬’≈◊apple ’apple


ÒÀ‰ Á≈ Â∂ «¬√ «Ú⁄ ¿π‘ √¯Ò ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ ‘Øapple, «¬√ ÂØ∫ ¡æ◊∂ ’‘∆ ‹≈‰<br />

Ú≈Ò∆ ’‘≈‰∆ Á≈ ¡≈ÈßÁÍπapple, ÷≈Ò√∂ Á∆ ‹ÈÓ Ì±Ó∆ Á∆ Â≈apple∆÷ È≈Ò,<br />

’ج∆ «√æË≈ ‹ª ¡«√æË≈ √ÏßË È‘∆∫ ˛Õ<br />

¬∂’ «ÂzÔ≈ ËÈÚß ’∆ ÂΩÈ È◊apple ÓÀ ¡≈«È®<br />

‘∂«apple apple≈«¬ Í∆Û ̬∆ ÏË∆ «Ïapple‘≈ ’∂ Ï≈È®E®<br />

«’√∂ ¡Ó∆apple ¡≈ÁÓ∆ Á∆ Ú‘π‡∆, «‹√ Á∂ ÍÂ∆ 鱧 «’ Á¯Âapple<br />

Ú≈«Ò¡ª È∂ ¤πæ‡∆ È‘∆∫ «ÁæÂ∆ ‘ØÚ∂◊∆, ¡≈ÈßÁÍπapple ¡≈¬∆ Â∂ ¿πÊØ∫ Á∂ “apple≈«¬”<br />

鱧 Á∂÷Á∂ √≈apple ÓØ«‘ Â∂ «Ïz‘≈ «Ú⁄ «Ï‘ÏÒ ‘Ø ◊¬∆Õ ¡≈͉∂ ÈΩ’appleª ȱß<br />

’«‘‰ Òæ◊∆, «‹Ú∂∫ «’Ú∂∫ ‘ØÚ∂, «¬√ apple≈‹∂ 鱧 Ó∂apple∂ ÿapple ÒÀ ¡≈¿π, “È◊apple<br />

apple≈«¬ ÂπÓappleØ Ï√ Â≈«‘ «ÓÒ≈Ú‘π ÓØ«‘”® ¿π√ Â∆Ú∆∫, «‹√Á≈ È≈Ó «’<br />

apple±Í ’Ωapple √∆, Ô≈ ‹Ø Ù«‘˜≈Á∆¡ª Úapple◊∆ apple±ÍÚÂ∆ √∆, Á∂ ÈΩ’apple apple≈‹∂ ȱß<br />

’«‘‰ Òæ◊∂, ‹∂ 屧 ÓßÂz «√æ÷‰≈ ⁄≈‘πßÁ≈ ˛, «‹√ Á∆ «’ 屧 „±ß‚ «Ú⁄ ˛∫,<br />

ª «‹Ú∂∫ ¡√∆∫ ’‘∆¬∂ Â∂ «‹Ê∂ ’‘∆¬∂, ¿πÊ∂ ⁄æÒÕ «‹√ ◊πapple± ÿapple Á∆<br />

«√æ«÷¡≈ ˛, «’<br />

ÂßÂπ ÓßÂπ Í≈÷ø‚π È ‹≈‰≈ apple≈Ó «appleÁÀ ÓÈ Ó≈«È¡≈® (Íø. GFF)<br />

¿π‘ ◊πapple± «¬‘ ““apple≈«¬”” «’Ú∂∫ ‘Ø √’Á≈˛? «√Á’Ú≈È «√æ÷ «¬<br />

«Ú⁄≈appleÈÕ<br />

ıÀapple, “apple≈«¬” √≈«‘Ï √≈˱ Á≈ Ì∂÷ ω≈ ’∂ apple≈Âz∆ Á∂ √Ó∂∫ apple±Í ’Ωapple Á∂<br />

‚∂apple∂ ”Â∂ Íπæ‹ ◊¬∂, ª «¬√ È∂ ÓÈ Á∆ Óπapple≈Á ͱapple∆ ‘ج∆ ‹≈‰, Ú√Âz ̱÷‰<br />

√‹≈ Ò¬∂ ¡Â∂ “apple≈«¬” √≈«‘Ï Ú≈√Â∂ :<br />

Î±Ò Í≈È ¡appleπ ’ÀÎ Óß◊≈ÔØ®.....¡≈◊∂ ‡«apple Â≈ ’Ø «ÂÈ Ò∆È≈®<br />

(....AA)<br />

Í≈È Ï≈Ï Á√Ó ◊πapple± Á≈ apple«‘ÂÈ≈«Ó¡ª Áπ¡≈apple≈ ‘π’Ó ˛ «’,<br />

““«√æ÷ ‘Ø«¬ ’apple Í≈È ÷≈«¬ √Ø Ì∆ ÂÈ÷≈‘∆¡≈””, Íapple «¬√ ’‘≈‰∆ Á∂ Í≈Âz


È∂ ¡◊ª‘ ÚË ’∂ “¡≈◊∂ ‡«apple” Í≈È Â∂ ¡¯∆Ó «ÓÒ∆ Ùapple≈Ï ÎÛ ’∂ ¤æ’<br />

Ò¬∆Õ<br />

’ÀÎ ¤«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ØÚ∂, Í≈È Á≈ Ï∆Û≈ ӱߑ «Ú⁄ ‘ØÚ∂ ª Óß⁄<br />

ÍπÙÍ ÙÙØ«Ì ‘ØÚ∂ ª “«ÂzÔ≈” «¬ È≈ ’«‘ßÁ∆ ª ‘Øapple ’∆ ’appleÁ∆?<br />

ÂÏ Â≈ √Ø «ÂzÔ ÔØ ’‘∆ ÌØ◊ ’apple‘π ÓØ«‘ √≈Ê® (.....AC®)<br />

“apple≈«¬” √≈«‘Ï ¡ÀÚ∂∫ ˛apple≈È ‘πßÁ∂ ͬ∂ ‘È «’<br />

ÓßÂz ÒÀÈ ¡≈ÔØ ‘πÂØ Ì¬∆ ¡Ωapple ’∆ ¡Ωapple®AD®<br />

‘π‰ ¡æ◊∂ “apple≈«¬” √≈«‘Ï Â∂ apple±Í ’Ωapple «Ú⁄’≈apple ‹Ø◊∆ Â∂ √«‘Â∆ Á∂<br />

√π¡≈Ò ‹π¡≈Ï Ùπapple± ‘πßÁ∂ ‘ÈÕ<br />

√π¡≈Ò : ’‘ÔØ Âπ‘≈appleØ Ó≈«È ÌØ◊ ÂØ √Ø È«‘ ’«apple‘ØÕ.....<br />

ËappleÓapple≈‹ ’∆ √Ì≈ ·Ωapple ’À√∂ ’«apple Í≈¿±∫?®AG®<br />

‹π¡≈Ï : ’≈Ó≈Âπapple ˛… ‹Ø «ÂzÔ≈ ¡≈Ú Èapple ’∂ Í≈√®<br />

Ó‘≈ Èapple’ √Ø ‚≈«appleÔÀ ÁÀ ‹Ø ‹≈È «Èapple≈√®AH®<br />

√π¡≈Ò : ͪ«¬ Íapple ÓØapple∂ √Á≈ ͱ‹ ’«‘ ˛ ÓØ«‘®<br />

Â≈ √Ø apple∆fi appleÓÔØ ⁄‘ Ò≈‹ È ¡≈Ú ÂØ«‘?®AI®<br />

‹π¡≈Ï : «¥√È Í±‹ ‹◊ ’∂ ̬∂ ’∆È∆ apple≈«√ ÏÈ≈«¬®<br />

ÌØ◊ apple≈Ë’≈ √Ø ’apple∂ Íapple∂ Èapple’ È«‘ ‹≈«¬®B@®<br />

◊æÒ ’∆, “«ÂzÔ≈” apple±Í∆ √«‘Â∆ È∂ “apple≈«¬” apple±Í∆ ‹Ø◊∆ appleªfi∂ È∂ «ÈappleπÂz<br />

’apple «ÁæÂ≈, «¬ ’«‘ ’∂ :<br />

Íø⁄ Âæ ÒÀ Ïz‘Ó ’apple ’∆È∆ Èapple ’∆ Á∂‘®<br />

’∆Ô≈ ¡≈Í ‘∆ «ÂÈ «Ï÷À «¬√Âz∆ Íπapple÷ √È∂‘®B®<br />

’≈‘¿πÏ´apple‘≈È, Ùß’≈√Ó≈Ë≈È’ √«Â◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ «‹È∑ª<br />

¿πÂ∂ ¿π’Â∆ Ôπ’Â∆ √ßÏ≈Á Áπ¡≈apple≈ «Ú‹À Íz≈Í ’appleÈ Á∆ Ù’Â∆ «Óz±


ÒØ’, Á∂Ú ÒØ’ Â∂ Í≈Â≈Ò ÒØ’ «Ú⁄, «’√∂ ‹∆Ú È±ß È‘∆∫ √∆, «‹È∑ª Á∆<br />

ÁπÍ«‘apple Á∂ √±apple‹Ú Â∂‹Ó¬∆ ¥ªÂ∆ ÚæÒ ’ج∆ fi≈’ È‘∆∫ √’Á≈,<br />

“ÁπappleÈ«appleæ¤ ÁappleÙÈ √«Â◊πapple ’∂”, «¬‘ ¿πÍappleØ’Â ÎØ’∆¡ª ◊æÒª apple±Í ’Ωapple<br />

¿πÈ∑ª È≈Ò ’apple apple‘∆ √∆?, ÏπæË∆Ú≈Ȫ 鱧 «¬ «Ú⁄≈apple ’appleÈ≈ ÔØ◊ ˛Õ<br />

“apple≈«¬” √≈«‘Â È±ß ‹æ’Ø Âæ«’¡ª «Ú⁄ Á∂÷ ’∂ “apple±Í ’Ωapple” È∂ «¬’ ‘Øapple<br />

Â∆apple ¤æ«‚¡≈:<br />

¡≈‹π ‘Ó≈apple∂ √≈Ê «ÓÂz appleπ«⁄ √Ω apple«Â ’«appleÔÀ®<br />

‘Ø È≈Âapple ¤≈‚Ω ‡ª◊ Âapple∂ ¡«Ï ‘Ø«¬ «È’appleÔÀ®BH®<br />

È‘∆∫ ª Ó∂apple∂ È≈Ò ÌØ◊ ’Ø, Ô≈ ÓßÈ Ò¿π, «’ Âπ√∆∫ È≈ÓappleÁ ‘Ø Â∂<br />

Ó∂apple∆ ‡ß◊ ‘∂·Ø∫ «È’Ò ‹≈¿πÕ «¬‘ ⁄À‹ √π‰ ’∂<br />

apple≈«¬ «⁄æ «¬‘ ̪«Â «Ï⁄≈appleØ® «¬‘ª «√æ÷ ’ج∆ È ‘Ó≈appleØ®....DA®....<br />

«¬Ê∂ ª ’ج∆ “«√æ÷Ô” È∂Û∂ È‘∆∫ «‹‘Û≈ ÓÀ鱧 Ï⁄≈ ÒÚ∂, ’∆ «¬‘<br />

«Ú⁄≈apple ¿π√ ◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ Á∂ ‘È?«‹È∑ª Ï≈Ï «’‘≈ ˛ :<br />

‹≈«‘ √ß◊z≈Ó Ï≈appleÂ≈ ‘Ø«¬, Ù√Âz Íz≈‘appleÈ ’apple«‘ Ï÷≈ÈÕ<br />

‘ ÍzÊÓ «◊ÈÂ∆ Ó«‘ √◊apple∂, ’Ò◊∆Ëapple ’Ø «◊È‘ Ó‘≈ÈÕ<br />

√appleÒ √πÌ≈¡ ÙappleË≈Ò± «√æ÷ «¬ È‘∆∫ «Ú⁄≈appleÁ∂Õ “«√æ÷Ô” ÙÏÁ ÂØ∫<br />

ËØ÷≈ ÷≈’∂ √ÓfiÁ∂ ‘È «’ “«√æ÷” ª ◊πapple± Á∂ ‘∆ ‘πßÁ∂ ‘ÈÕ “«√æ÷Ô” ÙÏÁ<br />

«¬Ê∂, “ÈΩ’apple”, “ÓπÒ≈˜Ó” Á∂ ¡appleʪ «Ú⁄ ¡≈«¬¡≈ ˛ ¡Â∂ «¬È∑ª ‘∆<br />

¡appleʪ «Ú⁄ «¬‘ “«√æ÷Ô” ÙÏÁ ¡æ◊∂ ‹≈ ’∂ Ì∆ Úapple«Â¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛,<br />

«‹Ê∂ «’‘≈ ˛, «’ apple±Í ’Ωapple È∂ “⁄Øapple ⁄Øapple” Á≈ appleΩÒ≈ Í≈ ’∂ ¡≈͉∂ ÈΩ’apple<br />

‹◊∑≈ «ÁæÂ∂,<br />

⁄Øapple ⁄Øapple ’«‘ ’À ¿π·∆ «√æ÷ÔÈ «ÁÔØ ‹◊≈«¬® (....EI)<br />

’«Ï¿πÏ≈⁄ Ï∂ÈÂ∆ ⁄Ωͬ∆, ‹Ø «’ “«ÂzÔ ⁄«appleÂz” Á≈ √≈«‘Â’ Ì≈◊<br />

˛, «Ú⁄ Ì∆ “«√æ÷” ÙÏÁ, ÈΩ’appleª ⁄≈’appleª Á∂ ¡appleÊ «Ú⁄ ‘∆, «¬√∂ Ò∂÷’,


◊πapple± √≈«‘Ï È∂ Úapple«Â¡≈ ˛ : “√π÷∆ Ï√À ÓØappleØ Í«appleÚ≈apple≈® √∂Ú’ «√æ÷ √ÌÀ<br />

’appleÂ≈apple≈®”<br />

«¬Ê∂ “«√æ÷” Á∂ ¡appleÊ «√æ÷ Óæ Á≈ Ë≈appleÈ∆ È‘∆∫ ‘È, ÈΩ’apple ⁄≈’apple,<br />

È≈Ò apple«‘ ’∂ √∂Ú≈ Ú≈Ò∂ ‘ÈÕ ¡À√∂ ¡appleÊ≈ Ì∂Áª Ï≈Ï ‘∆ «’‘≈ ˛, «’ :<br />

√πÈÀ Ó±Û Ò≈«¬ «⁄ Ò≈«¬ ⁄ÂπappleÂ≈ ¡≈Ú¬∆®<br />

‹∂ “«ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz” Úapple◊∂ ◊zßÊ-√≈«‘Â È±ß ◊Ω‘ È≈Ò È≈ Ú∆⁄≈apple∆¬∂<br />

ª, ⁄ÂπappleÂ≈ Á∆ ʪ ÏπæË∆ Â∂ ÓÈ «Ú⁄ «◊Ò≈È∆ ¡≈Á∆ ˛Õ<br />

“«ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz” Á∂ ’appleÂ≈ È∂ «¬Ê∂ “«√æ÷Ô” ÍÁ, Ï‘π Ì≈Ú≈appleÊ Ú≈⁄’,<br />

Ì∆ ‹≈‰ Ïπæfi ’∂ Úapple«Â¡≈ ˛, ª ‹π «¬‘ ’‘≈‰∆ ¡≈appleß̉ Ú∂Ò∂,<br />

“¡≈ÈßÁÍπapple” Á≈ «˜’apple ’apple’∂, «‹‘Û≈ Ó≈Ô≈‹≈Ò Â«‰¡≈ √∆, ¿π√ ȱß<br />

’πfi √‘≈apple≈ «ÓÒ∂Õ ’Ê≈ Á∂ «¬√ ʪ ¡≈ ’∂ «¬√ √‘≈apple∂ Á∆ ÒØÛ ‚≈„∆ ÚË<br />

◊¬∆ √∆, «’ ‹π √appleÒ ÂØ∫ √appleÒ √πÌ≈ Í≈·’, √zØÂ≈ Ì∆ «¬Ê∂ ¡≈ ’∂<br />

⁄∂ÂßÈ ‘Ø ¿π·Á≈ ˛, «’ «¬‘ ‹ßÂz ÓßÂz Ò¬∆ Ì∂√ ÏÁÒ‰ Ú≈Ò∆ ‘√Â∆,<br />

‘πæ’∂ Ùapple≈Ϫ Í∆‰ Ú≈Ò≈, ¡Ú≈apple≈ Âz∆Óª Á∂ Íø‹∂ «Ú⁄ Î√ ‹≈‰ Ú≈Ò≈<br />

“apple≈«¬” ¡≈ÈßÁÍπapple≈Ë∆Ù, ◊πapple± È‘∆∫ ‘Ø √’Á≈Õ Íapple ’Ò≈ Á∆ ¡≈Ù≈ ͱappleÂ∆<br />

Ò¬∆ «¬‘ ¡«Â ˜apple±apple∆ ˛ «’ Í≈·’, √zØÂ∂ ’≈«Ú ’Ò≈ Á∂ Ó≈Ô≈‹≈Ò Á∆<br />

È∆∫Áz ÂØ∫ ¡ß Âæ’ ‹≈◊apple È≈ ‘؉, ª ‹π ¡ßÂ È±ß ‹ÁØ∫ ¿πÈ∑ª Á∆ ÓÈ<br />

Á∆ ¡æ÷ ÷πæÒ∑∂, ª ’Ò≈ Á≈ ¡√apple ‘Ø ¸æ’≈ ‘ØÚ∂, Â∂ ’Ò≈’≈apple, ‹Ø Ì≈Ú<br />

⁄∂ÂßÈÂ≈ Â∂ Ó≈È«√’ Í«appleÚappleÂÈ Í≈·’ª ¡ßÁapple ¿πÍ‹≈‰≈ ⁄≈‘πßÁ≈ ˛,<br />

‘Ø∫Á «Ú⁄ ¡≈ ¸æ’∆ ‘ØÚ∂Õ «¬√∂ 鱧 ¡apple√± (Aristotle) ÓÒÈ«ÚzÂ∆<br />

’«‘ßÁ≈ ˛, ‹Ø «’ ‘apple ¿πµ⁄∆ ’Ò≈ Á≈ ¡ß«ÂÓ «ÈÙ≈È≈ ˛Õ<br />

¡ß «Ú⁄ “apple±Í ’Ωapple” È∂ ‚apple≈«¬¡≈ «’ «’Ú∂∫ Ì∆ È‘∆∫ ÓßÈÁ∂ ª :<br />

¡Ï ‘∆ ⁄Øapple ⁄Øapple ’«‘ ¿π·‘Ω® Âπ«‘ ’Ø Í’apple Ó≈apple ‘∆ √𫇑ٮEE®


Î∂apple “⁄Øapple ⁄Øapple” Á≈ appleΩÒ≈ Í≈ ’∂ ¡≈͉∂ ‚∂apple∂ Á∂ “«√æ÷ÔÈ” ‹◊≈ «ÁæÂ∂<br />

¡Â∂ “apple≈«¬” √≈«‘Ï ¡≈͉∆ ‹πæÂ∆ ËØÂ∆ ¤æ‚ ’∂ Èæ√ ◊¬∂Õ «¬ “«¬’∆√ÓØ<br />

⁄«appleÂz √Ó≈Í” ‘πßÁ≈ ˛Õ ‘π‰ Ï≈¬∆Úª ⁄«appleÂz Ïæ√ «¬ÂÈ≈ ‘∆ ˛ «’ :<br />

⁄Øapple Ï⁄È √Ì ‘∆ √π«È Ë≈«¬® ’≈„∂ ÷Û◊ apple≈«¬ Íz«Â ¡≈«¬®....<br />

¡≈◊∂ Í≈¤∂ Á≈«‘È∂ ÿ∂«apple Á√Ø «Á√ Ò∆È®...<br />

Ò≈ Óπ√‡ Ï≈‹È Ò◊∆ «√æ÷Ô Í‘πß⁄∂ ¡≈«¬®<br />

Ìz≈ Ìz≈ «ÂzÔ ’«‘ apple‘∆ ’Ø¿± È √’ÔØ ¤πapple≈«¬®G®<br />

“apple≈«¬” ¡≈Í Âª appleΩÒ∂ ◊ΩÒ∂ «Ú⁄ Ï⁄ ’∂ «È’Ò «◊¡≈ Â∂ apple±Í ’Ωapple Á≈<br />

Ì≈¬∆ ÒØ’ª È∂ ⁄Øapple ‹≈‰ ’∂ ÎÛ «Ò¡≈ Â∂ Ó≈«apple¡≈ Â∂ ¡ßÂ È±ß ‘Ú≈Ò≈Â∂<br />

Í≈ «ÁæÂ≈Õ «¬‘ “«ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz ÓßÂ∆ Ì±Í √ßÏ≈Á∂ Ï≈¬∆√ÚØ∫ ⁄«appleÂz √Ó≈Í”<br />

˛Õ<br />

ÁØ ◊æÒª ¿πÂ∂ Áæ√ ¡≈¬∂ ‘ª, «‹È∑ª ÂØ∫ √≈Ë≈apple‰ «ÏÂz∆ ¡Â∂ √≈«‘Â<br />

apple⁄È≈ Ì∂Áª ÂØ∫ ¡‰‹≈‰ Í≈·’ 鱧 «¬‘ «¬æ’∆Úª ¡Â∂ Ï≈¬∆Úª ⁄«appleÂz<br />

ÍÛ∑ ’∂ «¬‘ ÌπÒ∂÷≈ ÍÀ∫Á≈ ˛, «’ «¬‘ ’‘≈‰∆¡ª ’appleª Á∆¡ª √…À-<br />

‹∆ÚÈ∆¡ª ‘È, «¬’ “¡≈ÈßÁÍπapple” Á≈ √Ê≈È’ appleß◊ ¡Â∂ Á±‹≈ “«√æ÷Ô”<br />

“◊πapple±” ¡≈«Á’ ÙÏÁ, ‹Ø «’ ÈΩ’appleª ⁄≈’appleª ¡Â∂ “apple≈«¬” √ßÏØË’ ‘ÈÕ «¬’<br />

Â∆‹∆ ◊æÒ «¬√ Ï≈¬∆Ú∂∫ ⁄«appleÂz «Ú⁄ ‘Øapple ‘À, «‹√ È∂ «¬√ √≈«‘Â’ Ó≈Ô≈<br />

(Literary illusion) 鱧 ‘Øapple Ú∆ Í’∂apple≈ apple±Í Á∂ «ÁæÂ≈ ˛Õ<br />

«¬√ Ï≈¬∆Ú∂∫ ⁄«appleÂz «Ú⁄, “apple±Í ’Ωapple” ¡Â∂ “apple≈«¬” Á∂ Ú≈’ÔØÚ≈’ Ô≈<br />

√Ú≈Òª ‹Ú≈Ϫ Á∂ apple±Í «Ú⁄,¿π‘ ◊πappleÚ≈’ Áapple‹ ‘È, «‹‘Û∂ «’ «’√∂<br />

ÙappleË≈Ú≈È Â∂ «‘Â’apple ‹Ê∂Á≈apple È∂ √z∆ ¡’≈Ò Âı √≈«‘Ï Á∆¡ª<br />

‘∂·Ò∆¡ª Í¿πÛ∆¡ª Á∆ ¿πÍappleÒ∆ Ó«‘apple≈Ï ¿πÂ∂ «Ò÷∂ ‘ج∂ √È ¡Â∂ «‹È∑ª<br />

鱧 «⁄appleß’≈Ò ÂØ∫ ¡È∂’ «√æ÷ ÙappleË≈Ò± ‘apple appleؘ ÍÛ∑Á∂ √È, ¿π‘ Ú≈’ ‘È :<br />

√π«Ë ‹Ï Â∂ ‘Ó Ëapple∆ Ï⁄È ◊πapple Á¬∂ ‘Ó≈apple∂®


ͱ «¬‘∂ ÍzÈ ÂØ«‘ Íz≈È ‹Ï Ò◊ ÿ‡ Ê≈apple∂®<br />

«È‹ È≈apple∆ ’∂ √≈Ê È∂‘π ÂπÓ «È τÀÔ‘π®<br />

Íapple È≈apple∆ ’∆ √∂‹ ̱«Ò √πÍÈ∂ ‘±ß È ‹Ô‘π®EA®<br />

Ï≈Ò ‘Ó≈apple∂ Í≈√ Á∂√ Á∂√È «ÂzÔ ¡≈Ú«‘®<br />

ÓÈ Ïª¤Â Ïapple Óª«◊ ‹≈«È ◊πapple √∆√ fiπ’≈Ú«‘®<br />

«√æ÷Ô ÍπæÂz «ÂzÔ √πÂ≈ ‹≈«È ¡ÍÈ∂ «⁄ ˫appleÔÀ®<br />

‘Ø ’‘π √πßÁ«apple Âπ«‘ √≈Ê ◊ÚÈ ’À√∂ ’apple ’«appleÔÀ®ED®<br />

«¬‘ ¤ßÁ “«ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz” È≈Ó∆ ◊zßÊ Á≈, «Èapple√ß√∂ Ú≈√«ڒ ˛Õ<br />

«¬‘ «¬«Â‘≈√ ˛ «’ ◊πapple± Â∂◊ Ï‘≈Áapple ‹∆ È∂ ¡≈͉∂ ÍπæÂz ◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ<br />

«√ßÿ 鱧 ¿πÍappleØ’Â ¿πÍÁ∂Ù «ÁæÂ≈, «‹√ 鱧 «’ «‘ÂØÍÁ∂Ù È«Ó “«ÂzÔ≈<br />

⁄«appleÂz” Á∂ ’appleÂ≈ È∂, Ï≈¬∆Ú∂∫ ⁄«appleÂz «Ú⁄ ◊πßÁ «ÁæÂ≈Õ «¬√ ÂØ∫ «¬‘ Ì≈Ú<br />

’愉≈ «’, «’«’ «¬‘ ¤ßÁ Ú≈√«ڒ ÿ‡È≈ ¡≈Ë≈«apple ˛, «¬√<br />

Ò¬∆ Ï≈¬∆Ú∂∫ ⁄«appleÂz Á∆ ’Ê≈ ÓÈØ’Ò«Í √≈«‘ ȑ∆∫, √◊Ø∫ «¬«Â‘≈√’<br />

Úapple‰È ˛, «‹√Á∂ Í≈Âz «’ “«ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz” Á∂ ’appleÂ≈, ¡≈Í ◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ<br />

«√ßÿ ‹∆ ‘È, √≈«‘ apple⁄È≈ Ì∂Áª ÂØ∫ ¡«◊¡≈ÈÂ≈ Á≈ √±⁄’ ˛Õ ¡æ·Ú∆∫<br />

√Á∆, Ï◊Á≈Á «Ú⁄ apple⁄∆ ◊¬∆ ¡appleÏ∆ Ì≈Ù≈ Á∆ “¡Ò¯ ÒÀÒ≈”, Á∆<br />

«◊¡≈appleÚ∆∫ √Á∆ Á∆ √ß√«¥Â Á∆ Íπ√Â’ “’Ê≈√«apple √≈◊apple”, Â∂apple∑Ú∆∫<br />

√Á∆ ¯≈apple√∆ Á∆ Íz«√æË Íπ√Â’ “Ïπ√Â≈È”, «Ú⁄ «¬‘ apple⁄È≈ Ì∂Á<br />

(Literaty technique) ¡≈Ó ÚappleÂ∆ ◊¬∆ ˛, «‹Ê∂ «’ ’Ê≈ ’‘≈‰∆<br />

«Ú⁄ ¡≈«¬¡≈ ’ج∆ Èπ’Â≈ «Ú√Â≈apple ’appleÈ Á∂ ¡≈Ù∂ È≈Ò, ‘ØappleȪ<br />

’Ú∆¡ª Á∂ «’√∂ ‘Øapple Íz√ß◊ ÍzÊ≈«¬ ’‘∂ ‘ج∂ ’≈«Ú ‡Ø‡∂, ’Ê≈ ’‘≈‰∆ Á∂<br />

Í≈Âzª Á∂ ӱߑ «Ú⁄ Í≈ «ÁæÂ∂ ◊¬∂ ¡Â∂ «¬√ 鱧 ÁØÙ È≈, √◊Ø∫ ’≈«Ú ’Ò≈<br />

Á≈ ◊π‰ √Ó«fi¡≈ «◊¡≈ ˛Õ ¡·≈apple∑Ú∆∫ √Á∆ Á∆ «¥Â “‘∆apple Ú≈apple√Ù≈‘”<br />

«Ú⁄ ’πapple≈È Ùapple∆¯ Á∆¡ª Âπ’ª Â∂ ‡Ø‡∂ «¬√ „ß◊ È≈Ò ¡≈Ó ÚappleÂ∂ ◊¬∂


‘È, «‹√ ÂØ∫ «’√∂ È∂ «¬‘ ÌπæÒ ’∂ Ì∆ È‘∆∫ ¡ÈπÓ≈«È¡ª «’ ‘∆apple appleªfi∂ Á∆<br />

Íz∂Ó ’Ê≈ ‘˜apple Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï Ô≈ ¡æÒ≈ Á∆ √…À-‹∆ÚÈ∆ È≈Ò<br />

«¬«Â‘≈√’ √ÏßË appleæ÷Á∆ ˛, «‹Ú∂∫ «’ √appleÒ √πÌ≈¡ ÙappleË≈Ú≈È «√æ÷ Ô≈<br />

ÍØzÎÀ√apple apple≈ÓÍz’≈Ù «√ßÿ ‹∆ √Ófi∆ «ÎappleÁ∂ ‘ÈÕ Ú≈apple√Ù≈‘ Á≈ «¬‘<br />

Á≈‘Ú≈ «’ ¿π√ È∂ ’πapple≈È Ùapple∆¯ Á∆¡ª Âπ’ª ‘∆apple appleªfi∂ Á∆ Íz∂Ó Ú≈appleÂ≈<br />

«Ú⁄ Úapple ’∂ ¿πÈ∑ª Âπ’ª Á∂ ÍzÔ≈Ô «Ò÷∂ ‘È Â∂ ÂÙapple∆‘ ’∆Â∆ ˛Õ<br />

«¬‘ ’πapple≈È Ùapple∆¯ Á∂ Ó≈«¬È∂ È∂ «‹‘Û∂ «Ù¡apple Ó∆¡ª Ú≈apple√Ù≈‘ Á∂<br />

È∂Õ<br />

«¬ ‘∆ «¬√ ¿πÍappleØ’Â ◊πappleÚ≈’ ¤ßÁ Á∂ “«ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz” Á∆<br />

Ï≈¬∆Ú∆∫ ’‘≈‰∆ «Ú⁄ ◊πßÁ∂ ‹≈‰ Ï≈apple∂ ‹≈ȉ≈ Â∂ √Ófi‰≈ ¿π«⁄ ˛Õ<br />

¡√ª «¬√ Ò∂÷ «Ú⁄ «¬ «’‘≈ ˛ «’ :<br />

A. “«ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz” Á∆ √≈«‘Â’ Íz‰≈Ò∆ Á≈ «Í¤Ø’Û Ï‘π Íz≈⁄∆È<br />

Â∂ «ÈappleØÒ Ì≈appleÂ∆ ˛, «‹√ Á∆¡ª ‹Û∑ª «’ «apple◊ Ú∂Á «Ú⁄ ‘ÈÕ<br />

B. “«ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz” ÒΩ«’’ √≈«‘ ˛, ◊πappleÏ≈‰∆ ¡ÊÚ≈ ◊πappleÚ≈’<br />

È‘∆∫ ˛Õ<br />

C. «¬æ’∆Ú∆∫, Ï≈¬∆Ú∆∫ Â∂ Â∂¬∆Ú∆∫ √≈÷∆¡ª - «‹È∑ª «Ú⁄, ‹Ø «’<br />

“apple±Í ’Ø¡apple” È≈ apple±Í ’Ωapple Á∆ ’‘≈‰∆ «ÁæÂ∆ ‘ج∆ ˛, ¿π‘ √…À-‹∆ÚÈ∆ Ô≈<br />

«¬«Â‘≈√ ¡≈Ë≈«apple ȑ∆∫, ÓÈØ’Ò«Í apple⁄È≈ ˛Õ √æ⁄ ª «¬‘ ˛, «’<br />

«¬‘ «ÂßÈ∂ ’‘≈‰∆¡ª, «Íø‹apple «Ú⁄, ¡appleÏ∆ Á∆ ¡æ·Ú∆∫ √Á∆ Á∆ Íπ√Â’<br />

“¡ÒÎÒÀÒ≈” «Ú⁄ ÓΩ‹±Á≈ ‘ÈÕ<br />

D. “¡≈ÈßÁÍπapple”, “«√÷Ô”, “◊πapple±” ¡≈«Á «ÚÙ∂Ù Úappleȉ, «¬È∑ª<br />

’‘≈‰∆¡ª «Ú⁄ √Ê≈È’ Â∂ Ú≈√«ڒ appleß◊ ÌappleÈ Ò¬∆ ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛,<br />

‹Ø «’ √≈«‘ apple⁄È≈ Ì∂Áª Á∂ ¡ÀÈ ¡Èπ’±Ò ˛ ¡Â∂ ¿π⁄∆ ’Ò≈ Á∂ ¿π⁄<br />

¡≈«Ù¡ª Á∆ ͱappleÂ∆ Ò¬∆ ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛Õ


E. “√πË ‹Ï Â∂ ‘Ó Ëapple∆” ¤ßÁ «¬«Â‘≈√ ¡≈Ë≈«apple ˛, Íapple «¬√ Á∆<br />

“«ÂzÔ≈ ⁄«appleÂz” Á∆ ’‘≈‰∆¡ª «Ú⁄ ◊Ø∫Á Á≈ ’Á≈«⁄ «¬‘ Ì≈Ú È‘∆∫<br />

«È’ÒÁ≈, «’ «¬È∑ª ’‘≈‰∆¡ª Á∆ ’Ê≈ Ú√± «¬«Â‘≈√’ ˛, ¡Â∂<br />

«¬È∑ª Á≈ Óπæ÷ Í≈Âz, ’appleÂ≈ ¡≈Í ˛Õ<br />

«¬‘ Íø‹ Èπ’Â∂ ¡√ª «¬√ Ò∂÷ «Ú⁄ «√æË ’appleÈ Á≈ ÔÂÈ ’∆Â≈ ‘À,<br />

«‹È∑ª 鱧 √Ófi∂ ÂØ∫ «ÏȪ, «¬√ Íz’≈apple Á∂ ‘≈È∆’≈apple’ ÌπÒ∂÷∂, «‹Ú∂∫ «’<br />

ÍzدÀ√apple apple≈ÓÍz’≈Ù «√ßÿ ‹∆ Á≈ Ò∂÷, È«Úapple ȑ∆∫ ‘Ø √’Á∂Õ<br />

(ÙØz. ◊π. Íz. ’. ¡ß«ÓzÂ√apple ÚÒØ∫ Íz’≈«Ù ◊πappleÓ«Â Íz’≈Ù)<br />

¡’±Ïapple, AIIC «Ú⁄Ø∫ ËßÈÚ≈Á √«‘Â<br />

‹Á ¡√∆∫ ¤Ø‡∂ ‘πßÁ∂ √∆, ª ‹∂ ’ج∆ «√æ÷ ’«‘ßÁ≈ √∆ «’ ÓÀ∫ Ó≈√<br />

È‘∆∫ ÷ªÁ≈ Á±√apple≈ ÏßÁ≈ Íπæ¤Á≈ √∆ 屧 ’ج∆ Ïz≈‘Ó‰ ˛∫? «¬√∂ Âapple∑ª ‹∂ ’ج∆<br />

«‘ßÁ± ÂßÓ≈’± È‘∆∫ ÚappleÂÁ≈ √∆ ¿π√ 鱧 Íπ櫤¡≈ ‹ªÁ≈ √∆ «’ 屧 «√æ÷ ˛∫?<br />

¡æ‹ ˜Ó≈È≈ ÏÁÒ‰ È≈Ò ◊æÒª Á≈ Óπ‘ªÁapple≈ ÏÁÒ «◊¡≈Õ ‘π‰<br />

«¬‘ √Ó«fi¡≈ ‹ªÁ≈ ˛ «’ ‹Ø Á√Ó ◊zßÊ È±ß ◊πapple± «¥Â ÓßÈÁ≈ ˛ ¿π‘<br />

Ïz≈‘Ó‰ ˛Õ «Í¤Ò∆ √Á∆ Á∂ ÷≈Ò√≈ ÍøÊ Á∂ «¬’ Ó‘≈È «ÚÁÚ≈È «‹√<br />

Á∆ «ÚÁÚÂ≈ 鱧 √≈apple≈ «√æ÷ ‹◊ ÓßÈÁ≈ ˛, Á∂, Á√Ó ◊zßÊ Ú≈apple∂ Ú∆⁄≈apple<br />

√ß◊ª Á∆ √∂Ú≈ «Ú⁄ appleæ÷ apple‘∂ ‘ª ª ‹Ø Í≈·’ª 鱧 √‘∆ √∂Ë «ÓÒ √’∂Õ<br />

Í≈·’ª Á∆ «◊¡≈ Ҭ∆ ¡√∆∫ Áæ√‰≈ ⁄≈‘ª◊∂ «’ «√appleÁ≈apple ’ͱapple<br />

«√ßÿ ‹∆ ¡ß◊apple∂˜ª Ú∂Ò∂ ¡≈͉∆ «¬ß◊ÒÀ∫‚ Á∆ «Ú«Á¡≈ ͱapple∆ ’appleÈ<br />

¿πÍappleß ‚∆. √∆. «ÈÔπ’ ‘ج∂Õ Á∂Ù Á∆ Úß‚ «Í¤Ø∫ «¬‘ ‘π«Ù¡≈appleÍπapple<br />

‚∆.√∆. Òæ◊∂ ‘ج∂ √È ¡Â∂ Íø«‚ ‹Ú≈‘apple Ò≈Ò È«‘apple± Á∆¡ª<br />

Ïz≈‘Ó‰Ú≈Á∆ È∆Â∆¡ª Á≈ «Ù’≈apple ω∂, ‹Á «¬È∑ª ȱß, fi±·≈ ’∂√ ω≈ ’∂


Ïapple÷≈√ ’apple «ÁæÂ≈Õ «’«’ «¬È∑ª È∂ ’∂∫Áapple Á∆¡ª ‘Á≈«¬Âª<br />

““Í≈«’√Â≈È ÂØ∫ ¡≈¬∂ √≈apple∂ «√æ÷ ‹apple≈«¬Ó Í∂Ù≈ ‘È «¬È∑ª Â∂ «È◊∑≈ appleæ÷∆<br />

‹≈Ú∂”” Óßȉ ÂØ∫ «¬È’≈apple ’apple «ÁæÂ≈ √∆Õ ’∂∫Áapple √apple’≈apple Á∆¡ª «√æ÷ Ó≈apple±<br />

È∆Â∆¡ª ¡Â∂ ¡≈͉∆ ‘æ‚Ï∆Â∆ Ú≈Ò∆ «Ò÷∆ «¬È∑ª Á∆ «’Â≈Ï ““√≈⁄∆<br />

√≈÷∆”” Ì≈apple √apple’≈apple È∂ ¤Í‰ Â∂ appleØ’ Ò≈ «ÁæÂ∆ √∆Õ «¬√ Ò¬∆ «¬È∑ª È∂<br />

Í«‘Òª ‚È ÂØ∫ ¤ÍÚ≈¬∆ ¡Â∂ «Îapple ’¬∆ Á‘≈«’¡ª «Í¤Ø∫ ÙØz. ◊π. Íz.<br />

’Ó∂‡∆ È∂ ¤≈Í∆Õ ÈΩ’apple∆ ÂØ∫ Ïapple÷≈√ ‘؉ «Í¤Ø∫ «¬‘ ¡’≈Ò∆ «‡’‡ Â∂<br />

ÓÀ∫Ïapple Í≈appleÒ∆ÓÀ∫‡ Ú∆ apple‘∂Õ Íø‹≈Ï∆ √±Ï∂ Ï≈apple∂ «¬È∑ª Á∆ Í≈appleÒ∆ÓÀ∫‡ «Ú⁄<br />

«ÁæÂ∆ √Í∆⁄ √≈⁄∆ √≈÷∆ Á≈ ÷≈√ ¡ß◊ ˛Õ «¬È∑ª Á∆ «ÚÁÚÂ≈ 鱧 Á∂÷Á∂<br />

‘ج∂ «¬È∑ª 鱧 ÍøÊ ÚÒØ∫ ““ÈÀÙÈÒ ÍzØ. ¡≈¯ «√æ÷ appleÀÒ∆‹È”” Á∆ ¿πÍ≈Ë∆<br />

Í«‘Ò∆ Ú≈apple «ÁæÂ∆ ◊¬∆Õ ¡≈ÈßÁÍπapple Á∂ ÓÂ∂ Á≈ ÷appleÛ≈ ÏÈ≈‰ «Í¤∂ «¬È∑ª<br />

Á≈ ‘∆ «ÁÓ≈◊ ’ßÓ ’appleÁ≈ √∆Õ «ÚÁÚÂ≈ Á∂ ÷∂Âapple ¡Â∂ «√æ÷∆ «√˪Â<br />

Ï≈apple∂ √z. ◊πappleÂ∂‹ «√ßÿ ‹∆ «¬È∑ª 鱧 ¡≈͉≈ Ó≈apple◊ ÁappleÙ’ ’ϱÒÁ∂ ‘ÈÕ<br />

«¬È∑ª Á≈ Ò∂÷ ÍÛ∑ ’∂ Í≈·’ ¡≈Í «Èapple‰≈ ’appleÈ «’ ’∆ «√appleÁ≈apple<br />

’ͱapple «√ßÿ ‹∆ Ïz≈‘Ó‰Ú≈Á∆ √∆ ‹ª «Îapple Á√Ó ◊zßÊ «ÚappleØË∆¡ª ’ØÒ<br />

«¬ßÈ∆ Ï≈apple∆’∆ È≈Ò Á√Ó ◊zßÊ Ú≈⁄‰ Á∆ ’ج∆ ÿ≈‡ ˛Õ


Í≈‰∆ «Ú⁄ ÓË≈‰∆<br />

√z∆ Á√Ó ◊zßÊ √≈«‘Ï Á∆ apple⁄È≈ÚÒ∆ 鱧 √z∆ ◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ «¥Â<br />

È≈ Óßȉ Ú≈Ò∂ √拉ª Á∂ ¬∂Ê∂ ¡√∆∫ È’≈apple≈ÂÓ’ Â∂ Âapple’Ù∆Ò<br />

«ÁzÙ‡∆’؉ ¿πµÍapple «Ú⁄≈apple ’appleª◊∂Õ ¿πÈ∑ª Á∂ «¬√ Ï≈‰∆ 鱧 ◊πapple± «¥Â È≈<br />

Óßȉ Á∂ ÁØ Óπæ÷ ’≈appleÈ ‘È «¬’ √≈«‘Â’ È≈ √Ófi∆ Â∂ Á±‹≈ «√˪’<br />

Ùß’≈ÚªÕ ¡√∆∫ Í«‘Òª Í«‘Ò∂ ’≈appleÈ ¿πÍapple «Ú⁄≈apple «ÚÓappleÙ ’appleª◊∂Õ √≈‚∂<br />

Á∂Ù Á∂ Íz«√æË ’Ú∆, Á≈appleÙ«È’, «Ú¡≈’apple‰Ú∂Â≈, ÔØ◊∆ apple≈‹, √≈˱<br />

ÌappleÊapple∆ ‘apple∆ ‹∆ Á≈ ’ÊÈ ¡apple˜ ’appleÈ≈ ⁄≈‘πßÁ∂ ‘ªÕ<br />

““√≈«‘ÂÔ √ß◊∆ ’Ò≈ «Ú‘∆È :<br />

√≈’Ù≈ ÍÙ± Íπæ¤ «ÚÙ≈‰‘∆ÈÕ””<br />

«‹√Á≈ ÙÏÁ≈appleÊ ˛ «’ √≈«‘ Ì≈Ú ’«ÚÂ≈ Â∂ √ß◊∆ ’Ò≈ ÂØ∫<br />

¡È‹≈‰ ¡≈ÁÓ∆ ÍÙ± ‘πßÁ≈ ˛Õ ¿π‘ Ú∆ «√ß◊ Â∂ ͱ¤ ÂØ∫ «ÏȪ, ‘π‰ Á∂÷Ø<br />

«¬’ apple≈◊-ÁÚ∂√ ‘∆‰, ÂÍæ√Ú∆, ٪ «‘appleÁ∂ Ú≈Ò∂ Ó‘≈ÂÓ≈ Á∂ ӱߑØ∫ ¬∂È∂<br />

’·Øapple ÙÏÁ «’Ú∂∫ «È’Ò∂ «’ √≈«‘ ¡Â∂ √ß◊∆ ÂØ∫ apple«‘ Úæ‚∂ Úæ‚∂<br />

ËπappleßÁapple «ÚÁÚ≈Ȫ Â∂ Ó≈‰ÔØ◊ Ó‘ªÍπappleÙª 鱧 ¿πÈ∑ª È∂ Í√± ’«‘ ’apple Ô≈Á<br />

’∆Â≈ ˛, ‹∂ «¬Ê∂ «¬‘ ◊æÒ √Ø⁄∆ ‹≈Ú∂ ª «¬‘ Ú∆ ◊æÒ ‹⁄Á∆ È‘∆∫<br />

«’«’ «¬√∂ ÌappleÊapple∆ ‘apple∆ È∂ «Ú¡≈’appleÈ Á∂ Ó‘≈È «ÚÁÚ≈È ÍÂß‹Ò∆ Á∂<br />

◊zßÊ Ó‘ªÌ≈ÙÔ ¿πµÍapple √≈apple√∂± (Íz«√æË È≈Ó ‘apple∆ ’≈«apple’≈) È≈Ó’ ◊zßÊ<br />

«Ò«÷¡≈ ˛Õ «Ïz‘Á≈apple«È’ ¿πÍ«ÈÙÁ ¿πÍapple Ú∂ÁªÂ Á≈ ◊zßÊ ““ÌappleÊapple∆ ‘apple∆<br />

ÍzÍø⁄”” Ú∆ «¬È∑ª Á≈ ‘∆ «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ ÍÂß‹Ò∆ Ó‘ªÌ≈ÙÔ ¡È∂’<br />

«ÚÁÔ≈Úª Á≈ √ÓπßÁapple ˛ ¿π√Á∂ ¿πÍapple ‡∆’≈ ¿π‘ «Ú¡’Â∆ ‘∆ «Ò÷<br />

√’Á≈ ˛ «‹√ 鱧 ÙπappleÂ∆, «√ÓzÂ∆, Íπapple≈‰, «¬«Â‘≈√ ¡Â∂ ÁappleÙÈ Ù≈√Âapple<br />

Á≈ «◊¡≈È ‘æÊ ¿πÂ∂ appleæ÷∂ ¡ΩÒ∂ Úª◊ √ÍÙ‡ ‘ØÚ∂Õ √Ø «¬‘ ’«‘‰≈


ÓπÙ«’Ò ˛ «’ ÌappleÊapple∆ ‘apple∆ ’∂ÚÒ √≈«‘ √ß◊∆ Á≈ ¡≈Áapple ‘Øapple<br />

«Ú«Ù¡ª Á≈ «◊¡≈È È≈ ‘؉ ’apple’∂ ’appleÁ∂ √È √◊Ø∫ ¿π‘ ıπÁ «¬’ ¡ÈßÂ<br />

’Ò≈ «ÚÙ≈appleÁ Ó‘ªÍπapple÷ √∆Õ «Îapple ¿πÈ∑ª È∂ ¬∂È∂ ’·Øapple ÙÏÁ «’ ’‘∂Õ<br />

«¬√ √Óæ«√¡≈ Á≈ ‘æÒ ¿πÈ∑ª Á∆ ¿π’Â∆ ““ÍÙ±”” «Ú⁄Ø∫ ‘∆ Íz≈Í ‘πßÁ≈<br />

‹≈ÍÁ≈ ˛ «’«’ ÍÙ± ÙÏÁ Á≈ ¡appleÊ «ÏȪ «’√∂ «ÌßÈ Ì∂Á ÂØ∫, «◊¡≈È<br />

«Ú«◊¡≈È ÂØ∫, «ÚÙ∂Ù ¡«ÚÙ∂Ù ÂØ∫ √Ì È±ß √Ó≈È apple±Í Ú∂÷‰≈ ˛ ¡appleÊ≈Â<br />

√Ê±Ò ÁappleÙÈ Â∂ Á±‹≈ Íæ÷ ˛ √≈«‘ Á≈ √≈«‘ ¿π‘ Ù≈√Âapple ˛ «‹√<br />

«Ú⁄ Ì≈Ú Â∂ Ì≈Úπ’Â≈ Á∆ ÍÀapple-ÍÀapple ”Â∂ ÒØÛ ÍÀ∫Á∆ ˛ «‹√ «Ú⁄ Íz«¥Â∆<br />

Á∆¡ª Íz√ßÈ ◊ßÌ∆apple ’πÙÒÂ≈Úª 鱧 Íapple÷‰ Á∆ ÔØ◊Â≈ È‘∆∫, «‹‘Û≈<br />

¡≈ÁÓ∆ ÓÈπæ÷ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ÍÙ± Íø¤∆¡ª Á∂ ◊«‘apple∂ ÂØ∫ ◊«‘apple∂ ÓÈØÌ≈Úª ȱß<br />

È‘∆∫ √Ófi √’Á≈ ¿π‘ √≈«‘ ‹ª ’«ÚÂ≈ Á≈ ¡«Ë’≈apple∆ È‘∆∫Õ «‹‘Û≈<br />

«’√∂ Á∆ Áπæ÷ Ìapple∆ Íπ’≈apple 鱧 √π‰’∂ ÁappleÁ È≈Ò Ìapple È‘∆∫ ‹ªÁ≈, «‹√Á≈<br />

«‘appleÁ≈ ‹ß◊Ò, ÍappleÏ ¡Â∂ ◊ß◊≈ Á∆ Í«ÚæÂapple Ë≈apple≈ 鱧 Á∂÷ ’∂ «¬’ÁÓ<br />

«Ú√Ó≈Á Ó◊È È‘∆∫ ‘πßÁ≈, «‹√ 鱧 È≈√Ófi Ïæ«⁄¡ª Á∆¡ª ÂØÂÒ∆¡ª<br />

◊æÒª ”Â∂ ÌØÒ∆¡ª-Ì≈Ò∆¡ª ‘apple’ª ÂÈÓÔ È‘∆∫ ’appleÁ∆¡ª, «‹√Á≈<br />

«‘appleÁ≈ «ÈappleÓÒ ‹Ò «Ú⁄ «÷Ò∂ ’ÓÒª 鱧 Ú∂÷ ’∂, ’Ø«¬Òª Á∆ ’Ò’Ò È±ß<br />

√π‰ ’∂ Ó√ ȑ∆∫ ‘Ø ‹ªÁ≈ ¡Â∂ «Ïz‘≈ Á∆ ÁappleÁ Ìapple∆ ˆ˜Ò Á∂ ÏØÒ √π‰<br />

’∂ ÂÛ͉ È‘∆∫ Òæ◊Á≈ ¿π‘ «¬√ √≈«‘ apple±Í∆ ÿapple Á≈ ÁappleÚ≈˜≈ È‘∆∫<br />

÷Û’≈ √’Á≈Õ «’«’ √≈«‘ «Ú«Á¡≈ Ì≈Ú, Ì≈ÚÈ≈ Â∂ Ì≈Úπ’Â≈<br />

ÍzË≈È ‘πßÁ∆ ˛Õ «¬‘ Ù≈√Âapple ÓÈπæ÷ Á∆ Ì≈ÚÈ≈ Â∂ Ì≈Úπ’Â≈ 鱧 «È÷∂appleÁ≈<br />

˛ «‹Ú∂∆ ‘∆apple≈ ÷≈È «Ú⁄Ø∫ «È’Ò ’∂ √≈È ¿πÍapple ⁄Û∑ ’∂ apple≈«‹¡ª Á∂ Ó𒇪<br />

«Ú⁄ ¡«¥Â ‘؉ Á∂ ÔØ◊ ‘πßÁ≈ ˛Õ «¬√∂ Âapple∑ª «‹È∑ª √拉ª 鱧 ÍzÓ≈ÂÓ≈<br />

ÚÒØ∫ √≈«‘ Á∂ ’ØÓÒ ◊π‰ «ÓÒ∂ ‘È ¿πÈ∑ª 鱧 «È÷≈apple‰ Ú≈√Â∂ «¬√<br />

Ù≈√Âapple Á≈ «◊¡≈È ‘؉≈ ˜apple±apple∆ ˛Õ «‹È∑ª Á∂ «‘appleÁ∂ «Ú⁄ Ì≈Ú Â∂


Ì≈Úπ’Â≈ ˛ ¿πÈ∑ª 鱧 ‘∆ Íz∂Ó, ÙØ’, ‘≈√≈, ’ØzË ¡≈«Á Á∂ Ï⁄Ȫ È≈Ò<br />

ÍzÌ≈Ú ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ ¬∂‘∆ ◊æÒ √ß◊∆ ’Ò≈ Á∆ ˛Õ √ß◊∆ Á≈<br />

ÍzÌ≈Ú ÓÈπæ÷ª ¿πÍapple ª ÍÀ∫Á≈ ‘∆ ˛ ÍÙ±¡ª ¿πÍapple Ú∆ «¬√Á≈ ÍzÌ≈Ú ÍzÂæ÷<br />

Á∂«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ Ô±appleÍ Á∂ Úæ‚∂-Úæ‚∂ ◊¿±¡ª-Óæfiª Á∂ Î≈appleÓª «Ú⁄<br />

ÁπæË ⁄؉ Ú∂Ò∂ ÓÈÓØ‘’ «Ó¿±«˜’ Ú‹≈¬∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ÏÀ‹± Ï≈Úapple≈ ¡≈«Á’<br />

√ß◊∆ «◊¡≈È∆¡ª È∂ «Óapple◊ª 鱧 ’∆«Ò¡≈, ‘≈Ê∆¡ª 鱧 È⁄≈«¬¡≈ Â∂<br />

÷±ß-÷≈apple Ù∂appleª Á∂ ◊Òª «Ú⁄ ‘≈apple Í≈¬∂ √ÈÕ «Èappleß’≈apple∆ Ï≈Ï≈ ◊πapple± È≈È’<br />

Á∆ appleÏ≈Ï Á∂ ⁄ÓÂ’≈apple 鱧 ’Ω‰ È‘∆∫ ‹≈‰Á≈Õ «‹√È∂ √拉 ·æ◊ Â∂ ’Ω‚∂<br />

apple≈ıÙ Úapple«◊¡ª 鱧 √≈˱ ω≈«¬¡≈ Â∂ Ï◊Á≈Á È◊apple∆ 鱧 √πßÈ Ó√πßÈ ’apple<br />

«ÁæÂ≈Õ «¬√ Ò¬∆ ¡apple˜ ˛ «’ ÁÙÓ∂Ù ‹∆ Á∆ Ï≈‰∆ «¬’ ¿π⁄ ’؇∆ Á≈<br />

Ó‘ª’≈«Ú ‹ª ’«ÚÂ≈ «Ú⁄ «√apple«‹¡≈ «¬’ «ÚÙÚ ’ØÙ ˛ «‹√ ’apple’∂<br />

«¬√ 鱧 √≈«‘ Ù≈√Âapple Á≈ ͱappleÈ ÓappleÓæ◊ ‘∆ √Ófi √’Á≈ ˛Õ ‹Ø<br />

«Ú¡’Â∆ ’≈«Ú Á∂ apple√, ¡’≈apple, ËÚÈ∆, «ÚÔߋȪ, ¡«ÌË≈ Ù’Â∆,<br />

ÙÏÁ «⁄æÂappleÈ, ÙÏÁ È≈Á, apple±Í’,«ÁzÙ‡ªÂ ¡≈«Á «ÚÙ∂ ¡Â∂ √ß√«¥Â∆,<br />

«‘ßÁ∆, «Ïz‹ Ì≈Ù≈, ¿πappleÁ±, Î≈apple√∆ Â∂ Íø‹≈Ï∆ ¡≈«Á Á∂ ◊±Ûz Â∂ √±÷Ó<br />

¡appleʪ È±ß È‘∆∫ ‹≈‰Á≈ ¿π√ 鱧 «¬√ «ÚÙ≈Ò ¡’≈Ù Óß‚Ò ÚæÒ ÎØ’∂ Îß◊<br />

ÎÛ ÎÛ≈¿π‰ Á≈ «ÏÒ’πÒ ‘∆ √≈‘√ È‘∆∫ ’appleÈ≈ ⁄≈‘∆Á≈Õ<br />

‘π‰ ¡√∆∫ ÍÙ± «ÚappleÂ∆ ÚæÒ ¡≈Á∂ ‘ª, «¬’ Ìπæ÷∆ ◊ª «¬‘ ª<br />

‹≈‰Á∆ ˛ «’ «¬‘ Ó∂apple≈ Ïæ⁄≈ ‹ª Ïæ⁄∆ ˛ Íapple ¿π√Á∂ «‘æ√∂ Á≈ ÿ≈‘ ÷≈‰<br />

ÂØ∫ ◊πapple∂˜ È‘∆∫ ’appleÁ∆Õ ÿØÛ≈ ¡≈͉∂ Ó≈Ò’ 鱧 Ú∂÷ ’∂ «‘‰«‘‰≈Á≈ ˛,<br />

ÁπßÓ ˜apple±apple «‘Ò≈Á≈ ˛, Ì≈Ú∂∫ ¿π√Á≈ Ó≈Ò’ Óπ’æÁÓ≈ ‘≈apple ’∂ ¡≈«¬¡≈ ˛<br />

Â∂ ⁄≈‘∂ Íπæ Á∆ «⁄÷≈ 鱧 ¡æ◊ Á∂ ’∂ ¡≈«¬¡≈ ‘ØÚ∂ ‹ª apple≈‹ √Ì≈ Á∆ √∆‡<br />

«‹æ ’∂ ¡≈«¬¡≈ ‘ØÚ∂Õ ¿π√ 鱧 «¬È∑ª ◊æÒª È≈Ò ’ج∆ Ú≈√Â≈ È‘∆∫Õ «¬√∂<br />

Ò¬∆ Óæfi ¡æ◊∂ Ï∆È Ú‹≈¿π‰ Á∆ ’‘≈Ú Íz⁄Ò ‘ج∆ ˛Õ «’ßÈ∆¡ª ‘∆


ÓÂapple∂¬∆¡ª Ó≈Úª ÓÂapple∂¬∂ ÍπæÂappleª 鱧 «È栫·’≈apple Í≈Á∆¡ª ‘È Íapple<br />

√≈apple∂ ˱ßz Ì◊ ȑ∆∫ ωÁ∂ «’ ÓÂapple∂¬∆ Á∂ ÏØÒª ÂØ∫ ¡ÍÓ≈«È ‘Ø ’∂<br />

Ï⁄ÍÈ «Ú⁄ ‘∆ apple≈‹ √πæ÷ «Â¡≈◊ ’∂ ’·Øapple ÂÍæ«√¡≈ ’appleÈ Ò¬∆ ⁄Ò<br />

«È’Ò∂ Â∂ ◊πappleÏ≈‰∆ ÓπÂ≈«Ï’ ¡‡æÒ ÍÁÚ∆ Á∂ ¡«Ë’≈apple∆ ω∂Õ ÁπÈ∆¡ª<br />

Á∂ ÁappleÁ, ◊apple∆Ϫ Á∆¡ª ⁄∆’ª, «ÏÓ≈appleª Á∆ ‘≈«¬-‘≈«¬ ’Ω‰ È‘∆∫ √π‰Á≈?<br />

Íapple Ó‘≈ÂÓ≈ ◊ΩÂÓ ÏπæË ¿πÍapple ‘∆ «’ ¬∂È≈ ÍzÌ≈Ú «Í¡≈ «’ ¿π‘ √≈apple∂<br />

Ù≈‘∆ ·≈· Ï≈· ¤æ‚ ’∂ ÒØ’≈¬∆ Á∂ Áπæ÷ «Ó‡≈¿π‰ Ò¬∆ ÍÀÁÒ ‘∆ ‘Ø Âπapple∂<br />

«¬√Á≈ ¿πÂapple ¬∂‘∆ ˛ «’ ¿π‘ Ì≈ÚÈ≈ ÍzË≈È «ÈÓÒ «‘appleÁ∂ Ú≈Ò∂ ÒØ’<br />

√ÈÕ<br />

’∆ ‘Øapple «appleÙ∆ ÓπÈ∆ «Èæ «Ù’≈apple ‘ßπÁ∂ È‘∆∫ Ú∂÷Á∂, ’∆ ¿πÈ∑ª Á∆¡ª<br />

¡æ÷ª √≈‘Ó‰∂ Ó≈√±Ó ÍÙ±, Íø¤∆¡ª Á≈ ÿ≈‰ Áπ√‡ È‘∆∫ ’appleÁ∂ «Îapple<br />

Ï≈ÒÓ∆’∆ ¿πÍapple ‘∆ ¬∂È≈ ¡√apple «’ ‘Ø«¬¡≈ «’ ¿πÈ∑ª È∂ «¬’ ¥Ω∫⁄ Íø¤∆<br />

Á∂ Ó≈apple∂ ‹≈‰ Â∂ Á±‹∂ Á∆ ⁄∆÷ Íπ’≈apple 鱧 √π‰’∂ ¡≈«÷¡≈ :<br />

““Óª «ÈÙ≈Á Íz«ÂÙ·≈ ÂÚ Ó◊Ó≈ : Ù≈√ÚÂ∆ √Ó≈ :<br />

Ô ¥Ω∫⁄ «Ó˚È≈Á∂’ ÓÚË∆‘ ’≈Ó ÓØ«‘ÂÓ® (Ï≈ÒÓ∆’∆ apple≈Ó≈«¬‰-<br />

√apple◊-2, √ÒØ’-15)<br />

«’ ‘∂ «ÈÙ≈Á! ÂÀ鱧 ¡Èß √Ó∂∫ Âæ’ ÒØ’ ÍappleÒØ’ «Ú⁄ ÙªÂ∆ È≈<br />

Íz≈Í ‘ØÚ∂ «’«’ 屧 Íz∂Ó «Ú⁄ «ÈÓ◊È «¬’ Íø¤∆¡ª Á∂ ‹ØÛ∂ «Ú⁄Ø∫<br />

«¬’ 鱧 «ÈappleÁØÙ ‘∆ Ó≈apple «ÁæÂ≈ Â∂ «¬√ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¿π‘ ’≈«Ú ‹◊ Á∂<br />

ÍzÊÓ ◊πapple± Â∂ ¡≈«Á ’Ú∆ ‘ج∂Õ ‹ÁØ∫ «‘ßÁπ√Â≈È ¿πÍapple Ï≈Ïapple È∂ ‘ÓÒ≈<br />

’∆Â≈ ª ’∆ ¿π√ Ú∂Ò∂ Á∂ ‘Øapple Í∆appleª ¯’∆appleª È∂ ¿π√Á∂ ‹Ïapple ˜πÒÓ Â∂<br />

¡æ«Â¡≈⁄≈apple È±ß È‘∆∫ Ú∂«÷¡≈ «Îapple «Èappleß’≈apple∆ Ï≈Ï∂ √«Â◊πapple± È≈È’ Á∂Ú<br />

‹∆ È∂ ‘∆ ¿π√鱧 Í≈Í Á∆ ‹ßfl Á≈ ¡≈◊± «’ ¡≈«÷¡≈ Â∂ appleæÏ È±ß ¿πÒªÌ∂<br />

Ú‹Ø∫ «¬‘ ‡’Øapple «’ Ó≈apple∆ «’


““¬∂Â∆ Ó≈apple ͬ∆ ’πappleÒ≈‰À ÂÀ∫ ’∆ ÁappleÁ È≈ ¡≈«¬¡≈””®<br />

¡ß◊ 360<br />

Íapple ÍÙ± «Ú⁄ «¬‘ ◊π‰ È‘∆∫ ‘πßÁ∂ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª ÓÈπæ÷ª 鱧 Ú∆ Èapple ÍÙ±<br />

Á∆ ’؇∆ «Ú⁄ ‘∆ √Ófi‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ˛ «‹‘Û∂ ÁÙÓ∂Ù «ÍÂ≈ Úapple◊∂<br />

’Ú∆¡ª Á∂ Ù≈‘√Ú≈apple Á∂ √≈«‘ Á∆ √±÷Ó «Ú¡ß‹È≈ 鱧 È≈ √Ófi’∂ Â∂<br />

¿πÈ∑ª Á∆ ’«ÚÂ≈ Á∂ Ó‘≈È ◊π‰ª Á∆ ◊«‘apple≈¬∆ ÚæÒ È≈ ‹≈ ’∂ «√apple¯<br />

«Èß«Á¡≈ Íπapple≈‰ Á∂ √ÒØ’ª Á≈ Í≈· ’appleÈ ¿πÍapple ‘∆ Òæ◊∂ ‘ج∂ ‘ÈÕ ¬∂√∂<br />

Ò¬∆ ÔØ◊∆ ÌappleÊapple∆ ‘apple∆ È∂ ¿πÈ∑ª 鱧 «√ß◊ Â∂ ͱ¤ Á∂ ¡’≈appleª ÂØ∫ Ú∆<br />

apple«‘ ’apple’∂ ¡≈«÷¡≈ ˛ «’ «‹È∑ª ¿πÍapple «’√∂ Á∆ ÁappleÁ Ìapple∆ ¡≈Ú≈˜ Á≈<br />

¡√apple È‘∆∫Õ Ó≈ÈÚÂ≈ Á∂ ’ØÓÒ Ì≈Úª Á≈ «◊¡≈È È‘∆∫, ’≈Áapple Á∆¡ª<br />

’πÁappleª Á∂ Ș≈apple∂ Ú∂÷ ’∂ ‹Ø ÒØ’ «Ú√Ó≈Á È‘∆∫ ‘Ø ¿π·Á∂ ¿πÈ∑ª apple√‘∆‰<br />

Â∂ Âapple’ Á∂ Íπ‹≈apple∆¡ª 鱧 ÍÙ± Á≈ «ıÂ≈Ï ÌappleÊapple∆ ‹∆ È∂ ·∆’ ‘∆ «ÁæÂ≈<br />

˛Õ È‘∆∫ ª ¿π‘ ÁÙÓ∂Ù Á∆ apple⁄È≈ Ï«⁄æÂapple È≈‡’ «Ú⁄Ø∫ «¬‘ ¡appleÊ È≈<br />

’æ„Á∂ «’ «¬√ 鱧 ◊πappleÏ≈‰∆ Óßȉ È≈Ò Âª ¡√∆∫ ÒÚ’πÙ Á∆ √ßÂ≈È<br />

√≈Ï ‘πßÁ∂ ‘ª ‹ÁØ∫ «’ ‘apple «¬’ Íz≈‰∆, ‹≈Â∆, Úapple◊ ‹ª √Ó≈‹ Á∆ ÚßÙ<br />

Á∂ ÓØ„∆ ÒØ’ ’ج∆ È≈ ’ج∆ ª ˜apple±apple ‘ج∂ ‘ÈÕ «Îapple ‹∂ ◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ<br />

‹∆ Á∆ ÚßÙ≈ÚÒ∆ Ì◊Ú≈È apple≈Ó È≈Ò «ÓÒÁ∆ ˛ ª ’∆ Í‘≈Û «‚æ◊<br />

«Í¡≈Õ ¿π‘ √≈‚∂ Á∂Ù Á∆ Ó‘≈È «Ï̱Â∆ ‘πßÁ≈ ª ¿π√Á≈ Óß◊Ò≈⁄apple‰<br />

◊‰∂Ù ‹ª √apple√ÚÂ∆ Á∆ ÏßÁÈ≈ È≈Ò Ùπapple± ‘πßÁ≈Õ Íapple √≈«‘Ϫ È∂ ‹Ø Óß◊Ò<br />

’∆Â≈ ˛ ¿π‘ ª ’≈«ÏÒ∂ Â≈apple∆¯ ˛ Â∂ √≈‚∂ Ò¬∆ √ªÌ‰ÔØ◊ √ßÍæÂ∆ ˛Õ<br />

‘∂· «Ò÷∂ ÍÁ 鱧 ˜apple≈ «Ë¡≈È È≈Ò ÍÛ∑ØÕ<br />

ÁØ«‘apple≈ :<br />

ÈÓ√’≈apple √z∆ ÷Û◊ ’∂ ’appleΩ∫ √π «‘Âπ «⁄Âπ Ò≈«¬Õ<br />

ͱappleÈ ’appleΩ «◊appleßÊ «¬‘π ÂπÓ Óπ«‘ ’apple‘π √‘≈«¬®


«ÂzÌß◊∆ ¤ßÁ :<br />

÷◊ ÷ø‚ «Ï‘ß‚ß ÷ÒÁÒ ÷ø‚ß ¡«Â apple‰ Óß‚ß ÏappleÏß‚ßÕ<br />

Ìπ‹ Áß‚ ¡÷ø‚ß Â∂‹ Íz⁄ß‚∂ ‹Ø«Â ¡Óß‚ß Ì≈È ÍzÌß®<br />

√π÷ √ßÂ≈ ’apple‰ß ÁπappleÓ«Â Áapple‰ß «’Ò«Ï÷ ‘apple‰ß ¡«√ √apple‰ßÕ<br />

‹À ‹À ‹◊ ’≈apple‰ «√z√«‡ ¿πÏ≈apple‰ ÓÓ Íz«ÂÍ≈apple‰ ‹À Â∂◊ß®<br />

«¬√ apple⁄È≈ ÂØ∫ ’¬∆¡ª Ùß’≈Úª Á≈ «Èapple≈’apple‰ ‘Ø ‹ªÁ≈ ˛ «’ È≈<br />

ª √«Â◊πapple ¡ÚÂ≈apple ͱ‹’ ‘È, È≈ ¿πÈ∑ª Á≈ Á∂ÚÂ≈Ú≈Á «Ú⁄<br />

«ÚÙÚ≈√ ˛ ¡Â∂ È≈ ¿πÈ∑ª ÂØ∫ «ÏȪ ÷Û◊ 鱧 ÈÓ√’≈apple Â∂ Â∂◊ Á∆ ˛ ‹À<br />

‹À ’≈apple ‘Øapple ’ج∆ ’Ú∆ ’apple √’Á≈ ˛ ‹∂ ¡‹∂ Ú∆ Ï«⁄æÂapple È≈‡’ «’√∂ ‘Øapple<br />

’Ú∆ Á∆ «¥Â ˛ ª «¬‘ ¡≈÷‰ Ú≈Ò∂ ¡’ÒÓßÁª Á∆ ¡’Ò È±ß Á±apple ÂØ∫<br />

‘∆ ÈÓ√’≈apple ’appleÈ≈ ¿π«⁄ ˛Õ<br />

«Îapple ¿πÈ∑ª Á≈ Á∂Ù ÍzÂ∆ «Í¡≈apple ÍÛ∑’∂ Á∂÷Ø «’ «Èappleß’≈apple Á∆<br />

¿π√ÂÂ∆ Á∂ Ï‘≈È∂<br />

¿π‘ «‘ßÁπ√Â≈È Á≈ «⁄æÂappleÈ «’Ú∂∫ ’appleÁ∂ ‘È :<br />

““¤∆apple ’À√∆ ¤∆apple≈Ú«Ë ¤≈¤ ’À√∆ ¤Âz≈È∂apple<br />

¤Í≈’apple ’À√∆ ¤«Ï ’≈Ò«¬ßÁz ’∂ ’±Ò ’ÀÕ<br />

‘ß√È∆ √∆ √∆‘≈ apple±Í ‘∆apple≈ √∆ ‘π√ÀÈ≈Ï≈ÁÕ<br />

◊ß◊≈ ’À√∆ Ë≈apple ⁄Ò∆ √≈ «√ßË apple±Ò ’À®<br />

Í≈apple≈ √∆ ÍÒ≈¿±◊„ apple±Í≈ ’À√∆ apple≈ÓÍπapple<br />

√πapple≈ √∆ √πappleß◊≈Ï≈Á È∆’∂ apple‘∆ fi±Ò ’À®<br />

⁄ßÍ≈ √∆ ⁄ßÁ∂apple∆ ’؇ ⁄ªÁÈ∆ √∆ ⁄ªÁ≈◊«Û<br />

’∆apple«Â «Â‘≈apple∆ apple‘∆ Ó≈ÒÂ∆ √∆ Î±Ò ’À®”


““·’ √∆ ’ÀÒ≈√ ’Ó≈¿±◊Û∑ ’≈√∆Íπapple<br />

√∆√≈ √∆ √πappleß◊Ï≈«Á È∆’À √Ø‘∆¡Âπ ˛Õ<br />

«‘Ó≈ √∆ «‘Ó≈Ò∂ ‘apple ‘≈apple √∆ ‘ÒÏ≈È∂apple<br />

‘ß√ ’À√∆ ‘≈‹∆Íπapple Á∂÷∂ √Ø‘∆¡Âπ ˛®<br />

⁄ßÁÈ √∆ ⁄ßÍ≈ÚÂ∆ ⁄ßÁzÓ≈ √∆ ⁄ßÁz≈«◊apple<br />

⁄ªÁÈ∆ √∆ ⁄ªÁ◊Û ‹¿πÈ ‹Ø‘∆¡Âπ ˛Õ<br />

◊ß◊≈ √Ó ◊ß◊ Ë≈apple Ï’≈«È √∆ «ÏÁ≈Ï≈«Á<br />

’∆apple«Â «Â‘≈apple∆ ’∆ ¿π«‹¡≈apple∆ √Ø‘∆¡Âπ ˛®<br />

¡Â∂ «¬√ ÂØ∫ ¡æ◊∂ ¿πÈ∑ª Á≈ «ÚÙÚ «Í¡≈apple ‹ª ‹Û∑ ⁄∂ÂÈ Á≈<br />

Úappleȉ Ú∂÷Ø «’ √≈apple≈ Ïz«‘Óß‚ ‘∆ Â∂鱧 ◊≈ «apple‘≈ ˛Õ<br />

““Îapple≈√∆ «Îappleß◊∆ Îapple≈√∆√ ’∂ Áπappleß◊∆<br />

Ó’apple≈È ’∂ «ÓzÁß◊∆ Â∂apple∂ ◊∆ ◊≈¬∆¡Âπ ˛Õ<br />

Ì÷apple∆ ’ßË≈apple∆ ◊Ø«apple ◊÷apple∆ ◊appleÁ∂‹≈⁄≈apple∆<br />

Í¿πÈ ’∂ ¡‘≈apple∆ Â∂apple∂ È≈Óπ «Ë¡≈¬∆¡Âπ ˛®<br />

ͱappleÏ ÍÒ≈¿± ’≈Óapple±Í ¡¿π ’Ó≈¿π<br />

√appleÏ ·¿πapple ÓÀ «Ïapple≈‹À ‹‘≈ ‹‘≈ ‹≈¬∆¡Âπ ˛Õ<br />

ͱappleÈ ÍzÂ≈Í∆ ‹ßÂz ÓßÂz Â∂ ¡Â≈Í∆ È≈Ê<br />

’∆apple«Â «Â‘≈apple∆ ’Ø È≈ Í≈apple Í≈¬∆¡Âπ ˛®””<br />

Íz∂Ó Á∆ ÍzË≈ÈÂ≈ Á≈ Úappleȉ Â∂ Í≈÷ø‚ ÷ø‚È «¬√ ¤ßÁ «Ú⁄ Ú∂÷Ø :<br />

““’‘≈ ÌÔØ ÁØ¿± ÒØ⁄È Óß±Á ’À ÏÀ«· apple«‘˙ Ï’ ËÔ≈È Ò◊≈«¬˙Õ<br />

È∑≈ «Î«apple˙ Ò∆¬∂ √≈ √ÓπßÁzÈ ÒØ’ ◊«¬˙ ÍappleÒØ’ ◊Ú≈«¬˙®<br />

Ï≈√π ’∆˙ «Ï«÷¡≈È √Ø ÏÀ· ’∂ ¡À√∂ ‘∆ ¡À√ √Ø ÏÀ√ «ÏÂ≈«¬˙Õ


√≈¸ ’‘Ω √πÈ Ò∂‘π √Ì∂ «‹È Íz∂Ó ’∆˙ «ÂÈ ‘∆ Íẕ Í≈«¬˙®””<br />

«Ùß◊≈apple apple√ Á≈ ¿πÁ≈‘apple‰ ‘∂· «Ò÷∂ ¤ßÁ ÂØ∫ ÚË∆¡≈ ‘Ø ‘∆ È‘∆∫<br />

√’Á≈Õ<br />

““Ó∆È Óπapplefi≈È∂ ’ß‹ ÷ø‹È «÷√≈È∂ ¡«Ò<br />

«Îapple «ÁÚ≈È∂ Ï«È ‚ØÒÀ «‹Â «Â ‘∆Õ<br />

’∆apple ¡¿π ’ÍØ «ÏßÏ ’Ø«¬Ò≈ ’Ò≈Í∆ Ï«È<br />

Ò±‡∂ α‡∂ «ÎappleÀ Ó«È ⁄ÀÈ ‘±ß È «’‘∆®<br />

Á≈«appleÓ Áapple’ ◊«¬˙ Í∂«÷ Á√È«È Í≈«Â<br />

apple±Í ‘∆ ’∆ ¥ª«Â ‹«◊ ÎÀÒ apple‘∆ «√‘∆Õ<br />

¡À√∆ ◊πÈ √≈◊apple ¿π‹≈◊apple √π È≈◊«apple ˛<br />

Ò∆ÈØ ÓÈ Ó∂appleØ ‘«apple ÈÀÈ ’Ø«apple «⁄‘∆®””<br />

«¬√ ¡◊Ò∂ √ÚÀÔ∂ «Ú⁄ ’∂ÚÒ ‘«apple ÙÏÁ 鱧 ÒÀ ’∂ «¬√Âapple∆ Á∂<br />

√ßͱapple‰ ¡ß◊ª Á≈ Úappleȉ ’∆Â≈ ˛ ‹Ø «’ Ì≈Úπ’ ÒØ’ ‘∆ √Ófi √’Á∂<br />

‘ÈÕ «‹È∑ª È∂ ¿π√Â≈Áª Á∆¡ª Ó≈appleª È‘∆∫ ÷≈Ë∆¡ª Â∂ «ÚÁÚ≈Ȫ Á∂<br />

⁄appleȪ ”⁄ ÏÀ· ’∂ √∂Ú≈ √≈ËÈ≈ È‘∆∫ ’∆Â∆ ¿π‘ «¬√ Á∂ ¡appleʪ 鱧 ‹≈‰<br />

‘∆ È‘∆∫ √’Á∂Õ<br />

““‘«apple √Ø Óπ÷ ˛ ‘«appleÂ∆ Áπ÷ ˛ ¡«Ò’À ‘apple ‘≈apple ÍzÌ≈ ‘«appleÈ∆ ˛<br />

ÒØ⁄È ˛ ‘«apple √∂ √apple√∂ ‘«apple √∂ Ìappleπ‡∂ ‘«apple√∆ ÏappleπÈ∆ ˛®<br />

’∂‘«apple √Ø ’«apple‘≈ ⁄ÒÏØ ‘«apple ÍÀ ‘«apple ’∆ ‘«appleÈ∆ ÏappleπÈ∆ ˛Õ<br />

˛ ’apple ÓÀ ‘«apple ÍÀ ‘«apple √Ø ‘«apple apple±Í ’∆¬∂ ‘«apple ’∆ ËappleÈ∆ ˛®””<br />

«¥ÙÈ ÍzÂ∆ ◊ØÍ∆¡ª Á∂ ¿πÒªÌ∂ ÍÛ∑ÈÔØ◊ ‘È ‹Ø «’ «¬’ Âπ’ªÂ<br />

鱧 ÒÀ ’∂ «¥ÙÈ≈ÚÂ≈apple Á∂ 911 ¤ßÁ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ 925 Âæ’ ˛Õ «‹√ «Ú⁄<br />

«Ïapple‘≈ «Ú‹Ø◊ Â∂ ¡◊≈Ë Íz∂Ó Á∆ ¤‡≈ Í«Û∑¡ª √π«‰¡ª ‘∆ ωÁ∆ ˛Õ


““α«Ò apple‘∂ «√◊apple∂ «Ïz‹ ’∂ Âappleπ Î±Ò ÒÂ≈ «ÂÈ √Ø Ò͇≈¬∆®<br />

α«Ò apple‘∂ √«apple √≈apple√ √πßÁapple √ØÌ √Ó±‘ Ï„∆ ¡«Ë’≈¬∆®<br />

⁄∂ ⁄«ÛÔØ √π’ √πßÁapple ’Ø«’Ò’≈ ‹π ’ß «ÏÈ≈ È≈ √π‘≈¬∆Õ<br />

Á≈√∆ ’∂ √ß«◊ apple«‘ÔØ ◊«‘ ‘Ø ‡√’ÔØ È≈ ‘∆ÔØ ’√’ÔØ È ’√≈¬∆®””<br />

““Ï≈√ √πÏ≈√ ¡’≈√ «ÓÒ∆ ¡appleπ Ï≈√ ̱«Ó Ó‘≈ ¤«Ï Í≈¬∆Õ<br />

√∆ÂÒ ÓßÁ √π◊ß«Ë √Ó∆apple Ï˛ Ó’appleßÁ «È√ß’ «ÓÒ≈¬∆®<br />

ÍÀapple Íapple≈◊ apple‘∆ ˛ ÏÀ√≈÷ √ÌÀ «Ïz‹ ÒØ◊È ’∆ Áπ÷Á≈¬∆Õ<br />

Ó≈«ÒÈ ÒÀÏ ’appleØ apple√ ’Ø ‡√’ÔØ È≈ ‘∆ÔØ ’√’ÔØ È ’√≈¬∆®””<br />

È؇ : ÚæË «Ú√Ê≈apple Á∂ ÌÀ¡ ÂØ∫ È‘∆∫ «Ò÷ apple‘∂ ‘ªÕ<br />

˜¯appleÈ≈Ó∂ Á≈ Óß◊Ò≈⁄appleÈ Ú≈Ò≈ «¬‘ ¤ßÁ «√æË ’appleÁ≈ ˛ «’ ¿π‘<br />

«‹‘Û∆ Ú∆ ˜πÏ≈È «Ú⁄ «Ò÷Á∂ √∆ ¿πÈ∑ª 鱧 ¿π√ ¿πÍapple «’ßÈ≈ ¡≈ϱapple<br />

‘≈√Ò √∆ :<br />

““’Ó≈Ò∂ ’apple≈Ó≈ ’≈ÔÓ ’apple∆Ó®<br />

apple˜≈ ÏıÙ apple≈«˜’ «apple‘≈’Ø apple‘∆Ó®””<br />

«¬‘ Î≈apple√∆ Á≈ ÏÀ∫ ¤ßÁ ˛ «¬√ «Ú⁄ ’∂ÚÒ ¡÷∆appleÒ∂ ÁØ ¡ÈπÍz≈√<br />

‘∆ «ÓÒ≈¿π‰∂ ‘πßÁ∂ ‘ÈÕ «‹Ú∂∫ «¬√ «Ú⁄ ’apple∆Ó Â∂ apple‘∆Ó «ÓÒ≈¬∂ ‘È Íapple<br />

‘˜±apple È∂ Í«‘Ò∆ Ò≈¬∆È Á≈ ‘apple Ò¯˜ ’æ’∂ È≈Ò Â∂ Á±‹∆ Á≈ apple≈apple∂ È≈Ò<br />

«ÈÌ≈«¬¡≈ ˛ Â∂ «¬‘ Ò≈¬∆Ȫ «Ò÷∆¡ª Ú∆ ’ÁØ∫ ‘È ‹ÁØ∫ ¡≈ÈßÁÍπapple Á∂<br />

·≈· Ï≈· ¤πæ‡ ◊¬∂Õ È˜apple Á∂ ȱapple, «‹◊apple Á∂ ‡π’Û∂ ⁄≈apple∂ √≈«‘Ϙ≈Á∂<br />

Ù‘∆Á ‘Ø ◊¬∂, ÍøÊ ÷∂apple±ß ÷∂apple±ß ‘Ø «◊¡≈Õ ¿π√ Ú∂Ò∂ Á∆È≈ √≈«‘Ï Á∂ ‹ß◊Ò∆<br />

«¬Ò≈’∂ «Ú⁄ ÏÀ· ’∂ «¬‘ Ù∂¡apple «Ò÷∂Õ ¡≈Ó ¡≈ÁÓ∆ 鱧 «¬√ ‘≈Ò «Ú⁄


Í≈ˆÒ ‘Ø ‹≈‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ Íapple ‘˜±apple ‘È «’ ⁄Û∑Á∆ ’Ò≈ «Ú⁄ apple«‘ ’∂<br />

¡Ωappleß◊˜∂Ï «‹‘∂ «˜æÁ∆ Â∂ ˜≈«ÒÓ Ï≈ÁÙ≈‘ 鱧 «’‘Ø «‹‘∂ Ï⁄Ȫ È≈Ò<br />

«Î‡’≈apple Í≈Á∂ ‘ÈÕ ˜apple≈ ‘∂·Ò∂ Ù∂¡apple ÍÛ∑ ’∂ Ú∂÷ØÕ<br />

““Âπapple≈ ◊apple Șapple ‘√ ÒÙ’apple Ú≈ ˜appleÕ<br />

«’ Ó≈apple≈ «È◊‘ ¡√ ԘÁª Ùπ’apple®””<br />

Ì≈Ú ‹∂ Â∂apple∆ Șapple ËÈ ÁΩÒ ¡Â∂ ÎΩ‹ ¿πÍapple ˛ ª Ó∂apple∆ Șapple<br />

ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∂ Ùπ’apple ÚæÒ ˛Õ<br />

““«’ ¿± apple≈ ◊apple±apple ¡√ Ïapple ÓπÒ’∂ Ó≈ÒÕ<br />

Ú Ó≈apple≈ ÍÈ≈‘ ¡√ ԘÁª ¡’≈Ò®””<br />

‹∂ ÂÀ鱧 ÓπÒ’ Â∂ Ó≈Ò Á≈ ‘ß’≈apple ˛ ª ÓÀ鱧 ¡’≈Ò Íπapple÷ Á∆ ˙‡<br />

Á≈ Ó≈‰ ˛Õ<br />

«⁄‘≈ ÙπÁ≈ «’ ⁄±ß Ïæ⁄◊ª ’πÙ‘ ⁄≈appleÕ<br />

«’ Ï≈’∆ ÏÓªÁ√Âπ Í∂⁄∆Á‘ Ó≈apple®””<br />

’∆ ‘Ø«¬¡≈ «’ 屧 Ó∂apple∂ ⁄≈apple «Èæ’∂-«Èæ’∂ Ïæ⁄∂ Ó≈apple «ÁæÂ∂ ‹ÁØ∫ «’<br />

«Ì¡ß’apple ’πß‚Ò∆¡ª È≈◊ ¡‹∂ «Í¤∂ apple«‘ßÁ≈ ˛Õ<br />

““«⁄ ÓappleÁ∆ «’ ¡ı◊apple ıÓØÙª ’πÈ∆Õ<br />

«’ ¡≈«ÂÙ ÁÓª appleª ¯appleØÙª ’πÈ∆®””<br />

«¬√ «Ú⁄ Ú∆ ’∆ ÓappleÁ≈È◊∆ ˛ «’ 屧 ’πfi ’π «⁄ß«◊¡≈Û∆¡ª ȱß<br />

Ïπfi≈ «ÁæÂ≈ ‹ÁØ∫ «’ ÌÛ’Á∆ ‘ج∆ ¡æ◊ ¡‹∂ Ï≈’∆ ˛Õ «Îapple √≈«‘Ï ¯≈apple√∆<br />

Á∂ ÓÙ‘±apple Ù≈«¬apple «ÎappleÁΩ√∆ Á∆ ◊Ú≈‘∆ Í≈Á∂ ‘È «’ ’≈‘Ò «Ú⁄ ’∆Â≈<br />

‘Ø«¬¡≈ ’ßÓ ÙÀÂ≈È Á≈ ‘πßÁ≈ ‘ÀÕ Ù∂¡apple Á∆ ı±Ï√±apple ‹Û ÚæÒ Ú∂÷Ø :<br />

““«’ ÷πÙ ◊π¯Â «ÎappleÁΩ√∆¬∂ ÷πÙ ˜πϪÕ<br />

«ÙÂ≈Ï∆ ÏÚÁ ’≈«apple ¡≈‘appleÓÈ≈®””


Íπ櫤¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛ «’ «‘ßÁπ√Â≈È Á≈ ‘Øapple «’‘Û≈ ’Ú∆ ˛ «‹√<br />

È∂ ◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ÂØ∫ «ÏȪ Ù√Âapple È≈Ó Ó≈Ò≈ Íπapple≈‰ Úapple◊∆ «¥Â∆<br />

«√apple‹‰≈ ’∆Â∆ ˛ ¡Â∂ «’‘Û≈ ¿π‘ ’Ú∆ ˛ «‹È∑ª È∂ ¿πÈ∑ª Úapple◊≈<br />

√ß◊∆ÂÓ¬∆ ÔπæË «⁄Âapple‰ ’∆Â≈ ˛Õ «Ë¡≈È È≈Ò ˜apple≈ ¿πÁ≈‘apple‰ Ú∂÷Ø :<br />

““Ï≈◊ÛÁß Ï∆appleß ‹≈◊ÛÁß ‹±‡∂Õ Â≈◊ÛÁß Â∆appleßÕ ¤≈◊ÛÁß ¤±‡∂Õ<br />

√≈◊ÛÁß √π¡≈appleß ‹≈◊ÛÁß ‹±fi∂Õ ‹≈◊ÛÁß ’ØÍ∂ apple≈◊ÛÁß appleπfi∂®””<br />

““Ó≈◊ÛÁß Ó≈«⁄˙ ‹≈◊ÛÁß ‹πËßÕ ‹≈◊ÛÁß ‹ØË≈ ’≈◊ÛÁß ’zæËßÕ<br />

√≈◊ÛÁß √≈◊ß ‚≈◊ÛÁß ‚≈apple∂Õ Ï≈◊ÛÁß Ï∆appleß ¡≈◊ÛÁß ¿πÂ≈apple∂®””<br />

√«Â◊πapple± ÁÙÓ∂Ù ÂØ∫ «ÏȪ ¿π‘ ‘Øapple Á±‹≈ ’Ú∆ ’Ω‰ ˛ «‹√ È∂ ͇È∂<br />

Ù«‘apple «Ú÷∂ ÌÚ «Ò¡≈ ˛? Â∂ ¡≈͉∂ ¡≈Í È±ß ¡ÚÂ≈apple ’«‘‰ Ú≈«Ò¡ª<br />

鱧 Èapple’ Á∂ Ì≈◊∆ ‘؉ Á∆ Â≈ÛÈ≈ ’Ω‰ ’apple √’Á≈ ˛Õ ¿πÈ∑ª Úapple◊≈ Úapple<br />

Ù’Â∆ ÂØ∫ ’Ω‰ Óß◊ √’Á≈ ˛Õ apple«Ú √«√ Á∂ ⁄appleȪ «Ú⁄ ¡«‹‘∆ Ï∂ÈÂ∆<br />

‘Øapple ’Ω‰ ’apple √’Á≈ ˛ Â∂ apple«Ú √«√ «‹‘∂ ◊«‘apple ◊ßÌ∆apple «ÏßÏ ¿πÈ∑ª «ÏÈ≈<br />

’Ω‰ Úapple √’Á≈ ˛? «Èappleß’≈apple È≈Ò «√æË∆ ◊æÒÏ≈ ’appleÈ Á∆ √ÓappleæÊ≈<br />

‘Øapple «’√ «Ú⁄ ˛? ““Ó≈È√ ’∆ ‹≈«Â”” 鱧 «¬’ ’«‘‰ Ú≈Ò≈ ¿πÈ∑ª «ÏȪ<br />

‘Øapple ’Ω‰ ˛? ’∆ ’ج∆ «‘ßÁ± ‹ª Óπ√ÒÓ≈È ’Ú∆ «¬‘Ø «‘ßÓ ’apple √’Á≈ ˛<br />

«’ ¿π‘ ‹≈Â-Í≈ Â∂ Ì∂Á Ì≈Ú Á≈ ÷ø‚È ’apple’∂ √≈apple∆ Ó≈ÈÚÂ≈ 鱧 «¬’<br />

Șapple È≈Ò Ú∂÷∂Õ ‹∂ Á√Ó ◊zßÊ Á≈ apple⁄È≈’≈apple ÁÙÓ∂Ù È‘∆∫ ª ‘Øapple ’Ω‰<br />

˛? «‹√ Â∂ «Ú⁄≈apple ’apple«Á¡ª «¬‘ ◊æÒ Âª «√æË ‘∆ ˛ «’ «¬‘ «’√∂<br />

Óπ√ÒÓ≈È ’Ú∆ Á∆ «¥Â È‘∆∫ Íapple ‹∂ «’√∂ «‘ßÁ± ’Ú∆ Á∆ «¥Â ˛ ª<br />

Á≈√ È∂ Ò◊Ì◊ ““‹≈«¬√∆”” ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ““ÂπÒ√∆, √±appleÁ≈√, ’∂ÙÚ, «Ï‘≈apple∆,<br />

̱ى, ÓÂ∆apple≈Ó, ÿ‰≈ÈßÁ, Á∂Ú, ÍÁÓ≈’apple, appleÂÈ≈’apple, «Ì÷≈apple∆ Á≈√,<br />

◊ß◊, √ÀÈ≈Í«Â, ÏÀ‰∆, apple√÷≈È, ¡≈ÒÓ-ÏØË≈ ¡≈«Á Ò◊Ì◊ √≈apple∂ ‘∆


«‘ßÁ∆ Á∂ Úæ‚∂ ’Ú∆¡ª È±ß Í«Û∑¡≈ ‘À «’√∂ Ú∆ ’Ú∆ Á∆ ¤ßÁ apple⁄È,<br />

¡’≈«apple’ ÙÏÁ≈ÚÒ∆, apple√ Úappleȉ, Ì≈Ú «⁄Âapple‰, Íz«¥Â∆ Á∆<br />

√πßÁappleÂ≈ ¡≈«Á Á√Ó ◊zßÊ √≈«‘Ï Á∂ Ï≈‰∆ «ÚË≈È È≈Ò È‘∆∫ «ÓÒÁ∆<br />

«Îapple ’ج∆ Ú∆ «‘ßÁ± ’Ú∆ «¬‘ «’Ú∂∫ ’«‘ √’Á≈ ˛ «’ ““ÓÀ∫ È ◊‰∂√«‘<br />

«ÍzÊÓ ÓÈ≈¿±∫Õ «’√È «Ï√È ’Ï‘±ß È «Ë¡≈¿±∫®””<br />

‹ª ““Ó‘ªÁ∂Ú ’Ø ’‘ √Á≈ «√ÚÕ<br />

«Èappleß’≈apple ’≈ ⁄∆È ȫ‘ «ÌÚ®””<br />

¬∆ÙÚapple Á∂ ÈÚ∂∫ È≈Ó ÷Û◊’∂Â, ¡«√Ëπ‹ ¡≈«Á ’Ω‰ ’Ú∆ ’ÒÍ<br />

√’Á≈ ˛Õ ‹≈Íπ √≈«‘Ï ¡Â∂ ¡’≈Ò ¿π√« «Ú⁄ ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∆<br />

¿π√ÂÂ∆ «‹√ Âapple∑ª ’∆Â∆ ◊¬∆ ˛ ¡Â∂ «‹‘∆ «ÚÒæ÷‰ ÙÏÁ≈ÚÒ∆ ¿π√<br />

«Ú⁄ ÚappleÂ∆ ˛ ¿π‘ «’√∂ Ú∆ Áπ«È¡≈Ú∆ ’Ú∆ Á∆ √ÓappleæÊ≈ ÂØ∫ Ï≈‘appleÒ∆<br />

◊æÒ ˛Õ<br />

«¬√ Ò¬∆ Ï∂ÈÂ∆ ˛ «’ √≈«‘ ‹ª ’«ÚÂ≈ 鱧 √Ófi‰ Ú≈√Â∂ ÙπæË<br />

¡ßÂ∑≈’‰, «ÈappleÓÒ ÏπæË∆ ¡Â∂ Ì≈ÚÈ≈ Ìappleͱapple «ÁÒ ⁄≈‘∆Á≈ ˛Õ<br />

’Ò◊∆Ëapple Úapple◊∂ «ÚÙÚ √Óapple≈‡ ’Ú∆ Á∂ ’Ò≈Ó È±ß ‹‰≈-÷‰≈ È‘∆∫<br />

Í«‘⁄≈È √’Á≈Õ ¡ÀÚ∂∫ «¬ËappleØ∫ ˙ËappleØ∫ ⁄≈apple ‡Ø‡’∂ «¬’æ·∂ ’apple’∂ Óˆ˜<br />

Ó≈appleÈ≈ ‘Øapple ◊æÒ ˛Õ ◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹∆ ÂØ∫ «ÏȪ ‘Øapple «’‘Û≈ ’Ú∆ ˛ ‹Ø<br />

«Èappleß’≈apple Á∆ «¬ Ú«‚¡≈¬∆ ’apple∂Õ<br />

““¡’≈Ò, «¥Í≈Ò, ¡apple±Í, ¡È±Í, ¡Ì∂÷, ¡Ò∂÷, ¡’≈¬∂, ¡‹≈¬∂,<br />

¡◊ß‹, ¡Ìß‹, ¡È≈Ó∂, ¡·≈Ó∂, ¡’appleÓß, ¡ËappleÓß, ¡È≈Óß, ¡Ï≈‘∂, ¡„≈‘∂,<br />

¡È∆Ò∂, ¡È≈Á∂, ¡¤∂Á∂, ¡◊≈Ë∂, ¡Í≈Ë∂, ¡Ì±Â∂, ¡‹±Í∂, «ÈzÁ∂√∂, «ÈzÌ∂√∂,<br />

«ÈzË≈Â∂, «Èzÿ≈Â∂, «ÈzÂ≈Í∂, «ÈzÏapple◊∂, ¡√apple◊∂Õ””<br />

¿π‘ ‘apple ’Ò≈ Á≈ «◊¡≈Â≈ ˛ √≈‚∂ «Èz √ß◊∆ ’Ò≈ ‘πÈapple Á≈<br />

¡≈«Á ¿π‘∆ ˛ ¿π‘ ◊apple∆Ϫ Á≈ apple≈÷≈ ˛ Â∂ Â≈’ÂÚappleª 鱧 Ó≈appleÈ Ú≈Ò≈ ‘ÀÕ


““◊È∆ÓπÒ «÷apple≈‹ ˛Õ ◊apple∆ÏπÒ «ÈÚ≈˜ ˛®””<br />

¿π‘ ““√appleÏ √Ø÷ø””, ““√appleÏ ÍØ÷ø””, ““√appleÏ ’appleÂ≈””, ““√appleÏ ‘appleÂ≈””<br />

˛Õ<br />

¿πÈ∑ª «ÏȪ «¬‘ ’Ω‰ ’«‘ √’Á≈ ˛ «’ √≈apple≈ «ÚÙÚ ˙√∂ Á≈ ‘∆ apple±Í<br />

˛Õ<br />

““‹æ¤, ◊ßËzÏ, ¿πapple◊, «Ï«Á¡≈Ë≈apple, «’ßÈapple, «ÍÙ≈⁄, «‘ßÁ±, Âπapple’,<br />

Á∂Ú, Á≈ÈÚ, «¬ßÁz, ÙÙÂzË≈apple∆, ‹‡≈Ë≈apple∆, ’ß·∆Ë≈apple∆, Ïz‘Ó⁄≈apple∆, ‹◊∆,<br />

’≈ÈÎ≈apple∆, ‚ß‚≈Ë≈apple∆ ¡≈«Á ¡≈«Á®<br />

√≈«‘Ï ’Ó≈Ò Á√Ó ◊πapple± ÂØ∫ «ÏȪ ÷≈Ò√∂ 鱧 ‘∂· «Ò«÷¡≈ ¡≈Á∂Ù<br />

‘Øapple ’Ω‰ Á∂ √’Á≈ ˛ :-<br />

““‹≈◊ ‹Ø«Â ‹ÍÀ «È√ Ï≈√πapple, ¬∂’ «ÏÈ≈ ÓÈ ÈÀ’ È≈ ¡≈ÈÀ®<br />

ͱappleÈ Íz∂Ó ÍzÂ∆ √‹À Ïz ◊Øapple ÓÛ∆ Ó‡ Ì±Ò È≈ Ó≈ÈÀ®<br />

Â∆appleÊ Á≈È Á«¬¡≈ ÂÍ √ß‹Ó ¬∂’ «ÏÈ≈ È«‘ ¬∂’ ͤ≈ÈÀ®<br />

ͱappleÈ ‹Ø ‹◊À ÿ‡ ÓÀ ÂÏ ÷≈Ò√≈ Â≈«‘ «È÷≈Ò ‹≈ÈÀ®””<br />

¿π√ «¬È’Ò≈Ï∆ ÔØË∂ ÂØ∫ «ÏÈ≈ «¬’ «Èappleß’≈apple Á∆ ͱ‹≈ Á∆ ◊æÒ ‘Øapple<br />

’Ω‰ ’apple √’Á≈ ˛Õ<br />

““√◊Ò Áπ¡≈apple ’¿π ¤≈«‚’À ◊«‘˙ Âπ‘≈apple∂ Áπ¡≈apple®<br />

Ϫ«‘ ◊‘∂ ’∆ Ò≈‹ ¡√ ◊Ø«ÏßÁ Á≈√ Âπ‘≈apple®””<br />

¿πÈ∑ª ÂØ∫ «ÏȪ Áπapple◊≈, ÷Û◊, Â∂◊, ÂÒÚ≈apple, Ù’Â∆ ‹ª «ÙÚ ÂØ∫<br />

«¬‘ Úapple ’Ω‰ Óß◊ √’Á≈ ˛ :-<br />

““Á∂«‘ «ÙÚ≈ Ïapple ÓØ«‘ «¬˛ ÙπÌ ’appleÓÈ Â∂ ’Ï‘±ß È ‡appleØ∫Õ<br />

È ‚appleΩ∫ ¡«apple √Ø∫ ‹Ï ‹≈«¬ ÒappleØ∫ «È√⁄À ’apple ¡ÍÈ∆ ‹∆ ’appleØ∫®<br />

¡appleπ «√÷ ‘Ø ¡ÍÈ∂ ‘∆ ÓÈ ’Ø «¬‘ Ò≈Ò⁄ ‘¿π ◊πÈ Â¿π ¿π⁄appleØ∫Õ


‹Ï ¡≈Ú ’∆ ¡¿πË «ÈË≈È ÏÈÀ ¡«Â ‘∆ appleÈ Ó«‘ ÂÏ ‹±fi ÓappleØ∫®””<br />

¡«‹‘≈ «’‘Û≈ ’Ú∆ ˛ «‹√ È∂ ¡≈͉∂ ͱappleÚ ‹ÈÓ Á∆ ÂÍ ◊≈Ê≈<br />

«Ò÷∆ ‘ØÚ∂ Â∂ È≈Ò ¡√Ê≈È Ú∆ Áæ«√¡≈ ‘ØÚ∂Õ<br />

““¡Ï ÓÀ ¡ÍÈ∆ ’Ê≈ Ï÷≈ÈØÕ ÂÍ √≈Ë «‹‘ «Ï«Ë Óπ«‘ ¡≈ÈØÕ<br />

‘∂Ó ’π߇ ÍappleÏ ˛ ‹‘ªÕ √Í «√ßz◊ √Ø«Ì ˛ ‘ª®<br />

√Í«√ßz◊ «Â‘ È≈Ó ’‘≈Ú≈Õ Íø‚πapple≈‹ ‹‘ ‹Ø◊π ’Ó≈Ú≈Õ<br />

‘ ‘Ó ¡«Ë’ ÂÍæ«√¡≈ √≈Ë∆Õ Ó‘≈’≈Ò ’≈Ò’≈ ¡apple≈Ë∆®<br />

«’√ ’Ú∆ Á∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ È∂ «Èappleß’≈apple Á∆ ͱ‹≈ ’∆Â∆ ˛ :-<br />

«¬‘ «Ï«Ë ’apple ÂÍæ«√¡≈ ÌÔØÕ ÁÚÀ Â∂ ¬∂’ apple±Í ‘ÚÀ ◊ÔØÕ<br />

Â≈ Ó≈ Óπapple ¡Ò÷ ¡apple≈Ë≈Õ Ï‘π «Ï«Ë ‹Ø◊ √≈ËÈ≈ √≈Ë≈®<br />

«ÂÈ ‹Ø ’apple∆ ¡Ò÷ ’∆ √∂Ú≈Õ Â≈ Â∂ ̬∂ Íz√ßÈ ◊πappleÁ∂Ú≈Õ<br />

«ÂÈ ÍzÌ ‹Ï ¡≈«¬√π Óπ«‘ Á∆¡≈Õ ÂÏ ‘Ó ‹ÈÓ ’Ò± Ó«‘ Ò∆¡≈®””<br />

¿πÈ∑ª ÂØ∫ «ÏȪ ı≈Ò√∂ 鱧 ¬∂È≈ Ó≈È ’Ω‰ Ï÷Ù √’Á≈ ˛ :-<br />

““«¬‘È∆∫ ’∆ «¥Í≈ ’∂ √‹∂ ‘Ó ˛∫Õ<br />

È‘∆∫ ÓØ √∂ ◊apple∆Ï ’appleØapple Íapple∂®””<br />

¡Â∂ √≈«apple¡ª Ì≈apple Ú≈√∆¡ª 鱧 ◊apple‹Ú∆∫ ¡≈Ú≈˜ «Ú⁄ «¬‘<br />

Úß◊≈apple Ì«apple¡≈ ¿πÍÁ∂Ù Ó∂apple∂ Ó‘≈È ÔØË∂ Íz∆ÂÓ ÁÙÓ∂Ù «ÍÂ≈ ÂØ∫ «ÏȪ<br />

’Ω‰ Á∂ √’Á≈ ˛ :-<br />

‘Ó≈ ‘∆ÒÂ∂ Áapple ◊π˜ÙÂ,<br />

‘Ò≈Ò ¡√ ÏπappleÁÈ Ï ÙÓÙ∆apple Á√®””<br />

«Îapple ’ج∆ Ú∆ ÁπÈ∆¡≈Á≈apple ’Ú∆ ÍzÓ≈ÂÓ≈ ÂØ∫ ¡≈͉∆ ¡Â∂ ¡≈͉∂<br />

Í«appleÚ≈apple Á∆ √π÷ Óß◊ √’Á≈ ˛Õ Íapple «¬’ Óπ’ßÓÒ ÍøÊ Á∂ ¡≈◊± ÂØ∫ «ÏȪ<br />

Â∂ ͱappleÈ ◊πapple± ’appleÂ≈apple ÂØ∫ «ÏȪ «’‘Û≈ ’Ú∆ ’«‘ √’Á≈ ˛ «’ :


““√π÷∆ Ï√À ÓØappleØ Í«appleÚ≈apple≈Õ √∂Ú’ «√æ÷Ô √ÌÀ ’appleÂ≈apple≈®””<br />

«Îapple ¡≈Ó ’apple’∂ Ú∂«÷¡≈ «◊¡≈ ˛ «’ ’Ú∆ ÒØ’ ٪ «⁄æÂ,<br />

«¬’ªÂ Í√ßÁ ¡Â∂ ’Ò‘ ’Ò∂Ù ÂØ∫ ‚apple’∂ apple«‘ßÁ∂ ‘È Íapple ¬∂Ëapple ª √≈¯-<br />

√≈¯ ¡≈«÷¡≈ «◊¡≈ ˛ «’ √≈‚∂ √≈apple∂ ÚÀapple∆¡ª Â∂ ÁπÙ‡ª 鱧 ‘∂ ¡’≈Ò<br />

Íπapple÷ ¡æ‹ ‘∆ ıÂÓ ’apple «Á¿πÕ<br />

ÓØ appleæ¤≈ «È‹π ’«apple ÁÀ ’«appleÔÀÕ √Ì ÏÀappleÈ ’Ø ¡≈‹ √ßÿapple∆ÔÀ®””<br />

«Îapple «¬‘ appleæ«÷¡≈ Á∆ Ï∂ÈÂ∆ Ú∆ «’√ 鱧 ’∆Â∆ ˛ √z∆ ¡«√Ëπ‹,<br />

÷Û◊’∂ ‹ª «¥Í≈ÈË≈apple∆ «Èappleß’≈apple∆ 鱧 ‹Ø ÁÙÓ∂Ù ÂØ∫ «ÏȪ ‘Øapple «’√∂<br />

’Ú∆ apple≈‹ Á≈ «¬Ù‡ ‘Ø ‘∆ È‘∆∫ √’Á≈Õ «√æ÷ª Á∆ √Ú∂apple Ù≈Ó Á∆ ¡appleÁ≈√<br />

‹Ø √≈«apple¡ª Âıª, ◊πappleÁπ¡≈«apple¡ª, ËappleÓ √Ê≈Ȫ ¡Â∂ ÿappleª «Ú⁄ ‘πßÁ∆ ˛Õ<br />

¿π‘ ⁄ß‚∆ Á∆ Ú≈apple Á∆ Í«‘Ò∆ Í¿πÛ∆ ˛Õ ’∆ ¬∂‚∂ «ÚÙ≈Ò «√æ÷ ‹◊Â<br />

«Ú⁄ ’ج∆ Ú∆ ¡«‹‘≈ «ÚÁÚ≈È, ÂæÂÚ∂Â≈ √appleÚ «◊¡≈Â≈, Ïz‘Ó<br />

«◊¡≈È∆ Ó‘ªÍπapple÷ ‘π‰ Âæ’ È‘∆∫ ‘Ø«¬¡≈ ‹Ø «¬‘ ’«‘ √’Á≈ «’ «¬‘<br />

Í¿πÛ∆ «’√∂ ’Ú∆ Á∆ ω≈¬∆ ‘ج∆ ˛ «¬√ Ò¬∆ «¬√ 鱧 ¡appleÁ≈√ «Ú⁄<br />

Ù≈ÓÒ È≈ ’appleØÕ «Îapple ÁÙÓ∂Ù ÂØ∫ «ÏȪ ‹∂ «¬‘ «’√∂ ‘Øapple È∂ «Ò÷∆ ˛ ª<br />

¿π√ È∂ ÈΩ∫ ◊πapple±¡ª Á∆ Ï‹≈¬∂ Á√ ◊πapple±¡ª Á≈ Óß◊Ò «’ È≈ ’∆Â≈?<br />

Íø‹≈Ï∆ Á∆ Ó‘≈È apple⁄È≈ Â∂ √≈‚∂ Ò¬∆ ¡ÈÓØÒ ÷˜≈È≈ Â∂ ’¬∆ ’appleØÛ<br />

’Ø‘∂ȱappleª ÂØ∫ ÚæË ’∆ÓÂ∆ «¬√ ÙÏÁ 鱧 ¡√∆∫ «’√ Á∆ fiØÒ∆ Í≈Úª◊∂<br />

«‹‘Û≈ Á√Ó «ÍÂ≈ ¡≈͉∂ «ÓæÂapple «Í¡≈apple∂ «Èappleß’≈apple, √appleÏÒØ‘ ‹ª<br />

÷Û◊’∂Â È±ß Óπı≈«ÂÏ ‘Ø ’∂ ¡apple˜ ’appleÁ∂ ‘È®<br />

ıÔ≈Ò Í≈«ÂÙ≈‘∆ 10<br />

““«ÓÂz «Í¡≈apple∂ 鱧 ‘≈´ Óπapple∆Áª Á≈ ’‘‰≈®<br />

ÂπËπ «ÏÈπ appleØ◊π apple‹≈«¬Ô≈ Á≈ ˙„‰ È≈◊ «ÈÚ≈√ª Á≈ apple‘‰≈®<br />

√±Ò apple≈‘∆ ÷ø‹apple «ÍÔ≈Ò≈ «Ïß◊π ’√≈«¬Ôª Á≈ √‘‰≈Õ


Ô≈appleÛ∂ Á≈ √≈鱧 √æÊapple ⁄ß◊≈ Ì· ÷∂«Û¡ª Á≈ apple‘‰≈Õ1Õ1Õ6®<br />

¿πÈ∑ª Á∂ ‘∂·ª «Ò÷∂ ¡ÈÓØÒ ÚÀapple≈◊Ó¬∆ ÙÏÁ ª ÍÛ∑ÈÔØ◊ ‘∆<br />

‘ÈÕ ¡«Ë¡≈ÂÓÚ≈Á Á∂ ÷Ø‹∆¡ª Ò¬∆ «¬È∑ª ÙÏÁª «Ú⁄ «’ßÈ≈ ¿π⁄<br />

’؇∆ Á≈ «◊¡≈È Ì«apple¡≈ «Í¡≈ ˛ ¿π√ 鱧 «¬’ √π«‘appleÁ √拉 ‘∆ √Ófi<br />

√’Á≈ ˛Õ «¬È∑ª «Ú⁄ ‘∆ «¬’ ÙÏÁ ¿π‘ ˛, «‹Ê∂ √apple◊π‰ Á≈ ÷ø‚È Â∂<br />

«Èapple◊π‰ Ïz‘Ó Á≈ Óß‚È ’∆Â≈ ˛Õ «‹‘Û≈ ¬∂Ê∂ ⁄ΩÊ∂ ÈßÏapple ¿πÍapple «Ò«÷¡≈<br />

«◊¡≈ ˛ Â∂ ‘˜±apple È∂ apple≈◊ «ÏÒ≈ÚÒ «Ú⁄ ¿π⁄≈apple‰ ’∆Â≈ ˛Õ<br />

apple≈◊ apple≈Ó’Ò∆ Í≈Â√≈‘∆ 10<br />

““apple∂ ÓÈ ¡À√Ø ’«apple √ß«È¡≈√≈Õ<br />

ÏÈ √∂ √ÁÈ √ÏÀ ’apple √Ófi‘π ÓÈ‘∆ Ó≈«‘ ¿πÁ≈√≈Õ1Õ apple‘≈¿πÕ<br />

‹Â ’∆ ‹‡≈ ‹Ø◊ ’Ø Ó‹Èπ È∂Ó ’∂ È÷πÈ Ï„≈¿πÕ<br />

«◊¡≈È ◊πapple± ¡≈ÂÓ ¿πÍÁ∂√‘π È≈Ó «Ï̱ Ò◊≈¿πÕ1Õ<br />

¡ÒÍ ¡‘≈apple √πÒÍ √∆ «ÈßÁz≈ ÁÔ≈ «¤Ó≈ ÂÈ Íz∆«ÂÕ<br />

√∆Ò √ßÂØ÷ √Á≈ «ÈappleÏ≈«‘ÏØ ‘ÚÀÏØ «Âz◊π‰ ¡Â∆ÂÕ2Õ<br />

’≈Ó ’ØzË ‘ß’≈apple ÒØÌ ‘· ÓØ‘ È ÓÈ ÓØ ÒÔ≈ÚÀÕ<br />

ÂÏ ‘∆ ¡≈ÂÓ Â ’Ø Áapple√À ÍappleÓ Íπapple÷ ’‘ Í≈ÚÀÕ3Õ1Õ<br />

apple≈Ó’Ò∆ Í≈ÂÙ≈‘∆ 10<br />

““apple∂ ÓÈ «¬‘ «Ï«Ë ‹Ø◊ ’Ó≈˙Õ<br />

«√ߟ∆ √≈⁄ ¡’͇ ’ß‚Ò≈ «Ë¡≈È «Ï̱ ⁄Û∑≈˙®1® apple‘≈¿π®<br />

Â≈Â∆ ◊‘π ¡≈ÂÓ Ï«√ ’apple ’∆ «Ìæ¤≈ È≈Ó ¡Ë≈appleß®


Ï≈‹∂ ÍappleÓ Â≈apple ÂÂπ ‘«apple ’Ø ¿πÍ‹À apple≈◊ apple√≈appleß®1®<br />

¿πÿ‡À Â≈È Âappleß◊ appleß◊ ¡«Â «◊¡≈È Ó∆ ÏßË≈È∂®<br />

⁄«’ß ⁄«’ apple‘∂ Á∂Ú Á≈ÈÚ Ó±«’ ¤«’ ¤«’ ÏÔØÓ «ÏÚ≈Èß®2®<br />

¡≈ÂÓ ¿πÍÁ∂√ Ì∂√π √ß‹Ó ’Ø ‹≈Í √π ¡‹Í≈ ‹≈ÍÀ®<br />

√Á≈ apple˛ ’ß⁄È √∆ ’≈Ô≈ ’≈Ò È ’Ï‘±ß «Ï¡≈ÍÀ®3®<br />

Á≈ÈÚ Á∂Ú «Í√≈⁄ Íz∂ Â∂ È∂‘ È∂ ’‘≈¬∂Õ<br />

√±¤Ó Â∂ √±¤Ó ’apple ⁄∆È∂ «ÏzËÈ «ÏzË ÏÂ≈¬∂Õ2Õ<br />

̱«Ó ¡’≈√ ÍÂ≈Ò √ÌÀ √«‹ ¬∂’ ¡È∂’ √Á≈¬∂Õ<br />

√Ø Èapple ’≈Ò Î≈√ Â∂ Ï≈⁄∂ ‹Ø ‘«apple √apple«‰ «√Ë≈¬∂Õ3Õ1Õ8<br />

Úæ‚∂-Úæ‚∂ Ï≈ÁÙ≈‘ª, ÌØ◊∆¡ª, ¡æÔ≈Ùª Â∂ ¡«ÌÓ≈È∆¡ª Ò¬∆ ‘∂·<br />

«Ò«÷¡≈ √ÚÀÔ≈ Ó‘≈È ¿πÍÁ∂Ù Á≈ Ò÷≈«¬’ ˛Õ<br />

ÂÍz√≈«ÁÕ √ÚÀÔ∂Õ<br />

““Ó≈Â∂ ÓÂß◊ ‹apple∂ ‹apple √ß«◊ ¡È±Í ¿πÂß◊ √πappleß◊ √Ú≈apple∂Õ<br />

’Ø«‡ Âπappleß◊ ’πappleß◊ √∂ ’±Á ͿπÈ ’∂ ◊¿πÈ ’Ø ‹≈ «ÈÚ≈apple∂Õ<br />

Ì≈apple∆ Ìπ‹≈È ’Ø Ì±Í ÌÒ∆ «Ï«Ë «È¡≈Ú √∆√ È ‹≈ «Ï⁄≈apple∂Õ<br />

¬∂Â∂ ̬∂ ÂØ∫ ’‘≈ ̬∂ ̱ͫ ¡ß ’Ø Èª◊∂ ‘∆ Í≈«¬ ÍË≈apple∂Õ2Õ22Õ<br />

ÎØ’‡ ËappleÓª Á≈ ¡Â∂ ¡≈‚ßÏapple∆ Ë≈appleÈ≈Úª Á≈ ÷ø‚È ‘∂· «Ò÷∂ √ÚÀÔ∂<br />

«Ú⁄ «‹Ú∂∫ ¿π‘ ’appleÁ∂ ‘ÈÕ «¬√ Âapple∑ª «‘ßÁ± ‹ª Óπ√ÒÓ≈È ’Ú∆ ’ج∆ Ú∆<br />

È‘∆∫ ’apple √’Á≈Õ<br />

√ÚÀÔ≈<br />

““’≈‘±ß ÒÀ ·Ø«’ ÏË∂ ¿π«apple ·≈’πapple ’≈‘±ß Ó‘∂√ ’Ø ¬∂√ Ï÷≈ÈÔØÕ<br />

’≈‘± ’«‘ÔØ ‘«apple ÓßÁapple ÓÀ ‘«apple ’≈‘± Ó√∆ ’À Ï∆⁄ ÍzÓ≈ÈÔØÕ<br />

’≈‘±ß È∂ apple≈Ó ’‘ÔØ «¥√È≈ ’‘π ’≈‘± ÓÈÀ ¡ÚÂ≈appleÈ Ó≈ÈÔØÕ


ÎØ’‡ ËappleÓ «Ï√≈apple √ÏÀ ’appleÂ≈apple ‘∆ ’¿π ’appleÂ≈ ‹∆¡ ‹≈ÈÔØÕ12Õ<br />

““‹≈Ò ÏË∂ √Ï ‘∆ «Óz ’∂ ’Ø¿± apple≈Ó apple√±Ò È Ï≈⁄È Í≈¬∂Õ<br />

Á≈ÈÚ Á∂Ú Î«ÈßÁ Ëapple≈Ëapple ̱ ̫Úæ÷ ¿πÍ≈«¬ «Ó‡≈¬∂Õ<br />

¡ß Óapple∂ ͤπÂ≈«¬ «ÍzÊ∆ Í«apple ‹∂ ‹◊ ÓÀ ¡ÚÂ≈apple ’‘≈¬∂Õ<br />

apple∂ ÓÈ ÒÀÒ «¬’∂Ò ‘∆ ’≈Ò ’∂ Ò≈◊ ’≈«‘ È Í≈«¬È Ë≈¬∂Õ23Õ<br />

‘apple Íz’≈apple Á∂ appleØ◊ ¡Â∂ √Ø◊ Á∆ «ÈÚappleÂ∆ Ò¬∆ ‘apple «¬’ «√æ÷ ‹Ø<br />

«Èæ ÍzÂ∆ ¡appleÁ≈√ ’appleÁ≈ ˛Õ ¿π√ 鱧 ¡√∆∫ «’√Á∆ «¥Â ¡≈÷ª◊∂Õ<br />

√ÚÀÔ≈<br />

““appleØ◊È Â∂ ¡appleπ √Ø◊È Â∂ ‹Ò ‹Ø◊È Â∂ Ï‘π ̪«Â Ï⁄≈ÚÀÕ<br />

√Âz ¡È∂’ ⁄Ò≈Ú ÿ≈Ú Â¿± Â«È ¬∂’ È Ò≈◊È Í≈ÚÀÕ<br />

apple≈÷ ˛ ¡ÍÈØ ’appleπ ÁÀ ’«apple Í≈Í √ϱ‘ È Ì∂‡È Í≈ÚÀÕ<br />

¡Ωapple ’∆ Ï≈ ’‘≈ ’‘ ÂØ √Ω √π Í∂‡ ‘∆ ’∂ ͇ Ï∆⁄ Ï⁄≈ÚÀ®6Õ 248<br />

«¬‘ √≈apple∂ Âæ’ √ÍÙ‡ ’appleÁ∂ ‘È «’ «¬‘ apple⁄È≈ ¿π√ ¡’≈Ò Íπapple÷<br />

Á∂ √≈«‘Ϙ≈Á∂ Á∆ ˛ ‹Ø ıπÁ appleæÏ ‹∆ Á∂ √ÈÓπæ÷ ‘Ø ’∂ ¡≈÷Á≈ ˛ :<br />

ÍøÊ ⁄ÒÀ ÂÏ ‹◊ ӫ‘ ‹Ï ÂπÓ ’apple‘π √‘≈«¬®””<br />

Ú≈«‘◊πapple± ‹∆ ’≈ ı≈Ò√≈® Ú≈«‘◊πapple± ‹∆ ’∆ ¯Â«‘®


◊πapple± ◊zßÊ ¡Â∂ ◊πapple± ÍøÊ<br />

√appleÏ ÒØ‘ ◊zßÊ «Ú⁄ ÁÙÓ∂Ù ‹∆ Á∂ Ï⁄È ‘È :<br />

¡≈ÍÈØÍØ √z∆ ÷≈Ò√∂ Á∆È≈ ÁπÂ∆¡≈ apple±Í √«Â◊πapple± ◊zßÊ≈®<br />

◊πÈ≈È Ú≈Á Íπ«È «√Π√Ò≈‘È ¿±·Â ÏÀ·Â √ÀÈ ’appleßÊ≈®<br />

Í≈ÚÈ ÍøÊ ÷≈Ò√≈ Íz◊«‡˙ ⁄≈apple ÏappleÈ ¡≈ÙappleÓ ÙπÌ ÍøÊ≈®<br />

«¬È ’Ø Áapple√ √«Â◊πapple± ’Ø ÁappleÙÈ ÏØÒÈ ◊πapple± √ÏÁ ◊πapple ◊zßÊ≈®<br />

Á…≈Á√ apple±Í √«Â◊πapple± ¬∂ ’‘∆¡Â Á…≈Á√ Ì≈È Íz◊«‡ ‘«apple ‹ßÂ≈®<br />

ÍzÂÔ÷ ’Ò≈ Í≈appleÏz‘Ó Ë‰∆¤À ◊zßÊ ÍøÊ ÷≈Ò√ ÚappleÂßÂ≈®<br />

Á≈√ ◊Ø«ÏßÁ Ϋ‘ √«Â◊πapple ’Ø ÷≈√ ◊zßÊ ◊πapple± apple±Í ÏÁßÂ≈®<br />

¡appleÊ : ÓÀ∫ ¡≈ÍÈ≈ ¡≈Í ÷≈Ò√∂ 鱧 ¡appleÍ «ÁæÂ≈ ¡Â∂ Ó∂apple≈ Á±√apple≈ apple±Í<br />

√«Â◊πapple± ◊zßÊ (√≈«‘Ï) ˛Õ («¬√ ◊zßÊ Á∆ ÙappleÈ «Ú⁄ ÏÀ· ’∂) ÍappleÓ∂Ùapple Á∂ ◊πÈ<br />

◊≈¿π‰∂ ¡Â∂ «√¯Â √≈‘ ’appleÈ∆ ⁄≈‘∆Á∆ ˛ ¡Â∂ ¿π·Á∂ ÏÀ·Á∂ ‘apple Ú∂Ò∂<br />

’appleÈ≈ ⁄≈‘∆Á≈ ˛ ⁄≈apple ÏappleȪ ¡Â∂ ⁄≈apple∂ ¡≈ÙappleÓª Ú≈Ò≈ ÍappleÓ Í«ÚæÂapple<br />

÷≈Ò√≈ ÍøÊ Íapple◊‡ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ «¬√ ÷≈Ò√∂ Á∂ ÁappleÙÈ (◊πapple± Á∂ √apple∆apple’)<br />

ÁappleÙÈ ‘È ¡Â∂ ◊πapple± ◊zßÊ √≈«‘Ï Á∂ ÙÏÁ ÍÛ∑È È≈Ò ◊πapple± È≈Ò ◊æÒª<br />

‘πßÁ∆¡ª ‘ÈÕ «¬√ ◊zßÊ ÍøÊ Á∂ ÷≈Ò√ ÚappleÂ≈apple∂ «Ú⁄ Í≈appleÏz‘Ó ÍappleÓ∂Ùapple Á∆<br />

ÍappleÂæ÷ ’Ò≈ Úapple apple‘∆ ˛Õ (ÓÀ∫) ◊Ø«ÏßÁ Á≈√ (apple±Í «Ú⁄) «¬√ ÷≈√ ◊zßÊ È±ß<br />

◊πapple± Á≈ apple±Í ‹≈‰ ’∂ Ϋ‘ ÏπÒ≈Á≈ ‘ªÕ<br />

«¬√ Âapple∑ª Á√Ó «ÍÂ≈ È∂ √apple∆apple’ ÂΩapple ”Â∂ ÷≈Ò√∂ «Ú⁄ ¡Ì∂ÁÂ≈ ˜≈«‘apple<br />

’∆Â∆ ˛ ¡Â∂ ¡≈ÂÓ’ ÂΩapple ”Â∂ √z∆ ◊πapple± ◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ ‹Ø«Â ’apple ’∂<br />

«¬’«Ó’ ‘ÈÕ<br />

Á±√apple∂ ÂΩapple ”Â∂ Ì∆ ‹∂ Á∂«÷¡≈ ‹≈Ú∂ ª √apple∆apple («Íø‚) ¡Â∂ (‹∆¿π)<br />

¡≈ÂÓ’ ‹Ø È≈Ò «¬‘ √apple∆apple Á∆ ÷∂‚ ⁄Ò apple‘∆ ˛Õ √apple∆apple ÂØ∫ ψÀapple ‹ØÂ<br />

È‘∆∫ «‡’ √’Á∆Õ ‹∂ «’Â∂ √apple∆apple ÂØ∫ ψÀapple «’√∂ ÿapple ’ج∆ ÏØÒ‰ Òæ◊ ‹≈Ú∂


ª ÒØ’ ̱ ÓßÈÁ∂ ‘È ¡Â∂ ¡≈ÂÓ’ ‹Ø Ï◊Àapple «¬‘ √apple∆apple «Ó‡∆ Á∆ «¬’<br />

„∂apple∆ ˛Õ<br />

¡’≈Ò∆ ‘π’Ó ¡ßÁapple √z∆ ◊πapple± apple≈ÓÁ≈√ Ó‘≈apple≈‹ ¡Â∂ Íø⁄Ó «ÍÂ≈ Á≈<br />

«√apple«‹¡≈ √z∆ ‘«appleÓßÁapple √≈«‘Ï «Ú⁄ √z∆ ◊πapple± ◊zßÊ √≈«‘Ï Á∂ Íz’≈Ù apple±Í «Ú⁄<br />

◊πapple± √≈«‘Ï Á∆ ¡≈ÂÓ≈ «ÈÚ≈√ ’apple apple‘∆ ˛ ¡Â∂ √z∆ ◊πapple± ‘«apple◊Ø«ÏßÁ √≈«‘Ï<br />

Á∂ ’apple ’ÓÒª Á∆ apple⁄È≈ √z∆ ¡’≈Ò Â÷ √≈«‘Ï ◊πapple± Á≈ √apple∆apple «ÏÁÔÓ≈È<br />

˛Õ<br />

¡≈ÂÓ≈ «Èappleß’≈apple Á≈ √apple±Í, ¡«ÁzÙ‡ ˛ «¬√ Ò¬∆ ◊πapple± √≈«‘Ï È∂ √z∆<br />

‘«appleÓßÁapple √≈«‘Ï È±ß È∆Úª appleæ«÷¡≈ ˛Õ Íapple √apple∆apple ˜≈‘apple≈ ÂΩapple ”Â∂ ÍzÂæ÷<br />

«Á÷Á≈ ˛ «¬√ Ò¬∆ ¡’≈Ò Â÷ √≈‘Ï Ì∆, ‘«appleÓßÁapple √≈«‘Ï Á∂ Óπ’≈ÏÒ∂<br />

Á±appleØ∫ «Á÷‰ Ú≈Ò≈ ¿π⁄≈ ˛Õ ¡≈ÂÓ’ ‹Ø«Â √Ì «Ú⁄ «¬’Ø «‹‘∆ Íz’≈ÙÓ≈È<br />

˛:<br />

√Ì Ó«‘ ‹Ø«Â ‹Ø«Â ˛ √Ø«¬® ¡ß◊ 13<br />

¡Â∂ √≈apple∆ «√zÙ‡∆ Ò¬∆ «¬’Ø «‹‘∆ Ï÷«ÙÙ ’appleÈ Ú≈Ò∆ ˛ «¬√ Ò¬∆<br />

‘«appleÓßÁapple √≈«‘Ï Á∂, ◊πapple± √≈«‘Ï È∂ √Ì Ò¬∆ ⁄≈apple ÁappleÚ≈˜∂ appleæ÷∂ ‘È ¡Â∂<br />

¡≈ÂÓ’ ÌØ‹È Ò¬∆ ¡’≈Ò∆ Ï≈‰∆ Á≈ Ìß‚≈apple √z∆ ◊πapple± ◊zßÊ √≈«‘Ï<br />

«Ïapple≈‹Ó≈È ‘ÈÕ «’√∂ Á∂Ù, È√Ò, appleß◊, ‹≈«Â, ËappleÓ ‹ª «Îapple’∂ Á≈ ÏßÁ≈<br />

‘ØÚ∂, ÍappleÓ≈ÂÓ≈ √Ì Ò¬∆ «¬’Ø «‹‘≈ ÁÔ≈Ò± ˛ «√ Ò¬∆ ‘«appleÓßÁapple ¡ßÁapple √Ì<br />

Á∆ ¡appleÁ≈√ ÍzÚ≈È ˛, √Ì Á∆ Ì∂‡≈ ÍzÚ≈È ‘πßÁ∆ ˛Õ «¬Ê∂ ÷≈Ò√≈ ÍøÊ Á≈<br />

ÍzÚ≈‰Â ‹À ’≈apple≈ ““ÏØÒ∂ √Ø «È‘≈Ò √«Â √z∆ ¡’≈Ò”” È‘∆∫ ÏπÒ≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈<br />

¡Â∂ ÷≈Ò√∂ Á∆ Á∂◊ Â∂◊ Ϋ‘ Á∆ ’≈ÓÈ≈ È‘∆∫ ’∆Â∆ ‹ªÁ∆Õ<br />

√z∆ ◊πapple± ◊zßÊ √≈«‘Ï √≈apple∂ ËappleÓª Á∂ √ªfi∆Ú≈ÒÂ≈ Á≈ ÍzÂ∆’ ‘؉ ’apple’∂<br />

Ï≈’∆ √≈apple∂, ͱappleÏ∆ ¡Â∂ Íæ¤Ó∆ ËappleÓ≈ È≈Ò √ßÏßË Íẕ È≈Ó, apple≈Ó, apple‘∆Ó,<br />

‘apple∆, ÍappleÓ∂Ùapple, ¡Ò≈‘ ¡≈«Á Áapple‹ ‘È Íapple Ù≈«¬Á Ú≈«‘◊πapple± (÷≈Ò√∂ Á≈<br />

◊πappleÓßÂz) Íz◊‡ apple±Í «Ú⁄ È‘∆∫ ˛ Íapple ◊πÍ apple±Í «Ú⁄ «’Â∂ Ú≈‘π Ú≈‘ Á∂ apple±Í


«Ú⁄ «’Â∂ ◊πapple± Á∂ apple±Í «Ú⁄ «ÓÒÁ≈ ˛Õ ¡≈ÂÓ≈ «Ú⁄ «ÓÒ≈Ú‡ Á∆ ’ج∆<br />

◊πß‹≈«¬Ù È‘∆∫Õ «¬√ Ò¬∆ ‘«appleÓßÁapple √≈«‘Ï «Ú⁄ «ÈappleØÒ √z∆ ◊πapple± ◊zßÊ √≈«‘Ï<br />

Á∆ Ï≈‰∆, Á√Ó «ÍÂ≈ Á∆ ÍzÚ≈‰Â Ï≈‰∆, Íø⁄Ó «ÍÂ≈ ÂØ∫ ÍzÚ≈‰Â Ì≈¬∆<br />

◊πappleÁ≈√ Á∆ Ï≈‰∆ ‹ª ’Ò◊∆Ëapple Ó‘≈apple≈‹ ÂØ∫ ÍzÚ≈‰Â Ì≈¬∆ ÈßÁ Ò≈Ò Á∆<br />

Ï≈‰∆ Á≈ ‘∆ ’∆appleÂÈ ‘Ø √’Á≈ ˛Õ ‘Øapple ’ج∆ Ï≈‘appleÒ∆ apple⁄È≈ È‘∆∫ ÍÛ∑∆<br />

‹ªÁ∆ ¡Â∂ È≈ ‘∆ ’Ê≈ ‘Ø √’Á∆ ˛ «’«’ ’Ê≈ «Ú⁄ ’Ê≈Ú≈⁄’ Á∂ «Èæ‹∆<br />

«Ú⁄≈apple ¡Â∂ «Èæ‹∆ ¡ÈπÌÚ Ù≈ÓÒ ‘πßÁ≈ ˛ ‹Ø ◊‘± Á∆ Ïapple≈Ïapple∆ È‘∆∫ ’apple<br />

√’Á≈Õ «¬«Â‘≈√’ ÂΩapple ”Â∂ √z∆ ◊πapple± ¡apple‹È Á∂Ú Ó‘≈apple≈‹ Á∂ ◊πappleÏ≈‰∆ Á∆<br />

’Ê≈ ’appleÈ Á∂ √ϱ «ÓÒÁ∂ ‘È «‹È∑ª Ï≈apple∂ ̇ «Ò÷Á∂ ‘È :<br />

◊appleπ ¡apple‹Èπ ÍzÂ÷∑ ‘«apple® ¡ß◊ 1409<br />

√Ø ◊πapple± √≈«‘Ï Âª √ÓappleÊ √È ’ج∆ ‘Øapple ¿πÈ∑ª Á∆ Ïapple≈Ïapple∆ È‘∆∫ ’apple<br />

√’Á≈Õ «Îapple Ì∆ ◊πapple± √≈«‘Ï Á≈ ¡≈͉≈ «√apple«‹¡≈ ¡√Ê≈È Óß‹∆ √≈«‘Ï<br />

«¬√∂ ’ßÓ Ò¬∆ ω≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛, «‹Ê∂ ‘π‰ Âæ’ «ÈappleßÂapple ’Ê≈ ¡Â∂<br />

’∆appleÂÈ Á∂ ÷πæÒ∂∑ ÍzÚ≈‘ √ß◊ª Ò¬∆ ⁄ÒÁ∂ ¡≈ apple‘∂ ‘ÈÕ ÍappleÓ∂Ùapple Á∂ ‘π’Ó<br />

¡Èπ√≈apple √z∆ ◊πapple± apple≈Ó Á≈√ Ó‘≈apple≈‹ ¡Â∂ Íø⁄Ó ÍÂ≈ È∂ Ù≈«¬Á ‘«appleÓßÁapple<br />

√≈«‘Ï «¬√ «÷¡≈Ò È≈Ò «‚˜≈«¬È ’∆Â≈ ˛ «’ ÌÚ‹Ò apple±Í∆ √ß√≈apple<br />

√ÓπßÁapple (√appleØÚapple), Ì≈Ú ¡≈͉∆ apple⁄∆ Ó≈«¬¡≈ Á∂ ¡ßÁapple ‘∆ ÍappleÓ∂Ùapple «Èapple◊π‰<br />

apple±Í, ‘apple∆ ÓßÁapple «Ú⁄ «Ïapple≈‹Ó≈È ˛Õ<br />

¡≈Í∆ÈÀ ¡≈«Í √≈«‹˙ ¡≈Í∆ÈÀ apple«⁄˙ È≈¿π®<br />

ÁπÔ∆ ’πÁapple«Â √≈‹∆¡≈ ’«apple ¡≈√‰π «‚·Ø ⁄≈¿π®<br />

¡ß◊ 493<br />

«¬√ Âæ’ Í‘πß⁄‰ Ò¬∆ ◊πapple± apple±Í ÍπÒ Á∆ ÒØÛ ÍÀ∫Á∆ ˛ :<br />

◊πappleπ Í¿πÛ∆ Ï∂Û∆ ◊πapple± ◊πappleπ ÂπÒ‘≈ ‘«apple È≈¿π®<br />

¡ß◊ 17


‘«appleÓßÁapple √≈«‘Ï ¡Â∂ ¡’≈Ò Â÷ √≈«‘Ï Á∂ «Ú⁄’≈apple ÁØ «ÈÙ≈È<br />

√≈«‘Ï, ◊πapple± √≈«‘Ï ÚÒØ∫ Ï÷«Ù¡≈ «√˪Â, Ó∆apple∆ Í∆apple∆, √ß «√Í≈‘∆ ¡Â∂<br />

«Èapple◊π‰-√apple◊π‰ √apple±Í (‹∆¿π ¡Â∂ «Íø‚) Á∂ ÍzÂ∆’ ‘ÈÕ «¬√ Ò¬∆ ◊πappleÁ∂Ú<br />

È∂ «¬√ «√ËªÂ È±ß Í±apple≈ ’appleÈ Ò¬∆ ‘«appleÓßÁapple Á∂ √≈‘Ó‰∂ ¡’≈Ò Â÷ Á∆<br />

ıπÁ ¡≈͉∂ ‘æʪ È≈Ò «√apple‹È≈ ’∆Â∆Õ «¬Ê∂ ‘∆ √«Â◊πapple± ‹∆ È∂ Ù√Âapple<br />

Ë≈appleÈ ’∆Â∂Õ ‘«appleÓßÁapple apple±Í √ß ¡Â∂ ¡’≈Ò Â÷ apple±Í «√Í≈‘∆ Á∂ √πÓ∂Ò<br />

È≈Ò ‘∆ ÷≈Ò√≈ ÍøÊ Á∆ √ßͱappleÈÂ≈ ‘πßÁ∆ ˛Õ<br />

«Èapple◊π‰ apple±Í Î’∆apple∆ ‹Ó≈Ò È±ß ‘«apple ’∆apple apple±Í ÌØ‹È ⁄≈‘∆Á≈ ˛ ¡Â∂<br />

√apple◊π‰ apple±Í Ù≈‘∆ ‹Ò≈Ò È±ß apple؇∆ ’æÍÛ≈, Ó’≈È ÍÀ√≈ ¡≈«Á √Ì ’πfi<br />

⁄≈‘∆Á≈ ˛, ‹Ø «’ Ù√Âappleª Á∂ ¡Ë∆È ˛ «¬√ Ò¬∆ ¡’≈Ò Â÷ √≈«‘Ï Â∂<br />

√z∆ ◊πapple± ◊zßÊ √≈«‘Ï Íz’≈Ù ÂØ∫ ¿π⁄∂ ◊πapple± √≈«‘Ï ¡Â∂ ‘Øapple Ù‘∆Á «√ßÿª Á∂<br />

Ù√Âapple √πÌ≈«¬Ó≈È ‘ÈÕ «¬È∑ª Á∂ ÁappleÙÈ ’appleÈ È≈Ò ◊πapple± ÷≈Ò√∂ ȱß<br />

‹Ï ¡≈Ú ’∆ ¡¿πË «ÈË≈È Ï‰À<br />

¡«Â ‘∆ apple‰ ÓÀ ÂÏ ‹±fi Óapple¿π∫® Á√Ó ◊zßÊ<br />

Á∆ Íz∂apple‰≈ «ÓÒÁ∆ ˛ ¡Â∂ ÷≈Ò√∂ Á∆ Á∂◊ Â∂◊ Ϋ‘ Á≈ ÏØÒ≈ ÷≈Ò√∂<br />

鱧 ⁄Û∑Á∆ ’Ò≈ ÚæÒ «Ò‹ªÁ≈ ˛Õ<br />

¡«Ë¡≈ÂÓ ◊π‰ª Á≈ ÷˜≈È≈ √z∆ ◊πapple± ◊zßÊ √≈«‘Ï ¡≈ÂÓ’ Âappleæ’∆<br />

Ò¬∆ «◊¡≈È ÷Û◊π ÎÛ’∂ «Ú’≈appleª Â∂ Ϋ‘ Í≈¿π‰ Á∆ Íz∂apple‰≈ Á∂ «apple‘≈ ˛ :<br />

«◊¡≈È ÷Û◊π ÒÀ ÓÈ «√¿π Ò±fiÀ ÓÈ√≈ ÓÈ«‘ √Ó≈¬∆ ‘∂® ¡ß◊<br />

1022<br />

¡Â∂ ÍøÊ’ ‹Ê∂ÏßÁ∆ È±ß Ó˜Ï±Â ’apple’∂ ˜πÒÓ È≈Ò ‡æ’apple ÒÀ‰ Ò¬∆<br />

¡’≈Ò Â÷ (Á√Ó ◊zßÊ) ¿πÍÁ∂Ù ’apple «apple‘≈ ˛ :<br />

¡«√ «¥Í≈È ÷ø‚Ø ÷Û’ ÂπÍ’ ÂÏapple ¡apple Â∆apple®<br />

√ÀÎ «√appleØ‘∆ √À‘Ê∆ Ô˛ ‘Ó≈appleÀ Í∆apple®


«‹Ê∂ ‘«appleÓßÁapple √≈«‘Ï √≈apple∂ √ß√≈apple Ò¬∆, √⁄∂ ¿πÍÁ∂Ù Á≈ √ªfi≈<br />

¡√Ê≈È ˛, ¿πÊ∂ ¡’≈Ò Â÷ √≈«‘Ï ÷≈Ò√≈ ÍøÊ Á≈ «Èæ‹∆ ¡√Ê≈È ˛Õ<br />

÷≈Ò√≈ ÍøÊ Á∆ ⁄Û∑Á∆ ’Ò≈ Ò¬∆ ◊πappleÓÂ∂ «¬Ê∂ ‘∆ ‘πßÁ∂ ¡≈¬∂ ‘È, «¬ÊØ∫ ‘∆<br />

÷≈Ò√≈ ÁÒ ’√±apple Á∆ «‹æ ¡Â∂ ‘Øapple Óπ«‘ßÓª Ò¬∆ ‹À’≈apple∂ ¤æ‚ ’∂ È◊≈apple∂ Á∂<br />

⁄؇ È≈Ò ⁄Û∑≈¬∆ ’appleÁ≈ «apple‘≈ ˛Õ ◊πapple± ’∂ Ï≈◊, ‹ÀÂØ∫ Á∂ ÓØapple«⁄¡ª Ò¬∆ ¡Â∂<br />

‘Øapple apple≈‹È∆Â’ Íz≈ÍÂ∆¡ª Ò¬∆ «¬ÊØ∫ ‘∆ ÎÀ√Ò∂ ‘πßÁ∂ ‘ÈÕ ◊πappleÏ≈‰∆ ’∆appleÂÈ<br />

Á∂ È≈Ò-È≈Ò ’Ê≈, „≈‚∆ Ú≈appleª, ’Ú∆ ÁappleÏ≈apple ¡Â∂ ‘Øapple ÒÀ’⁄apple «¬Ê∂ ‘∆<br />

‘πßÁ∂ apple‘∂ ‘ÈÕ<br />

‘«appleÓßÁapple √≈«‘Ï ‘apple «¬’ Ò¬∆ ‘apple ʪ ‹≈‰ Á∆ ÷πæÒ∑ ˛ Íapple ¡’≈Ò<br />

Â÷ √≈«‘Ï ”Â∂ ÷≈√ ʪ ”Â∂ ’∂ÚÒ ¡ß«ÓzÂË≈apple∆ apple«‘ ϫ‘ «Ú⁄ ͱapple≈<br />

«√ßÿ ‘∆ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ AIHD Á∂ ÿÒ±ÿ≈apple∂ ÂØ∫ Í«‘Òª «¬’ ’≈¯∆ Úæ‚≈ ÏØapple‚<br />

¡’≈Ò Â÷ √≈«‘Ï ”⁄ Òæ«◊¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ÓÀ∫ ¡≈Í Á∂«÷¡≈ ˛ «‹√ ¿πÍapple<br />

«Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆ ““«¬Ê∂ Ï≈’∆ ‘apple ËappleÓ Á∂ ÏßÁ∂ Á∆ ¡appleÁ≈√ Ì∂‡≈ ÍzÚ≈È<br />

‘ØÚ∂◊∆ Íapple «‹√ ¡ß«ÓzÂË≈apple∆ «√æ÷ È∂ ’ج∆ ’πapple«‘ ’∆Â∆ ˛ ‹ª apple«‘ «Ú⁄<br />

’ج∆ ’Ó∆ «Á÷≈¬∆ ˛, ¿π√ Á∆ Ì∂‡≈ ÍzÚ≈‰ È‘∆∫ ‘ØÚ∂◊∆ È≈ ‘∆ ¡appleÁ≈√<br />

‘ØÚ∂◊∆ ‹Á Âæ’ ¿π‘ Íø‹ «Í¡≈«apple¡ª ’ØÒØ∫ Ï÷«Ù¡≈ È‘∆∫ ‹ªÁ≈Õ «¬√∂ Ò¬∆<br />

¡’≈Ò∆ αÒ≈ «√ßÿ ‹Ê∂Á≈apple ¡’≈Ò Â÷ √≈«‘Ï ÚÒØ∫ Ó‘≈apple≈‹≈ apple‰‹∆Â<br />

鱧 ’ØappleÛ∂ Ó≈appleÈ Á∆ √˜≈ √π‰≈¬∆ ◊¬∆ √∆ ¡Â∂ ¿π√ ◊πapple± Á∂ «Í¡≈apple∂ È∂<br />

«ÈÓ≈‰≈ «√æ÷ ω ’∂ ÌπÒ Ï÷√≈¬∆ √∆Õ ¡Â∂ «¬‘ ÚappleÂ≈apple≈ ‘π‰ Ì∆ ⁄æÒ<br />

«apple‘≈ ˛Õ<br />

‘«appleÓßÁapple √≈«‘Ï «Ú⁄ «Ïapple≈‹Ó≈È «Èapple◊π‰ √apple±Í È≈ÙÚ≈È È‘∆∫ Íapple<br />

√◊π‰ √apple±Í È≈ÙÚ≈È ˛ «¬√ Ò¬∆ ‘«appleÓßÁapple √≈«‘Ï Ú≈Ò≈ «ÈÙ≈È √≈«‘Ï<br />

¿πµ⁄≈ ˛ ¡Â∂ ¡’≈Ò Â÷ √≈«‘Ï ÚæÒ Á≈ «ÈÙ≈È √≈«‘Ï ¤Ø‡≈ ˛Õ «¬√ ÂØ∫<br />

«¬Ò≈Ú≈ ÷≈Ò√≈ ÍøÊ È±ß ÁÙÓ∂Ù «ÍÂ≈ È∂ √z∆ ◊πapple± ◊zßÊ Á∂ Â≈Ï∂ appleæ«÷¡≈ √∆ ‹Ø<br />

‘«appleÓßÁapple √≈«‘Ï Á≈ ¿π⁄≈ «ÈÙ≈È «¬√ «√ËªÂ È±ß Ì∆ Íapple◊‡ ’appleÁ≈ ˛Õ


÷≈Ò√≈ ¡’≈Ò Íπapple÷ ’∆ ÎΩ‹®<br />

Íz◊«‡˙ ÷≈Ò√≈ ÍappleÓ≈ÂÓ ’∆ ÓΩ‹®<br />

Á√Ó ◊zßÊ<br />

«¬√ ¡’≈Ò∆ ÎΩ‹ È∂ √z∆ ◊πapple± ◊zßÊ √≈«‘Ï ¡ßÁapple Íapple◊‡ ¡’≈Ò∆ ◊π‰,<br />

ÁÔ≈, ËappleÓ, √«Â, √ßÂØ÷, «ÈappleÌ¿π, «ÈappleÚÀappleÂ≈ ¡Â∂ ÍappleÓ∂Ùapple Á∂ ÌappleÂ∆<br />

Ó≈apple◊ Â∂ ⁄æÒ ’∂ «¬È∑ª ◊π‰ª Á≈ Í√≈apple≈ √ß√≈apple «Ú⁄ ’appleÈ≈ ˛Õ «¬√∂ Ò¬∆<br />

Úæ‚∂ ÿÒ±ÿ≈apple∂ Ú∂Ò∂ ‹Á Â’apple∆ÏÈ Â∆‘ ÍÀ∫Â∆ ‘˜≈apple ÷≈Ò√≈ ÍappleÓ≈ÂÓ ’∆<br />

ÓΩ‹ È≈Ò ‹≈ «Ó«Ò¡≈, ÏappleÈ≈Ò∂ √ØÁappleπ Á∂ Í≈· «Í¤Ø∫ «¬’ «√ßÿ È∂ ’Ò◊∆¡ª<br />

Ú≈Ò∂ 鱧 ¡≈«‹˜ ¡Â∂ Ó√’∆È∆ Ú≈Ò≈ Íapple∂Ó Ì«apple¡≈ Â≈¡È≈ Ó≈«apple¡≈ √∆ «’<br />

◊zßÊ È±ß ÍøÊ Á∂ ÒÛ Ò≈«¬¡≈ √∆ «¬√ Ò¬∆<br />

ÍøÊ ‹Ø È apple‘≈ ÂØ ◊zßÊ ’¿πÈ Ó≈ÈÀ◊≈®<br />

’Ò◊∆¡ª Ú≈Ò∂ È∂ ¡À√∆ ’Ò≈ ÚappleÂ≈¬∆ «’ «¬’ √≈Ò Á∂ ¡ßÁapple ‘∆ ÍøÊ<br />

È∂ Ò≈‘Ωapple Ϋ‘ ’∆Â∆ ¡Â∂ ÓπÛ AIHD Âæ’ ¡«‹‘≈ ÿÒ±ÿ≈apple≈ È‘∆∫<br />

Ú≈Í«apple¡≈Õ<br />

«Èapple◊π‰ √apple±Í (√ßÂ) ÂØ∫ ¿πÍÁ∂Ù «ÓÒÁ≈ ˛ :<br />

Îapple∆Á≈ ‹Ø ÂÀ Ó≈apple«È Óπ’∆¡≈ «ÂÈ∑≈ È Ó≈apple∂ ÿπß«Ó®<br />

¡≈ÍÈÛÀ ÿapple ‹≈¬∆¡À Íapple «ÂÈ∑≈ Á∂ ⁄ßπ«Ó®¡ß◊ 1387<br />

Í«Û ¡÷apple𠫬‘Ø Ïπfi∆¡À® Ó±apple÷À È≈«Ò È Òπfi∆¡À®<br />

¡ß◊ 473<br />

◊πapple± Á∂ √apple◊π‰ apple±Í ¡’≈Ò Â÷ ÂØ∫ ¿πÍÁ∂Ù «ÓÒÁ≈ ˛Õ<br />

‹ÏÀ Ï≈‰ Ò≈◊À® ÂÏÀ appleØ√ ‹≈◊À®<br />

Ï«⁄æÂapple È≈‡’ (Á√Ó ◊zßÊ)<br />

◊πapple «ÈßÁ≈ È √πȬ∆ ’≈È®<br />

̇∂ ’appleÀ «Â√ √ß◊ «¥Í≈È® apple«‘ÂÈ≈Ó∂


¡Â∂ ÷≈Ò√≈ ÍøÊ Á≈ «Í¤Ò∂ «ÂßÈ √Ω √≈Ò Á≈ «¬«Â‘≈√ «¬√∂ «√˪Â<br />

Á∂ ¡≈Ò∂-Áπ¡≈Ò∂ ÿπßÓ «apple‘≈ ˛Õ<br />

√«Â◊πappleª Á≈ «Èapple◊π‰ √apple±Í (√z∆ ◊πapple± ◊zßÊ √≈«‘Ï Á∆ Ï≈‰∆) «ÂßÈ<br />

◊π‰ª Ú≈Ò∆ Ó≈«¬¡≈ ÂØ∫ «ÈappleÒ∂Í ˛, Íapple √apple◊π‰ √apple±Í «¬√ Ó≈«¬¡≈ Á≈<br />

Ï«‰¡≈ ‘؉ ’apple’∂ «¬√ ”Â∂ √Ê±Ò ¡Â∂ Ù±÷√Ó Ó≈«¬¡≈ Á∆ ¤≈«¬¡≈ ÍÀ<br />

√’Á∆ ˛ «¬√ Ò¬∆ ¡’≈Ò Â÷ Á∂ Ú≈apple√ª 鱧 ‘«appleÓßÁapple «Ú⁄Ø∫ ¡≈Ú≈˜<br />

¡≈Á∆ ˛ :<br />

Â÷«Â apple≈‹≈ √Ø Ï˛ «‹ Â÷ÂÀ Ò≈«¬’ ‘ج∆®<br />

«‹È∆ √¸ ͤ≈«‰¡≈ √¸ apple≈‹∂ √∂¬∆® ¡ß◊ 1088<br />

√z∆ ◊πapple± ◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ «¬√ √±÷√Ó Ó≈«¬¡≈ ÂØ∫ Ï⁄‰ Á∆ ‹Ø √∂Ë<br />

«ÁæÂ∆ ◊¬∆ ˛ :<br />

‹À√≈ √ß◊π «Ï√∆¡apple «√¿π ˛ apple∂ ÂÀ√Ø ‘∆ «¬‘ Íapple «◊z‘π®<br />

¡ß◊ 403<br />

¿π√ 鱧 ‘∆ «Ú√Ê≈apple È≈Ò ’‘≈‰∆¡ª Á∂ apple±Í «Ú⁄ ÁÙÓ∂Ù ‹∆ È∂ Á√Ó<br />

◊zßÊ Á∂ ““⁄«appleÂØz Í≈÷Ô≈‰”” Ì≈◊ «Ú⁄ Áapple‹ ’∆Â≈ ˛ ª «’ ÷≈Ò√≈ ‘«apple<br />

Íæ÷Ø∫ √«⁄¡≈apple ω ’∂ √¯ÒÂ≈ͱappleÏ’ ⁄Û∑Á∆ ’Ò≈ «Ú⁄ apple‘∂Õ «¬√∂ Ò¬∆<br />

ÈÚ≈Ï ’ͱapple «√ßÿ Úapple◊∂ Á±apple-¡ßÁ∂Ù ◊πapple± ’∂ «√æ÷ª È∂ ‹Á ¡’≈Ò Â÷Â<br />

√≈«‘Ï Á∆ ÁπÏ≈apple≈ ¿π√≈apple∆ ’∆Â∆ ª Á√Ó ◊zßÊ Á≈ Íz’≈Ù (’∂ÚÒ) ¡’≈Ò<br />

Â÷ ”Â∂ ‘∆ ’∆Â≈ ¡Â∂ ÊÛ≈ √≈«‘Ï ÚÒØ∫ ¿πÂapple apple‘∆¡ª Í¿πÛ∆ Á∆<br />

Ó«‘‘≈Ï Á∂ ¡ßÁappleÚ≈apple ⁄«appleÂØz Í≈÷Ô≈È «Ú⁄Ø∫ «¬‘ √Âappleª «Ò÷∆¡ª ‘ج∆¡ª<br />

√È ‹Ø «’ ÈÚ∆∫ ¿π√≈apple∆ «¬Ó≈apple «Ú⁄Ø∫ ◊≈«¬Ï ‘ÈÕ<br />

√πË ‹Ï Â∂ ‘Ó Ëapple∆ Ï⁄È ◊πapple Á¬∂ ‘Ó≈apple∂®<br />

ͱ «¬‘∂ Íz‰ ÂØ«‘ Íz≈‰ ‹Ï Ò◊ ÿ‡ Ê≈apple∂®<br />

«Èæ‹ È≈apple∆ ’∂ √≈«Ê È∂‘π ÂπÓ «È τ¬∆Ô‘π®<br />

Íapple È≈apple∆ ’∆ √∂‹ ̱«Ò √πÍÈ∂ ‘±ß È ‹¡¬∆Ô‘π® ⁄«appleÂz 21


Á√ª ‘∆ ◊πapple± √≈«‘Ï È∂ ’Á∂ Ì∆ «’√∂ 鱧 ¡≈͉≈ ËappleÓ «Â¡≈◊ ’∂ «√æ÷<br />

ËappleÓ ¡ÍÈ≈¿π‰ Ò¬∆ È‘∆∫ «’‘≈Õ ÏÒ«’ √Ì È±ß «’‘≈ «’ ‹∂ 屧 Óπ√Ó≈È ˛<br />

ª ⁄ß◊≈ Óπ√ÒÓ≈È Ï‰, ‹Ø◊∆, √«È¡≈√∆ ¡≈«Á 鱧 appleæÏ∆ ◊π‰ ¡Â∂ appleæÏ∆ ÌÀ<br />

«Ú⁄ apple«‘‰ Á∆ Â≈’∆Á ’∆Â∆Õ «¬‘∆ ¿πÍÁ∂Ù «‘ßÁ±, ÏØË∆ ¡Â∂ ‹ÀÈ∆ ¡≈«Á<br />

鱧 «ÁæÂ≈Õ Ïz≈‘Ó‰ 鱧 ¿πÍÁ∂Ù «ÁæÂ≈Õ<br />

√Ø Ïz≈‘Ó‰ ‹Ø «ÏßÁÀ Ïz‘Ó® ¡ß◊ 1411<br />

’«‘ ’Ï∆apple ‹Ø Ïz‘Ó Ï∆⁄≈appleÀ® √Ø Ïz≈‘Ó‰ ’‘∆¡Â ˛ ‘Ó≈appleÀ®<br />

¡ß◊ 324<br />

Íapple «‹√ È∂ «’‘≈ «’ ÓÀ∫ Âπ‘≈‚∆ «√æ÷∆ Ë≈appleÈ ’appleÈ∆ ˛ ¿π√ ȱß<br />

Ó‘≈apple≈‹ È∂ Áæ«√¡≈ «’ Ì≈¬∆ «√æ÷∆ Ë≈appleÈ ’appleÈ Ò¬∆ ÷ø‚≈ Í≈‘πÒ ¤’ ’∂<br />

Íø‹ ’’≈apple∆ apple«‘ appleæ÷ ¡Â∂ √z∆ ◊πapple± ◊zßÊ √≈«‘Ï Á≈ ÒÛ ÎÛÕ √Ø «¬‘ apple«‘Â<br />

◊πapple± ’∂ «√æ÷ª Ò¬∆ ˛ «’√∂ ‘Øapple Ò¬∆ È‘∆∫ ˛Õ<br />

√Ì È±ß ÍÂ≈ ˛ «’ √≈‚∂ Á∂Ù Á≈ √ß«ÚË≈È ÏÈ≈¿π‰ Ú≈Ò∂ Ï‘πÂ∂<br />

’ª◊apple√ Í≈apple‡∆ Á∂ ÏßÁ∂ √∆ ‹Ø ¡≈Í ◊ªË∆ ‡ØÍ∆ ¡Â∂ ◊ªË∆ ÷æÁapple Á∂ ’æÍÛ∂<br />

ͪÁ∂ √È ‹Ø «’ ’ª◊apple√ Í≈apple‡∆ Á∂ «ÚË≈È ¡Èπ√≈apple √∆Õ Íapple «ÚË≈È<br />

«’«’ √≈apple∂ Á∂Ù Ò¬∆ Ò≈◊± ‘؉≈ √∆ «¬√ Ò¬∆ «ÚË≈È ÿ≈Ûª È∂ ◊ªË∆<br />

÷Áapple ¡Â∂ ◊ªË∆ ‡ØÍ∆ Í«‘ȉ Ò¬∆ «ÚË≈È «Ú⁄ «’Â∂ È‘∆∫ «Ò«÷¡≈Õ «¬√∂<br />

Âapple∑ª √z∆ ◊πapple± ◊zßÊ √≈«‘Ï, ’πÒ ÁπÈ∆¡ª Á∂ ÍappleÓ≈Ê’ ‹«◊¡≈√±¡ª Ò¬∆ ˛<br />

«¬√ Ò¬∆ «¬√ «Ú⁄ ÷ø‚≈ Í≈‘πÒ ¤’‰ ¡Â∂ Íø‹ ’’≈apple∆ apple«‘ Áapple‹ È‘∆∫<br />

’∆Â∆Õ «¬‘ ’∂ÚÒ ◊πapple± ’∂ «√æ÷ª Ò¬∆ apple«‘ÂÈ≈«Ó¡ª «Ú⁄ Áapple‹ ˛Õ ‘π‰<br />

«‹‘Û∂ ÒØ’ «¬‘ ’«‘ßÁ∂ ‘È «’ ‹∂ «√æ÷ Ï‰È Ò¬∆ ÷ø‚≈ Í≈‘πÒ ¡Â∂ Íø‹<br />

’’≈apple∆ apple«‘ Á∆ ’ج∆ ÒØÛ È‘∆∫ «’«’ «¬‘ √z∆ ◊πapple± ◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄<br />

È‘∆∫, ÓßÈ ÒÀ‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ˛ «’ ¿π‘ ¡«◊¡≈ÈÂ≈ Á∂ √ÓπßÁapple «Ú⁄ ◊ØÂ∂ ÷≈<br />

apple‘∂ ‘ÈÕ


«‹‘Û∂ ¡÷ΩÂ∆ «ÚÁÚ≈È «¬‘ Íz⁄≈apple ’apple apple‘∂ ‘È «’ Á√Ó ◊πapple± Á∆<br />

Ï≈‰∆ ¡≈«Á ◊πapple± ◊zßÊ √≈«‘Ï Á∆ Ïapple≈Ïapple∆ È‘∆∫ ’apple √’Á∆, ¿π‘ Ù≈«¬Á<br />

ÌπæÒ ◊¬∂ «’ Á√Ó∂Ù ‹∆ È∂ ıπÁ ÷ø‚≈ Í≈‘πÒ «Â¡≈apple ’appleÈ Ú∂Ò∂ ‹Íπ‹∆<br />

√≈«‘Ï Á∂ Í≈· «Í¤Ø∫ ‹≈Íπ, √πË≈ √Úæ¬∆¬∂ ¡Â∂ ⁄ØÍ∆ Á≈ Í≈· ’apple’∂ «Îapple<br />

¡≈ÈßÁ √≈«‘Ï Á≈ Í≈· ’∆Â≈ √∆Õ ÍzßÍapple≈ ¡Èπ√≈apple ‘π‰ Ì∆ ÷ø‚≈ Í≈‘πÒ<br />

«Â¡≈apple ’appleÈ Ú∂Ò∂ «¬√∂ ÂappleÂ∆Ï È≈Ò «¬‘ Ï≈‰∆¡ª ÍÛ∑∆¡ª ‹ªÁ∆¡ª<br />

‘ÈÕ ‹Á ıπÁ ’Ò◊∆Ëapple Ó‘≈apple≈‹ «¬√ Ï≈‰∆ 鱧 Ïapple≈Ïapple Á≈ ‘æ’ Á∂ ◊¬∂<br />

‘È Âª ‘π‰ Á∂ ¡Àapple∂ ◊Àapple∂ ¡÷ΩÂ∆ «ÚÁÚ≈Ȫ Á∆ «¬√ Á∂ √≈‘Ó‰∂ ’∆<br />

Úπ’¡Â ˛? Ï≈Ï≈ Á∆Í «√ßÿ Ù‘∆Á Á∆ «ÈÂÈ∂Ó Á∆ ÍØÊ∆ «Â¿π‰≈<br />

Íπ‹≈apple∆¡ª «˜Ò∑≈ Ï«·ß‚≈ ÂØ∫ Íz≈Í ‘ج∆ ˛, ¿π√ «Ú⁄ ÁØÈØ∫ ◊zßʪ Á∆¡ª<br />

Ï≈‰∆¡ª, Áapple‹ ‘ÈÕ √Ø ‘π‰ ‘Øapple «’√∂ ÍappleÓ≈‰ Á∆ ÒØÛ «¬√ Ó≈ÓÒ∂ «Ú⁄<br />

È‘∆∫ apple‘∆Õ<br />

«√æ÷ «Ó√Òª Ú∂Ò∂ ÁØȪ ◊zßʪ Á≈ «¬’Ø «‹‘≈ √«Â’≈apple «√æ÷ ’appleÁ∂<br />

√È ¡Â∂ ÍøÊ’ ÎÀ√«Ò¡ª Ò¬∆ ““√appleÏ ÷≈Ò√≈”” Á∂ «¬’æ· «Ú⁄<br />

◊πappleÓÂ≈ ’appleÈ Ò¬∆ ÁØȪ ◊zßʪ Á≈ Íz’≈Ù ‘πßÁ≈ √∆Õ Johan Malcom<br />

È∂ AHAB ¬∆. «Ú⁄ «Ò÷∆ ¡≈͉∆ «’Â≈Ï Shetch of the Siks «Ú⁄<br />

«¬√ Âapple∑ª Áapple‹ ’∆Â≈ ˛Õ<br />

When the chiefs meet upon this solemn occarsin<br />

concluded that all private animosties ceases and that<br />

every man sacrifices his personal feelings at the shrine<br />

of the general good, and actanated by principles of pure<br />

patriotism, thinks of nothing but the interest of religion<br />

and the commonwealth to which he belong. When the<br />

chiefs and principal leaders are seated, the ‘Adi


Garanth’ and Duswend “Padeshah Ka Garanth” are<br />

placed before them, They all bend their heads before<br />

these scripitures and exclaim -”Waheguru <strong>Ji</strong> ka Khalsa<br />

Waheguru <strong>Ji</strong> ki Fateh.”<br />

‹Ø«Â apple±Í ‘«appleÓßÁapple √≈«‘Ï Á≈ √«Â’≈apple ¡’≈Ò Â÷ ÚÒØ∫ ‘πßÁ≈<br />

«apple‘≈ ˛Õ «¬√∂ Ò¬∆ ¡’≈Ò Â÷ √≈«‘Ï ÚæÒ Á≈ «ÈÙ≈È √≈«‘Ï ¤Ø‡≈<br />

˛Õ √z∆ ◊πapple± ◊zßÊ √≈«‘Ï Ó‘≈apple≈‹ Á≈ Íz’≈Ù ¡Â∂ ’∆appleÂÈ Â÷ √≈«‘Ï<br />

ÂØ∫ Í«‘Òª Ùπapple± ‘πßÁ≈ ˛Õ Ù≈Ó È±ß √ØÁappleπ Á≈ Í≈· Ì∆ Â÷ √≈«‘Ï Â∂<br />

‘«appleÓßÁapple √≈«‘Ï Ùπapple± ‘؉ ÂØ∫ «Í¤Ø∫ ‘πßÁ≈ ˛Õ ¡À√≈ Ì∆ ÍÛ∑È È±ß «Ó«Ò¡≈ ˛<br />

«’ Â÷ √≈«‘Ï Â∂ √appleÏæ ÷≈Ò√∂ Á∂ Ò¬∂ ÎÀ√«Ò¡ª Ò¬∆ ¡appleÁ≈√<br />

‘«appleÓßÁapple √≈«‘Ï ‘ßπÁ∆ apple‘∆ ˛Õ Íz≈⁄∆È ÍøÊ Íz’≈Ù Á∂ ’appleÂ≈ appleÂÈ «√ßÿ<br />

Ìß◊± ¡Èπ√≈apple Ï≈Ï≈ ◊πappleÏ÷Ù «√ßÿ Ù‘∆Á È∂ Ù‘∆Á∆ ◊≈È≈ Â÷ √≈«‘Ï<br />

Â∂ ÏßÈ∑ ’∂ ¡appleÁ≈√ ‘«appleÓßÁapple √≈«‘Ï ’∆Â∆ √∆Õ «¬√ ‘«appleÓßÁapple Á∆ apple≈÷∆<br />

Ò¬∆ ÷≈Ò√≈ ÍøÊ È∂ «¬ÂÈ∂ «√apple «ÁæÂ∂ ‘È «’ ‹∂ √≈apple∆ Íapple’appleÓ≈ «Ú⁄<br />

‹ØÛ ’∂ apple÷ Á∂¬∆¬∂ ª Ì∆ ͱapple∂ È‘∆∫ √Óª √’‰◊∂Õ ÍøÊ È±ß ◊π«apple¡≈¬∆<br />

ÁÙÓ∂Ù ‹∆ È∂ ⁄Ó’Ωapple Á∆ ◊Û∑∆ «Ú⁄ Ï÷Ù∆, ‹Á ÍøÊ Á≈ ‘π’Ó ÓßÈ ’∂<br />

◊Û∑∆ ¤æ‚ ’∂ ⁄Ò∂ ◊¬∂ ¡Â∂ ◊zßÊ È±ß ◊π«apple¡≈¬∆ ‹ØÂ∆ ‹Ø«Â √Ó≈¿π‰ ÂØ∫<br />

Í«‘Òª ȪÁ∂Û (‘˜±apple √≈«‘Ï) «ÁæÂ∆ √∆Õ «¬√ Âapple∑ª ¡≈«Á ◊πapple± ◊zßÊ<br />

√≈«‘Ï ¡Â∂ Á√Ó ◊zßÊ Á∂ √πÓ∂Ò È≈Ò Ê‰Á≈ ˛, Ï≈‰∆ ¡Â∂ Ï≈‰≈, Á∂◊<br />

¡Â∂ Â∂◊, Ó≈Ò≈ ¡Â∂ Ì≈Ò≈, √∂Ú≈ ¡Â∂ «√Óapple‰ Ú≈Ò∂ √ß «√Í≈‘∆¡ª<br />

Á≈ √Ó±‘ ÍøÊ ÷≈Ò√≈Õ ¡«◊¡≈ÈÂ≈ Úæ√ ‘π‰ Á√Ó ◊zßÊ «ÚappleπæË ’πÍz⁄≈apple<br />

’appleÈ Ú≈Ò∂ ◊πapple± Á∂ ‹∆¿π ¡Â∂ «Íø‚ «Ú⁄≈Ò∂ Á∆Ú≈apple ÷Û∑∆ ’apple’∂ Í≈Û≈<br />

Í≈¿π‰ Ò¬∆ ÂÂÍapple ‘ÈÕ


¡≈«Á √z∆ ◊πapple± ◊zßÊ √≈«‘Ï Á≈ √Á’≈ ◊πapple± ’∂ «√æ÷, ÍzÓ≈ÂÓ≈ Á∂<br />

È≈Ó «Ú⁄ Ò∆È ‘Ø ’∂ ÚÀapple≈◊∆, «Â¡≈◊∆, ÁÔ≈, ËappleÓ, √Â, √ßÂØ÷ ¡Â∂<br />

‘Øapple appleæÏ∆ ◊π‰ª Ú≈Ò∂ √ß ω ◊¬∂Õ Á√Ó∂Ù «ÍÂ≈ È∂ ¡≈͉∆¡ª Á√Ó<br />

◊zßÊ Á∆¡ª apple⁄È≈Úª Áπ¡≈apple≈ «¬È∑ª √ߪ 鱧 ÷ø‚∂, «¥Í≈Ȫ, Â∆apple ’Ó≈‰<br />

¡Â∂ Ì≈«Ò¡ª È≈Ò √‹≈ ’∂, Ó√ ‘≈Ê∆¡ª È≈Ò ‡æ’apple ÒÀ‰ Ú≈Ò∂, √Ú≈<br />

Òæ÷ È≈Ò ÒÛÈ Ú≈Ò∂, Áπ«È¡≈Ú∆ Â÷ª È≈Ò ‡æ’apple ÒÀ‰ Ú≈Ò∂ «ÈappleÌ¿π<br />

«√ßÿ (Ù∂apple) ω≈ «ÁæÂ≈Õ<br />

√≈‚∂ Á∂Ù «Ú⁄ Í«‘Òª «¬’ Úapple◊ √ߪ Á≈ √∆ ¡Â∂ Á±√apple≈ Úapple◊<br />

(apple≈‹Í±Â) «ÈappleØÒ «√Í≈‘∆ √∆Õ «¬’æÒ≈ «¬’æÒ≈ Íæ÷ ¡Ë±apple≈ √∆Õ «¬√ Ò¬∆<br />

ˆπÒ≈Ó∆ Ìπ◊‰∆ ͬ∆Õ ◊πapple± È≈È’, ◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ √≈«‘Ï (¡≈«Á √z∆ ◊πapple±<br />

◊zßÊ √≈«‘Ï ¡Â∂ Á√Ó ◊zßÊ) Á≈ √Á’≈ «È¡≈apple∂ Â∆√apple ÍøÊ Ú≈«Ò¡ª È∂<br />

‹Ø «¬«Â‘≈√ «√apple«‹¡≈ ¿π‘ Áπ«È∆¡ª «Ú⁄ Ò≈«Ó√≈Ò ˛Õ<br />

¡«‘ÓÁ Ù≈‘ ¡ÏÁ≈Ò∆ È≈Ò ¡≈¬∂ «¬«Â‘≈√’≈apple ’≈˜∆ ȱapple<br />

Óπ‘ßÓÁ È∂, «¬√ «È¡≈apple∂ ÷≈Ò√∂ Á∂ ÁØȪ Íæ÷ª Á∆ √ß√≈apple √≈‘Ó‰∂ √‘∆<br />

Â√Ú∆apple Í∂Ù ’apple’∂ appleæ‹ ’∂ Â≈apple∆¯ ’∆Â∆ ˛Õ<br />

““«¬È∑ª Á≈ ¡√Ò∆ È≈Ó «√ßÿ ˛ «‹√ Á≈ Ó≈¡È≈ «‘ßÁ∆ «Ú⁄ Ù∂apple<br />

˛Õ ‹Á «¬‘ ÓÀÁ≈È∂ ‹ß◊ «Ú⁄ ‘πßÁ∂ ‘È Âª Ù∂apple Úª◊ ÚÀapple∆ Â∂ fi͇Á∂ ‘È<br />

¡Â∂ ‹Á ¡ÓÈ «Ú⁄ ‘πßÁ∂ ‘È Âª «¬ßÈ∂ «Á¡≈Ò± ‘πßÁ∂ ‘È «’ ‘≈ÂÓ<br />

Â≈¬∆ (¬∆apple≈È Á≈ «¬’ Ï≈ÁÙ≈‘ ‹Ø Ï‘π «Á¡≈Ò± √∆) 鱧 Ó≈ Í≈ «ÁßÁ∂<br />

‘ÈÕ<br />

◊apple ω≈ ’∂ ¿π⁄∆ ¡≈Ú≈˜ «ÁßÁ∂ ‘È ““◊πapple± ’≈ ◊apple «Â¡≈apple ˛<br />

√Ì ¤’ØÕ”” «’æ‚≈ ‘∆ Úæ‚≈ ÁπÙÓ‰ ¡≈ ’∂ Íø◊ «Ú⁄ ÏÀ· ‹≈Ú∂ «¬‘ ’Á∂<br />

¿π·≈Á∂ È‘∆∫Õ


«‹Ê∂ ¡≈«Á ◊πapple± ◊zßÊ √≈«‘Ï «¬’æ·∂ ÏÀ· ’∂ ÍappleÓ∂Ùapple Á∂ ◊π‰ ◊≈«¬È<br />

’appleÈ Á≈ ¿πÍÁ∂Ù ’appleÁ≈ ˛:<br />

‘Ø«¬ «¬’Âz «ÓÒ‘π Ó∂apple∂ Ì≈¬∆<br />

Áπ«ÏË≈ Á±apple ’apple‘π «ÒÚ Ò≈«¬®<br />

‘«apple È≈ÓÀ ’∂ ‘ØÚ‘π ‹ØÛ∆ ◊πappleÓ«π÷ ÏÀ√‘π √Î≈ «Ú¤≈«¬®<br />

(¡ß◊ 1185)<br />

¿πÊ∂, Á√Ó∂Ù «ÍÂ≈ Á∂ Á√Ó ◊zßÊ ÂØ∫ ÚappleØ√≈«¬¡≈ ÷≈Ò√≈ ÍøÊ<br />

¿πÍappleÒ∂ ¿πÍÁ∂Ù ’Ó≈¿π‰ Á∂ È≈Ò ‘∆ È◊≈apple∂ Á∆ ⁄؇ È≈Ò, «ÈÙ≈È<br />

√≈«‘Ï Ò«‘apple≈Á≈ ‘Ø«¬¡≈ ¡≈ÈßÁÍπapple √≈«‘Ï Á∆ ⁄appleÈ ◊ß◊≈ Á∆ Ïapple∂Â∆<br />

«Ú⁄ ‘ØÒ∂ Ó‘æÒ∂ Â∂ ‹ß◊∆ ’appleÂæϪ È≈Ò ÍøÊ È±ß ⁄Û∑Á∆ ’Ò≈ ÚæÒ «Ò‹ªÁ≈<br />

˛Õ


«√æ÷-«√ßÿ-÷≈Ò√≈<br />

«¬æ‡ª, appleØÛ∂ √∆«Ó߇ ¡≈«Á È≈Ò ’ج∆ «¬Ó≈apple ωÁ∆ ˛Õ «¬‘Ø √Ì ’πfi<br />

È≈Ò «√È∂Ó≈ Â∂ ÓÀ-÷≈È≈ ωÁ≈ ˛ ¡Â∂ «¬√∂ √Ì ’≈√∂ È≈Ò √’±Ò ¡Â∂<br />

◊πappleÁπ¡≈apple≈ ωÁ≈ ˛Õ «√¡≈‰≈ ÓÈπæ÷ «ÏÒ«‚ß◊ Á≈ È’Ù≈ Á∂÷ ’∂ √Ófi<br />

‹ªÁ≈ ˛ «’ «¬√ È’Ù∂ ¡Èπ√≈apple ÏÀ∫’ ω∂◊≈ ‹ª √’±Ò ω∂◊≈Õ<br />

«ÏÒ«‚ß◊ ω≈È Ò¬∆ Í«‘Òª È’Ù≈ ωÁ≈ ˛ «Îapple «È¿±∫ Ìapple∆ ‹ªÁ∆<br />

˛Õ «¬√ «Í¤Ø∫ ¿π√≈apple∆ ’apple’∂ ¡ßÁapple Ï≈‘apple ’ßÓ Í±apple≈ ’apple’∂ ‹Á «ÏÒ«‚ß◊<br />

«Â¡≈apple ‘Ø ‹ªÁ∆ ˛ ª «ÏÒ«‚ß◊ Á≈ “¡Óapple «ÚÒ≈”, ’appleÂ≈apple ’≈‡∂‹ ¡≈«Á<br />

È≈ «Ò«÷¡≈ ‹ªÁ≈ ˛ «‹√ ÂØ∫ «ÏÒ«‚ß◊ Á∆ Í«‘⁄≈È ¡Â∂ «¬√ «Ú⁄<br />

apple«‘‰ Ú≈«Ò¡ª Á≈ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ˛Õ<br />

«‹√ «√æ÷∆ Á∂ Ó‘æÒ Á∆ «È ◊πapple± È≈È’ √æ⁄∂ Í≈ÂÙ≈‘ È∂ appleæ÷∆, √Ó∂∫<br />

√Ó∂∫ Ï≈’∆ ◊πapple± √≈«‘Ϫ È∂ «¬√ Ó‘æÒ Á∆ ¿π√≈apple∆ ’∆Â∆, ¡ßÁappleØ∫ Ï≈‘appleØ∫<br />

√Ú≈«apple¡≈ ¡Â∂ ÁÙÓ∂Ù «ÍÂ≈ È∂ «¬√ Ó‘æÒ È±ß ¡ßÂÓ ¤Ø‘ª Á∂ ’∂ Ï≈‘appleØ∫ Ï≈‰∂<br />

È≈Ò «Ùß◊≈«apple¡≈ ¡Â∂ ÷≈Ò√≈¬∆ apple«‘ Á∆ Ú≈Û ’apple ’∂ È≈ ÷≈Ò√≈ ÍøÊ<br />

appleæ«÷¡≈Õ<br />

«¬Ê∂ «¬‘ Áæ√‰≈ Ú∆ ˜apple±apple∆ ˛ «’ ◊πapple± È≈È’ √≈«‘Ï Á∆ ⁄Ò≈¬∆ «√æ÷<br />

Ò«‘apple Á≈ È≈ Á∂ÙÚ≈√∆¡ª «Ú⁄ ¡Â∂ √apple’≈apple∂ ÁappleÏ≈apple∂ È≈È’ ÍøÊ∆<br />

Íz⁄Ò √∆Õ ¬∆apple≈È Ú≈√∆ Óπ‘√È Î≈È∆ È∂ Á∂Ù Á≈ ÌzÓ‰ ’apple ’∂, «¬Ê∂ Á∂<br />

Úæ÷-Úæ÷ ËappleÓª Ï≈apple∂ ‹Ø «’Â≈Ï “˜«Ï√ Â≈È∂ Ó˜≈‘Ï” «Ò÷∆ ¿π√ «Ú⁄ «√æ÷<br />

Ò«‘apple 鱧 “È≈È’ ÍøÊ∆” Á≈ È≈ «ÁæÂ≈ ˛Õ «¬‘ √ÀÒ≈È∆ √z∆ ◊πapple± ‘«apple◊Ø«ÏßÁ<br />

√≈«‘Ï Á≈ √Ó’≈Ò∆ √∆, ’¬∆ Ú≈apple∆ ◊πapple± √≈«‘Ï È±ß «Ó«Ò¡≈ ¡Â∂ Á∂Ù ÍappleÂ<br />

’∂ Ì∆ ◊πapple± √≈«‘Ï È≈È’ «⁄æ·∆ ÍæÂapple «Ò÷Á≈ «apple‘≈Õ Ó‘≈È ’ØÙ «Ú⁄ Ì≈¬∆<br />

’≈È∑ «√ßÿ ‹∆ È∂ «¬√ ÂæÊ È±ß ’ϱ«Ò¡≈ ˛Õ «¬√∂ Âapple∑ª Ò≈‘Ωapple ÁappleÏ≈apple ÂØ∫


Á√ßÏapple AGA@ «Ú⁄ ‹Ø «√æ÷ª Á∆ ’ÂÒ∂¡≈Ó Á≈ ÎπappleÓ≈È ‹≈apple∆ ‘Ø«¬¡≈ ¿π√<br />

Á∆ «Ò÷ √∆ :<br />

È≈È’ Í√ª apple≈ ‘apple ‹≈ «’ ÏÔ≈ÏßÁ, Ï ’ÂÒ apple√≈ÈßÁÕ”<br />

Ì≈Ú : «‹Ê∂ «’Â∂ Ì∆ È≈È’ ÍøÊ∆ «Á÷‰ ’ÂÒ ’apple «ÁæÂ∂ ‹≈‰Õ<br />

√z∆ ◊πapple± È≈È’ Á∂Ú Ó‘≈apple≈‹ È∂ È≈Ó, Á≈È, «¬ÙÈ≈È Ú≈Ò∂ «√æ÷∆<br />

Ó‘æÒ Á∆ «È appleæ÷∆Õ √Ì È±ß ˝ Á≈ Ï∆‹ ÓßÂapple «ÁæÂ≈Õ «¬’ ÍappleÓ∂√apple ‹Ø<br />

““¡≈«Á √æ⁄, ‹π◊≈«Á √æ⁄ ˛ Ì∆ √¸ È≈È’ ‘Ø√∆ Ì∆ √⁄”” 鱧 «Ë¡≈¿π‰ Á≈<br />

¿πÍÁ∂Ù «ÁæÂ≈Õ ‘æÊ∆∫ «’apple ’apple’∂ ‹∆ÚÈ «ÈappleÏ≈‘ ’appleÈ ¡Â∂ √Ó≈‹’<br />

ÌÒ≈¬∆ Ò¬∆ Úß‚ ¤’‰ Á≈ È∆ÔÓ Ï‰≈«¬¡≈Õ ¿±⁄ È∆⁄ Á≈ «ÚÂ’apple≈<br />

÷ÂÓ ’appleÈ Ò¬∆ “¬∂’ «ÍÂ≈ ¬∂’√ ’∂ ‘Ó Ï≈«apple’” Á≈ Í≈· ÍÛ∑≈«¬¡≈Õ<br />

¡≈͉∆ Ú∆⁄≈appleË≈apple≈ 鱧 √Á∆Ú ’≈Ò ’≈«¬Ó appleæ÷‰ Ò¬∆ Ï≈‰∆ apple⁄∆Õ “ÙÏÁ<br />

◊πapple± √πapple«Â Ëπ«È ⁄∂Ò≈”” Á∆ Ó«appleÔ≈Á≈ ’≈«¬Ó ’∆Â∆Õ<br />

√ß◊ ¡Â∂ Íø◊ Á≈ È∆ÔÓ Ï‰≈ ’∂ ¡ß«Óz Ú∂Ò∂ Á∆ √ßÌ≈Ò, ‹Íπ ‹∆<br />

Á≈ «ÈÂÈ∂Ó È≈Ò Í≈· ¡Â∂ ¡≈√≈ Á∆ Ú≈apple Á≈ ’∆appleÂÈ Á∆ apple∆ ÂØapple∆Õ<br />

Ì≈¬∆ ◊πappleÁ≈√ ‹∆ È∂ Í«‘Ò∆ Ú≈apple Á∆ 31Ú∆∫ Í¿πÛ∆ «Ú⁄ «¬ Áæ«√¡≈ :<br />

Ï≈Ï≈ ¡≈«¬¡≈ ’appleÂ≈apple Íπ«apple Ì∂÷ ¿πÁ≈√∆ √◊Ò ¿πÂ≈apple≈Õ<br />

Í«‘apple √ß√≈apple∆ ’ÍÛ∂ Óß‹∆ ÏÀ· ’∆¡≈ ¡ÚÂ≈apple≈Õ<br />

------------<br />

◊Ô≈È ◊ØÙ‡ ⁄apple⁄≈ √Á≈ ¡È‘Á ÙÏÁ ¿π·∂ Ëπ«È’≈apple≈Õ<br />

√ØÁapple ¡≈appleÂ∆ ◊≈Ú∆¡À ¡ß«Óz Ú∂Ò∂ ‹≈Í ¿π⁄≈apple≈Õ<br />

È≈È’ Á∆ Á±√apple∆ ‹Ø È∂ Ï≈Ï∂ È≈È’ Á∂ ͱapple«È¡ª ”Â∂ ⁄Ò«Á¡ª<br />

◊πappleÓπ÷∆ «ÒÍ∆ «Ú◊√ ’apple ’∂ Ï≈‰∆ «Ú⁄ Ú≈Ë≈ ’∆Â≈Õ ◊πapple± «¬Â«‘≈√ ¡Â∂<br />

◊πappleÏ≈‰∆ Á∆¡ª ÍØÊ∆¡ª Íz⁄Ò ’∆Â∆¡ªÕ<br />

√z∆ ◊πapple± ¡ÓappleÁ≈√ ‹∆ È∂ Í«‘Ò∂ ÍzØ◊apple≈Ó È±ß «ÈÏ≈‘πß«Á¡ª √Ó≈‹’<br />

√πË≈apple Ò¬∆ Ï¿πÒ∆ ¡Â∂ Íß◊Â È±ß Íæ«’¡ª ’∆Â≈ ª ‹Ø √ß◊Â∆ «¬ÙÈ≈È


¡Â∂ Íø◊ Á∆ apple∆ È≈Ò ¿±⁄-È∆⁄ Á≈ Í≈Û≈ ÷ÂÓ ’∆Â≈ ‹≈ √’∂Õ<br />

«¬√Âapple∆¡ª «Ú⁄ ÍappleÁ∂ ¡Â∂ √Â∆ Á∆ apple√Ó ÷ÂÓ ’appleÈ Ò¬∆ ¿πÍÁ∂Ù «ÁæÂ≈ :<br />

√Â∆¡≈ ¬∂«‘ È ¡≈÷∆¡≈«È ‹Ø Ó«Û¡ª Ò«◊ ‹«È®<br />

È≈È’ √Â∆¡≈ ‹≈‰∆¡È «‹ «Ïapple‘∂ ⁄Ø«‡ Óappleß«È®<br />

Ì∆ √Ø √Â∆¡≈ ‹≈‰∆¡È, √∆Ò √ßÂØ÷ apple‘ß«È® ¡ß◊ 787<br />

«√æ÷∆ Íz⁄≈apple Ò¬∆ Á∂Ù Á∂ √≈apple∂ √±«Ï¡ª «Ú⁄ Óß‹∆¡ª √Ê≈Í ’∆Â∆¡ª<br />

«‹È∑ª «Ú⁄ ’πfi «¬√Âapple∆¡ª Ì∆ √ÈÕ Ï≈¡Á «Ú⁄ «¬‘Ø Ó√ßÁ ¡÷Ú≈¬∂Õ<br />

√z∆ ◊πapple± apple≈ÓÁ≈√ ‹∆ È∂ «√æ÷ª Ò¬∆ ’∂∫Áapple∆ ¡√Ê≈È √Ê≈Í ’∆Â≈Õ ‹Ø<br />

Í«‘Òª, ◊πappleπ ⁄’ Á∂ È≈¿π∫ È≈Ò ÓÙ‘±apple ‘Ø«¬¡≈ ¡Â∂ √appleØÚapple Ï‰È ’apple’∂<br />

¡ß«ÓzÂ√apple ’‘≈Á≈ ˛Õ «¬√ 鱧 ÚÍ≈apple’ ’∂∫Áapple ω≈«¬¡≈ ¡Â∂ Úæ÷-Úæ÷<br />

Âapple∑ª Á∂ EB «’æÂ∂ ’appleÈ Ú≈Ò∂ ÒØ’ Ú√≈¬∂Õ «¬Ê∂ «¬‘ Ì∆ Áæ√‰≈ ˜apple±apple∆ ˛ «’<br />

◊πapple± √≈«‘Ï È∂ «¬√ Ù«‘apple Â∂ ¡≈√ Í≈√ Á∆ ˜Ó∆È √æ √Ω ¡’Ïapple∆ appleπͬ∂ Á∂<br />

’∂ ÓπæÒ ÷apple∆Á∆ √∆Õ √Ø ¡ß«ÓzÂ√apple Ù«‘apple ÷≈Ò√≈ ÍøÊ Á∆ «Úapple≈√ ˛Õ<br />

√z∆ ◊πapple± ¡apple‹È Á∂Ú Ó‘≈apple≈‹ È∂ «ÍÂ≈ ◊πapple± Á∂ Ú√≈¬∂ È◊apple «Ú⁄<br />

√appleØÚapple Á∆ ÷πÁ≈¬∆ ’appleÚ≈¬∆ ‘«appleÓßÁapple Á∆ ¿π√≈apple∆ ’∆Â∆ ¡Â∂ ÓÈπæ÷Â≈ Á∆<br />

’«Ò¡≈‰ Ò¬∆ √z∆ ◊πapple± ◊zßÊ √≈«‘Ï Á∆ √ßÍ≈ÁÈ≈ ’∆Â∆Õ ÂappleÈ Â≈appleÈ ¡Â∂<br />

’appleÂ≈appleÍπapple («˜Ò∑≈ ‹Ëapple) Ù«‘apple Ú√≈¬∂Õ ÂappleÈ Â≈appleÈ «Ú⁄ ’Ø‘Û∆¡ª ¡Â∂<br />

‘Øapple appleØ◊ª Á∂ «¬Ò≈‹ Ò¬∆ ‘√ÍÂ≈Ò ⁄≈Ò± ’∆Â≈Õ ÒØÛ ÍÀ‰ ”Â∂ ÓÈπæ÷Â≈ Á∆<br />

√∂Ú≈ Ò¬∆ Ò≈‘Ωapple ’≈Ò ÍÀ‰ Â∂ ¡≈Í ◊apple Ò≈«¬¡≈ ¡Â∂ Óπapple«Á¡ª Á∆<br />

√ßÌ≈Ò ’apple’∂ «√æ÷ 鱧 Íapple¿πÍ’≈apple ’appleÈ Ò¬∆ ¿πÂÙ≈«‘ ’∆Â≈Õ ¡ßÂ È±ß √æÂ<br />

ËappleÓ Â∂ ’πappleÏ≈È ‘؉ Á≈ Í≈· ÍÛ∑≈¿π‰ Ò¬∆ Ò≈√≈È∆ Ù‘∆Á∆ Í≈¬∆Õ<br />

√z∆ ◊πapple± ‘«apple◊Ø«ÏßÁ √≈«‘Ï È∂ ¡’≈Ò Â÷ Á∆ apple⁄È≈ ’∆Â∆, «√æ÷ª<br />

«Ú⁄ Ï∆apple apple√ ÌappleÈ Ò¬∆ ◊πappleÏ≈‰∆ Á∂ È≈Ò È≈Ò „≈‚∆ Ú≈appleª Á≈ ◊≈¿π‰≈<br />

Ùπapple± ’∆Â≈Õ ◊Ú≈Ò∆¡apple Á∂ «’Ò∂ «Ú⁄ EB «‘ßÁ± apple≈‹Í±Â apple≈«‹¡ª 鱧 «apple‘≈<br />

’apple≈ ’∂ ÏßÁ∆ ¤ØÛ ’‘≈¬∂Õ Ó∆apple∆ Í∆apple∆ Á≈ «√˪ ⁄Ò≈«¬¡≈, Ù√appleÂapple Ë≈apple∆


‹ØË∂ ω≈ ’∂ ‘’±Ó È≈Ò ⁄≈apple ‹ß◊ª «‹æ ’∂ Á∂Ù Ú≈√∆¡ª Á≈ ÓÈØÏÒ ¿π⁄≈<br />

’∆Â≈ ¡Â∂ √≈Ï ’apple Á«æÂ≈ «’ «ÚÁ∂Ù∆, ˜≈ÒÓ ‘≈’Ó ¡«‹æ ȑ∆∫,<br />

«¬’Óπæ· ‘Ø ’∂ Ò«Û¡ª «‹æÂ∂ ‹≈ √’Á∂ ‘ÈÕ ◊πapple ¡√Ê≈È Á∆ √ßÌ≈Ò ’∆Â∆<br />

¡Â∂ Ó≈fi∂, Ó≈ÒÚ∂, ’ÙÓ∆apple, Ϫ◊apple, Í∆Ò∆ Ì∆ (¿πÂapple ÍzÁ∂Ù) Âæ’ «√æ÷∆<br />

Íz⁄≈apple ’∆Â≈Õ<br />

√z∆ ◊πapple± ‘«appleapple≈«¬ √≈«‘Ï È∂ Í«‘Ò∂ ◊πapple±¡ª È∂ ÍÁ-«⁄ßÈ∑ª ”Â∂ ⁄ÒÁ∂<br />

‘ج∂, «Èæ‹∆ ¿πÁ≈‘apple‰ Á∂ ’∂ «√æ÷ª «Ú⁄ ◊πappleÏ≈‰∆ Á∂ √«Â’≈apple Á≈ ¿πÍÁ∂Ù Á∂<br />

’∂ «’‘≈ :<br />

«‹È ÓÈ Ï≈‰∆ ¡ÁÏ Á≈ Ë≈apple≈Õ<br />

√Ø È‘ ’‘∆¡Â «√÷ ‘Ó≈apple≈Õ (◊π. Íz. √±apple‹ Íz’≈Ù)<br />

«¬√∂ √ßÁappleÌ «Ú⁄ ◊πappleÏ≈‰∆ Á∆ Âπ’ Á≈ «¬’ ¡æ÷apple ÏÁÒ‰ Ò¬∆<br />

¡≈͉∂ Úæ‚∂ ÍπæÂapple Ï≈Ï≈ apple≈Ó apple≈«¬ 鱧 «Âz√’≈apple «ÁæÂ≈Õ «’«’ ¿π√ È∂<br />

¡Ωappleß◊˜∂Ï Á∂ ÁappleÏ≈apple «Ú⁄ Ù≈‘∆ ‹Ò≈Ò ÂØ∫ fi∂Í ÷≈ ’∂<br />

«Óæ‡∆ Óπ√ÒÓ≈È ’∆ Í∂ÛÀ ͬ∆ ’π«Ó¡≈apple® ¡ß◊ 466<br />

鱧 “«Óæ‡∆ Ï∂¬∆Ó≈È” ’«‘ «ÁæÂ≈ √∆Õ<br />

◊πapple± Ï≈Ï∂ Á∆ ¡æ·Ú∆∫ ‹Ø √z∆ ◊πapple± ‘«apple«’ÙÈ √≈«‘Ï È∂ ÁπÈ∆¡ª ȱß<br />

«Á÷≈ «ÁæÂ≈ «’ ◊πapple± ◊æÁ∆ ¡◊ßÓ∆ Ï÷«ÙÙ ˛Õ «¬√ Á≈ ¿πÓapple È≈Ò ’ج∆<br />

Âπ¡Ò’ È‘∆∫Õ «¬√ ◊æÒ È±ß √≈Ï ’appleÈ Ò¬∆ ◊±ß◊∂ ¤‹± fi∆Úapple ÂØ∫ ◊∆Â≈ Á∂<br />

¡appleÊ ’appleÚ≈ ’∂ ‘ß’≈apple∆ Ïz≈‘Ó‰, Ò≈Ò ⁄ßÁ Á≈ ¡‘ß’≈apple ÂØ«Û¡≈, ¡≈͉∆<br />

‹∂Ï Á≈ appleπÓ≈Ò Á∂ ’∂ ’Ø‘Û∆ Á≈ Áπ÷ Á±apple ’∆Â≈ ¡Â∂ «ÁæÒ∆ «Ú⁄ Ó≈Â≈ Á∂<br />

Íz’ØÍ ÂØ∫ Áπ÷∆ «ÁæÒ∆ Ú≈√∆¡ª Á≈ Áπæ÷ ‘«apple¡≈Õ ¡ß «Ú⁄ Ï≈Ï∂ È≈È’ Úª◊<br />

«ÈappleÌÀ ¡Ú√Ê≈ «Ú⁄ «Ú⁄appleÁ∂ ‘ج∂, «ÍÂ≈ ◊πapple± Á≈ ‘π’Ó ÓßÈ’∂ :<br />

È≈«‘ Óπ◊Ò ’Ø ÁappleÙÈ ÁÀ ˛∫Õ<br />

Â∂, Í«‘apple≈ «ÁßÁ∂ ‘ج∂ «ÁæÒ∆ «Ú⁄ ¡Ωappleß◊˜∂Ï È±ß «ÓÒ∂ Ï◊Àapple ÍappleÒØ’<br />

ÍË≈È∂ ’apple’∂ √ß√≈apple Ò¬∆ «¬’ ¿πÁ≈‘apple‰ ω ◊¬∂Õ


¡ÓÈ, ÙªÂ∆ ¡Â∂ ÚÀapple≈◊ Á∆ Ó±apple √z∆ ◊πapple± Â∂ˆ Ï‘≈Áapple √≈«‘Ï È∂<br />

Ïz‘Ó «◊¡≈È∆ Á∂ ‹Ø ◊π‰, √π÷Ó‰∆ √≈«‘Ï «Ú⁄ Íø⁄Ó «ÍÂ≈ È∂ «Ò÷∂ ¡Â∂<br />

‹Ø ¿πÍÁ∂Ù ¡≈Í «ÁæÂ≈ :<br />

‹Ø Èappleπ Áπ÷ ÓÀ Áπ÷π È‘∆∫ Ó≈ÈÀ®<br />

√π÷ √È∂‘π ¡appleπ ÌÀ È‘∆ ‹≈ ’À ’ß⁄È Ó≈‡∆ Ó≈ÈÀ®1®apple‘≈¿π®<br />

È‘ «ÈßÁ≈ È‘ ¿π√« ‹≈ ’∂ ÒØÌπ ÓØ‘π ¡«Ì¡≈È≈®<br />

‘apple÷ √Ø◊ Â∂ apple˛ «È¡≈apple¿π È≈«‘ Ó≈Èπ ¡ÍÓ≈È≈®1®<br />

’≈Óπ ’ØzË «‹‘ Íapple√À È≈«‘È «Â‘ ÿ«‡ Ïz‘Ó «ÈÚ≈√≈®2®<br />

◊π«apple «’appleÍ≈ «‹‘ Èapple ’¿π ’∆È∆ «Â‘ «¬‘ ‹π◊«Â ͤ≈È∆®<br />

È≈È’ Ò∆È ÌØ«¬˙ ◊Ø«ÏßÁ «√¿π «‹¿π Í≈È∆ √ß«◊ Í≈È∆®2®<br />

«¬√ 鱧 ¡≈͉∂ Â∂ ÿ‡≈ ’∂ ◊πapple¿πÍÁ∂Ù È±ß √‘∆ √≈Ï ’apple «ÁæÂ≈Õ √z∆ ◊πapple±<br />

È≈È’ Á∂Ú Ó‘≈apple≈‹ Á≈ ¿πÍÁ∂Ù :<br />

√Ì ’Ø «ÈÚÀ ¡≈Í ’Ø Íapple ’¿π «’ÚÀ È ’Ø«¬®<br />

Ë«apple Â≈apple≈‹± ÂØÒ∆¡À «’ÚÀ √Ø ◊¿πapple≈ ‘Ø«¬® Ú≈apple ¡≈√≈<br />

Ì≈Ú ¡≈͉∆ ÒØÛ È±ß √Ì ’ج∆ ◊apple∆Ï∆ ¡Â∂ ‘Ò∆Ó∆ «Á÷≈Á≈ ˛, Íapple<br />

Íapple¿πÍ’≈apple Ò¬∆ ’ج∆ È‘∆∫ «ÈßÚÁ≈ ¡Â∂ «¬‘ ÍzÂæ÷ ˛ «’ «‹√ Âapple∑ª Â’Û∆<br />

Á≈ Ì≈apple± ÍÒÛ≈ «ÈÚÁ≈ ˛Õ √ß√≈apple «Ú⁄ «‹√ ÓÈ ¡ßÁapple ◊π‰ Ì≈apple± ‘؉ ¿π‘<br />

‘∆ Íapple¿πÍ’≈apple Ò¬∆ «ÈÚ’∂ Áapple◊≈‘ «Ú⁄ ÍzÚ≈‰ ‘πßÁ≈ ˛Õ √z∆ ◊πapple± Â∂ˆ<br />

Ï‘≈Áapple √≈«‘Ï È∂ Íapple≈¬∂ ËappleÓ Ò¬∆ ’πappleÏ≈È∆ Á∂ ’∂ √ß√≈apple «Ú⁄ Ò≈√≈È∆<br />

Ù‘∆Á∆ Í≈¬∆, «‹√ 鱧 √ß√≈apple Á∆ √appleÏØÂÓ √ß√Ê≈ Ô±. ¡ÀÈ. ˙. È∂ Ì∆ ÍzÚ≈È<br />

’∆Â≈ ˛Õ<br />

«Èappleß’≈apple∆ Ï≈Ï∂ Á∆ ⁄Ò≈¬∆ «√æ÷∆ Ò«‘apple 鱧 ¡ßÂÓ ¤Ø‘ª Á∂ ’∂, ’πfi ’ª‡<br />

¤ª‡ ¡Â∂ ’πfi ÈÚ∆∫ ÿ≈Û ’apple’∂ √ßͱappleÈ ÁÙÓ∂Ù «ÍÂ≈ È∂ ’∆Â≈Õ Í«‘Ò∂<br />

◊πapple± √≈«‘Ï≈È Á∆ Ú∆⁄≈appleË≈apple≈ ◊πappleÓπ«÷ È≈Ó Á≈È «¬Ù≈È Â∂ Í«‘apple≈ «ÁæÂ≈,<br />

Íø⁄Ó «ÍÂ≈ Á∂ apple⁄∂ ◊zßÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ ◊πapple± Â∂ˆ Ï‘≈Áapple √≈«‘Ï Á∆ Ï≈‰∆


Áapple‹ ’apple’∂ ◊πapple± ÍÁÚ∆ Â∂ «Ïapple≈‹Ó≈È ’apple’∂ ÙÏÁ ◊πapple± Á∂ «√ËªÂ È±ß «ÁzÛ<br />

’appleÚ≈«¬¡≈Õ ¿π⁄-È∆⁄, appleß◊-Ì∂Á, ‹≈Â-Í≈ ¡Â∂ «◊ Ì∂Á ÷ÂÓ ’apple’∂<br />

“¬∂’ «ÍÂ≈ ¬∂’√ ’∂ ‘Ó Ï≈«apple’” 鱧 ÍzÍæ’ ’appleÈ Ò¬∆ √Ì Ò¬∆ «¬’Ø «ÈÂÈ∂Ó,<br />

«¬‘Ø apple«‘ ÏıÙ ’∂ √Ì È±ß «¬’ ¡’≈Ò Á∂ ÒÛ Ò≈«¬¡≈Õ<br />

Í«‘Ò∆ Í≈ÂÙ≈‘∆ Á≈ ¿πÍÁ∂Ù :<br />

Í«‘Ò≈ Óapple‰π ’ϱ«Ò ‹∆Ú‰ ’∆ ¤«‚ ¡≈√® ¡ß◊ 1102<br />

Óapple‰π Óπ‰√≈ √±«apple¡ª ‘’π ˛ ‹Ø ‘Ø«¬ Óapple«È ÍappleÚ≈‰Ø®<br />

¡ß◊ 520<br />

ȱß, √≈’≈apple ’appleÈ Ò¬∆ AFII Á∆ ÚÀ√≈÷∆ Â∂ √∆√ Ì∂‡ Á≈ ’ΩÂ’<br />

ÚappleÂ≈«¬¡≈Õ Íø⁄ ÍappleÚ≈‰, Íø⁄ ÍappleË≈È Á∂ «√ËªÂ È±ß √Á≈ Ò¬∆ ͱappleÈ ÂΩapple<br />

”Â∂ ’≈«¬Ó appleæ÷‰ Ò¬∆ Íø‹ «Í¡≈«apple¡ª 鱧 Ó≈ÈÂ≈ «ÁæÂ∆Õ √Óª ÍÀ‰ Â∂ Íø‹ª<br />

È±ß Ú«‚¡≈¿π‰ Ò¬∆ ¡≈Í ÷ø‚≈ Í≈‘πÒ Á∆ ‹≈⁄È≈ ’∆Â≈ ¡Â∂ Íø‹ª Á≈<br />

‘π’Ó ÓßÈ ’∂ ⁄Ó’Ωapple Á∆ ◊Û∑∆ «Ú⁄ Í≈ÂÙ≈‘∆ ÷≈Ò√∂ 鱧 Ï÷Ù ’∂ ◊Û∑∆ «Ú⁄Ø∫<br />

’±⁄ ’∆Â≈Õ Í«‘Ò∂ ◊πapple± √≈«‘Ï Á∆ ⁄Ò≈¬∆ ⁄appleÈ Í‘πÒ Á∆ apple∆Â È±ß ıÂÓ ’apple<br />

’∂ √Ì È±ß ÷ø‚≈ Í‘πÒ ÒÀ‰ Á≈ ‘π’Ó ’∆Â≈Õ «¬√∂ Âapple∑ª Â∆√apple∆ Í≈ÂÙ≈‘∆ Á∆<br />

⁄Ò≈¬∆ Ó√ßÁ ÍzÊ≈ 鱧 ıÂÓ ’apple’∂ √Ì È±ß «√æË∂ ◊πapple± Á∂ ÒÛ Òæ◊‰ Á∆<br />

Â≈’∆Á ’∆Â∆Õ ◊πapple± È≈È’ Í≈ÂÙ≈‘ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ◊πapple± Â∂ˆ Ï‘≈Áapple √≈«‘Ï Âæ’<br />

◊πapple± Á≈ «√æ÷ Ï‰È Ò¬∆ ⁄appleÈ Í‘πÒ Á∆ apple∆ ⁄æÒ∆ ¡≈ apple‘∆ √∆ «‹√ Ï≈apple∂<br />

Ì≈¬∆ ◊πappleÁ≈√ ‹∆ È∂ Áæ«√¡≈ ˛ :<br />

√π‰∆ Íπ’≈apple Á≈Â≈apple ÍzÌ ◊πapple È≈È’ ‹◊ Ó≈«‘ ÍÈ≈«¬¡≈Õ<br />

⁄appleÈ ËØ«¬ apple«‘apple≈√ ’«apple ⁄appleÈ≈«Óz «√æ÷ª Í∆Ò≈«¬¡≈Õ<br />

Ú≈apple∆1 Í¿πÛ∆23<br />

Ì≈¬∆ ’≈È∑ «√ßÿ ‹∆ È∂ Ó‘≈È ’ØÙ Á∂ ÍøÈ≈ 457 Â∂ ⁄apple‰≈«Óz Á∂<br />

¡appleÊ «¬√ Âapple∑ª ’∆Â∂ ‘È :


⁄apple‰ª «Óz : ⁄apple‰≈ Á≈ ¡ß«ÓzÂ, ⁄apple‰ØÁ’, Á∂ÚÂ≈ Á∆ Ó±appleÂ∆ ¡ÊÚ≈<br />

ËappleÓ¿πÍÁ∂Ù‡≈ ◊πapple±Á∂ ⁄apple‰≈ Á≈ ‹Ò, ¿π‘ ‹Ò «‹√ È≈Ò ◊πapple± Á∂ ÍÀapple ËØÂ∂<br />

‘È, ÈΩ∫ √«Â◊πappleª Ú∂Ò∂ «√æ÷ ËappleÓ «Ú⁄ «Ò¡≈¿π‰ Ò¬∆ ⁄apple‰≈«ÓzÂ<br />

«Í¡≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ √∆ : «¬√ Á≈ È≈Ó ⁄apple‰Í≈‘πÒ ¡Â∂ Í◊Í‘πÒ Ì∆<br />

«Ò«÷¡≈ ˛ Õ<br />

ÁÙÓ∂Ù «ÍÂ≈ È∂ ÙÏÁ ◊πapple± 鱧 ◊π«apple¡≈¬∆ Ï÷Ù ’∂ ⁄apple‰ Í‘πÒ Á∆ apple∆Â<br />

ıÂÓ ’∆Â∆ ¡Â∂ “Íø⁄ ÍappleÚ≈‰, Íø⁄ ÍappleË≈È” Á∆ apple∆ apple≈‘∆∫ Íø‹ª ÂØ∫<br />

«Â¡≈apple ’∆Â∆ ÷ø‚≈ Í‘πÒ Á∆ ÈÚ∆∫ apple∆ ÂØapple∆Õ «¬√ Âapple∑ª È≈È’ ÍøÊ∆ ÂØ∫<br />

“Ú≈«‘◊πapple± ‹∆ ’≈ ÷≈Ò√≈” ω≈ ’∂ ÷≈Ò√≈ ÍøÊ Íz◊‡ ’∆Â≈Õ<br />

◊πapple± È≈È’ √⁄∂ Í≈ÂÙ≈‘ È∂ «‹√ «√æ÷∆ Ó‘Ò Á∆ «È appleæ÷∆ ¡Â∂<br />

Ï≈’∆ ◊πapple± √≈«‘Ï È∂ ¿π√ Á∆ ¿π√≈apple∆ ’∆Â∆ ÁÙÓ∂Ù «ÍÂ≈ È∂ ¿π√ ȱß<br />

√ßͱappleÈÂ≈ Ï÷Ù ’∂ «¬√ Ó‘Ò Á≈ “÷≈Ò√≈ ÍøÊ” È≈Ó ’apple‰ ’∆Â≈Õ ◊πapple± ◊zßÊ<br />

√≈«‘Ï apple±Í∆ «ÚË≈È, ÷ø‚∂ «¥Í≈È Ú≈Ò≈ ’∂√apple∆ «ÈÙ≈È ¡Â∂ Íø‹ ’’≈apple∆<br />

apple«‘ Ú≈Ò∆ Í«‘⁄≈È Ï÷Ù ’∂ √ßͱappleÈ ¡Â∂ √πÂßÂapple ’ΩÓ∆¡Â Á≈ Áapple‹≈<br />

«ÁæÂ≈Õ «‹√ Âapple∑ª ◊πapple± È≈È’ √æ⁄∂ Í≈ÂÙ≈‘ È∂ ¡≈͉∂ Ï≈apple∂ Áæ«√¡≈ :<br />

√«Â◊πapple «Ú«⁄ ¡≈Í apple«÷˙È<br />

’«apple Íz◊‡ ¡≈«÷ √π‰≈«¬¡≈® Ú≈apple ¡≈√≈<br />

¿π√∂ Âapple∑ª ÁÙÓ∂Ù ‹∆ È∂ Áæ«√¡≈,<br />

÷≈Ò√≈ Ó∂appleØ apple±Í ˛ ÷≈√®<br />

÷≈Ò√∂ Ó«‘ ‘¿π ’apple∂¿π «ÈÚ≈√®<br />

¡≈ÂÓ apple√ «‹‘ ‹≈Ȭ∆ √Ø ˛ ÷≈Ò√≈ Á∂Ú,<br />

Íẕ ÓÀ∫, ÓØ ÓÀ∫, Â≈√ Ó«‘ appleß⁄’ È≈«‘È ÌÀÁÕ””<br />

(√appleÏ ÒØ‘ ◊zßÊ)<br />

√Ø ◊πapple± È≈È’ ◊πapple± ◊π«ÏßÁ «√ßÿ Á∂ √‹≈«¬ «√æ÷∆ Ó«‘Ò «Ú⁄ Á≈÷Ò ‘؉<br />

Ò¬∆ “÷ø‚≈ Í‘πÒ” ¤’‰≈, ÍzÚ∂Ù Áπ¡≈apple ˛Õ ◊πapple± È≈È’ Í≈ÂÙ≈‘ Á∆ ÏıÙ∆


‹∆ÚÈ ‹π◊Â, «√æ÷∆ Ú∆⁄≈appleË≈apple≈ ˛Õ «¬√ Ú∆⁄≈appleË≈apple≈ 鱧 ¡Í‰≈¿π‰ Ú≈Ò≈<br />

(¡ß«Óz Ë≈apple∆) «√ßÿ ˛, «¬√ ‹∆ÚÈ ‹π◊Â È±ß ’Ó≈ ’∂ ͱappleÈ ÍÁ Á∆ Íz≈ÍÂ∆<br />

Ú≈Ò≈ ÷≈Ò√≈ ˛Õ «¬√ Ó≈apple◊ Â∂ ⁄Ò‰ Ú≈Ò≈ ‹È √Ó±‘ ÷≈Ò√≈ ÍøÊ∆ ‹ª<br />

÷≈Ò√≈ ÍøÊ ˛Õ<br />

÷≈Ò√∂ Á∆ «ÍzÌ≈Ù≈ ÁÙÓ∂Ù «ÍÂ≈ È∂ «¬ß‹ Áæ√∆ ˛ :<br />

‹≈◊ ‹Ø«Â ‹ÍÀ «È√ Ï≈√πapple ¬∂’ «ÏÈ≈ ÓÈ ÈÀ’ È ¡≈ÈÀ®<br />

ͱappleÈ Íz∂Ó ÍzÂ∆ √‹À, Ï ◊Ωapple ÓÛ∑∆ Ó‡ Ì±Ò È≈ Ó≈ÈÀ®<br />

Â∆appleÊ Á≈È Á«¬¡≈ ÂÍ √ß‹Ó ¬∂’ «ÏÈ È≈«‘ ¬∂’ ͤ≈ÈÀ®<br />

ͱapple‹ ‹Ø«Â ‹◊À ÿ‡ ÓÀ ÂÏ ÷≈Ò√ Â≈«‘ «È÷≈Ò√ ‹≈ÈÀ®<br />

¬∂‘ «ÍzÌ≈Ù≈ ͱappleÈ ÂΩapple ”Â∂ ◊πapple± È≈È’ √æ⁄∂ Í≈ÂÙ≈‘ Á∂ Ú∆⁄≈apple<br />

¡Èπ√≈apple ˛Õ «¬√ Ò¬∆ Ì≈¬∆ ÈßÁ Ò≈Ò («√ßÿ) ‹∆ È∂ «Ò«÷¡≈ ˛ :<br />

‘Ó± ◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‘Ó± È≈È’ ¡√  ÕÕ<br />

‘Ó± appleÂÈ ‹Ω‘apple ‘Ó± Ó≈‰’ ¡√  ®<br />

(‹Ø«Â «ÏÓ≈√ Ì≈. ÈßÁ Ò≈Ò)<br />

¡appleÊ : ◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ ‹∆ Ì∆ ¿π‘∆ ‘È ¡Â∂ ◊πapple± È≈È’ √≈«‘Ï Ì∆<br />

¿π‘∆ ‘ÈÕ ¿π‘∆ Ó≈‰’ ÓØÂ∆ ¡Â∂ ¿π‘∆ appleÂÈ ‘ÈÕ<br />

Íapple ‘π‰ ¡≈͉∂ ¡≈Í È±ß Ï‘Âπ «◊¡≈ÈÚ≈È √Ófi‰ Ú≈Ò∂, «’√∂<br />

◊«‘apple∆ √≈«˜Ù ¡Ë∆È, ÍøÊ «ÚappleØË∆ Â≈’ª Á∂ ‡∂‡∂ ⁄Û∑’∂ ‹ª ‘·ËappleÓ∆<br />

¡Ë∆È, ÷ø‚≈ Í‘πÒ ÂØ∫ ÓπÈ’apple ‘Ø ’∂ ◊πapple± È≈È’ ◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ Á∂ √≈‹∂<br />

÷≈Ò√≈ Ó‘æÒ «Ú⁄ Â∂zÛª Í¿π‰ Á∆ ’Ø«ÙÙ ’apple apple‘∂ ‘È, ‹Ø È ’Á∂ √¯Ò<br />

‘؉◊∂ ¡Â∂ È≈ ‘∆ ÷≈Ò√≈ ÍøÊ∆ «¬È∑ª Á∂ Ï«‘’≈Ú∂ «Ú⁄ ¡≈¿π‰◊∂Õ<br />

÷ø‚≈ Í≈‘πÒ ¤’‰≈, ◊πapple± È≈Ò ¡≈ÂÓ’ √ªfi Í≈ ’∂ ÁÙÓ∂Ù ‹∆ Á≈ È≈Á∆<br />

ÍπæÂapple ωÈ≈ ˛Õ ¡ß«Óz apple±Í∆ È≈Ó Á∆ Á≈ Íz≈Í ’appleÈ≈ ˛, ◊πapple± Á∆ Áæ√∆


‹∆ÚÈ ‹π◊ Â∂ ⁄Ò‰ Á≈ ◊πapple± È≈Ò Íz‰ ’appleÈ≈ ˛ ¡Â∂ ÷≈Ò√≈ ÍøÊ’<br />

‹Ê∂ÏßÁ∆ Á≈ ¡ß◊ ωÈ≈ ˛Õ ÁÙÓ∂Ù ‹∆ Á≈ ‘π’Ó ‘À :<br />

apple÷∂ ’∂√ Í‘πÒ «ÏÈ Ì∂÷∆ Ó±apple÷ «√æ÷Õ<br />

Ó∂apple≈ ÁappleÙÈ È≈«‘ «Â√ Í≈Í∆ «Â¡≈◊∂ «Ì÷®<br />

ÙØzÓ‰∆ ◊π. Íz. ’Ó∂‡∆ Á∆ ËappleÓ Íz⁄≈apple ’Ó∂‡∆ ÚÒØ∫ Íz’≈«Ù Á√Ó<br />

«ÍÂ≈ Á≈ ‘π’ÓÈ≈Ó≈, ‹Ø ’≈ÏÒ Á∆ √ß◊ ÚÒ «Ò«÷¡≈ √∆ ¿π√ Á∆<br />

«¬Ï≈apple «¬√ Âapple∑ª ˛ :<br />

˝ √«Â◊πapple ‹∆ √‘≈«¬®<br />

√appleÏ √ß◊ ’≈ÏÒ ◊πapple± appleæ÷∂◊≈Õ Âπ√ª ¿πÂ∂ ¡√≈‚∆ Ï‘π ÷πÙ∆ ˛ Â∂<br />

Âπ√ª ÷ø‚∂ Á≈ ¡ß«Óz Íø‹≈ ÂØ∫ ÒÀ‘‰≈ ’∂√ appleæ÷‰∂ «¬‘ ¡√≈‚∆ ÓØ‘apple ˛Õ ’¤<br />

«’appleÍ≈È Á≈ «ÚÙ≈‘ ’appleÈ≈ È≈‘∆ √appleÏ ÒØ‘ Á≈ ’Û≈ ‘æÊ appleæ÷‰≈ ÁØÈØ∫ Ú’Â<br />

’∂√ª Á∆ Í≈Ò‰≈ ’ßÿ∂ √¿π ’appleÈ∆Õ √appleÏ √ß◊ ¡Ì≈«÷¡≈ ’≈ ’π·≈ Ó≈√<br />

÷≈Ú∂ È≈‘∆Õ ÂÓ≈’± È Úapple‰≈Õ Ì≈Á‰∆ ÂÊ≈ ’ß«È¡≈ Ó≈appleÈ Ú≈Ò∂ √∂ Ó∂Ò<br />

È≈ appleæ÷ØÕ Ó∆‰∆ Ó√ßÁ∆¬∂ apple≈Ó apple≈¬∆¬∂ ’∆ √ß◊ È≈ ÏÀ√ØÕ ◊πappleÏ≈‰∆ ÍÛ∑‰∆<br />

Ú≈«‘◊πapple± Ú≈«‘◊πapple± ‹ÍÈ≈ ◊πapple ’∆ Ó apple÷È∆ √appleÏ √ß◊ ¿πÍapple Ó∂apple∆ ÷πÙ∆<br />

˛Õ (Í≈ÂÙ≈‘∆ 10 ‹∂· 29 √ßÌ 1759)<br />

’Ò◊∆¡ª Ú≈Ò∂ Á≈ «¬‘ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ √Ì Ò¬∆ ˛ È≈ «’ «’√∂ ÷≈√<br />

Úapple◊ Ò¬∆Õ Íapple ‘π‰ ’πÍz⁄≈apple «¬‘ ‘Ø «apple‘≈ ˛ «’ ◊πapple± ◊Ø«ÏßÁ «√ßÿ √≈«‘Ï ÈÀ<br />

’∂ÚÒ ÓÀÁ≈«È ‹ß◊ «Ú⁄ ÒÛÈ Ú≈Ò∂ ÎΩ‹∆ «√ßÿª Ò¬∆ ÷ø‚≈ Í≈‘πÒ ¡Â∂ Íø‹<br />

’’≈apple∆ apple«‘ Á∆ ÓappleÔ≈Á≈ ⁄Ò≈¬∆ √∆ Ï≈’∆¡ª Ò¬∆ È‘∆∫Õ √‘∆ «Èapple‰≈<br />

¡√∆∫ Í≈·’ª Â∂ ‘∆ ¤æ‚Á∂ ‘ªÕ<br />

’Ï∆apple √≈«‘Ï Á≈ Ï⁄È ‘ª :<br />

Á≈◊∂ ‘Ø«‘ √π ÈÒ Ó«‘ ‹±fi«‘,<br />

«ÏÈ Á≈◊∂ Ì‹ ‹≈¬∆Õ ¡ß◊ 899


√Ø ◊πapple± Ï÷«ÙÙ Ú≈Ò≈ ÷ø‚∂ Á∆ Í≈‘πÒ Ú≈Ò≈ Á≈◊ «‹È∑ª ◊πappleÓπ÷ª ȱß<br />

Òæ◊≈ ¿πÈ∑ª È∂ «‹√ Âapple∑ª Á∂◊ ¡Â∂ Â∂ˆ ⁄Ò≈¬∆, ◊πapple± Á∂ È≈ Â∂ ‹∆ÚÈ<br />

Á∆¡ª ¡‘±Â∆¡ª «ÁæÂ∆¡ª, √apple∆appleª Â∂ ¡√«‘ ¡Â∂ ¡’«‘ ’Ù‡ √‘≈appleÁ∂<br />

ÏßÁ ÏßÁ ’‡Ú≈¬∂, ⁄apple÷Û∆¡ª ”Â∂ ⁄Û∑∂ ÷ØÍapple∆¡ª ¿πÂappleÚ≈¬∆¡ª, ÷æÒª<br />

´‘≈¬∆¡ª, Áπæ÷, Ìπæ÷ Èß◊ È±ß Â’apple∆ÏÈ «¬’ √Á∆ ‹ª ’‘Ø ⁄≈apple Íø‹ ÍπÙª<br />

¡≈͉∂ «Íø‚∂ ”Â∂ ‘ß„≈ ’∂ ⁄Û∑Á∆’Ò≈ «Ú⁄ apple«‘ ’∂ ¡≈ÂÓ «ÚÙÚ≈√ È≈Ò,<br />

◊πapple± Á∆ ‡∂’ È≈Ò ‹Ø «¬«Â‘≈√ «√apple«‹¡≈ ¿π‘ ÷≈Ò√≈ ÍøÊ Á≈ √πÈ«‘apple∆ ¡Â∂<br />

Ù≈ÈÁ≈apple «Úapple√≈ ˛Õ Ó˜∂ Á∆ ◊æÒ ˛ «’ «¬√ «¬«Â‘≈√ 鱧 Íz◊‡ Ì∆ ¿πÈ∑ª<br />

’ÒÓª È∂ ’∆Â≈ ˛ ‹Ø «ÚÁ∂Ù∆ ‹appleÚ≈«‰¡ª È≈Ò«√æ÷∆ Á≈ ÷πapple≈ ÷Ø‹ «Ó‡≈¿π‰<br />

Ò¬∆ ¡≈¬∂ √ÈÕ<br />

◊πappleÏ≈‰∆ Á≈ ÎπappleÓ≈È ˛ :<br />

«‹«È ’À ÍÒÀ ËÈπ Ú√À «ÂÈ ’≈ È≈ Î’∆apple®<br />

«‹«È ’À «‘appleÁÀ Â∂ ’apple ◊π‰∆ ◊‘∆apple® ¡ß◊ 1287<br />

¡≈appleÊ’ Íæ÷Ø∫ ¡Â∆ «ÈappleËÈ, È≈ «’√∂ Á∂Ù Á≈ apple≈‹, È ’ج∆ Ó≈«¬¡≈<br />

Á≈ √≈ËÈ, Í≈‡∂ Ï√Âapple ¡Â∂ È≈ ’ج∆ ÓÁÁ◊≈apple,, «¬È∑ª ̱apple∂ Ú≈Ò∂ ¡’≈Ò∆<br />

Ï≈«Ï¡ª Á∆ ’ß◊≈Ò∆ Á≈ «⁄æÂapple «◊¡≈È∆ «◊¡≈È «√ßÿ È∂ «¬ ¿πÒ∆«’¡≈<br />

˛ Õ<br />

«Î‚≈ ‹À√≈ ‡‡±¡≈ ¡Ω ‹πÒæÛ ’≈ ’≈·∆ Í≈«¬<br />

apple√Û∆ Ò◊≈Ó ¡Â∂ apple√Û∆ apple’≈Ï ‹±<br />

(ÓËapple≈ «‹‘≈ ‡æ‡± «‹√ 鱧 «√ßÿ ¡≈͉∂ ÏØÒ∂ «Ú⁄ «¬apple≈’≈ «√ßÿ ’«‘ßÁ∂<br />

√ÈÕ ¿π√ ¿πÍapple ‹πæÒÛ Á∆ ’≈·∆ ˛Õ appleæ√∆ Á∆ Ò◊≈Ó ¡Â∂ apple√∆ Á∆ ‘∆ apple’≈Ï ˛)<br />

Í≈«‡¡≈ √≈ ’¤Û± Â∂ È∆ÒÛ≈ √≈ ⁄≈Áapple± ˛<br />

‚π⁄± ‹À√≈ Íæ◊Û± ω≈«¬¡≈ «√apple Â≈‹ ‹±Õ<br />

(Í≈«‡¡≈ ’¤«‘apple≈ Â∂Û ˛ ¿πÍapple È∆Ò∂ appleß◊ Á∆ ⁄≈Áapple ˛ «√apple Â∂ «Î‚∆<br />

«‹‘∆ Íæ◊ ˛ «‹√ 鱧 ◊πapple± ’∂ «√ßÿ ◊πapple± Á≈ Ï÷«Ù¡≈ Â≈‹ ’«‘ßÁ∂ √È)


‡π‡≈ ‹À√≈ Â∂◊Û± Â∂ Ò∆appleÛ± «Ó¡≈È ‹ª ’Ø<br />

◊æ‚ √æ· ◊≈Âapple≈ ω≈«¬¡≈ √Ì √≈‹ ‹±Õ<br />

(‡πæ‡∆ «‹‘∆ ÂÒÚ≈apple ˛ «‹√ ¿πÍapple «Ó¡≈È Á∆ Ï‹≈«¬ Ò∆apple ÒÍ∂‡∆<br />

‘ج∆ ˛ ¡Â∂ apple√∆ Á≈ ◊Âapple≈ ˛ «‹√ 鱧 √æ· ◊ß„≈ ‘È)<br />

È≈Ó ÂØ∫ ¡’≈ÒÛ± √Ø «ÎappleÀ∫ Ïπapple∂ ‘≈ÒÛ± √Ø<br />

Ò±‡ ’±‡ ÷≈Ú‰∂ ’Ø ‚≈„Ø ¿π√Â≈‹ ‹±Õ<br />

(¡≈͉∂ ¡≈Í È±ß ¡’≈Ò∆ ’‘≈Á≈ ˛, ‘≈Ò ÓßÁ≈ ˛ Íapple Ï∆appleÂ≈ Á≈<br />

Óπ‹æ√Ó≈ ÚÀapple∆ 鱧 ´‡‰, ’π‡‰ Ò¬∆ Ï‘π Â∂˜ ˛Õ)<br />

«¬«Â‘≈√’≈apple ˛apple≈È ‘È «’ ¡«‹‘∂ ÓßÁ∂ ‘≈Ò Ú≈Ò∂ ¡’≈Ò∆ «È‘ß◊ª<br />

È∂ ¡≈͉∂ √Ó∂∫ Á∂ ¬∂Ù∆¡≈ Á∂ Ó‘≈È ‹appleÈÀÒ ¡«‘ÓÁ Ù≈‘ ¡ÏÁ≈Ò∆ Á∆¡ª<br />

ÈÒ∆¡ª ’愪 «ÁæÂ∆¡ªÕ «√ßÿ ◊æ‹ ’∂ ¡≈÷Á∂ ‘È “«ÏæÒ≈ (¡ÏÁ≈Ò∆) ‹≈‰<br />

È≈ Í≈¬∂” ¡Â∂ ¿π‘ ‚appleÁ≈ √≈‘Ó‰∂ È‘∆∫ ¡≈Á≈ ’¬∆ ’¬∆ ’±‘ Á±apple<br />

¡≈͉≈ ’À∫Í Ò◊≈Á≈ ˛Õ<br />

«ÁæÒ∆ Á∂ Í≈ÂÙ≈‘ Á∆¡ª Ï∂ˆÓª 鱧 «¬’ Ú≈apple∆ «¬È∑ª «√ßÿª Á∂ ÁappleÙÈ<br />

’appleÈ Á≈ ⁄≈¿π ÍÀÁ≈ ‘Ø«¬¡≈ ’πfi Ï≈ÁÙ≈‘ Á∂ ÓÈ Á∆ «¬æ¤≈ √∆ √Ø È’Ò∆¡ª<br />

鱧 ÏπÒÚ≈ ’∂ «√ßÿª Á∆ È’Ò Ò≈¿π‰ Ò¬∆ «’‘≈ «◊¡≈Õ Í«‘Òª ª ¿π‘<br />

È’Ò Ò≈¿π‰ 鱧 «Â¡≈apple È≈ ‘ج∂ «Îapple Ù≈‘∆ ‹Ò≈Ò ÂØ∫ ‚apple«Á¡ª, ¿πÈ∑ª ÁØ<br />

Í≈apple‡∆¡ª ω≈¬∆¡ªÕ «¬’È≈ È∂ Âπapple’∆ «ÒÏ≈√ Í≈ ’∂ Ù≈‘∆ ÒÙ’apple<br />

Ï«‰¡≈ Á±√apple∆ Í≈apple‡∆ È∂ «√ßÿª Ú≈Ò≈ Ú∂√ ω≈ ’∂ È’Òª Ò≈¿π‰∆¡ª Ùπapple±<br />

’∆Â∆¡ª ¿π√ Á≈ È’Ù≈ Ì∆ «◊¡≈È∆ «◊¡≈È «√ßÿ ‹∆ È∂ ÂÚ≈apple∆÷ ◊πapple±<br />

÷≈Ò√≈ «Ú⁄ «¬√ Âapple∑ª «÷æ«⁄¡≈ ˛Õ<br />

«ÓÒ Ï‘π ̪‚È apple⁄∆¡ª È’ÒªÕ Ò◊∂ √‹‰ ÂÏ «√ßÿÈ Ù’ÒªÕ<br />

¤π‡∂ ÁπÓ≈Ò∂ Ô≈ «Ï«Ë fi±Ò∂Õ ÓÈØ ◊±apple √π ’∂‘apple ±ÒÀ∫Õ<br />

’Óapple ’¤«‘apple∂ Í‘apple∂ Í≈‡∂Õ Ò‡’ Ó≈ÈØ √π ’∂‘apple √ª‡∂Õ<br />

̱apple∂ ⁄≈Áapple Î≈‡∂ Ï√ÂappleÕ ‡±‡∂ α‡∂ ‹apple÷Ò Ù√ÂappleÕ


«√apple Íapple ⁄æ¥ ÷ø‚∂ ÂØÛ∂Õ √‹∂, È ¡ΩappleÀ∫ Ù√Âz ÊØÛ∑∂Õ<br />

‹∂Â’ «√ßÿÈ ’∂ ÏØÒ∂Õ √Ì∆ √πÈ≈¬∂ ’apple ··ØÒ∂Õ<br />

’«‘ ˛∫ Óπ◊Òª Á∆¬∂ Ó≈«¬Õ Â∂apple∂ «√ßÿ ‹Ó≈¬∆ ¡≈«¬Õ<br />

√π‰ ± ‘∂ Âπapple’ª Á∆ ÌÀ‰∂Õ Â∂apple∂ «√ßÿª ◊«‘‰∂ ÒÀ‰∂Õ<br />

√π‰ ’∆ √æÔÁ≈‰∆ Óπ◊Ò≈‰∆Õ ÂÀÊØ∫ ⁄æ’∆ «√ßÿª «Í‘≈‰∆<br />

Ì≈Ï∆ Ù∂«÷¡≈‰∆ Í·≈‰∆Õ ÂπÓÈÀ ÿØ«Û¡ª Ò∆Á ‘‡≈‰∆Õ<br />

ÂπÓ √Ø «√ßÿ ¡≈ÈßÁ Í„À∫ ˛∫Õ Í«‘ÒÀ ¡ß«Óz √apple± ¤’À ˛∫Õ<br />

È∆ ‘Ó ◊πapple ’∂ «√ßÿ ¡’≈Ò∆Õ «‹√ ’∆ √Ì Â∂ apple∆ «Èapple≈Ò∆Õ<br />

ÂØÛÀ √Âapple ’πÎapple ’∂ ‹ßÁ∂Õ apple÷À∫ Âπapple’È ’Ø ’«apple ÏßÁ∂Õ<br />

‘Ó ¡Ï «ÁÒ∆ Â÷ √ßÌ≈ÒÀ∫Õ ÂπÓ’Ø ÷πÒ∆ ÓΩ‹ «Á÷≈ÒÀ∫Õ<br />

‘Óapple≈ «È‘’’ ˛ ÍøÊ≈Õ Ó≈ÈÀ Ùapple≈ È «’√ ’∆ √ßÊ≈Õ<br />

«‘ßÁ± ¡ßË∂ Âπapple’± ’≈‰∂Õ ‘Ó ¡Ò◊≈È Áπ‘±ß Â∂ «√¡≈‰∂Õ<br />

Á∂◊ «Â¡≈apple ’«apple ’appleÀ∫ ¡≈Ú≈˜ÀÕ «‹È ’Ø √𫉠√𫉠ÂπappleÈ √Ø Ò≈‹ÀÕ<br />

⁄ÒØ ÓÀÁ≈È∆ ’≈Ï∂ ‘π¬∆¬∂Õ apple√Á ’≈˜∆¡≈ ’Ø ÁÀ ¡≈¬∆¬∂Õ<br />

«¤æÂapple ÍΩÒ≈ ÓπÒª Â≈¬∆∫Õ ‡ª’ Ï∂◊Óª ’appleØ √Ï≈¬∆Õ<br />

‹±Â∂ fi≈Û ÂÒ∂ ÎÛ’≈ÚÀÕ ’˛∫ Í·≈ȉ ӱ߂ «ÌÛ≈ÚÀÕ<br />

Í≈Á Ó≈apple Ú‚ ÙÏÁ √π‰≈Ú≈Õ Ó≈appleÔØ ÓπˆÒ √π ÌÀ‰ Ô‘≈Ú≈<br />

appleπÍ∂ ÌßÈ ’˛∫ «√apple ÓπˆÒ∂Õ ÍØ√ ‚Ø∫‚ ÓÒ˛∫ ⁄π◊ÒÀ∫Õ<br />

Ì≈÷À∫ Âπapple’È ’Ø ’«apple ÏßÈ∂Õ Ò∂‘ Í≈«ÂÙ≈‘∆ ‘ßÈ∂ ‘ßÈ∂Õ<br />

È’Òª Á∂÷ ’∂ ’¬∆¡ª Á∆¡ª ‘æ√«Á¡ª «„‚ Í∆Ûª ͬ∆¡ª Íapple<br />

√±fiÚ≈È ‘≈’Ó ÁÒ √Ø⁄ª «Ú⁄ ÍÀ «◊¡≈ «’ ¡«‹‘∂ Óapple‹∆Ú«Û¡ª 鱧 ÁÏ≈<br />

’∂ appleæ÷‰≈ ÓπÙ«’Ò ˛Õ «¬√ Ò¬∆ ‘’±Ó È∂ È≈È’Íz√ª Á∂ ’ÂÒ∂¡≈Ó Á≈<br />

‘π’Ó Ú≈Í√ ÒÀ ’∂ Ó∂Ò ‹ØÒ ÍÀÁ≈ ’appleÈ Á≈ ÓÈ Ï‰≈ «Ò¡≈Õ


«’ßÈ∂ ¡¯√Ø√ Á∆ ◊æÒ ˛ «’ ¡«‹‘≈ Ù≈ÈÁ≈apple «¬«Â‘≈√ «√apple‹‰‘≈apple∂<br />

Óapple‹∆Ú«Û¡ª Á∂ Ú≈«apple√ ¡æ‹ Ï≈‰∆ ¡Â∂ Ï≈‰∂ ˘ «ÂÒª‹Ò∆ Á∂ ’∂ È«Ù¡ª<br />

Á∂ √ÓπßÁapple «Ú⁄ ◊ØÂ∂ ÷≈ apple‘∂ ‘ÈÕ<br />

J J J


;jkfJe g[;seK dh ;{uh<br />

1a wjkB e'Ù L feqs GkJh ekBQ f;zx BkGk .<br />

2a e{fenK dh ftfEnk L feqs vka rzvk f;zx .<br />

3a<br />

An early european Accounts of Sikhs : By Dr. Ganda<br />

Singh<br />

4a<br />

okXk ;[nkwh ws L GkJh gqskg f;zx, ;kpek iE/dko ;qh<br />

nekb sys ;kfjp .<br />

5a<br />

Bebh fBozekoh L GkJh gqskg f;zx, ;kpek iE/dko ;qh<br />

nekb sys ;kfjp .<br />

6a<br />

;/ feB/fjnk<br />

7a i/b fuZmhnK L GkJh oDXho f;zx .<br />

Website: www.gurmatvichar.info<br />

Email: sdkajitsingh@yahoo.co.in

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!