Hindi Mystery of the Ages - Herbert W. Armstrong Library and Archives

D;k vkius dÒh vius&vkils iwNk gS% ^^eSa d©u gwa\
eSa D;k gwa\ eSa D;¨a gwa\** vki ,d jgL; gSaA
vkids vkl&ikl dh nqfu;k ,d jgL; gSA
vc vki le> ldrs gSa!
gcZVZ MCY;w- vkElZVªkax

;qx¨a
dk
jgL;
le; feLVsfj vkQ ,tst ;qx¨a ds jgL; d¨ 1900 o"k¨± esa fYk[kh xbZ lcls
egRoiw.kZ iqLrd lkfcr dj ldrk gSA gcZVZ MCY;w vkElZVªkax dh ;g gkfYk;k iqLrd c¨/k ds
lo¨ZPp lz¨r ls mn~?kkfVr lcls egRoiw.kZ Kku d¨ Li"V djrh gS] ml Kku d¨ ftlus
/kjrh ij ÁdV gq, igY¨ ekuo ds le; ls lÒh ekuo¨a d¨ jgL; cuk j[kk gSA
euq"; vkt viuh leL;k,a lqYk>kus dh ;k vius v©j ftl nqfu;k esa jgrk gS]
ml nqfu;k dh mYk>udkjh leL;kv¨a ds gYk rYkk'kus dh viuh v{kerk ds dkj.k jgL;
cu x;k gSA
gekjs vkl&ikl dh nqfu;k jgL; gSA ge [kqn gh ,d jgL; gSaA euq"; d©u v©j D;k gS\
ekuo thou dk Yk{; D;k gS\ D;k d¨bZ Yk{; gS Òh!
YkxÒx lkB lkYk igY¨ gcZVZ MCY;w vkElZVªkax ckbfcYk v©j ekuo dh mRifÙk ij 'k¨/k djus
ij foo'k gq, F¨A mUg¨aus bZ'oj ds vfLrRo v©j ckbfcYk ds vf/kdkj ds Áek.k rYkk'kus ;k
n¨u¨a d¨ vLohdkj djus dk fu'p; dj j[kk FkkA
(fiNY¨ iSi ij tkjh)

(vxY¨ iSi ls tkjh)
dbZ eghu¨a ds jkr¨&fnu ds xgu v/;;u ds ckn ldkjkRed v©j iôs Áek.k ds lkFk mu
ij mÙkj ÁdV gq,A
mUg¨aus ik;k fd ftu jgL;¨a us ekuo&tkfr d¨ mYk>u esa MkYk j[kk gS] leLr
Kku ds ,d lo¨ZPp vf/kdkjh us dkQh igY¨ gh mud¨ ÁdV dj fn;k Fkk] Y¨fdu og dwV
Òk"kk esa ÁdV fd;k x;k Fkk v©j mls vÒh rd esa ÁdV ugÈ djuk Fkk ;k mlds ladsr¨a d¨
ÁdV ugÈ fd;k tkuk Fkk! ;s ewYkÒwr mn~?kfVr lR; ,d ,slh iqLrd esa jgL; j[¨ x, F¨
t¨ nqfu;k dh ,d uacj dh lcls vf/kd fcdus okYkh Y¨fdu lcls de le>h xbZ iqLrd
gSA
gcZVZ MCY;w- vkElZVªkax us ik;k fd ckbfcYk lkadsfrd Òk"kk esa fYk[kh xbZ iqLrd gS]
ftlesa mu Áeq[k jgL;¨a ds tokc gSa ftuls lkjh ekuork n¨&pkj gSA mUg¨aus ik;k fd ;g
d¨M gekjs le; rd] ladV ds bu fnu¨a] chloÈ lnh ds mÙkjk)Z rd] Li"V :i ls le>s
tkus ds fYk, ugÈ FkkA mUg¨aus tkuk fd ckbfcYk fp«k igsYkh tSlh gS ftlds gtkj¨a VqdM+¨a
d¨ ,d lkFk j[kus dh t:jr g¨rh gS& v©j os VqdM+s dsoYk ,d rjg ls fQV g¨axsA ;g
iqLrd ml egku igsYkh ds mu cgqr lkjs VqdM+¨a d¨ ,d lkFk j[krh gS ftlls os Li"V
:i ls le>s tk ldrs gSaA vkidh viuh ckbfcYk vc ls ,d ckj i

;qx¨a
dk
jgL;

;qx¨a
dk
jgL;
D;k vkius dÒh vius&vkils iwNk gS% ^^eSa d©u gwa\
eSa D;k gwa\ eSa D;¨a gwa\** vki ,d jgL; gSaA
vkids vkl&ikl dh nqfu;k ,d jgL; gSA
vc vki le> ldrs gSa!
gcZVZ MCY;w- vkElZVªkax
M¨Ï] ehM ,saM daiuh
U;w ;kdZ

eSa vkj¨u Mhu ds Áfr vkÒkj O;ä djuk pkgrk gwa ftUg¨aus bl iqLrd d¨ fYk[kus v©j
rS;kj djus esa esjk lg;¨x fd;kA pwafd esjh n`f"V YkxÒx tk pqdh gS] blfYk, muds fcuk
;g iqLrd rS;kj ugÈ g¨ ldrh FkhA
d‚ih jkbV 1985 oYMZokbM ppZ v‚Q x‚M] islkMsuk] lh, 91123 ;w,l,
lokZf/kdkj lqjf{kr
oYMZ okbM ppZ v‚Q x‚M dh fYkf[kr vuqefr ds fcuk bl iqLrd ds fdlhZ Òkx dh
ÁfrfYkfi ugÈ rS;kj dh tk ldrhA
M¨Ï] ehM ,saM daiuh] bad-
79 esfM'ku ,osU;w] U;w;kdZ] ,uokbZ 10016
eSd DY¨Y©aM ,saM LVhoVZ fYkfeVsM] V¨jaV¨a }kjk
dukMk esa forfjrA
la;qä jkT; vejhdk esa fufeZr
igYkk laLdj.k
Ykkbczsjh v‚Q dkaxzsl dsVkYk‚fxx bu ifCYkds'ku MkVk
vkElZVªkax gcZVZ MCY;w-
;qx¨a dk jgL;
1- ckbfcYk dh vkYk¨puk] O;k[;k bR;kfn
2- thou I- 'kh"kZd
ch,l 511-2- , 63 1985 230*-99 85&12953
vkbZ,lch,u 0&396&08773&6

eSa ;g iqLrd 50 lq[kh o"k¨± dh viuh iRuh Yk¨ek vkElZVª~kax dh Le`fr esa lefiZr djuk
pkgrk gwaA

Y¨[kdh; oäO;
Y¨[kdh; oäO;
eSaus ;g fdrkc D;¨a fYk[kh\ eSaus méhloÈ lnh ds vafre lk

;qx¨a dk jgL;
eSaus bl XYk¨c ds] ftls i`Foh dgk tkrk gS pkj¨a Òkx¨a dh ;k«kk,a dh gSaA
eSa /kuoku¨a] xjhc¨a v©j t¨ n¨u¨a ds chp ds gSa] lcds laidZ esa jgk gwaA eSa
m|¨x txr ds dIrku¨a] lezkV¨a] jktkv¨a] jk"Vªifr;¨a] Á/kku eaf«k;¨a ds ;gka
x;k gwaA eSa iwjh rjg vf'kf{kr v©j xjhch dh ekj ls ttZj xjhc¨a ds laidZ esa
jgk gwa v©j mUgsa tkurk gwaA eSaus bl nqfu;k d¨ ÁR;{k v©j djhc ls ns[kk gS]
ftrus djhc ls cgqr de gh Yk¨x¨a us ns[kk g¨xkA
v©j bl Ykacs v©j Lianu ;qä thou esa eSaus vius&vkils cgqr ls lokYk
fd, gSa t¨ esjs fYk, egku jgL; F¨] v©j lkjh nqqfu;k ds fYk, vuqÙkfjr]
vO;k[;kf;r jgL; cus gq, gSaA
eSa tc ikap lkYk dk Fkk esjs firkth us dgk fd eSa cM+k g¨dj
fQYkkMsfYQ;k dk odhYk cuwaxk D;¨afd eSa cgqr lkjh pht¨a ds ckjs esa cgqr lkjs
lokYk iwNrk jgrk gwaA eSa le>uk pkgrk Fkk] eSa le> dh dkeuk djrk FkkA
nqfu;k dk dÒh jgk lcls cqf)eku O;fä lezkV l¨Yk¨eu cqf)eÙkk dh dkeuk
djrk Fkk v©j bZ'oj us mls nwlj¨a ls vf/kd cqf) nhA
brus o"k¨± ckn eSaus vuqÒo fd;k fd mlh bZ'oj us eq>s thou ds lcls
xgjs jgL;¨a dh le> nh gS t¨ cgqr ls fnekx¨a ds fYk, igsYkh cus gq, gSaA
;g lc dSls gqvk\ 18 lkYk dh mez rd esjk ikYku i¨"k.k i¨VsLVSaV ppZ
esa gqvk FkkA Y¨fdu eSaus ppZ esa bu mRihM+d lokYk¨a ds tokc nsrs ugÈ lqukA
;fn ckbfcYk lokYk¨a ds tokc nsrh gS] r¨ fQj bZlkb;r ds brus laÁnk; D;¨a
gSa v©j ckbfcYk D;k dgrh gS] bls Y¨dj bruh vlgefr D;¨a gS\
Y¨fdu ckbfcYk d¨ d©u le> ldrk gS\ eSaus r¨ fuf'pr :i ls bls
dÒh ugÈ le>k FkkA v©j vxj vkneh le> Òh tk, r¨ D;k og ckbfcYk ij
fo'okl dj ldrk gS\ D;k ;g fdlh vf/kdkj ls c¨Ykrh gS ;g lokYk eq>s
ijs'kku djrk Fkk v©j ,slk jgL; gS] bl xzaFk
viii

Y¨[kdh; oäO;
esa ftldk [kqYkklk fd;k tkuk gSA eSaus le>uk dSls 'kq# fd;k] 34 lkYk dh
mez esa 1926 esa bldh 'kq#vkr gqbZA Y¨fdu rc ;g dsoYk 'kq: gh gqvk FkkA
Y¨fdu vafre LQfVd dh rjg Li"V rdZ ftlus eq>s ;g fdrkc fYk[kus dh
Ásj.kk nh 1984 ds fnlacj rd iwjh rjg ÁdV ugÈ gqvk FkkA ;g fnekx Òék
nsus okYkh vuqÒwfr Fkh& ,d egRoiw.kZ lR; ftldk [kqYkklk bl iqLrd esa
fd;k tk,xkA
bl iqLrd esa of.kZr lPpkb;¨a ds Áfr esjs eu ds [kqYkus dh 'kq#vkr
1926 dh xeÊ esa gqvkA
eSaus vius&vkils iwNk% ^^eSa d©u gwa\ eSa D;k gwa\ eSa D;¨a gwa\** eSaus mÙkj
rYkk'kus dh d¨f'k'k dh Y¨fdu rYkk'k u ldkA ;g ,d jgL; FkkA mlds ckn
mlh lkYk ds 'kjn esa esjk lkeuk ckbfcYk ds ,d lokYk v©j fodkl ds
fl)kar d¨ Y¨dj ,d fnekx d¨ mYk>u esa MkYk nsus okYkh pqukSrh ls gqvkA
blds QYkLo:i esjs eu esa Kku v©j c¨/k dh u;h foLe;dkjh uhfr;ka v©j
xgjkb;ka ÁdV gqb±A
bl lcdh 'kq#vkr fodkl ds fl)kar v©j jfookj d¨ vodkl eukus ds
/kkfeZd lokYk ls gqbZA
eSa tkurk Fkk fd ckbfcYk ,d uacj dh nqfu;k dh lcls T;knk fcdus
okYkh fdrkc gSA blds ckotwn esjs fYk, ;g ,d igsYkh FkhA eSa bls dÒh le>
ugÈ ldk FkkA
eSaus dgk] ^^ckbfcYk dgrh gS] rqe jfookj eukv¨xsA** eq>ls iwNk x;k]
^^rqeus dSls tkuk\ D;k eSaus bls ckbfcYk esa irk gwa fd mudh f'k{kk dk lz¨r ckbfcYk gSA
Y¨fdu bl lokYk d¨ Y¨dj esjh 'kknh nkao ij FkhA eSa ckbfcYk v©j
fodkl ds fl)kar dk xgu v©j foLr`r v/;;u djus ds fYk, foo'k dj fn;k
x;k FkkA t¨ mu fnu¨a mPp f'k{kk ds {¨«k esa cM+h rsth ls LohÑfr ÁkIr dj
jgk FkkA
Mkjfou] gDlY¨] ghdsYk] bR;kfn ds Y¨[ku ds xgu v/;;u us esjs eu esa
ckbfcYk ds vf/kdkj v©j bZ'oj ds vfLrRo ds le{k lokYk [kM+s dj fn,A
ix

;qx¨a dk jgL;
;s cqf)thoh fopkjd czãkaM ds ckjs esa cs lke~ ds vkBosa v/;k; esa i

Y¨[kdh; oäO;
iqLrd Fkh] gekjs le; rd u le>h tkus ds fYk, vfÒÁsr & chloÈ lnh ds
bu vafre fnu¨a esaA eSaus bl jkr¨&fnu ds v/;;u esa tkuk fd ;g lcls
vf/kd vule>h iqLrd D;¨a gSA ckotwn blds fd ;g nqfu;k dh lcls
vf/kd fcdus okYkh iqLrd gSA fdlh Òh fo"k; dh iwjh O;k[;k ;k lPpkbZ
dÒh&dÒkj gh fdlh ,d ifjPNsn esa Li"V dh tkrh gSA fo"k; ds vU; fgLls]
dkjd ;k voLFkk,a vker©j ij ckbfcYk ds ,d ;k dbZ nwljs ifjPNsn¨a esa]
nwljs Òkx¨a esa pkgs uofo/kku esa ;k fQj Ákphu fo/kku esa fufgr gSaA bl fo"k;
dh lPph v©j iwjh le> laÒor% rÒh YkkÒnk;d gS tc ckbfcYk Òj esa fc[kjs
bu lÒh ifjPNsn¨a d¨ ,d lkFk j[kk tk,A
Kku dh og ohfFk;ka v©j c¨/k t¨ nwlj¨a ds fYk, eq[; jgL; cuh gqbZ gSa
esjh peRÑr vka[k¨a v©j eu ds vkxs [kqYk x,A Y¨fdu ml iqLrd esa
vfÒfYkf[kr gS fd bUgÈ fnu¨a esa ftlesa orZeku ihs tk ldsaA
vki ;g fdrkc i

;qx¨a dk jgL;
le; bls 1900 o"k¨± esa fYk[kh xbZ lcls egRoiw.kZ fdrkc lkfcr dj
ldrk gSA ml lkfgfR;d mRÑ"Vrk ;k ikafMR; iw.kZ vYkaÑr Òk"kk ds fYk,
ftlls tku&cw> dj cpk x;k gSA cfYd lo¨Pp lz¨r ls mn~?kkfVr lcls
egRoiw.kZ Kku d¨ ml le> d¨ ftls ekuotkfr us igY¨ ekuo ds /kjrh ij
vkus ds le; ls gh jgL; cuk j[kk gS] Li"V djus dh dFku dh lknxh ds
fYk,A
bl nqfu;k dh ekuork d¨ bl v¨j ls va/¨js esa j[kk x;k gS fd ekuo
d©u] v©j D;k v©j D;¨a gS& ekuo /kjrh ij dSls vk;kA ekuo d¨ viuh
leL;kv¨a ds lek/kku ;k ekuo tkfr v©j og ftl nqfu;k esa jgrk gS ml
nqfu;k ds mYk>udkjh lokYk¨a ds tokc rYkk'kus dh mldh v{kerk ds dkj.k
jgL;e; cuk fn;k x;k gSA
bu lkjs jgL;¨a d¨ lkjs Kku ds ,d lo¨ZPp vf/kdkjh us cgqr igY¨
ÁdV dj fn;k Fkk] Y¨fdu lkadsfrd lans'k¨a ds :i esa ftls gekjs ;qx rd
ÁdV djus ;k mlds xqIr ladsr¨a d¨ Li"V djus dh vuqefr ugÈ FkhA
igYkh lnh ds n©jku gh ppZ esa nwljk lqlekpkj ?kql vk;kA ijaijkxr
bZlkb;r ds uke ij cgqr ls feF;k mins'k v©j feF;k ppZ mx vk,A tSlk
fd bZ'oj Ádk'ku xzaFk 12:9 esa ÁdV djrk gS] lkjh nqfu;k NYkh xbZ gSA bu
e©fYkd lR;¨a d¨ ,d jgL; cuk dj j[kk x;k gSA ;gka rd fd iqj¨fgr oxZ
ds lcls fu"Bkoku v©j lnk'k;h Yk¨x¨a d¨ Òh muds mins'k v©j f'k{kk,a nwljs
Yk¨x¨a ls feYkh gS D;¨afd bu pp¨± esa ijaijkxr :i ls mUgsa Ánku fd;k tkrk
gSA mUg¨aus bu feF;k mins'k¨a d¨ ckbfcYk dk lPpk mins'k eku fYk;k gSA
fp«k igsYkh ds fofÒé VqdM+¨a d¨ lgh v©j le>nkjh ls ltkus dh ctk;
mlds lanÒZ ls fudkYk dj ckgj j[¨ x, ÁR;sd Y¨[k esa igY¨ ls ekuh xbZ
feF;k f'k{kk d¨ i

Y¨[kdh; oäO;
ml le; Li"V g¨ tkrk gS tc ÁR;sd fo"k; ds fofÒé Y¨[k¨a d¨ ,d lkFk
j[kk tkrk gS] tSlk fd ckbfcYk [kqn dgrh gS] ^^dqN ;gka] v©j dqN ogka**
¼blS;k 28:10½A ;gka rd rFkk dfFkr ijaijkxr bZlkb;r Òh NYkh xbZ gSA
eSaus Ák;% dgk gS fd fdlh xYkr dfYir lR; d¨ ÒqYkk nsuk fdlh u,
lR; d¨ tkuus ls dfBu g¨rk gSA fiNY¨ 58 o"k¨± esa eSa tsusfll 3:22-24 esa
mn~?kkfVr rF; ds egRo d¨ iwjh rjg v©j Li"V :i ls ugÈ vuqÒo dj ldk
gwa] bl rF; d¨ fd bZ'oj us vker©j bZlk elhg ds iqujkxeu ds le; '©rku
d¨ gVk, tkus rd ds fYk, ekuotkfr ls ifo«k vkRek v©j 'kkLor thou d¨
fNik jgk gSA ijaijkxr bZlkbZ f'k{kk ges'kk ls ;g eku dj pYkrh vkbZ gS fd
bZ'oj v©j '©rku ds chp ,d YkM+kbZ pYk jgh gS] fd bZ'oj ب/k¨UeÙk g¨dj
blds Á;kl djrk gS fd ^^nqfu;k cpk Ykh tk, Y¨fdu bl egku la?k"kZ esa
'©rku thrrk jgk gSA nwljs 'kCn¨a esa bZ'oj us bZlk elhg ds igY¨ vkxeu ds
le; mUgsa '©rku ds f[kYkkQ pYk jgs bl ;q) d¨ thrus dk Á;kl djus ds
fYk, Òstk FkkA ijaijkxr bZlkb;r ekurh vkbZ gS fd t¨ Òh vk,xk bZlk elhg
ds ek/;e ls mldk m)kj g¨ tk,xkA
dqN o"k¨± rd eSa vkaf'kd :i ls ;g vuqÒo djrk jgk fd ;g ekU;rk
xYkr gS Y¨fdu gkYk&fQYkgkYk rd bl foanq ij iw.kZ lR; LQfVd dh rjg
Li"V ugÈ gqvk FkkA ;g lp] njvlYk fnekx Òék nsus okYkk gSA ;g Li"V
djrk gS fd jgL; dh ir¨± esa D;k us dk bPNqd g¨A
xiii

fo"k; lwph
Y¨[kdh;........................................................................
Vii
vkeq[k.................................................................................... 1
Òwfedk
dSls gqvk lkr¨a jgL;¨a dk mn~?kkVu.............................................. 2
v/;k; 1
bZ'oj d©u v©j D;k gS\............................................................. 31
v/;k; 2
nsonwr v©j cqjh vkRek,a.............................................................. 58
v/;k; 3
ekuo dk jgL;........................................................................ 96
v/;k; 4
lH;rk dk jgL; ...................................................................... 136
v/;k; 5
blzkbZYk dk jgL; ..................................................................... 159
v/;k; 6
ppZ dk jgL; .......................................................................... 198

v/;k; 7
bZ'oj ds jkT; dk jgL; ............................................................ 293
ckbfcYk dh fo"k; lwph .............................................................. 364
fo"k; lwph .............................................................................. 372
ÁLrkfor ikBÓ lkexzh ........................................................ 383

Òwfedkot
vkeq[k
D;k vkius dÒh vius&vkils iwNk% ^^eSa d©u gwa \ eSa D;k gwa \ eSa D;¨a gwa
\** vkids vkl&ikl dh nqfu;k ,d jgL; gSA vki Lo;a ,d jgL; gSaA vkius
viuk efLr"d dÒh ugÈ ns[kk] vkidh es/kk v©j vki t¨ dqN Òh gSa] mldk
vk/kkjA
vkidk thou jgL;¨a ls f?kjk gSA fopkj djus ij Lo;a vkidk vfLrRo
gh ,d jgL; gSA D;k vki fcuk fdlh vk'k; ;k vfÒÁk; ds vcqf)eku
varfuZfgr lkalkfjd 'kfä;¨a ls g¨ x, ;k vki fdlh ije ÁfrÒk ds
loZ'kfäeku bZ'oj }kjk fdlh mÌs'; ls] t¨ jgL; esa fNik gqvk gS] cqf)ekuh
ls vfÒdfYir F¨\ njvlYk] lz"Vk bZ'oj ds ckjs esa lewps ekuo bfrgkl esa
LFkk;h ijaijk bl rjg dk jgL; jgh gS fd if'peh nqfu;k dh mPpf'k{kk us
vkÒklh r©j ij fodkl ds fl)kar d¨ loZlEer LohÑfr nsdj bl jgL; d¨
[kRe djus dk Á;kl fd;k gSA
iaægoÈ lnh esa NikbZ dk vkfo"dkj g¨us rd ekuo tkfr esa f'k{kk dk
Álkj ugÈ gqvk FkkA tSls&tSls f'k{kk dk O;kid Álkj g¨rk x;k] tSls&tSls
cqf)thfork fodflr gqbZ] tSls&tSls [kx¨Yk
1

;qx¨a dk jgL;
foKku dk Álkj g¨rk x;k] gekjs vkl&ikl ds czãkaM ds ckjs esa gekjs Kku
dk Álkj g¨rk x;k & fparu'khYk ÁfrÒk,a lokYk djus YkxÈA lewpk fo'kkYk
czãkaM D;k gS\ bl lcdh mRifÙk dSls gqbZ\ rkfdZd] oSKkfud #>ku okYkh
ÁfrÒk us /keZ dh f'k{kk dh enn ls ,d foLrkfjr czãkaM ds ckjs esa fodkleku
Kku dh O;k[;k djus esa Lo;a d¨ v{ke ik;k] D;¨afd os bls j¨eu dSFkfYkd
ppZ v©j Á¨VsLVSaVokn ds ek/;e ls tkurs F¨ t¨ if'peh nqfu;k dh l¨p ij
gkoh F¨A Ykacs ckYk¨a v©j v)Z ó;¨fpr dk;k okY¨ ;h'kq ds mins'k v©j vn`';
vkRek ls fufeZr ijes'oj dh /kkj.kk c©f)d n`f"V ls muds fYk, lar¨"ktud
ugÈ FkhA ;g lc cgqr cM+k jgL; FkkA viuh vkRe?k¨f"kr fo)ku ÁfrÒkv¨a dh
vlkjrk esa mUg¨aus Ò©frdrkokn ds vk/kkj ij iwjh rjg jgL; dh mis{kk djus
ds Á;kl fd,A mUg¨aus vkRelarqf"Vnk;d] Ò©frdoknh rd¨± ds vk/kkj ij
mRifÙk] vfLrRo v©j thou ds jgL;¨a dk lek/kku rYkk'kus dh d¨f'k'k djds
viuh ftKklk d¨ larq"V fd;kA
/khjs&/khjs fodkl dk fl)kar l¨p esa mÒj dj lkeus vk;k] fQj Òh
vKkuh ÁfrÒk,a c©f)d naÒ ls Òj xb±A ;g l¨p Y©ekdZ dh
^^mi;¨fxdrk&vuqi;¨fxrk** ds fl)kar ds :i esa fodflr gqbZA Mh Y©ekdZ ds
fl)kar ds ihNs&ihNs pkYlZ Mkjfou ^^lo¨ZÙke dh mÙkjthfork** dk viuk
fl)kar Y¨ vk,A njvlYk] Mkjfou Lo;a vius fl)kar d¨ Y¨dj vk'oLr gq,
fcuk gh ej x,A cgjgkYk] n¨ lgdeÊ ghdsYk v©j gDlus us Mkjfou ds
fl)kar d¨ Ápkfjr djds mls lkoZtfud LohÑfr fnYkkus ds fYk, lfØ; la?k"kZ
fd;kA
Y¨fdu fdlh fl)kar dk l`tu djus okYkh c©f)drk dk ne Òjus okYkh
lftZr ekuo ÁfrÒk,a] ml ije ÁfrÒk ls vf/kd Kkuh FkÈ ftlus mudk l`tu
fd;k FkkA fodkl ds fl)kar dk vkfo"dkj ekuo psruk }kjk fdlh nSoh l`"Vk
dh iwoZ mifLFkfr ds fcuk l`tu dh mifLFkfr dh O;k[;k ds fYk, fd;k x;k
FkkA
2

Òwfedkot
v©j ;fn loZ'kfäeku bZ'oj vkidk fuekZrk Fkk v©j t¨ dqN Òh gS ml
lcds ,d nSoh l`"Vk ds :i esa mldk vfLrRo gS r¨ bZ'oj lacaf/kr jgL;
dkYkØe esa igY¨ v©j lcls cM+s jgL; ds :i esa mÒj dj lkeus vkrk gSA
bZ'oj d©u v©j D;k gS\ og ,slk jgL; gS ftls d¨bZ Òh /keZ ugÈ le>
ldk] u d¨bZ foKku mldh O;k[;k dj ldk gS v©j mPp f'k{kk us mlds ckjs
esa irs F¨A fQj Òh bZ'oj us vius dFku]
ifo«k ckbfcYk ds tfj, Lo;a d¨ ÁdV fd;k] c'krsZ fd ;s /keZoknh bZ'oj ds
vius mn~?kkVu esa fo'okl djrsA tSlk fd Y¨[kd czwl ckVZu us dgk gS]
ckbfcYk ^^og iqLrd gS ftls d¨bZ ugÈ tkurkA** ckbfcYk Lo;a ewYk jgL; gS
t¨ lc dqN dk m)kVu djrh gSA
;fn bZ'oj laca/kh lR; igYkk jgL; gS ckbfcYk ftldk mn~?kkVu djrh
gS r¨ nsonwr¨a v©j cqjh vkRekv¨a laca/kh lR; Øe esa nwljk gSA vkRekv¨a dk
vfLrRo lPpkbZ gS ;k feFkd\ D;k vkf[kjdkj d¨bZ '©rku gS\ D;k bZ'oj us
'©rku d¨ fljtk gS\ ;fn ifo«k nsonwr gSa r¨ muds g¨us dk mÌs'; D;k gS\
ckbfcYk Li"V :i ls dgrh gS fd oLrqr% bl nqfu;k ij cqjh vkRekv¨sa ds
vn`'; jkT; jkt djrs gSaA D;k cqjh vkRek,a vkt bulku¨a v©j ljdkj¨a rd
d¨ ÁÒkfor djrh gSa\ D;k cqjh vkRek,a vkids thou rd d¨ Òh ÁÒkfor
djrh gSa\ ;g Á'u iwjh rjg jgL; ls f?kjk tku iM+rk gSA
fuf'pr :i ls rhljs Øe dk jgL; vkidk viuk thou gS & lewph
ekuork dk thouA ekuork D;k v©j D;¨a gS\ D;k euq"; vej vkRek gS\ D;k
e`rd tkurs gSa fd t¨ thfor gSa os D;k dj jgs gSa\ D;k ekuo jä v©j ekal
ds 'kjhj ds Òhrj vej vkRek gSA D;k ekuo thou dk d¨bZ vFkZ v©j mÌs';
gS\ D;k ge vcqf)eku Ò©frd 'kfä;¨a ls fcuk fdlh vFkZ ;k mÌs'; ds
fodflr gq, gSa\ euq"; ÁdVr% vlek/¨; leL;kv¨a ls f?kjk D;¨a gS\
3

;qx¨a dk jgL;
vu le>s jgL;¨a esa p©Fkk jgL; bulku dh nqfu;k esa fodflr gqbZ
lH;rk gSA ;g fdl rjg fodflr gqbZ\ gesa ,d foLe;dkjh Áxfr v©j
fodkl dh nqfu;k D;¨a fn[kkbZ nsrh gS ftlesa gesa fO¨j¨/kkÒk"kh :i ls Ò;kog
v©j vk'p;Ztud fodkl v©j Áxfr ds lkFk&lkFk foj¨/kkÒk"kh :i ls Ò;kog
v©j c

Òwfedkot
lkr egku jgL; gSa t¨ /kjrh ij gj bulku ds vfLrRo ls lacf/kr gSaA
bu lÒh jgL;¨a dh Li"V lPpkbZ ckbfcYk esa ÁdV dh xbZ gSA Y¨fdu ,slk
Árhr g¨rk gS fd fdlh Òh ppZ ;k czãfoKkuh us mls le>k gh ugÈA
D;¨a\ ckbfcYk lÒh jgL;¨a esa ls ewYk jgL; gSA
O;fä tc 'kq: ls ckbfcYk i ds Áfr ekuo eu d¨ [k¨Yk ldsA
dsoYk i'pkrki djus ds ckn gh xYkr g¨us xYkr djus v©j xYkr vkLFkk
j[kus dh LohÑfr vk ldrh gSA xYkr g¨us dh LohÑfr fdlh O;fä ds fYk,
lcls dfBu pht g¨rh gSA & vkLFkk v©j n¨"kkuqÒwfr dh pwd dh LohÑfr
feF;k Kku d¨ ÒqYkk nsus ds lkFk&lkFk lPpk Kku ÁkIr djukA
5

;qx¨a dk jgL;
r¨ D;k blesa d¨bZ vk'p;Z gS fd ckbfcYk ,slh iqLrd gS ftls d¨bZ
O;fä tkurk ;k le>rk ugÈ\ ;k fuf'pr :i ls rdjhcu d¨bZ O;fä tkurk
;k le>rk ugÈA
bZ'oj us tku cw> dj bl iqLrd d¨ dwV ladsfrr fd;k gSA rkfd gekjs
vk/kqfud ;qx rd d¨bZ O;fä bls u le> ikrk & lkfÒÁk; ,slk D;¨a fd;k
x;k gS\ ;g Òh ,d jgL; gSA vkxs ds i`"B bldk [kqYkklk djsaxsA
Msfu;Yk ds ckjgosa v/;k; esa ge i g¨xh t¨ mlds vkns'k¨a d¨ veYk djrs gSa( ¼ogh 'Yk¨d½] fQj
Òh ijaijkxr bZlkb; us vker©j bZ'oj ds vkns'k¨a d¨ udkj fn;k gSA & dgrh
gS os lekIr g¨ pqdsa gSa] lwYkh ij dhYk ls tM+s tk pqds gSaA blfYk, laxfBr
bZlkbr ds iqj¨fgr oxZ v©j czãfoKkuh ifo«k ckbfcYk d¨ ugÈ le> ldrs
v©j u le>rs gh gSaA
r¨ fQj ge iqLrd ds vleatl iSnk djus okY¨ bu jgL;¨a d¨ dSls
le> v©j ikBd ds le{k mudk mn~?kkVu dj ldrs gSa\ bl Á'u dk mÙkj
blds ckn vkus okYkh Òwfedk esa fn;k x;k gSSA
6

lkr jgL;¨a dk mn~?kkVud dSls fd;k x;k Fkk\
Òwfedk
lkr jgL;¨a dk mn~?kkVud dSls fd;k
x;k Fkk\
vkt ekuo ds vfLrRo dk lokYk gS! foKku v©j Á¨|¨fxdh us O;kid
lagkj ds gfFk;kj cuk fn, gSa t¨ bl /kjrh ls lkjs ekuo thou d¨ /kekds ds
lkFk mM+k ldrs gSa!
vc brus lkjs jk"Vª¨a ds ikl ukfÒdh; gfFk;kj gSa fd d¨bZ Òh ikxYk
O;fä ukfÒdh; f«krh; fo'o;q) dh vkx Ykxk ldrk gS t¨ bl xzg ls lkjs
ekuo thou d¨ lekIr dj ldrh gSA
fQj Òh bZ'oj dh lPpkbZ] vxj og Kkr g¨rh v©j ml ij dke fd;k
tkrk r¨ bl pqu©rh v©j blds vfu"V ls ekuork d¨ cpk;k tk ldrk Fkk!
,d iYk #dsa
bl ij l¨psa
vki ,slh nqfu;k esa jgrs gSa t¨ foKku] Á¨|¨fxdh] mPp f'k{kk v©j Kku
ds Álkj ds ekeY¨ esa vR;ar fodflr tku iM+rh gSSA Yk¨x l¨prs gSa fd ;g
egku Áxfr dh nqfu;k gSA geus dwan&Qkan djus ds fYk, pkan ij vkneh Òsts
v©j mUgsa lqjf{kr /kjrh ij okil Y¨ vk,A ekuo foghu varfj{k;ku eaxYk dh
tehu ij mrjk v©j eaxYk dh lrg ds djhc ls fYk, fp«k /kjrh ij ÒstsA
7

;qx¨a dk jgL;
,d nwljk ekuo jfgr varfj{k;ku c`gLifr ds ikl ls g¨dj xqtjk v©j
c`gLifr v©j 'kfu ds oYk;¨a dh gSjrvaxst rLohjsa ÒstÈA 'kY;fpfdRld
bulku ds fnYk¨a v©j nwljs vax¨a ds ÁR;kj¨i.k dj jgs gSaA
;g tknwbZ] eu¨jatd cVu nckv¨ nqfu;k gS tgka cM+s iSekus ij e'khu¨ ls
dke fd, tkrs gSaA ;g rhu vodk'k] lq#fplaiérk v©j LoPNanrk dh
ped&ned iw.kZ liu¨a dh nqfu;k gSA
Y¨fdu foj¨/kkÒk"kh :i ls ;g vKku dh Òh nqfu;k gS! ;gka rd f'kf{kr
Yk¨x Òh ugÈ tkurs fd viuh leL;k,a dSls lqYk>k,a v©j nqfu;k dh cqjkb;ka
dSls [kRe djsaA os 'kkafr ds jkLrs ;k thou ds ewY;¨a d¨ ugÈ tkurs!
vkt Òh nqfu;k dh YkxÒx vk/kh vkcknh vf'kf{kr gS] ?k¨j xjhch ds
f'kdats esa tdM+h gqbZ xanxh v©j nfjærk esa thrh gSA Òw[k v©j j¨x ds
fodjkYk jhij Ykk[k¨a esa bulkuh tkusa Y¨rs gSaA
;g nq%[kh] cspSu] dqafBr nqfu;k gS ftlds le{k ,d vlgk; Òfo"; [kM+k
gSA ;g c

lkr jgL;¨a dk mn~?kkVud dSls fd;k x;k Fkk\
fn;k gSA os ml bZ'oj dh mikluk ugÈ djrs ftlus mud¨ mRié fd;k gS
cfYd os mu nsorkv¨a d¨ iwtrs gSa ftUgsa mUg¨aus mRié fd;k gSA /keZ esa O;fä
dk vkpj.k] mlds fl)kar] mldh thou'©Ykh] v©j bl thou ds ckn ds
thou dh mldh /kkj.kk lekfgr gSA
bl nqfu;k dh lkjh /kkfeZd mYk>u¨a v©j bldh lkjh cqjkb;¨a dk
okLrfod dkj.k lkr ewYk jgL;¨a eas ÁdV fd, x, gSa t¨ /kkfeZd mYk>u ds
bl cschYk¨u dh v©j fo'o dh ifj.kkeh vO;oLFkk dh fuank djrs gSA
Y¨fdu vc bZ'oj dk le; vk x;k gSA vc og Áof/kZr nqfu;k ds lkFk
gkad Ykxkus ds fYk, ,d vkokt Òstsxk & ftlesa bl fujFkZd ikxYkiu ls
fudYk dj 'kkafr] v©j bZekunkjh dh nqfu;k esa tkus dk jkLrk ÁdV djus dh
vkPNknh 'kfä g¨xh t¨ tYn gh /kjrh d¨ viuh idM+ esa Y¨ Y¨xh!
blS;k dh iqLrd esa ,d *vc* dh Òfo";ok.kh gS% chgM+¨a esa gkad Ykxkus
okYkh mldh vkokt rqEgsa ijes'oj ds jkLrs ds fYk, rS;kj djrh gS- - - - bl
vkokt d¨ t¨j Ykxk dj mBkv¨] bls Åij mBkv¨] Mj¨ ugÈ( dg¨-- - ns[k¨]
ijes'oj etcwr gkFk¨a ds lkFk vk,xk v©j mldh ckgq mlds fYk, jkt djsxh%
ns[k¨] mlds lkFk mldk iqjLdkj gS] v©j mldk dke mlds vkxs gS** ¼blS;k
40:3] 9&10½A
og vkokt vc gkad Ykxk jgh gS!
iSxacj eYkkph bldh iqf"V djrs gSa% **ns[k¨] eSa viuk nwr Òstwaxk v©j og
esjs lkeus ekxZ Á'kLFk djsxk% v©j ijes'oj ftls rqe rYkk'krs g¨] vpkud
vius eafnj esa vk,xk] ;gka rd fd Álafonk dk nwr Òh] ftlesa rqe [kq'k g¨rs
g¨% ns[k¨ og vk,xk] dgrk gS estcku¨a dk ekfYkd** ¼eYkkph 3%1½
,fYktkg vkus okYkk gS
bu n¨u¨a Òfo";okf.k;¨a ds nqgjs fufgrkFkZ gSaA igYkk] os cifrLeknkrk t‚u dk
mYY¨[k djrh gSa ftlus 1900 ls Òh vf/kd lkYk igY¨ ;h'kq ds ekuo
eaf«keaMYk dk ekxZ Á'kLFk fd;k FkkA Y¨fdu vkfn Á:i ;k iw.kZÒkxh dh rjg ;s
Òfo";okf.k;ka O;fä d¨ lÒh jk"Vª¨a ij 'kklu djus ds fYk, jktkf/kjkt]
ekfYkd¨a ds ekfYkd ds :i esa bZlkelhg ds iqujkxeu dk ekxZ Á'kLFk djus dh
iwoZ lwpuk nsrh gSaA
9

;qx¨a dk jgL;
blS;k dh Òfo";ok.kh dh rjg eYkkph dh Òfo";ok.kh Òh] ;fn vki igY¨
'Yk¨d ls Ykxkrkj i

lkr jgL;¨a dk mn~?kkVud dSls fd;k x;k Fkk\
gq,A mueasa ls fdlh ,d ls lPpkbZ ¼muls fNih gqbZ v©j muds cpiu
v©j o;LdkoLFkk dh f'k{kk dh foj¨/kkÒk"kh] ftlus mUgsa ?¨j j[kk gS½ dk irk
Ykxkus dh mEehn djuk vlaÒo g¨xkA
vf/kdka'k Yk¨x ftu pht¨a esa fo'okl djrs gSa] D;¨a djrs gSa\ njvlYk]
fcjY¨ gh g¨axs t¨ vius vanj >kad dj ns[kus ds fYk, iYkÒj #d dj
vius&vkils lokYk djrs g¨axs fd mUg¨aus mu vkLFkkv¨a d¨ dSls Lohdkj fd;k
ftUg¨aus muds eu esa ?kj dj j[kk gSA
lR; dk lz¨r
vkius 'kk;n fopkjd dh Áfrek ns[kh g¨xhA vkxs dh v¨j >qdk gqvk]
dqgfu;ka ?kqVu¨a ij fVdk,] gkFk¨a ls vius flj d¨ lgkjk fn, vdsYkk cSBk ,d
vknehA le>k tkrk gS fd og mlh rjg cSBk ?kaV¨a&?kaVs] fnu¨a&fnu cl
l¨prk jgrk gS!
laÒor% og rLohj n'kkrÊ gS fd nqfu;k ds cgqr ls /keZ blh rjg
vfLrRo esa vk,A
Y¨fdu fopkjd ds ikl fopkj djus dk d¨bZ lz¨r ugÈ g¨rk! mldh
l¨p dk d¨bZ vk/kkj ugÈ g¨rkA d¨bZ rF; ugÈ ftls viuh l¨p dk vk/kkj
cuk ldsA
ekuo efLr"d fujk/kkj lR;¨a ds mRiknu ds fYk, lfTtr ugÈ gS!
cgjgkYk] ,slk Ykxrk gS fd dqN Yk¨x lpeqp l¨prs gSa!
cgqr ls Yk¨x vlko/kkuho'k Lohdkj dj Y¨rs gSa fd mUgsa cpiu ls
i

;qx¨a dk jgL;
blh rjg vf/kdrj Yk¨x ftl pht esa fo'okl ugÈ djuk pkgrs mls
ekuus ls nqjkxzg ls budkj dj nsrs gSaA ,d iqjkuh dgkor gS% ^^t¨ O;fä
viuh bPNk ds foijhr fdlh pht d¨ eku Y¨rk gS og ges'kk ogh ekurk
jgsxkA**
eSa Òh d¨bZ vYkx ugÈ FkkA vius&vkils ;k viuh bPNk 'kfä ls eSa bu
egku lR;¨a d¨ dÒh u rYkk'k ikrkA
Y¨fdu bl rjg r¨ iSxacj ewlk Òh mu lPpkb;¨a dk irk dÒh u Ykxk
ikrs ftUgsa mUg¨aus ckbfcYk ds igY¨ ikap xzaFk¨a esa fYk[kkA muds eu ds }kj
[k¨Ykus v©j mUgsa bZ'ojh; phtsa mn~?kkfVr djus ds fYk, >¨aiM+h ds tYkus dh
?kVuk tSls peRdkfjd bZ'ojh; dke dh vko';drk FkhA ewlk us bZ'oj d¨
ugÈ rYkk'kkA bZ'oj us ewlk d¨ cqYkk;k v©j mUgsa fu;qä fd;kA Lo;a bZ'oj dh
vkokt lqudj Òh ewlk us Áfrj¨/k fd;kA og cM+cM+k,! mUg¨aus us eglwl
fd;k fd og bu dke ds ;¨X; ugÈ g¨ ldrsA bZ'oj us dgk fd og ewlk ds
ÒkbZ vkj¨u d¨ mudk Áoäk cuk,xk v©j bl rjg d¨ ewlk lger djk;kA
bZ'oj dk lekns'k vÁfrj¨/; FkkA ewlk jkth g¨ x,A
lfn;¨a ckn nsonwr ikYk viuh etÊ ls bZ'oj ds lR;¨a d¨ tku ;k ÁdV
u dj ikrsA og ^^bZ'oj ds f'k";¨a ds lagkj v©j mudh tku ds [krjs d¨
vfÒO;fä ns jgs F¨** ¼,sDV~l 9%1½A Y¨fdu thoar ;h'kq us mUgsa Ágkj djds fxjk
fn;kA og csg¨'k g¨ x,A mUgsa g¨'k esa Ykkdj mUgsa Kku dh v©j ;h'kq us muls
t¨ djus dk fu'p; fd;k Fkk] mldh f'k{kk nhA bZlk elhg us O;fäxr :i
ls mu ij cgqr ls lR;¨a dk mn~?kkVu fd;k ftUgsa vki ;gka i ldk\ fuf'pr :i ls
vkius&vkils ls ugÈ ;k blfYk, Òh ugÈ fd eSaus mudk la/kku fd;k ;k viuh
fdlh [kwch dh otu ls Òh ugÈA Y¨fdu bZlk elhg us mlls dqN fcYkdqYk
foijhr rjhds ls eq> ij Ágkj fd;k tSls mUg¨aus nsonwr ikYk ij fd;k Fkk]
blds ckotwn og Ágkj d"V dj Òh Fkk v©j ÁÒko'kkYkh ÒhA
bl rjg ds e©fYkd lR; mn~?kkfVr g¨rs gSa] fdlh ekuo eu esa fopkjs
ugÈ tkrsA os bZ'oj ds ;gka ls vkrs gSa bulku ds ;gka ls ugÈ! v©j ckbfcYk esa
vfÒfYkf[kr lkjs ekeYk¨a esa igYk bZ'oj dh v¨j ls gh dh xbZ Fkh!
12

lkr jgL;¨a dk mn~?kkVud dSls fd;k x;k Fkk\
tsjsfe;k us Áfrj¨/k fd;k fd mudh mez de gSA Y¨fdu bZ'oj us dgk%
^^er dg¨ fd eSa vÒh N¨Vk gwa D;¨afd eSa ftuds ;gka Òstwaxk rqe mu lc¨a rd
igqap¨xs v©j eSa t¨ lekns'k nwaxk mls dg¨xs** ¼tsjsfe;k 1%7( la'k¨f/kr ekud
laLdj.k½A blS;k us ;g dg dj Áfrj¨/k fd;k fd mudh tqcku lkQ ugÈ gS
Y¨fdu bZ'oj us muls fu;r vfÒ;ku Lohdkj djk;kA t¨uk us ,d tgkt ij
Òkx tkus dh d¨f'k'k dh Y¨fdu bZ'oj us mUgsa viuk leknsf'kr lans'k igqapkus
ij foo'k dj fn;kA ihVj v©j ,safMªo eNqvkjs cuuk pkgrs F¨ Y¨fdu bZ'oj us
lc dqN N¨M+ dj viuk vuqlj.k djus ds fYk, mudk vkàku fd;kA
blh rjg eSa foKkiudeÊ cuuk pkgrk Fkk] Y¨fdu bZ'oj us ,slh
ifjfLFkfr;ka iSnk dÈ] t¨ esjh ilan dh ugÈ FkÈ fd eSa ml vfÒ;ku ls tqM+
x;k og eq>s ftlls t¨M+uk pkgrk FkkA
bl foanq ij eSa ,d ckj fQj nqgjkrk gwa fd lkjk YkCc¨Ykqckc ;g gS fd
fufeÙk ges'kk bZ'oj gh g¨rk gSA mldk Á;¨tu gh fVdrk gSA nqfu;k ,sls /ke¨±
ls Òjh iM+h gS t¨ dqN [kkl bulku¨a dh dYiuk] rdZ'kfä v©j vuqeku ls
iSnk gq, gSaA Y¨fdu muds ikl rdZ ds d¨bZ B¨l vk/kkj ugÈ F¨A lR; bZ'oj
ds ;gka ls mn~?kkfVr g¨rk gS!
Y¨fdu D;k ckbfcYkh; lR; lcds fYk, lqxe ugÈ gSa\ gka] os ekurs gSa fd
ppZ ogh fl[kkrs gSa t¨ ckbfcYk esa gSA
blfYk, vc eSa vkid¨ vuqÒo dk laf{kIr O;¨jk nwaxk] ftlls bZlk elhg
us eq> ij Ágkj fd;k Fkk] v©j Ádkjkarj ls foLe;dkjh lR;¨a dk mn~?kkVu
fd;k Fkk! ckbfcYkh; lR;& ekus gq, ;k pp¨± }kjk minsf'kr ugÈA
tkx`fr% ÁTofYkr vkdka{kk dh d©a/k
eSa lkekU; Y¨fdu fLFkj fpÙk bZekunkj ekrk&firk ds ;gka tUek Fkk] v©j esjs
iwoZt Dosdj iaFkh F¨A esjh oa'k ijaijk baXY©aM ds ,MoMZ ÁFke rd v©j mlls
Òh ihNs blzkbZYk ds lezkV MsfoM rd tkrh gSA ;g oa'kkoYkh v©j ;g rF;
tkudj eSa nax jg x;k Fkk fd vius ifjokj ds ,d i{k ls eSa oLrqr% ^^Msfod
ds jkt ifjokj** ls gwaA esjs iwoZt la;qä jkT; vejhdk ds ,d jk"Vª cuus ls
YkxÒx 100 lkYk igY¨ fofYk;e isu ds lkFk baXY©SaM ls pYk dj isaflYk osfu;k
x, F¨A
13

;qx¨a dk jgL;
fcYkdqYk cpiu ls esjk ikYku&i¨"k.k Dosdj ¼l¨lk;Vh v‚Q ÝsaM~l½
laÁnk; dh vkLFkk esa gqvk FkkA Y¨fdu iYkus&c

lkr jgL;¨a dk mn~?kkVud dSls fd;k x;k Fkk\
eSa ,slh txg dke rYkk'krk tgka lh[k ldrk Fkk v©j ,sls {¨«k pqurk
ftles eq>s lQYk O;fä;¨a ds laidZ esa vkus dk e©dk feYkrk v©j [kqn d¨
vius ^^fu;¨äk ds gkFk¨a csp nsrk FkkA**
1915 esa eSaus f'kdkx¨] bfYku¨bl esa Ádk'kd ds Áfrfuf/k dh gSfl;r ls
viuk j¨txkj [kM+k fd;kA eSa n©M+ /kwi djds la;qä jkT; vejhdk ds cSad¨a dh
u© vxz.kh if«kdkv¨a dk Áfrfuf/k djus Ykxk& bu if«kdkv¨a d¨ cSad¨a ds eq[;
vf/kdkjh i

;qx¨a dk jgL;
lius esa mUg¨aus v©j eSaus vka[¨a mBk dj fNirs rkj¨a dh v¨j ns[kk]
vpkud gekjs v©j fNirs rkj¨a ds chp vkleku esa rhu cM+h&cM+h lQsn if{k;ka
ÁdV gqb±A ;s fo'kkYk if{k;ka mM+ dj lh/kk gekjh v¨j vkb±A tc os djhc vkb±
r¨ esjh iRuh d¨ Ykxk fd os Qfj'rs gSaA
^^rc]** esjh iRuh us og LoIu ns[kus ds ,d ;k n¨ fnu ckn esjh eka d¨
,d i«k fYk[kk fd eSa vÒh&vÒh iqjkus ikfjokfjd fp«k¨a ls g¨dj vÒh&vÒh
iqjkus ikfjokfjd fp«k¨a ls g¨dj xqtjh gwa] ^^eq>s Ykxk fd bZlk elhg vk jgs gSa]
v©j eSa bruk [kq'k gqbZ fd eSa [kq'kh ls j¨ iM+hA mlds ckn eSaus gcZVZ ds ckjs esa
l¨pk v©j fpafrr g¨ mBhA**
og tkurh FkÈ fd eq>esa /kkfeZd #fp cgqr de gS] gkYkkafd ge uqôM+ ij
cM+s ppZ esa n¨ ;k rhu ckj x, F¨A
mlds ckn muds lius esa ,slk Árhr gqvk fd muds chp ls bZlk elhg
mrjs v©j gekjs lkeus vk [kM+s gq,A igY¨ eq>s gYdk lk lansg gqvk v©j ge
Mjs Òh fd og gesa dSls Y¨axs D;¨afd geus ckbfcYk ds vius v/;;u dh mis{kk
dh Fkh v©j viuk fnekx cgqr vf/kd Ykxk j[kk Fkk ftlesa mudh d¨bZ [kkl
#fp ugÈ Fkh! Y¨fdu tc ge muds ikl x, mUg¨aus ge n¨u¨a d¨ viuh ckag¨a
esa Òj fYk;k v©j ge cgqr [kq'k gq,! ge tgka rd ns[k lds bl foLr`r p©jkgs
ij Yk¨x¨a dk gqtwe meM+ jgk FkkA dqN Yk¨x Álé F¨ r¨ dqN nq%[kh F¨A
^^mlds ckn Ykxk fd Qfj'rs dk :i /kkj.k dj fYk;k gSA igY¨ r¨ eSa
cgqr fujk'k gqvk] tc rd fd mUg¨aus eq>ls ;g ugÈ dgk fd bZlk elhg
lpeqp cgqr tYn vk jgs gSaA**
ml le; rd ge fu;fer :i ls flusek ?kj¨a esa tkrs F¨A mUg¨aus
Qfj'rs ls iwNk fd D;k ;g xYkr gS\ og eqLdjk,] bZlk elhg ds ikl gekjs
fYk, cgqr gh egRoiw.kZ dke gSA& muds vkxeu dh rS;kjh dk dkeA fQYe¨a
ds fYk, le; gh ugÈ g¨xkA ¼os ewd fQYe¨a ds fnu F¨A½A
16

lkr jgL;¨a dk mn~?kkVud dSls fd;k x;k Fkk\
mlds ckn Qfj'rs v©j og lkjk n`'; frj¨fgr g¨rk tku iM+k v©j og
fopfYkr v©j vpafÒr lh g¨'k esa vkb±!
lqcg mUg¨aus eq>s vius lius ds ckjs esa crk;kA eSa vkdqYk g¨ mBkA eSa
mlds ckjs esa ugÈ l¨puk pkgrk Fkk Y¨fdu mls iwjh rjg [kkfjt djrs gq, Òh
eq>s Mj Ykx jgk FkkA eSaus blls cpus v©j lkFk gh lkFk bldk gYk fudkYkus
dk ,d rdZlaxr jkLrk l¨pkA
^^rqe blds ckjs esa uqôM+ okY¨ ppZ ds iknjh d¨ D;¨a ugÈ crkrh]** eSaus
lq>ko fn;kA ^^v©j mlls iwNrh fd D;k bldk d¨bZ vFkZ Òh gSA**
blh ds lkFk eSaus bls vius eu ls fudkYkus dh O;oLFkk dj YkhA
eq>s dgus nhft, fd vkt ds tekus esa tc Yk¨x lius esa bZ'oj d¨
ns[kus ;k mlls ckrsa djus dh ckr djrs gSa r¨ 100]000 esa ls 99]999 ekeYk¨a
esa og d¨jh dYiuk ;k fdlh u fdlh rjg dk vkRe lEe¨gu ;k vkRe
Áoapuk g¨rh gSA Y¨fdu ;kn t¨uk dh rjg bZ'oj dk n'kZu jgk g¨ r¨] eSaus
Òkx tkus dh d¨f'k'k dhA Y¨fdu blds ckn] bZ'oj ds fu;r le; esa] bZ'oj
esa eq>ls laidZ fd;k v©j mldk laidZ ewlk] blS;k] tsjsfe;k] t¨uk] ,safMªo]
ihVj v©j nsonwr ikYk dh rjg vfuf'pr rjhds dk ugÈ FkkA
O;kikj fNé&fÒé g¨ x;k
mlds ckn 1920 dh rckg dqu vYidkfYkd eanh vk xbZA og T;knk nsj ugÈ
jgh Y¨fdu ml lkYk ds fYk, /oald FkhA egkuxjh cSad¨a ds ctk; esjs cM+s
foKkiu [kkrs [¨rh ds VªSDVj¨a v©j v©tkj¨a v©j nwljs mRiknd {¨«k¨a esa F¨A esjs
lÒh cM+s deh'ku xzkgd] ftuesa xqMbZ;j Vk;j ,saM jcj] tsvkbZ dsl] e¨Ykkbu
IYkkÅ] t‚u Mhjs ,saM daiuh] be'kZu czSfVa/ke v©j MkYVu ,fMax e'khu tSls cM+s
fuxe 'kkfeYk F¨] fjlhoj¨a ds gkFk esa pY¨ x,A jk"Vªh; Lrj ij tkus okY¨ ,d
fuxe esjs ifjp; ds v/;{k us vkRe gR;k dj YkhA esjs dkj¨ckj d¨ ,slk
'kfä;¨a us] ftu ij esjk d¨bZ t¨j ugÈ Fkk esjs iSj¨a ds uhps ls [kÈp fYk;k]
tcfd mlesa esjk d¨bZ n¨"k ugÈ FkkA
17

;qx¨a dk jgL;
i¨VZY©aM] v¨jsxako ls] tgka eSa vius ifjokj ds lkFk pYkk x;k Fkk] eSaus
Yk‚UMªh ekfYkd¨a ds fYk, foKkiu lsok ÁkjaÒ dhA Yk‚UMªh O;olk; lcls fiNM+k
g¨us ds ckotwn M‚Ykj ds vFk¨± esa ns'k dk X;kjgoka lcls cM+k m|¨x FkkA eSaus
,d dkjxjrk fo'¨"kK ds lkFk Vhe cukbZ t¨ esjh tkudkjh esa ns'k dk vius
{¨«k dk p¨Vh dk vkneh FkkA eSaus flQZ ogh xzkgd fYk, t¨ eq>s vius O;olk;
d¨ u;h dkjxjrk ds vk/kkj ij pYkkus dh vuqefr nsrs F¨A /kqYkkbZ lsok dh
xq.koÙkk v©j O;kikj ds rjhds] n¨u¨a ekeYk¨a esa eSa ftldh fuxjkuh djrk FkkA
eq>s foKkiu esa ,sls okns djus g¨rs F¨ gekjs xzkgd ftUgsa iwjk dj ldsaA
Y¨fdu 1926 esa iwjc dh ,d jk"Vªh; foKkiu ,tsalh us jk"Vªh; efgYkk
if«kdkv¨a esa cM+s foKkiu nsus ds fYk, Yk‚UMªh v¨ulZ us'kuYk vl¨fl,'ku d¨
ekYk dk ,d fcYk cspkA v'k¨fl,'ku d¨ ÁR;sd lnL; d¨ viuh if«kdk ds
foKkiu ds fYk, ÁR;sd LFkkuh; Yk‚UMªh ds rdZ laxr foKkiu [kpZ ds YkxÒx
85 Áfr'kr rd ds foKkiu ds fYk, cpuc) djus dk vf/kdkj FkkA bl l©ns
ds iôk g¨ tkus rd eq>s blds ckjs esa eq>s dqN Òh irk ugÈ FkkA eSa vius
ÁR;sd xzkgd dk dkj¨ckj nwuk&rhu xquk dj jgk FkkA esjk O;kikj cudkjh nqgjh pqu©fr;¨a dk lkeuk dj
jgk FkkA
[kq'kh fookfgr thou ds u© lkYk ckn esjh iRuh us jfookj dh txg lkr
fnu dk lScFk j[kuk 'kq: dj fn;k! eSa LrC/k Fkk!
eSa xqLlk FkkA esjh utj esa og /kkfeZd /kek±/krk Fkh! O;kikfjd laid¨± ds
Yk¨x D;k l¨psaxs\ Y¨fdu mUg¨aus nkok fd;k fd mUgsa ckbfcYk ls mins'k feY¨
gSaA
18

lkr jgL;¨a dk mn~?kkVud dSls fd;k x;k Fkk\
esjs fnekx esa ml le; t¨ Òh rdZ vk, lc O;FkZ F¨A
**Y¨fdu ckbfcYk dgrh gS** eSaus vkifÙk dh] **rqe jfookj eukv¨xs!**
**D;k rqe eq>s ckbfcYk esa bls fn[kk ldrs g¨\**
**vPNk] ugÈ]** eSaus tokc fn;k] **eSa ckbfcYk ds ckjs esa T;knk ugÈ
tkurkA esjh #fp v©j esjk dkj¨ckj foKkiu ls lacaf/kr FkkA Y¨fdu ;s ppZ rs
xYkr ugÈ g¨ ldrs & os ckbfcYk ls viuh vkLFkk,a Y¨rs gSa v©j os lÒh
jfookj eukrs gSaA**
**;fn]** og fu'NYk eqLdku eqLdjkbZ & Y¨fdu esjs fYk, vk'p;Ztud
Ykgts esa dgk] **D;k rqe eq>s fn[kk ldrs g¨ fd ckbfcYk dgka jfookj dh NqÍh
eukus dk lekns'k nsrh gS] eSa bl ij okil Yk©V vkÅaxhA**
pqu©rh ls cpus dk d¨bZ jkLrk ugÈ FkkA esjh 'kknh bl ij fuÒZj Fkh!
la;¨x ls esjh ,d lkYkh us] ftlus ubZ&ubZ 'kknh dh Fkh v©j vÒh
d‚Y¨t dh is ,d nwljh viekutud pqu©rh ns nhA
**gcZVZ vkElZVª~kax]** mlus voKk ls vkj¨i Ykxk;k] **rqe cl lgt vKkuh
g¨! gj O;fä ftlus Fk¨M+h&lh Òh f'k{kk ikbZ gS tkurk gS fd ekuo thou
fodkl dk ifj.kke gSA**
eSa LokfÒekuh FkkA eSaus viuh is Ykxk fd eSaus bl Á'u dk dÒh foLr`r v©j
xgu v/;;u ugÈ fd;k FkkA
esjh iRuh dh **/kek±/krk** ds ckn ;g pqu©rh vieku tud FkhA esjs
O;kikj ds nwljh ckj cckZn g¨ tkus ds ckn bl nqgjs vk?kkr us esjs vfÒeku
d¨ rRdkYk p¨V igqapkbZA bldk ÁÒko ?kkrd FkkA ;g vR;ar dqaBktud Fkk
blds ckotwn eq>s viuh iRuh v©j lkYkh] n¨u¨a d¨ xYkr lkfcr djuk FkkA
19

;qx¨a dk jgL;
ml nqgjh pqu©Srh us eq>s YkxÒx jkr¨&fnu ds 'k¨/k dk fu'p; djus dh
Ásj.kk nhA esjs Áekf.kr mÙkj ik Y¨us rd og xgu v/;;u Ng eghus rd
tkjh jgkA blds ckotwn og v/;;u vkt Òh can ugÈ gqvk gSA
n¨u¨a pqu©fr;¨a us ,d lk>k ÁLFkku foanq ij /;kudsafær djk;k & ckbfcYk
esa tsusfll dh iqLrd v©j mRifÙk dk fo"k; & gkYkkafd og cl 'kq#vkr FkhA
;g pqu©fr;ka esjs thou esa rc vkb± tc esjs ikl Òjiwj le; FkkA eSa xgu
,dkxzrk ls v/;;u esa Mwc x;kA
ckbfcYk v©j Mkjfou ij 'k¨/k
eSaus tsusfll esa 'k¨/k ugÈ 'kq: dhA igY¨ eSaus Mkjfou] Ykk;sYk] ghdsYk] gDlY¨]
Lisalj] o¨XV] pSacjfYku v©j e¨j ds] v©j Y©ekdZ ds Òh ÁkjafÒd dk;¨±a v©j
muds **mi;¨fxrk vuqi;¨fxrk** fl)kar dk xgu v/;;u fd;kA t¨ Mkjfou
ds **Js"Bre dh mÙkjthfork dh ifjdYiuk ls igY¨ vk;k FkkA
rkRdkfYkd :i ls ;s Y¨[ku ÁR;k;d Ykxs ¼fuf'pr :i ls ;k lkoZÒ©e
:i ls mPp f'k{kk esa LohÑfr ik pqds gSaA½ eq>s rqjar Ykx x;k dh f'k{kk txr
fdl rjg fodkl dh /kkj.kk ls tdM+k gqvk gSA
fodkl ÁKkoku lz"Vk ds fcuk l`f"V dh mifLFkfr dh vKs;oknh ;k
vuh'ojoknh O;k[;k dk Á;kl gSA esjs 'k¨/k ds bl 'kq#vkrh pj.k us bZ'oj ds
vfLrRo esa esjh vkLFkk d¨ cqjh rjg fgYkk fn;kA eq>s ,glkl gqvk fd eSaus
bZ'oj dh lPpkbZ d¨ blfYk, eku fYk;k Fkk fd eSaus cpiu ls gh blds ckjs esa
lquk Fkk v©j bl fYk, bls eku fYk;k FkkA D;¨afd dqN nsj ds fYk, esjk lj
rSjus Ykxk FkkA D;k eSa ftu pht¨a esa fo'okl djrk Fkk og lkjh phtsa
vkf[kjdkj egt feFkd Fkh] xYkrh FkÈ! vc eSaus lPpkbZ tkuus dk fu'p; dj
fYk;k! esjk eu iwjh rjg lkQ g¨ x;k v©j mlesa ls os lkjs fopkj v©j
vkLFkk,a t¨ igY¨ ls LohÑr FkÈ lkQ g¨ xb±A
20

lkr jgL;¨a dk mn~?kkVud dSls fd;k x;k Fkk\
fodkl laca/kh lkjs Y¨[ku¨a esa M‚- ihbZ e¨j us bl fl)kar esa cgqr&lh
[kkfe;ka fudkYkÈ FkÈA fQj Òh og bl fl)kar ls iwjh rjg lger gSaA
Y¨fdu vc eq>s lcls igY¨ bZ'oj ds vfLrRo d¨ lkfcr djuk ;k xYkr
lkfcr djuk FkkA ;g d¨bZ vu©ipkfjd ;k lrgh v/;;u ugÈ FkkA eSaus ;g
v/;;u tkjh j[kk tSls bl ij esjk thou fuÒZj Fkk& lp ckr ;g gS fd og
lpeqp fuÒZj Fkk v©j esjh 'kknh ÒhA eSaus bl Á'u ds nwljs igYkw ls lacaf/kr
fdrkcsa Òh i

;qx¨a dk jgL;
pwafd eq>s lScFk ds lokYk ij 'k¨/k djuk Fkk v©j eSa igY¨ gh tsusfll
dk v/;;u dj pqdk Fkk blfYk, eSaus ckbfcYk dk viuk v/;;u tkjh j[kus
dk QSlYkk fd;kA
,d le; ij ,d fl)kar
eSaus ÁkjaÒ esa j¨eu¨a 6%23 esa ;g ifjPNsn ns[kk% ^^iki dh etnwjh e`R;q
gSA** eSa fofLer g¨dj #d x;kA etnwjh r¨ og g¨rh gS t¨ O;fä d¨ mlds
fd, dke ds cnY¨ fn;k tkrk gSA eSa ;gka ,d ,sls okD; ij ?kwj jgk Fkk t¨
esjs jfookjh LdwYk dh f'k{kk ls fcYkdqYk foijhr Fkk ¼18 lkYk dh mez ls
igY¨½A
^^D;¨a\** eSus l¨pk] ^^,slk dSls g¨ ldrk gS\ eq>s ppZ esa is
bls migkj esa bls ikus dh D;k t:jr gS\**
eSa ckbfcYk dh ,d 'kCnkuqØef.kdk ds tfj, vkRek 'kCn ij 'k¨/k fd;kA
eq>s ;g dFku n¨ ckj feYkk% ^^t¨ vkRek iki djrh gS og ejsxhA** ¼,tkfd,Yk
18%4 1820½A
mlds ckn eq>s ;kn vk;k fd eSaus tsusfll 2 esa i

lkr jgL;¨a dk mn~?kkVud dSls fd;k x;k Fkk\
mlds ckn eSaus ogka i

;qx¨a dk jgL;
^^ugÈ] Y©jh] D;k rqe ugÈ tkurs fd vejhdk d¨ [k¨t d¨Ykacl us dh!Þ
^^ugÈ eSe( d¨Ykacl tc varr% ;gka igqapk r¨ mldh vxokuh djus ds
fYk, bafM;u ;gka igY¨ ls e©twn F¨A**
YkM+ds d¨ 'kwU; fn;k x;k v©j mls l[r funsZ'k fn, x, fd og ges'kk
ogh ;kn djs t¨ fdrkc dgrh gS] d¨Ykacl us vejhdk dh [k¨t dh Fkh!
gkbZLdwYk ;k fo'ofo|kYk; ds f'k"; ;k Nk«k d¨ ogh pht ;kn djus
v©j ekuus ds fYk, vad fn, tkrs gSa t¨ mls ikBÓiqLrd] v/;kid] Áf'k{k.k]
Ák/;kid }kjk is t¨ fn[kk;k og lp Fkk!
bZlk elhg nwljs O;fä] bZ'oj ds 'kCn gSaA mUg¨aus O;fäxr :i ls 12
ewYk vxznwr¨a v©j vxznwr i‚Yk d¨ f'k{kk nhA vkt ckbfcYk bZ'oj ds ogh Nis
'kCn gSA bl rjg ogh bZlk elhg F¨ ftUg¨aus 27 bZLoh ds ÁkjaÒ esa ewYk
vxznwr¨a d¨ v©j 1]900 lkYk ckn 1927 ds ÁkjaÒ esa eq>s f'k{kk nhA
24

lkr jgL;¨a dk mn~?kkVud dSls fd;k x;k Fkk\
v©j ;gka eq>s ;g dgus dh vuqefr nsa fd bZ'oj ds lR; ds mn~?kkVu
dk esjk v/;;u dÒh can ugÈ gqvkA vkxs pYk dj bZlk elhg us rhu
mnkjoknh vkVZ d‚Y¨t¨a dh LFkkiuk esa esjk mi;¨x fd;k ftuesa ls ,d baXY©aM
esa gSA fujarj v/;;u] v/;kiu v©j /kkfeZd d¨l¨± ds euLoh ladk; lnL;¨a ds
lkFk dke djrs gq, esjk eu ges'kk [kqYkk jgkA v©j bZ'oj ds mn~?kkfVr lR;
dk Kku cqdkuk
;g ckbfcYk ds esjs v/;;u v©j /kek±rj.k ds Ykacs] O;kid v©j xgu fooj.k
nsus dh txg ugÈ gSA eSa vius lar¨"k ds fYk, ;g lkfcr djus esa th&tku ls
Ykxk Fkk fd bu pp¨± dh f'k{kk xYkr ugÈ g¨ ldrh D;¨afd mudh f'k{kk dk
lz¨r ckbfcYk gS!** ;gka ;g lgt rF; egRoiw.kZ gS fd eq>s ifo«k ckbfcYk ds
bZ'oj ds mn~?kkfVr 'kCn ds :i esa nSoh Ásj.kk v©j ije vf/kdkj ds vdkVÓ
Áek.k feY¨A fu"i{k v/;;u ls lkjs rFkkdfFkr foj¨/kkÒkl dkQwj g¨ x,A
ekuo eu ds fYk, dfBu pht g¨rk gS ;g Lohdkj djuk fd og xYkr
gSA nwlj¨a ds eqdkcY¨ esjs fYk, ;g d¨bZ vf/kd vklku ugÈ FkkA Y¨fdu
ifjfLFkfr;¨a ds ek/;e ls bZ'oj eq>s ogka Y¨ vk;k tgka ds fYk, mlus eq>s
bPNqd cuk;k FkkA
esjs fYk, vR;ar fujk'kk v©j [kht dh ckr Fkh fd viuh iRuh dh
^^/kek±/krk** ds ekeY¨ esa eq>s ^^uhpk ns[kuk** iM+kA ml le; eSa bl ij fo'okl
ugÈ djuk pkgrk FkkA Y¨fdu rc rd esa eSa dkQh fnekxh dljr dj pqdk
FkkA eq>s ml fl) lR; d¨ Lohdkj djuk gh Fkk ftls eSa ekuuk ugÈ pkgrk
Fkk!
25

;qx¨a dk jgL;
;g Lohdkj djuk viekutud Fkk fd esjh iRuh lgh FkÈ v©j gekjs
chp gq, lcls xaÒhj rdZ esa eSa xYkr FkkA
e¨gÒax
esjs fYk, vR;ar fujk'kkiw.kZ foLe; dh ckr Fkh fd eSaus ik;k fd ppZ dh cgqr
lh Yk¨dfÁ; f'k{kk,a v©j vkpj.k ckbfcYk ij vk/kkfjr ugÈ F¨A tSlk fd
bfrgkl ds 'k¨/k ls ipk pYkk gS] mudh mRifÙk iSxuokn ls gSA ckbfcYk dh
vla[; O;k[;k,a bldh Òfo";ok.kh djrh gSaA foLe;dkjh] vfo'oluh; lR;
;g gS fd rFkkdfFkr bZlkb;r dh bu Yk¨dfÁ; vkLFkkv¨a] vkpj.k¨a dk lz¨r
cM+s iSekus ij iSxuokn] v©j ekuoh; rdZ v©j ijaijk,a gSa] ckbfcYk ugÈ!
igY¨ eq>s lansg Fkk] mlds ckn eSaus Áek.k ds fYk, 'k¨/k fd;k v©j blds
Áek.k fd bZ'oj gS] fd ifo«k ckbfcYk oLrqr% ekuo tkfr ds fYk, nSo Ásfjr
mn~?kkVu v©j funsZ'k gSA eSaus i

lkr jgL;¨a dk mn~?kkVud dSls fd;k x;k Fkk\
ftanxh cph gqbZ ftanxh Òj ;k«kk djrs jgus dk ekeYkk FkkA eSa fuf'pr
:i ls p©jkgs ij [kM+k Fkk!
Y¨fdu eSa gkj x;k FkkA bZ'oj us eq>s gjk fn;k Fkk& Y¨fdu eSaus bls
vuqÒo ugÈ fd;kA ckj&ckj dh O;kikfjd ijkt;] vlQYkrk ds ckn
vlQYkrk us esjk vkRefo'okl [kRe dj fn;k FkkA eSa vanj ls VwV x;k FkkA
esjs vanj dk Lo ejuk ugÈ pkgrk FkkA eSa bl vi;'kh gkj ls Åij mBuk v©j
vfÒeku v©j bl nqfu;k ds Yk¨dfÁ; rjhds ls pYkus ds Á;kl djuk pkgrk
FkkA
eSa blh nqfu;k dk fgLlk FkkA ml le; eSaus ;g vuqÒo ugÈ fd;k Fkk
fd ;g bZ'oj dh ugÈ '©rku dh nqfu;k gSA eq>s vuqÒo gqvk fd bZ'oj ds
lR; d¨ Lohdkjus dk vk'k; gS bl nqfu;k ls ckgj cqYkk;k tkuk& bl nqfu;k
v©j blds r©j&rjhd¨a d¨ N¨M+uk v©j dkQh dqN gn rd bl nqfu;k ds
vius fe«k¨a v©j lg;¨fx;¨a d¨ N¨M+ukA bl nqfu;k] blds r©j&rjhd¨a] fgr¨a]
lq[k¨a d¨ N¨M+uk ejus tSlk FkkA v©j eSa ejuk ugÈ pkgrk FkkA eSaus l¨pk fd
bZ'oj us ftl fdlh d¨ Òh cqYkk;k gS] mls t¨ lcls cM+h ijh{kk nsuh iM+h gS
og bl nqfu;k d¨ N¨M+us v©j bldk fgLlk g¨us dh ijh{kk jgh gSA Y¨fdu
vc eSa tku x;k gwa fd bl nqfu;k ds jkLrs xYkr F¨! eSa tkurk Fkk fd bldh
vafre ltk e`R;q gSA Y¨fdu eSa vÒh ugÈ ejuk pkgrk Fkk! ;g lpeqp thou
dh YkM+kbZ Fkh& ftanxh v©j e©r dh YkM+kbZ FkhA var esa eSa YkM+kbZ gkj x;kA
D;¨afd gkYk ds o"k¨± esa eSa lkjh lkalkfjd YkM+kb;ka gkjrk pYkk vk jgk FkkA
vafre grk'kk esa eSaus [kqn d¨ mldh n;k ij N¨M+ fn;kA ;fn og esjs
thou dk mi;¨x dj ldrk gS r¨ eSa bls mlds gokY¨ dj nwaxkA & nSfgd
vkRegR;k djds ugÈ cfYd thfor R;kx ds :i esa] mldh etÊ ds vuqlkj
mi;qä g¨djA esjs fYk, vc ;g fdlh dke dk ugÈ FkkA
eSaus l¨pk fd eSa flQZ ,d csdkj ekuo dpjk gwaA dpjs dh V¨djh esa
Qsads tkus ;¨X;A
27

;qx¨a dk jgL;
bZlk elhg us viuh e`R;q ls esjs thou dk e¨Yk pqdk dj eq>s [kjhn
fYk;k FkkA ;g oLrqr% mUgÈ dk Fkk v©j vc eSaus muls dgk fd og bls Y¨
ldrs gSaA Y¨fdu ;g mudk dke Fkk fd bls vius v©tkj ds :i esa bLrsekYk
djrs v©j ;fn mUgsa Ykxrk Fkk fd og bldk mi;¨x dj ldrs gSaA
gkj esa [kq'kh
bZ'oj ds vkxs ;g vkReleiZ.k& ;g Ák;f'pr nqfu;k dk ;g R;kx
fe«k¨a≶¨fx;¨a v©j ÁR;sd pht dk R;kx ,slh dM+oh x¨Ykh Fkk ftls eSaus
igYkh ckj fuxYkk FkkA Y¨fdu ;g bdYk©rh nok Fkh ftlus lkjh ftanxh esa
igYkh ckj YkkÒ igqapk;k!
D;¨afd eSa lpeqp vuqÒo djus Ykxk Fkk fd eSa bl lewph gkj esa ,slh
[kq'kh vuqÒo dj jgk gwa ftls 'kCn¨a esa O;ä ugÈ dj ldrkA eq>s lpeqp
ckbfcYk ds v/;;u esa [kq'kh feYkh& u;s lR; dh [k¨t esa t¨ vÒh rd esjs
vopsru ls fNik FkkA iw.kZ Ák;f'pr esa bZ'oj esa vkReleiZ.k djus esa] bZlk
elhg d¨ viuk m)kjd v©j viuk orZeku mPp /kekZ/;{k Lohdkj djus esa
vdFkuh; [kq'kh ÁkIr dhA
eSaus gj pht d¨ ,d ubZ v©j vYkx j¨'kuh esa ns[kuk 'kq: fd;kA vius
lz"Vk] vius bZ'oj ds vkxs vkReleiZ.k d¨ dfBu v©j d"Vdj vuqÒo D;¨a
g¨uk pkfg,\ bZ'oj ds lgh jkLr¨a d¨ ekuus ds fYk, vkReleiZ.k d¨ d"Vdj
D;¨a gS\ vc thou ds Áfr eSaus ,d u;k n`f"Vd¨.k ik fYk;kA
u tkus dSls eSa ,d u;k lkgp;Z vuqÒo djus Ykxk v©j esjs thou esa
,d ubZ eS«kh vk xbZA eSa bZlk elhg v©j firk bZ'oj ds lkFk laidZ v©j
lkgp;Z ds Áfr lpsr jgus YkxkA
tc eSaus ckbfcYk i

lkr jgL;¨a dk mn~?kkVud dSls fd;k x;k Fkk\
bl rjg eSaus ckbfcYk dk v/;;u tkjh j[kkA eSa t¨ phtsa lh[k jgk Fkk
mUgsa Y¨[k¨a ds :i esa fYk[kuk 'kq: fd;kA rc eSaus l¨pk Òh ugÈ Fkk fd ;s Y¨[k
dÒh Ádkf'kr g¨axsA eSa mUgsa viuh larqf"V ds fYk, fYk[krk FkkA ;g v/;;u ds
tfj, vf/kd tkuus dk ,d rjhdk FkkA
v©j vc eSa nsonwr i‚Yk ds lkFk dg ldrk gwa] ^^fd eSaus ftl lqlekpkj
dk mins'k fn;k ¼gS½ og euq"; dk fYk[kk ugÈ gSA D;¨afd eq>s ;g u r¨ euq";
ls feYkk v©j u euq"; us eq>s bldh f'k{kk nh] cfYd ;g eq>s bZlk elhg us
eq> ij ÁdV fd;k Y¨fdu tc vius csVs ds ckjs esa eq>s crkus dk bZ'oj dk
eu gqvk] eSaus rqjar fdlh euq"; ls laidZ ugÈ fd;k( u eSa fdlh /keZ'kkóh;
lsfeujh esa gh x;k] cfYd eq>s bZlk elhg] bZ'oj ds 'kCn ¼fYkf[kr½ }kjk
fl[kk;k x;k** ¼xYkkfr;¨a 1%11&12] 15&17½A
;gh dkj.k gS fd eq>s bl xgu Ò©frd v/;;u ds fYk, ftu vuqÒo¨a
}kjk Áo`Ùk fd;k x;k og gekjs le; esa ekuo thou v©j vkpj.k esa vuwBs F¨A
eSa nqfu;k ds fdlh Òh /kkfeZd usrk d¨ ugÈ tkurk ftlus bl rjg ;g f'k{kk
ÁkIr dh g¨A bl nqfu;k ds /kkfeZd mins'k bZ'oj ds ;gka ugÈ vk, gSa! dsoYk
bZ'oj dh vdkVÓ :i ls lgh gS!
1927 ds olar rd esa esjk eu iwjh rjg cnYk pqdk Fkk! eu% iVYk ls
iqjkuh ekU;rk,a v©j vkLFkk,a feV pqdh FkÈ v©j eSa ,d d"Vdj vuqÒo ls
xqtjk FkkA
n¨ ckj YkkÒnk;d O;kikj s bldk ,glkl gqvk fd esjh t¨ /kkfeZd vkLFkk,a FkÈ og
bZ'ojh; lR; dh foj¨/kh FkÈA u flQZ ogh ftu ij eSa fo'okl djrk Fkk cfYd
og Òh ftu ij ppZ fo'okl djrk Fkk!
eSaus gkj eku Ykh Fkh! eq>s esjh fuLlkjrk v©j vi;kZIrrk dh vuqefr djk
nh xbZ FkhA eq>s egku Árkih bZ'oj us ijkLr dj fn;k FkkA lPpk Ák;f'pr
djk fn;k Fkk v©j bZlk elhg v©j bZ'oj ds 'kCn esa ,d u, pÍku tSlh B¨l
vkLFkk iSnk dj nh xbZ FkhA eq>ls bZ'oj v©j mldh nqfu;k ds le{k laiw.kZ
leiZ.k djk fn;k x;k FkkA
29

;qx¨a dk jgL;
eq>s cifrLek ns fn;k x;k Fkk v©j esjs eu esa bZ'oj dh ifo«k vkRek ds
Áos'k us esjs eu d¨ bZ'oj v©j bZlk elhg d¨ tkuus ds vdFkuh; Kku dh
v¨j [k¨Yk fn;k FkkA & lR; ds Kku v©j bZ'oj ds nSoh Áse dh xjekbZ ds
Kku dh v¨j!
dÒh eSa ftl pht ls uQjr djrk Fkk vc mlh ls I;kj djus YkxkA
eq>s bZ'oj ds 'kCn esa ls l¨us dh mu MfYk;¨a d¨ [k¨n fudkYkuk tkjh j[kus
lcls vf/kd eqX/kdkjh vkuan vkus YkxkA vc ckbfcYk ds v/;;u esa ,d u;k
mRlkg iSnk g¨ x;kA
v©j /kek±rj.k ds ckn ds bu o"k¨± ds n©jku ckbfcYk ds bu lkr jgL;¨a
ds bZ'ojh; mn~?kkVu d¨] ftUg¨aus ekuork dk fnekx pdjk dj j[k fn;k Fkk]
le>us v©j ;g tkuus ds fYk, eq>s rS;kj fd;k x;k fd bZ'oj ds bdYk©rs
ppZ dh LFkkiuk bZlk elhg us 31 bZLoh esa isafVd‚LV ds fnu dh FkhA
fodklokfn;¨a] f'k{kd¨a] oSKkfud¨a] /keZosÙkkv¨a us ;qx¨a ds jgL;¨a d¨
lqYk>kus ds fYk, th tku ls Á;kl fd, Y¨fdu ukdke jgs] inkFkZ czãkaM v©j
euq"; dh mRifÙk ds jgL;] ekuork ds jgL;] ekuoh; cqjkb;¨a ds lekarj v©j
mudh foj¨/kkÒklh foLe;dkjh ekuoh; miYkfC/k;¨a ds jgL;] v©j egku
Áfrekv¨a ds vfo'oluh; miYkfC/k gkflYk djus ds lkFk&lkFk ekuoh;
leL;kv¨a ds lek/kku esa mudh ukdkeh ds jgL;A
vc eSa ikBd ds le{k mu lkr egku jgL;¨a dk foLe;dkjh] rdZlaxr
v©j O;kogkfjd [kqYkklk dj jgk gwa ftUg¨aus lkjh nqfu;k d¨ fdadÙkZO; foew

ijes'oj d©u v©j D;k gS ?
ijes'oj d©u v©j D;k gS ?
dqN lkYk igY¨ eSa Òkjr dh iwoZ Á/kku ea«kh Lo- bafnjk xka/kh ds ,d
lEesYku ls ubZ fnYYkh fLFkr vius g¨VYk okil Yk©V jgk FkkA Òkjr igqapus ds
le; ls gh eSaus /;ku fn;k Fkk fd xk;&cSYk lM+d¨a ij /kwe jgs gSaA eSaus fdlh
nwljs ns'k esa bl rjg ds tkuoj¨a d¨ 'kgj¨a dh lM+d¨a ij Ykkokfj'k ÒVdrs
ugÈ ns[kk FkkA
“D;k ;s tkuoj ÒVdrs gq, vius ?kj ls dkQh nwj ugÈ fudYk tkrs?”
eSaus dkj pkYkd ls iwNkA
“v¨g] gka]” mlus tokc fn;kA
“Y¨fdu tc]” eSaus iwNk] “os iwjh lM+d ij ÒVdrs gq, ?kj ls bruh nwj
pY¨ vkrs gSa r¨ muds ekfYkdku jkr esa ?kj Y¨ tkus ds fYk, mUgsa dSls rYkk'krs
g¨axs?”
dkj pkYkd eqLdjk;kA “ekfYkd ugÈ rYkk'krs cfYd eos'kh v©j cSYk vius
ekfYkdku v©j os tgka jgrs gSa] ml txg d¨ tkurs gSaA 'kke d¨ os ?kj Yk©Vus
dk jkLrk [kqn rYkk'k Y¨rs gSaA”
eSaus rRdkYk blS;k ds igY¨ v/;k; ds ikB ds ckjs esa l¨pk] ftls eSa bl
thoar O;k[;k ls igY¨ bruh vPNh rjg dÒh ugÈ le> ldk FkkA
31

;qx¨a dk jgL;
“gs Lox¨Z lqu¨] v©j v¨ /kjrh dku n¨ D;¨afd ÁÒq c¨Y¨ gSa] eSaus cPp¨a d¨ i¨lk
v©j cM+k fd;k gS] mUg¨aus esjs f[kYkkQ foæ¨g fd;k gSA cSYk vius ekfYkd d¨
tkurk gS v©j x/kk vius ekfYkd dh ukan tkurk gS Y¨fdu blzkbZYk ugÈ
tkurk] esjs Yk¨x x©j ugÈ djrsA vkg] xqukgxkj d©e] vU;k; ls Ykns Yk¨x]
dqdfeZ;¨a dh larku] cPps t¨ Òz"Vkpkjh gSa% mUg¨aus ÁÒq d¨ R;kx fn;k gS---- os
ihNs dh fn'kk esa dkQh nwj tk pqds gSa” ¼blS;k 1 % 2 & 4½A
v©j ;g Ákphu blzkbZYk ds ckjs esa dgk x;k Fkk] ,slh d©e ftls bZ'oj
us cgqr&ls lk{;¨a v©j peRdkj¨a }kjk Lo;a d¨ mn~?kkfVr fd;k FkkA nwljh
d©esa bZ'oj ds ckjs esa fdruk de tkurh gSa& bZ'oj d©u v©j D;k gS] blds
ckjs esa!
fQj Òh nwljh d©esa blzkbYkh d©e dh gh rjg bulku gSaA ;g egRoiw.kZ
gS fd bl v/;k; ds fcYkdqYk ÁkjaÒ esa bZ'oj bulku¨a d¨ viuk cPpk dgrk
gSA cgqr&ls Yk¨x dgrs gSa] “bZ'oj eq>s oLrqr% eq>s okLrfod ugÈ tku
iM+rkA” muds fYk, ijes'oj cgqr cM+k jgL; gSA muds vius bulkuh firk
jgL; ugÈ tku iM+rsA os vlYkh tku iM+rs gSaA
bZ'oj vokLrfod D;¨a tku iM+rk gS?
eaSa mEehn djrk gwa fd bl v/;k; esa ge bZ'oj d¨ vkids vius bulkuh firk
ftruk okLrfod cukus esa enn djsaxsA bZ'oj ckbfcYk esa [kqn d¨ gekjs le{k
ÁdV djrk gS] ;fn ge egt bls le>saxs] r¨ og gesa okLrfod tku iM+sxkA
j¨eu lkezkT; ds Yk¨x¨a ds fYk, bZ'oj nsonwr i‚Yk d¨ ;g fYk[kus ds
fYk, Ásfjr djrk gS:
“viuh nq"Vrk ls lPpkbZ d¨ nckus okY¨ bulku¨a dh leLr
vukfLrdrkv¨a v©j nq"Vkrkv¨a ds fYk,] LoxZ ls bZ'oj dk d¨i ÁdV g¨rk gSA
D;¨afd bZ'oj ds ckjs esa D;k tkuk tk ldrk gS] muds le{k Li"V gS] D;¨afd
bZ'oj us bls mUgsa fn[kk;k gSA nqfu;k ds l`tu ds le; ls gh mldh vn`';
ÁÑfr] tSls mldh 'kkLor 'kfä v©j nSoRo ¼v/;kfRed½ cukbZ xbZ ¼Ò©frd½
pht¨a esa Li"V :i ls le> esa vkrk jgk gSA blfYk, muds ikl d¨bZ cgkuk
ugÈ gS; gkYkkafd os bZ'oj ¼ds ckjs½ esa tkurs F¨] os bZ'oj ds :i esa mldk
lEeku ugÈ djrs F¨ ;k mls /kU;okn ugÈ nsrs F¨] Y¨fdu os viuh l¨p esa O;FkZ
g¨ x, v©j mudh laosnughu psruk dkYkh g¨ xbZ FkhA cqf)eku g¨us dk nkok
djrs gq, os ew[kZ g¨ x,” ¼j¨eu¨a 1% 18&22] la'k¨f/kr ekud laLdj.k½A
32

ijes'oj d©u v©j D;k gS ?
vkt /kjrh ij jgus okY¨ vjc¨a Yk¨x u dsoYk lcls egRoiw.kZ Kku ls &
bZ'oj d©u v©j D;k gS & vutku gSa & cfYd Ykxrk gS fd os tkuuk Òh ugÈ
pkgrs! os tkucw> dj bl egRoiw.kZ Kku v©j ekuo thou esa blds laÒkfor
fj'rs ds ckjs esa vutku gSa!
vk'p;Z tud& Y¨fdu lR;!
v©j ekuo tkucw> dj bulku ds lcls egRoiw.kZ fj'rs ls vutku cuk
gqvk gS!
lkjh d©esa NYkh xbZ gSa ¼Ádk'ku xzaFk 12%9½A v©j bl lkoZf«kd NYk dk rF;
fdlh egk Áoapd dh lPpkbZ d¨ fuf'pr dj nsrk gSA vkxs pYk dj blds
ckjs esa foLrkj ls ppkZ djsaxsA
Ákphu¨a ds fYk, bZ'oj okLrfod Fkk
igY¨ lftZr euq";] vkne vius fYk, oftZr o`{k ls vPNs v©j cqjs dk Kku Y¨rs
gq, lz"Vk ds :i esa bZ'oj d¨ udkj jgs F¨A ;g fuf'pr gS fd bZ'oj us vkne
d¨ vius ckjs esa dqN crk;k Fkk] ,d fuf'pr Kku fn;k FkkA
fQj Òh vkne us [kqn d¨ vius l`"Vk ls vYkx&FkYkx dj fYk;k FkkA
blesa lansg ugÈ fd bZ'oj us vkne d¨ t¨ Kku fn;k Fkk mlesa ls dqN Kku
lQYkrk iwoZd ihf

;qx¨a dk jgL;
ue:n us] tSlk fd v/;k; 4 esa ntZ fd;k x;k gS] [kqn d¨ Árh;eku
bZ'oj cuk fn;kA vkus okYkh ihfYkd feYk tkrh gSA igYkh 'krkCnh esa nqfu;k ds fo}ku vF¨fu;kbZ cqf)thoh
F¨A muesa ls dqN nsonwr i‚Yk ls ,F¨al esa Vdjk x, F¨A
“mlds ckn muls dqN Ò¨xoknh v©j fo"k; fojkxh Vdjk x,A v©j dqN
us dgk] ;g cdoknh D;k dgsxk? dqN nwlj¨a us] og fofp«k nsork dk Á'kald
tku iM+rk gS% D;¨afd mUg¨aus mUgsa ;h'kq v©j iqu#RFkku ds mins'k fn, F¨A v©j
;g dgrs gq, os mUgsa idM+ dj ,fj;¨isxl ¼eklZ fgYk ds Åij½ Y¨ vk, fd
D;k ge tku ldrs gSa fd rqe ftl fl)kar dh ckr djrs g¨ og D;k gS?. . .
“mlds ckn i‚Yk eklZ igkfM+;¨a ds chp [kM+s g¨ x, v©j dgk] “rqe
,F¨al ds Yk¨x] eSa le>rk gwa fd rqe lÒh pht¨a esa cgqr va/kfo'oklh g¨A
D;¨afd jkg pYkrs gq, eSaus rqEgkjh mikluk ¼iwtk lkefxz;ka& la'k¨f/kr ekud
laLdj.k½ ns[kh] eq>s bl Y¨[k ;qä ,d iwtkosnh feYkh] vKkr bZ'oj ds ÁfrA
rqe vKku volkr ftldh mikluk djrs g¨ eSa rqEgsa mlds ckjs esa crkrk gwaA
bZ'oj ftlus nqfu;k v©j mldh lkjh phtsa cukb±] mls ns[krs gq, og LoxZ v©j
/kjrh dk Lokeh gS] og lcd¨ thou] v©j lkal v©j lkjh phtsa nsrk gS( v©j
,d [kwu ls /kjrh ij jgus ds fYk, bulku¨a dh lkjh d©esa cukb± gSaA D;¨afd
ge mlh esa jgrs] v©j pYkrs v©j mlh esa gekjk vfLrRo gS------” (,sDV~l
17%18&19] 22&26] 28)A
34

ijes'oj d©u v©j D;k gS ?
v©j vkt dh gekjh if'peh nqfu;k ds fo}ku¨a dk D;k gkYk gS\ O;fä
l¨p ldrk gS fd lcls Åaph f'k{kk ÁkIr O;fä;¨a d¨ ekYkwe g¨uk pkfg, fd
bZ'oj d©u v©j D;k gS! eku Ykhft, vki 100 fo'ofo|kYk;¨a ds ladk;k/;{k¨a
ls iwNrs gSa] **D;k vki bZ'oj esa fo'okl djrs gSa\** laÒor% rhu&;k pkj mÙkj
nsaxs] **v¨g] eSa *ÁFke dkj.k* ds :i esa bZ'oj ds vfLrRo esa fo'okl djrk gwaA**
Y¨fdu os vkid¨ ;g ugÈ crk ldrs fd bZ'oj d©u v©j D;k gSA muds fYk,
bZ'oj lR; ugÈ gSA nwljs 'kCn¨a esa jgL; gSA laÒor% nwljs Ng ;k vkB Lohdkj
djsaxs fd os vKs;oknh gSa& os **fuf'pr :i ls** ugÈ tkurs fd bZ'oj D;k gSA
eSaus dgk gS fd f'k{kk eu esa Le`fr cSBkus dk ekeYkk g¨ xbZ gSA ÁkjafÒd
d{kkv¨a ls Y¨dj v/;;u ds mPp Lukrd Lrj rd gekjh f'k{kk Á.kkYkh cPp¨a]
;qokv¨a v©j r#.k o;Ld¨a ds vlansgh eu esa rS;kj'kqnk /kkj.kkv¨a] fopkj/kkjkv¨a
v©j rF;¨a v©j dYiukv¨a dk feJ.k Òjrh gSA gekjh LdwYk Á.kkYkh esa bl
vk/kkj ij Nk«k¨a dk oxÊdj.k fd;k tkrk gS fd os t¨ dqN i

;qx¨a dk jgL;
eSaus mi;qZä m)j.k j¨eu¨a dh fdrkc ds igY¨ v/;k; ls fn;k gSA
vÎkbloka 'Yk¨d dgrk gS] **----------os vius Kku esa bZ'oj d¨ lqjf{kr ugÈ j[kuk
pkgrsA** bZ'oj ds ckjs esa cgqr de ;k dqN Òh ugÈ i

ijes'oj d©u v©j D;k gS ?
Òkjr nwljk cM+k jk"Vª gSA bZ'oj d©u v©j D;k gS] blds ckjs esa os D;k
tkurs gSa\ dqN Òh ugÈ!
:l vkcknh esa rhljk lcls cM+k gSA muds ;gka :lh :f

;qx¨a dk jgL;
v/;kfRed phtsa & vn`'; phtsa muds fYk, jgL; g¨rh gSaA os mu pht¨a
d¨ ugÈ le>rs] gkYkkafd os lPph g¨rh gSa] D;¨afd os mUgsa ns[k ugÈ ldrsA os
xgjk jgL; cuh jgrh gSa blfYk, os muds vfLrRo d¨ udkj nsrs gSaA
bl bfPNr vKku ds dkj.k F¨A ckbfcYk Li"V :i ls gesa og dkj.k
crkrh gS] t¨ nqgjs gSa%1½ ÁkxSfrgkfld :i ls D;k gqvk v©j 2½ vkne ds ewYk
iki ds ckn bZLoj us fdl pht dh LFkkiuk dhA ;g lc ¼vxY¨ n¨ v/;k;¨a esa
ftudk o.kZu fd;k tk,xk½] v©j vkt dh nqfu;k dh c

ijes'oj d©u v©j D;k gS ?
r¨ rF;r% bZ'oj d©u v©j D;k gS\ eSas ,F¨fu;kbZ cqf)tkfo;¨a ls i‚Yk ds
bl dFku dk m)j.k igY¨ gh ns pqdk gwa fd bZ'oj lz"Vk gS ftlus ealwck
cka/kk] jpk] vkdkj fn;k v©j fljtk gSA
iSaxcj blS;k ;g dgrs gq, Lo;a bZ'oj dk m)j.k nsrs gSaSa% **rqe eq>s bu
Yk¨x¨a ds leku eku¨xs ;k eSa fdlds cjkcj g¨Åaxk\-----viuh vka[¨a Åij
mBkv¨] ns[k¨ ;s phtsa fdlus fljth gSa t¨ muds te?kV d¨ Øeokj O;ofLFkr
djrk gS] og mUgsa uke ls iqdkjrk gS] mldh 'kfä dh egkurk ls iqdkjrk gS]
blfYk, fd og 'kfä esa cfYk"B gS( d¨bZ Òh foQYk ugÈ g¨rk** ¼blS;k
40%25&26½A
bls tsEl e¨Qr ds vk/kqfud vaxzsth vuqokn esa i

;qx¨a dk jgL;
bZ'oj] czãkaM dk lz"Vk
bZ'oj fo'kkYk czãkaM esa lcdk & ÁR;sd pht dk lz"Vk gS & rkj¨a] vuar
vkdk'k dh vkdk'k xaxkv¨a] bl /kjrh] bulku v©j /kjrh dh ÁR;sd pht dkA
bZ'oj ;gh gS & og D;k djrk gSA og l`tu djrk gS] og fMtkbu
djrk gS] jprk] v©j :i nsrk gSA og thou nsrk gS! og egku nkrk gSA v©j
mlds dkuwu&mlds jkLrs nsus ds gSa] ikus ds ugÈ] t¨ mldh nqfu;k dk jkLrk
gSA
Y¨fdu bZ'oj dSlk gS\ bZ'oj d©u gS\ cgqr&lh /kkj.kk,a jgh gSaA dqN
ekurs gSa fd bZ'oj usd gS ;k ÁR;sd ekuo ds Òhrj dk usd vfÒÁk; gS &
ÁR;sd ekuo dk d¨bZ vaxA dqN Yk¨x¨a us dYiuk dh fd bZ'oj l¨us ;k pkanh
dh] ;k YkdM+h] iRFkj ;k nwljs inkFk¨± d¨ rjk'k dj cukbZ xbZ ewfrZ gSA
ewlk tc flukbZ ioZr ij bZ'oj ls ckrphr dj jgs F¨] rc blzkbZYk
okfl;¨a us l¨pk fd bZ'oj Lof.kZe x¨oRl gS ;k mlds tSlk fn[krk gSA
cgqr ls Yk¨x l¨prs gSa fd bZ'oj ,d O;fäxr ije pfj«k gSA dqN
l¨prs F¨ og ,d vkRek gSA Y¨fdu ijaijkxr bZlzkb;r dh lkekU; LohÑr
f'k{kk ;g gS fd bZ'oj f«kewfrZ gS & rhu O;fä;¨a esa bZ'oj% firk] iq«k v©j ifo«k
vkRek] ftls Yk¨x **vkRek** dgrs gSaA f«kewfrZ 'kCn ckbfcYk esa ugÈ gS] v©j u
ckbfcYk bl fl)kar dk mins'k gh nsrh gSA Y¨fdu mlds ckjs esa foLrkj ls
ppkZ ckn esaA
bZ'oj ÁkxSfrgkfld dkYk esa
vc vkb, fcYkdqYk ÁkjaÒ esa okil pYkk tk,] ÁkxSfrgkfld dkYk esaA ;fn
vkils iwNk tk, fd ckbfcYk esa mlds vfLrRo ds le; dh n`f"V ls bZ'oj dk
fcYkdqYk ÁkjafÒd fooj.k dgka feYk ldrk gS] laÒor% vki dgsaxs] **D;¨a]
ckbfcYk ds fcYkdqYk igY¨ 'Yk¨d esa tsusfll 1%1 esa] fuLlansgA** Bhd\
40

xYkr!
ijes'oj d©u v©j D;k gS ?
dkYk&Øe esa *bZ'oj d©u gS v©j D;k gS\* okYkk iwoZ jgL;¨n~?kkVu uo
fo/kku% t‚u 1%1 esa feYkrk gSA
**igY¨ vk;k ifo«k 'kCn] v©j ifo«k 'kCn bZ'oj ds ikl Fkk v©j ifo«k
'kCn r¨ bZ'oj gh FkkA ;gh 'kq#vkr esa bZ'oj ds ikl FkkA lÒh oLrq,a bZ'oj ls
cuh FkÈ( v©j vkt t¨ Òh oLrq cuh gS mlds fcuk ugÈ cuh gSA mlh esa thou
Fkk( v©j thou r¨ ekuo dk Ádk'k FkkA** ¼t‚u 1%1&4½
**ifo«k'kCn** 'kCn dk Á;¨x bl va'k esa t¨ gqvk gS] og ;wukuh *'kCn* dk
vuqokn gSA bldk vFkZ gS **Áoäk]** **lans'k** ;k **ÁdVu ds fopkj**A ;gka ,d
oS;fäd ik«k ds fYk, bl 'kCn dk Á;¨x g¨ jgk FkkA ij **ifo«k 'kCn** D;k gS
;k d©u gS] 'Yk¨d 14 esa bldh O;k[;k ns[k ldrs gSa%
**v©j og **ifo«k 'kCn** ekal ls cuk Fkk] v©j gekjs lkFk fuokl djrk
Fkk ¼v©j geus mldh efgek ns[kh] v©j og efgek dsoYk firk ls mRié½ Ñik
v©j lR; ls Òjk FkkA
tc og bZlk elhg ds :i esa iSnk gqvk] og ekal v©j [kwu dk Fkk]
Ò©frd Fkk v©j fn[krk Fkk] Nqvk tkrk Fkk v©j vuqÒo fd;k tkrk FkkA Y¨fdu
og d©u Fkk\ bZ'oj ds :i esa & *ifo«k 'kCn ds :i esa*\ bldk mÙkj t‚u
4%24 esa feYkrk gS] **bZ'oj vkRek gSA** v©j vkRek vn`'k gSA ekuo bZlk ds :i
esa mldk D;k :i Fkk v©j D;k vkdkj Fkk] ;g ge tkurs gSaA Y¨fdu **ifo«k
'kCn** ds :i esa mldk D;k vkdkj v©j :i Fkk\ ge ckn esa bld¨ Li"V
djsaxsA
r¨ fQj] ifo«k 'kCn ,d O;fä gS] ekal dk cuk & bZ'oj }kjk mRié] t¨
ckn esa Átuu }kjk mldk firk cukA fQj Òh] t‚u 1 ds igY¨ 'Yk¨d ds
ÁkxSfrgkfld le; esa] ifo«k 'kCn ¼vÒh½ bZ'oj dk iq«k ugÈ FkkA mlus vius
d¨ fooó djds] ifo«k vkRek dh efgek mrkj dj ekuo ds :i esa mRié dj
fYk;k FkkA ogh bZ'oj dk iq«k ekuk x;kA ogh bZ'oj ls mRié Fkk v©j dU;k
esjh }kjk iSnk gqvkA
41

;qx¨a dk jgL;
vr% ge ;gka ewYk :i esa n¨ Js"B O;fä;¨a d¨ ÁdV gq, ns[krs gSaA ,d
bZ'oj gSA v©j bl bZ'oj ds lkFk] ÁkxSfrgkfld le; esa ,d v©j Js"B O;fä
Fkk] og Òh bZ'oj Fkk & og vkxs pYk dj mRié fd;k x;k Fkk v©j bZlk
elhg ds :i esa iSnk gqvkA Y¨fdu ;s n¨u¨a Js"B O;fä vkRek,a F¨A t¨
vYk©fdd :i ls fn[kkbZ u tk,a r¨ ekuo vk[k¨a ds fYk, vr`'; g¨rh gSaA fQj
Òh] 'Yk¨d 1 esa of.kZr le; esa bZlk bZ'oj ds iq«k ugÈ Fks v©j bZ'oj mudk
firk ugÈ FkkA
esYphlsMsd d©u Fkk\
mlds vfLrRo dh 'kq#vkr ds ckjs esa] ge fgczw ds lkrosa v/;k; esa vkxs dqN
O;k[;kf;r gq, ns[krs gSaA esYphlsMsd vczgke ds le; esa ;s:lY¨e dk jktk
FkkA mlds ckjs esa c¨Ykrs gq, ;g Òh dgk x;k gS fd og LoxZ ds bZ'oj dk
iqtkjh FkkA ;g esfYplsMsd vej Fkk& ^^firk ds fcuk] ekrk ds fcuk] oa'k ds
fcuk] 'kq#vkr ds fnu ugÈ] thou dk var ugÈ( ij bZ'oj ds iq«k ds :i esa
cuk Fkk( Ykxkrkj iqtkjh ds :i esa cuk FkkA* ¼fgczw 7%3½A
pwafd esYphlsMsd ^^bZ'oj ds iq«k ds :i esa** Fkk] v©j ges'kk ds fYk, mPp
iqtkjh ds :i esa cuk gqvk Fkk v©j vc bZlk elhg mPp iqtkjh gSaA vr%
esYphlsMsd v©j bZlk elhg] n¨u¨a ,d gh gSa v©j ,d gh O;fä gSaA
vr% bZlk elhg ^^firk ds fcuk] ekrk ds fcuk] oa'k ds fcuk ¼vczgke ds
le; esa½] 'kq#vkr ds fnu ugÈ] thou dk var ugÈA** bZ'oj Òh ifo«k 'kCn ds
:i esa vej FkkA bZlk] tc og ^^ifo«k 'kCn** F¨] rc og vej F¨] ges'kk ds
fYk, jgrk Fks& ,slk ugÈ fd og ugÈ jgrs Fks& muds 'kq#vkr ds fnu ugÈ
F¨A rc] og bZ'oj ds iq«k ^^tSls** Fks& ij rc Òh og bZ'oj ds iq«k ugÈ cus
FksA ogh bZ'oj Fks] bZ'oj ds lkFk FksA
;s va'k ;gh fn[kkrs gSa fd 'kq: esa& fdlh Òh oLrq dh l`f"V ds igY¨&
ifo«k 'kCn bZ'oj ds lkFk Fkk] v©j og bZ'oj Òh FkkA vc] ,slk dSls g¨ ldrk
gS\
ekfu,] t‚u uked d¨bZ ,d O;fä gSA v©j t‚u ds lkFk fLer uke dk
,d nwljk O;fä Òh gSA t‚u gh fLer Òh g¨ ldrk gS D;¨afd t‚u fLer dk
iq«k gSA v©j fLer dqYk dk uke gSA fQj Òh os n¨u¨a vYkx&vYkx O;fä gSaA
42

ijes'oj d©u v©j D;k gS ?
bl vuq:irk esa ,d vxYk ckr ;g gS fd t‚u 1%1 ds le; esa ifo«k
'kCn bZ'oj dk iq«k ugÈ cuk FkkA Y¨fdu og bZ'oj ds lkFk Fkk] v©j ogh bZ'oj
Òh FkkA
rc Òh os firk v©j iq«k ugÈ cus F¨& Y¨fdu os bZ'oj ds jkT; F¨A
vc og ifjokj cu x;k gS] bZ'oj firk gS v©j bZlk elhg mldk iq«k(
v©j dbZ ekuo igY¨ gh cuk, x, F¨] vc] os bZ'oj ds iq«k ekus tkus YkxsA
¼j¨e 8%14] 16( t‚u 3%2½A muls bZ'oj dk ppZ LFkkfir gqvkA
ml ifjokj dk :i& bZ'oj dk ifjokj& vfuok;Z :i ls eq[; gSA
bldk iwjk dk o.kZu ckn esa djsaxsA
ij vc] ge dgka gSa\
cgqr igY¨] tc dqN Òh ugÈ cuk Fkk] rc n¨ ije tho 'kk'or :i ls
thfor jgs] ges'kk vej jgsA vkidk eu ^^ges'kk** 'kCn d¨ lkQ&lkQ le>
ugÈ ik,xkA ij bldk Òh vFkZ le> ugÈ ldrs fd fctYkh D;k gSA fQj Òh
fctYkh gS v©j okLrfod gSA
elhg dSls l`f"VdrkZ cus
r¨ fQj] ge vius Á'u dh v¨j tk,axs ^^bZ'oj d©u gS v©j D;k gS\** fdlh Òh
oLrq ds cuus ls igY¨] bZ'oj v©j ifo«k 'kCn dk vfLrRo FkkA os n¨u¨a vkRek,a
FkÈ] tM+&oLrq ds :i esa ugÈA Y¨fdu fQj Òh] os okLrfod F¨A n¨ O;fä&
rhu ugÈA v©j] t‚u 1 ds 'Yk¨d 3 esa crk;k x;k gS fd lkjh oLrq,a ¼fo'o½
ifo«k 'kCn }kjk cukbZ xb±A
vc ;g lef>,A bfQfl;kbZ 3%9 ls feYkk Ykhft,** ----bZ'oj us elhg
}kjk lkjh oLrqv¨a dks cuk;kA**
eSa le>krk gwaA 1914 dh tuojh ds igYks lIrkg esa eq>s ,d jk"Vªh;
if«kdk }kjk MsVªkbV] fef'kxu Òstk x;k FkkA eq>s gsujh Q¨MZ ls lk{kkRdkj
Y¨uk FkkA mudh luluh[¨t ^^Áfrfnu ikap MkYkj dh etnwjh** dh ubZ uhfr
ij ,d Y¨[k ds fYk, lkefxz;ka ,df«kr djuh FkÈA eSa gsujh Q¨MZ ls muds
Á'kklfud Òou esa feYkkA og O;kikfjd os'kÒw"kk esa lQsn dkYkj v©j xY¨ esa
usdVkbZ igus F¨A ckn esa] eSaus >j¨[¨ ls mudh c`gnkdkj QSDVjh ij utj
n©M+kbZA ¼ml le; mldk uke Fkk gkbZY©aM ikdZ QSDVjh½A v©j eSaus 'kk;n dqN
gtkj deZpkfj;¨a d¨ fctYkh pkfYkr e'khu¨a ij dke djrs ns[kkA Jh Q¨MZ
^^Q¨MZ** dkj ds fuekZrk ekus tkrs F¨A ij mlus r¨ bu deZpkfj;¨a }kjk dkjsa
cukb±A deZpkfj;¨a us fctYkh dh 'kfä v©j e'khu¨a ls dke fYk;k FkkA
43

;qx¨a dk jgL;
blh Ádkj] firk bZ'oj Òh l`f"VdrkZ gSA ij mlus ^^bZlk elhg ds }kjk
lkjh oLrqv¨a d¨ cuk;kA** bZlk gh ifo«k 'kCn gSA ,slk fYk[kk ns[k ldrs gSa]
^^mlus dgk] dke cu x;kA** ¼lke 33%9½ bZ'oj elhg d¨ dgrk gS fd D;k
djuk gS ¼t‚u 8%28&29½A bZlk] ckn esa] dkjhxj ds :i esa c¨Ykrs gSa] v©j
ifo«k vkRek gh 'kfä gS] ogh bZlk dh vkKk,a lqurh v©j dj fn[krh gSA
bl Ádkj] d¨Yk¨fl;kbZ;¨a 1 esa] 'kq: ds 'Yk¨d 12 esa ge vkxs i

ijes'oj d©u v©j D;k gS ?
d¨bZ Òh oLrq cukus ls igY¨] mlus fdrus Ykacs le; rd l¨pk g¨xk]
;¨tuk cukbZ g¨xh] v©j vfÒdYiuk dh g¨xhA
Y¨fdu] ;g /kjrh] ;s rkjs ;s uhgkfjdk,a] fof'k"V eaMfYk;ka] ;s Ò©frd
inkFkZ bud¨ mlus lcls igY¨ ugÈ cuk;kA Ò©frd inkFk¨± d¨ cukus ls igY¨
mlus ifj;¨a d¨ cuk;kA
t‚c ds 38osa v/;k; esa /kjrh dh l`f"V ds ckjs esa c¨Ykrk gSA og dgrk
gS fd /kjrh dh l`f"V ds le; lÒh ifj;ka [kq'kh ls fpYYkkus YkxÈ ¼'Yk¨d 7½A
blfYk, tc igYkh ckj /kjrh dh l`f"V gqbZ] ml le; ds igY¨ ls gh ifj;ka
FkÈA
tsusfll 1%1 esa /kjrh v©j Lox¨± dh l`f"V djus okY¨ bZ'oj ds ckjs esa
crk;k x;k gSA Ákf/kÑr :i ls ml 'kCn ^LoxZ*& ,dopu esa& dk Á;¨x gqvk
gSA ij] ewlk ds fYk[¨ ewYk fgczw v©j muds vU; vuwfnr :i ;gh ÁLrqr djrs
gSa fd ;s ^LoxZ*& cgqopu& esa gSaA buls gesa ;gh ladsr feYkrk gS fd /kjrh ds
lkFk&lkFk bl lewps Ò©frd czãkaM dh Òh l`f"V gqbZ gSA bldk lkQ&lkQ
mYY¨[k 2%4 esa gqvk gS% ^^;s Lox¨± ds oa'k ¼'kq#vkr½ gSa v©j /kjrh ds Òh oa'k gSaA
ftl le; budh l`f"V gqbZ] ml le; ÁÒq bZ'oj us /kjrh v©j Lox¨± dh ,d
lkFk l`f"V dhA**
45

;qx¨a dk jgL;
bruk g¨rs gqbZ Òh] bl lanÒZ esa ^fnu* 'kCn dk t¨ Á;¨x gqvk gS] t:jh
ugÈ gS fd og p©chl ?kaVs dk fnu g¨A ;g dsoYk lkekU; dkYkkof/k gSA ;g
^fnu* dbZ gtkj o"k¨± dk ;k dj¨M+¨a o"k¨± dk g¨ ldrk gSA ekuo dh l`f"V ls
igY¨ nsonwr¨a d¨ /kjrh ij j[kk x;kA pwafd nsonwr vej vkRek,a gSa] blfYk,]
ekuo dh l`f"V ls igY¨ gh] ;s nsonwr ;gka gtkj¨a v©j dj¨M+¨a o"k¨± ds igY¨ ls
fuokl djrs jgs g¨axsA bZ'oj us ;g ÁdV ugÈ fd;k fd os fdrus F¨A lc ls
igY¨] ;g /kjrh nsonwr¨a dk fuokl LFkku FkhA ij] twM 6 ds vuqlkj] ^^v©j
nsonwr bl ÁFke ÒwlaifÙk d¨ u viukdj] viuk gh fuokl LFkku ¼/kjrh½
N¨M+dj pY¨ x,----A**
bZ'oj dk :i&jax dSlk gS\
v©j ^^bZ'oj d©u gS v©j D;k gS\** ij v©j vf/kd fooj.k nsrk gwaA
bZ'oj ,d vkRek gS ¼t‚u 4%24] la'k¨f/kr ekud :i½A brus lkjs Yk¨x¨a
d¨ bZ'oj okLrfod D;¨a Ykxrk\ D;¨afd bZ'oj v©j ifo«k 'kCn] n¨u¨a gh vkRek
ls cus gSa] Ò©frd inkFk¨± ls ugÈA ekuo tSls ekal v©j jäokY¨ ugÈ F¨A ekuo
vka[k¨a d¨ bZ'oj fn[kkbZ ugÈ nsrk ¼d¨Yk¨fl;kb;¨a 1 % 15½A og okLrfod ugÈ
fn[krkA okLrfod fn[kkbZ nsus ds fYk,] ;g LokÒkfod gS fd eu fuf'pr :i
v©j vkdkj pkgrk gSA Y¨fdu] bZ'oj ds vkRek ls cus g¨us ds dkj.k rFkk n`';
inkFk¨± ls u cus g¨us ds dkj.k] mldk d¨bZ fuf'pr :i v©j vkdkj ugÈ gSA
bZ'oj dk :i v©j vkdkj D;k gS\
tsusfll 1%26 esa] ^^bZ'oj us dgk] pYk¨ ge ekuo d¨ viuh Nk;k esa
cuk,a] viuh ÁfrÑfr ds :i esaA** ekuo dk :i&jax ge tkurs gSaA ogh bZ'oj
dh Nk;k gS] ÁfrÑfr gS] bZ'oj dk :i&jax gSA
ckbfcYk ds dbZ Òkx¨a esa] ;g Li"V ÁdV fd;k x;k gS fd bZ'oj dk eq[k
gS] vka[¨a gSa] ukd gSa] eqag gS v©j dku ÒhA mlds flj ij ckYk Òh gSaA ;g Òh
crk;k x;k gS fd bZ'oj dh Òqtk,a v©j iSj Òh gSaA v©j bZ'oj ds gkFk v©j
maxfYk;ka gSaA ekuo gkFk¨a ds leku] gekjh tkudkjh esa] fdlh Òh tkuoj] eqxkZ]
i{kh] eNYkh] tarq ;k fdlh Òh tho ds gkFk ugÈ g¨rsA gekjh tkudkjh esa]
fdlh Òh vU; tho esa gkFk v©j maxfYk;¨a ds flok dsoYk l¨pus ds fYk, eu
ugÈ FkkA bZ'oj ekuo d¨ N¨M+ dj mlds tSls fdlh nwljs tho dh
vfÒdYiuk ugÈ dj ldkA
46

ijes'oj d©u v©j D;k gS ?
bZ'oj ds iSj gSa] iknkaxqfYk;ka gSa v©j 'kjhj gSA bZ'oj dk eu Òh gSA
tkuoj¨a ds efLr"d gSa] Y¨fdu ekuo dh rjg eu%'kfä ugÈ gSA
D;k vkid¨ ekYkwe gS fd euq"; dSls fn[krk gS] rc vki le>saxs fd
bZ'oj dk :i v©j vkdkj D;k gSA D;¨afd mlus euq"; d¨ viuh Nk;k esa]
vius gh ÁfrÑfr ds :i esa cuk;kA
bZlk ds f'k";¨a esa ls ,d us iwNk fd firk bZ'oj dSlk fn[kkbZ nsrk gSA
rc bZlk us mÙkj fn;k% ^^eSa rqEgkjs lkFk brus Ykacs le; ls gwa] Y¨fdu fQj Òh
rqe eq>s ugÈ tkurs] fQfYki\ ftlus eq>s ns[kk gS] mlus firk d¨ ns[kk gS----A**
¼t‚u 14%9½A bZlk firk tSls fn[krs F¨A njvlYk] bZlk **gekjs lkFk bZ'oj** F¨
¼eÙkh 1%23½A ;h'kq bZ'oj¨Rié v©j bZ'oj ds tuesa iq«k F¨A
v©j bZlk dk D;k jax&:i Fkk\ ekuo tSls Fks] D;¨afd og Òh ekuo ds
iq«k gh r¨ F¨A og vius tekus ds vU; ;gwfn;¨a ds leku gh fn[krs FksA
blfYk, muds foj¨f/k;¨a us tqnkl d¨ fj'or nsdj] bZlk d¨ igpku dj
fn[kkus d¨ dgkA bZlk ml jkr ÒhM+ esa FksA
vr% vc ge tku ikrs gSa fd bZ'oj dk Òh ekuo dk gh :i&jax gSA ge
;g Òh tkurs gSa fd og vkRek ds cus gaS] ekuo dh rjg Ò©frd inkFk¨± ls ugÈ
cus gSaA dqN fo'¨"k rjhds ls O;ä u g¨us ij vkRek ekuo vka[k¨a esa fn[kkbZ
ugÈ nsrhA
vxj ,slk O;ä g¨ r¨ ge n¨u¨a firk bZ'oj v©j bZlk elhg d¨ ns[krsA
vc LoxZ esa eq[k ds lkFk mudh Lrqfr dh tkrh gSA os n¨u¨a ekuo eq[k tSls
:i&jaxokY¨ gSa v©j iw.kZ 'kfäokY¨ lw;Z ds leku Ádk'keku gSaA mudh vka[¨a
vfXu dh TokYkk,a gSa] iSj r¨ pedk, x, ihrYk ds leku gSa v©j ckYk Òh lQsn
cQZ tSls gSa ¼Ádk'kuk 1%14&16½A
bZ'oj dk LoÒko v©j pfj«k
cgjgkYk] lcls egRoiw.kZ ckr ;g gS fd bZ'oj dh ÁÑfr D;k gS & mldk
pfj«k dSlk gSA ;g tkus fcuk fd bZ'oj dk pfj«k D;k gS] ge bZ'oj d¨ ugÈ
tku ldrsA
firk bZ'oj v©j iq«k elhg] n¨u¨a dk pfj«k ifo«k vkRek dk gS] /kekZRek
dk v©j fcYdqYk iw.kZrk dk gSA
47

;qx¨a dk jgL;
og ^pfj«k* ,d 'kCn ^Áse* esa lekfgr fd;k tk ldrk gSA Áokfgr g¨us
okY¨ Áse ls lacaf/kr dgk tk ldrk gSA nsus dk] lsok djus dk] lgk;rk djus
dk] ckaV Y¨us dk gS] ^^Y¨us** dk ugÈA
mldk LoÒko Yk¨Òjfgr] oklukjfgr v©j YkkYkpghu] naÒ v©j
LokFkZrkjfgr] Áfr;¨fxrkjfgr] dYkgghu] fgalk v©j fouk'kghu] 'k«kqrk v©j
bZ";kZjfgr] ب/k v©j dM+okgV jfgr gSA
bZ'oj dh LokÒkfor ÁÑfr r¨ 'kkafr dh gSA vius fljts Yk¨x¨a ij ckgj
ls U;k;] n;k] Ñik] lq[k v©j mYYkkl cjlkuk gSA
ifo«k 'kCn v©j bZ'oj thfor jgsA mUg¨aus D;k fd;k\ mUg¨aus l`f"V dhA
os dSls thfor jgs& mudh ^^thou '©Ykh** dSlh Fkh\ os vius gh iw.kZ pfj«k ij
thfor jgs & cgrs Áse ls thfor jgsA tc bZlk dk cifLrek gqvk] firk bZ'oj
us dgk Fkk] ^^rqe esjs fÁ; iq«k g¨A** bZ'oj us ml ifo«k 'kCn ls Áse fd;kA
v©j ifo«k 'kCn us Òh bZ'oj ls Áse fd;k] fcYdqYk mldk vkKkdkjh jgkA
n¨ O;fä ,d lkFk pYk ugÈ ldrs] tc rd os n¨u¨a lger ugÈ g¨rsA
os n¨u¨a iw.kZ djkj v©j lg;¨x esa ,d lkFk jgsA v©j Òh] n¨ O;fä Ykxkrkj
Áse cgkrs gq, ,d lkFk rc rd pYk ugÈ ldrs tc rd muesa ls ,d
fu;a«k.k esa jgdj Á/kku ;k usrk ugÈ curkA bZ'oj Á/kku FkkA
mldh thou '©Ykh us iw.kZ 'kkafr nh] lg;¨x fn;k] [kq'kh nh v©j d©'kYk
fn;kA ;g thou '©Ykh dkuwu cuhA dkuwu dk erYkc vkpkj&lafgrk gS] vFkok
n¨ ;k muls vf/kd Yk¨x¨a ds chp dk fj'rk gSA fdlh [¨Yk Áfr;¨fxrk ds
fu;e¨a d¨ [¨Yk dk ^^dkuwu** dgk tk ldrk gSA dkuwu g¨ r¨] mYYka?ku djus
ij tqekZuk Ykxkuk vko';d g¨rk gSA ,slk d¨bZ dkuwu ugÈ] ftlds vfrØe.k
ij naM u fn;k tkrk g¨A
bZ'oj& 'kklu dk jpf;rk
dkuwu dk Yk{; 'kklu pYkkuk gSA 'kklu dk erYkc gS fd ,d Ákf/kdkjh }kjk
Á'kklu v©j ck/;rk pYkkukA blds fYk, ,d Ákf/kÑr usr`Ro] ,d fu;a«kd dh
vis{kk gSA
48

ijes'oj d©u v©j D;k gS ?
tc psru tho ek«k jgrs F¨] rc bZ'oj gh Ákf/kÑr fu;a«kd ds :i esa
FkkA bl Ádkj] tc bZ'oj v©j ifo«k 'kCn gh psru tho F¨] rc Òh 'kklu
FkkA bZ'oj lo¨ZPp fu;a«k.k j[krk FkkA Åij v©j uhps n¨u¨a v¨j] bZ'oj dk
'kklu gh vfuok;Z 'kklu cuk FkkA ;g ^^'kkflr¨a dh lgefr }kjk 'kklu** ugÈ
FkkA mlds dkuwu cuk, x, v©j bZ'oj }kjk Yk¨x¨a d¨ fn, x,A turk }kjk
dkuwu ugÈ cus] 'kkflr¨a }kjk fYk[kok, ugÈ x, fd mudk 'kklu dSlk jgsxk
v©j mu ij dSls 'kklu djsxkA pwafd mUg¨aus vU; lpsru] l¨pus okY¨ tho¨a
dh l`f"V dh Fkh] vr% ;g vfr vko';d cu x;k gS fd lkjh l`f"V;¨a ij
bZ'oj dk 'kklu pY¨] ftlesa bZ'oj lo¨ZPp 'kkld jgsxkA
gekjh ekuo lH;rk us fo'¨"kkf/kdkj dk fo/kku eku fYk;kA ekuo 'kklu
'kgjh] ftYkk] Ákarh; ;k jk"Vªh; dh fo/kkulÒk,a gSa & uxj ifj"kn] Ákarh;
fo/kkulÒk,a] jk"Vªh; dkaxzsl] laln] jsbpLVkx] Mk;V] uslsVA ij 6]000 o"k¨± ds
ekuo vuqÒo us ;gh dj fn[kk;k gS& lgh v©j xYkr dk fu.kZ; djus ;k
ekuo vkpj.k v©j laca/k¨a esa dkuwu cukus vkfn dk;¨± esa ekuo fcYdqYk vleFkZ
jgkA
ekuo dh fo/kkulÒkv¨a us dbZ fof/k;ka cukbaZA ij 'kgj dk ,d lkekU;
iqfYkl 'kk;n vius fnekx esa fu;e dk ,d N¨Vk&lk va'k Òh ;kn ugÈ j[k
ikrk fd fdu fu;e¨a ds mYYka?ku ij mls D;k dne mBkuk gSA dqN Yk¨x¨a dk
;kn g¨xk fd vejhdk ds lekpkj i«k¨a esa ^gkL;dj d'kk?kkr* vkrk Fkk]
^^dkuwu t:j g¨uk gSA** og gkL;dj d'kk?kkr ;g galh mM+krk Fkk fd ekuo
fo/kk;d¨a us brus lkjs dkuwu cuk,] fdarq fQj Òh ;s fo/kk;d gj laÒo
mYYka?ku d¨ lfEefYkr djus esa vleFkZ jgsA
bZ'oj dk dkuwu vkRekijd gS v©j ,d 'kCn Áse }kjk lkjs dkuwu¨a dk
ewY;kadu fd;k tk ldrk gSA ekud vkpj.k ds ekxZn'kZu ds fYk, mldk
cuk;k dkuwu n¨ egku /kekZns'k¨a ds :i esa foÒkftr fd;k x;k gS & bZ'oj ds
Áfr Áse v©j iM+¨lh ds Áfr ÁseA blh Ádkj budk mifoÒktu nl /kekZns'k¨a
esa gqvk gSA ;h'kq us ;g fn[kk dj bl dkuwu d¨ vkof/kZr fd;k fd blds
fl)kar oLrqr% ekuo ds lÒh laÒkfor mYYka?ku¨a d¨ lekfgr dj ldrs gSaA
d¨fjafFk;kbZ II dk rhljk v/;k; ;gh fn[kkrk gS fd bZ'oj ds dkuwu d¨
lS)kafrd :i esa O;ogkj esa Ykkuk gSA bls ,d vdsY¨ 'kCn Áse esa O;ä fd;k
tk ldrk gSA fQj Òh] ;g brkuk Js"B gS fd blds fl)kar¨a d¨ Ykkxw djus
ij] ;g iw.kZ dkuwu cu tkrk gSA dsoYk ,d mRÑ"V dkuwu fuZekrk gSS v©j og
gS bZ'ojA
49

;qx¨a dk jgL;
;g ;kn j[¨a fd bZ'oj dk 'kklu bZ'oj ds dkuwu ij vk/kkfjr gSA ;g
cgrs Áse] lg;¨x] 'kkflr¨a dh ÒYkkbZ ls lacaf/kr thou '©Ykh gSA v©j bZ'oj dk
;g dkuwu vkKk ikYku }kjk 'kkafr] vkuan] lgdkfjrk mRié djrk gSA
bZ'oj ,d ifjokj gS%
vc fQj ,d ckj tsusfll 1%1 ij tk,a% ^^'kq: esa bZ'oj us----A** bZ'oj dh Ásj.kk
ls ewlk us bls ewYk :i esa fYk[kk FkkA ewlk us fgczw esa fYk[kk FkkA fgczw 'kCn
^,Yk¨fge* dk vuwfnr :i gS ^^bZ'oj**A ,Yk¨fge ,d laKk 'kCn g¨ ;k uke g¨]
cgqopu esa gS] ij O;kdjf.kd Á;¨x esa] lk/kkj.kr;k] ,dopu gSA ifjokj- ppZ]
lewg ds :i esa O;oâr 'kCn gSA erYkc gS fd n¨ ;k vf/kd lnL;¨a ls cuk
,d ifjokjA tSls dbZ lnL;¨a ls cuk ,d ppZ& dbZ Yk¨x¨a ls cuk ,d lewgA
Bhd&Bhd dgsa r¨ ;g ckr mu n¨ O;fä;¨a ls lacaf/kr gS t¨ ,d bZ'oj
ls cus gSaA tSls t‚u 1%1 esa geus ns[kk ifo«k 'kCn v©j bZ'oj& buesa n¨u¨a gh
O;fä] bZ'oj gSaA
nwljs 'kCn¨a esa dgsa r¨] vc bZ'oj n¨ O;fä;¨a dk ,d ifjokj gS& vc n¨
O;fä gSa& firk bZ'oj gS v©j csVk elhg gSA ij] bZ'oj dh ifo«k vkRek fdlh
eas fuokl djrh gS v©j bZ'oj dh vkRek ls pkfYkr gS] rc ¼j¨e 8%14½ og
bZ'oj ls Átfur csVk gS- ij] lo¨ZPp 'kfä v©j efgek Y¨dj tc elhg /kjrh
ij nqckjk Yk©Vk v©j mlus bZ'oj dk jkT; LFkkfir fd;k] bZ'oj dk 'kklu
YkwflQj }kjk lekIr dj fn;k x;k Fkk] rc bZ'oj dh vkRek ls Ásfjr v©j
pkfYkr lÒh tho bZ'oj ls Átfur csVk cusaxsA rc bZ'oj dk ifjokj
iquLFkkZfir bZ'oj ds 'kklu }kjk lÒh ns'k¨a ij 'kklu djsxk!
50

ijes'oj d©u v©j D;k gS ?
rhu O;fä;¨a ls ekuk x;k f«kewfrZ er bZ'oj d¨ lhfer djrk gSA bZlk
elhg ds egku lqlekpkj¨a d¨ u"V dj nsrk gS! mlds lqlekpkj vÒh 'kh?kz
vkusokY¨ bZ'oj ds jkT; ds 'kqÒ lans'k gSaA ;g bZ'oj dk jkT; gh bl nqfu;k
dh v©j fefJr ekuo&tkfr dh ,dek«k vk'kk gS!
blds foijhr] f«k;sd fl)kar Ádk'ku xzaFk 17%5 esa fn, x, egk xYkr
/keZ dk er gS% ^^jgL; egku ckfcYk¨u] nq'pfj«k¨a dh ekrk v©j /kjrh ds ?k`f.kr
O;fäA**
ml fl)kar ls vU; er¨a ds lkFk] '©rku us lkjs ijaijkxr bZlkbZ /keZ d¨
/k¨[kk fn;kA
f«k;sd fl)kar
ijaijkxr bZlkb;r dh vker©j ij LohÑr f'k{kk ;g gS fd bZ'oj f«k;sd gS&
rhu O;fä;¨a esa bZ'oj& firk] iq«k v©j ifo«k vkRek ¼vker©j ij ÁsrkRek dgk
tkrk gSA½
;g ^^f«k;sd** fl)kar ijaijkxr bZlkb;r dSls esa vk;k\
lqfuf'pr gS fd ;g fl)kar ckbfcYk ls ugÈ vk;kA eSus Ádk'ku xzaFk
12%9 dk m)j.k nsdj dgk gS fd lÒh ns'k jk{kl '©rku }kjk Bxs x, gSaA r¨
fQj dSls /kwrZ '©rku us ^^bZlkb;r** esa ;g fl)kar ?kqlsM+ fn;k\
bl Á'u dk bfrgkl gh cM+k #fpdj gSA ;g vfo'oluh; Ykxrk gS fd
'©rku tSlk ,d tho bl iwjs fo'o ek«k d¨ /k¨[kk ugÈ ns ldrk] cfYd elhg
ds uke okY¨ egk /keZ& ^^bZlkbZ /keZ& d¨ Ò¨ /k¨[kk ns ldrk gSA ;gh ^^bZlkbZ
/keZ** lPpk /keZ ekuk Òh tkrk gSA fQj Òh] foj¨/kkÒkl Áseh] '©rku us dj
fn[kk;k!**
mlus vius egk xYkr ppZ }kjk ;g dj fn[kk;kA ;g ppZ lu~ 33 esa
tknwxj lSeu }kjk LFkkfir gqvk Fkk ftldk fooj.k pfjr¨a dh iqLrd ds vkBosa
v/;k; esa feYkrk gSA ;g lSeu lekfj;k ds ^csfcYk¨u ds jgL;&/keZ* dk usrk
FkkA I I fdaXl 17%23&24 esa fn;k x;k gS fd vlSfj;k dk jktk] 'kYekuslj us
mÙkjh lkezkT; ij geY¨ djds thrkA mÙkjh lkezkT; gh blzkbZYk gSA jktk us
;gka ds Yk¨x¨a d¨ lekfj;k dh mudh Òwfe ls gVk fn;kA lekfj;k ;s:lY¨e ds
mÙkj esa gSA v©j ml LFkku ij csfcYk¨u Ákar ds csfcYk¨ful jgL; /keZ ds Yk¨x¨a
d¨ j[kk] fuLlansg] os gh xSj&bZlkbZ F¨A os elhg ds le; esa mÙkjh ikYkLrhu
ds bl bYkkds esa fuokl djus YkxsA elhg ds le; esa twfM;k ds ;gwfn;¨a dk
muls d¨bZ Y¨uk&nsuk ugÈ FkkA os mud¨ frjLdkjiw.kZ :i esa ^^dqÙ¨** dgrs F¨A
rc Òh] igYkh 'krkCnh esa] os bl xSj ;gwnh csfcYk¨fu'k jgL; /keZ ls tqM+s F¨A
51

;qx¨a dk jgL;
lu~ 33 esa] isafVd¨LV ds fnu] bZlk elhg LoxZ ls Yk©Vs n¨ o"kZ ckn]
bZ'oj ds ppZ dh LFkkiuk dhA isafVd¨LV ds mi;knd fQfYki F¨ t¨ ckn esa
lqlekpkjd cusA og lekfj;k x, v©j elhg dk ^^lqlekpkj** lquk;kA
tknwxj lSeu Òh vius >q.M ds lkFk fQfYki d¨ lquus ds fYk, vk,A
lSeu us ml ns'k ds fuokfl;¨a d¨ lEe¨fgr dj fYk;k Fkk v©j csfcYk¨u
ds jgL; /keZ ds usrk ds :i es lSeu d¨ Lohdkj djds ogka ds fuokfl;¨a us
mldk vuqikYku fd;kA N¨Vs O;fä ls Js"B Yk¨x¨a rd] lc us dgk] ;g O;fä
bZ'oj dh egk'kfä gS ¼,DV~l 8%10½A
tc Yk¨x¨a us fQfYki d¨ ^^bZ'oj ds jkT;** ij mins'k nsrs gq, lquk r¨
Yk¨x¨a us mlij Òj¨lk fd;kA mudk cifLrek gqvkA v©j ;g lSeu muds lkFk
cifLrek ikus esa lQYk gqvkA
blds ckn lSeu /keZ Ápkjd ihVj v©j t‚u ds ikl vk,A dqN iSls
fj'or ds :i esa fn,] Yk¨x¨a ij gkFk j[kdj vk'khokZn nsus dh 'kfä v©j muls
ifo«k vkRek ÁkIr djus dh vuqefr ekaxhA ihVj us mls [kwc QVdkjkA ij
lSeu us vius d¨ bZlkbZ /keZ Ápkjd ds :i esa ?k¨f"kr dj fYk;kA lkFk gh] xSj
;gwnh csfcYk¨u ds jgL; /keZ d¨ ^^bZlkb;r** dgkA mlus iki d¨ ekQ djus
ds fYk, ^^Ñik** dk fl)kar Lohdkj fd;kA ¼bls xSj ;gwnh /ke¨± us dÒh ugÈ
ekukA½ ij Ñik d¨ bZ'oj dh vkKk ikYku u djus dh vuqKk esa cnYk fn;kA
¼twM 4½A mlus ^^bZlkbZ /keZ** ds uke ls xSj ;gwnh /keZ d¨ ,d fo'o /keZ ds
:i esa cnYks dh vfÒYkk"kk dhA rkfd mld¨ fo'o dk jktuhfrd 'kklu ÁkIr
g¨A
52

ijes'oj d©u v©j D;k gS ?
vius tkYkh /keZ ds ^^isVj** ¼ihVj½ lSeu us bls vius thou i;Zar
fu"ikfnr ugÈ fd;kA ij] ijorÊ usrkv¨a us eq[;kYk; d¨ j¨e esa cnYk fYk;k
v©j j¨eu lkezkT; ij jktuhfrd fu;a«k.k ÁkIr fd;kA blds chp ds usrk us
^^ifo«k j¨e lkezkT;** dgkA vc fQj ls lkezkT; dh ÁfØ;k ;wj¨i esa iqutÊfor
gqbZ gS!
tkYkh bZlkbZ /keZ
lu~ 60 ds vkl&ikl dbZ iwoÊe/; ns'k lPps bZlkbZ /keZ ls tkYkh /keZ esa cnYk
x, ¼xYkkfr;¨a 1 % 6&7½A lu~ 90 ds var esa /keZ Ápkjd t‚u thfor FkkA mlh
us ^^iVekl ds mi}hi ij Ádk'ku** uked iqLrd fYk[khA
dqN le; ds ckn lu~ 33 esa lSeu }kjk LFkkfir ppZ us lPph bZlkbZ
mis{kk ¼elhg us mldk :i cnYkdj cfYk ds eseus ds LFkku ij cs[kehj j¨Vh
v©j æk{kklo esa cnYk fn;k FkkA½ d¨ csfcYk¨u ds mRlo esa cnYk nsus dk Á;Ru
fd;kA vc og] vaxzsth esa] ^^bZLVj** dgk tkkrk gSA ;g uke ,lVkVZ ;k b'krj
nsoh ls lacaf/kr gSA ¼dqN 'kkeh c¨fYk;¨a esa ^^bZLVj** mPpfjr fd;k tkrk gS½A
/keZ Ápkjd t‚u dh e`R;q ds ckn] mlds ,d f'k";] ikfYkdkiZ] us mis{kk
bZLVj ds Á'u ij j¨e ds fo'ki ls fookn djuk 'kq: dj fn;kA ;g fc'ki
lSeu }kjk LFkkfir ppZ ds ijorÊ usrk F¨A
v©j vkxs] elhg ds lPps bZlkbZ /keZ ds ,d v©j f'k";] ikfYkØkV~l] us
mlh mis{kk bZLVj ds Á'u ij ,d nwljs fc'ki ds lkFk v©j xje fookn 'kq:
dj fn;kA ;g /keZ foKku ;q) p©isth n'keka'k fookn dgYkk;kA
ikfYkØkV~l dk rdZ Fkk fd tSls bZlk v©j vlYkh /keZ Ápkjd¨a us
fl[kk;k] ^mis{kk* d¨] bZlk v©j /keZ Ápkjd i‚Yk ds ¼I dkj- 11½ dgs vuqlkj]
u, bZlkbZ :i esa gh viukuk gSA blesa cfYk ds eseus ds LFkku ij cs[kehj j¨Vh
v©j æk{kklo g¨uk gSA ;g mRlo 14osa fulu ds fnu eukuk gSA ifo«k dSY¨aMj
dk igYkk eghuk g¨rk gS fulu] t¨ olar _rq esa iM+rk gSA ij j¨eu ppZ us
t¨j fn;k fd ;g mRlo jfookj d¨ viuk;k tk,A
53

;qx¨a dk jgL;
mlh le;] ,d v©j fookn 'kq: g¨ x;kA ;g fookn fldanfj;k ds M‚-
,fj;l ¼,d bZlkbZ usrk ftldh e`R;q lu~ 336 esa gqbZ½ v©j vU; fo"k;¨a ds chp
bZ'oj d¨ f«k;sd dgus ds ekeY¨ ij gqvkA M‚- ,fj;l us f«k;sd fl)kar ij
dM+kbZ ls foj¨/k fd;k] ij viuh gh xYkfr;¨a d¨ ÁLrqr fd;kA
lu~ 325 esa lezkV dkalVSaVkbu us fulsu ifj"kn ls bu fookn¨a d¨
lqYk>kus dh ÁkFkZuk dhA dkalVSaVkbu rc bZlkbZ ugÈ cus F¨A ij jktuhfrd
'kkld g¨us ds ukrs ;g fu;a«k.k Ykxk;kA ifj"kn us bZLVj&jfookj fl)kar v©j
f«k;sd fl)kar&n¨u¨a ij LohÑfr nhA oS/kkfud 'kkld dkalVSaVkbu us bls
dkuwu cuk;k] ij og bls lPpkbZ esa cnYkus esa vlQYk jgsA
^^bZ'oj d©u gS v©j D;k gS** ds eq[; Lo:i ds laca/k esa '©rku us iwjs
fo'o d¨ /k¨[kk fn;kA elhg v©j ifo«k vkRek ds laca/k esa Òh '©rku us /k¨[kk
fn;kA bZ'oj ds ifo«k dkuwu ij vk/kkfjr bZ'oj ds 'kklu ds ekeY¨ esa Òh
'©rku us /k¨[kk fn;kA v©j vkxs Òh /k¨[kk nsrk x;k fuEufYkf[kr Á'u¨a ij fd
ekuo D;k gS v©j fdlfYk, gS] eqfä D;k gS] og dSls feYkrh gS] lPpk bZlkbZ
/keZ d©u&lk gS] ppZ D;k gS v©j D;¨a gS v©j Òfo"; dSlk g¨xk vkfn!
bZ'oj dSls fn[krk gS\
ckbfcYk esa dgÈ Òh f«k;sd 'kCn dk Á;¨x ugÈ gqvk gSA tSls ge vkxs ck nsA j¨e ds lezkV ds leFkZd dkQh vf/kd la[;k esa F¨ v©j mUg¨aus
bZ'oj ds lPps ppZ d¨ lrkuk 'kq: fd;kA
54

ijes'oj d©u v©j D;k gS ?
Ádk'kuk dh iqLrd esa bl n¨u¨a pp¨± dh Òfo";ok.kh vki ns[k ldrs
gSaA ckjgoka v/;k; bZ'oj ds lPps ppZ dh Òfo";ok.kh djrk gS] ftlij dkQh
vR;kpkj gqvk FkkA bZlk us bls ^N¨Vk fo'oklhx.k** dgkA l«kgosa v/;k; esa
vki tkYkh ppZ dh Òfo";ok.kh ns[k ldrs gSaA og ,d cM+k egku ppkZ Fkk]
bZ'oj us uke fn;k Fkk] ^^jgL;] egku csfcYk¨u] nq'pfj«k¨a dh ekrk** ¼in 5½A
og mlh /kkjk esa Fkh v©j jktuhfrd 'kklu¨a ds vkj&ikj cSB xbZA lkjk fo'o
vk'p;Z esa gkaQsxk ;g ns[kdj fd ;g /kkfeZd jktfufrd e/;e ^^ifo«k j¨e
lkezkT;** d¨ fQj ls thou feYkkA vc ;g ns'kh cktkj esa :ikarfjr g¨us]
vkjaÒ g¨us dh ÁkjafÒd voLFkk esa gSA
tkYkh /keZ xzaFk t¨M+k x;k%
ckbfcYk ds Ákf/kÑr :ikarj esa ,d gh N¨Vk&lk va'k gS] ftldk f«k;sd
fl)kar dk leFkZu djus okY¨ f«k;sd ds vuq;k;h vker©j ij Á;¨x djrs gSaA
;g va'k t‚u I 5 % 7&8 esa fn[kkbZ nsrk gSA v©j fuEufYkf[kr m)j.k esa ns[k
ldrs gSa% ^^bfrgkl dgrk gS fd rhu gSa ¼LoxZ esa] firk] 'kCn v©j ifo«k vkRek%
v©j ;s rhu¨a ,d gSaA v©j /kjrh ij rhu dk lk{kh gS½] vkRek] tYk v©j jä% ;s
rhu¨a ,d d¨ ekurs gSaA** d¨"Bd esa fn, x, ;s 'kCn Ykkrhuh ckbfcYk ds
vuqokn ds le; laiknd¨a }kjk t¨M+s x, F¨A 'kk;n p©Fkh 'krkCnh dh 'kq#vkr
esa ;g va'k t¨M+k x;kA iqjkuh ;wukuh gLrfYkfi;¨a esa ;g va'k ugÈ feYkrk] v©j
vU; vk/kqfud vaxzsth vuqokn¨a esa Òh ugÈ feYkrkA tc j¨e esa] M‚- bfj;l v©j
bZ'oj ds Yk¨x¨a ds chp xje fookn pYk jgk Fkk] ml le; Ykkrhuh ckbfcYk esa
t¨M+k x;k FkkA
ckbfcYk dh Vhdk,a O;k[;k djrh gSa fd ;s lkjs 'kCn /keZÁpkjd t‚u dh
gLrfYkfi esa fYk[¨ gh ugÈ x, ;k vc feYkusokYkh iwoZ Áfr;¨a esa Òh ;s 'kCn ugÈ
feYkrsA /keZÁpkjd t‚u vius rhu /keZi«k¨a v©j Ádk'kuk esa c¨Ykk gS] ^^firk
v©j--- iq«k** ¼1 t‚u 1 % 3½A ij dgÈ Òh] ^^firk v©j /keZxzaFk** ugÈ fYk[kkA
dsoYk bl Ásj.kkghu Òkx 1 t‚u 5 % 7&8 esa feYkrk gSA
55

;qx¨a dk jgL;
egk/k¨[¨ckt '©rku us D;¨a pkgk fd Ykkrhuh ckbfcYk esa ;g udYkh va'k
t¨M+ fYk;k tk,] bldk Òh ,d vlYkh dkj.k gSA ;g r¨ fcYdqYk vYkx ckr gS
fd ;g udYkh va'k ckn esa Ákf/kÑr :ikarj esa ljddj ?kql vk;kA f«k;sd
fl)kar us bZlk elhg ds lqlekpkj d¨ fcYdqYk N¨M+ fn;kA bZlk viuk
lqlekpkj firk bZ'oj ls ekuo tkfr ds fYk, lans'k ds :i esa Ykk, FksA bZ'oj
dk jkT; okil vkus dk 'kqÒ lekpkj FkkA vU; lkjh ckr¨a ls vf/kd '©rku
bl ckr d¨ gjk nsuk pkgrk FkkA ge vkxs pY¨a r¨ ;g ckr Li"V g¨ tk,xhA
,d fo'o fo[;kr lqlekpkjd us dgk Fkk% ^^o"k¨± igY¨] tc eSaus ckbfcYk
i

ijes'oj d©u v©j D;k gS ?
:i esa ifo«k vkRek½ lÒh Yk¨x¨a ij cSB xbZ** ¼,DV~l 2% 2&3½A in 18 esa
ihVj iSxacj t¨,Yk ds m)j.k nsrs gSa% **eSa viuh vkRek esa ls---mM+sYkwaxk----** ikuh
;k fdlh rjYk dh rjg **vkRek mM+sYkh tk ldrh gS**A D;k vki fdlh O;fä
d¨ nwljs O;fä esa mM+sYk ldrs gSa & tSls ogka tek gq, bu Yk¨x¨a esa bZ'oj ds
;gka ls mM+sYkk x;k\ t‚u 7%37&39 **vafre fnu] ml nkor ds egku fnu]
;h'kq [kM+s gq, v©j ;g dgrs gq, ph[¨] ;fn d¨bZ O;fä I;klk gS r¨ mls eq>esa
vkus v©j ihus n¨A og t¨ eq> ij fo'okl djrk gS] tSlk fd ckbfcYk dgrh
gS] mlds isV ls thfor ikuh dh ufn;ka cgsaxh ¼Y¨fdu mUg¨aus ;g ckr ml
vkRek ds ckjs esa dgh Fkh ftls mud¨ ÁkIr djuk pkfg, t¨ mlesa fo'okl
djrs gSa% D;¨afd ifo«k ¼vkRek½ vÒh ugÈ nh xbZ Fkh D;¨afd og ;h'kq vÒh
xokZfUor ugÈ gq, F¨A½**A
fQj] ,DV~l 10%45 esa nsf[k,] ^^---ifo«k ¼vkRek½ dk migkj xSj ;gwfn;¨a
ij Òh maMsYk fn;k x;kA**
lkjka'k%
var esa] vfr la{¨; esa lkjka'k nsrk gwa% t‚u 1%1&4 ds vuqlkj] bZ'oj ,d ifjokj
gS] vc rd ds fYk,] mlesa n¨ gh lnL; gSaA /kjrh ij bZlk elhg ds okil
vkus ij] bZ'oj ds lPps ppZ esa] igY¨ gh t¨ bZ'oj dh vkRek ds Átfur dbZ
gtkj Yk¨x gSa] tYn gh bl ifo«k ifjokj esa tUe Y¨axsA bZlk elhg] vius
iqutÊou }kjk] bZ'oj ds ifo«k iq«k ds :i esa tuesa ¼j¨eu¨a 1%4½ bZ'oj ds
ifjokj esa ,slk igYkk csVk iSnk gqvk ¼j¨eu¨a 8%29½A
bZ'oj v©j bZlk elhg n¨u¨a gh vkRek ds cus gSaA ekuo tSls :i v©j
vkdkj esa cus gSaA ij vfXu dh TokYkk tSlh mudh vka[¨a gSa v©j iw.kZ 'kfäokY¨
lw;Z ds leku psgjs gSaA
bl /kjrh ij cuh lkjh oLrqv¨a dk l`f"VdrkZ bZ'oj gSA bZ'oj v©j ifo«k
'kCn ¼t¨ ckn esa bZlk elhg cuk½ n¨u¨a vU; Yk¨x¨a ds igY¨ ls vej jgsA muesa
ls bZ'oj dh vkRek ÁdV gqbZA blls ekYkwe g¨rk gS fd bZ'oj loZO;kih gS v©j
loZK Òh- firk bZ'oj] bl bZ'ojh; ifjokj dk ifo«k firkA bl ifjokj esa gh
lPps ifjofrZr bZlkbZ tUe Y¨axsA
57

;qx¨a dk jgL;
nsonwr¨a v©j vinwr¨a
dk jgL;
D;k d¨bZ pht vn`'k vkRek dh nqfu;k ds Á'u ls vf/kd jgL;e; g¨ ldrh
gS\ nsonwr ges'kk /kjrh ds Yk¨x¨a ds fYk, jgL;kRed gh jgsA D;k nsonwr
lpeqp fo|eku gSa\ vlYk esa] vinwr '©rku gSa\ D;k '©rku ;FkkFkZ v©j
vejthoh gS\ D;k bZ'oj us '©rku dh l`f"V dh\
dqN /keZ ,sls nsorkv¨a dh iwtk djrs gSa& ftUgsa os nsork vinwr ekurs
gSaA bZlkbZ /keZ ds dqN egku dSFkhMªYk¨a ds ckgjh Òkx dqN ijukYk¨a] ÒÌs v©j
foÑr eq[k¨a ls ltk, x, gSaA le>k tkrk gS fd vinwr¨a d¨ Mjkdj nwj Òkxrs
gSaSA
bl nqfu;k eas lkjh cjkb;¨a v©j eqlhcr¨a dk ewYk dkj.k gS& gekjs eu¨a
ds chp YkM+kbZA ij] vlYk esa] eu¨a ds chp >xM+s g¨us ds ewYk dkj.k D;k gSa\
D;k dgYkfÁ; eu¨o`fÙk v©j vn`'k vkRekv¨a ds chp d¨bZ laca/k gS\ gjsd ds
fYk, ;g jgL; cudj gh jgk] ij ckbfcYk vlYkh Y¨fdu vn`'k nqfu;k d¨
O;ä djrk gS& dqN Yk¨x ,slk dguk ilan djrs gSa fd og fÒé ifjek.k gS&
gekjh viuh nqfu;k ds lkFk gS] t¨ gekjh iapsafæ;¨a ds fYk, fcYdqYk vx¨pj gSA
;gh vkRekv¨a dh nqfu;k gSA
58

nsonwr¨a v©j vinwr¨a dk jgL;
fgczw ds ÁFke v/;k; esa] ge isa
fd bZ'oj
59

;qx¨a dk jgL;
us lcls igY¨ t¨ cuk;k og /kjrh ugÈ Fkk] lw;Z ;k vU; xzg ugÈ F¨] czãkaM
ugÈ FkkA bu lc dh l`f"V ds igY¨] bZ'oj us nsonwr¨a d¨ cuk;k&dj¨M+¨a
nsonwr¨a dh vkfRed nqfu;k cukbZA
egku bZ'oj us vius ifo«k 'kCn }kjk] lc ls igY¨] bu vkRekv¨a& gjsd
nsonwr dh vYkx&vYkx ls l`f"V dh& dj¨M+¨a esa& ifjdYiuk djds l`f"V dh!
nsonwr vlYkh vkRek,a gSa v©j gjsd nsonwr esa egk'kfä'kkYkh eu gS v©j ekuo
eu¨a ls vf/kd {kerk gS( eu¨o`fÙk] Á;¨tu v©j vfÒÁk; dk lkeF;Z gSA ;g Òh
mYY¨[k gqvk gS fd bZlk Òh ^^nsonwr¨a ls Fk¨M+s de** ekuo cuk, x, FksA ¼fgczw 2
% 7½A os iw.kZ :i ls vkRek ds cus gSaA mud¨ Lor%iw.kZ thou feYkk Fkk& thou
vUrÒwZr& veR;ZrkA mudh f'kjkv¨a esa jä ugÈ cgrk v©j thfor jgus ds fYk,
gok dh lkal t:jh ugÈ gSA ij] Lor%iw.kZ varÒwZr thou muesa vo'; FkkA
pwafd bZ'oj us nsonwr¨a d¨ cuk;k gS] bZ'oj ds csVs dgYkkrs gSa ¼t‚c 1%6½
ij] os bZ'oj ds iSnk fd,] iSnk ugÈ v©j tUes csVs ugÈ F¨A
nsonwr¨a dh l`f"V D;¨a\
vU; tho¨a dh l`f"V ls igY¨ D;¨a vn`'k vkRek ds nsonwr¨a dh l`f"V gqbZ\ og
Òh] Ò©frd inkFk¨± v©j Ò©frd fo'o dh l`f"V ls igY¨ mudh l`f"V gqbZ\
vkf[kj mudh l`f"V D;¨a gqbZ\
bZlk elhg us dgk] ^^eSa dke djrk gwa v©j esjs firk dke djrs gSaA**
¼t‚u- 5%17½A t‚u 1%1&5 esa ,slk O;ä fd;k x;k gS fd bZ'oj v©j ifo«k
'kCn ¼bZ'oj dk ifjokj½ thfor gSaA iwoZ v/;k; esa geus ns[kk fd os dSls thfor
F¨& ijLij Áse esa ca/kdj] iw.kZ lgefr v©j iwjh lejlrk ds lkFk os thfor
F¨A vxj os ft;s r¨] mUg¨aus D;k fd;k\ mUg¨aus l`f"V dhA d¨bZ dg ldrk gS
fd O;kolkf;d n`f"V ls os l`f"V dh o`fÙk esa Ykxs F¨A l`f"V&dk;Z esa
60

nsonwr¨a v©j vinwr¨a dk jgL;
ftudh l`f"V g¨us okYkh gS] mudh lgk;rk djus] fu;a«k.k djus rFkk Áca/ku
oxSjg djus ds fYk, bZ'oj ds ifjokj ls fuEu Lrj ij lcls igY¨ mUg¨aus
vU; vkRekv¨a dh l`f"V dhA ;s nsonwr bZ'oj dh l`f"V esa vfÒdrkZv¨a] jktnwr¨a
v©j lgk;d¨a ds :i esa cus F¨A thfor bZ'oj ds lsod¨a ds :i esa mudh l`f"V
gqbZA
'kk'orRo ls bZ'oj dk lo¨ZPp gS] t¨ gekjs ekuo& eu ds fYk, t¨
bZ'oj gS] ml lcds flagklu ij fojkteku Fkk t¨ ;k t¨ g¨us okYkk Fkk
,Dl¨Ml ds 25 osa v/;k; ds jktflagklu dk ikfFkZo o.kZu gqvk gSA ;g va'k
bZ'oj ds vuqns'k ls ewlk }kjk fufeZr i¨r ds o.kZu esa ns[kk tk ldrk gSA
bZ'oj ds jktÇlgklu ds n¨u¨a v¨j bZ'oj ds flagklu d¨ vko`Ùk djus gq, ,d
egknwr] ,d lqanj f'k'kq d¨ vius ia[k QSYkk, gq, ns[k ldrs gSA ;g ;gh
fn[kkrk gS fd ;s mPp nsonwr bZ'oj dh lkjh l`f"V;¨a ij bZ'oj ds jkT; ds
vfreq[; Á'kklu ds dk;Z esa [kwc Ykxs gq, F¨A ;s dsoYk bZ'oj ds lgk;d]
vfÒdrkZ] lsod F¨A
fgczw ds ÁFke v/;k; esa ge nsonwr¨a ds ckjs esa is g"kZ dk rsYk Ykxkdj rsjs lkfFk;¨a ls cs
ifo«k fd;k & v©j] 'kq: esa gh rwus /kjrh d¨ ns[kk----A**
61

;qx¨a dk jgL;
**nsonwr¨a ls mlus dÒh dgk] *rw rc rd esjh nkb± v¨j cSB] tc rd eSa
rsjs foj¨f/k;¨a d¨ rsjs ikao dk ik;nku cukÅa\ D;k lkjs nsonwr nSoh lsok dh
vkReka,&ek«k ugÈ gSa\ ftu Yk¨x¨a d¨ oa'kkuqxr eqfä ÁkIr djuh gS] muds fgr
dk dk;Z bu nsonwr¨a d¨ l©ais ugÈ x, gSa\** ¼'Yk¨d 3&10] 13&14] e¨Qr
vuqokn½A
nsonwr¨a ls Fk¨M+s fuEu Lrj ij ekuo dh l`f"V gqbZA fQj Òh ekou esa
nsonwr¨a ls dgÈ egk'kfä cuus dh foLe;dkjh var%'kfä Òjh iM+h gSA ;g
lPpkbZ fgczw ds nwljs v/;k; esa O;ä gqbZ gS v©j bl iqLrd ds lkrosa v/;k;
esa bl ij fopkj g¨xkA
r`rh; v/;k; esa ge fn[kk;saxs fd lkjs ekuo] vlYk esa] bZ'oj ds iq«k¨~a ds
:i esa Átfur gSa] tSls vÒh rd iSnk ugÈ gq, g¨aA
vf/kd ikBd¨a ds fYk, ,d ubZ [kcj Ykxsxh fd /kjrh v©j Ò©frd fo'o
ds vfLrRo ls igY¨ gh nsonwr¨a dh l``f"V g¨ xbZA t‚c 38%1&7 ;g fn[kkrk gS
fd tc bZ'oj us igY¨ igYk /kjrh dh làf"V dh] rc nsonwr [kq'kh ~esa fpYYkkus
YkxsA tsusfll v©j 2 esa Òh crk;k x;k gS fd /kjrh ds cukrs le; gh iwjs
Ò©frd fo'o dh Òh l`f"V gqbZA
nsonwr vn`'k gSa] vej vkfRed tho gS] ftuesa ekuo ls vf/kd Js"B 'kfä
v©j Kku Òjs iM+s gSa ¼II ihVj 2%11½A mUg¨aus /kjrh ij ekuotkfr ds lkjs
dk;ZdYkki ns[¨ gSa v©j blfYk,] mud¨ ekuo eu] eu¨foKku] lekt 'kkó]
foKku v©j lkjh dok,a thfor ekuo ls vf/kd ekYkwe gSaA
ekuork ds fYk, bZ'oj ds Á;¨tu dk;kZfUor djus esa nsonwr¨a dk cM+k
gkFk gSA os bZ'oj ds vn`'k vfÒdrkZ gSaA ge tSls cspkjs Yk¨x eqfä ds ik«k gSa]
muds dqN dk;ZdYkki le> esa vkrs gSaA
futh vuqÒo
eSa v©j esjh iRuh n¨u¨a us viuh futh ?kVukv¨a esa bldk vuqÒo fd;k gSA
62

nsonwr¨a v©j vinwr¨a dk jgL;
tc esjh cM+h csVh] cPph Fkh] rc Jherh vkELVªkax vius cxYk esa cPph
d¨ Y¨dj l¨ jgh FkÈA og 'k;u d{k esa nhokj ds fudV l¨ jgh FkhA mUg¨aus
iqdkjus dh ,d vkokt lquh] ^^fcoYkÊ d¨ gVkv¨**A mUg¨aus le>k fd ;g r¨
liuk gS v©j tkxs fcuk l¨us YkxÈA mUg¨aus ogh vkokt fQj ls lquh] bl ckj
Fk¨M+k t¨j ls lquhA og v)Z&fuæk esa FkÈA mUg¨aus dqN ugÈ ns[kkA fQj liuk
le>dj og djoV cnYkdj l¨usokYkh FkÈA rhljh ckj og vkokt fQj ls
lqukbZ nhA bl ckj og vkokt t¨j dh v©j lqLi"V Òh Fkh( ^^fcoYkÊ d¨
gVkv¨**A gôk&côk g¨dj] mUg¨aus cPph d¨ viuh nwljh v¨j Y¨ fYk;kA v©j
,d&n¨ {k.k ds ckn] fp«k dk ,d Òkjh Ýse t¨ nhokj ij YkVd jgk Fkk] rqjar
fcLrj ij fxj iM+k tgka cPph l¨ jgh FkhA cPph dk flj QV Tkkrk ;k dkQh
p¨V vkbZ g¨rhA bldh ,d gh O;k[;k ns ldrk gwa fd fcoYkÊ dh tku cpkus
ds fYk, bZ'oj us nsonwr ÒstkA
esjs lsokdk;Z in dh 'kq#vkr esa] 1934 ds djhc] eSa rwQkuh jkr esa dkj
pYkk jgk FkkA eSa v¨jsxku ds ;thu ds nf{k.kh gkbZ&os ij xkM+h pYkk jgk FkkA
t¨j dh o"kkZ g¨ jgh FkhA rst gok pYk jgh Fkh v©j eSa Áfr ?kaVs 40 ehYk dh
xfr ij pYk jgk FkkA tc eSa lM+d ds dSaph&e¨M+ ij Fkk] rc vpkud esjh
xkMh dk fLV;fjax OghYk ckb± v¨j ?kwe x;kA eq>s Ykxk fd fdlh vn`'k 'kfä us
fLV;fjax OghYk d¨ esjs gkFk¨a ls ej¨M+ fn;k g¨A ,dne lh/¨ eYkcs dk ,d Vªd
vk jgk FkkA eSa ckYk&ckYk cpkA eSa mlds ckbZ v¨j eqM+ x;k FkkA va/¨jh jkr Fkh
v©j ,d ÒXuko'¨"k e¨Vj xkM+h esjs vkxs [kM+h FkhA vc esjs gkFk¨a ls vpkud
fLV;fjax OghYk ej¨M+k x;kA esjh xkM+h eqf'dYk ls nkb± v¨j eqM+ xbZA esjh xkM+h
mÙkj dh v¨j tkus okYkh xkM+h v©j nf{k.k dh v¨j tkus&okY¨ Vªd ds chp esa
ls g¨dj xbZA vc eSa vius lgh Y¨u ij vk x;kA eYkcs ds Vªd v©j e¨Vj
xkM+h ds chp esa ,d bap gh ckdh jg x;kA eSaus viuh ftanxh esa dÒh fudYkh
d¨bZ ,slh pht vuqÒo ugÈ dh FkhA fdlh ,d 'kfä us esjh xkM+h dk fLV;fjax
OghYk esjs o'k ls Nhu fYk;k v©j e¨M+ fn;k v©j esjs gkFk¨a ls [kÈpdj mls
,dne lh/¨ idM+ fYk;kA
63

;qx¨a dk jgL;
,d ckj v©j] 1927 ds var esa] esjs /keZ&ifjorZu ds ,d o"kZ ds vanj gh]
eq>s ,sls gh ,d vuqÒo dk lkeuk djuk iM+kA
Vs

nsonwr¨a v©j vinwr¨a dk jgL;
muds jokuk g¨us ls igY¨ eSaus dgk] ^^vxj vki lpeqp LoLFk g¨uk
pkgrs g¨a r¨ eSa vkids ?kj vkuk ilan d:axk v©j vkids fYk, ÁkFkZuk d:axkA
Jherh esdQs'kZu LoLFk djus dh 'kfä vius vanj ugÈ j[krÈA eSa Òh ugÈ
j[krkA dsoYk bZ'oj gh LoLFk dj ldrk gSA ij eSa tkurk gwa fd mlus D;k
oknk fd;k FkkA tSls bZ'oj Jherh esdQ'kZu d¨ [kq'kh ls lqurk gS] mlh rjg
esjh ÁkFkZuk Òh [kq'kh ls lqusxkA ;g rÒh laÒo gS tc vki bZ'oj ds okns ij
fo'okl djrs g¨aA v©j ml ij iwjk fo'okl djsa] u fd ml O;fä ij fd t¨
vkids fYk, ÁkFkZuk djrk gS ;k djrh gSA**
mUg¨aus eq>s viuk irk fn;kA mudk ?kj QkLVj j¨M ds nf{k.k es FkkA
nwljs fnu eSaus vius ÒkbZ jLlsYk dh xkM+h Ykh v©j [kqn pYkkbZA
LoLFk djus ds fo"k; ij ckbfcYk inkjh ugÈ j[krsA ij] bZ'oj muds ân; d¨ ns[k jgk gS
v©j le> jgk gSA vkKk&ikYku djus dh mudh Òkouk v©j bPNk ij fuÒZj
djrk gSA v©j blfYk,] ^^/kekZns'k dk ikYku djuk vfuok;Z gS] vkKk dk ikYku
djuk vfuok;Z gSA bl ekeY¨ esa] eq>s iw.kZ :i ls Ykxk fd bZ'oj pkgrk gS fd
eSa bl lekns'k esa bu Yk¨x¨a ds eu ds njokts [k¨YkwaA v©j mUgsa crkbZ fd
bZ'oj dh fof/k dk mYYka?ku djuk iki gSA
vr% eSaus igY¨ Åij m)`r n¨ /keZ xzaFk i

;qx¨a dk jgL;
D;k ;g nsonwr Fkk\
;g ekeYkk esjs eu esa Òkjh Ykx jgk FkkA eSa ml n;uh; cw

fQj ls ;krk;kr Òjh rst lM+d ij vkus esa nsjh g¨ xbZA
nsonwr¨a v©j vinwr¨a dk jgL;
eSaus l¨pk] ^^Bhd gS] eSa bl CYkkd ds vad rd tkÅaxk v©j ckb± v¨j
eqMwaxk v©j fQj QkLVj j¨M ij vk tkÅaxkA**
ij] bl xYkh ds nf{k.k esa og CYkkd] dsoYk nkb± v¨j eqM+ jgk Fkk] u fd
ckb± v¨jA ogka d¨bZ Òh xYkh iwoÊa fn'kk esa eqM+ ugÈ jgh FkhA QkLVj j¨M ij
fQj ls vkus ds fYk, eq>s ml cws vk'p;Z gqvkA ^^'kk;n fdlh nsonwr us fLV;fjax OghYk e¨M+dj eq>s
;gka Ykk fn;k\** eSa bl vuqÒo ls ?kcjk x;kA eSaus fu'p; fd;k fd ml
fodYkkax cw

;qx¨a dk jgL;
eSa r¨ vfÒf"kä iknjh ugÈ FkkA blfYk, eSaus rsYk Ykxkdj vfÒ"¨d ugÈ
fd;kA vc rd eSasus vius thou esa dÒh Òh nwlj¨a ds lkeus t¨j ls ÁkFkZuk
ugÈ dh FkhA eSaus muls blds ckjs esa crk;k v©j dgk fd eSa flQZ ml cws iwjk
fo'okl Fkk fd og cw

nsonwr¨a v©j vinwr¨a dk jgL;
ckbfcYk rhu mPp Lrj ds nsonwr¨a dk mYY¨[k djrh gS% YkwflQj ¼blS;k
14%12½] vc vinwr '©rku( xzSfcz;Yk] t¨ Msfu;Yk ds lkeus n¨ ckj ¼Msfu;Yk
8%16( 9%21½] tspkfj;k] cifrLek t‚u ds firk ds lkeus ÁdV gqvk Fkk ¼Ykwd-
1%19½] v©j ckn esa bZlk dh eka esjh ¼Ykwd- 1%26½] ds lkeus ÁdV gqvk Fkk v©j
rhljk] t¨ eq[; ekbdsYk] t¨ jktdqekfj;¨a esa ls ,d Áeq[k jktdqekjh ls feYkk
Fkk ¼Msfu;Yk- 10 % 13½] ftls twn egknwr ds :i esa igpkurk gS ¼twn- 9½A
ekbdsYk gh og egknwr gS ftld¨ blzkbZYk dh ckjg tutkfr;¨a dh fgQktr
djus v©j mipkj djus rFkk vuq"Bku djus dk dke fo'¨"k :i ls fn;k x;k
Fkk ¼MSfu;Yk- 12 % 1( 10 % 2&13] 21½A v©j bZ'oj ds vkt ds vlYkh ppZ dh
ns[kÒkYk djus dk dke Òh mlh d¨ l©aik x;k Fkk ¼Ádk'kuk- 12 % 7½A
lo¨ZPp l`tukRed miYkfC/k
bZ'oj nsonwr¨a d¨ ftEesnkfj;ka nsrk gS] lkFk gh] bZ'oj us muds vanj eu
Òh ns fn;k gS& l¨pus dh 'kfä] le>nkjh] p;u djus v©j fu.kZ; Y¨us dh
'kfä!
ij ,d vfr eq[; xq.k Òh fn;k gS ftls bZ'oj dh l`tukRed 'kfä;ka
Òh vkKk }kjk rqjar l`ftr ugÈ dj ikb±& og gS& ogh iôk] ifo«k] lnkpkjh
pfj«k t¨ bZ'oj v©j ifo«k 'kCn n¨u¨a esa varfuZfgr gSA
ftuesa ;s xq.k vkuk cnk gS] mud¨ p;u }kjk] nÙkfpÙk g¨dj bl Ádkj
ds pfj«k dk fodkl vo'; djuk pkfg,A
vr% ;g vfr egRoiw.kZ Lo;aflf) d¨ /;ku esa jf[k,& ogh iôk] ifo«k
v©j lnkpkjh pfj«k&;g mlds vafre lo¨ZPp Á;¨tu dk ek/;e Òh gSA
mldk pje mÌs';!
Ykfdu dSls\
eSa fQj ls crkrk gwaA ,sls iôs pfj«k dk fodkl vo'; dj Y¨uk gSA
ftuesa ;g pfj«k fodflr g¨uk gS] muesa vYkx vfLrRo ds [kqY¨ p;u v©j
fu.kZ; djus dk xq.k vko';d gSA fQj Òh] ifo«k bZ'oj ds ;gka ls v©j mlds
}kjk gh ;g Òko Òjk tkuk gS] D;¨afd bZ'oj esa gh ,slk lnkpkjh pfj«k Òjk gS
v©j ogh nwlj¨a d¨ Ánku dj ldrk gSA
ij lnkpkjh pfj«k dk vFkZ D;k gS\
69

;qx¨a dk jgL;
iw.kZ] iôk] ifo«k v©j lnkpkjh pfj«k dk erYkc gS& ,sls fÒé vfLrRo esa
,d Ádkj dh {kerk ÁkIr djuk t¨ lgh v©j lPps ekxZ ls xYkr ekxZ d¨ Òsn
djds udkjuk] bZ'oj ds Áfr v©j mlds iôs rjhd¨a ds Áfr 'krZghu LosPNk ls
v©j iw.kZ :i ls leiZ.k dh Òkouk j[kuk& bZ'oj }kjk thrus d¨ lefiZr
djuk& ÁYk¨Òu ;k LosPNk ds fo#) fu'p; djuk] lgh

nsonwr¨a v©j vinwr¨a dk jgL;
vc bZ'oj us tM+ lkefxz;ka ek«k ugÈ cukbZ] cfYd muesa 'kfä Òh ÒjhA
v©j tSls ekuo us Ò©frdh v©j jlk;u ds {¨«k¨a esa fu;e¨a dh [k¨t dh] mlh
Ádkj bZ'oj us euq"; ds fYk, fof/k;ka cukb±A bZ'oj us tSo v©j vtSo n¨u¨a
voLFkkv¨a esa fo|eku j[kus ds fYk, Ò©frd rRo cuk,A
bl Ádkj] ge tsusfll 1%1 esa t¨ O;ä gS] mls ns[¨axs% ^^'kq: esa ¼Ò©frd
fo'o ds½ bZ'oj us Lox¨± v©j /kjrh dh l`f"V dhA** ;s Ò©frd v©j æO;kRed
gSaA
tSlkfd igY¨ crk;k x;k gS] Ákf/kÑr :i esa ^LoxZ* 'kCn ,dopu esa
feY¨xkA ij] ;g r¨ ewYk :i esa ewlk us fgczw esa fYk[kk FkkA fgczw esa og 'kCn
cgqopu&Lox¨± esa gSA bl Ádkj cgqopu esa ;g /kjrh ek«k ugÈ] cfYd lewps
Ò©frd fo'o d¨ feYkkdj crk;k x;k gSA
vr% ;g fufnZ"V fd;k x;k gS fd ml le;&nsonwr¨a dh l`f"V ds
ckn&lewpk fo'o vfLrRo esa Ykk;k x;kA mlh le; gekjh /kjrh dk Òh l`tu
gqvkA bldk iôk mYY¨[k vU; ckbfcYk laca/kh vkarfjd Áek.k¨a esa eSaus ns[kk gSA
fuf'pr :i ls bldk mYY¨[k tsusfll 2%4 esa Òh feYkrk gSA
iôh l`f"V
ewYk :i esa fgczw ds 'kCn ¼eqlk }kjk fYk[¨ x, 'kCn½ iôh l`f"V dk ladsr djrs
gSaA bZ'oj vius vki iw.kZrk] Ádk'k v©j l©an;Z ds l`f"VdrkZ ds :i esa O;ä
dj Y¨rk gSA ckbfcYk dk gj lanÒZ bZ'oj dh l`f"V ds gj iw.kZ igYkw dh fLFkfr
d¨ ^^cgqr vPNk**& iôk fu:fir djrk gSA
ckbfcYk dk ;g igYkk 'Yk¨d] vlYk esa] vlYkh Ò©frd l`f"V d¨ laiw.kZ
:i esa gqvk crkrk gS& ;g fo'o& /kjrh d¨ Òh feYkkdj] 'kk;n dj¨M+¨a o"kZ
iwoZ gqvk& iôk l`tu Fkk] lqanj v©j iôs :i esa FkkA mldk l`tu iw.kZ v©j
ifjlfTtr dk;Z FkkA bZ'oj iw.kZrkoknh FkkA
t‚u 38%4] 7 esa] bZ'oj] fo'¨"k :i ls] bl /kjrh dh l`f"V ds ckjs esa
crkrk gSA mldk dFku gS fd lkjs nsonwr ¼^^bZ'oj ds lftZr**½ /kjrh dh l`f"V
ij [kq'kh ls fpYYkk,A ;g ?kVuk ;gh lPpkbZ ÁdV djrh gS fd nsonwr¨a dh
l`f"V /kjrh ds l`tu ds igY¨ gh g¨ xbZ FkhA
71

;qx¨a dk jgL;
laÒo gS fd mudh l`f"V Ò©frd czãkaM ds igY¨ gqbZ FkhA lkjs lw;Z] lkjs
xzg v©j varfj{k ds fiaM Ò©frd inkFkZ gSA nsonwr¨a dh l`f"V vYkx&vYkx ls
gqbZ FkhA os vkRe tho gSaA dsoYk vkRek ds cus gSaA
/kjrh ds nsonwr¨a us iki fd;k
nwljs ifjPNsn crkrs gSa fd
ds igY¨ gqbZ gSaA
/kjrh ij nsonwr¨a dh l`f"V ekuo dh l`f"V
II ihVj 2 % 4&6 nsf[k,% dkYkØe esa lc ls igY¨ ^^nsonwr¨a us iki
fd;k** vkrk gSA dkYkØe esa blds ckn ÁYk; ls igY¨ dh nqfu;k dk o.kZu gS]
t¨ vknke ls vkjaÒ g¨rh gSA fQj ÁYk; rd tkrk gSA mlds ckn] l¨M¨e v©j
x¨e¨jkA
bl iqLrd¨a dh iqLrd ls l`f"VdrkZ bZ'oj dk t¨ Kku O;ä gqvk gS]
mlhdk ÁR;{k ÁLrqrdj.k gSA ;g iqLrd crkrh gS fd bZ'oj us nsonwr¨a d¨
vkRek d¨ Y¨dj l`f"Vr fd;kA ij] D;k vki dYiuk dj ldrs gSa fd nsonwr
Òh iki dj ldrs gSa\ nsonwr¨a dh l`f"V djrs le; mud¨ fopkj&'kfä v©j
fu.kZ;&'kfä feYkhA cl bruk Fkk fd muesa vYkx&vYkx pfj«k dh oS;fädrk
ugÈ Fkh pwafd bZ'oj dh fof/k esa iki djuk vijk/k gS] ;s nsonwr bZ'oj dh fof/k
ds fo#) foæ¨g djus YkxsA ij bZ'oj dh fof/k jkT; dk vk/kkj FkhA
Y¨fdu nsonwr¨a us dc v©j dSls iki fd;k\ II ihVj 2 % 4&5 esa t¨ mUgsa
ckr O;ä gqbZ gS] ml x©j dhft,A ^^D;¨afd bZ'oj us iki djus okY¨ nsonwr¨a
d¨ Òh ugÈ N¨M+kA mUgsa ujd esa

nsonwr¨a v©j vinwr¨a dk jgL;
;s in ;gh crkrs gSa fd lkoZÒ©e iki bl Ò©frd /kjrh d¨ lkoZÒ©e fouk'k gh
nsrk gSA ÁYk; ds igY¨ dk iki] ÁYk; ds lkFk ijkdk"Bk rd igqapk x;kA og
fo'oÒj esa FkkA ;g fo'oO;kid iki FkkA nsf[k,% ^^----;g /kjrh fgalk ls Òj xbZ-
-- D;¨afd ekal/kkfj;¨a us /kjrh ij mlds rjhds d¨ fcxkM+ fn;k Fkk---- D;¨afd
;g /kjrh fgalk ls Òj xbZ-----** ¼tsusfll 6%11&13½A ^^ij u¨vk us ÁÒq dh
vka[k¨a esa d#.kk ns[kh---- u¨vk ,d ekewYkh euq"; FkkA U;k;'khYk balku Fkk v©j
vius oa'k¨a esa ,dne iw.kZ v©j iôk FkkA v©j u¨vk bZ'oj ds lkFk pYkk** ¼in
8&9½A lkjs ekal/kkfj;¨a us iki fd;k Fkk& iwjh /kjrh ij iki fd;kA ij dsoYk
u¨vk ^^bZ'oj ds lkFk pYkk** bl Ádkj ÁYk; us iwjh /kjrh d¨ u"V dj fn;k]
dsoYk u¨vk v©j mlds ifjokj d¨ N¨M+ djA
l¨M¨e v©j x¨e¨jk dh lefYkax dkeqdrk v©j muds vU; iki mu n¨u¨a
uxj¨a esa Òj x,A v©j muds lewps bYkkds esa 'khjhfjd ;k Ò©frd fouk'k 'kq:
g¨ x;kA nsonwr¨a dk iki fo'oO;kih FkkA Ò©frd fouk'k Òh fo'oO;kih FkkA v©j
bl ij fo'okl djus dk dkj.k FkkA bldh foLr`r O;k[;k foLr`r v/;k;] esa
dh tk,xhA
Åij fufnZ"V in¨a esa nsonwr¨a ds iki djus ds ckjs esa crkrs gSaA ;g igY¨
vkne ls 'kq: gqvk dgk x;k gS v©j ;g Òh Li"V gS fd ;g iki ÁYk; ls
igY¨ gqvk FkkA ;g Òh Li"V gS fd ekuo dh l`f"V ls igY¨ ;g iki gqvk FkkA
v©j bl Ádkj dh O;k[;k jgL; ds ,d i{k dk vk'p;Ztud ÁdVhdj.k gh
g¨uh pkfg,A ekuo dh l`f"V igY¨ ls gh nsonwr bl /kjrh ij fuokl djrs
F¨A
blS;k 14 v©j btkfd;Yk 28 esa ;g Òh Li"V :i ls dgk x;k gS fd
bZ'oj us lqanj f'k'kq] egknwr YkwflQj d¨ /kjrh ds flagklu ij fcBk;kA mld¨
iwjh /kjrh dk 'kkld cukdj fcBk;k x;k FkkA bZ'oj dk Yk{; Fkk fd og
/kjrh ij bZ'oj dh ljdkj pYkkdj 'kklu djs A v©j iki djus okY¨ nsonwr¨a
ds foæ¨g djus rd /kjrh ij bZ'oj dh ljdkj pYkhA
;g dgÈ Òh O;ä ugÈ gqvk gS fd ;s nsonwr /kjrh ij fdrus o"k¨± rd]
dc rd] fuokl djrs F¨A 'kk;n Ykk[k¨a] dj¨M+¨a o"kZ g¨ ldrk gSA ckn esa]
mlls vf/kd o"kZ rd jgsA ij bu nsonwr¨a us iki fd;kA bZ'oj dh fof/k esa
iki ,d vijk/k gS ¼I t‚u 3%4½A v©j bZ'oj dh fof/k bZ'oj ds jkT; dk
ewYkÒwr vk/kkj gSA blfYk, ge bu nsonwr¨a d¨ tkurs gSaA Li"Vr;k ,d&frgkbZ
73

;qx¨a dk jgL;
nsonwr¨a ¼Ádk'ku xzaFk 12:4½ us iki fd;k v©j bZ'oj ds jkT; ls foæ¨g fd;kA
v©j iki dk naM vo'; gSA nsonwr¨a ds iki dk naM e`R;q ugÈ gSA D;¨afd e`R;q
dsoYk euq"; ds fYk, gSA nsonwr r¨ vu'oj vkRek,a gSa] t¨ ej ugÈ ldrsA bu
vkRe tho¨a d¨ LokfeRo ds :i esa v©j fuokl&LFkku ds :i esa bl Ò©frd
/kjrh ij ÁÒqRo fn;k x;k FkkA
nsonwr¨a ds lkZoÒ©e iki ds ifj.kke Lo:i /kjrh ds :i dk Ò©frd
fouk'k gqvkA
bZ'oj viuh l`f"V dk 'kklu djrk gSA
bZ'oj l`f"VdrkZ gSA bZ'oj viuh l`f"V dk 'kkld Òh gSA og vius }kjk lÆtr
ekuo v©j inkFk¨± dk 'kklu djds mudh j{kk djrk gSA bZ'oj t¨ Òh l`tu
djrk gS] ml l`f"V esa d¨bZ u d¨bZ Á;¨tu gS& mldk mi;¨x] lq/kkj] fodkl]
vuqj{k.k v©j ifjj{k.k djuk gSA v©j ;g mi;¨x bZ'oj ds jkT; }kjk
O;ofLFkr fd;k tkrk gSA tc nsonwr¨a us bZ'oj ds jkT; ds fo#) foæ¨g fd;k]
rc /kjrh dk fodkl v©j Áxfr& ^^dsd v©j pk'uh** Ykxkuk& can g¨ x;kA
Ò©frd /kjrh dk ifjj{k.k v©j fodkl rFkk mldk elwpk ewYk l©an;Z v©j
efgek& can g¨ x,A & v©j mu lc dk urhtk gqvk /kjrh dh lrg dk
Ò©frd fouk'k!
bl nsonwrh iki }kjk] YkwflQj vinwr '©rku cu x;k v©j mlds nsonwr
vinwr ;k fi'kkp cu x,A
bZ'oj lz"Vk] ifjj{kd v©j 'kkld gSA
'©rku fouk'kd gS!
vr%] vc ge twn 6 % 7 esa i

'Yk¨d 2 esa nsonwr¨a ds iki dk ifj.kke n'kkZ;k x;k gSA
nsonwr¨a v©j vinwr¨a dk jgL;
^^v©j /kjrh mfpr vkdkj esa ugÈ ¼cuh½ Fkh] fjä Fkh**A ^^vkdkj ds fcuk
v©j fjä** 'kCn fgczw ds r¨gw v©j c¨gw 'kCn¨a dk vuqokn gSA ^^csdkj v©j
[kkYkh** dgsa r¨ csgrj vuqokn g¨xkA ;k ^^vO;ofLFkr] vLrO;Lr esa v©j lM+us
dh voLFkk esa** dg ldrs gSaA ^Fkk* 'kCn dk dgÈ&dgÈ tsusfll esa Á;qä gqvk
gS] mldk vuqokn ^g¨ x;k* fYk[kk x;kA tsusfll 19 % 26 esa ,slk ns[k ldrs
gSaA vU; 'kCn¨a esa dgsa] r¨ ewYk :i esa ;g /kjrh iôh v©j lqanj cuh Fkh] t¨
vc vO;foLFkr] csdkj v©j fjä cu xbZ gS] tSls pkanA cl] /kjrh dh lrg
ikuh ls vkPNkfnr gSA
MsfoM d¨ ,slk O;ä djus dh Ásj.kk feYkh fd bZ'oj us /kjrh dk :i
dSls iqufuZfer fd;k% ^^rqeus viuh vkRek Òsth] mudh l`f"V gqbZA v©j rqeus
/kjrh dk :i iqufuZfer fd;k** ¼lke 104 % 30½A
foLe;dkjh lR;
vc] vf/kdka'k ikBd¨a d¨ ,d v©j vk'p;Z dh ckr crkrk gwaA ;gka dk ,d
v©j YkqIr vk;ke ÁLrqr gS] ftls ckbfcYk esa ÁdV fd;k x;k gS] Y¨fdu ftls
/keZ foKku }kjk mPp f'k{kk fcYdqYk Òh igpku u ldhA
tsusfll 1 ds 'Yk¨d 2 ls vkxs ckbfcYk ds bl v/;k; ds '¨"k Òkx esa
i`Foh ds ewYk l`tu dk o.kZu ugÈ fd;k x;k gSA cfYd ;g nsonwr¨a ds iki¨a ds
dkj.k fojku v©j O;FkZ g¨ pqdh /kjrh dh lrg ds iquuZohuhdj.k dk o.kZu
djrk gSA
'Yk¨d 2 ls vkxs ckbfcYk ds l`tu dk v/;k; le>s tkus okY¨ Òkx esa
ftl pht dk o.kZu fd;k x;k gS] og ckbfcYk ds vuqlkj YkxÒx 6]000 lkYk
igY¨ dh ckr gSA
/kjrh ds lkjs nsonwr¨a ds foæ¨gh cuus ds igY¨ D;k dkYkkof/k jgh g¨xh]
ml ij eSa ckn esa vius fopkj ÁdV d:axkA
75

;qx¨a dk jgL;
/kjrh csdkj v©j fjä cu pqdh FkhA bZ'oj us bls csdkj v©j fjä ;k
lM+u voLFkk esa ugÈ cuk;k FkkA bZ'oj vLrO;Lrrk dk dkj.k ugÈ gSA ¼I
d¨fjaf;;kb;¨a ghczw 'kCn& r¨gw& ftldk vFkZ gS csdkj v©j [kkYkh& ewYkr%
blS;k 45%18 esa Ásfjr gqvk Fkk] mlesa dgk x;k gS% ^^bZ'oj us bl Ádkj dgk]
ftlus Lox¨± dk l`tu fd;kA bZ'oj us gh Lo;a /kjrh d¨ vkdkj fn;k Fkk v©j
cuk;k FkkA mlhus LFkkiuk dh Fkh] mlus csdkj esa ¼r¨gw½ bldk l`tu ugÈ
fd;k] mlus ;gka fuokl djus ds fYk, bls cuk;k**A
vc tsusfll 1 ds 'Yk¨d 2 ds ckdh va'k d¨ if

nsonwr¨a v©j vinwr¨a dk jgL;
tc bZ'oj us nsonwr¨a d¨ lkjs nsonwr¨a esa ls ,d frgkbZ d¨ ¼Ádk'ku
12%4½& uofufeZr] lqanj v©j efgeke; /kjrh ij] fuokl djus ds fYk, Òstk r¨
mlus bZ'oj ds jkT; dk Á'kklu djus ds fYk, jkt flagklu ij ,d egknwr&
psjc] YkwflQj d¨ fcBk;kA psjc tSls Åaps in dh dsoYk n¨ gh lÙkk,a FkÈ
ekbdsYk v©j xSfcz;Yk ekbdsYk v©j xSfcz;YkA
tSlk fd ÁdV fd;k x;k gS] ;s bZ'oj dh l`tu'kfä ds Òhrj pje¨Rd"kZ
ij igqaph vkRek ls cuh lÙkk,a F¨A ;g YkwflQj foLe;dkjh] dkafre; lqanjrk]
pdkp©a/k dj nsus okYkh nhfIr] pje /;ku] cqf)eÙkk v©j 'kfä ls laié&mruh
gh mRÑ"V lÙkk Fkk ftruk fd bZ'oj ls mls jpk Fkk! ¼,tkfd;Yk 28%15½A ij
;kn jf[k,] bZ'oj dÒh vius vki v©j rqjar vkKk }kjk ,d pht ugÈ cuk
ldrk v©j og gS fo'kq) lnkpkjh] /keZijk;.k] pfj«kA vr% bZ'oj us]
vko';drk iM+us ij] vius vki p;u djus v©j fu.kZ; Y¨us dh 'kfä mles
Òj nhA ugÈ r¨] og vYkx O;fäRo v©j pfj«k dk tho dÒh cu gh ugÈ
ldrk FkkA
bl voLFkk esa dÒh le> esa u vkus okY¨ ,d lR; dh O;k[;k dj nsuk
vfuok;Z gSA bZ'oj }Sr fl)kar esa l`f"V djrk gSA eSaus bldh rqYkuk dsd idkus
okYkh ,d efYkk ls dh gSA tc og vou ls dsd ckgj fudkYkrh gS] mlls
igY¨ mldk mRiknu dk;Z iwjk ugÈ gqvk g¨rkA rc og ml dsd ij pk'kuh
Ykxkrh gSA vc dsd dk mRiknu&dk;Z iwjk gqvk g¨rkA blh Ádkj bZ'oj us
tc /kjrh v©j vU; xzg¨a dk l`tu fd;k] ;gh }Sr fl)kar viuk;k x;k FkkA
bl fcanq rd ftudk vfLrRo gS] mudh l`f"V ,dne iôh FkhA fQj Òh]
vc rd og l`f"V iw.kZ ;k ifjiw.kZ ugÈ gqbZ gSA bZ'oj dk fopkj Fkk fd nsonwr
/kjrh dh lrg ij viuh gh dkjhxjh fn[kk,axsA bZ'oj dk bjknk Fkk fd os
nsonwr /kjrh dh lrg ij viuh dkjhxjh fn[kk,axs] mls lq/kkjsaxs] lqanj cuk,axs]
vYkaÑr djsaxs& vU; 'kCn¨a esa& ^^dsd ij pk'kuh Ykxk,axs**A
og }Sr fl)kar nsonwr¨a dh l`f"V esa Òh Ykkxw gqvk gSA ij vkKk }kjk
iôk /keZijk;.k pfj«k vius vki Òjk ugÈ tk ldrkA lkjs nsonwr vko';drk
iM+us ij] vius

;qx¨a dk jgL;
YkwlhQj] ckn esa '©rku
eSa pkgrk gwa fd vki bZ'oj }kjk lftZr tho¨a dh bl f'kj¨foanq dh lo¨ZPp
efgek d¨ iw.kZ :i ls le> Y¨aA ckbfcYk ds n¨ fÒé va'k mldh ewYk lftZr
voLFkk ds ckjs esa gesa crkrs gSaA
igY¨] blSS;k 14 esa t¨ O;ä fd;k x;k gS] mls igpkusaA ¼;g Áfl)
v/;k; vc ls Fk¨M+s gh le; iwoZ gekjs dkYk esa ls 'kq: g¨rk gSA rc 'kkLor
bZ'oj us bl fo'o ds ekeYk¨a esa n[kYk fn;k g¨xkA blzkbZYkoklh] vko';d ugÈ
fd blzkbZYkoklh gh g¨a ;k dsoYk blzkbZYkoklh ;k ;gwnh g¨a& ca/kqvk xqYkke ds
:i esa idM+s x, g¨axs v©j bZ'oj us muds ekeY¨ esa gLr{¨i fd;k g¨xk v©j
mUgsa muds fuokl LFkku ij] Ykk;k g¨xk ^^v©j ,d fnu esa ,slk g¨xk bZ'oj
rqe Yk¨x¨a d¨ rqEgkjs nq%[k¨a ls] Mj ls] v©j ml dM+s ca/ku ls vkjke nsxkA
ftlesa rqe Yk¨x¨a ls lsok Ykh tkrh Fkh] v©j rqeA csfcYk¨u ds jktk ds fo#)
;g vkx c

nsonwr¨a v©j vinwr¨a dk jgL;
ij ;g **csfcYk¨u dk jktk** bl Òfo";ok.kh ds le;] thfor bZlk dh
'kfä v©j efgek ds dkj.k v©j bZlk ds gLr{¨i ls cqjh rjg gjk;k x;kA vkxs
if

;qx¨a dk jgL;
mÙkj dh fn'kk esa gSA eSa r¨ cknYk¨a ds Åij p

nsonwr¨a v©j vinwr¨a dk jgL;
vU; ckbfcYk laca/kh va'k esa btkfd;Yk 28 esa bZ'oj ds bl lo¨ZPp nsonwr dh
l`f"V d¨ nsf[k,A
vlYk esa] batkfd;Yk 26 esa nh xbZ iwjh ladYiuk Vk;j ds Ákphu egk
O;kolkf;d uxj d¨ gh crkrh gSA og Ákphu fo'o dk O;kolkf;d egkuxj
FkkA tSls csfcYk¨u jktuhfrd jkt/kkuh FkkA
81

;qx¨a dk jgL;
U;w;kdZ Ykanu] V¨fd;¨] ;k ikfjl ds leku Ákphu fo'o dk uxj Fkk Vk;jA
Ákphu Vk;j fo'o ds tgkt¨a v©j O;kikfj;¨a ds fYk, ,d egk canjxkg FkkA
tSls vktdYk isfjl lqanj 'kgj ekuk tkrk gS] ml Ádkj Ákphu fo'o esa Vk;j
lqanjrk ds fYk, Áfl) FkkA
v/;k; 27 esa Ádk'kuk ds 18osa v/;k; ds va'k¨a dh rqYkuk dh xbZ gS v©j
mlesa jktuhfrd&/kkfeZd usrk ds vkxeu dk mYY¨[k fd;k x;k gS ¼'Yk¨d
9&19½A
ij v/;k; 28 ns[¨a r¨ gekjs Fk¨M+k vkxs ds le; dk fo"k; cgqr Li"V
ekYkwe g¨rk gSA ;gh le; blS;k 14 esa Òh mfYYkf[kr gSA btsfd;Yk 28 Vk;j
ds jktdqekj] ml le; ds 'kkld] dk fp«k.k djrk gSA Vk;j dk Ákphu jktk
mlh Ádkj dk FkkA bZ'oj iSxacj btsfd;Yk ls dgrk gS% **ekuo iq«k] Vk;jl
ds jktdqekj ls dg¨A ¼vlYk esa] ;g gekjs le; esa] 'kh?kz mÒj dj lkeus vkus
okY¨ /kkfeZd usrk dk ftØ gS½ ÁÒq us bl Ádkj dgk% D;¨afd rqEgkjk ân;
[kq'kh ls Åij mB jgk gSA v©j rqeus dgk Fkk fd eSa bZ'oj gwaA lkxj¨a ds chp
esa eSa bZ'oj ds in ij fojkteku g¨rk gwaA fQj Òh] rqe ekuo g¨] ns[k¨] rqe
Msfu;Yk ls cqf)eku g¨A ,slk d¨bZ jgL; ugÈ gS] t¨ rqels fNik;k tk ldsA
rqEgkjs foosd v©j rqEgkjs Kku ds dkj.k] rqEgsa viuh /ku&laifÙk feYkh gS] rqEgkjs
d¨"k esa l¨uk v©j pkanh tqM+s gSa ¼;k /ku oSÒo & vkj,loh½---- rqEgkjk ân;
viuh /ku&laifÙk ds dkj.k Åij mBk gSA blfYk, ÁÒq bZ'oj us ,l Ádkj
dgk] pwafd rqeus viuk ân; bZ'oj ds ân; ds leku cuk fYk;k gSA ns[k¨]
blfYk, eSa rqEgkjs ikl vtufc;¨a v©j Ò;kud d©esa Òstwaxk--- v©j os rqEgsa xrZ
esa fxjk nsaxs v©j rqe mudh e©r ej¨xs t¨ lkxj ds chp esa e©r ds ?kkV mrkj
fn, tkrs gSa** ¼btsfd;Yk 28%2&8½A (II F¨lYk¨fu;kb;¨a 2%3&4 ls rqYkuk
dhft,( t¨ dgrk gS] **og ikih euq";--- t¨ mldk foj¨/k djrk gS v©j [kqn
d¨ mlls cM+k crkrk gS ftls bZ'oj dgk tkrk gS] v©j [kqn d¨ bZ'oj dgrk
gSA
82

D;k Js"B tho gS!
nsonwr¨a v©j vinwr¨a dk jgL;
Y¨fdu blh foanq ij] tSlkfd blS;k 14 esa fn;k x;k gS] fuEurj ekuo Áfr:i
vis{kkÑr mPprj vkfRed&tho ds :i esa mÒjrk gSA Vk;j ds jktdqekj &
,d ekuo tho ds cnY¨ vc og &Vk;j ds jktk dh c¨Ykh c¨Ykrk gSA ;g ogh
YkwflQj gSA
iSxacj btsfd;Yk vkxs dgrs gS% **bruk gh ugÈ] ÁÒq dk 'kCn eq> rd
vk;kA v©j ;g c¨Ykk] ekuo&iq«k] Vk;jl ds jktk ij foYkki ÁdV dj¨ v©j
mlls c¨Yk¨] ÁÒq bZ'oj us ,slk dgk gS( rqe iw.kZ g¨] foosd ls Òjs g¨ v©j
l©an;Z ls Òjs g¨** ¼in 11&12½A
tjk bls fQj ls if

;qx¨a dk jgL;
j‚d laxhr dk vlYkh drkZ gSA blesa csesYk djkg gS] ph[k gS] fpYYkkgV gS]
foYkki gSA 'kkjhfjd v©j ÒkokRed rkYk gS- vlar¨"k v©j gr¨Rlkg dk eu¨Òko
gSA bl rjg dh {kerkv¨a ds lkFk cuk, x, lRo ds ckjs esa l¨fp, ftlesa
bruh mRÑ"B ÁfrÒk] lkeF;Z v©j {kerk FkhA bZ'oj us bruh ;¨X;rk ds lkFk
mldh l`f"V dh FkhA v©j lkjs ds lkjs foÑrA lkjs ds lkjs dVq g¨ x, &
lkjs ds lkjs fNrjk, gq,] ?k`.kk esa cnY¨] fouk'k] fujk'kkA
fQj] fgEer jf[k,A foLe;kdqYk ekuo ÁfrÒk ij /;ku nsaA '©rku dh
pkYkckft;ka v©j vfu"Vrk,a v©j gr¨Rlkg d¨ j¨dus ij /;ku nsa rFkk bZ'oj ds
iFk ij n`

nsonwr¨a v©j vinwr¨a dk jgL;
rc rd fd rqe esa v/keZ ¼fof/kghurk½ ik;k x;k** ¼btsfd;Yk 28%15½A mlesa
iw.kZ Kku Fkk] le>nkjh Fkh v©j foosd FkkA ij mld¨ Òh rdZ djus dh 'kfä]
l¨pus dh 'kfä] fu.kZ; djus dh 'kfä] p;u djus dh 'kfä] vkfn lkjh
'kfä;ka nh xbZ FkÈA v©j] brus lkjs iwoZKku ds lkFk & ifj.kke¨a v©j fu"d"k¨Z
ds Òh & ;g mPpre lRo bZ'oj viuh vkKk ls vius gh l`f"VdrkZ ds fo#)
foæ¨gh cu x;k & gj Ádkj dh ÒYkkbZ nsus okY¨ rjhds ds fo#) foæ¨gh cu
x;kA og fof/kghurk dk f'kdkj g¨ x;kA vlYk esa mls fof/k v©j O;oLFkk ds
[kjs Á'kklu dk Áf'k{k.k fn;k x;k FkkA tc rd YkwflQj bl jkLrs ij pYk
jgk Fkk] rc rd bl /kjrh ij vdFkuh; v©j lar¨"k FkkA egk 'kkafr] lqanj
lejlrk] 'kq) Áse] lgdkfjrk vkfn QSY¨ F¨A tc rd bZ'oj ds jkT; ds
Á'kklu esa YkqflQj fu"Bkoku Fkk] rc rd bZ'oj ds jkT; esa foLe;dkjh
[kq'kgkYkh QSYkh FkhA
nsonwr¨a ds iki dk D;k dkj.k Fkk\
/kjrh ij nsonwr¨a dk iki djus dk D;k dkj.k Fkk\ os D;¨a fof/kghurk dh v¨j
>qds\ vo'; gh] lkekU; nsonwr¨a us bl egkJs"B tho d¨ /k¨[¨ckt cuus d¨
foo'k ugÈ fd;kA ugÈ] og v/keZ mlh esa FkkA Y¨fdu fdrus le; ckn\ gesa
ekYkwe ugÈA bZ'oj us mls ÁdV ugÈ fd;k! mlesa fdrus gh lkYk Ykxs g¨
ldrs gSa] ,d lkYk ls Y¨dj Ykk[k¨a&Ykk[k lkYk rd g¨ ldrk gSA
v©j ckn esa] YkwflQj us vius vki foæ¨gh cuus v©j bZ'oj ds LoxZ d¨
thr dj iwjs fo'o d¨ gM+i Y¨us dk fu.kZ; fYk;kA ij dgÈ Òh ;g O;ä ugÈ
fd;k x;k gS fd mls vius v/khuLFk lkjs nsonwr¨a d¨ eukus esa] muls viuk
djkus v©j bZ'oj ds Áfr /k¨[¨ckt cukus esa fdruk le; YkxkA
mlus t¨ rjhdk viuk;k] mls eSa [kwc tkurk gwaA og vkt Òh Bxs
ekuo¨a d¨ bZ'oj ds jkT; ds fo#) fo'okl?kkr] foæ¨g v©j vkRedsafær foj¨/k
djus ds fYk, mlh rjhds dk mi;¨x djrk gSA foj¨/kh cuus dh v¨j Y¨ tk
jgk gSA igY¨ og ,d ;k n¨
85

;qx¨a dk jgL;
d¨ dfYir vU;k; ij foj¨/k] bZ";kZ v©j vÁlérk dh v¨j Y¨ tkrk gSA fQj
muesa fu"Bkghurk Òj nsrk gS] fQj] lsc dh isVh esa ,d&n¨ lM+s lsc ds leku]
mu ,d&n¨ fu"Bkghu Yk¨x¨a d¨ vU; Ò¨Y¨ Yk¨x¨a esa feYkus&?kqYkus nsrk gS v©j
fQj lc d¨ vÁlérk] n;k dk Òko fu"Bkghurk v©j foæ¨g djus d¨ ÒVdk
nsrk gSA v©j] tSls lM+s lsc fudV ds vPNs lsc¨a d¨ Òh lM+k nsrs gSa] v©j bl
Ádkj isVh ds lkjs lsc lM+ tkrs gSaA blh Ádkj dk O;ogkj '©rku djrk gSA
vxj] vkt /kjrh ij bZ'oj ds jkT; ls ;Fkk'kh?kz **lM+s lsc** ckgj Qsads
ugÈ tkrs] r¨ os iwjs jkT; d¨ u"V dj nsaxsA ij] ,d ckj os isVh ls ckgj Qsad
fn, x,] r¨ isVh ds vnaj ds lsc¨a d¨ v©j fcxkM+ ugÈ ldrsA
ij l¨fp,] dM+q, v©j [kÍs YkwflQj d¨ dj¨M+¨a ifo«k nsonwr¨a d¨
vÁlérk] dVqrk] fu"Bkghurk easa cnYkus esa fdruk Ykack le; Ykxk g¨xk\ v©j
var esa mUgsa [kqY¨ nq"V foæ¨gh cukus esa fdruk le; Ykxk g¨xk\ lSdM+¨a]
gtkj¨a( Ykk[k¨a] dj¨M+¨a o"kZ Ykxs g¨axsA ;g lc ÁFke ekuo dh l`f"V ds igY¨
gqvk FkkA
tsusfll 1 ds igY¨ in esa O;k[;k dh xbZ gS fd ;s lc /kjrh dh ewYk
l`f"V ds ckn gqvkA 'Yk¨d 2 esa] *;g l`f"V* v/;k; esa nsonwr¨a ds iki ls gqbZ
voLFkk dk o.kZu djrk gSA 'Yk¨d 2 esa ftu ?kVukv¨a dk o.kZu gqvk gS] muls
irk pYkrk gS fd /kjrh dh ewYk l`f"V ds dj¨M+¨a o"k¨± ckn gh ;s lc ?kVuk,a
?kVh g¨axhA
blfYk,] ;g /kjrh dj¨M+¨a o"kZ iwoZ l`ftr gqbZ g¨xhA Y¨fdu btsfd;Yk 28
esa ;g va'k if

nsonwr¨a v©j vinwr¨a dk jgL;
bl v/;k; ds vkjaÒ esa] eSaus vkid¨ fn[kk;k Fkk fd YkwflQj ¼t¨ vc
'©rku gS½ ds iki ds ifj.kkeLo:i v©j bu **ikih nsonwr¨a** ¼vc ujdnwr¨a½ ds
ifj.kkeLo:i /kjrh dh lrg ij Ò©frd fouk'k] iu v©j va/kdkj Nk x;kA
v©j eSaus ;g Òh fn[kk;k fd dSls bZ'oj us N% gh fnu¨a esa /kjrh dk iqufuZek.k
fd;k ¼tsusfll 1%2&25½A
euq"; dh l`f"V D;¨a\
ij bZ'oj us D;¨a /kjrh ij euq";¨a dh l`f"V dh ¼tsus- 1%26½\
;g ifjfLFkfr nsf[k, tSls bZ'oj djrk gSA bZ'oj us gesa ekuo&eu fn;k
gS] tSls bZ'oj dk eu gSA Y¨fdu ekuo&eu lhfer v©j fuEu Lrj dk gSA
bZ'oj us gesa viuh Nk;k esa cuk;k ij ekuo Ò©frd gS] vkRek dk ugÈ gSA ij
bZ'oj dgrk gS] **;g eu rqeesa jgs] D;¨afd ,slk eu bZlk elhg esa Òh Fkk**
¼fQfYkfIi;¨a- 2%5½A dqN va'k rd] ge Òh bZ'oj ds leku l¨p ldrs gSaA
nsonwr¨a ds fo'kkYk fo/oal ds ckn] bZ'oj us tSls /kjrh ds :i dk iqufuZekZ.k
dk dk;Z 'kq: fd;k rc bZ'oj us ml ifjfLFkfr ij fdruk x©j djds ns[kk
g¨xk!
mlus /kjrh ij lqanj v©j mRÑ"V l`f"V dhA mlus ifo«k nsonwr¨a ls
/kjrh d¨ Òj fn;kA dbZ dj¨M+¨a esa jgsa g¨axsA mu nsonwr¨a ds] jktk ds :i esa]
/kjrh ds flagklu ij egknwr & lqanj f'k'kq YkwflQj d¨ fu;qä fd;kA YkwflQj
bZ'oj dh l`f"V & 'kfä dh lo¨ZmRÑ"V Ñfr Fkk] t¨ ,d vYkx vkRek&tho
ds :i esa lftZr FkkA og l©an;Z] 'kfä] eu] Kku] cqf)eÙkk] foosd vkfn esa
cgqr gh vlk/kkj.k Fkk] t¨ loZ'kfäeku bZ'oj dh l`tu&'kfä ds v/khu
lftZr FkkA bZ'oj viuh rkRdkfYkd vkKk }kjk blls mPprj ;k vf/kd
ifj"Ñr dqN Òh cuk ugÈ ldrkA
bruk g¨rs gq, Òh] Kkuh Áf'kf{kr v©j vuqÒoh YkwflQj us fo'o Òj ds
fYk, LoxZ esa bZ'oj dk jkt flagklu rFkk bZ'oj ds jkT; dk t¨ Á'kklu Fkk]
mUgsa Bqdjk fn;kA vius gh

;qx¨a dk jgL;
vc vkxs nsf[k,A Li"Vr;k] /kjrh dh l`f"V ds gh lewps czãkaM dk l`tu
gqvk l`f"Vr FkkA bZ'oj }kjk O;ä ifo«k 'kCn esa lgh ;k foKku esa ,slk d¨bZ
Áek.k ugÈ feYkrk fd vlhe oká varfj{k ds fdlh Òh xzg esa fdlh Òh Ádkj
ds tho ds okl djus dh laÒkouk FkhA ij bZ'oj dqN Òh fujFkZd ugÈ cukrkA
og d¨bZ u d¨bZ Á;¨tu vo'; j[krk FkkA
tsusfll 1%2 esa tSlh O;k[;k dh xbZ gS] Li"V :i ls iwjs fo'o ds lkjs
,sls xzg] vc] csdkj v©j~ [kkYkh gSa & lM+s gq, gSa ¼r¨gw v©j c¨gw½ & /kjrh Òh
bldh Ádkj lM+h gqbZ FkhA Yksfdu bZ'oj us lM+h gqbZ voLFkk essa mudk l`tu
ugÈ fd;k Fkk & tSls gekjk pkan gSA *lM+u* ewYk lftZr voLFkk ugÈ gSA og
r¨ gzkl dh ÁfØ;k ds ifj.kke Lo:i g¨us okYkh fLFkfr gSA vc fu:fir g¨
x;k vc vxj fxjs gq, nsonwr /kjrh dh mldh ewYk lqanj voLFkk dk vuqj{k.k
djrs] méfr djrs] fodkl djrs] bZ'oj ds vuqns'k¨a dk ikYku djrs] v©j mlds
jkT; dh vkKk dk ikYku djrs r¨ iwjs fo'o Òj esa fo'kkYk :i ls l`f"V &
dk;Z pYkrsA bZ'oj Òh mUgsa tula[;k c

nsonwr¨a v©j vinwr¨a dk jgL;
v©j bl fcanq ij] ;g le>uk vklku g¨xk fd bZ'oj dh ewYk l`f"V dh
D;k ÁÑfr v©j D;k mÌs'; gSA tSls dqN nwdku¨a esa v/kwjs dke fd, gq, dqN
QuÊpj feYkrs gSaA ;g QuÊpj **dPph voLFkk esa** feYkrk gS & ij] bl ij
okfuZ'k] isbaV ;k i‚fYk'k Ykxkuk ckdh gSA dqN Yk¨x iSlk cpkus ds fopkj ls
,sls dPps QuÊpj [kjhnsaxs rkfd ckn esa os gh okfuZ'k oxSjg Ykxk Y¨axsA ij
bruk t:jh gS fd okfuZ'k Ykxkus dh {kerk muesa g¨A ;g dPpk QuÊpj
cf

;qx¨a dk jgL;
fd /kjrh dh ewYk l`f"V ds igY¨ Ò©frd inkFk¨± dk vfLrRo ugÈ FkkA /kjrh dh
l`f"V ds lkFk gh lewps Ò©frd czãkaM d¨ vfLrRo esa x;kA
nsonwr¨a ls bZ'oj dk Á;¨tu
bl Ádkj nsonwr¨a dh 'kfä v©j {kerk d¨] iwjs czãkaM d¨ fodflr djus v©j
vla[; rkj¨a ls f?kjs dj¨M+¨a Ò©frd xzg¨a ¼ftuesa dbZ lw;Z Òh gSa½] d¨ iw.kZ :i
nsus dk dke djuk FkkA gekjs l©jifjokj dk lw;Z dsoYk v©lr dk lw;Z gSA
dqN rkj¨a d¨ ge N¨Vs vkdkj esa ns[krs gSa] os vlYk esa gekjs lw;Z ls dbZ&dbZ
vkdk'kxaxk,a cM+s g¨rs gSaA gekjk l©j&ifjokj] t¨ gekjs] ekuo&eu dh dYiuk
ds ckgj gS] gekjh vkdk'kxaxk gekjs Nk;k&iFk dk dsoYk ,d va'k gSA bl
Ádkj dh dbZ gSa! nwljs 'kCn¨a esa dgsa] ;g Ò©frd czãkaM] ftldh l`f"V
'kfä'kkYkh bZ'oj us dh Fkh] mldk foLrkj gekjh dYiuk ls ijs gSA ;g egku
bZ'oj fdruk Js"B gS!
bZ'oj pkgrk Fkk fd bl vuar czãkaM d¨ vafre :i nsus dk vfr eq[; Òkx
nsonwr vius gkFk
esa Y¨a v©j fuÒk,a!
¼Y¨fdu g¨ ldrk gS fd bZ'oj us] ml le;] nsonwr¨a ij ;g foLedkjh
'kfä ÁdV ÁdV u dh g¨ D;¨afd muesa ls ,d frgkbZ viuh ;¨X;rk lkfcr
fd, fcuk gh cYkiwoZd bls mlls Nhuus esa tqV x,A
v©j bl Ádkj bZ'oj us O;kid Á;¨tu ls muds Åij ljdkj dh
LFkkiuk dhA bl fo'o ij bZ'oj ds jkT; dk Á'kklu dk;Z Js"B egknwr] egku
psjc] YkwflQj d¨ l©aik x;kA
;kn jf[k,] ifo«k nsonwr¨a v©j egknwr¨a d¨ & bl egku psjc] YkwflQj
d¨ Òh feYkk dj & vko';drk iM+s r¨ viuh {kerk ds vk/kkj ij l¨pus] Òsn
djus] fofÒé eu¨o`fÙk;ka cukus] v©j p;u djus rFkk fu.kZ; Y¨us dh ÁfrÒk nh
xbZ FkhA
tlkfd igY¨ gh Li"V fd;k x;k gS] bZ'oj us bl YkwflQj ds ek/;e ls
lc dqN Ánku djuk 'kq: fd;kA mls foosd] l©an;Z v©j iw.kZrk ls Òj fn;kA
tc YkwflQj dh l`f"V gqbZ] mlh le; ls og gj Ádkj ls ifjiw.kZ g¨ x;kA
tc mlesa
90

nsonwr¨a v©j vinwr¨a dk jgL;
v/keZ&foæ¨g] fof/kghurk & ikbZ x;k] og rc rd iw.kZ Fkk ¼btsfd;Yk- 28%15½A
vuar czãkaM ds jktÇlgklu ij cSB dj bZ'oj ds jkT; ds Á'kklu dk
Áf'k{k.k v©j iw.kZ vuqÒo ÁkIr fd;k! og mu n¨ lqanj f'k'kqv¨a esa ,d gS]
ftlds ia[k vfr mPp bZ'oj ds flagklu ij vkPNkfnr gSa ¼btsfd;Yk- 28%14%
,Dl¨Ml] 25%20½A
dSls iki ?kqlk\
og eu¨gj l©an;Z ds lkFk jpk x;k Fkk & lqanjrk esa mRÑ"V Y¨fdu mlus naÒ
d¨ vius Åij gkoh g¨us fn;kA mlds ckn og xYkr ;qfä dh v¨j >qd x;kA
bZ'oj dh fof/k gS& bZ'oj ds jkT; dk vk/kkj& Áse dk] & nwljs Yk¨x¨a ds Áfr
ÒYkkbZ v©j vPNkbZ dh fpark dk ekxZA vkKkdkfjrk esa bZ'oj ds Áfr Áse v©j
fou; v©j ÒfäA nwlj¨a d¨ nsus] muds lkFk ckaVus] mudh lgk;rk djus v©j
lgdkfjrk ds lkFk thus dk jkLrk gSA mlus rdZ fd;k fd lgdkfjrk ds
cnY¨ g¨M+ pYkkuk csgrj g¨xkA Js"B g¨us] dM+kbZ ls Á;Ru djus v©j fu"ikfnr
djus esa ;g xq.k Ásjd fl) g¨xkA viuh lsok djus esa vf/kd [kq'kh g¨xh]
vf/kd vkuan vk,xkA
og bZ'oj ds Áse ds dkuwu ds fo#) pYkus YkxkA og bZ'oj ds Áfr
bZ";kZYkq] foj¨/kh v©j bZ'oj ls fo}s"k djus YkxkA mlus vius esa okluk v©j Yk¨Ò
Òj fYk;kA v©j og vius gj O;ogkj esa dMqok g¨ x;kA
bl Ádkj fgalk dh Òkouk j[kus dh Ásj.kk feYkh! og tkucw>dj vius
gh l`f"VdrkZ dk foj¨/kh v©j nq'eu cukA ;g rjhdk mldk pquk gqvk rjhdk
Fkk] bZ'oj dk ugÈ FkkA fQj Òh bZ'oj us mls eku fYk;k!
bZ'oj us ml foj¨/kh dk uke cnYk fn;k] tSls og cuk] mlh ds vuqlkj
mls '©rku] vinwr] jk{kl dgk x;k& '©rku dk vFkZ gS foj¨/kh] Áfr;¨xh]
nq'euA
91

;qx¨a dk jgL;
bl Ádkj] '©rku us viuh vYk©fdd 'kfä] cqjkbZ dh v¨j pYkkbZA og
ek«k bZ'oj ds Áfr ugÈ] bZ'oj dh fof/k ds Áfr Òh dMqok jgkA mlus viuk
lw{e NYk&diV dk xq.k vius v/khuLFk nsonwr¨a ij Á;¨x fd;kA muesa
fu"Bkghurk] foæ¨g v©j l`f"VdrkZ ds fo#) cxkor ÒjhA v©j var esa vkØe.k
v©j fgalk }kjk mUgsa ;q) djus ij foo'k fd;kA fQj bZ'oj d¨ inP;qr djus]
czãkaM dk jktÇlgklu Nhu Y¨us dk Á;Ru fd;kA
tc rd YkwflQj fu"Bkoku jgk v©j bZ'oj dk jkT; fo'okl ds lkFk
'kkflr fd;k] rc rd bl /kjrh ij foLe;dkjh v©j iw.kZ 'kkafr FkhA lkjs
nsonwr lfØ; :i ls [kq'k F¨ v©j mYYkkl esa Mwcs gq, F¨! bZ'oj ds jkT; dh
fof/k gS] thou dk lgh rjhdkA og rjhdk 'kkafr] [kq'kh] le`f) v©j ÒYkkbZ
mRié djrk gS ;k mRié g¨us dk dkj.k curk gSA iki Òh thou dk ,d
rjhdk gS t¨ lkjh cqjkb;ka Ykkrk gSA
nsonwr¨a ds iki dk naM e`R;q ugÈ Fkk& D;¨afd bZ'oj us mUgsa vej
vkfRedtho ds :i esa cuk;k FkkA os ej ugÈ ldrsA vkf[kj bZ'oj us mUgsa
D;k fn;k\ thus ds fYk, ;g /kjrh nh v©j lewps czãkaM d¨ lqanj cukus v©j
mld¨ vius ikl j[kus ds ;¨X; cuus dk e©dk fn;kA
mudk naM gS vugZrk& vius lqugjs e©ds dh tCrh] eu dh foÑfr v©j
fojkV fo'o Òj dk egkÁYk; mRié djuk rkfd iwjh /kjrh dk fouk'k g¨
tk,A vlYk esa] t¨ nsonwr foæ¨gh fudYk]s os vc Òh vafre bZ'ojh; naM dh
Árh{kk esa gSaA
blds ifj.kkeLo:i] tSls tsusfll 1%2 esa la{¨i esa O;k[;k dh xbZ gS]
/kjrh dh gkYkr cnYk x;h- YkwflQj dh Ádk'k YkkusokY¨ [kjs thou ds :i esa
l`f"V dh xbZ FkhA vc] og r¨ va/kdkj dk] iki¨a dk] vLrO;Lrrk dk v©j
xYkfr;¨a dk vf/k"Bkrk cu x;kA
bl Ádkj nsonwr¨a u foæ¨g djds t¨ iki fd;k ¼II ihVj- 2%4&6( tqM-
6&7( blS;k- 14%12&15( btsfd;Yk- 28%12&17½] mlds dkj.k /kjrh d¨ ;g
egkÁYk; Òqxruk iM+kA
YkwflQj ds fojkV fo/oal ds ckn v©j nsonwr¨a ds iki djus ds ckn
bZ'oj us ml voLFkk ij fdruk /;ku fn;k g¨xk\
YkwflQj dh l`f"V] lqanjrk] eu¨o`fÙk] Kku] 'kfä] cqf)eÙkk v©j foosd esa
,dne [kjh v©j iw.kZ FkhA bZ'oj dh loZ'kfä ds v/khu mls ,d egRoiw.kZ tho
ds :i esa bZ'oj us jpk FkkA YkwflQj d¨ l¨pus] rdZ djus] vius vki p;u
djus v©j fu.kZ; Y¨us dh iwjh 'kfä nhA bZ'oj d¨ ekYkwe Fkk fd mlls
mPprj] vf/kd mRÑ"V v©j iw.kZ tho vkjafÒd l`f"V ds :i esa cuk;k ugÈ tk
ldrkA
92

nsonwr¨a v©j vinwr¨a dk jgL;
ujdnwr¨a dk mn~xe
bruk g¨us ij Òh] ;g Js"B tho ¼YkwflQj½ czãkaM ij bZ'oj ds jkT; ds
flagklu }kjk dkQh Áf'kf{kr v©j vuqÒoh gqvkA ij mlus xYkr rdZ v©j
'©rkuh foÑr fu.kZ; fYk;kA og vius v/khu ds nsonwr¨a dk eu nwf"kr djrk
jgkA fQj mlus mUgsa foæ¨g djus d¨ foo'k fd;kA laÒor% YkwflQj d¨ ;g
dke djus esa Ykk[k¨a& dj¨M+¨a o"kZ Ykxs g¨axsA laÒor%] 'kq: esa] mlus vius
nsonwr¨a dk eu foÑr djus ds fYk, ,d&,d d¨ pquk g¨xkA igY¨ mUgsa
vlarq"V g¨us dk foo'k fd;k g¨xk] bZ'oj }kjk xYkr c¨Ykk x;k g¨xk] v©j
fQj /khjs&/khjs djds muesa vÁlérk v©j dMqokgV Òjh g¨xhA
tc YkwflQj esa naÒ] bZ";kZ] nq'euh] okluk v©j Yk¨Ò] fQj vÁlérk v©j
foæ¨g ?kql x, v©j mlus eu esa Nk x, rc mlds eu esa dqN fÒé fopkj
vk x;kA mldk eu foÑr] feF;k ls Òjk v©j ej¨M+k x;kA mlds fopkj
fodkj¨a ls Òj x;kA bZ'oj us mld¨ vPNk eu fn;k v©j nsonwr vius eu¨a d¨
fu;af«kr dj jgs F¨A ij os mu xq.k¨a d¨ lh/kk ugÈ dj ik,& fQj dÒh
foosd'khYk g¨dj] bZekunkj g¨dj lgh :i esa l¨p u ik,A
eq>s dqN vinwr&xzLr Yk¨x¨a }kjk fi'kkp¨a ds lkFk dqN O;fäxr vuqÒo
feY¨ gSaA eSaus bZlk v©j ifo«k dh 'kfä ds uke ij fi'kkp¨a d¨ Òxk;k gSA dqN
fi'kkp fcxMs gq, cPp¨a ds leku ew[kZ F¨A dqN fi'kkp /kqrZ] rst] le>nkj v©j
dq'kkxz F¨A dqN r¨ YkM+kdw F¨ v©j dqN fpM+fpM+s F¨A dqN r¨ fcYdqYk :[¨ v©j
mnkl F¨A ij lkjs ds lkjs fi'kkp foÑr] fcxM+s v©j ej¨M+s gq, F¨A
D;k '©rku v©j mlds fi'kkp ekuo&eu¨a d¨ v©j vkt dh ljdkj d¨
ÁÒkfor djrs gSa ;k fcxkM+rs gSa\ D;k nq"V vkRek,a vkids Òh thou d¨ vkØkar
djrh gSa\ bu Á'u¨a dk mÙkj blh iqLrd ds p©F¨ v/;k; esa fn;k x;k gSA
bZ'oj us bl egkÁYk; dh nq?kZVuk dk vPNqvk losZ{k.k fd;kA mld¨
Ykxk g¨xk fd viuh gh loZ'kfä }kjk lftZr mPpre v©j Js"B tho foæ¨gh
cu x;kA vc dsoYk bZ'oj gh ,dek«k vPNk tho jg x;k ftlus iki ugÈ
fd;k v©j ugÈ dj ldrkA
bZ'oj us tc egkÁYk; dh bl nq?kZVuk dk losZ{k.k fd;k] r¨ mls vo';
Ykxk g¨xk fd pwafd mldh loZ'kfäeku l`tu{kerk ds Òhrj lftZr lcls
mRÑ"V] lo¨ZPp lRo mlds eu esa Áos'k djus v©j mlesa txg cukus ds fYk,
Áo`Ùk g¨ x;k gS r¨ blds foæ¨g d¨ dqN gqvk] blls vdsY¨ bZ'oj gh cpk t¨
iki ugÈ] ftlus iki ugÈ fd;k g¨xk t¨ iki ugÈ dj ldrkA
93

;qx¨a dk jgL;
v©j bZ'oj gh ifo«k bZ'ojh; ifjokj ;k v©j jkT; dk firk gSA
t‚u 1%1&5 nsf[k,A ifo«k 'kCn t¨ ckn esa ^^ekal dk cuk** ¼in 14½
ges'kk ds fYk, vfLrRo esa Fkk& 'kk'rRo ls jgkA og firk ds lkFk jgrk FkkA
firk bZ'oj us gh lc d¨ cuk;k v©j lkjh oLrqv¨a d¨ cuk;kA iwjs czãkaM d¨
cuk;kA vius }kjk cuk;k t¨ ckn esa bZlk elhg cuk ¼bZQhfl;kbZ- 3%9( d¨Yk-
1%16&17½A
tc bZlk /kjrh ij Fkk] rc mlus LoxZ ds vius firk bZ'oj ls ÁkFkZuk
dhA firk us bZlk ds ckjs esa ,slk dgk] ^^esjk I;kjk csVk ftlesa eSa vPNh rjg
[kq'k gwaA** bZlk /kjrh ij ekuo ds :i esa ft,( tSls gesa g¨rk gS] ml Ádkj
lkjh pht¨a ds Áfr ÁYk¨Òu v©j e¨g fn[kk, x,A fQj Òh og iki fd, fcuk
th,A
vaxzsth ckbfcYk dk p©Fkk 'kCn gS ^^bZ'oj** ¼tsusfll- 1%1½ v©j bldk ewYk
fgczw 'kCn gS ^,Yk¨fge*A ;g laKk 'kCn gS] cgqopu esa gS] tSls vaxzsth 'kCn
ifjokj] ppZ ;k >qaMA ifo«k ifjokj gS bZ'ojA vlYk esa ,d gh bZ'oj gS& ,d
ifjokj gS] ftlesa ,d ls vf/kd lnL; gSaA
bZ'oj us ns[kk fd bZ'oj ds ifjokj esa bZ'oj uhps ds fdlh ij Òh Òj¨lk
ugÈ fd;k tk ldrk fd og iki ugÈ dj ldrkA dsoYk bZ'oj iki ugÈ dj
ldrkA bl lewps foLr`r fo'o ds fYk, vius Á;¨tu dh iwfrZ ds fYk, bZ'oj
us ns[kk fd vius ls fuEu Lrj ds fdlh ¼bZ'oj ds ifjokj ds :i esa½ ij Òh
lewps czãkaM esa bZ'oj ds lo¨ZPp Á;¨tu ds ikYku ds fYk, iwjh rjg Òj¨lk
ugÈ fd;k tk ldrkA
ekuo us ifrr nsonwr¨a dk vuqlj.k D;¨a fd;k\
ckn esa bZ'oj us fu'p; fd;k fd eSa vius d¨] ekuo }kjk] Átfur dj YkwaxkA
og mRiknu esjk tSlk g¨xk v©j esjh Nk;k esa g¨xkA ij og cusxk] igY¨]
Ò©frd ekal v©j jä lsA vxj u;k mRikfnr ekuo iki djsxk v©j mldk
i'pkrki ugÈ djsxk r¨ mls ej.k xzl Y¨xkA fQj Òh og firk bZ'oj }kjk
Átfur ifo«k ifjokj esa tue Y¨xkA bZ'oj x©j djus Ykxk fd bZlk }kjk ;g
dke dSls fd;k tk ldrk gSA D;¨afd bZlk us ml Á;¨tu ds fYk, vius d¨
vfiZr dj fYk;k FkkA
94

nsonwr¨a v©j vinwr¨a dk jgL;
v©j blfYk, bZ'oj us euq"; d¨ /kjrh ij iSnk fd;kA ;gh dkj.k Fkk fd
lo¨ZPp v©j loZ'kfäeku bZ'oj us ;g vfr fojkV] mRÑ"V Ñfr cukbZA bZ'oj
us vius d¨ iqu#Rikfnr dj fYk;kA vxYkk v/;k; bl fo"k; dk v©j Li"V
:i nsxk] blesa d¨bZ lansg ugÈA
;g v/;k; iwjk djus ls igY¨] ,d vafre eq[; fopkj ÁdV dj nsuk
csgrj g¨xkA bZ'oj dk lo¨ZPp lewpk Á;¨tu ,d gh gS] og gS mRié djukA
vius d¨ iqu#Rikfnr dj Y¨us d¨ Òh bZ'oj rS;kj FkkA v©j mlh le; bZ'oj
gh vius }kjk Átfur l`f"V;¨a ij lo¨ZPp 'kklu 'kk'or :i ls djus dk
fopkj FkkA Li"Vrk ls bZ'oj us bl /kjrh d¨ gh vius czãkaM dk eq[;kYk;
pqu fYk;kA v©j bZ'oj ds lo¨ZPp jktflagklu ij Lo;a fojkteku gqvkA
¼nsf[k, d¨fjafFk;kb;¨a I 15%24½A ij] '©rku us /kjrh ij bZ'oj dk jkT; mYkV
fn;kA blfYk, vc bZ'oj us ekuo }kjk vius jkT; ds iqu%LFkkiu dk fopkj
fd;kA D;¨afd ekuo bZ'oj dh Nk;k esa gh Átfur gS v©j fdlh Òh gkYkr esa
mls bZ'oj ds ifjokj dk vax cuuk gSA gesa i‚Yk dh psrkouh ij /;ku nsuk
g¨xk fd dÒh Òh '©rku ds vfLrRo ij vufÒK ugÈ g¨uk gSA ;k mldh
;qfä;¨a ;k lk/ku¨a ls vutku ugÈ jguk gSA v©j mls u gh gesa /k¨[kk nsdj
gekjk uktk;t Qk;nk mBk Y¨us dk e©dk nsuk gSA ¼II dkj- 2%11½A gekjk
lo¨ZPp eq[; Á;¨tu vxY¨ v/;k; esa Li"V fd;k tk,xkA
'kqÒ lekpkj
vkius ;g dgkor lquh g¨xh ^^'kqÒ lekpkj v©j v'kqÒ lekpkjA** bl v/;k;
ds fiNY¨ Òkx us vkid¨ v'kqÒ lekpkj fn;kA 'kqÒ lekpkj gS ekuo }kjk
bZ'oj dk Á;¨tu v©j lPpkbZ ;g gS fd n¨&frgkbZ nsonwr] vc Òh] ifo«k v©j
/keZijk;.k gSaA os fi'kkp¨a ls vf/kd la[;k esa gSa v©j os vkt Òh bZ'oj ds vn`'k
vfÒdrkZ ds :i esa bZekunkj gSaA dj¨M+¨a ekuo&eu¨a esa /keZijk;.k pfj«k c

;qx¨a dk jgL;
ekuo dk jgL;
;g vo'; foLe;dkjh Ykxrk gS! mPp f'k{kk ekuo dkZ; dh] dkf;dh]
u`foKku v©j eu¨foKku vkfn rduhdh ikBÓØe i

v©j D;¨a\
ekuo dk jgL;
ekuo tkfr D;¨a bl /kjrh ij gS\ D;k ge ,s'¨ gh cus gSa\ ;k geesa d¨bZ
vfÒdYiuk v©j Á;¨tu gS\
ge dgrs gSa fd gj dk;Z dk d¨bZ&u&d¨bZ dkj.k gSA og dk;Z] ;gka]
ekuo gSA ekuo ;gka gSA dSls & D;¨a og ;gka thus vk;k\ D;k og tcnZLrh
iVdk x;k] ;k cl] ,sls gh] Øe fodkl dh ÁfØ;k esa og va/kk] vpsr]
cqf)ghurk ls cuk;k x;k\
gesa tkuuk pkfg,!
;g ,d jgL; gSA blh jgL; us mPp f'k{kk d¨ pdjk fn;k gSA
loZlEefr ls bl chloÈ 'krkCnh esa mPp f'k{kk vk xbZ gS] t¨ Øe fodkl
fl)kar d¨ eku Y¨rh gSA mPp f'k{kk dÒh ugÈ eku ldrh fd l`f"V lo¨ZPp
eu] iw.kZ cqf)eÙkk v©j vlhe 'kfä bZ'oj }kjk vfÒdfYir v©j fu;¨ftr gSA
Ykfdu] Øe fodkl fl)kar fdlh Òh va'k esa foLedkjh miYkfC/k ds foj¨/kkÒklh
fo'o dh O;k[;k ugÈ dj ldrkA lkFk gh lkFk cdj vKkuh cus jgrs gSa!
97

;qx¨a dk jgL;
var% f'k{kk viuk eu v©j viuk eqag & ,dne can dj Y¨rh gSA foKku
d¨ ekYkwe ugÈ gSA /keZ Òh dqN ÁdV ugÈ djrk] D;¨afd /keZ d¨ Òh dqN
ekYkwe ugÈ gS!
gka] vfo'oluh; lp gS& Y¨fdu!
bZ'oj e©twn gSA
;g gBhYkk vKku D;¨a\ D;¨afd blesa bZ'oj dk laca/k gSA '©rku bZ'oj dk
Áfri{kh gSA '©rku bl /kjrh ds flagklu ij cSB x;k gS v©j mlus lÒh
cqf)eku¨a d¨ v©j lekt ds gj Lrj ds lÒh Yk¨x¨a d¨ eu ls va/kk cuk fn;k
gSA ,d {k.k ds fYk, eku Ykhft,] f'kf{kr cqf)eku¨a dk eu vfr mPp Áf'k{k.k
ikrk gS v©j mlds uke ds ihNs dqN v{kj¨a dh mikf/k;ka Ykxrh gSaA cqf)eku
fdlh fo'¨"k {¨«k esa dkQh Áf'kf{kr gSaA mls mlls fo'¨"k {¨«k ds ckgj Kku ds
fdlh vU; {¨«k ds ckjs esa dqN Á'u iwfN,A rc og mruk gh vKkuh gS] ftrus
fd f'k{kk ds bl vfr fodflr ÒwYkÒqY©;k esa iM+s Yk¨x gqvk djrs gSaA
bl fo'o dh lH;rk ds Á/kku foÒktu & ljdkj] /keZ] f'k{kk] foKku]
rduhdh] m|¨x vkfn & lc bZ'oj ls drjkrs gSaA os pkgrs gSa fd bZ'oj muds
dk;¨± esa n[kYk u ns! bZ'oj dk uke mYY¨[k Òh mUgsa O;kdqYk dj nsrk gSA
Yk¨dkrhr nq"V 'kfä fi'kkp '©rku v©j vn`'k iS'kkfpd vkfRedtho¨aa ds
vn`'k nq"ÁÒko ds flok nwljk d¨bZ Òh bl vKku d¨ ugÈ le> ldrkA tc
ge Ádk'kuk 12%9 esa inkj Yk¨x¨a ls fNik, x, gSa v©j
Ò©Sfrdoknh Kku ds {¨«k esa t¨ cPps gSa] mud¨ crk;k x;k gSA
bl iqLrd ds igYk v/;k; esa ge *bZ'oj d©u gS v©j D;k gS* vkfn
Á'u¨a ij fopkj dj pqds gSaA v©j ge ns[krs gSa fd bZ'oj fcYdqYk vlYkh gS]
;FkkFkZ gSA ,d ls vf/kd O;fä;¨a dk gS bZ'ojA bZ'oj ,d ifjokj gSA bZ'oj
,d lo¨ZPp ifo«k ifjokj gSA bl /kjrh ij cus lkjs inkFk¨± v©j tho¨a dk
98

ekuo dk jgL;
l`f"VdrkZ gSA bZ'oj dk ,d gh Á;¨tu gSA bZ'oj ds ifjokj dk vax cukus ds
fYk, ekuo }kjk veR;Z] ifo«k] lnkpkjh v©j vkfRed pfj«k dh l`f"V djuk gh
bZ'oj dk Á;¨tu gSA
vr% bl /kjrh ij ekuo dh mifLFkfr dk l`f"VdrkZ bZ'oj ds Á;¨tu ls
d¨bZ fuf'pr laca/k vo'; g¨xkA
bu ewYkÒwr vfreq[; Á'u¨a v©j dFku¨a ds vk/kkj ij vc ge Á'u dj
ldrs gSa fd vkt ds bl vLoLFk v©j vLrO;Lr fo'o esa D;¨a ;s lkjh cqjkb;ka
g¨rh gSa\ vc bl fo'o ds lkeus ,d Á'u gS & ,d gh Á'u gS & ekuo
mÙkjthfork dk Á'u! bldk d¨bZ lek/kku ugÈ gSA D;k bl /kjrh ij ekuo
thou bl chloÈ 'krkCnh ds ckdh N¨Vs va'k rd thfor jg ik,xk\ ekuork
us vkcknh dh o`f) dh gS v©j mlds eu esa mRié 'kfä }kjk vk.kfod 'kfä
Òh c

;qx¨a dk jgL;
eSa ;gka blh flYkflY¨ esa ,d ckbfcYkh; fl)kar t¨M+uk pkgwaxkA blS;k easa
;g funsZ'k fn;k x;k gS% **og Kku dh f'k{kk fdld¨ nsxk\ v©j og fdld¨
/keZ fl)kar le>us ;¨X; cuk,xk\ uhfropu ij gh uhfropu g¨uk pkfg,]
uhfropu ij uhfropu( iafä ij iafä] iafä ij iafä( Fk¨M+k ;gka v©j Fk¨M+k
ogka** ¼blS;k 28%9&10½ ij vf/kdrj d©u ckbfcYkh; le>nkjh dk ;g fl)kar
& bl lanÒZ dk *Fk¨M+k* in Y¨dj Á;qä djus dk Á;Ru djsxk v©j mlesa
viuh futh ;qfä;¨a ds lkFk d©u **O;k[;k** djsxk\
vÒh rd fYk[kh xbZ iqLrd¨a esa *ifo«k ckbfcYk* gh ,dek«k vf}rh; xzaFk
gSA bldk dkj.k ;g gS fd blds lR; Fk¨M+k ;gka] Fk¨M+k ogka fn, x, gSA
D;¨afd ;g xzaFk ,d dwV iqLrd gSA bZ'oj dk fo/kku Fkk fd gekjs orZeku
le; ds var rd bls d¨bZ u le> ik,A bldk mYY¨[k blh iqLrd ds vU;
LFkku ij gqvk gSA ftlus ckbfcYk d¨ lh/¨ v©j Ykxkrkj] 'kq: ls] i ugÈ ldrkA **eSaus Òh ,d ckj ,sls gh
dgk gSA blhfYk, r¨ czwl cVZu us dgk Fkk fd ckbfcYk ,slh iqLrd gS ftls
d¨bZ Òh le> ugÈ ldrkA eSaus blh iqLrd esa v©j dgÈ foLrkj ls crk;k gS
fd ckbfcYk oZx igsYkh ds leku gSA tc rd oxZ igsYkh ds fofÒé VqdM+¨a d¨
lgh

ekuo dk jgL;
czãkaM ds leLr tho/kkfj;¨ esa ls vdsY¨ bZ'oj ij gh fo'okl fd;k tk
ldrk gS fd og vius fu;e¨a ds jkLrs ls dÒh fopfYkr ugÈ g¨xkA bZ'ojh;
vk/;kfRed pfj«k O;fä ;k lftZr lÙkk dk bZ'oj ds lgh jkLr¨a ds Kku ÁkIr
djus] v©j foj¨/k] ÁYk¨Òu] ;k viuh ÁfrdwYk bPNk ds ckotwn mu jkLr¨a ij
pYkus dh bPNk j[kus dk Lokxr dk;Z ;k vkpj.k gSA bls bZ'oj Ánku djrk
gS v©j ml lÙkk ds fYk, vko';d gS fd og lk;kl mls xzg.k djsA bl rjg
vc bZ'oj us vc fu'p; fd;k Fkk mlus igY¨ ls gh r; dj j[kk Fkk fd
vius Átuu }kjk pje ltZukRed vkKfIr d¨ iwjk djs! ;g dke euq"; ds
tfj, iwjk fd;k tkuk FkkA bZ'oj tkurk Fkk fd bls inkFkZ ds ek/;e ls
vfLrRo esa Ykk;k x;kA
bZ'oj dh Nk;k esa ekuo
ekuo dh l`f"V ds fYk, /kjrh d¨ rS;kj djrs le; bZ'oj us /kjrh ds QYkd
uohuhdj.k fd;kA bldh O;k[;k ó¨r 104%30 esa dh xbZ gS% **rqeus viuh
vkRek igY¨ Òsth] mudh l`f"V gqbZ% v©j rqeus /kjrh ds QYkd dk uohdj.k
fd;kA**
vc fQj ls tsusfll 1%2 ns[¨a% /kjrh fcxM+h gqbZ voLFkk esa FkhA ^^------v©j
bZ'oj dh vkRek us tYk&Áokg dk QYkd gVk fn;kA**
lcls igY¨ bZ'oj us t¨ dke fd;k] og gS fd va/kdkj feVkdj igY¨ dh
rjg e©fYkd Ádk'k Ykk;kA bZ'oj us dgk] ^^Ádk'k g¨% v©j Ádk'k vk x;k**
¼tsus- 1%3½A
bl Ádkj N% fnu¨a esa bZ'oj us /kjrh ds QYkd dk uohdj.k dj fn;k
v©j mls ekuo dh l`f"V ds Ykk;d cuk fn;kA ¼;g uohdj.k d¨bZ ewYk l`f"V
ugÈ gS] cl] mldh ewYk l`f"V dh fLFkfr dk iquLFkkZiu ek«k gS½A
101

;qx¨a dk jgL;
bZ'oj us leqæ¨a ls lw[kh Òwfe vYkx dj nhA blds ckn bZ'oj us /kjrh
ij ouLifÙk;¨a dh l`f"V dhA fQj ikuh esa tYk tho¨a dh l`f"V dhA fQj
i'kq&tho¨aA fgczw esa ewlk us fYk[kk] in 20] 21] 24 esa jhkdj v©j va/kdkje; dj
fn;kA
vc bZ'oj us ekuo ds fYk, /kjrh ds QYkd dk uohÑr dj fn;kA bZ'oj
ds pfj«k dh Nk;k ds leku ekuo cuk;k x;kA v©j bZ'oj ds :i v©j vkdkj
ln`'k ekuo d¨ cuk;k x;kA v©j vc] bZ'oj us pkgk fd ekuo bl /kjrh d¨
mér v©j lqanj cuk,xk] dsd ij pk'kuh Ykxkus ds leku vafre :i nsxkA
/kjrh dh l`f"V esa ekuo dh Òh ;gh Òwfedk jgsxhA bl fopkj ds foijhr]
ekuo us tgka Òh gkFk Ykxk;k ;k dke fd;k] /kjrh ds ml Òkx d¨ fcxkM+k]
nwf"kr fd;k] rax fd;k] foÑr dj fn;kA
/kjrh ij ekuo dk Á;¨tu
l`f"VdrkZ bZ'oj us ekuo d¨ /kjrh ij D;¨a j[kk\ vkf[kjdkj bZ'oj dk lo¨ZPp
Á;¨tu Fkk vius d¨ iqu% LFkkfir dj Y¨ukA fQj ls viuh gh iqu% l`f"V dj
Y¨uk] tSlh ml bZ'oj dh bPNk FkhA vius lo¨ZPp Yk{; ds vuqlkj /kkfeZd v©j
102

ekuo dk jgL;
ln~x~q.k;qä ifo«k pfj«k cukuk FkkA fQj mlh Ádkj Ykk[k¨a] dj¨M+¨a vla[;
Átfur v©j vius }kjk cPp¨a d¨ cukuk FkkA ;s gh cPps bZ'oj ds tho cusaxs
v©j bZ'oj ds ifjokj ds lnL; cusaxsA
bZ'oj us /kjrh d¨ ekuo ds gkFk fn;k rkfd ekuo bl /kjrh d¨ iw.kZ]
iôk v©j lnkpkjh cuk,A ekuo bl l`f"V d¨ vafre :i nsxkA ¼iki djus
okY¨ nsonwr¨a us tkucw>dj ;g dke djus ls budkj dj fn;k FkkA½ v©j bl
Ádkj djus ls] bZ'oj ds jkT; dh iqu%LFkkiuk g¨xhA blesa bZ'oj ds thou dk
rjhdk dke vk,xkA v©j vkxs] ekuo dh viuh LolEefr ds lkFk] bZ'oj ds
ifo«k] lnkpkjh pfj«k }kjk bl [kkl ÁfØ;k] ekuo dh l`f"V ds vafre :i&
d¨ iwjk djuk gSA
,d ckj ekuo esa ;g iw.kZ v©j lnkpkjh pfj«k LFkkfir dj fn;k tk,]
v©j ekuo] eR;Z ekal/kkjh tho d¨ veR;Z vkRek esa ifjofrZr dj fn;k tk,]
rc mlesa foLe;dkjh ekuo dh var%'kfä Òjh tk,xhA bZ'oj ds ifo«k ifjokj
esa ekuo iSnk gqvkA ogh ekuo /kjrh ij bZ'oj ds jkT; dh iqu% LFkkiuk djrk
gSA v©j blds ckn l`f"V dh iwfrZ esa Òkx Y¨rk gSA bl fo'o ds laiw.kZ vuar
foLrkj ij l`f"V iw.kZ g¨xhA ekuo dh bl foLe;dkjh var%'kfä dk lfoLrkj
o.kZu blh iqLrd ds vkxs ds ié¨a esa fd;k tk,xkA bZ'oj us vdFkuh;
Ykk[k¨a&dj¨M+¨a la[;k es vius vki d¨ iqu#Rikfnr dj fYk;k g¨xkA
bl Ádkj] lIrkg ds NBs fnu bZ'oj ¼,Yk¨fge½ us iqu% dgk] ^^ge ekuo
d¨ viuh bPNk ds vuqlkj viuh ÁfrewfrZ ds :i esa cuk,saxs** ¼tsus% 1%26½A
ekuo d¨ ,slk cuk;k x;k ¼mldh lEefr ds lkFk½ rkfd og vius l`f"VdrkZ
ds lkFk fo'¨"k fj'rk j[¨A blfYk, og bZ'oj ds :i v©j vkdkj esa cuk;k
x;kA mlesa vkRek Òj nh xbZ ¼vklo ds :i esa½ rkfd ml fj'rs d¨ laÒo
cuk ldsA blds ckjs esa v©j dqN ckrsa vkxs crk,axsA
vkRek u'oj gS
ij bZ~'oj us ekuo d¨ Ò©frd rRo ls cuk;kA tSls bZ'oj dk ladYi Fkk]
lo¨ZPp miYkfC/k ds fYk, ;g vko';d FkkA
103

;qx¨a dk jgL;
^^v©j ÁÒq bZ'oj us /kjrh dh /kwYk ls ekuo d¨ cuk;k v©j thou dh
lkal ¼gok½ mldh ukd¨a esa Òjh( v©j ekuo thfor vkRek cu x;k** ¼tsusfll-
2%7½A ekuo /kjrh dh /kwYk inkFkZ ls cuk;k x;k v©j lkal Y¨us ds fYk, gok
Òjh xbZA bl Ádkj og thfor vkrek cu x;kA bldk erYkc ;g ugÈ fd
ekuo veR;Z vkRek gS ;k veR;Z vkRek dk gSA Ò©frd /kjrh ls og cuk Fkk
v©j ekuo vkRek cu x;kA
*vkRek* 'kCn ewlk ds fYk[¨ fgczw 'kCn *usQs'k* dk vuqokn gSA fgczw 'kCn
^usQs'k* dgk x;k gS ¼tsusfll- 1%20½] ^^pYk Ák.kh** ¼fgczw( usQs'k½( tsusfll 1%21]
^^egk frfeaxYk v©j gj thfor Ák.kh** fgczw] usQs'k½( tsusfll 1%24] ^^thfor
Ák.kh** ¼fgczwzw] usQs'k½A vuqoknd¨a us vaxsth Òk"kk esa vuqokn djrs le; vaxzsth
'kCn ^Ák.kh* dk Á;¨x fd;kA ij tsusfll 2%7 esa] mlh 'kCn ^usQs'k* dk
vuqokn djrs le; mUg¨aus vaxzsth 'kCn ^vkRek* dk Á;¨x fd;kA vc ekuo
,d ^thfor vkRek* ¼usQs'k½ cu x;kA
blfYk, vkRek Ò©frd gS] Ò©frd rRo ls cuh gS v©j ej ldrh gSA ;g
lR; gSA cgqr de Yk¨x¨a us bl ij fo'okl fd;k gSA v©j 'kk;n nwljs fdlh
Òh /keZ us fo'okl ugÈ fd;kA ,d v©j Áek.k gS t¨ bZ'oj ds ,d lPps ppZ
d¨ igpku djkrk gSA
ekuo eu dSls dke djrk gSA
vc ge ,d v©j lR; ij fopkj djsaxs] tgka rd eq>s ekYkwe gS] ,dek«k ,d
lPpk ppZ gSA
D;k dÒh vkius ekuo eu v©j Ák.kh ds fnekx ds chp ds cM+s varj ds
ckjs esa l¨pk gS\ laÒor%] ;g fodkl ds fl)kar dh vlR;rk dk ,d v©j
Áek.k gS!
Ák.kh txr easa mPp d'¨#dh; Ákf.k;¨a ds Ò©frd efLr"d] vkdkj] :i
v©j cukoV esa ekuo efLr"d tSls gh gSaA g~osYk] gkFkh] MkfYQu vkfn ds
efLr"d cM+s vkdkj ds g¨rs gSa v©j fpaiSath dk efLr"d YkxÒx euq"; ftruk
gh cM+k g¨rk gSA fQj Òh ekuo efLr"d dk dke vfo'oluh; :i ls cgqr
cM+k g¨rk gSA dqN gh Yk¨x tkurs gSa fd D;¨a!
104

ekuo dk jgL;
/keZ xzaFk ds dqN va'k ;gh fn[kkrs gSa fd ekuo ds vanj vkRek gSA vkRek
Ò©frd rRo ugÈ gS v©j ekuo Ò©frd inkFkZ gSA bZ'oj dh ifo«k vkRek ls Òsn
fn[kkuk g¨ r¨ eSa bls ^ekuo* vkRek dk uke nwaxkA fQj Òh] ;g vkRek gS u fd
Ò©frd inkFkZA
;g ^aekuo* vkRek ekuo ds Ò©frd efLr"d d¨ cqf)eÙkk dh 'kfä Ánku
djrh gSA ;g vkRek ns[k ugÈ ldrh] lqu ugÈ ldrh] Lokn ugÈ Y¨ ldrh]
lwa?k ugÈ ldrh ;k dqN Òh vuqÒo ugÈ dj ldrhA ;g efLr"d vka[k }kjk
ns[krk gS] dku¨a ls lqurk gS] vkfnA ^ekuo* vkRek vius vki l¨p ugÈ ldrhA
Ò©frd efLr"d l¨p ldrk gSA
r¨ fQj] bl ^ekuo* vkRek dk D;k dk;Z gS\ ;g ^vkRek* ugÈ gSA Y¨fdu
¼1½ ;g aekuo efLr"d d¨ cqf)eÙkk dh l¨p dh 'kfä Ánku djrh gS& ¼2½
v©j ;g og lk/ku gS t¨ bZ'oj us Ánku fd;k gS] t¨ ekuo v©j bZ'oj ds chp
O;fäxr laca/k d¨ laÒo cukrk gSA
ekuo thou dk vlYkh ewY; D;k gS\
nk'kZfud] ekuorkoknh vkfn Yk¨x ekuo ewY; d¨ dkQh Åapk ekurs gSa tSls
muds vanj gh lo¨ZPp ewY; fNik g¨A os vkids Òhrj ds ^bZ'oj* dh] vkids
Òhrj uSlfxZ[k lalk/ku¨a ds mi;¨x dh ckrsa djrs gSaA
os fujk vKkuh gSa v©j lPps ewY;¨a v©j vfo'oluh;] Y¨fdu okLrfod ekuo
{kerk ls vufÒK gSaA v©j foLe;dkfjrk ls vifjfpr Òh gSaA
ekuo thou ,d lkFk mlls cgqr de ewY;oku ftruk fd os ekurs gSa
v©j mlls dgÈ cgqr lkeF;Zoku gS ftruk os tkurs gSaA
vlYkh lR; ÁdV fd;k x;k gSA tc rd mls ÁdV u fd;k tk,] rc
rd og jgL; gh cuk jgsxkA NY¨ x, v©j naÒh cqf)thoh mls dÒh le>
ugÈ ik,axsA eSa fQj ls n¨gjkrk gwa] bZlk us viuh ÁkFkZuk esa dgk] ^^eSa rqed¨
/kU;okn nsrk gwa] v¨ firk] /kjrh v©j LoxZ ds ÁÒq] D;¨afd rqeus bu fo"k;¨a d¨
cqf)eku v©j foosdh Yk¨x¨a ls fNik j[kk] v©j dsoYk cPp¨a ij mUgsa ÁdV
fd;k** ¼eÙkh- 11%25½A
105

;qx¨a dk jgL;
ekuo ewY; ls lac) vlYkh lR; D;k gS\ ekuo thou dk vlYkh ewY;
D;k gS\ mlds vius vlYkh ewY; ls cgqr vf/kd eku x;k gSA v©j mldh
lo¨ZPp 'kfä d¨ vk'p;Zpfdr :i esa de egRo fn;k x;k gSA lpeqp ;g
lR; YkM+[kM+k tkrk gSA
vki ,d lwanj] vkd"kZd] Ò¨Y¨ cPps d¨ nsf[k, t¨ dqN gh ?kaVs igY¨ iSnk
gqvk FkkA ;k vLlh o"kZ dk larq"V thou fcrk, gq, cws viuh utj esa rkfdZd n`f"V ls lkfcr djuk Fkk fd bZ'oj gS v©j
oLrqr% inkFkZ ls vf/kd okLrfod gSA eq>s lkfcr djuk Fkk fd vlYk esa ifo«k
ckbfcYk bZ'oj dk Áekf.kd 'kCn gSA blds }kjk bZ'oj ekuo ds lkFk laidZ
j[krk gS] lR; ÁdV djrk gS] ugÈ r¨ ekuo ds fYk, og vxE; g¨ tk,xkA
v©j eSaus og mn~?kkfVr Á;¨tu] vfÒdYiuk vFkZ ik;kt¨ vkRenaÒh fo}ku¨a ls
fNik, x, gSaA
106

ekuo dk jgL;
D;k ekuo vius lz"Vk ls] ftlus ekuo d¨ vfÒdfYir dj l`f"V dh]
dg ldrk gS] ^^eq>s rqeus bl Ádkj D;¨a cuk;k\ v©j fdl Á;¨tu ds fYk,\**
v©j D;k og vius lz"Vk d¨ funsZ'k ns ldrk gS\ D;k blds ctk; mls eu
[kqYkk ugÈ j[kuk pkfg, v©j tc mldk l`"Vk mlds vfLrRo dk dkj.k ÁdV
dj jgk g¨ r¨ mls lquuk ugÈ pkfg,\
lz"Vk bu Yk¨x¨a ds fYk, viuh mPpre dwV Òk"kk dh iqLrd] ifo«k
ckbfcYk] esa lPpkbZ ÁdV dh gS v©j vuqns'k Òh fn, gSaA bldk egRoiw.kZ lans'k
ifo«k vkRek dh mifLFkfr v©j varfuZokl }kjk ekuo ds le>us ds fYk, [k¨Yk
fn;k x;kA vc ekuo&eu fo'okl v©j vkKkdkfjrk esa Ádk'kuk d¨ lefiZr
djus v©j ekuus d¨ rS;kj gqvkA vr% ml ekuoeu esa ifo«k vkRek Òj nh
xbZA ,sls ekuo ds fYk, lR; fcYdqYk lkekU; dj fn;k x;k& t¨ vöqr v©j
vo.kZuh; FkkA
tjk ;g Á'u nsf[k,! bl ij l¨fp,! vxj euq"; esa dsoYk Ò©frd
efLr"d g¨rk] tSls ewd d'¨#dh; tho¨a esa g¨rk gS] r¨ bZ'oj] efLr"d esa ;s
lkjs mRÑ"V vk/;kfRed lR; dSls Òj ikrk\ bldk mÙkj bZ'oj u djrkA ewd
tkuoj¨a d¨ bZ'oj dh ;k vk/;kfRed Kku dh d¨bZ tkudkjh ugÈa gSA
ij eR;Z euq"; esa t¨ ekuo&vkRek gS] og ml egk vkRek bZ'oj ls lh/kk
laidZ j[kus d¨ vklku cuk nsrh gSA lo¨ZPp bZ'oj ds eu v©j ewd tkuoj ds
efLr"d ds chp lapkj dk d¨bZ lh/kk ek/;e ugÈ gSA
bl ij fparu dhft,A dÒh&dÒh] ge ekuo dgrs gSa fd bZ'oj us euq";
d¨ fdruk vöqr cuk;k gSA mldk efLr"d v©j mlds 'kkjhfjd vax] lc ds
lc fdrus vöqr rjhds ls ,d lkFk dke dj jgs gSaA efLr"d d¨
cqf)eÙkk&'kfä Ánku dj v©j egk bZ'oj ds eu ds lkFk lh/kk laidZ j[kus dk
ek/;e Òh [k¨Ykdj] Y¨fdu bl vkRek ds fcuk] euq"; Òh D;k tho gS\ og ewd
i'kq ls c

;qx¨a dk jgL;
ugÈ gSA Y¨fdu euq"; esa vkRek g¨ r¨ ekuo dh l`f"V cgqr gh foLe;dkjh v©j
fparu djus Ykk;d g¨ tkrh gSA euq"; esa ;gh ekuo bZ'oj dk Átfur g¨
tkrk gSA bZ'oj dh vkRek ekuo dh vkRek ls feYk tkrh gSA fQj] euq"; d¨
lo¨ZPp lz"Vk bZ'oj ds cPps ds :i esa vuqÁkf.kr dj nsrh gSA
fQj] ekuo thou dk vlYkh ewY; ekuo vkRek ds vanj] ekuo efLr"d
ds lkFk ek«k fuÒZj djrk gSA ;g crkuk iM+sxk fd ;g ekuo vkRek lo¨ZÙke
f'k{kk&ÁkIr nk'kZfud¨a dh le> esa ugÈ vkbZA fQj Òh ;gh ekuo eu dk vfr
eq[; rRo gSA
vkRek ej ldrh gS
l`f"VdrkZ dh iqLrd ÁdV djrh gS fd ekuo /kjrh dh /kwYk ls cuk;k x;k
FkkA ;g r¨ Òze'khYk ekuorkoknh f'k{k.k ds foijhr ckr gSA ;gh /kwYk vkRek
curh gSA lkjs ls lkjs ds'¨#dh; tho¨a ds leku eR;Z curh gSA ekuo bfrgkl
esa eka gOok ls '©rku ds c¨Y¨ bl >wB d¨ Lohdkj djds fd ekuo vej gS]
euq"; us igYkh ckj >wB Lohdkj djuk 'kq: fd;kA
thokRek dsoYk lkal Y¨us okYkk tkuoj gSA ckbfcYk ds vk/kkj ij lkjs
tkuoj ^thokRek* ekus tkrs gSa& fgczw esa ^usQs'k* dgk tkrk gSA vr%] tSls
tsusfll 2%7 esa dgk x;k gS fd ekuo thokRek g¨ r¨ ewd tkuoj Òh oSls gh
gSa& thokRek gSaA ij ekuo dh thokRek esa ekuo dh vkRek fNih gSA
;g ekuo vkRek ekuo&thou Ánku ugÈ djrhA tSls vU; lkjs
d'¨#dh; gSa] mlh Ádkj ekuo&thou jä&lapkj }kjk vkrk gS] gok ds :i
esa lkal Y¨us ds dkj.k vkrk gSA ij bZ'oj dk dguk gS fd gj ekuo ds vanj
vkRek gSA ;g vkRek tkuoj¨a es ugÈ gSA ;g ekuo&vkRek ekuo efLr"d d¨
cqf)eÙkk ds lkFk dke djus dh 'kfä Ánku djrh gS& Kku ÁkIr djus]
l¨pus] Òsn djus] fu.kZ; djus] vPNk ;k cqjk O;gkj iSnk djus dh {kerk nsrh
gSA
ekuo efLr"d v©j tkuoj¨a dk efLr"d n¨u¨a ,d& leku gSaA
ekuo&eu dh Js"Brk Js"B efLr"d ds dkj.k ugÈ vkrh] cfYd ekuo efLr"d
ds vanj Òjh xbZ ekuo vkRek ds dkj.k vkrh gSA tkuoj ds efLr"d esa
cqf)eÙkk ugÈ] cfYd lgt o`fÙk Òjh xbZ gSA
108

ekuo dk jgL;
vkid¨ fofp«k Ádkj dk /kôk Ykx ldrk gSA D;¨afd blesa Kku dk
ifj.kke cnYkrk gSA og Òh Kku fl[kk;k ugÈ x;k gSA ij ekuo thou dk
vlYkh ewY; dsoYk ekuo vkRek ij fuÒZj djrk gSA ;g ewY; ekuo efLr"d ds
lkFk tqM+dj dke djrk gSA
bZ'oj us ekuo d¨ Ò©frd inkFk¨± ls cuk;kA ij ckn esa viuk gh
Áfr:i v©j bPNk nsdj ml ekuo dk :i v©j vkdkj fn;kA
ij tkuoj v©j ekuo esa ,d gh Ádkj dh lkal Òjh xbZ gS] thou dk
,d gh Ádkj dk lz¨r gSA n¨u¨a ,d gh Ádkj ejrs gSaA ekuo thou tkuoj
ds vfLrRo ds leku gSA ij ekuo esa bZ'oj dk :i v©j vkdkj gS v©j mlds
efLr"d esa ekuo&vkRek Òjh xbZ gSA
euq"; dh l`f"V ds lkFk fj'rk j[kus ds fYk, gqbZA blfYk, ekuo vius
lz"Vk ds :i v©j vkdkj esa cuk;k x;kA blds dkj.k mlds vanj dh ekuo
vkRek dh mifLFkfr }kjk bZ'oj ds lkFk laidZ v©j fj'rk laÒo FkkA
ekuo dh l`f"V vÒh iw.kZ ugÈ gqbZ
Y¨fdu ekuo dh l`f"V vÒh iwjh ugÈ gqbZA og eu ls v©j vkRek ds dsoYk
^vk/kk* gSA mlesa viuh vkRek ds lkFk bZ'oj dh vkRek t¨M+us dh t:jr gSA
rÒh og bZ'oj dh larku ekuk tk,xk& tc og bZ'oj ds lkFk tqM+ tk,xk&
mlds fYk, bZ'oj ds ifjokj esa tUe Y¨uk laÒo g¨xkA
;gka ,d {k.k ds fYk, /;ku nhft,A fQj ls bZ'oj dh l`f"V&ÁfØ;k esa
}Sr ij /;ku nhft,A igYks ekuo] vkne dh l`f"V Ò©frd :i esa gqbZ ftlesa
ekuo vkRek Òjh xbZA tc ekuo dh l`f"V vafre :i ls iw.kZ g¨xh] rc og
iw.kZ :i ls vkRek dk cuk g¨xk] og vkfRed l`f"V dk g¨xkA
tc ekuo bZ'oj dh ifo«k vkRek ÁkIr djrk gS] rc mlesa veR;Z bZ'oj
dh eq[; vkRek v©j eu Òj fn, tkrs gSaA os ekuo vkRek ds lkFk ?kqYk tkrs
gSaA bZ'oj dh vkRek i'kq }kjk Ykh ugÈ tk ldrh] Òjh Òh ugÈ tk ldrh]
D;¨afd tkuoj ds vanj og vkRek ugÈ gS ftlds lkFk bZ'oj dh vkRek tqM+
ldsA
bl voLFkk esa] eSa ,d lR; Òj nsuk pkgrk gwaA tc eSa ;g va'k fYk[k
jgk Fkk] ml le; if'peh fo'o dh turk esa ,d fooknkRed Á'u [kM+k g¨
x;kA og Fkk& Òzw.kgR;k dk Á'uA
109

;qx¨a dk jgL;
xÒZ/kkj.k ds le; ekuo Òzw.k esa ekuo vkRek ?kql tkrh gSA tc cPpk
tUe Y¨dj cM+k g¨rk gS] rc ;gh vkRek ifo«k vkRek ds lkFk ?kqY¨xhA lz"Vk
bZ'oj mlesa og ifo«k vkRek ÒjsxkA vc og ekuo bZ'oj ds thou ds lkFk
vuqÁkf.kr g¨xkA og thfor bZ'oj dh larku cusxkA fQj Òh og ekuo vÒh
rd iSnk ugÈ gqvk gS] xÒkZof/k dh voLFkk esa gh gSA eka ds xÒZ esa gh Òzw.k d¨
u"V djus dk vFkZ g¨xk& bZ'ojh; tho dh 'kfä dk Òfo"; u"V djukA
vr% Òzw.k&gR;k Òh gR;k gh gSA
vc] fQj bls vius ewYk Á'u ij vk,a% ^^ekuo thou dk ,dek«k vlYkh
ewY; D;k gS\**
ekuo thou i'kq& vfLrRo tSlk gSA ij mlesa efLr"d d¨ cqf)eÙkrk ds
lkFk 'kfä Ánku djus ds fYk, ekuo&vkRek Òj nh x;h gSA ekuo dh ;g
vkRek ifo«k vkRek v©j eu ds lkFk tqM+uk laÒo cukrh gS rFkk bZ'oj Òjuk
Òh laÒo cukbZ gSA tc eR;Z euq"; ejrk gS] mldk 'kjhj fQj ls ?kwYk esa feYk
tkrk gSA v©j vkRek bZ'oj ds ikl okil Yk©V tkrh gSA
e`R;q ds ckn thou
e`R;q ds ckn 'kjhj d¨ N¨M+us okYkh ekuo&vkRek] vlYk esa] vkfRed rs gSa fd ekuo&ewY; vius&vkiesa ,d ek«k
lo¨ZPp ewY; gaSA os ^ekuoh;&xfjek dh ckr djrs os gj ekuo ds vanj
110

ekuo dk jgL;
fNih LokÒkfod ^bZ'ojh;* 'kfä;¨a dh ckr djrs gSaA os vkRe&fo'okl] vkRe
Á'kfLr dk leFkZu djrs gSaA os eR;Z euq"; ls vius ckjs esa bl rjg l¨pokrs
gSa fd tSls og vej bZ'oj g¨A
blds foijhr] ekuo thou dk ,dek«k ewY; ekuo vkRek v©j bZ'oj ds
Átfur g¨us dh {kerk v©j ckn esa] Lo;a bZ'oj ds :i esa tueus esa gS] bulku
ds Òhrj ,d cPpk vius&vkiesa nsork ugÈ gS cfYd jä&ekal dk cuk ,d
u'oj tho gS ftls ekuo vkRek }kjk cqf) Ánku dh xbZ gSA
vr%] euq"; dk ewY; vius&vkiesa mlls cgqr de gS ftruk fd bl
nqfu;k ds vkRek?k¨f"kr cqf)eku ekurs gSaA Y¨fdu mlds Òhrj jgus okY¨ thfor
bZ'oj dh vkRek v©j thou ds ek/;e ls ijes'oj }kjk mRié g¨us ds ckn
fdlh ekuo dh {kerk dk ewY; mlls vuarxquk vf/kd g¨ tkrk gS ftruk fd
nqfu;k us le>k gSA
tSlk fd igY¨ gh foLrkj ls crk;k gS] bZ'oj }Sr fl)kar ds vk/kkj ij
l`f"V djrk gSA vr% ;g dk;Z euq"; dh l`f"V ds lkFk g¨rk gSA ;g fu"iknu
n¨ Lrj¨a ij g¨rk gS% ¼1½ igY¨ Ò©frd voLFkk& ;g dke igY¨ euq";] vkne
ds lkFk 'kq: gqbZ FkhA v©j ¼2½ vkfRed voLFkk i{k& ;g ^^nwljs vkne** bZlk
elhg ls 'kq: g¨rk gS ¼I d¨ÇjfFk;kbZ- 15%45&46½A
lkFk gh] mldh l`f"V ¼v©j~ tUe½ ls euq"; cuk;k x;kA mlesa ^ekuo*
vkRek MkYkh xbZA ogh vkRek euq"; dk vfuok;Z vax cu xbZA ij og eu ls
v©j vkRek ls viw.kZ gSA mld¨ ,d v©j ^^vkRek**& bZ'oj dh ifo«k vkRek&
dh t:jr FkhA v©j tc bZ'oj dk r¨gQk ÁkIr g¨ x;k r¨ euq"; dh
vk/;kfRed l`f"V ds Átuu ¼;k ÁFke voLFkk½ esa& bZ'oj dh ^^vkRek gh Lo;a
gekjh vkRek dh lk{kh cu tkrh gS fd ge bZ'oj dh larkusa gSa** ¼j¨eu¨a% 8%16½A
bldh lcls Li"V O;k[;k I d¨fjafFk;kb;¨a 2 esa dh xbZ gSA
^^-----vka[k us ugÈ ns[kk] dku us ugÈ lquk] euq"; ds ân; ¼eu½ esa ugÈ
?kqlk] mlds fYk, bZ~'oj us t¨ phtsa cuk;È t¨ mllss I;kj djrh gSa** ¼in 9½&
vkfRed KkuA
111

;qx¨a dk jgL;
LokÒkfod eu lkalkfjd v©j Ò©frd inkFk¨± dk Kku ÁkIr dj ldrk gSlkFk
gh] og uSfrdrk] vkpkj 'kkó] dYkk] laLÑfr vkfn dk Òko j[k ldrk
gSA tcfd ewd tkuoj¨a esa ;s xq.k ugÈ g¨rsA Y¨fdu vPNs v©j cqjs ds {¨«k esa
og ekuo Lrj ij gh og tku ldrk gS fd vPNk D;k gS v©j vPNk vPNk
dj ldrk gS euq"; ds vanj fufgr ekuo&vkRek gh ,slk djkrh gSA ij
^vPNk* dk ;g Òko v©j fu"iknu ekuo vkRek ds Lrj ij lhfer g¨rs gSa
D;¨afd LokÒkfod :i ls LokFkÊ g¨rh gSaA ekuo Lrj ij os Áse j[k ldrs gSa
v©j Áse ÁdV dj ldrs gSa] ij bZ'oj dh ifo«k vkRek ds fcuk] bZ'oj ds Lrj
ij Áse ugÈ j[k ldrs ;k Áse ÁdV ugÈ dj ldrsA v©j u vk/;kfRed pht¨a
dk Kku gh ÁkIr dj ldrs gSa] tSls I d¨fjafFk;kb;¨a 2 esa dgk x;k gSA
dsoYk bZ'oj ÁdV djrk gS
^^ij bZ'oj us viuh vkRek }kjk ge ij mud¨ ¼vk/;kfRed pht¨aa½ ÁdV fd;k--
---** ¼'Yk¨d 10½A bl ij fo'¨"k :i ls /;ku nhft, fd vk/;kfRed Kku ifoK
vkRek uked O;fä }kjk ÁdV fd;k x;k] v©j vkt ged¨ bZ'oj dh vkRek
}kjk ÁdV fd;k x;k t¨ bZ'oj dh Ñik v©j n;k }kjk bZ'ojh; migkj ds
:i esa gh ÁkIr g¨ ldrk gSA bZ'oj gh ÁdV djus okYkk gSA ifo«k vkRek og
dj.kRo gS] og ek/;e gS] ftlls ge mls le> ldrs gSa ftls dsoYk bZ'oj
ÁdV dj ldrk gSA
^^D;¨afd euq"; vius vanj fufgr ekuo vkRek d¨ N¨M+ dj ekuoh;
pht¨a ds ckjs esa D;k tkurk gS----\** ¼'Yk¨d 11½A vxj O;fä ifo«k vkRek gS
f«kewfrZ dk rhljk O;fä gS r¨] r¨ ekuo ds vanj vkRek ugÈ] ,d v©j ekuo
gS\ euq"; t¨ tkurk gS] d¨bZ xk;] cdjh ;k dqÙkk mls tku ugÈ ldrkA&
v©j euq"; ds Òhrj t¨ vkRek gS og g¨ r¨ euq"; Òh le> ugÈ ldrkA
mnkgj.k ds fYk,] jlk;u'kkó] Ò©frdh] Á¨|¨fxdh v©j foKkfud KkuA blh
Ádkj] lgt euq"; bl ,d vkRek ds lkFk fcYdqYk lhfer gS& ^^bruk lhfer
fd **bZ'oj dh vkRek d¨ N¨M+ dj d¨bZ Òh euq"; bZ'ojh; pht¨a ds ckjs esa
ugÈ tkurkA**
112

ekuo dk jgL;
tc ifo«k vkRek ^ekuo* vkRek ds lkFk feYk dj mlds vanj ?kqlrh gS]
euq"; vk/;kfRed pht¨a ds ckjs esa rÒh le> ikrk gS& ^^Y¨fdu ÁkÑfrd euq";
bZ'ojh; vkRek ls lacaf/kr phtsa ugÈ ÁkIr dj ldrk% D;¨afd os mlds fYk,
ew[kZrk gS% og mu pht¨a d¨ le> Òh ugÈ ldrk] D;¨asfd os phtsa vk/;kfRed
:i ls le>h tkrh gSaA** ¼'Yk¨d 14½A
vfr mPp f'k{kk ÁkIr Yk¨x lkjh pht¨a d¨&fodkl okn ds fl)kar dk
p'ek p

;qx¨a dk jgL;
vxj og '©rku ds ^^ikus** ds rjhds ds f'kdats esa Qal tk, r¨ mls cnYkk tk
lds mls bZ'oj ds Áse ds jkLrs ij Ykk;k tk lds v©j vxj og cnYkus d¨
rS;kj ugÈ g¨rk r¨ mldk thou dYkafdr djds fcuk Òfo"; ds lekIr dj
fn;k tk,xkA ;k lrr ;kruk esa MkYk fn;k tk,xk] tSls og dÒh jgk gh
ug¨A
vkfRed tho¨a ds l`tu iwjk g¨ tkus ds ckn] ¼tSls ,d frgkbZ nsonwr
nq"V pfj«k ds g¨ x,½] cnY¨ ugÈ tk ldrs! ,d ckj vkRek dh l`f"V iw.kZ g¨
x;h r¨ og vVYk v©j vej jgsxhA og ifjorZu'khYk ugÈ gSA ij Ò©frd rRo
fujarj cnYkrs jgrs gSaA
l`f"V vius vk/;kfRed l`tu dh bZ'oj dh Á/kku ;¨tuk ds ek/;e ls
ftldk o.kZu vkxs fd;k tk,xk] bZ'oj v©j ifo«k 'kCn }kjk ekLVj&IYkku
cuk;k x;k Fkk fd ifo«k 'kCn lo¨ZPp xfjek mrkj nsxk v©j dkYkkarj esa bZlk
lehl ds :i esa ekuo 'kjhj esa tUe Y¨xk v©j bl rjg] ekuo l`tu ds
vk/;kfRed igYkw bZ'oj ds vkRe Átuu d¨ laÒo cuk,xkA pje l`tukRed
miYkfC/k dh dSlh egku Á/kku ;¨tuk Fkh! gekjk bZ bZ'oj ÁfrÒk] ;¨tuk]
vfÒdYiuk ds lkFk&lkFk lw{ere tho ;k dhV ls Y¨dj lcls cM+s lw;Z rd
dk t¨ gekjs egku lw;Z d¨ Òh N¨Vk djds ux.; cuk nsrk gS] l`tu djus ds
ekeY¨ esa fdruk egku gS!
v©j ekuo dh {kerk bl ekus esa foLe;dkjh gS fd egk rstLoh bZ'oj
ekuo :i esa vius vkid¨ iqu#Rikfnr dj Y¨rk gS& bl Ádkj ekuo bZ'oj ds
ifjokj esa iSnk Y¨ lds!
igYkk ekuo] vkne] dk l`tu /kjrh ds flagklu ls '©rku] iwoZ YkqflQj
d¨ cjk dj bZ'oj ds jkT; dh iquLFkkZiuk ds ;¨X; lkfcr djus dh ;¨X;rk
ds lkFk fd;k x;k FkkA
Y¨fdu blds fYk, vko';d Fkk fd 1½ og Áfrj¨/k djrk v©j '©rku ds
^^ikus** ds rjhds d¨ udkjrk t¨ '©rku ds nq"V jkT; dk vk/kkj Fkk] v©j 2½
bZ'oj ds fu;e ds ekxZ ;kuh Áse ¼nsus½ ds fu;e dk ekxZ viukrk t¨ bZ'oj ds
jkT; dk vk/kkj gS!
vkne v©j g©ok ds lz"Vk us igY¨ muls ckr dh v©j mUgsa bZ'oj dh
ljdkj v©j mlds vk/;kfRed dkuwu¨a dk funsZ'k fn;kA dsoYk tsusfll 2 esa
mud¨ fn, bZ'oj ds funsZ'k dk lcls laf{kIr lkjka'k fn;k x;k gSA bZ'oj ds
mUgsa igYkk funsZ'k nsus rd '©rku dk muls fdlh Ádkj dk laidZ djus ls nwj
j[kk x;kA
114

n¨ ÁrhdkRed o`{k
ekuo dk jgL;
bZ'oj LoxZ ds xfjeke; lqanj cxhps esa] bZ'oj us mUgsa tgka j[kk Fkk] n¨ cgqr
gh ÁrhdkRed o`{k F¨A mu o`{k¨a v©j muds vk'p;Ztud egRo ds ckjs esa geus
de lquk gS flok mlds vf/kdka'k Yk¨x¨a us **vkne ds lsc** ds ckjs esa t¨ lquk
gSA og oftZr o`{k] 'kk;n] lsc dk ugÈ FkkA
bu n¨u¨a ÁrhdkRed o`{k¨a dk vlYkh egRo ;gh fn[kkrk gS fd fo'o dk
fuekZ.k g¨ x;k gSA bl vk/kqfud chloÈ 'krkCnh ds gekjs le; ds ml egk
jgL; dk mÙkj mu o`{k¨a esa feYkrk gSA vkt ge foLe;dkjh Áxfr v©j
fodkl'khYk fo'o esa th jgs gSaA fQj Òh foj¨/kkÒkl ;g gS fd vkt Ò;adj
cqjkb;ka ck ugÈ ldrk\ D;¨a bl fo'o esa 'kkafr ugÈ
gS\
tc rd ge fo'o fuekZ.k ds vk/kkj ij fopkj ugÈ djrs v©j bldh
'kq#vkr ls Y¨dj vLrO;Lr v©j Lianeku orZeku rd ds fodkl ds ckjs esa
ugÈ tkurs lh[krs rc rd ge vkt dh ?kVukv¨a v©j fLFkfr;¨a dk jgL;
ugÈ le> ldrsA
nqfu;k dh 'kq#vkr bu n¨ fo'¨"k o`{k¨a ds le; ij gh gqbZ FkhA vkt ds
xYkr ckbfcYkh; f'k{k.k esa ge thou ds o`{k v©j oftZr o`{k ds ckjs esa oLrqr%
dqN Òh ugÈ lqursA
ij vc lef>,A bZ'oj us /kjrh dh /kwYk ls euq"; dh l`f"V dhA ij ge
tkurs gSa fd bZ'oj nqgjh voLFkkv¨a esa l`f"V djrk gSA vc Òh ekuo 'khjhfjd
:i ls iw.kZ ugÈ gqvk gSA bZ'oj ml euq"; ls pkgrk Fkk fd og ^^o`f) djds
/kjrh d¨ Òj ns**A ij euq"; og dke dj u
115

;qx¨a dk jgL;
ldk D;¨afd vc rd og 'khjhfjd :i ls iw.kZ ugÈ gqvk FkkA vr% bZ'oj
us mls xgjh fuæk ¼,uLFkhfl;k½ esa MkYk fn;k v©j ,d vkijs'ku fd;kA bZ'oj
us ,d ilYkh fudkYkh v©j mlesa ls ,d óh d¨ cuk;kA os vc ,d ifjokj
cu x,A euq"; dh 'kkjhfjd l`f"V iw.kZ gqbZA os vc vius gh Ádkj ds 'kjhj¨a
d¨ iqu#Riknu dj ldrs F¨A
Y¨fdu bZ'oj dk cuk;k euq"; eR;Z gSA Y¨fdu vÒh mldk dsoYk ,d
Ò©frd jklk;fud vfLrRo Fkk t¨ jä lapkj] gok dh lkal }kjk vkDlhdj.k]
v©j Ò¨tu ls feYkus okY¨ b±/ku v©j /kjrh ls feYkus okY¨ ikuh ls thfor FkkA
mlesa varfuZfgr] vkRei¨"kh thou ugÈ FkkA Y¨fdu mlesa ekuo vkRek Fkh t¨
bZ'oj dh ifo«k vkRek ls tqM+ dj mls 'kkLor thou Ánku dj ldrh FkhA
veR;Z thou ÁnÙk
Y¨fdu bZ'oj us bl ÁrhdkRed o`{k }kjk ekuo d¨ veR;Z thou Ánku fd;kA
bZ'oj us mlls ;g veR;Z thou Lohdkj djus vkxzg ;k foo'k ugÈ fd;kA
mlus ekuo d¨ Lohdkj djus dh Lora«krk nhA vkne ml cxhps ds lkjs isM+¨a
ds QYk [kk ldrk gS] bl ,d oftZr o`{k d¨ N¨M+djA og isM+ ^^vPNs v©j cqjs
Kku** dk gSA
vxj vkne bl thou&o`{k dk QYk Y¨ Y¨ r¨ D;k fcxM+ tk;sxk\ 'kk;n
vkius bl Á'u dk mÙkj dÒh lquk ugÈ g¨xkA vkt og ÁrhdkRed o`{k mu
Yk¨x¨a d¨ Ánku fd;k tkrk gS t¨ bZ'oj }kjk bZlk elhg ds ikl cqYkk, tkrs
gSaA ewYk vkne v©j bZlkbZ dgYkk, tkus okY¨ esa ,d Òsn gSA vkne us vc rd
iki ugÈ fd;k gS v©j thou o`{k Lohdkj djus ij Òh mls i'pkrki djus dh
vko';drk ugÈ FkhA ugÈ r¨ i'pkrki djus okYks v©j vkRek&tfur fo'oklh
bZlkbZ ds chp d¨bZ varj ugÈ jg tkrkA vkne thou o`{k Y¨ Òh ldrk FkkA
vkne us veR;Z bZ'oj dh ifo«k vkRek ÁkIr dh g¨xh v©j viuh ekuo
vkRek ds lkFk bZ'oj ls tqM+k g¨xkA ij] ckr r¨ ;g Fkh fd vkne d¨ pquus
dk e©dk fn;k x;k FkkA thou&o`{k Y¨dj og '©rku dk rjhdk udkjk ldrk
FkkA
Y¨fdu] fQj ls] ogh Á'u mBrk gSA vxj vkne us thou o`{k Y¨ fYk;k
g¨rk] r¨ D;k g¨rk\
116

ekuo dk jgL;
mlus viuh ekuo vkRek ds lkFk tqM+us ds fYk, ifo«k vkRek d¨ ik fYk;k
g¨rkA ekuo ifo«k vkRek d¨ ÁkIr djus rd ekufld ;k vk/;kfRed :i ls
iw.kZ ugÈ FkkA og mlh rjg b'oj ds csVs ds :i esa mRié g¨ ldrk Fkk tSls
/kek±rfjr vkRek mRié bZlkbZ g¨ tkrh gSA
og viuh ekuo vkRek ds lkFk tqM+us ds fYk, mls bZ'oj ds iq«k ds
:i esa mRié djus okYkh] lPpk vej thou Ánku djus okYkh] mls bZ'oj ds
lkFk dk vkneh cukus okYkh] bZ'oj dh ifo«k vkRek ÁkIr dj Y¨rkA
vkt ds vkRek tU; bZlkb;¨a ds ekeY¨ dh rjg] tgka **bZlk elhg
¼gekjs Òhrj½ xfjek dh mEehn** gSa ¼d¨Yk¨fl;kb;¨a 1%27½A v©j fQj] bZlk
elhg dh psruk Òh geesa gS ¼fQfYkfIi;¨a 2%5½] blh rjg 'kkLor dh psruk
vkne esa jgh g¨rhA Y¨fdu blds foijhr muds Òhrj '©rku dh psruk v©j
vfÒ#fp Áos'k dj xbZ v©j muds Òhrj dke fd;k] ;g muds lÒh cPp¨a esa
Òh Fkh ftuls ;g iwjh nqfu;k cuh gSA ge ,Qhfl;kb;¨a 2%2 esa ik
tk ldrk gSA '©rku ds cgdkos esa g©ok NYkh xbZ Fkh Y¨fdu vkne ugÈ ¼1
freFkh 2%13&15½A vkne us bZ'oj dh voKk v©j tku&cw> dj iki fd;kA
Y¨fdu gkYkkafd fd bl e©fYkd ÁYk¨Òu esa og NY¨ ugÈ x, F¨ Y¨fdu bZ'oj ds
Li"V lekns'k dh mudh l¨Ìs'; voKk us mUgsas ekufld foÑfr dh ,d
voLFkk iSnk djrs gq, v©j muds eu d¨ '©rku ds NYk dh v¨j ls [k¨Ykrs
gq,] mUgsa bZ'oj ls vYkx dj fn;kA mlh iYk ls vkne v©j muds ckn muds
cPps '©rku ds cgdkos ds Áfr lqxzká g¨ x,A '©rku us vkne ds eu esa dke
djuk 'kq: dj fn;k] mlh rjg ;fn mUg¨aus thou dk o`{k fYk;k g¨rk r¨
muds eu esa bZ'oj dke dj ldrk FkkA
ca/kd cukbZ xbZ ,d nqfu;k
bl rjg mlh iYk ls '©rku us v/;kfRed :i ls vkne dk vigj.k dj fYk;k
rÒh ls mudk lkjk ifjokj '©rku dh dSn esa gSA
117

;qx¨a dk jgL;
bZ'oj us vkne d¨ thou dk viuk rjhdk crk;k g¨xk & t¨ bZ'oj dk
vk/;kfRed dkuwu gSA og dkuwu ân; ls fudYkus okY¨ Áse dk ekxZ gSA Y¨fdu
;g *bZ'oj dk Áse jgk g¨xk----- ifo«k ¼vkRek½ }kjk ¼ekuo½ ân;¨a esa mM+sYkk
x;kA* ¼j¨eu¨a- 5%5½ ekuo dk ÁkÑfrd Ò©frd Áse bZ'oj dh ifo«k fof/k dh
iwfrZ ugÈ dj ldrkA
tSls ekuo ekrk&firk mRié ekuo Òzw.k d¨ tUe Y¨us ds fYk, igY¨
Òzw.kh; fodkl ls xqtjuk g¨rk gS vkREkk Ásfjr bZlkb;¨a dk Òh v©j ;gh gkYk
vkne dk Òh jgk g¨xkA D;¨afd mUg¨aus bZ'oj dk ÁR;{k lkfu/; v©j laidZ
vuqÒo fd;k g¨xkA
eSa bldh rqYkuk eka v©j mlds uotkr f'k'kq d¨ t¨M+us okYkh ukfÒ&ukM+h
ls djuk pkgwaxkA xÒZdkYk esa eka ls cPps d¨ ekuothou v©j Ò©frd vkgkj
blh ukfÒ&uM+h ls fn;k tkrk gSA ifo«k vkRek }kjk bZlkbZ d¨ bZ'oj dk
vkfRed thou fn;k tkrk gSA lkFk gh] bZ'oj }kjk vkfRed Kku ekuo 'kjhj
ds Òhrj jgus okYkh ifo«k vkRek }kjk fn;k tkrk gS ¼I d¨ÇjfFk;kb;¨a- 2%10½A
bZ'oj dh fof/k ¼mldh thou&'©Ykh½ dk iwjk c¨/k bZ'oj ifo«k vkRek }kjk
Ánku djrk gSA ij bZ'oj dh fof/k ekuo ls dk;Z v©j fu"iknu dh ekax djrh
gS v©j Áes gh bZ'oj dh fof/k d¨ iw.kZ djrh gS ¼j¨eu¨a- 13%10½½A v©j ;g
bZ'oj ds v©j bZ'oj ÁnÙk Áse ls gh iwjk g¨ ldrk gSA ¼j¨e- 5%5½A
vr% vkne d¨ bZ'oj ds rjhds ls thus ds dk xgjk vk/;kfRed Kku
g¨xkA v©j mUgsa og nSoh Áse Òh fn;k x;k g¨xk t¨ Áse ds ml mRÑ"V dkuwu
d¨ iwjk dj ldrk gS v©j mldk dk;kZUo;u dj ldrk gSA
mld¨ bZ'oj dh vkRek }kjk] bZ'oj dk egRoiw.kZ fo'okl Òh ÁkIr gqvk
g¨xkA mld¨ bZ'oj ls Kku] ekxZ&n'kZu v©j lgk;rk Òh feYkh g¨xhA mld¨
bZ'oj ij Òj¨lk jgk g¨xk rkfd og vius o'k ls ckgj ds fo"k;¨a esa lgk;rk
ÁkIr dj ldsA ,sls fo"k;¨a esa bZ'oj vYk©fdd :i ls gekjs fYk, lc dqN
118

ekuo dk jgL;
djrk gS] t¨ ge vius fYk, Òh dj ugÈ ldrsA nwljs 'kCn¨a esa] bZ'oj gekjh
YkM+kb;ka gekjs fYk, Lo;a YkM+rk gSA
bZ'oj dh fof/k v©j jkT; udkjuk
Y¨fdu] cnY¨ esa vkne us fÒé Ádkj dk Kku pqukA mlus [kqn vPNs v©j cqjs
Kku vius Åij Y¨ fYk;kA og vius vki ij Òj¨lk djrk FkkA mlus Kku
v©j vPNs rFkk cqjs ds fu"iknu dh 'kfä] n¨u¨a ds fYk, vius d¨ ftEesnkj
cuk;kA mlus bZ'oj ij Òj¨lk djus dk fopkj N¨M+ fn;k v©j LokoYkac d¨
pqukA ,d gh lnkpkj mlus xzg.k fd;kA og Fkk LolnkpkjA ij og r¨ bZ'oj
ds fYk, xans YkÙ¨ ds leku FkkA
vkne v©j gOok us **vPNs v©j cqjs ds Kku** dk o`{k Y¨ fYk;kA ml o`{k
dk QYk [kkus dk vFkZ gS fd vki vius] vPNs&cqjs dk Kku pqurs gSa] ;kuh D;k
vPNk gS v©j D;k cqjk gS bldk fu.kZ; Lo;a Y¨rs gSaA laÒor% blh d¨ dgrs gSa
bZ'oj dh fof/k udkjukA ;g fof/k mud¨ crkrh Fkh fd fdls vPNk dgrs gSa
v©j fdls cqjk dgrs gSaA
efgeke; egknwr YkwflQj d¨ bZ'oj us ewYk :i esa ,slk gh cuk;kA
bZ'oj dh l`f"V&'kfä dk ije¨Rd"kZ FkkA vkt cgqr de Yk¨x ml egk'kfä
d¨ le> ikrs gSaA os Òh '©rku ds paxqYk esa Qaldj pkYkkdh Òjs /k¨[¨ckt curs
gSaA Li"Vr;k vkne us mls iw.kZ :i ls de egRo dk le>kA
/kwrZ '©rku vkne d¨ mldh iRuh gOok ds }kjk xzLr dj fYk;kA mlus
;g ugÈ dgk] **esjk rjhdk viukv¨!** og fop{k.k lkai tSlk fn[k jgk FkkA
mlus cM+h cqf)ekuh ls gOok d¨ /k¨[kk fn;kA
'©rku us gOok ds eu esa bZ'oj dh lR;okfnrk ds ckjs esa lansg iSnk
fd;sA mlus gOok ds eu esa vU;k; v©j vÁlérk dk Òko txk;kA mlus gOok
d¨ /k¨[kk fn;k fd bZ'oj ij fo'okl djuk vuqfpr gS& LokFkZ gSA mlus
fop{k.krk ls mlds esa ?keaM iSnk fd;kA mlus gOok d¨ ,slk l¨pus d¨
cgdk;k fd oftZr QYk [kkuk lgh gSA
119

;qx¨a dk jgL;
vkne] /k¨[¨ esa ugÈ Fkk] fQj Òh og iRuh ds ihNs x;kA v©j bl rjg
mlus vius l`"Vk ds dFku ij vfo'okl djds] m)kjd v©j 'kkld ds :i
esa] ewYk mn~?kkfVr Kku ds lz¨r d¨ udkj dj lgh v©j xYkr dk QSlYkk vius
gkFk esa fYk;kA mlus '©rku ds rjhds ij fo'okl fd;k v©j mls viuk;k!
vknke dk fo'o naMknsf'kr
tc bZ'oj us euq"V d¨ vkne ds cxhps ls v©j nqckjk vanj vkus ls euk dj
fn;k fd dgÈ & ,slk u g¨] fd og fQj okil tk, v©j iki esa vejthou
ÁkIr djs! ¼tsu- 3%22&24½ & bZ'oj us naMkns'k lquk;k!
oLrqr%] bZ'oj us dgk] **rqeus vius v©j rqels iSnk g¨us okYkh nqfu;k ds
fYk, ;g fu.kZ; fYk;k gSA rqeus Kku ds ewYkÒwr lz¨r ds :i esa eq>s Bqdjk
fn;kA rqeus lnkpkjh thou thus ds fYk,] esjh vkRek ds tfj, vkus okYkh esjh
'kfä udkj nh] rqeus esjh vkKk v©j jkT; ds fo#) foæ¨g fd;k] rqeus '©rku
ds **ikus**] **Y¨us** dk rjhdk pquk gS] blfYk, eSa rqed¨ v©j bl fo'o d¨
naMkKk lqukrk gwa fd 6]000 o"k¨± rd rqe Yk¨x eq> esa v©j esjh vkRek esa Áos'k
djus v©j Átfur g¨us ls oafpr jg¨xs&cgqr gh Fk¨M+s ls Yk¨x¨a d¨ N¨M+ dj
ftUgsa eSa fo'¨"k :i ls cqYkkÅaxkA v©j os dqN Yk¨x bZ'oj ds lkezkT; ds
ÁkjafÒd dk;¨± ds fYk, fo'¨"k lsok djus cqYkk, tk,axsA mu Yk¨x¨a d¨ og dke
djuk gS] t¨ dke rqe Yk¨x¨a us ugÈ fd;k & udkjk] Áfrj¨/k fd;k v©j '©rku
rFkk mlds rjhd¨a d¨ Lohdkj dj fYk;k rFkk esjs vk/;kfRed dkuwu ds jkLrs
d¨ ugÈ viuk;kA
**blfYk, vkne rqe v©j rqEgkjh lkjh larfr;ka ftuls nqfu;k cusxh
tkv¨ v©j Kku dk ÒaMkj cukv¨A rqe Lo;a fu.kZ; dj¨ fd D;k vPNk gS v©j
D;k cqjk gSA rqe viuh gh f'k{kk&i)fr;ka v©j Kku ds Ápkj djus ds ek/;e
cukv¨ D;¨afd rqEgkjk bZ'oj] '©rku rqEgsa iFkÒz"V djsxkA *bZ'oj D;k gS* dh
viuh gh /kkj.kk,a vius /keZ] viuh ljdkjsa] viuh thuo&i)fr;ka] lekt ds
Ádkj v©j lH;rk,a cukv¨A bu lcesa '©rku vius vkRe&dsaæh;rk ds vius
vkpj.k¨a&naÒ] dke v©j Yk¨Ò] bZ";kZ v©j oSj] Áfr;¨fxrk v©j QwV] rFkk fgalk
v©j ;q)] esjs v©j Áse ds esjs dkuwu¨a ds Áfrfoæ¨g ds tfj, rqEgkjs lkFk NYk
djsxkA
120

ekuo dk jgL;
rqEgkjs oa'kt¨a ds fo'o ds 6]000 o"k¨± dh ekuoh; ;kruk,aa] eu¨O;Fkk]
fujk'kk] ijkt; v©j e`R;q dk ikB fYk[kus ds ckn&rqels mRié nqfu;k ds
rqEgkjh pquh thou '©Ykh dh pje fujk'kkokfn;¨a d¨ Lohdkj djus ds ckn eSa
vYk©fdd :i ls gLr{¨i d:axkA rc vYk©fdd nSoh 'kfä ls eSa lewps fo'o
dk 'kklu vius gkFk esa Y¨ YkwaxkA eSa 'kkafr dh ,d Álé nqfu;k dk l`tu
d#axk v©j Ák;f'pr djus ij eSa lc d¨ 'kkLor e¨{k Ánku d#axkA ml Òkoh
lq[kh nqfu;k ds ,d gtkj lkYk ckn eSa mu lcd¨ e`r ls thfor d#axk ftUgsa
bu 6000 o"k¨± ds n©jku cqYkk;k ugÈ x;k g¨xkA mudk QSlYkk rc g¨xkA v©j
Ák;f'pr djkus v©j vkLFkk j[kus ij mUgsa 'kkLor thou Ánku fd;k tk,xkA
**bu 6]000 o"k¨± ds n©jku ;fn eSa Lo;a mUgsa vius ls vYkx dj nwaxk r¨
mudk fu.kZ; vuar dkYk rd ugÈ g¨xkA vius thoudkYk esa os tSlk c¨;saxs
oSlk dkVsaxsA Y¨fdu] tc eSa muds fYk, 'kkLor thou ds }kj [k¨Ykawaxk rc
mud¨ j¨dus ;k /k¨[kk nsus ds fYk, '©rku ugÈ jgsxkA rc '©rku mu ij gkoh
ugÈ g¨xkA bu igY¨ 6]000 o"k¨± ds n©jku t¨ dqN Yk¨x cqYkk, tk,axs mUgsa
'©rku ds vkd"kZ.k d¨ udkjuk g¨xk mldk Áfrj¨/k djuk g¨xkA t¨ ,slk
djsaxs os esjs lkFk esjs flagklu ij cSBsaxs v©j esjs lo¨ZPp 'kklu ds v/khu lÒh
jk"Vª¨a ij 'kklu djus ds fYk,] esjs v/khu jgus dh 'kfä ik,axsA**
LokoYkacu dk möo
bldk vk'k; D;k gS\
igY¨ ekuo] vkne us bZ'oj dk Kku v©j voYkacu udkj fn;kA mlus
vius gh Kku v©j {kerkv¨a ij fuÒZj jgus dk fu.kZ; fYk;kA
vkne ls fodflr vkt dk uohu fo'o ekuo iw.kZ :i ls LokoYkacu ij
fuÒZj djrk gSA gekjs le; esa t¨ eu¨foKku fl[kk;k x;k] og LokoYkacu gh
gSA os fl[kkrs gSa fd vius vanj dh LokÒkfod 'kfä;¨a ij fuÒZj jg¨A
vf/kdrj fo'ofo|kYk; ds ifjlj¨a esa LokoYkach O;kolkf;drk dk okrkoj.k
QSYkk
121

;qx¨a dk jgL;
gSA ;g naÒ dh vkRek gSA fo'ofo|kYk; ds Nk«k d¨ Lo;a O;kolkf;d cuus ds
ckjs esa l¨pus ds fYk, mdlk;k tkrk gSA bldk erYkc ;g gS fd og [kqn d¨
muls csgrj muds ekdkZuke dh f'k{kk ugÈ feYkh gSA fodkl ds fl)kar dh
vk/kkjÒwr /kkj.kk ds ek/;e ls] og Nk«k mu Yk¨x¨a ls vius vkid¨ mPp eku
Y¨rk gS] t¨ bZ'oj v©j ÁÒq bZlk elhg ij fo'okl djrs gSaA og mUgsa frjLdkj
dh n`f"V ls ns[krk gSA
e¨{k can g¨ x;k
vkne ds bl ÒkX;lwpd v©j ?kkrd fu.kZ; Y¨us ij bZ'oj us 6]000 o"k¨± ds
fYk, vkne }kjk Átfur bl fo'o ls thou&o`{k d¨ can dj fn;k ¼tsusfll-
3%22&24½A ;g fu.kZ; ckbfcYk fYk[kus ds fYk, pqus x;s Òfo";oäkv¨a v©j bZlk
elhg }kjk pqus x, bl fo'o ds ppZ ds Òfo";oäkv¨a ij Ykkxw ugÈ g¨xkA
mud¨ NwV feYkhA ij Lo;a bZlk us Li"V :i ls dgk% **d¨bZ Òh O;fä esjs ikl
ugÈ vk ldrk( dsoYk og O;fä vk ldrk gS ftls cqYkkus ds fYk, firk us eq>s
;gka Òstk FkkA** ¼t‚u- 6%44½A
blds ckn bZ'oj us bl fo'o dk fuekZ.k djus ds lkFk] vius Á;¨tu ds
fu"iknu ds fYk, 7000 o"k¨± dk ,d ekLVj IYkku cuk;kA
'©rku us gOok d¨ /k¨[kk fn;kA oftZr QYk ds lsou esa Òkx Y¨dj vkne
us tkucw>dj iki fd;kA rc ls ;g iwjk fo'o /k¨[kk [kk x;k ¼Ádk'kuk-
12%9½A
,d {k.k ds fYk, ge #dsaA vkb, vuqÒo djsa fd ;g ml nqfu;k dk
vk/kkj gS ftlesa ge vkt Òh jgrs gSaA bl fLFkfr esa] '©rk us vka[k¨a ls ?kwj dj
ns[kk g¨xkA D;¨afd mlus fo'okl fd;k g¨xk fd bZ'oj gkjk x;k gSA vkne ds
ek/;e ls /kjrh ds flagklu ls '©rku dk 'kklu m[kkM+ Qsadus esa bZ'oj gkj
x;k g¨xkA
ij bZ'oj dgrk gS] **esjk Á;¨tu vc Òh ftank gSA**
bZ'oj dh 7]000 o"kZ dh ;¨tuk esa bZ'oj dk Á;¨tu 'kkunkj v©j
vR;kf/kd efgek esa fu"ikfnr g¨xkA
tjk bl fcanq d¨ lef>,] ;gh bl fo'o ds fYk, jgL;e; FkkA tc
bZ'oj us thou&o`{k can dj fn;kA 6]000 o"k¨± ds ckn nwljk vkne] bZlk
elhg bl /kjrh ij vk,xkA mlesa lo¨ZPp 'kfä v©j efgek g¨xhA og '©rku
d¨ flagklu ls mrkj Qsadsxk v©j ekuo tkfr ds lÒh jk"Vª¨a ij 'kklu djsxkA
122

ekuo dk jgL;
igYks ekuo vkne d¨ bZ'oj dk jkT; pquus v©j /kjrh ij bZ'oj dk
jkT; iqu%LFkkfir djus v©j '©rku d¨ /kjrh ds flagklu ls m[kkM+ Qsadus dk
e©dk fn;k x;kA pwafd vkne ,slk djus ls pwd x;k] vke r©j ij ekuork d¨
eqfä fnYkkuk can g¨ x;kA nwljk vkne ;kuh bZlk elhg] ds vkus v©j og
dke djus rd t¨ igYkk vkne dke dj ugÈ ik;k ;kuh] '©rku d¨ flagklu
ls mrkjus] Lo;a /kjrh ds flagklu ij cSBus] bl /kjrh ij bZ'oj dk jkT; iqu%
LFkkfir djus rc rd fdlh d¨ eqfä ugÈ nh tk,xhA
ekuo ifjokj ls thou&o`{k dk can g¨uk vkt ds fo'o dh LFkkiuk dk
lwpd gSA vkt Òh] bl fo'o ij vn`'k :i ls '©rku dk 'kklu pYk jgk gSA
r¨ fQj] bZ'oj dSls viuk Á;¨tu fu"ikfnr djus tk jgk gS\ bl fo'o dh
tc uÈo iM+h Fkh bZ'oj us rÒh r; dj fYk;k Fkk fd ekuo tkfr d¨ vigrkZ
'©rku dh dSn ls vktkn djkus ds fYk, 'kCn cfYk ds cdjs ds :i esa /kjrh
ij tUe Y¨xkA ¼Ádk'kuk- 13%8½A
r¨ fQj] mu vxY¨ 6]000 o"k¨± esa iSnk g¨us okY¨ ekuo }kjk bZ'oj vius
d¨ iqu#Rikfnr djus vius bl Á;¨tu dk fu"iknu dSls djus okYkk Fkk\
iqutÊou }kjk e¨{k
'©rku dh nqfu;k dh LFkkiuk ds le; gh ;g fu.kZ; Òh gqvk ¼fgczw- 9%27½ fd
bZ'oj us fu/kkZfjr fd;k fd lkjs ekuo¨a d¨ ,d ckj ejuk gSA v©j mlds ckn]
e`R;q ls iqutÊou ikdj QSlY¨ ds fYk, vkuk gSA bl chp esa lkjh ekuo tkfr
QSlY¨ ds fYk, cqYkkbZ ugÈ tk,xh v©j u r¨ mls naM fn;k tk,xk v©j u
mudk m)kj gh fd;k tk,xkA ml le; ;g fu.kZ; gqvk fd vkne ds le;
ds lÒh ekuo¨a d¨ ejuk gS] mlh Ádkj bZlk elhg ds le; esa lcd¨
iqutÊfor djds U;k; ds fYk, cqYkk;k tk,xkA ds le; ds *lc* d¨ iqutÊou
}kjk thfor djuk gS v©j QSlY¨ ds fYk, Ykkuk gS ¼I d¨fjafFk;kb;¨a- 15%22½A
vkne ds le; ds lÒh e`r ekuo¨a ds iqu#RFkku dh ;g lPpkbZ '©rku }kjk
NY¨ x, lkjs ekuo¨a ds fYk, jgL; gSA vkt Òh ijaijkxr bZlkb;r /keZ gj
olar _rq esa oSxu bZLVj ij bZlk ds iqutÊou dk mRlo euk;k djrh gSA
Y¨fdu vkne ds le; ds dbZ vjc Yk¨x t¨ ej x,] Òfo"; esa mudss iqutÊou
ds ckjs esa d¨bZ dqN ugÈ dgrkA blh iqLrd esa] ckn esa] ml iqutÊou ij
fopkj fd;k tk,xkA
123

;qx¨a dk jgL;
bl chp esa] tc bZlk elhg d¨ ekuork dk iki/kkjd cudj vkuk gS
rc og bZ'oj ds ppZ dh LFkkiuk djsxkA ml ppZ ds Á;¨tu v©j dk;Z bl
iqLrd ds NBs v/;k; esa fn, x, gSaA
;gka ,d feuV Bgfj,! iwjs fo'o d¨ '©rku us dSls va/kk cuk;k]
lef>,A ;g lef>, fd NYkh xbZ ijaijkxr bZlkb;r D;k le> ugÈ ikbZA
;g lcls egRoiw.kZ fo"k; gS!
ijaijkxr bZlkb;r bZlkbZ /keZ dh bl dfYir ekU;rk }kjk NYkh xbZ gS
fd vkRek vej gS fd t¨ Yk¨x ^^bZlk elhg** esa fo'okl djrs gSa os e`R;q ds
rqjar ckn 'kkLor vkYkL;] nkf;Ro eqfä v©j 'kkafriw.kZ ijekuan ds LoxZ esa tkus
v©j t¨ bZlk elhg esa fo'okl ugÈ djrs muds ges'kk&ges'kk ds fYk, fcuk
fdlh vkl ds lrYkr tYkrh 'kkLor vkx v©j vi.kZuh; nnZ v©j ;a«kYkk ds
udZ esa tk,axsA
mud¨ fl[kk;k x;k gS fd ekuo veR;Z vkRek gS v©j mld¨ igY¨ gh
vej thou feYkk gqvk gSA og budkj djrk gS ¼j¨eu¨a] 6%23½ fd iki dk naM
e`R;q gS v©j euq"; dsoYk bZ'oj ds r¨gQs ds :i esa gh vej thou ik ldrk
gSA ijaijkxr bZlkbZ /keZ dh xYkr f'k{k.k dh rqYkuk jsYk ;k lM+d dh
bdrjQk ;k«kk ls dh tk ldrh gSA ;g ;k«kk vkids thou dh ;k«kk gSA ml
js[kk ds var esa ,d fLop j[kk gS t¨ Lo;aeso vkid¨ lh/¨ Ykxkrkj tYkus okY¨
ujd esa Òst nsxk tgka vo.kZuh; nnZ v©j ;kruk g¨xhA ij vxj vkius thou
;k«kk esa fdlh Òh le; [kqY¨vke vki **bZlk d¨ Lohdkj** fd;k gS r¨ ml js[kk
ds varj esa fLop Ykxsxk v©j ml LFkku ls vki lh/¨ LoxZ esa Òsts tk ldrk
gSA
124

ekuo dk jgL;
cgq dfYir **bZlkbZ** /keZ dk mins'k ;gh gS fd bZ'oj us igY¨ ekuo d¨ iw.kZ
veR;Z euq"; ds :i esa cuk;k FkkA Y¨fdu tc bZ'oj ugÈ ns[k jgk Fkk '©rku
pqids ls ?kql vk;k v©j bZ'oj dh bl foLe;dkjh jpuk d¨ rgl&ugl dj
fn;kA mlds ckn e¨{k d¨ bl {kfr dh iqfrZ] v©j ekuotkfr d¨ iqu% ;FkklaÒo
ml voLFkk esa Ykkus dh d¨f'k'k ds :i esa is'k fd;k tkrk gS ftl voLFkk esa
bZ'oj us mls fljtk FkkA
fl)kar nj fl)kar mUgsa ckbfcYk esa mn~?kkfVr lR; ds Bhd foijhr
f'k{kk nh xbZ gS v©j os ml ij fo'okl djrs vk, gSaA
mud¨ '©rku ds bl igYks >wB dh f'k{kk nh xbZ gS fd ekuo veR;Z
vkRek gSA ;g mins'k] tc d¨bZ bl ij l¨puk can dj nsrk gS] ;g gS fd
^^mckjh xbZ ek,a** t¨ ej dj LoxZ xbZ gSa] ges'kk vius [k¨, c¨V¨a dk [;kYk
djrh gSa t¨ udZ dh vke esa vdFkuh; ;kruk esa ph[k jgs gSa] vkrZukn dj jgs
gSaA
ij bZ'oj ds ifo«k 'kCn dk vlYkh lR; D;k gS\ D;k e`r Yk¨x tkurs gSa
fd thfor Yk¨x D;k dj jgs gSaA gekjs fookg ds dqN gh fnu¨a ds ckn esjh
iRuh us eq>ls dgk fd viuh eka dh e`R;q ds ckn] rc esjh iRuh ckjg o"kZ dh
FkÈ] eSa le>rh Fkh le>k Fkk fd esjh eka LoxZ esa esjs lkjs dk;¨± d¨ ns[k jgh
gSaA
ekpZ 1985 ds ,d fuca/k *[kqYkk lR;* dk ,d va'k ;gka m)`r djrk gaw%
**/keZxzaFk lkQ&lkQ ÁdV djrk gS fd tc rqe ejrs g¨ r¨ rqe ej x, g¨A
ckbfcYk ds vuqlkj] e`r O;fä dqN ugÈ lqurk] dqN ugÈ ns[krk] dqN ugÈ
l¨prk ;k dqN ugÈ tkurkA e`r O;fä fdlh Òh Ádkj dh tkudkjh fcYdqYk
ugÈ j[krk% D;¨afd thfor Yk¨x tkurs gSa fd os ejsaxs] ij e`r O;fä dqN ugÈ
tkurkA mud¨ d¨bZ ÁfrQYk ugÈ feY¨xkA D;¨afd mudh ;knsa ÒwYk xbZ gSa( ej
xbZ gSaA lkFk gh mudk Áse] v©j mudh ?k`.kk] v©j mudk oSj] vc u"V g¨ x,
gSa------- ¼,DY¨fl;kbZ 9%5&6½A**
125

;qx¨a dk jgL;
bl fcanq ij ckbfcYk dk lans'k dkQh Li"V gSA e`R;q&e`R;q gh g¨rh gS]
blesa d¨bZ lansg ugÈA /keZ Ákpjd i‚Yk us fYk[kk fd *iki dh etnwjh e`R;q
gSA* ¼j¨eu¨a] 6%23½A e`R;q dh ifjÒk"kk gS thou dh vuqifLFkfr & flQZ bZ'oj
ls vYkx g¨uk ugÈA
/keZxzaFk gesa psrkouh nsrk gS fd tc rqed¨ e©dk feYkrk gS] mldk
Qk;nk mBk dj thou esa lkjs dke dj Yk¨% **rqEgkjk gkFk t¨ Òh dke djuk
pkgrk gS] viuh iwjh 'kfä Ykxkdj dj n¨A D;¨afd dcz esa tc rqe tkv¨xs]
ogka d¨bZ dke ugÈ gS] ek/;e ugÈ gS] Kku ;k foosd ugÈ gS ¼,DlYk- 9%10]
la'k¨f/kr vf/kÑr laLdj.k½A**
;g blls v©j Li"V ugÈ g¨ ldrk FkkA ij mudk D;k g¨xk t¨ bl
fpj lafpr fo'okl ls fpids jguk pkgrs gSa fd vxj os vPNs gSa ejus ds ckn
LoxZ tk,axs v©j vxj cqjs gSa r¨ udZ esa phRdkj djsaxs\
/keZÁpkj ihVj dh vuqfØ;k ij /;ku nhft,A vxj d¨bZ LoxZ tkus
Ykk;d gS] t:j bZ'oj ds vius ân; ls lacaf/kr O;fä gh g¨ ldrk gS] gS u
,slk\ MsfoM ,slk gh ,d O;fä Fkk ¼,DV~l 13%22½A ij ihVj ls ;g ÁdV
djus d¨ dgk x;k fd MsfoM ejs Òh v©j nQuk,a Òh x,** v©j mudh dczsa
vkt Òh gekjs ikl gSa ¼,sDV~l 2%29] la'k¨f/kr vf/kÑr laLdj.k½A v©j vkxs Òh]
**MsfoM LoxZ ugÈ x,** ¼,DV~l 2%34½A
bZlk us Lo;a Òh dgk Fkk] **d¨bZ Òh O;fä LoxZ esa ugÈ x;k**] tgka bZ'oj
dk flagklu gS ¼t‚u 3%13½A
D;k geesa ls ÁR;sd nqckjk ftank g¨xk\
Y¨fdu ;g orZeku thou thus ds vYkkok Òh bl thou ds lkFk cgqr dqN
tqM+k gS] ml egk bZ'oj us ekuo d¨ ;gka /k«kh ij vöqr] vej Á;¨tu ds fYk,
Òstk gS] ftls bl fo'o ds ekuotfur /ke¨Zs us Òh fcYdqYk ugÈ le>kA
ge bl /kjrh ij ,d vöqr&dkj.k ds fYk, iSnk gq, gSaA blesa vkid¨
gekjs eq[; Á'u dk mÙkj feYk tk,xk fd ge ekuo eR;Z D;¨a cuk, x, v©j
D;¨a Òko¨a v©j ijs'kkfu;¨a ds Øanu ls nq[kh cuk, x, ;k ekuo d¨ vPNs v©j
ÒY¨ le; dk vuqÒo D;¨a djk;k x;kA
126

ekuo dk jgL;
tc ge ejrs gSa rc e`r g¨ tkrs gSaA fQj Òh ge ges'kk ds fYk, e`r ugÈ
jgrsA Øc esa ejs Yk¨x fQj ls thfor mBsaxs! bZlk dk dguk if

;qx¨a dk jgL;
bZ'oj dk ewYkÒwr ekLVj IYkku dqN gh Yk¨x le>rs gSaA bl iqLrd esa
t¨ lR; crk;k x;k gS] t¨ 58 o"kZ ls vf/kd iwoZ crk;k x;k gS] laÒor% ml
ij ikBd mruk vk'p;Zpfdr ugÈ g¨xk] ftruk vk'p;Z Y¨[kd d¨ gqvk FkkA
;g iwjk fo'o Bxk x;k gS] tSls bZ'oj ds ifo«k 'kCn us Òfo";ok.kh lqukbZ Fkh!
t¨ Bxk x;k] og /k¨[¨ dk tkudkj ugÈ jgk! '©rku d¨ de er le>¨!
D;k ekuo bZ'oj ls dV x,\
vkt fo'o esa csxk fd
ekuo us vius vki bZ'oj ls laca/k r¨M+ fYk;kA ij] vlYk esa bZ'oj us ekuork
ls laca/k r¨M+ fYk;kA ij D;¨a\
D;k vkid¨ ,slk Ykxrk gS fd bZ'oj vuqfpr dk;Z djrk gS\ Bhd bldk
mYVk gqvk gS!
;g ckr Li"V dj nwa~A vkne us] oftZr o`{k pqudj vius d¨ vius
ifjokj lfgr bZ'oj ls viuk fj'rk r¨M+ fYk;k v©j D;¨afd vkne ls tues
lkjs ekuo¨a us iki fd;k] blfYk, gjsd ekuo us bZ'oj ls laca/k r¨M+ fYk;k
¼blS;k 59%1&2½A
bZ'oj ds ifjokj dk O;fä ftlus vkne ls ckr dh] og Fkk 'kCn ;k
*ifo«k 'kCn*A ;gh ckn esa bZlk elhg ds :i esa iSnk gqvkA vkne dk firk]
bZ'oj ls d¨bZ laidZ ugÈ FkkA tc ifo«k 'kCn us thou o`{k d¨ can dj fn;k
v©j '©rku ls /kjrh dk flagklu Y¨us v©j lkjh /kjrh ij bZ'oj ds 'kklu dh
iquLFkkZiuk ds fYk, ije'kfä v©j xfjek ds lkFk bZlk elhg ds vkus rd ds
fYk, lkjh ekuo tkfr bZ'oj ls dV xbZA bl chp bZlk elhg t¨ nwljs
vknke ekuk tkrk gaS] igY¨ vkxeu ds le; firk] bZ'oj dk vfLrRo ÁdV
djus ds fYk, vk,a ¼Ykwd- 10%22½A ml le; rd] bl fo'o d¨ firk bZ'oj ds
vfLrRo dk d¨bZ Kku ugÈ FkkA ;gwnh /keZ ds bl fo'okl dk ,d dkj.k ;g
Òh gS fd bZ'oj ,d gh O;fä gS] ifjokj ugÈA ;gh dkj.k gS czãokfn;¨a us ;g
Kku [k¨ fn;k] ;k 'kk;n mUgsa dÒh bldk Kku Fkk gh ugÈ fd bZ'oj ,d
ifjokj gS ge ftlds vax ds :i esa tUe Y¨ ldrs gSaA
128

ekuo dk jgL;
blls ;g Òh Li"V g¨ tkrk gS fd uo fo/kku esa firk bZ'oj v©j bZlk elhg
ds Òh bZ'oj g¨us dh ckr iqd x;k FkkA rc D;k gqvk g¨rk\ 'kk;n iki djus okYkh iwjh ekuo tkfr
thou dk o`{k Y¨us ds fYk, meM+ iM+rh! fdlh Òh Ádkj ds i'pkrki ds &
bZ'oj ;k bZlk elhg ij fdlh Òh Ádkj dk fo'okl fd, fcuk& ekuo tkfr
vius vkid¨ vej thou ÁkIr djus esa Ykx xbZ g¨rhA
129

;qx¨a dk jgL;
,d {k.k ds fYk, l¨fp;s\
bZ'oj vuqfpr ugÈ
vxj bZ'o us bldh vuqefr nh g¨rh r¨ fdruk vuqfpr fd;k g¨rk! euq";
vius lkjs iki¨a ds lkFk] v©j iki dh ;g Áo`fÙk g¨rh gS fd t¨ iki djrk gS]
mlesa ;g c x;k fd vc og iki dk xqYkke g¨ x;k gSA
iki us mls firk bZ'oj ls mldk ukrk r¨M+ fn;kA fcjY¨ gh gSa t¨ le>rs gSa
bZlk elhg dh e`R;q }kjk] gekjk m)kj ugÈ gqvk gS] fd e`R;q }kjk firk] bZ'oj
ds lkFk gekjk esYk&t¨Yk gqvk gSA muds thou ls gekjk m)kj gqvk gSA
¼j¨eu¨a 5%10½A ekuo us dÒh ugÈ le>k fd iki ls ges'kk ds fYk, nwj g¨dj
vlYkh i'pkrki ÁdV djus ij gh v©j bZlk elhg esa fo'okl ÁdV djus ij
gh ekuo d¨ naM ls eqfä feY¨xh! iki xqYkke cukrk gS! og naM nsrk gS! og
osnuk] eu¨O;Fkk] vuqrki nsrk gSA og 'kkjhfjd ?kko nsrk gS] chekjh v©j j¨x
nsrk gSA og dqaBk v©j fujk'kk Òh nsrk gSA
bZ'oj ;fn vkne v©j gOok ds oftZr QYk [kkus ds ckn Òh LoxZ dk }kj
[kqYkk N¨M+ nsrk r¨ og lcls vuqfpr] funZ;] fu"Bqj dke djrk! rc thou ds
o`{k rd lcdh iSB lqxe g¨ tkrh] t¨ vej thou dk migkj gS!
Y¨fdu bZ'oj us D;k fd;k\ mlus iq#"k v©j óh d¨ [knsM+ fn;kA muds
nqckjk Áos'k ij j¨d Ykxk nhA
bruk g¨rs gq, Òh] bZ'oj us lkjs ekuo ifjokj¨a d¨ vfr mÙke vkuan v©j
LoxZlq[k esa e¨{k rFkk vej thou nsus dk jkLrk [k¨YkkA ij] bZ'ojh; foosd ds
lkFk] mlus ,d dkYk&Øe fuf'pr fd;k v©j dqN 'krs± r; dÈ! igY¨ 6]000
o"k¨± ds fYk,] iwoZfuf'pr dqN Yk¨x¨a d¨ N¨M+dj] lkjs ds lkjs Yk¨x nwj dj fn;s
tk,axsA og 6]000 o"k¨± dk le; vc iqjk g¨us okYkk gSA
130

ekuo dk jgL;
bl fcanq ij] ijaijkxr bZlkbZiu dk laiw.kZ fo'o Bxk x;kA ;gka ,d
vfr egRoiw.kZ lR; gS% /kjrh ds flagklu ij cSBs '©rku us bZlk elhg d¨ ekj
MkYkus dk Á;Ru fd;k\ blds ckn mlus bZlk elhg dh bl /kjrh ij viuk
'kklu 'kq: djus ls igY¨] bZlk d¨ ÁYk¨Òu nsus v©j vf/kdkj ls oafpr djus
ds Á;Ru fd;s ¼eÙkh 4½A '©rku vf/kdka'k /keZ Ápkjd¨a d¨ vkRecfYknku dk
dkj.k FkkA mlus ppZ ds fo#) rhoz vR;kpkj djk,A mlus ppZ ds 'kq#vkrh
eghu¨a v©j o"k¨± ds n©jku Yk¨x¨a d¨ fgalkRed fookn ds fYk, mdlk;kA og
fookn ;g Fkk fd bZlk elhg dk lqlekpkj ?k¨f"kr djuk gS ;k bZlk elhg ds
ckjs esa cuk ekuo dk lqlekpkjA '©rku us nwljs d¨ ftrk;kA chl o"kZ ds vanj
gh bZlk elhg ds ckjs esa ,d xYkr v©j tkYkh lqlekpkj lcds }kjk ?k¨f"kr
fd;k x;k&dqN mRihfM+r¨a d¨ N¨M+ dj] bZ'oj ds N¨Vs v©j lPps ewYk ÁrkfM+r
ppZ ds :i esa ftudh fu"Bk v{kq..k FkhA
vkt gh e¨{k dk ,dek«k fnu gS\
bu Bxs ^bZlkb;¨a* us i

;qx¨a dk jgL;
bZ'oj ds lkezkT; esa tc thou dk o`{k [k¨Ykk tk,xk] 'kklu djus v©j
v/;kiu djus dk Áf'k{k.k ikus ds fYk, ppZ d¨ cqYkk;k x;k bl n©jku]
iSxacj¨a v©j lPps ppZ ds fYk, cqYkk, x, Fk¨M+s ls Yk¨x¨a d¨ N¨M+ dj lcds
fYk, iSxacj t¨,Yk us Òfo";ok.kh dh ;g vkxs pYk dj g¨xk& '©rku dh
nqfu;k ds 6]000 lkYk ckn fd bZ'oj lÒh ekuo¨a ij viuh vkRek mM+sxk
¼t¨;Yk 2%28½A
bl chp esa bZ'oj ds Á;¨tu ds fYk, ;g vko';d Fkk fd iSxacj¨a d¨
ifo«k vkRek nh tk,A tc /kjrh ds lkjs jk"V¨a ij bZ'oj ds jkT; dh
iqu%LFkkiuk g¨ tk, rc bZlk elhg ds v/khu 'kkld v©j f'k{kd cuus ds fYk,
Áf'k{k.k ikus gsrq ftud¨ cqYkk;k x;k] mud¨ Òh ifo«k vkRek nh tk,A
ppZ cqYkkrs le;] bZlk us lkQ&lkQ dgk% ^^ml firk d¨ N¨M+dj ftlus
eq>s mud¨ eq>s mud¨ cqYkkus ds fYk, Òstk gS] d¨bZ Òh O;fä esjs ikl ugÈ vk
ldrkA** ¼t‚u 6%44½A ppZ dsoYk fd;k dk ^igYkk QYk* gSA ;g lewpk lR;
NBs v/;k; esa v©j vf/kd Li"V fd;k tk,xkA
nwljk vkne D;¨a\
iqujh{k.k ds fYk,% vkne ds djhc 4]000 o"kZ ds ckn] bZ'oj us vkn'kZ thus
fcrkus] '©rku ij fot; ikus ds fYk, bZlk elhg d¨ ÒstkA ml dke ds fYk,
ftlesa igY¨ vkne ukdke jgs F¨] ;kuh 'kkld ds :i esa '©rku d¨ nqfu;k ds
flagklu ls gVk dj mldh txg Y¨us ds fYk,A t¨ Òh bZlk dh rjg '©rku
ij] vius vki ij v©j iki¨a ij fot; ÁkIr djrk gS ¼t¨ cqYkk;k x;k gS½ og
ml le; bZlk elhg ds flagklu ij muds ikl cSBsxk tc og bZ'oj ds
jkT; dh LFkkiuk djus v©j bZ'oj ds jkT; dh LFkkiuk djus v©j bZ'oj ds
'kklu dh iquLFkkZiuk djus vk,axs] ftls iqjkus YkqfYkQj us Bqdjk fn;k v©j
ftls pkYkus esa ukdke jgkA
132

ekuo dk jgL;
^^lnkpkjh ,csYk** ls Y¨dj vc rd t¨ Fk¨M+s ls Yk¨x cqYkk, x, mud¨]
bZlk ds /kjrh ij okil vkus ij] og dke djuk iM+sxk] t¨ vkne us euk dj
fn;k Fkk& ;kuh '©rku ds rjhds d¨ udkjus] D;¨afd mlus bZ'oj ds jkT; ds
f[kYkkQ foæ¨g fd;k Fkk!
r¨ fQj] d©u vlYkh bZlkbZ gS\ flQZ ogh Yk¨x t¨ bZ'oj dh ifo«k
vkRek ls lapkfYkr g¨rs jgs gSa ;k g¨ jgs gSa ¼j¨eu¨a 8%9] 11] 14½A d¨bZ Òh
O;fä rc rd ifo«k vkRek ÁkIr ugÈ dj ldrk tc rd fd 1½ og O;fä
vius iki¨a bZ'ojh; fu;e ds vius mYYka?ku¨a ds fYk, Ák;f'pr ugÈ djrk] 2½
tc rd fd og bZlk elhg esa iwjk fo'okl ugÈ djrk] bZlk ij Òj¨lk ugÈ
djrk] ftlesa bZlk elhg esa fo'okl djuk] esjk vk'k; gS fd og t¨ dgrs gSa]
ml ij ;kuh ifo«k ckbfcYk ij fo'okl djukA
bl rjg lPps Ák;f'pr v©j vkLFkk ds ckn bZlk elhg cqYkk, x, Yk¨x¨a
dk bZ'oj firk esYk&feYkki djkrs gSa v©j ge ifo«k vkRek ÁkIr djrs gSa t¨
gesa bZ'oj ds cPp¨a ds :i esa vuqÁekf.kr djrh gSA
vkb, bl fcanq ij ,d v©j Á'u d¨ gYk dj fYk;k tk,A vkne ds
iSYk©Bh ds csVs dsu] vcsYk v©j lsFk Ákf'pr D;¨a ugÈ dj lds v©j 'kq) :i ls
ml Ákf'pr ds vk/kkj ij bZ'oj dh vkRek v©j thou D;¨a ugÈ ÁkIr dj
lds\ fdlh Òh vfrØe.k ij naM u fn;k tk, r¨ bZ'oj dh fof/k] fof/k g¨
ugÈ g¨ ldrhA vkne us iki fd;kA mldh lkjh larku¨a us iki fd;k v©j
mu ij e`R;q naM Òh Ykxk;k x;kA tc rc mudk vlYkh lz"Vk] bZlk elhg]
muds cnY¨ e`R;qnaM ugÈ pqdkrkA] rc rd os g¨a ;¨ d¨bZ Òh O;fä ml fof/k
ds naM ls NqVdkjk ugÈ ik,xkA blfYk,] bZlk elhg ds Øwlkj¨fir g¨us rd
d¨bZ Òh eqfä laÒo ugÈ FkhA dsoYk bZlk dk Ák;f'pr gh fdlh ekuo d¨ firk
bZ'oj ls feYkk ldrk gSA
vc] budk v©j gtkj¨a dj¨M+ nwljs Yk¨x¨a dk D;k g¨xk\ ;fn cqYkk;k
ugÈ tkrk] v©j bZ'oj mUgsa vkdf"kZr ugÈ djrk r¨ vÒh rd mudk QSlYkk
ugÈ gqvk gS! esjk erYkc ;g ugÈ gS fd mud¨ vius iki¨a dk Y¨[kk&t¨[kk
ugÈ nsuk gSA os vo'; nsaxs! ij mudk fu.kZ; g¨us okYkk gSA bZ'oj ds vlYkh
ppZ esa U;k; vkjaÒ g¨ x;k gS ¼I ihVj 4%17½] ;h'kq us dgk] ^^tc rd firk mls
vkdf"kZr ugÈ djrk] d¨bZ Òh esjs ikl ugÈ vk ldrk---A** ¼t‚u 6%44½A vU;Fkk
d¨bZ Òh bZlk ds ikl ugÈ vk ldrk! Y¨fdu ppZ r¨ egt igYkh QlYk gSA
133

;qx¨a dk jgL;
'©rku dh NYkh gqbZ nqfu;k esa cgqr¨a us QtÊ bZlk dk ik fYk;k gS] le>k
tkrk gS fd mlus vius firk ds bZlk dh /kekZns'k¨a d¨ N¨M+ fn;k gSA Yk¨x
iwtk Òh djrs gSa] ij bZlk us Lo;a Li"V :i ls dgk Fkk% ^^Yk¨x csdkj esa esjh
mikluk dSls djrs gSaA Yk¨x¨a ds Yk¨x /kekZns'k¨a dk /keZ fl)kar i

ekuo dk jgL;
g¨xk ¼I d¨fjfFk;kb;¨a 15%22&23½A ^^D;¨afd vkne ds le; ds lÒh ejsaxs] bZlk
elhg ds le; ds lÒh thfor fd, tk;saxsA ij] gj O;fä vius gh Øe esa
vk,xk% bZlk elhg igYkk ifj.kke gS] ckn esa---** ¼Ádk'kuk 20%11&13 esa n¨ v©j
iqutÊou ÁdV fd, x;s gSa] tcfd I d¨fjafFk;kb;¨a 15 esa bldk mYY¨[k ugÈ
gSA½
bZ'oj ds rjhds fdrus vöqr gSa& vkt dh ekuo tkfr ds fNis g¨us ij
Òh] mu ij bruh ck/kk,a g¨rs gq, Òh fdrus vöqr gSa! tSls /keZ Ápkjd i‚Yk us
fpYYkkdj dgk Fkk% v¨! bZ'oj ds Kku v©j foosd n¨u¨a ds xgjs /kuh! mlds
U;k; fdrus jgL;e; gSa v©j mlds rjhds fdrus vn`'k gSa! ¼j¨eu¨a 11%33½A
bZ'oj ekuo }kjk vius vkid¨ Átuu dj Y¨rk gS! ¼tsusfll 1%1½ bZ'oj
ds fYk, ewYk fgczw esa Á;qä 'kCn gS ^,Yk¨fge*A ppZ ;k ifjokj ds lewg tSlk
'kCn gSA bZ'oj us dgk] ^ge*& eSa ugÈ& ^ekuo d¨ vius Áfr:i esa cuk,xsA*
bZ'oj lpeqp ,d ifjokj gS ftlesa ge] lpeqp iSnk g¨axs!
r¨ fQj euq"; D;k gS\ og /kjrh dh /kwYk ls cuk ,d tho gSA og
fpduh feÍh gSA v©j bZ'oj gh Á/kku dqEgkj gSA ogh ekuo dk

;qx¨a dk jgL;
lH;rk dk jgL;
dqN gh Yk¨x bl ij fopkj djrs gSaA ;fn vki fopkj djsa r¨ vkid¨
Ykxsxk fd D;k bl nqfu;k dh lH;rk ls c

lH;rk dk jgL;
ge bl chloÈ 'krkCnh dh nqfu;k esa] vkt og tSlh gS] iSnk gq, gSaA ge
bls Lohdkj Òh djrs gSaA ij ge bldh O;k[;k ugÈ dj ldrsA d¨bZ ;g
[kRe g¨us d¨ vkbZ fQYe ns[kus tSlk gSA ge dsoYk ;gh ns[k jgs gSa fd bl
le; d©u&lk n`'; pYk jgk gSA gesa ;g fcYdqYk ekYkwe ugÈ gS fd bldh
'kq#vkr dSls gqbZ Fkh v©j fdrus ifjorZu¨a ds ckn] bl fLFkfr rd ;g n`';
igqapk gSA geus bls 'kq: ls ugÈ ns[kk gSA ge ;g Òh le> ugÈ ikrs fd vc
bl n`'; esa D;k v©j D;¨a g¨ jgk gSA fdlh Qarklh Y¨[kd us dkYk&;a«k ds
ckjs esa fYk[kk Fkk t¨ ihNs bfrgkl esa Y¨ tk ldrk FkkA vxj gekjs ikl ,slk
dkYk&;a«k g¨rk r¨ ge N% gtkj o"kZ iwoZ tk ldrs F¨] tgka ge vlfYk;r ns[k
ikrs fd bl fo'o dh LFkkiuk ds le; LoxZ ds cxhps esa D;k gqvk FkkA gesa
;g vo'; ekYkwe g¨xkA ;g lH;rk ogÈ ls r¨ 'kq: gqbZ FkhA rc ge vPNh
rjg le> ikrs fd bl fo'o ds lfédV var dh ppkZ D;¨a g¨ jgh gSA
gekjh chloÈ 'krkCnh ds laLÑfr fodflr g¨dj chloÈ 'krkCnh dh bl
voLFkk esa dSls igqaph\ l¨pus le>us okY¨ Yk¨x¨a ds fYk, ^;g cM+k jgL; gS!*
oLrqr% vf/kdka'k Yk¨x l¨pus okY¨ Yk¨x ugÈ gSa dÒh Òh [kqn ls bl rjg ds
lokYk ugÈ djrsA ugÈ gSaA Y¨fdu vxj d¨bZ iwNrk] r¨ og ikrk fd ;g Á'u
jgL; ls k tk,aaA
blh iqLrd esa ;g ckr igY¨ Òh le>kbZ xbZ gS fd dSls bZ'oj us
vius&vkid¨ iqu#Rikfnr djus ds lo¨ZPp Á;¨tu ds fYk, euq"; dh l`f"V
dhA ij bl lo¨ZPp Á;¨tu d¨ pkfg, Fkk fd gekjh l`f"V ,slh g¨ ftlesa
gekjh viuh lEefr] ifjJe] Á;Ru v©j vkuan g¨aA buds lkFk bZ'oj dk
lo¨ZPp vkfRed pfj«k g¨A ;g lc djrs le; bZ'oj us ekuo d¨ /kjrh ij
D;¨a j[kk\ ;g [kkl xzg D;¨a pquk\
viw.kZ /kjrh
bZ'oj us ekuo d¨ ;gka j[kk rkfd /kjrh ij bZ'oj dk jkT; iqu%LFkkfir fd;k
tk,A ewYkr% YkwflQj v©j mlds nsonwr¨a d¨ ;gka j[kk x;k FkkA bZ'oj us viw.kZ
/kjrh ij mUgsa N¨M+ j[kkA ;kn jf[k,] bZ'oj }Sr voLFkkv¨a esa l`f"V djrk gSA
tSls d¨bZ efgYkk dsd cuk jgh g¨A og
137

;qx¨a dk jgL;
efgYkk igY¨ dsd dk va'k idk,xhA ij ;g dke v/kwjk ekuk tk,xk
tc rd ml ij og pk'kuh ugÈ YkxkrhA bZ'oj dk :i v©j ;gka ds inkFkZ
igY¨ fljts x,A ckn esa nsonwr ;gka j[¨ x,A Y¨fdu bZ'oj us pkgk fd
nsonwr /kjrh dh lrg dk fodkl djsa] mls lqanj cuk,a v©j méfr djsaA bl
dke ds fYk, bZ'oj us mud¨ viuk jkT; ns fn;k rkfd os Yk¨x ;g dke djrs
le; vius vkpj.k v©j dk;Z{kerk d¨ fu;af«kr djsaA Y¨fdu] YkwflQj us vius
fo'o esa lejlrk v©j lgdkfjrk ls jkT; dk 'kklu djus ds fopkj ls
flagklu ij cSBdj foæ¨g djuk 'kq: dj fn;kA mlus lgdkfjrk v©j
lejlrk dh dk;Zfof/k;¨a d¨ g¨M+] cqjkbZ] foæ¨g v©j fouk'k esa cnYk fn;kA
/kjrh dk Ádk'k va/kdkj esa cnYk x;kA /kjrh dh lrg ij ohjkuh] lM+u v©j
/oal Nk xbZA
fQj N% fnu¨a esa ¼lke 104%30½ bZ'oj us viuh vkRek Òsth v©j ekuo ds
fYk, /kjrh dh lrg dk uohuhdj.k fd;kA
brus ij ^dsd ij pk'kuh Ykxkus* dk dke iwjk ugÈ gqvk FkkA bZ'oj us
og dke djus ds fYk, ekuo d¨ /kjrh ij Òstk t¨ dke iki djus okY¨
nsonwr¨a us ugÈ fd;kA
vc /kjrh d¨ lqanj cukus dk dke ekuo dk iwjk djuk FkkA bZ'oj laÒze]
ÒÌkiu ;k lM+u Fkk cfYd mPpre xq.koÙkk dh lqanjrk] iw.kZrk] pfj«k vkfn dk
ltù mldk dke FkkA
bZ'oj ds LoxZ dk o.kZu nsf[k,& bZ'oj ds flagklu dh ihfBdk& tgka
ge ns[k ldrs gSa fd bZ'oj fojkteku gS] tSlk Ádk'kuk ds prqFkZ v/;k; esa
of.kZr gSA bZ'oj ls f?kjs flagklu ij vklhu gSA Ádk'keku ÒO;rk] xq.k v©j
lqanjrk v©j pfj«k ?¨js gq, gSaA bruh vf/kd pdkp©a/k v©j efgeke;h lqanjrk]
ekuo vka[k¨a us dÒh ugÈ ns[kh g¨xhA
bZ'oj us pkgk fd ekuo /kjrh ij dke djs] bls lq/kkjs] lqanj cuk, bls
pfj«k Ánku djsaA v©j bl Ádkj vius thou esa ^ifo«krk dk l©an;Z* c

ekuo us D;k fd;k gS\
lH;rk dk jgL;
Y¨fdu ekuo us /kjrh ij D;k fd;k tgka ij bZ'oj us mls Òstk Fkk\ ekuo us
/kjrh ij tgka Òh mldk gkFk Ykxk mls ÒÌk] Ánwf"kr] nwf"kr] vifo«k fd;kA
mlus ok;q d¨ Ánwf"kr dj fn;k] unh] >hYk v©j leqæ dk ikuh xanYkk dj
fn;kA mlus /kjrh d¨ tkM+ fn;kA v©j bl Ádkj o"kkZ ds Øe d¨ fcxkM+
fn;kA v©j jsfxLrku¨a d¨ c

;qx¨a dk jgL;
ppZ dh v¨j ls bZlk elhg us rhu dkY¨t cuok,& la;qä jk"Vª esa n¨
v©j baXY©aM esa ,dA ;s rhu¨a ifjlj] Ò©frd l©an;Z dh n`f"V ls] vkil esa ,d
ls c

ij mldk D;k ifj.kke fudYkk\
lH;rk dk jgL;
vkne us vPNkbZ v©j cqjkbZ dk Kku vius ftEes fYk;kA ij ;g r¨ dsoYk
ekuoh;&ÒYkkbZ FkhA mlds vanj fLFkr ekuo&vkRek ds Yk©fdd ekuoh; Lrj
ls Js"B ugÈ FkhA mlus bZ'oj ij fuÒZj jguk ilan ugÈ fd;k v©j foÑr
'©rku ds NYk v©j Ásj.kko'k Kku] lkeF;Z v©j 'kfä ds fYk, vius vki ij
Òj¨lk fd;k t¨ nSfgd ekuoh; Lrj rd lhfer F¨A ;s Kku] {kerk] 'kfä
vkfn Òko dsoYk nSfgd ekuo thou ek«k ds gSasa t¨ foÑrdkeh '©rku }kjk
ÁÒkfor gq, gSa v©j lkjs ekuo /k¨[kk fn;s x;s gSaA
vxj mlus thou dk o`{k pquk g¨rk r¨ fuLlansg og '©rku dk
mÙkjkf/kdkjh g¨rk] /kjrh ds flagklu ij vklhu g¨rk] bZ'oj ds jkT; dk
iqufuZekZ.k djrk] vej bZ'oj }kjk ÁnÙk 'kfä ÁkIr djrk] ÁÒkfor g¨rk v©j
ekxZ Án'kZu ikrkA Y¨fdu mlus r¨ '©rku d¨ vius eu esa cSB tkus dh txg
nhA gqvk ;g fd lpeqp '©rku us mldk vigj.k dj fYk;k] mls canh cuk
fYk;kA
bl Ádkj igY¨ lftZr ekuo us bZ'oj ij fo'okl ugÈ fd;k( bZ'oj dk
fujknj fd;k( viuk jkLrk viukus dk fu'p; fd;k( viuk dke Lo;a djus
dk fu.kZ; fYk;kA vkne us ÁR;{kr% tkucw>dj ;k nqÒkZouk o'k ugÈ cfYd
LosPNk ls ,slk fd;kA
vkne LosPNk ls '©rku dk canh cukA
fo'o o'korÊ gqvk
vkne iwjh {kerk ds lkFk bZ'oj dk csVk cuus ds fYk, fljtk x;k FkkA
gkYkkafd og vÒh rd bZ'oj¨Rié csVk ugÈ cuk gS Y¨fdu {kerk dh n`f"V ls
og mlh vuq:i fljtk x;k FkkA tSls gh mlus bZ'oj ds l¨Ìs'; O;kns'k ds
f[kYkkQ foæ¨g djds ^viuh etÊ ds dke djus* '©rku dk jkLrk viuk;k og
vk/;kfRed n`f"V ls '©rku dh laifÙk cu x;kA mlus '©rku ds 'kklu ds
dkuwu] feF;kfÒeku] vkRedsafæ;rk t¨ Lor% vkRex©jo] Li`gk] ÁfrLi/kkZ] bZ'oj
ds nsus ds jkLrs dh ctk; ikus dh bPNk ds vkpj.k¨a d¨ tUe nsrh gS] ds
dkuwu d¨ pqudj '©rku ds 'kklu ds vkxs ?kqVus Vsd fn,A
141

;qx¨a dk jgL;
lkjh ekuork vkne v©j gOok }kjk Átfur FkhA vkt dh orZeku nqfu;k dh
uÈo ogh F¨A nqfu;k esa rÒh ls fo'o canh gS! bl Ádkj bl fo'o us
loZ'kfäeku i¨"kd dk jkLrk viukuk N¨M+dj vigrkZ dk jkLrk viukuk!
Y¨fdu firk bZ'oj d¨ fQj©rh nsuh iM+h v©j vius Òkoh vkfRed csV¨ d¨
vius ikl cqYkkuk iM+kA bZ'oj us ml le; mlesa ekuork Òjus] lq/kkjus ;k
eqä djkus dk fu.kZ; ugÈ fYk;k FkkA
fo'o dh laLFkkiuk ij%
vkne ds iki djus ij] bZ'oj us thou o`{k iw.kZ :i ls bl fo'o ds fYk, can
dj fn;kA tc rd nwljk vkne] bZlk elhg '©rku d¨ gjkdj /kjrh dk
Çlgklu vius gkFk esa u Y¨rk] rc rd ;g thou&o`{k can jgsxkA
naM ds fcuk d¨bZ fof/k ugÈ g¨ ldrhA ekuo ds iki dk naM e`R;q gSA
vkne v©j mldh lkjh larku¨a d¨ e`R;q&naM fn;k x;k og naM r¨
Òqxruk gh FkkA d¨bZ blls cp ugÈ ldrk FkkA '©rku us ;g l¨pdj cqjh
uh;r ls vo'; ?kwjk g¨xk fd mlus bZ'oj dk jkT; iqu%LFkkfir djus v©j
/kjrh ds flagklu ls '©rku d¨ fudkYk Qsadus ds bZ'oj ds Yk{; d¨ ukdke
dj fn;k gSA lpeqp vkne dh lkjh larku¨a d¨ e`R;q&nat Òqxruk gh iM+sxk
D;¨afd lcus iki fd;k FkkA
Y¨fdu '©rku Òh 'kk;n le> ugÈ ik;k fd bZ'oj dh ;¨tuk vc Òh
ekuork d¨ cpkus v©j '©rku d¨ vinLFk djus dh FkhA
Bhd bl fo'o dh LFkkiuk ds le; ;g fu'p; fd;k x;k Fkk fd bZlk
elhg d¨ ^^bZ'oj ds cdjs** ds :i esa] lkjs ekuo iki¨a ds naM Lo:i cfYk ij
p

lH;rk dk jgL;
Y¨fdu e`R;q ds ckn bZ'ojh; naM ÁkIr djus ds fYk, mUgsa iqutÊfor
fd;k tk,xk ¼fgczw- 9%27½] Y¨fdu vkne ds leku lc d¨ ejuk gSA blfYk,
bZlk esa os lkjh larku¨a d¨ U;k; ds fYk, iqu#RFkku }kjk e`R;q ls thfor fd;k
tk,xk ¼I d¨ÇjfFk;kb;¨a- 15%22½A
Y¨fdu O;fäxr p;u ls bZ'oj dk ifo«k v©j mRÑ"V vk/;kfRed pfj«k
u Òjs fcuk v©j dk;¨± ls mldk Áek.k fn, fcuk d¨bZ Òh bZ'oj¨Rié ugÈ g¨
ldrkA
bZ'oj us ekuo }kjk vius&vkid¨ iqu#Rikfnr djus ds vius ewYk
lo¨ZPp Á;¨tu ds fYk, 7]000 o"k¨± dh vof/k fuf'pr dhA ;g Á/kku efLr"d
dk fuEufYkf[kr Á;¨tu ds dk;kZUo;u dh Á/kku ;¨tuk FkhA
YkxÒx 6]000 o"k¨± esa ,d ,slh lH;rk fodflr gqbZ gS ftls ge nqfu;k
dgrs gSaA Y¨fdu ;g ca/kd cukbZ xbZ nqfu;k gSA ;g '©rku dh nqfu;k cu xbZ
gS gkYkkafd Ykk[k¨a Yk¨x¨a d¨ ;g ekuus ds fYk, NYkk x;k gS fd ;g bZ'oj dh
nqfu;k gSA vkt Òh '©rku ml flagklu ij fojkteku gSA
bl chp esa '©rku us lkjs ekuo¨a ds vanj ?kqldj mUgsa /k¨[kk fn;kA bl
fo'o esa mlus vla[; cqjkb;ka ÒjhaA
Y¨fdu dSls '©rku us lkjs ekuo¨a ds eu esa os lkjh cqjkb;ka dSls ÒjÈ\
;gka rd fd f'k{kk foKku] ljdkj v©j foLe;dkjh ekuoh; miYkfC/k;¨a ds {¨«k
ds Yk¨x¨a ds eu esa Òh\ ;g Á'u cM+k jgL;e; gS ftl fdlh us Òh ugÈ
le>kA
'©rku&Á/kku Álkjd
,Qhfl;kb;¨a 2%2 esa] '©rku ok;q dh 'kfä dk jktdqekj dgYkkrk gS] og Yk¨x¨a
ds eu esa dke djrk gSA eSa rc rd bls ugÈ le> ldk tc rd fd% ¼1½ eSa
;g ugÈ le> x;k fd jsfM;¨ v©j VsfYkfotu dh /ofu v©j fp«k d¨ gok dSls
Álkfjr djrh gS v©j ¼2½ eSaus ekuo efLr"d ds vanj dh ekuo&vkRek lPpkbZ
ugÈ tku YkhA tc vkidk jsfM;¨ lgh jsfM;¨ osoY¨aFk ij lsV fd;k tk, ;k
VsfYkfotu lsV d¨ lgh pSusYk ij lsV fd;k tk, r¨ Álkjd dk lans'k vkid¨
Li"V :i ls ÁkIr g¨xkA gok dh 'kfä dk jktdqekj '©rku Álkfjr djrk
gS& 'kCn¨a esa ugÈ] u gh /ofu ;k fp«k¨a esa- cfYd vkpkj&O;ogkj] eu¨n'kk
eu¨osx¨a }kjkA
143

;qx¨a dk jgL;
mnkgj.k ds fYk, ge ,tjk 1%1 es i

lH;rk dk jgL;
laLFkkiuk ls Y¨dj ;g fo'o firk bZ'oj ls dV x;kA i'pkrki ÁdV
djus okY¨ fo'okfl;¨a d¨ firk bZ'oj ls feYkkus ds fYk, bZlk vk, ¼j¨eu¨a-
5%10½A
lH;rk dh 'kq#vkr
vki la{¨i esa /;ku nhft, fd ekuo lH;rk dSls fodflr gqbZA
bZ'oj us igY¨ ekuo mRié fd, t¨ Ò©frd v©j ekufld fLFkfr ls iw.kZ
F¨A Ò©frd :i ls iw.kZ ;g t¨M+h fpjdkfYkd j¨x¨a ;k chekfj;¨a dh Áo`fÙk ls
fcYdqYk eqä FkhA vkaf'kd :i ls bldh iqf"V blh rF; ls g¨ tkrh gS fd
vkne 930 o"kZ rd thfor FkkA v©j YkxÒx 2000 o"k¨± esa ls ekuo thoukof/k
vkne ls u¨vk rd 900 o"kZ curh gSA
bl ij fopkj dhft,! og igYkk ekuo l`f"V ds ÁkjaÒ ls Y¨dj vkt
rd dh dqYk vof/k ds NBosa Òkx rd thfor jgk!
vkne v©j gOok ds n¨ cPps dSu v©j vcsYk v©j ,cYk F¨A tc os cM+s
gq,] 'kk;n fd'k¨jkoLFkk esa gh] dSu vius ÒkbZ vcsYk ds fo#) bZ";kZ v©j 'k«kqrk
dh Òkouk j[kus YkxkA thou ds o`{k ds can g¨us ds dkj.k os firk bZ'oj ls
dVs gq, F¨] nwj F¨A rc ^^ifo«k 'kCn** ¼vaxzsth esa ^ÁÒq* ;k ^'kkLor*½ us dSu ls
ckr dh v©j psrkouh Òh nhA ij dSu r¨ '©rku ds v/khu vk x;k FkkA ok;q
dh 'kfä ds jktdqekj '©rku us dSu ds eu esa vÁlérk] ب/k v©j oSj dh
Òkouk txk FkhA dsu us vius ÒkbZ d¨ ekj MkYkkA tc ^'kkLor* us mlds ÒkbZ
ds ckjs esa iwNk r¨ mlus bZ'oj ls >wB c¨Yk fn;kA lcls igY¨ iSnk gqvk [kwuh
v©j >wBk cuus ds fYk, '©rku dh v¨j >qdkA
bZ'oj us mls vkokjk v©j Ykkirk g¨us dk naM fn;kA
ekuo ifjokj ds bZ'oj d¨ udkjus] '©rku }kjk lapkfYkr g¨us ds ckn Òh
Ò©frd inkFk¨± ds lkFk dke djus esa l{ke FkkA dqN ihf

;qx¨a dk jgL;
bZ'oj dh vk/;kfRedrk ls nwj ls nwj rd g¨rs tkus ds ckotwn
ekuotkfr us Ò©frd fodkl esa Áxfr dj jgh FkhA Y¨fdu ;gka ;g ckr ;kn
jf[k,] ^^ÁÒq ds Òou&fuekZ.k ds flok] mudk fuekZ.k fujFkZd jgk ¼lke
127%1½A eSF;w 7%24&27 esa Òh ns[k ldrs gSa fd n¨"k iw.kZ uÈo ij fxjuk
Ykkfteh gSA tSlk fd ge tkurs gSa] lH;rk bZ'oj v©j mlds funsZ'ku dh uÈo
ij ugÈ '©rku ds /k¨[¨ v©j fu;a«k.k ds v/khu ekuo ds LokoYkac ij iuihA
u¨vk ls igY¨ ekuo ds fodkl ds ckjs esasa ckbfcYk gesa cgqr de gh
crkrhA Y¨fdu 1]500 ls 1]600 o"k¨± ckn] ekuo lH;rk bruh cqjh g¨ xbZ fd
vdsY¨ u¨vk gh lnkpkjh jg x;k FkkA tula[;k dk foLQ¨V g¨ x;k Fkk
Y¨fdu ekuork Ykxkrkj cqjh g¨rh tk jgh FkhA u¨ok ds psrkouh nsus ds l© o"kZ
ckn bZ'oj us u¨ok] mldh iRuh] muds rhu csV¨a v©j mudh cgqv¨a] dqYk vkB
O;fä;¨a d¨ N¨M+ dj ckdh dh ekuork d¨ cgk Y¨ tkus ds fYk, ck

lH;rk dk jgL;
Y¨fdu bZ'oj us ekuo thou d¨ lqjf{kr j[kuk pkgrk Fkk&ekuork d¨
,d ubZ v©j~ rktk 'kq:vkr nsuk pkgrk FkkA
brus Ykk[k Yk¨x¨a esa bZ'oj us ,d gh ekuo d¨ ns[kk t¨ bZ'oj ds
lkFk&lkFk pYk jgk FkkA n¨ Yk¨x ,d lkFk pYk ugÈ ldrs tc rd os ,slk
djus d¨ lger ugÈ g¨rsA dsoYk u¨vk bZ'oj v©j bZ'oj ds thou ds rjhds
ds lkFk pYkus d¨ lger gqvkA bZ'oj us lnkpkj ds Ápkjd ds :i esa u¨vk
dk mi;¨x fd;k ¼ II ihVj- 2%5½A u¨vk us 500 lkYk dh mez ls Y¨dj 600
lkYk dh mez rd YkxÒx l© lkYk rd Ykkijokg fo'o d¨ psrkouh nhA
u¨vk viuh ihf

;qx¨a dk jgL;
vuqfpr Ò¨tu efnjk dk vR;f/kd lsou] jaxjs
fYk;ka eukuk naxk&Qlkn ¼5%21½A djuk] fgalk vkfn cqjkb;ka g¨ ldrh FkÈA
tSlk fd tsusfll 6%2 esa dgk x;k gS] ^^ftl fdlh d¨ Òh pqu dj iRuh cuk
Y¨ukÞ Òh cqjkbZ ekuk x;k gSA oSls ml le; vfu;af«kr v©j lkoZf«kd :i ls
varjtkrh; fookg g¨rs F¨A brus O;kid Lrj ij lkoZÒ©e :i ls fd dsoYk
u¨vk viuh ihf

lH;rk dk jgL;
bZ'oj us d©eh fookg j¨dus ds fYk, d©e¨a d¨ vYkx j[kus dh ea'kk ls
ewYk :i ls jk"Vªh; lhek,a fuf'pr dj nÈA /;ku nhft,] ^^mPpre egk
¼bZ'oj½ us muds jk"Vª¨a dh fojklr foÒkftr dh ¼tehu ;k Ò©x¨fYkd lhekv¨a
ds laca/k esa½] tc mlus vknke ds cPp¨a d¨ vYkx dj fn;k ¼/;ku nhft,
vYkx fd;k½ mlus tkfr;¨a dh lhek Òh r; dh----** ¼fof/kfooj.k- 32%8½A
Y¨fdu Yk¨x us varj tkrh; fookg pkgrs F¨& tc rd fd dsoYk ,d gh
tkfr u jg tkrh!
og vk'kk vkt Òh ekuo ÁÑfr esa oa'kkxr :i ls fo|eku tku iM+rhgS!
u¨vk viuh ihf

;qx¨a dk jgL;
bZ'oj us bu jk"Vª¨a dh lhek r; dhA fofÒé tkfr;¨a dk Ò©x¨fYkd
foÒktu djuk bZ'oj dk Yk{; FkkA
bl volj ij eSa lh i‚Yk esjsfMFk ds 'k¨/k Áca/k] ^^'©rkUl xzsV fMlsI'ku**
¼'©rku ds egku NYkkos½ ls dqN va'k ¼i`"B 14&16½ m)`r djrk gwaA
ck

igYkk uxj&csfcYk¨u
lH;rk dk jgL;
/kjrh ij fopjus okY¨ taxYkh i'kqv¨a ds lkFk Ykxkrkj YkM+rs jgus ds eqdkcY¨
turk dh j{kk djus dk ,d nwljk vPNk rjhdk Òh FkkA ue:n us ?kj¨a d¨
feYkkdj ,d uxj dk fuekZ.k fd;k v©j uxj dh pkj¨a rjQ Åaph nhokjsa [kM+h
dÈ v©j Yk¨x¨a d¨ mlds Òhrj tek dj fYk;kA bl Ádkj turk dh lqj{kk gqbZ
v©j fuejkM mu ij 'kklu dj ldkA ;g O;oLFkk turk d¨ Lohdk;Z Fkh
D;¨afd] **pfYk, ge vius fYk, ,d uxj cuk,a-----v©j viuk uke dek,a] vU;Fkk
ge fons'k esa frrj&fcrj g¨ tk,axsA** ¼tsu- 11%4½A
mUg¨aus fdY¨ can 'kgj cukdj u flQZ [kqn d¨ taxYkh i'kqv¨a ls cpk;k cfYd
vius fYk, ,d Ákf/kdkj Òh LFkkfir fd;k & **ge vius fYk, ,d uke
dek,axsaA ;g ck

;qx¨a dk jgL;
mu Yk¨x¨a us ehukj cukbZ] **ugÈ r¨ bl iwjs fo'o dh lrg ij ge v©j
dgÈ Òh fc[kj tk,axs** & Ò©x¨fYkd foÒktu esa ¼tsusfll- 11%4½A ij bZ'oj us
mudh ehukj dk fuekZ.k ns[kk v©j iwNk] **Bgj¨] lkjs Yk¨x ,d gSaA v©j mu
lcdh Òk"kk ,d gSA v©j vc mUg¨aus ,slk djuk 'kq: dj fn;k gS v©j vc os
t¨ dqN Òh djus dh djsaxs mUgsa oSlk djus ls j¨dk ugÈ tk ldsxk** ¼tsu-
11%6½A
ekuo tkfr us ,slk D;k **djus dh dYiuk dh**\ bl chloÈ 'krkCnh dk
ekuo oká varfj{k esa fopj.k djrk gS] pkan rd x;k v©j vk;k gS] vfr
isphnk e'khusa vkfo"dkj djds mRié dh gSa( daI;wVjhÑr midj.k cuk,a] ân;
d¨ Áfrj¨fir fd;k gS] v©j ;gka rd fd e`r inkFkZ esa tku Òjus dh d¨f'k'k
dh gSA Ò©frd fu"iknu ds fYk, ekuo eu dh {kerk vlhe Ykxrh gSA ij]
bldh leL;k,a Ò©Sfrd ugÈ] cfYd vk/;kfRed gaS v©j muds lkeus] vc Òh
og bZ'oj ds fcuk vlgk; gh gSA
blfYk, bZ'oj us mudh Òk"kk vLr&O;Lr dj nh v©j ** mUgsa nwj ns'k¨a esa
fc[¨j fn;k-----iwjh /kjrh dh lrg¨a ij** ¼tsusfll- 11%8½A
lh- i‚Yk esjsfMFk ds 'k¨/k&Áca/k ls m)j.k tkjh j[¨axs( ¼i`"B 16&17]
25&29½ t¨ vc vÁkIr gSA
mlds ckn ue:n** cgqr 'kfä'kkYkh cuus Ykxk** v©j **ÁÒq ds lkeus og
'kfä'kkYkh f'kdkjh** ¼tsusfll- 10%8&9 'kklu ds vFk¨Z esa ½ cuk ftlesa 'kklu
djus dk Òko Òjk Fkk ¼**'kfä'kkYkh** fgczw 'kCn **fxCcj** mlds ckn] ftldk
vFkZ gS **rkuk'kkg**] 'kfä'kkYkh ds fYk, ckbfcYk esa Á;qä vfUofr½A 'kkLor ds
lkeus---- 'kfä'kkYkh cu x;kA fuejkM turk ij vR;kpkjh cu cSBkA mlus
fof/k;ka cuk;ÈA bruk ek«k ugÈ] og **'kfä'kkYkh----lkeus** vej dsA ¼fgczw 'kCn
;gka **iSfu;e* dk vuqokn **lkeus** gqvk gS tcfd **f[kYkkQ** g¨uk pkfg,A
ckbfcYk dgrh gS fd ue:n bZ'oj ds fo#) Fkk!----
152

lH;rk dk jgL;
ue:n 'kfä c

;qx¨a dk jgL;
vlYk esa lsfejkfel gh feF;k nsorkv¨a ds mikld fo'o ds vf/kdrj
xSjbZlkbZ /ke¨± dk laLFkkid FkhA ;gka rd fd rFkkdfFkr bZlkb;¨a ds fØLel]
uoo"kZ v©j bZLVj tSls R;¨gkj mlh dh fodflr dh gqbZ feF;k /kkfeZd
Á.kkfYk;¨a dk urhtk gSaA bl fo"k; esa v©j foLr`r tkudkjh ds fYk, ikBd
vY¨DtsaMj fgLYk‚i Ñr *n Vw cschYk¨Ul* i

lH;rk dk jgL;
ue:n us dbZ uxj¨a dk fuekZ.k fd;k & csfcYk¨u] ,jsd] vôkM] dYusg]
fuusos vkfnA ogka tSls&tSls le; chrrk x;k] jk"Vªh; ljdkj¨a ds lkFk jk"Vª
cuus YkxsA muesa csfcYk¨u ¼t¨ pkYkfn;k ds uke ls tkuk x;k½] feJ] vlhfj;k
vkfn 'kkfeYk gSaA lsfejkfel }kjk pYkk;k x;k /keZ fofÒé ns'k¨a esa viuh&viuh
Òk"kk esa Ápkfjr g¨us YkxkA feJ esa ue:n v©j lsfejkfel d¨ vkbfll v©j
gj jk"Vª ds nsorkv¨a ds vius&vius uke F¨ Y¨fdu iSxu /ke¨± dk lkjk
x¨j[k/ka/kk lsfejkfel ls fodflr gqvkA
ekuork dh ihf

;qx¨a dk jgL;
ekuo lH;rk dk lkjka'k
efgeke; v©j vöqr Á;¨tu ds fYk, /kjrh ij ekuork dh l`f"V dh xbZ
FkhA bZ'oj Lo;a d¨ mRié dj jgk FkkA 'kkafr v©j pje larqf"V esa ije Álé
v©j vkuane; g¨us] mRiknd] ltZukRed] v©j 'kkLor thou esa Álérk iwoZd
lQYk g¨us ds fYk, ekuo dk l`tu djuk bZ'oj dk mÌs'; FkkA bldk vk'k;
Fkk bZ'oj dk pje¨RÑ"V vk/;kfRed pfj«k & fo'kq) jkejktA ;g Á;¨tu ijk
g¨xkA
bldk erYkcYk gqvk fd bZ'oj dk lo¨ZPp iw.kZ vkfRed pfj«k & iw.kZ
vkn'kZ jkT;A ;g Á;¨tu fu"iknu fd;k tk;sxkA
ij blds fu"iknu ds fYk,] ekuork d¨ viuk fu.kZ; Lo;a Y¨uk gSA iwoZ
lqanj f'k'kq YkwflQj us ,d fÒé dk;Z fof/k pquh v©j og dk;Z&fof/k ,dne
mYkVh fn'kk dh v¨j c

lH;rk dk jgL;
djhc N% gtkj o"k¨± rd ekuork ;g ikB fYk[krh jghA Y¨fdu bl
us ds
fYk, ck/; djuk gS fd bZ'oj ds fcuk og vleFkZ v©j O;FkZ gSA
vkf[kj O;kid fouk'k ds vó¨a dk vfo"dkj g¨ pqdk gS v©j bruh cM+h
ek«kk esa mudk mRiknu fd;k tk pqdk gS fd os bl xzg] i`Foh ds lkjs tho¨a
d¨ u"V dj ldrs gSa bu vafre fnu¨a dh] ekuo tkfr dh gkaQrh lkal ds
le; bZlk us Òfo";ok.kh lqukbZ fd dSls lkjh pht¨a dk var g¨xkA bZlk ds
lqlekpkj d¨ nck, tkus v©j mldh txg ,d vYkx ;h'kq ds ckjs esa ekuo
fufeZr lqlekpkj Ykk, tkus ds ckn mUg¨aus dgk] **bZ'oj ds jkT; dk ;g
lqlekpkj lÒh jk"Vª¨a esa Áek.k ds :i esa nqfu;k Òj esa Ápkfjr fd;k tk,xkA
mlds ckn var ¼bl nqfu;k dk½ vk tk,xkA**
157

;qx¨a dk jgL;
;g lqlekpkj vc gj ns'k esa lquk;k tk pqdk gSA bldh ?k¨"k.kk ds
ipkl o"k¨± ds nS©jku] vk.kfod 'kfä bruh fodflr gS( bfrgkl esa igYkh ckj
bruh cM+h {kerk esa bldk mRiknu fd;k x;k gS fd /kjrh ds gj ekuo ds
thou dk var dj ldrh gSA blds ckn bZlk us egk ladV dh Òfo";ok.kh dh
& brus cM+s ladV ds le; dh fd ;fn bZ'oj n[kYk ugÈ nsxk r¨ fdlh Òh
ekuo dk thfor cpuk laÒo ugÈ g¨xkA ij vius ppZ ds okLrs ekuork ds
iw.kZ fouk'k ds igY¨ bZ'oj vYk©fdd :i ls n[kYk nsxkA ekuo tkfr Lohdkj
djsxh fd bZ'oj ds fcuk ekuo vi;kZIr gS- blds rqjar ckn] bZlk elhg cknYk¨a
ds chp viuh lo¨ZZPp 'kfä v©j efgek fn[kkrs gq, ÁdV g¨axs rkfd '©rku d¨
mlds LFkku ls gVk nsa v©j vkn'kZ jkT; dh v¨j ;g fo'o Y¨ tkus ds fYk,
bZ'oj dh viuh u;h lH;rk 'kq: djsa ¼ekV- 24%14] 31&41½A
'©rku ds ikih fo'o ds ;s vafre fnu vk x, gSaA orZeku ih

lzkbZYk dk jgL;
blzkbZYk dk jgL;
D;k dHkh vkid¨ ;g ckr lcls vLokHkkfod yxh fd egku bZ'oj us
blzkbZy dkSe dks viuh lcls ilanhnk dkSe ds :i esa iSnk fd;k gS\
bu ijLij foj¨/kh rF;¨a ij fopkj djsa%
bZ'oj dgrk gS fd og O;fä;¨a dk lEekudrkZ ugÈ gSA r¨ D;k og fdlh d©e
dk lEekudrkZ gS\ D;k d¨bZ mldk pghrk gS\ D;k vkius dÒh vuqÒo fd;k
fd bZ'oj vius iSxacj¨a d¨ N¨M+ dj vius pqus Yk¨x¨a d¨ Òh e¨{k Ánku djus
ls budkj djrk gS\ fd pquh gqbZ d©e¨a ls bZ'oj us dsoYk Ò©frd v©j d©eh
okns fd, gSa] D;¨afd bZ'oj dh ifo«k vkRek muds fYk, vxE; gSA
D;k dÒh ;g ckr vkids eu esa vkbZ fd ckbfcYk dsoYk ,d d©e
blzkbZYk ls lacaf/kr iqLrd gS v©j nwljh d©e¨a dk ftØ rÒh vk;k gS tc
bZlzkbYkh d©e muds laidZ esa vkrh gS\
v©j ;gka ,d v©j vkgrdkjh rF; ÁLrqr gS! vkt dh bZlkb;r iwjh
rjg ls vuqÒo ugÈ djrh] ;gka rd fd bls ;gwnh Òh ugÈ le> lds v©j
bfrgkldkj¨a us Òh bldk vfÒY¨[ku ugÈ fd;k gS v©j u igpku gh lds gSa
blzkbZYk dk mÙkjh jkT; ;gwnh ugÈ FkkA ckbfcYk esa igYkh ckj tgka ;gwnh 'kCn
vk;k gS og txg gS 2 fdaXt v/;k; 16] 'Yk¨d 6] tgka blzkbZYk d©e lhfj;k
ls feYkdj ;gwfn;¨a ds f[kYkkQ ;q) dj jgh Fkh!
159

;qx¨a dk jgL;
blzkbZYk ds ckjs esa lÒh vFk¨± esa foLe;dkjh jkT; ,d jgL; gS t¨ fdlh
Òh /keZ & bZlkb;r ;gka rd fd ;gwfn;r ds fYk, Òh iwjh rjg vKkr gS!
njvlYk ;g lp gS fd blzkbZYkh d©e bZ'kk dh ilanhnk d©e FkhA Y¨fdu
le>sa% mUgsa bZ'oj ds pgsrs ds :i esa ugÈ pquk x;k Fkk u fo'¨"k vuqxzg ds
fYk, ghA mUgsa ,d fo'¨"k Á;¨tu ls pquk x;k Fkk & varr% bZ'oj ds jkT; dh
LFkkiuk dh iwoZ rS;kjh ds fYk,!
;g ,d mYk>u dgkuh gS! bl v/;k; ds 'kh"kZd] ^blzkbZYk dk jgL;* ds
mÙkj] dk lÒh d©e¨a ds fYk, bZ'oj ds Yk{; esa cM+k egRo gS! O;fä bl
egRoiw.kZ Kku ds fcuk euq"; ds okfLrfod Yk{; v©j mldh vfo'oluh;
{kerk d¨ ugÈ le> ldrkA
ije Á/kku ;¨tuk
lz"Vk bZ'oj euq"; esa v©j euq"; ds ek/;e ls Lo;a d¨ mRié djrk gS! bZ'oj
dk pje Yk¨d¨Ùkj Yk{; foLe;dkjh

lzkbZYk dk jgL;
bZ'oj ds Áfr vkKkdkfjrk v©j usr`Ro dh {kerk fn[k jgh FkhA bZ'oj mUgsa
fo'¨"k lsok ds fYk, rS;kj g¨us v©j varr% bZ'oj ds jkT; & dYk dh vkus
okYkh nqfu;k esa Åapk in ikus ds fYk, cqYkk jgk FkkA eSa vc ,d iqLrd ls
m)j.k nsrk gwa ftls eSaus 50 lkYk igY¨ fYk[kk Fkk ;wukbVsM LVsV~l ,saM fczVsu
bu Á¨Qslh] i`"B 16 ls ÁkjaÒ djds%
**bl O;fä] vczkge d¨ bZ'oj us vkns'k fn;k% **rqe vius ns'k v©j vius
ifjokj v©j vius firk ds ?kj ls ckgj fudYk¨] ,d ,sls ns'k esa t¨ eSa rqEgsa
fn[kkÅaxk v©j eSa rqels ,d egku d©u cukÅaxk*** ¼Ádk'kuk 12%1&2½A
;gka ,d O;kns'k Fkk] t¨ ,d 'krZ Fkk v©j ,d oknk Òh c'krsZ fd
vkKkdkfjrk dh 'krZ iwjh dh tkrhA v©j bl rjg bZ'oj us mlh rjg ,d
[kkl O;fä] vczkge ls d©e iSnk dh tSls mlus ,d fo'¨"k O;fä ls iwjh
nqfu;k 'kq: dh FkhA tSls og nqfu;k t¨ bZ'oj ls] v©j bZ'oj dh mikluk ds
vk'kÊokn¨a v©j 'kklu ls nwj fNVd xbZ gS] ,d O;fä ls ÁkjaÒ dh xbZ Fkh
ftlus bZ'oj ds f[kYkkQ foæ¨g fd;k] v©j mldh ljdkj d¨ vLohdkj dj
fn;k mlh rjg bZ'oj ds vius jä&ekal ls tUeh d©e] ftlls bZ'oj ds
jkT; dk iqutZUe g¨uk gS] ,d O;fä ls 'kq: dh xbZ Fkh ftlus fcuk Á'u
fd, bZ'oj dh vkKk dk ikYku fYk;k v©j~ mlds nSoh 'kklu d¨ Lohdkj
fd;kA
D;k vczkge rdZ djus v©j dkj.k iwNus ds fYk, #ds F¨\ D;k mUg¨aus dgk
Fkk% ** gesa igY¨ bl ij rdZ dj Y¨uk pkfg,( eSa ;gka cschYk¨u esa gwa nqfu;k
ds okf.kT;] lekt v©j mYYkkl ds dsaæ esaA vki eq>s ;g opu ;gÈ D;¨a
ugÈ ns ldrs] tgka gj pht lq[kn v©j eue¨gd gS\ eq>s ;g lc N¨M+ dj
ml vlH; ns'k esa D;¨a tkuk pkfg,\
D;k vczkge us VkYkeV¨Yk dh] Áfrj¨/k fd;k] rdZ fd;k] cxkor dh\
fuf'pr :i ls mUg¨aus ugÈ fd;kA
mn~?kfVr xzaFk bldk cl bl rjg o.kZu djrk gS% **bl rjg vczkge pYk
iM+sA** bZ'oj ds lkFk d¨bZ rdZ ugÈ gqvkA bl rjg dh d¨bZ ekuoh; cgl
ugÈ gqbZ fd bZ'oj fcYkdqYk xYkr gSA d¨bZ ew[kZrkiw.kZ Á'u ugÈ fd, x,%
**eq>s ;gka ls D;¨a tkuk pkfg,\** D;k eSa viuh etÊ dk dke ugÈ dj
ldrk\** ;g dgus ds fYk, Òh ugÈ #ds] **Bhd gS] ,d jkLrk gS ftls eSa
ns[k jgk gwaA**
161

;qx¨a dk jgL;
**vczkge jokuk g¨ x,** cl lh/kh&lknh fufoZokn vkKkdkfjrk!
;gka Òh ge }Sr dk fl)kar ns[krs gSaA vczkge bl nqfu;k dh fodkleku
laLÑfr ds dsaæ esa F¨A ;kn j[¨a ;g ,d ca/kd cukbZ xbZ nqfu;k Fkh] '©rku ds
rtZ ij fodflr g¨ jgh nqfu;kA bZ'oj us vczkge d¨ viuh d©e blzkbZYk]
Ákphu fo/kku ds d©axzhxs'ku ;k ppZ dk dqYkfirk cuus ds fYk, pquk FkkA
ekuork ds ek/;e ls /kjrh ij bl egku Á;¨tu d¨ iwjk djus ds fYk, bZ'oj
ds lewg¨a] dke&dkt esa }Sr dk fl)kar varjxqafQr gSA Ákphu fo/kku ds v/khu
blzkbZYk dk Ò©frd d©axzhxs'ku gqvk Fkk v©j uofo/kku ds varxZr bZ'oj dk
vk/;kfRed ppZA 'kCn tSlk fd ewYkr% uofo/kku ds ;wukuh laLdj.k esa fYk[kk
gS] ,ôY¨fl;k Fkk ftldk vFkZ g¨rk gS cqYkk, x, Yk¨xA
pwafd Ákphu fo/kku dk blzkbZYk lkalkfjd vxzt] v©j uofo/kku dh rjg
dk ppZ Fkk blfYk, vc bZ'oj us blzkbZYk d©e dk tud '©rku dh nqfu;k ls
cqYkk;kA vkxs pYk dj vczkge us [kqn d¨ vtuch] ;k«kh v©j rhFkZ ;k«kh ekukA
;g muds 'kCn ugÈ F¨% ;s lÒh vkLFkk esa Òjs] okns u ikdj] Y¨fdu mud¨
dkQh nwj ns[kk v©j muls lger F¨] v©j mudk vkfYkaxu fd;k v©j Lohdkj
fd;k fd os /kjrh ij vtuch F¨] rhFkZ ;k«kh F¨A D;¨afd t¨ bl rjg dh ckrsa
djrs gSa os Li"V :i ls ?k¨"k.kk djrs gSa fd os ,d ns'k rYkk'k jgs gSa ¼,d
vYkx lH;rk½ v©j lpeqp ;fn mUgsa ml ns'k dk /;ku jgrk tgka ls os pY¨
F¨ r¨ mUgsa 'kk;n ogka nqckjk Yk©Vus dk volj feYk tkrkA Y¨fdu vc os ,d
csgrj ns'k dh dkeuk djrs gSa] ;kuh LofxZd ns'k dh% blfYk, bZ'oj d¨ mudk
bZ'oj dgYkkus esa YkTtk ugÈ gSA D;¨afd mlus muds fYk, ,d 'kgj rS;kj
fd;k Fkk** ¼fgczw 11% 13&16½ ,d csgrj ns'k] ,d LofxZd ns'k rYkk'kus okY¨]
t¨ lkjh /kjrh ij O;kIr bZ'oj dk jkT; g¨xkA
v©j bZ'oj us bl euq"; ¼vczke½ d¨ ftldk uke mlus ckn esa cnYk dj
vczkge j[kk] viuh d©e blzkbZYk dk firk cuk;k! bZ'oj ds lkjs okns vczkge
162

lzkbZYk dk jgL;
v©j mlds lÒh oa'kt¨a ds fYk, fd, x, F¨A v©j ;fn gesa muds cPp¨a
esa ls ,d] bZlk elhg ds tfj, mÙkjkf/kdkj esa bZ'oj ds jkT; esa 'kkLor thou
dk oknk ikuk gS r¨ gesa vczkge tSlk gh cuuk pkfg,A
vius fo'¨"k jä&ekal ls cuh d©e blzkbZYk ds ckjs esa 'kkLor us dgk%
**eSaus ;g d©e vius fYk, cukbZ gS( os esjh Á'kalk d¨ vkxs c

;qx¨a dk jgL;
nqgjs okns ij /;ku nsa% 1½ **eSa rqels ,d egku d©e cukÅaxk** & Ò©frd
jk"Vªh; oknk fd muds jä&ekal tU; csVs egku d©e g¨axs & ,d tkfr dk
oknk% 2) **---v©j rqeesa nqfu;k ds lkjs ifjokj bZ'ojkuqxzg ÁkIr djsaxsA** &
bZ'ojkuqxzg dk vk/;kfRed oknkA ;gh oknk ¼ tsusfll 22 % 18½ esa Òh nqgjk;k
x;k gS% ** v©j rqEgkjs cht esa /kjrh dh lkjh d©esa bZ'ojkuqxzg ÁkIr djsaxhA**
bl **,d cht** ls fo'¨"k :i ls bZlk elhg dk mYY¨[k fd;k x;k gSA tSlk
fd ¼tsusfll 3%8] 16½ esa iôs r©j ij iqf"V dh xbZ gSA
;gh og txg tgka bZlkbZ g¨us dk ne Òjus okY¨ v©j~ musd vkpk;Z
xYkrh djrs gSa v©j /keZxzaFk laca/kh vKku ds f'kdkj gSaA os ;g ugÈ ns[k ikrs
fd bZ'oj us vczkge ls nqgjs okns fd, F¨A os ,d cht & bZlk elhg ds
ek/;e ls vk/;kfRed e¨{k ds elhgkbZ okns d¨ ekurs gSaA os [kM+s g¨ dj okn¨a
ij ók¨r xkrs gSa & bl feF;k Òzkafr ds f'kdkj g¨dj fd ejus ij okns ds
vuqlkj LoxZ tk,axsA
;g dsaæh; fcanq gSA ;gh og fcanq gS tgka naÒh **bZlkbZ** v©j muds
xq#tu lR; dh Ykhd Qkan tkrs gSaA ;gh og fcanq gS tgka ls os ml iVjh dk
fLop can dj nsrs gSa t¨ mUgsa Òfo"; dFku¨a dh Ykkirk ekLVj IYkku rd Y¨
tk ldrh gSA os bl rF; d¨ le>us ls pwd tkrs gSa fd bZ'oj us vczkge ls
tkfr ds lkalkfjd v©j bZ'ojkuqxzg ds vk/;kfRed okns fd, F¨A
bl egku rF; dk [kqYkklk vkxs pYk djA
Y¨fdu ;g Li"V rF; fd **egku d©e** dk oknk vdsY¨ tkfr dk
mYY¨[k djrk gS & xYkfr;¨a 3:16 ds **,d cht** dk ugÈ] t¨ bZlk elhg F¨]
vczkge ds csVs v©j bZ'oj ds csVsA cfYd mldk vk'k; ÁkÑfrd jä&ekal ds
vusd & cgqr ls tUesa cht¨a ls gS & vkxs pYkdj bZ'oj ds vius okns d¨
nqgjkus ls lqfuf'pr g¨ tkrk gSA
dbZ d©e cuus okYkk gS blzkbZYk
/;ku iwoZd fopkj djsa! bu okn¨a d¨ le>sa!! **v©j tc vczkge fuU;kucs o"kZ
ds F¨ bZ'oj muds lkeus ÁdV gqvk] v©j muls dgk] **eSa loZ'kfäeku bZ'oj
gwa- esjs lkeus pYk¨ v©j rqe ifjiw.kZ g¨ tkv¨xsA v©j eSa vius v©j rqEgkjs chp
Álafonk d:axk v©j rqEgsa rsth ls c

lzkbZYk dk jgL;
/;ku nsa ;g oknk vczkge dh vkKkdkfjrk v©j 'kq) thou dh 'krZ ij
vk/kkfjr gSA /;ku nsa **egku d©e** vc cgqr&lh d©esa cu tkrh gS & ,d ls
vf/kd d©eA ;g **;g ,d cht** bZlk elhg dk ifjpk;d ugÈ g¨ ldrkA
fuEu 'Yk¨d bls lkfcr djrk gS%
** v©j eSa rqEgsa vR;f/kd moZj cukÅaxk v©j eSa rqels d©esa cukÅaxk 9,d
ls vf/kd½ v©j rqeesa ls jktk fudY¨axs ¼'Yk¨d 6½A /;ku nsa fd d©esa v©j jktk
vczkge ls mRié g¨axsA
Ò©frd Átuu & vusd cht] ,d oa'kt ds vYkkok ftlds ek/;e ls
bZlk elhg ds tfj, vk/;kfRed tuu }kjk fc[kjs Yk¨x vczkge ds cPps cusaxs
¼xYkkfr;¨a 3% 29½A fc[kjs gq, O;fäxr bZlkbZ d©e¨a dk fuekZ.k ugÈ djrsA ;g
lp gS fd ppZ d¨ **mRÑ"V i©j¨fgR;] ,d ifo«k d©e ¼ 1 ihVj 2%9½ dgk
tkrk gS Y¨fdu bZlk dk ppZ vusd d©e¨a esa foÒkftr ugÈ gSA** ;g tkfr dh
ckr djrk gS bZ'ojh; ~vuqxzg dh ugÈA
**v©j eSa vius v©j rqEgkjs chp viuh Álafonk LFkkfir d:axk v©j rqEgkjs
ckn rqEgkjs cht d¨ mudh ihf

;qx¨a dk jgL;
bZlk elhg firkv¨a ls fd, x, okn¨a dh iqf"V ds fYk, vk, F¨ j¨eu
15%8½ & vczkge] blkd v©j tSdcA ;gh okns vczkge ds csVs blkd v©j
blkd ds csVs tSdc ls nqckjk fd, x, F¨A
430 lkYk ckn bZ'oj us viuh d©e blzkbZYk d¨ mRié fd;k & vczkge]
blkd v©j tSdc ds oa'kt ftuds uke cnYk dj bZ'oj us blzkbZYk j[k fn;kA
bu Yk¨x¨a d¨ felz dh xqYkkeh ls fudkYkus v©j okns ds ns'k esa Y¨ tkus
ds fYk, bZ'oj us ewlk d¨ cqYkk;kA ewlk bZ'oj d¨ ugÈ rYkk'k jgs F¨- cfYd
bZ'oj us bl fo'¨"k lekns'k d¨ iwjk djus ds fYk, fo'¨"k :i ls Áf'k{k.k ÁkIr
djus ds fYk, felz ds Qjkv¨a ds jktegYk esa jktdqekj ds :i esa ewlk dk
YkkYku&ikYku djk;kA bl rjg vc ,d ckj fQj ewlk d¨ usr`Ro ds fYk,
fo'¨"k :i ls Áf'kf{kr djkus ds ckn bZ'oj us vczkge] blkQ v©j tSdc ds
oa'kt¨a d¨ felz dh xqYkkeh ls fudkYkus ds fYk, mUgsa nqfu;k ls ckgj cqYkk;kA
ijLij tkrh; fookg dk fu"¨/k
blfYk, vc ;g lokYk ,d ckj fQj mBrk fd bZ'oj us **pqfuank Yk¨x¨a ds :i
esa** fgczw dh ;g fo'¨"k d©e D;¨a mRié dh\ D;¨a] tcfd bZ'oj us viuh ifo«k
vkRek d¨ muds fYk, xE; dÒh ugÈ cuk;k\
;gka ,d ckr /;ku nsus ;¨X; gSA laÒkouk ;g gS fd os d©esa lÒh ;k &
YkxÒx lÒh & 'osr tkrh; uLYk dh FkÈ] l`tu ds le; ls vifjofrZrA
tSdc v©j muds csV¨a v©j ifjokj¨a d¨ t¨lsQ ds dgus ij felz esa vkus
ds ckn x¨'¨u uked txg ij & Ò©x¨fYkd n`f"V ls feflz;¨a ls vYkx j[kk
x;k Fkk] vkil esa 'kknh&O;kg djrs gq,A
bl laca/k esa iYk Òj ds fYk, vczkge ij okil tk,aA mUg¨asus vius csVs
blkd d¨ ml le; ns'k esa jgus okYkh dkYkh dSékfuV tkfr esa 'kknh djus ls
euk dj fn;k FkkA mUg¨aus vius eq[; lsod d¨ blkd ds fYk, ,d iRuh
rYkk'kus ds fYk, vius ifjokj v©j viuh tkfr esa ÒstkA vczkge us dgk] ^^esjs
csVs ds fYk, ds fYk, dSékfuV¨a esa ls iRuh u rYkk'kuk ftuds chp eSa jgrk gwa**
¼tsusfll 24:3½A
166

lzkbZYk dk jgL;
vxYkh ih

;qx¨a dk jgL;
felz esa bZ'oj us flYkflY¨okj rkÅu Ykkdj mUgsa xqYkkeh ls efä fnYkkbZ
FkhA vc bZ'oj us lkxj ds ikuh d¨ ihNs e¨M+ dj n¨u¨a rjQ ikuh dh nhokj
cuok nh v©j mu nhokj¨a ds chp lkxj dh lrg ij p©M+k jkLrk rS;kj g¨
x;kA
bZlzkbYkh ml jkLrs ls pYkdj dj ikj g¨ x,A mUg¨aus ihNs eqM+ dj
ns[kk feóh lkxj rYk ds jkLrs Áos'k dj jgs gSaA tc lkjs feóh lkxj dh
nhokj ds chp ds jkLrs ds vanj vk x, r¨ bZ'oj us ikuh d¨ fQj ls cgus dh
vuqefr ns nh] ftlls feóh lsuk Mwc xbZA
VwVs okns
fu;r le; ij blzkbfYk;¨a us flukbZ ioZr dh rYkgVh esa racw [kM+s dj fn,A
bZ'oj us vius /keZra«kh; fu;e ds varxZr mudh lgefr ds fcuk muds
fYk, mudk jk"Vª ugÈ cuk;kA ewlk ds ek/;e ls bZ'oj us muds lkeus viuk
ÁLrko j[kkA ;fn os mudh ljdkj ds muds fu;e¨a dk ikYku djasxs r¨ og
mUgsa le`) dj nsxk] v©j mUgsa lcls /kuoku v©j l'kä ns'k cuk nsxkA
fQj Òh bZ'oj ds tUefl) okns viuh ÁÑfr esa d©eh v©j Ò©frd F¨ &
muls vk/;kfRed eqfä dk d¨bZ oknk ugÈ fd;k x;k FkkA
D;¨a\
Yk¨x jkth g¨ x,A bl rjg ls os bZ'oj dh pgsrh d©e cu x,A Y¨fdu
bls ge tkurs gSa% muls bZ'oj Á;¨tu dk bZ'oj ds vafre jkT; dh
rS;kjh ds lkFk ,d fuf'pr laca/k Fkk & tc lkjh /kjrh ij bZ'oj ds jkT; dh
iquLFkkZiuk dh tk,xh v©j lcds fYk, vk/;kfRed eqfä dh is'kd'k dh
tk,xh!
fuLlansg] ewYk lkalkfjd tkrh; uLYk d¨ v{kq..k j[kus dk ,d dkj.k
FkkA Y¨fdu v©j Òh cgqr dqN FkkA
d©e¨a us Kku fodflr dj fYk;k FkkA vkne ds foæ¨g ds ckn ekuo
tkfr lkalkfjd v©j Ò©frd Kku dh ÁkfIr rd lhfer dj nh xbZ FkhA
168

lzkbZYk dk jgL;
Y¨fdu vkt ds f'kf{kr Yk¨x¨a v©j oSKkfud¨a dh rjg os dg jgs F¨] **gesa
i;kZIr Kku n¨ v©j ge lkjh leL;k,a gYk dj nsaxs v©j lkjh cgqjkb;ka [kRe
dj nsaxs & ge jkejkT; Ykk nsaxs!**
ml le; rd ekuo tkfr d¨ bZ'oj dh v¨j ls vk/;kfRed Kku v©j
iw.kZrk udkj nh xbZ FkhA bZ'oj us tc mUgsa vius dkuwu] viuh rjg dh
ljdkj] viuh thou '©Ykh dk Kku nsus dk QSlYkk fd;k! og nqfu;k ds lkeus
lkfcr djus tk jgk Fkk fd mldh ifo«k vkRek ds fcuk ekuo thou ds lPps
rjhd¨a ds bl rjg dk Kku ÁkIr djus v©j mldk mi;¨x djus esa v{ke
g¨rk gSA og fn[kkus tk jgk Fkk fd bulku ds eu esa viuh vkRek ds lkFk
v©j bZ'oj dh ifo«k vkRek ds ;¨x ds fcuk vk/;kfRed foosd cqf) ugÈ vk
ldrhA bZlzkbZYk d©e ml rF; ds fun'kZu ds fYk, mldh fxuh fix gSA bZ'oj
us viuh ihf

;qx¨a dk jgL;
vkuqoaf'kdrk ;fn vPNh v©j mPpxq.koÙkk dh g¨ O;fä d¨ ÁkjaÒ ls gh
YkkÒ dh fLFkfr esa j[k nsrh gSA Ásjd ifjos'k] mék;d ÁÒko v©j lgh vkRe
Ásj.kk v©j Òh lq/kkj Ykk ldrh gSA Y¨fdu gr¨Rlkgd ifjos'kd] cqjs ÁÒko v©j
iFk Òzkar vkReÁsj.kk mRÑ"V vkuqoaf'kdrk ds O;fä d¨ Òh vlQYk v©j nq"V
ÁÑfr dk O;fä cuk ldrh gSA
bZ'oj us ,d mér vkuqoaf'kdrk ds lÒh ÁkÑfrd YkkÒ¨a ds lkFk viuh
pqfuank d©e ÁkjaÒ dh gkYkkafd og mls xqYkkeh ls fudkYk dj Ykk;k x;k FkkA
bZ'oj us mUgsa xqYkkeh ls ckgj fudkYkk v©j mUgsa ,d u;k v©j rktk ÁkjaÒ
Ánku fd;kA vkneh dg ldrk gS fd muds ikl gj pht bZLoj dh nh gqbZ
FkhA Y¨fdu lokYk mBrk gS fd D;¨a\ bZ'oj us blzkbZYk d©e d¨ bl rjg D;¨a
rS;kj fd;k v©j mRié fd;k\
l¨fp,] igYkh ckr r¨ ;g fd bZ'oj us euq"; d¨ D;¨a cuk;k\ bZ'oj
euq"; ds tfj, Lo;a d¨ mRié djrk gS! og ,d euq"; esa bZ'oj ds vius
lPps ifo«k v©j /keZijk;.k v/;kfRed pfj«k dk l`tu dj jgk gS! v©j cnY¨
esa mldk Á;¨tu /kjrh ij bZ'oj ds jkT; dh iquLFkkZiuk djuk gSA v©j blds
vYkkok fo'kkYk v/kwjs czãkaM ds l`tu ds fYk, vjc¨a bZ'ojh; lRo¨a dk l`tu
djuk Òh mldk Á;¨tu gSA v©j mlls vkxs\
vkg! bZ'oj us vÒh rd mn~?kkfVr ugÈ fd;k gS fd blls vkxs mldk
Yk{; D;k gS!
igY¨ euq"; ds l`tu ds ckn ls bZ'oj us t¨ dqN Òh fd;k gS og bZ'oj
ds lexz ije Yk{; dh fn'kk esa ,d Áxfr'khYk dne jgk gS!
bZ'oj ds jkT; ds Ádkj
ekuo ds vÒh rd ds bfrgkl dk vafre Yk{; bZ'oj ds jkT; ds fYk, rS;kj
g¨uk gS t¨ lkjh /kjrh ij bZ'oj dh ljdkj d¨ iquLFkkZfir djsxkA bZ'oj dk
170

lzkbZYk dk jgL;
jkT; oLrqr% bZ'oj dk mRié fd;k v©j tUek ifjokj gS] t¨ njvlYk] bZlk ds
nwljs vkxeu ij igY¨ iqu#RFkku v©j rkRdkfYkd LFkkarj.k ls ÁdV g¨xk! v©j
bZ'oj ds mRié v©j tUesa csV¨a ls Li"V gS fd esjk vk'k; muls ugÈ gS ftUgsa
Áoapuk oa'k mins'k fn;k gS fd gj og O;fä t¨ bZlk elhg d¨ ÁkIr djus
dk nkok djrk gS og blh ekuo thou esa **nqckjk tUe** ik pqdk gSA
;g lcls cM+k NYk gS ftlls nq"V '©rku us mud¨ ¼rFkkdfFkr bZlkb;r
esa cgqr¨a d¨½ NYkk gS ftUg¨aus feF;k /kek±rj.k **Lohdkj** fd;k gSA g¨ ldrk gS
fd mudh ea'kk usd g¨ Y¨fdu os NY¨ x, gSa! v©j] lpeqp] NYkk x;k O;fä
ugÈ tkurk fd og NYkk x;k gS & g¨ ldrk gS fd og iwjh rjg fu"Bkoku
g¨!
Y¨fdu vc l¨psa! Ákphu fo/kku dh d©e blzkbZYk bZ'oj ds jkT; ds fYk,
dSls rS;kj g¨ jgh gS\
bZ'oj ds jkT; esa ljdkj
igYkk] vczkge vR;ar mRÑ"V vgZd {kerk ds O;fä F¨A fuLlansg mUg¨aus vius
csV¨a blkd v©j blzkbZYk ds lkFk iqu#RFkku v©j bZ'oj ds jkT; esa Lo;a bZlk
elhg ds uhps nwljs Lrj dk in ik,axsA bZ'oj dk jkT; ,d v/;kfRed jkT;
g¨xk ftlesa ppZ v©j lewph i`Foh ij O;kIr jkT;] n¨u¨a 'kkeYk g¨axsA ;s ,d
V¨Ykh ds :i esa laÒor% lh/¨ bZlk elhg ds v/khu nwljs Øe ds vf/kdkjh
g¨axsA v©j ppZ v©j jkT; n¨u¨a ds vf/kdkjh g¨axsA
iwjh laÒkouk gS fd blzkbYkh d©e ds ewlk] ftUgsa bZ'oj us muds usrk v©j
dkuwu nkrk ¼gkYkkafd firk bZ'oj ewYk v©j okLrfod dkuwu nkrk gS½ ds :i esa
mRié fd;k Fkk & iwjh laÒkouk gS fd lglzkCnh ds n©jku vczkge] blkd]
171

;qx¨a dk jgL;
tSdc dh V¨Ykh ds uhps g¨axs] Y¨fdu nqfu;k Òj dh d©eh ljdkj¨a ds eqf[k;k
g¨axsA
dqYk feYkk dj blzkbZYk d©e D;k gS\
viuh mi;qä vkuqoaf'kdrk ds ckotwn os Lo;a d¨ ;¨X; lkfcr djus
esa cqjh rjg ukdke jgsA bZ'oj us tc muds lkeus muls viuh d©e ds fuekZ.k
dk is'kd'k dh r¨ mUg¨aus tokc fn;k] **ÁÒq us t¨ Òh dgk gS ge og lc
djsaxs** ¼,Dl¨Ml xzaFk 19%8½A Y¨fdu mUg¨aus viuk opu iwjh rjg r¨M+ fn;k
v©j foæ¨g dj fn;kA ÁÒq bZ'oj ds lkFk mudk **irh&iRuh** dk ukrk FkkA
Y¨fdu vkxs pYk dj bZ'oj us muds ckjs esa dgk% **fuf'pr :i ls ftl rjg
d¨bZ iRuh NYk iwoZd vius ifr d¨ N¨M+ nsrh gS] mUg¨aus esjs lkFk oSlk gh
crkZo fd;k] gs blzkbZYk ds oa'kt¨] dgrk gS Òxoku ¼tsjsfe;k 3%20½A
ewlk ds v/khu blzkbZYk d©e ,d tkfr Fkh foÑr vYi varjtkrh; fookg us
mudh tkrh; d©fe;r d¨ nwf"kr dj fn;k FkkA
okXnÙk ns'k rc dSuu dgk tkrk FkkA
ml tehu ij tkrh; vk/kkj ij dkY¨ dékfuV cls F¨A Y¨fdu bZ'oj us
opu nsdj vczkge ds oa'kt¨a d¨ ;g tehu nh Fkh! ;g ogka cls dékfuV¨a ;k
nwljh tkfr;¨a dk ns'k ugÈ FkkA
bZ'oj tc vius chl Ykk[k ls vf/kd blzkbfYk;¨a d¨ bl rjg Y¨ vk;k
mlus ewlk ds tfj, mUgsa lekns'k fn;k% **tc rqe t¨MZu d¨ ikj djds
dékfuV¨a ds ns'k esa igqap¨a( r¨ rqe ogka ds jgus okYk¨a d¨ viuh vka[k¨a ds
lkeus ls [knsM+ nsuk( mudh lkjh rLohjsa] v©j mudh fi?kYkk dj

lzkbZYk dk jgL;
tkrh;&d©eh&/kkfeZd n`f"V ls vYkx
;gh le; gS fd ge bls le>sa!
blzkbYkh d©e bZ'oj dh d©e FkhA Y¨fdu og lkalkfjd d©e Fkh] v/;kfRed
ugÈA blds ckotwn bZ'oj us mUgsa vius ppZ ds lkFk&lkFk d©eh ljdkj v©j
/keZ fn;kA bZ'oj mUgsa lkalkfjd n`f"V ls nwljh d©e¨a ls vYkx j[kuk pkgrk
Fkk& d©eh ¼tkrh½ v©j /kkfeZd n¨u¨a rjg lsA muds nwljh tkfr;¨a ds lkFk
ikjLifjd fookg djus ls n¨ phtsa g¨rh% blls os varjtu djds nwljh
tkfr;¨a d¨ tUe nsrs] v©j nwljs ewfrZiwtd /ke¨± ds lkFk feYk tkrs!
blzkbfYk;¨a us bZ'oj dk vkKkikYku ugÈ fd;k!
dkQh ckn esa blzkbZYk v©j tqnkg n¨u¨a dh dSn ds ckn bZ'oj us
ts:cckcsYk d¨ ml mifuos'k dk xoZuj cuk dj muds v/khu cschYk¨u dh
tqnkfgrh vkcknh d¨ nwljk eafnj cukus ds fYk, ;s:'kYke ÒstkA
bl mifuos'k esa ,tjk v©j usgfevk n¨ iSxacj F¨A bZ'oj ds O;kns'k ds
f[kYkkQ bl mifuos'k ds Yk¨x us dSékfuV¨a] fgÙkhfr;¨a] isfjthfr;¨] tscqlkbr¨a
v©j nwljh tkfr;¨a ds lkFk ijLij 'kkfn;ak djus YkxsA **bl rjg ifo«k cht
¼tkrh; n`f"V ls 'kq) D;¨afd muds ikl ifo«k vkRek ugÈ Fkh½ mu ns'k¨a ds
Yk¨x¨a ds lkFk ?kqYk feYk x;kA----** ¼,tjk 9%2½A
iSxacj ,tjk ukjkt F¨! og d©axzhxs'ku ds lkeus [kM+s gq, v©j c¨Y¨]
**rqeus r¨M+k gS] v©j blzkbZYk dk vfrØe.k djus ds fYk, vtuoh ifRu;ka Y¨
vk, g¨A blfYk, [kqn d¨ ns'k ds Yk¨x¨a v©j vtuch chfo;¨a ls vYkx dj Yk¨**
¼,tjk 10%10&11½
bZlk elhg tqnkg dchY¨ esa tUes F¨ v©j ;g vko';d Fkk fd og ewYk
'kq) tkrh; uLYk ds g¨rs tSls u¨vk Òh F¨A Y¨fdu blds ckotwn flukb ioZr
ij blzkbZYk ds lkFk dh xbZ Álafonk ,d [kkl rjg dh Fkh v©j ubZ Álafonk
dh vxznwr FkhA ;g uofo/kku ds ppZ ds lkFk dh tk,xh t¨ vk/;kfRed
blzkbZYk v©j tqnkg gS ¼t¨jsfe;k 31%31] fgczw 8:6]10½A
173

;qx¨a dk jgL;
bl chp fdlh O;fä us] Ákphu fo/kku ds blzkbZYk ds dqN Yk¨x¨a us bZ'oj
dk vkKkikYku fd;k v©j bZ'oj ds iSxacj cu dj os uo fo/kku ds ppZ ds
vk/kkj cu x,A ppZ iSxacj¨a ¼Ákphu fo/kku½ v©j vxznwr¨a ¼uo fo/kku½] dh B¨l
uho ij cuk gS v©j Lo;a bZlk elhg uÈo ds eq[; iRFkj gSa ¼bQhfl;kb;¨a
2%20½A
muesa ls 'kk;n bfYktkg bZlk elhg v©j vczkge blkg v©j tSdc ds
v/khu g¨axs nqfu;k Òj ds pp¨± ds eqf[k;k g¨axsA cifrLekoknh t‚u ,fYktkg ds
v/khu g¨axsA ,sls ladsr gSa fd iSxacj Msfu,Yk ewlk v©j bZlk ds v/khu lÒh xSj
;gwnh d©e¨a ds eqf[k;k g¨axsA
vius ckotwn viuh Òwfedk fuÒkuk
vius ckotwn viuh Òwfedk fuÒkuk Y¨fdu Ákphu d©e blzkbZYk bZ'oj ds jkT;
dh rS;kjh esa D;k Òwfedk fuÒk,xk\ eSa igY¨ gh mYY¨[k dj pqdk gwa fd fdl
rjg bl nqfu;k ds cqf)thoh v©j fo}ku ekurs gSa fd i;kZIr Kku feYk tk,
r¨ euq"; lkjh leL;k,a gYk dj ldrk gSA
bZ'oj us Ákphu blzkbZYk v©j tqnkg d¨ lSdM+¨a o"k¨± ekuoh; }kjk ;g
lkfcr djus dk volj fn;k fd loZJs"B ekuork Òh bZ'oj dh ifo«k vkRek
ds fcuk ekuoh; leL;kv¨a v©j cqjkb;¨a d¨ gYk ugÈ dj ldrh! fiNY¨ 25
o"k¨± ds n©jku eSaus ;¨ji] ,f'k;k] vÝhdk] nf{k.k vejhdk dh ljdkj¨a ds
Áeq[k¨a ls ckr dh gSA esjk ekuuk gS fd phu dh lkE;oknh ljdkj ds Áeq[k¨a
dk ekuuk gS fd /kjrh dk fu;a«k.k ikus ds ckn lkE;oknh lkjh leL;k,a v©j
cqjkb;ka gYk dj ldr gSaA Y¨fdu eSaus cgqr ls jktkv¨sa] ckn'kkg¨a] jk"Vªifr;¨a
v©j Á/kkueaf«k;¨a ls O;fäxr :i ls ckr dh gS v©j mu lÒh dk ekuuk gS
fd vc leL;kv¨a dk lek/kku ekuoh; {kerk ds ijs g¨ x;k gSA v©j ;g ckr
eSaus ihiqYl fjifCYkd vkQ pkbuk ds Òh cgqr ls usrkv¨sa d¨ crkbZ gSA
leL;k,a v©j cqjkb;ka vk/;kfRed ÁÑfr dh gaS] v©j ,d Yk©fdd eu
bZ'oj dh vkRek ds fcuk vk/;kfRed leL;kv¨a d¨ iwjh rjg ugÈ le>
ldrkA
174

lzkbZYk dk jgL;
Ákphu blzkbZYk ds vusd n'kd¨a v©j 'krkfCn;¨a us bls lkfcr dj
fn[kk;k gSA blzkbZYk ds le; rd bZ'oj us ekuo thou] ekuotkfr ls ekuo
thou ds lgh jkLr¨a dk Kku fNik j[kk FkkA bZ'oj us blzkbZYk d¨ vius
fYkf[kr dkuwu v©j foosd ds lkFk&lkFk vius vk/;kfRed dkuwu fn,A Y¨fdu
os mRÑ"V bZ'oj dh ifo«k vkRek ds fcuk jk"Vª dh leL;k,a gYk ugÈ djrs F¨A
bZ'oj dg ldrk FkkA **eSa bZ'oj gwaA blds fYk, esjk opu Yk¨A** Y¨fdu
bZ'oj us blzkbZYk ds tfj, ;g Áek.k fn;k fd ifo«k vkRek ds fcuk ekuo
vlgk; gS! muds ikl muds lkeus ÁdV g¨us ds fYk, bZ'oj Fkk Y¨fdu
mldh ifo«k vkRek ugÈ FkhA
bl fo"k; ij cYk nsus dh vuqefr nsaA tc igY¨ euq"; vkne us thou
ds o`{k d¨ vLohdkj dj fn;k v©j vPNs&cqjs dk Kku vius Åij Y¨ fYk;k]
mlus viuh ekuoh; vkRek ds Lrj ij vPNk djus dh viuh 'kfä lhfer
dj YkhA ekuo ÁÑfr esa vPNkbZ Òh gS v©j cqjkbZ ÒhA ;fn vkne us thou ds
o`{k d¨ Lohdkj fd;k g¨rk r¨ bZ'oj dh vkRek mudh vkRek ls tqM+ tkrh
v©j bZ'oj ds csVs ds :i esa mUgsas bZ'oj ls t¨M+ nsrhA ifo«k vkRek dk vk'k;
vPNs ds vk/;kfRed Kku ls vf/kd FkkA dkuwu ¼vPNkbZ½ d¨ lquus okY¨ ugÈ
cfYd dkuwu d¨ djus okY¨ rdZlaxr gSaA ¼j¨eu 2%43½A Áse dkuwu d¨ ifjiw.kZ
djrk gS Y¨fdu ekuoh; Áse ugÈA blds fYk, bZ'oj ds Áse dh vko';drk
g¨rh gS-------ckgj ls ifo«k ¼vkRek½ }kjk gekjs fnYk¨a esa Òjk tkus okYkk Áse ¼j¨eu
5%5½A
bZ'oj us blzkbZYk d©e d¨ viuk dkuwu mn~?kkfVr fd;kA bl d©e dk
,d mÌs'; ekuoh; vuqÒo ls ;g lkfcr djuk Fkk fd euq"; ds vanj bZ'oj
dh vkRek u g¨ r¨ og /keZijk;.k ugÈ g¨ ldrkA
blfYk, bl fcanq ij vkb, bl d©e v©j nqfu;k Òj dh xSj ;gwnh d©e¨a
ds bfrgkl ij ,d ljljh utj MkYkh tk,A
175

;qx¨a dk jgL;
,d lcls egRoiw.kZ ?k¨"k.kk v©j oknk blzkbYkh turk ls fd;k x;k Fkk]
tSlk fd Y¨fofVdl 26 esa vfÒfYkf[kr gSA eSa ,d ckj fQj viuh iqLrd n
;wukbVsM LVsV~l ,saM fczVsu esa bu Á¨Qslh ¼Òfo"; dFku esa la;qä jkT; v©j
fczVsu½ ds i`"B 110 ds ÁkjaÒ ls m)j.k ns jgk gwaA
ewYkÒwr Òfo"; dFku
bl dsaæh; Òfo";dFku esa bZ'oj us ewlk ds fnu¨a ds Yk¨x¨a ds fYk, l'krZ
tUe fl) vf/kdkj ds okns dh iqf"V dh gS! bÝse v©j euklsg dh
tUefl) vf/kdkj dh d©esa rc nwljh d©e¨a ds lkFk ,d d©e ds :i esa
FkÈA bZ'oj ds fu;e¨a dk ikYku djus ij u dsoYk bZÝse v©j euklsg d¨
fo'kkYk jk"Vªh; laink v©j vuqxzg feYkrk cfYd lewph d©e Lor% ml le;
mlesa lgÒkxh g¨ ldrh FkhA
/;ku ls ns[¨a fd nl lekns'k¨a esa ls n¨ dk mYY¨[k cYkiwoZd fd;k x;k gSA
;s ijh{k.k ds eq[; bZ'ojh; vkns'k F¨! ,d½s vkKkdkfjrk] v©j bZ'oj esa
vkLFkk v©j mlds Áfr fu"Bk ds bZ'ojh; vkns'k n¨½ bZ'oj us dgk% rqe d¨bZ
ewfrZ ;k mRdh.kZ Nfo;ka ugÈ cukv¨xs------- mlds lkeus >qdus ds fYk,A
D;¨afd eSa rqEgkjk ekfYkd] rqEgkjk bZ'oj gwa- rqe esjs lScFk dk ikYku dj¨xs
¼'Yk¨d 1&2½A
,d 'krZ Fkh & muds le; esa bl tUefl) foYk{k.k okns dh iw.kZrk ds fYk,
,d cM+k **;fn** Fkk! bZ'oj us dgk% ;fn rqe esjs fYkf[kr dkuwu¨a ij pY¨
v©j esjs vkns'k¨a dk ikYku fd;k r¨ eSa fu;r le; ij rqEgsa ckfj'k nwaxk]
v©j /kjrh viuh mit nsxh-------** ¼'Yk¨d 3&4½A lkjh laink /kjrh ls
fudYkrh gSA os iwjs lkYk t¨jnkj QlY¨a dkVsaxs] ,d ds ckn nwljhA 'Yk¨d
6 v©j eSa ns'k esa 'kkafr Ánku d#axk------- v©j rqEgsa d¨bZ Mjk,xk ugÈ% v©j u
rqEgkjs ns'k ls g¨dj rYkokj gh xqtjsaxh ¼;kuh] ;q) ugÈ g¨xk½A** dSlk
vk'kÊokn gS! d©u ls ns'k esa vkØe.k dh vk'kadk ds fcuk ges'kk 'kkafr jgrh
gS\ njvlYk] bl nqfu;k esa lÒh ns'k¨a ds nq'eu gSaA ;fn nq'eu ns'k geYkk
dj ns r¨% 'Yk¨d 7&8 **v©j rqe vius nq'eu dk ihNk dj¨xs v©j os
rYkokj ds t¨j ls rqEgkjs vkxs vk fxjsaxsA
176

lzkbZYk dk jgL;
v©j rqeesa ls ikap l© d¨ [knsM+ nsaxs v©j rqEgkjs l© vkneh nwlj¨a
ds nl gtkj d¨ Òxk nsaxs----** pwafd bl nqfu;k esa cgqr ls ns'k ges'kk
vkØked jgs gSa blfYk, blzkbZYk ij geYkk g¨ ldrk FkkA lSU; mRÑ"Vrk
okYkk lÒh geYkkoj¨a d¨ ijkLr dj nsus okYkk d¨bZ jk"Vª tYn gh /kjrh dk
ÁÒkoh lcls 'kfä'kkYkh jk"Vª cu tk,xk [kkl dj rc tcfd mls ikl
lalk/ku g¨a v©j mldh /kjrh easa fo'kkYk laink g¨A 'Yk¨d 9 **D;¨afd eSa
rqEgkjk lEeku d:axk] v©j rqEgsa moZj cukÅaxk v©j rqEgkjs lkFk viuh
Álafonk d:axkA**
egRoiwq.kZ cM+k ;fn
Y¨fdu ;fn 'krs± iwjh ugÈ g¨rh r¨ ;gka gS mldk fodYi **--------;fn rqe eq>s
ugÈ lqu¨xs] v©j bl lÒh vkns'k¨a dk ikYku ugÈ dj¨xs rc Òh eSa rqEgkjs
fYk, ;g d:axk] eSa rqEgkjs Åij vkrad] ;{ek] Msaxw ¼cq[kkj½ Ykkmaxk] rqEgkjh
vka[¨a u"V dj nwaxk v©j fnYk dk d"V ¼la'k¨f/kr ekuo laLdj.k% vk[¨a u"V
dj nwaxk v©j thou d¨ nq%[ke; dj nwaxk½ v©j rqe t¨ cht c¨v¨xs og
O;FkZ pYkk tk,xk D;¨afd rqEgkjs nq'eu mls [kk tk,axsA v©j eSa rqels eqag
e¨M+ Ykwaxk v©j rqe vius nq'eu¨a ds vkxs dkV fn, tkv¨xsA t¨ rqels
uQjr djrs gSa] rqe ij jkt djsaxs--------** ¼'Yk¨d 14&17½A mu ij geYkk
g¨xk v©j ijkLr dj fn, tk,axs v©j ,d ckj fQj xqYkke g¨ tk,axs tSls os
bZ'oj }kjk vktkn fd, tkus ls igY¨ felz esa F¨A
Òfo"; dFku ds lkr le;
vc Y¨fofVdl 26 esa i

;qx¨a dk jgL;
og jk"Vªh; naM & jk"Vªh; le`f) v©j opZLo ds tufl) okn¨a dk udkj
flQZ bZÝse v©j eukls ds usr`Ro okY¨ blzkbZYk ds ?kj~ ij Ykkxw g¨rk FkkA ;s
okns 1800 ls 1804 ds chp dSls iwjs g¨ x, ;g ekuo bfrgkl esa ckbfcYk ds
Òfo"; dFku ds iwjk g¨us dk foLedkjh mnkgj.k gSA ;g miYkfC/k gekjh
fu%'kqYd iqfLrdk n ;wukbVsM LVsV~l ,sa~M vesfjdk bu Á¨Qslh ¼Òfo";ko.kh esa
la;qä jkT; vejhdk v©j fczrkfu;k½ esa pj.kc)

lzkbZYk dk jgL;
bZ'oj us mUgsa og fn;k ftldh og dkeuk djrs F¨] lezkV lkYk] ,d
Åapk dÌkoj usrkA Y¨fdu lkYk us bZ'oj dh voKk dh v©j 'kkLor bZ'oj us
mUgsa gVk dj MsfoM d¨ jktk cuk fn;kA Y¨fdu gj ckj og Ák;f'pr djrs
v©j iki ls nwj g¨ tkrs F¨A MsfoM O;fäxr :i ls fuLiki O;fä ugÈ F¨A
MsfoM bZ'oj ds **vius ân; ds vuq;kbZ O;fä** cu x,A mUg¨aus ckbfcYk esa
lcls egRoiw.kZ xzaFk] lke fYk[kkA bZ'oj us MsfoM ds lkFk ,d fcYkk'krZ] vVwV
Álafonk dh] bl vk'oklu ds lkFk fd blzkbZYk ij jkt dj jgk mudk oa'k
fpjdkYk rd v[kafM+r jgsxkA var esa bZ'oj ds fu;r le; ij vius iqujkxeu
ij ml flagklu ij bZlk elhg vklhu g¨ tk,axsA
n¨ d©e¨a esa caVk blzkbZYk
MsfoM dk csVk l¨Yk¨eu dÒh gq, fdlh O;fä ¼bZlk elhg d¨ N¨M+ dj½ lcls
cqf)eku gqvkA Y¨fdu mlus viuh turk ij cgqr vf/kd dj Ykxk, v©j tc
og ejk r¨ mldk csVk jhg¨c¨e jktk cukA Yk¨x¨a us jhg¨c¨e d¨ vYVhesFke
nsrs gq, mlds ikl ,d Áfrfuf/k eaMYk ÒstkA ;fn os muds dj de dj nsxk
r¨ os mldh lsok djsaxs vU;Fkk os jktk ds :i esa mls vLohdkj dj nsaxsA
vius lYkkgdkj¨a esa ls vis{kkÑr ;qok Yk¨x¨a dh lYkkg ij jhg¨c¨e us Yk¨x¨a ls
dgk fd og mu ij v©j Òh vf/kd dj Ykxk nsxkA
mlds ckn Yk¨x¨a us MsfoM+ ds 'kkgh egYk ds f[kYkkQ QSlYkk fd;kA
mUg¨aus tsj¨c¨e uke ds ,d O;fä d¨ jktk uketn fd;k t¨ jktk l¨Yk¨eu
ds v/khu ,sls in ij vklhu Fkk ftls vkt ge Á/kkuea«kh dgsaxsA pwafd
jhg¨c¨e ;s:'kYke dh xÌh ij vklhu Fkk Yk¨x¨a us ;s:'kYke ls Fk¨M+h nwj mÙkj
fn'kk esa ,d ubZ jkt/kkuh pquhA ¼ijorÊ dkYk ds ,d jktk v¨ejh ds v/khu
mUg¨aus lekfj;k esa ,d ubZ mÙkjh jkt/kkuh cukbZA½
mlds ckn tqnkg v©j csatkfeu d©e¨a us jhg¨c¨e dk oQknkj jgus dk
fu'p; fd;kA blds QYkLo:i blzkbZYk ds ckxh dchY¨ mlls vYkx g¨ x,
v©j os tqnkg dh d©e cu x,A xÌhulhu g¨us ds ckn tsj¨c¨e us
Y¨fofr;kb;¨a d¨ iqj¨fgrkbZ ls gVk fn;kA
179

;qx¨a dk jgL;
mls Mj Fkk fd os turk dk fnYk fQj ls jsg¨c¨e dh v¨j Qsj ldrs gSa
v©j mls viuh ubZ xÌh N¨M+uh iM+ ldrh gSA mlus ifo«k R;¨gkj¨a d¨ lkr
eghus ls cnYk dj vkB eghus dk dj fn;kA mlus lkrosa fnu ds lSoFk d¨
cnYk dj jfookj lIrkg dk igYkk fnu dj fn;kA lSoFk bZ'oj }kjk vius v©j
blzkbZYk ds chp ,d 'kkLor] dÒh u [kRe g¨us okYkh lafonk cuk;k x;k Fkk]
ftlls os nwljh d©e¨a ls vYkx bZ'oj dh d©e blzkbZYk ds :i esa igpkus tk
ldsaxs ¼,Dl¨Ml- 31%12&18½ v©j t¨ mUgsa gj grs ;kn fnYkk,xk fd og
mudk 'kkLor lz"Vk gSA D;¨afd Ng fnu esa bZ'oj us /kjrh dk uohuhdj.k ;k
iqu%l`tu fd;k Fkk v©j l`f"V bZ'oj dk Áek.k gSA
nl YkqIr dchY¨
bl rjg blzkbZYk ds Yk¨x nl YkqIr dchYk¨a ds uke ls tkus x,A mUg¨aus ml
Álafonk d¨ [k¨ fn;k Fkk t¨ blzkbZYk ds :i esa mudh igpku dk fpg~u FkkA
mUg¨aus bZ'oj] vius lz"Vk dk Kku [k¨ fn;k FkkA mUg¨aus tYn gh fgczw Òk"kk Òh
[k¨nhA
19 jktkv¨a v©j lkr jktoa'k¨a ds n©jku nl dchYk¨a okYkk blzkbZYk dk
jkT; iki esa fYkIr jgkA 721 ls 718 o"kZ bZlk iwoZ esa ,d ;q) esa blzkbZYk ds
jktÒou d¨ vlhfj;k us thr fYk;k FkkA mUgsa muds ?kj¨a] [¨r¨a v©j xkao¨a ls
fudkYk dj cafn;¨a dh rjg dSfLi;u lkxj ds nf{k.kh rV ij fLFkr vlhfj;k
Y¨ tk;k x;kA
l© lkYk ds Òhrj os ogka ls pYk dj mÙkj&if'pe esa pY¨ x, v©j nl
YkqIr tkfr;¨a ds uke ls tkus x,A vker©j ij lkjh nqfu;k us xYkrh ls ;gh
le>k fd lkjs blzkbYkh ;gwnh F¨A Y¨fdu ckbfcYk esa ;gwnh 'kCn dsoYk tqnkg]
csatkfeu v©j Y¨fofr;kb;¨a ds fYk, Á;qä gqvk gSA
180

lzkbZYk dk jgL;
Y¨fofr;kbZ ml le; tqnkg jkT; esa 'kkfeYk gq, F¨ tc tsj¨c¨e us mUgsa
fu"dkflr dj fn;k FkkA
2]520 o"k¨± dk naM
blzkbZYk dh dSn &721 ls 718 bZlk iwoZa ds n©jku blzkbYk d©e us Y¨fofVdl
26 esa of.kZr 2]520 o"kZ ds naM esa o"kZ Áos'k fd;kA blh vof/k eas vczkge ls
jk"Vªh; laifÙk] le`f~) v©j opZLo dk fd;k x;k oknk LFkfxr dj fn;k x;kA
;g vof/k 1800 ls 1804 rd pYkh tc jk"Vªh; Js"Brk v©j opZLo mudk g¨us
okYkk FkkA ;g g¨uk gh Fkk D;¨afd bZ'oj us vczkge ls bls fcYkk'krZ nsus dk
oknk fd;k FkkA
mUg¨asus varr% 1800 ds lkYk ls ÁkjaÒ djds vczkge d¨ fn, bZ'oj ds
okns dk jk"Vªh; opZLo v©j le`f) dSls gkflYk dh] bldk fooj.k ;wukbVsM
LVsV~l ,saM fczVsu bu Á¨Qslh esa fn;k x;k gSA
bl chp tqnkg ds jkT; ds ;gwfn;¨a d¨ csfcYk¨u ds lezkV uscqpsM~ustj
us 585 bZlk iwoZ esa thr fYk;kA csfcYk¨u Yks tk, x, ;gwnh cafn;¨a esa ,d
ÁfrÒk'kkYkh ;qod Fkk iSxacj Msfu;Yk] ftlus ckbfcYk esa vius uke ls ,d
v/;k; fYk[kkA
bZ'oj us iSxacj Msfu;Yk d¨ 'kkLor v©j lezkV uscqpsM~ustj ds chp
e/;LFk ds :i esa bLrsekYk fd;kA bl egku xSj ;gwnh lezkV us dbZ d©e¨a d¨
,d ljdkj ds v/khu ,dtqV djds nqfu;k ds igY¨ lkezkT; dk xBu fd;k
FkkA
bZ'oj us Msfu;Yk dk mi;¨x cschYk¨u ds lezkV d¨ ;g trkus ds fYk,
fd;k fd lz"Vk bZ'oj lkjh nqfu;k ij jkt djrk gSA v©j ;g Òh fd lz"Vk
bZ'oj lkjh nqfu;k ij jkt djrk gSA v©j ;g Òh fd lezkV uscqpsM~ustj
blfYk, xÌh ij fojkteku gS fd bZ'oj ,slk pkgrk gSA oLrqr% bZ'oj bl xSj
;gwnh lezkV d¨ vius v/khu vkus v©j bZ'ojh; vuqxzg ikus dk volj ns jgk
FkkA
181

;qx¨a dk jgL;
v/;k; 2 esa Msfu;Yk ds Òfo"; dFku esa uscqpsM~ustj ds psfYM;kbZ
lkezkT;] mlds ckn vk, Qkjlh lkezkT;] v©j fQj dkYkkarj esa ;wukuh
esl¨M¨fu;kbZ lkezkT;] j¨eu lkezkT; v©j ekuoh; ljdkj¨a dh lkjh O;oLFkk ds
/oLr g¨ tkus v©j mudh txg ij jktkv¨a ds jktk ds :i esa bZlk elhg ds
usr`Ro esa bZ'oj ds jkT; ds mudh txg Y¨us dk foLe;dkjh fp«k mdsjk x;k
gSA
xSj ;gwnh nqfu;k dh ljdkj
Msfu;Yk 7] v©j Ádk'kuh 13 v©j 17 dh Òfo";okf.k;ka Òh ;gh dgrh gSaA
njvlYk gkYkkafd uscqpsM~ustj us bZ'oj ds vfLrRo d¨ Lohdkj fd;k Y¨fdu
mlus mlds vkns'k¨a dk ikYku dÒh ugÈ fd;kA blh chp bZ'oj us nqfu;k dh
nwljh d©e¨a ds lj ls vius gkFk mBk fYk,A
escqusM~ustj ds psfYM;kbZ lkezkT; ds ckn Qkjlh lkezkT; vk;kA tqnkg
dh dSn v©j l¨Yk¨eu ds cuok, bZ'oj ds eafnj ds /oal ds 70 lkYk ckn
bZ'oj us nwljs eafnj ds fuekZ.k ds fYk, canh ;gwfn;¨a dh ,d dkYk¨uh d¨
;s:lYke Òstus dh ckr Qkjl ds jktk lkbÁl ds eu esa MkYkhA
bl dkYk¨uh dk usr`Ro xouZj djrk FkkA
iSxacj ,tjk v©j usgfe;k Òh ;s:'kYk Òsth xbZ bl dkYk¨uh esa 'kkfeYk
g¨ x,A ts:CckcsYk us nwljs eafnj dk fuekZ.k fd;k ftlesa ;gwnh d¨bZ dkap l©
lkYk ckn vk,A j¨eu ;h'kq ds tUe ls igY¨ gh lÙkk esa vk x, F¨A ;h'kq ds
tUe ls Bhd igY¨ jktk gsj¨n us t¨ ;gwfn;¨a ij jkt djrk Fkk v©j j¨eu¨a
dh lsok djrk Fkk] eafnj d¨ u;k Á:i fn;k v©j mldk foLrkj fd;kA
;gwfn;¨a dh ;g dkYk¨uh bZlk elhg ls YkxÒx 500 lkYk igY¨ ;s:'kYke
Òsth xbZ Fkh v©j tqnkg ds {¨«k rd QSYk xbZ FkhA blzkbZYk ds jkT; dk d¨bZ
Òh O;fä bl dkYk¨uh esa okil ;s:'kYke ugÈ x;k FkkA os mÙkj&if'pe ls
g¨dj if'pe dh rjQ pY¨ x, F¨ v©j viuh fgczw Òk"kk Òh [k¨ pqds F¨A ;gka
rd fd viuh igpku dk Kku ÒhA nqfu;k us mUgsa nl YkqIr dchY¨a dgkA
muds ckjs esa foLrkj ls ppkZ ckn esaA
182

lzkbZYk dk jgL;
bUgÈ 500 o"k¨± ds n©jku bZ'oj us tqnkg esa vius rFkk&dfFkr N¨Vs iSxacj
ÒstsA blh vof/k esa ;h'kq ds thou dkYk esa ;gwnh jfCc;¨a us ewlk ds ÁkjaÒ fd,
/keZ ds dqN fcanqv¨a d¨ cnYk dj xSj ;gwfn;¨a esa ;gwnh /keZ dh LFkkiuk dhA
muds ÁdV g¨us dk eap rS;kj g¨ pqdk FkkA
vc blzkbYk ds nl dchY¨ ds jkT; ij okil pYkk tk,A tSlk fd Åij
dgk x;k gS] tqnkg dh dSn ls igY¨ os mÙkj&if'pe ls g¨ dj if'pe dh
v¨j pY¨ x,A vlhfj;kbZ e/; ;¨ji esa cls v©j teZu fuLlansg vkaf'kd :i ls
Ákphu vlhfj;kb;¨a ds oa'kt gSaA
cgjgkYk] rFkkdfFkr nl YkqIr dchY¨] blzkbZYk dk jkT; if'peh ;¨ji
v©j fczrkfu;k esa tkjh jgs- vkt ge fofÒé dchYkkbZ igpku¨a ds ekeY¨ esa
ldkjkRed ugÈ g¨ ldrs Y¨fdu Ýkal ;k 'kk;n mÙkjh Ýkalhlh :csu ds
dchY¨ gSaA bÝSe v©j euklsg fczrkuoh }hi¨a ij ;k«kk,a djrs jgsA os mifuos'k
fuekZrk d©e cus v©j Òfo";ok.kh ds vuqlkj os viuk igYkk mifuos'k [k¨us
okY¨ F¨A
t¨lsQ ds csV¨a d¨ blzkbZYk uke fn;k x;k
ej.kklé tSdc us] ftudk uke cnYk djds blzkbZYk j[k fn;k x;k Fkk] t¨lQ
ds n¨ csV¨a] bÝse v©j euklsg d¨ tUefl) vk'kÊokn Ánku fd;k] gkYkkafd og
va/¨ F¨ blfYk, vius lkeus [kM+s YkM+d¨a d¨ ns[k ugÈ lds] vius gkFk QSYkk,]
^^mUg¨aus lko/kkuh lss viuk nk;ka gkFk QSYkk;k v©j mls bØSe ds flj ij j[k
fn;k t¨ N¨Vk Fkk] v©j viuk ck;ka gkFk euklsg ds flj ij j[kk( D;¨afd
euklsg iSYk‚Bh dk csVk FkkA v©j mlus t¨lQ d¨ vk'kÊokn fn;k v©j dgk]
bZ'oj ftuds vkxs esjs iwoZt vczkge v©j blkd pY¨&fQj F¨] bZ'oj ftlus
eq>s lkjh ftanxh] vkt ds fnu rd esjk ej.k&i¨"k.k fd;k v©j og nsonwr
ftlus eq>s lÒh cqjkb;¨a ls cpk;k] cPp¨a d¨ vk'kÊokn nsa( v©j esjs iwoZt¨a
vczkge] v©j blkd ds uke ij mudk ukedj.k g¨us nsaA v©j /kjrh ij mUgsa
[kwc QYkus&QwYkus nsaA** ¼tsusfll 48% 14&16½A
183

;qx¨a dk jgL;
n ;wukbVs LVsV~l ,saM fczVsu bu Á¨Qslh ls tkjh%
cpu esa fn, x, bl ckgqY; esa d©u fodflr gq,\ fduds oa'kt
og vla[; cht cus ftudh la[;k vjc¨a esa g¨xh\ /;ku nsa ;gwfn;¨a ds
firk tqnkg ugÈ( cfYd bØse v©j euklsg F¨! ppZ ds usrkv¨a Nk«k¨a dh
vka[¨a /keZY¨[k ds bl Li"V lR; dh v¨j ls va/kh D;¨a g¨ xbZ\ /;ku nsa]
blzkbZYk us ;g vk'kÊokn dsoYk ,d ugÈ] n¨u¨a d¨ Ánku fd;k Fkk &
**YkM+d¨a d¨ vk'kÊokn nsa**] mUg¨aus dgkA ;g vk'kÊokn n¨u¨a ij lk>s esa
x;kA **esjs uke ij mudk uke iM+us nsaA mudk uke blzkbZYk FkkA blfYk,
og bu YkM+d¨a ds oa'kt gh F¨ ftudk uke bZlzkbZYk iM+k] tqnkg ;k
;gwfn;¨a ds oa'kt¨a dk ugÈA ;g fdruk Li"V gS fd blzkbZYk uke bÝSe
v©j euklsg :i ls pLik g¨uk Fkk!
,d vk'p;Ztud Y¨fdu Li"V :i ls ÁÒkfor rF;] fcYkdqYk
vkidh vka[k¨a ds lkeus! v©j ;kn j[¨a fd vkids le>us ds fYk, bl
/keZY¨[k d¨ fdlh **O;k[;k** ;k fo'¨"k vFkZ ;k **xqIr ÁrhdkRedrk** dh
vko';drk ugÈ gSA ;gka Li"V] lknk dFku gS fd tSdc dk uke] ftls
cnYk dj blzkbZYk #[k fn;k x;k Fkk] bZÝse v©j euklsg ds Yk¨x¨a dk
vf/kdkj v©j laifÙk] mudk Y¨cYk cuus okYkk Fkk!
r¨ fQj vkidh ckbfcYk ds vuqlkj vkt ds vlYkh blzkbZYk
¼tkrh; v©j d©eh n`f"V ls½ d©u gS\
bÝse v©j euklsg!
bÝse v©j euklsg n¨u¨a d¨ ,d lkFk blzkbZYk ds uke ij
vf/kdkj feYkk FkkA ;g muds oa'kt¨a dk d©eh uke cuus okYkk FkkA v©j
muds oa'kt dÒh ;gwnh ugÈ F¨! bl rF; d¨ n`

lzkbZYk dk jgL;
n¨u¨a YkM+d¨a] bÝse v©j euklsg] ds oa'kt ÁfrKkr ckgqY; jk"Vª
v©j jk"Vª eaMYk¨a esa c

;qx¨a dk jgL;
la;qä jkT; euklsg gS
ej.kklUu tSdc ds iSaxcjh vk'khZokn ls ;g Li"V gS fd bZÝSe vkSj euklsg
la;qä :i ls cM+s iSekus ij fojklr esa tUefl) vf/kdkj ikus] yacs le; rd
lkFk jgus vkSj var esa vyx gksus okys FksA
mRifÙk 48 esa tSdc us nksuksa ds ckjs esa ckrsa djrs gq, igys la;qä :i ls
tkslsQ ds nks csVksa dks tUetkr vf/kdkj lkSaisA mlds ckn var esa mUgksaus
muds ckjs esa vyx&vyx ppkZ dh & euklsg dks bdykSrk egku jk"Vª cuuk
FkkA bZÝSe dks jk"Vªksa dk x.kA
vkus okys bu fnuksa ds ckjs esa viuh Hkfo";ok.kh esa tSdc us dgk]
ÞtkslsQ Qynkj 'kk[kk gS] fdlh dqa,a ds ikl dh Qynkj 'kk[kk ftldh
Vgfu;ka nhokj ds Åij rd QSyh gksrh gSaAß ¼mRifÙk 49:22½A nwljs 'kCnksa esa
tkslsQ&bZÝSe vkSj euklsg la;qä :i ls vkSj ,d lkFk bl vk/kqfud ;qx ds
mifuos'k dk;e djus okys yksx Fks] muds mifuos'k fczrkuoh }hi ls fudy
dj /kjrh ds pkjksa rjQ QSys gq, gksus FksA
mRifÙk 48 esa iSxacj ds :i esa dh xbZ tSdc dh Hkfo";ok.kh ds vuqlkj
bZÝSe vkSj euklsg us fey dj cgqr cM+h vkcknh [kM+h dh vkSj mlds ckn
vyx gks x,A
gekjs yksxksa us bl Hkfo";ok.kh dks iwjk dj fn;k gSA ysfdu la;qä jkT;
vejhdk euklsg dSls gks ldrk gS tcfd mldh vf/kdka'k vkcknh baXySaM ds
vykok nwljs ns'kksa ls vkbZ gS\ mÙkj ;g gS% U;w baXySaM ds foHkktu rd euklsg
dk cM+k fgLlk bZQSe ds lkFk cuk gqvk FkkA ysfdu gekjs iwotksaZ dks cgqr lh
dkSeksa ls Nu dj fudyuk Fkk] tSls Nuuh ls eDdk Nurk gS] blds ckotwn
/kjrh ij ,d Hkh nkuk ugha fxjuk Fkk vU;Fkk og [kks tkrk ¼,eksl 9:9½A yksx
fofHkUu dkSeksa ds chp ls gksdj fudysA bZÝSe vkSj euklsg ds vf/kdrj yksx
varr% ,d lkFk baXySaM pys x,] ysfdu euklsg esa ls nwljs cgqr&ls yksx tks
186

lzkbZYk dk jgL;
Nu dj nwljh dkSeksa esa pys x, Fks ;k nwljh dkSeksa ls gksdj xqtjs Fks mUgksaus
U;w baXySaM mifuos'k ds vyx jk"Vª cu tkus ds ckn rd tc rd fd os la;qä
jkT; esa ugha pys x,] mUgsa NksM+k gh ughaA bldk vFkZ ;g ugha fd os lkjs
fons'kh tks mRçokl djds vejhdk igqaps gSa] euklsg gSa] ysfdu fuLlansg muesa
ls cgqr&ls euklsg gSaA cgjgky] blzkbZy ges'kk mu xSj ;gwfn;ksa dks vius
Hkhrj lekfgr dj ysrk Fkk tks blzkbZy dh tehu ij jg dj vkSj vkil esa
'kknh djds blzkbZyh cu tkrs FksA
la;qä jkT; nqfu;k dh Þdq

;qx¨a dk jgL;
;ksji dh jktuhfrd lhek,a] vkt os ftl :i esa gSa] vfuok;Z :i ls blzkbZy
ds bu ewy dchyksa ds oa'ktksa ds chp foHkktu js[kk,a ugha n'kkZrhaA
vkt ds fy, la;qä jkT; vkSj fczrkfu;k ds fy, Hkfo";okf.k;ka
Bhd mlh rjg tSls ijes'oj us gesa brus HkkSfrd migkj fn, gSa ftrus
fdlh Hkh jk"Vª dks blls igys dHkh ugha feys Fks] og gesa lq/kkjus ds fy,]
rkfd ge mu migkjksa dk vkuan ys ldsa] gekjh turk ij bruh çk—frd
vkink,a ykus okyk gS tSlh vkink,a fdlh jk"Vª ij dHkh ugha vkbZa! cgqr&lh
Hkfo";okf.k;ka bldk o.kZu djrh gSa! vk/kqfud blzkbZy dh f'kuk[r dk ,d
vfrfjä çek.k fedk% 5%7&15 esa of.kZr ,d peRdkfjd] foLr`r vkSj fof'k"Vre
Hkfo";ok.kh esa feyrk gSA ;g fo'ks"k :i ls blzkbZy ds vo'ks"kksa] vkt ds
vk/kqfud blzkbZy dh ckrsa djrh gS & og pkgs tgka dgha Hkh gksaA ;g vejhdh
vkSj fczrkuoh jk"Vªdqy ds yksxksa ds oSHko] jk"Vªksa ds chp ykHknk;d opZLo dk
foLrkj ls o.kZu djrh gS!
lwpuk% ÞvkSj tSdc ds vo'ks"k ¼;gwnh ugha½ cgqr ls yksxksa ¼jk"Vª¨a½ ds chp
jgsaxs] ijes'oj ds ;gka ls vkus okyh vksl dh rjg] ?kklksa ij o"kkZ dh Qqgkj
dh rjg] tks bulku ds fy, #drh ugha vkSj u bulkuksa ds csVksa dh çrh{kk
gh djrh gSß ¼'yksd 7½A ;kn j[ksa fd vksl vkSj ckfj'k —f"k mit ds fy,
ijeko';d gSa vkSj jk"Vªh; ojnku vkSj bZ'oj çnÙk le`f) dk çrhd gSaA
tkjh% ÞvkSj tSdc ds vo'ks"k cgqr&ls jk"Vªksa ds xSj ;gwfn;ksa ds chp gksaxs
tSls taxyh tkuojksa ds chp 'ksj jgrk gS] tSls HksM+ksa ds >qaM esa dksbZ 'ksj 'kkod
jgrk gS tks ;fn muds chp ls xqtjrk gS rks iSjksa rys jkSanrk] phjrk&QkM+rk
tkrk gS vkSj mUgsa dksbZ mckj ugha ldrkß ¼'yksd 8½A ,d ckj fQj ;g
çrhdkRedrk blzkbZy dh vkf[kjh ih

lzkbZYk dk jgL;
ÞrqEgkjs oSfj;ksa ds f[kykQ ukS gkFk mBsaxs vkSj rqEgkjs lkjs 'k=q dkV fn,
tk,axs ¼'yksd 9½ ;k ijkLr dj fn, tk,axsA os vejhdk vkSj fczrkfu;k ij
ijes'oj ds tUefl) ojnku ds le; ls ysdj 1803 ds vkl&ikl ls çkjaHk
gksdj çFke fo'o;q)] f}rh; fo'o;q)] ls ysdj 1950 ds var esa dksfj;kbZ ;q)
ds çLFkku foanq rd ijkftr gksrs jgs gSaA
cgjgky] ml le; ls ;s ojnku fuf'pr :i ls okil fy, tk jgs gSa
vkSj rc ls fdlh Hkh cM+s Vdjko esa u rks vejhdk 'kh"kZ ij vk;k gS vkSj u
fczrkfu;k gh!
bl rjg ;g Hkfo";ok.kh n'kkZrh gS fd ftl le; ge bZ'ojh; vuqxzg
çkIr dj jgs Fks] ge /kjrh ds nwljs jk"Vªksa ds fy, cgqr cM+k ojnku Fks&D;ksafd
og gekjs gh yksx Fks ftUgksaus ek'kZy ;kstuk] pkj lw=h ;kstuk] çxfr xBca/ku]
Hkw[k ls ihfM+r dkSeksa ds fy, djksM+ksa cq'ksy xsgwa ds tfj, /kjrh dh nwljh dkSeksa
dks ckj&ckj mckjkA gwoj çksxzke us çFke fo'o;q) ds ckn fo'kky [kk|kUu
vkiwfrZ dh j{kk dhA blus nwljs jk"Vªksa ds yksxksa dks Hkw[kksa ejus ls cpk;k!
çkphu dky esa tkslsQ us xsgwa vkSj Hkkstu dh fgQktr dh Fkh vkSj mls
nwljksa dks miyC/k djk;k FkkA vk/kqfud tkslsQ us Hkh ogh fd;kA ysfdu ge
vD[kM+ vkSj ijes'oj vkSj mlds fu;eksa ds çfr foæksgh gSa] tcfd gekjs iwoZt
tkslsQ us iwjs euks;ksx ls ijes'oj dh lsok dh vkSj mlds vkns'kksa dk ikyu
fd;kA og gekjs gh yksx Fks tks /kjrh dh nwljh dkSeksa ds chp Þ'ksjß dh rjg
Fks & nks egku fo'o;q)ksa esa nqfu;k dh 'kkafr vkSj bl xzg ij leLr ekuo
thou ds LFkkf;Ro dh j{kk djrs gq,!
vkdfLed fouk'k
fQj Hkh bl foLr`r Hkfo";ok.kh esa ijes'oj dgrk gS% vkSj bls ml fnu esa ls
xqtjus ds fy, vkuk gksxk] ijes'oj dgrk gS fd eSa rqEgkjs ?kksM+ksa ¼taxh ?kksM+ksa
eksQr dk vuqokn½ &VSadksa] tgktksa jkdsVksa dks rqEgkjs chp ls dkV Mkywaxk]
189

;qx¨a dk jgL;
vkSj eSa rqEgkjs jFkksa dks u"V dj nwaxk vkSj eSa rqEgkjs ns'k ds 'kgjksa dks
efV;kesV dj nwaxk ¼gkbMªkstu ceksa ls\½ vkSj rqEgkjs lHkh fdyksa dks tehankst
dj nwaxk ¼'yksd 10&11½A ¼/;ku nsa] lHkh fdyksa dksA½
ijes'oj dgrk gS fd og ;g djsxk! ijes'oj ;q)ksa ds ifj.kke r;
djrk gS ¼lke 33% 10&19½A vki fdruh vklkuh ls le> ldrs gSa\ ;gka
ijes'oj /kjrh ds egku jk"Vªksa dh f'kuk[r djrk gS tks lcls le`) vkSj lcls
midkjh gSa] lcls 'kfä'kkyh ysfdu tSls gh mudh lÙkk vius f'k[kj ij
igqaprh gS mlh le; og mudh lÙkk dk vfHkeku pwj&pwj dj nsrk gS ¼ns[ksa
ysfofVdl 26%19½] muds ;q) midj.k fNUu&fHkUu dj nsrk gS vkSj muds
'kgjksa dks u"V dj nsrk gS! D;ksa\
D;ksafd tSlk fd iSxacj Li"V djuk tkjh j[krk gS] gekjs ns'k esa gekjs
ikl cgqr&lh ^^tknwxjfu;kaß vkSj cgqr ls ^^T;ksfr"khß gSa] Bksaxh iqjksfgr gSa tks
lkf/kdkj ewlk ds nl /kekZns'kksa vkSj ijes'oj ds lkFk thus ds jkLrksa dk
mins'k nsus ds budkj djrs gSaA
vejhdk esa ge viuh eqæk ij Nkirs gSa Þge ijes'oj esa Hkjkslk djrs gSaAß
ysfdu blds foijhr ge bZ'oj esa ugha] fons'kh fe=ksa vkSj viuh ekuoh;
fonX/krk ij Hkjkslk djrs gSaA
ijes'oj ls pksjh
gekjh dkSeksa ds fy, ijes'oj dk ,d foÙkh; dkuwu gksrk gSA og dgrk
gS fd geesa ls gj ,d ds ykHk ;k ldy vk; dk 10 çfr'kr ijes'oj ds
mís';ksa vkSj mlds dk;ksaZ ds fy, ijes'oj dk gksrk gSA eSykph 3:8&10 esa%
ÞD;k dksbZ vkneh ijes'oj dks ywVsxk\ fQj Hkh rqeus eq>s ywVk gSA ysfdu rqe
dgrs gks] geus rqEgsa dgka ywVk gS\ nlka'k /keZ 'kqYd vkSj ps ywVk gS] bl lewph dkSe usA lkjk
nlka'k dj xksnke esa ys vkvks rkfd esjs ?kj esa ekal vk,A vkSj blds lkFk esjs
le{k lkfcr djks] dgrk gS ljk;ksa dk ekfyd] ;fn ge rqEgkjs fy, LoxZ dh
f[kM+dh ugha [kksysaxs] vkSj rqe ij vuqxzg dh cjlkr ugha djsaxs rks rqEgkjs ikl
mls j[kus ds fy, i;kZIr txg ugha jgsxhAß
190

lzkbZYk dk jgL;
o"kZ 1800 ds okn vczkge dh vkKkdkfjrk vkSj muls fd, ijes'oj ds
vVwV oknksa ds dkj.k ge le`) gq,A ysfdu vc bl bruh O;fäxr vkSj dkSeh
le`f) gkfly djus ds ckn ge bZ'oj ls pksjh djds iki djrs gSaA blus
gekjh dkSeksa ij vfHk'kki ykn fn;k gSA geus viuk fiNyk ;q) thr fy;k gSA
ge tc rd i'pkrki ugha djrs gekjs vkxs ijs'kkfu;ksa ds flok dqN Hkh ugha
gSA
ijes'oj dk nlka'k /keZ 'kqYd mlds fy, ifo= gS ¼ysfofVdl 27%30½A
ijes'oj dk lScFk] çR;sd lIrkg dk lkroka fnu mlds fy, ifo= gSA fQj Hkh
geus ikou vkSj vikou ds chp dksbZ varj ugha NksM+k gSA ¼,tsfd,y 22%26½A
iki dks lkoZtfud Loh—fr çnku djuk
ge O;fäxr vkSj jk"Vªh; iki djrs gSa vkSj bl rjg ds iki dks lkoZtfud
Loh—fr nsrs gSaA
cgqr igys 1927 esa tc eSa ckbfcy dk viuk igyk ikB i

;qx¨a dk jgL;
jkseu dSFkfyd mins'k ds vf/kdka'k rFkkdfFkr ÞppZ ;qxß ds nkSjku] vkSj
baXySaM vkSj la;qä jkT; esa foDVksfj;kbZ ;qx ls dke ckrphr esa oftZr fo"k;
Fkk] mldk ftØ dHkh&dHkkj gksrk FkkA 'kSrku us lqfuf'pr djk;k fd dke dks
Þ'keZukdß vkSj bruk cqjk le>k tk, fd blds ckjs esa ppkZ u dh tk,A
yxHkx lnh ds var esa euksfo'ys"kd flxeaM Ýk;M us bl lcdks pqukSrh nhA
çFke fo'o;q) rd la;qä jkt esa ;kSu tkudkfj;ksa ;qä fdrkcksa dks çdkf'kr
djuk] cspuk vkSj ;gka rd fd mUgsa fdlh dks m/kkj nsuk xSj dkuwuh FkkA
çFke fo'o ;q) ds ckn ;kSu lwpukvksa ds vknku&çnku dh jkg dh dkuwuh
ck/kk,a [kRe dh xbZaA bl fo"k; ij fdrkcksa] ijpksa v[kckjh ys[kksa dh ck

lzkbZYk dk jgL;
ysfdu vk/kqfud #>kuksa esa ifr&iRuh dks etcwrh ls cka/k j[kus okyk
ca/ku fookg dks nks QkM+ djus okyh jLlh lkfcr gks jgk gSA vc le; vk
x;k gS fd vki dke ds yqIr vk;ke dh lPpkbZ tkusaA Åij of.kZr gekjh
iqLrd esa fu%ladksp] fuMj] rkfdZd vkSj vk/;kfRed :i ls bldk o.kZu fd;k
x;k gSA
ijes'oj leySafxdrk dh fuank djrk gSA mlus bl iki ds fy, lksMkse
vkSj xkseksjk dh iwjh vkcknh u"V dj nhA jkseuh ds igys v/;k; esa ;g dgrs
gq, bldh ÒrZRluk dh xbZ gS fd bl rjg dk dksbZ Hkh O;fä ijes'oj ds
jkT; es ços'k ugha dj ldrkA blds ckotwn ge xans tqxqIlkiw.kZ uke
lefyaxh dks cny dj bldk vkpj.k djus okyksa dks Þxsß dgus ds ç;kl dj
jgs gSaA lkoZtfud çlkj ek/;e vkSj Lo;a turk Þ;kSu ilanß dg dj bls
Lohdk;Z cukus ds ç;kl dj jgh gSA
ge 'kjkfc;ksa dh dkSe curs tk jgs gSa vkSj 'kjkc ihdj okgu pykus ds
dkj.k jktekxksaZ ij gtkjksa yksx ekjs tk jgs gSaA blds ckotwn Vsfyfotu ij
yk[kksa Mkyj ds foKkiu fn[kk dj 'kjkc iku dks c

;qx¨a dk jgL;
pwafd fczrkuoh /khjs&/khjs vius fons'kh leqæ }kj [kksrs tk jgs gSa] pwafd
vejhdk iukek ugj dk LokfeRo& bl egRoiw.kZ leqæ }kj dk fu;a=.k& NksM+
jgk gS] pwafd lksus dh vkiwfrZ Nhatrh tk jgh gS] vkSj ekSle dk myVko csyus okys ogh bdykSrh dkSe ugha
gksaxsA ijes'oj nwljh lHkh dkSeksa dk Hkh lz"Vk gS!
ijes'oj dk laca/k mu dkSeksa vkSj tkfr;ksa ls Hkh gS ftUgsa geus Þfo/kehZß
dgk gSA os Hkh bulku gSaA ijes'oj ds v/;kfRed vkSj LokHkkfod :i ds
vuq:i

lzkbZYk dk jgL;
vkxs ds 'kCn crkrs gSa fd vc ijes'oj viuh nyhy dSls nsxk% ÞeSa---- og
mUgsa tks ikih gSa] ryokjksa dh /kkj mrkj nsxk] Hkxoku dgrs gSa---- ns[kks] cqjkbZ
,d dkSe ls nwljh dkSe rd tk,xh vkSj /kjrh ds Nksj ls ,d egk >a>kokr
mBsxkAß ¼tsjsfe;k% 25%31&32½A
ijes'oj fczrkfu;k&vejhdk dks naM nsus ds fy, la;qä ;ksji dk mi;ksx
djsxkA mlds ckn og jkseu ;ksji dks efV;kesV djus ds fy, lkE;oknh
lewgksa dk mi;ksx djsxkA
ge oSf'od ladV ds ;qx esa ços'k dj jgs gSa& pje oSf'od vO;oLFkk!
,f'k;k] vÝhdk] nf{k.k vejhdk] e/; vejhdk] vk;jySaM] e/;iw.kZ ds
lkFk&lkFk ;ksji vkSj mÙkjh vejhdk esa Hkh ;q)] dyg vkSj fgalk QSyh gqbZ gSA
tula[;k foLQksV ekuo vfLrRo ds fy, fo'oO;kih [krjk cuh gqbZ gSA
vijk/k] fgalk] chekjh] jksx] vlekurk] xjhch] xanxh] nfjærk] vi{k;] ;kruk
oxSjg ls lHkh jk"Vª xzLr gSa!
ysfdu ftl rjg blzkbZy dk igys m)kj fd;k x;k gS] mlh rjg
lq/kkjd naM Hkh mls igys feysxk!
gekjh egku ihM+k
lwpuk tsjsfe;k% dh Hkfo";ok.kh%
ÞD;ksafd bl rjg Hkxoku dgrk gS; geus dkaius dh] Hk; dh] vkSj 'kkafr
dh ugha] vkokt lquh gSA vc rqe iwNks] vkSj ns[kks fd D;k dksbZ iq#"k cPpk
tuus dh ihM+k >syrk gS\ ;gh dkj.k gS fd tc dksbZ vkSjr çlo ihM+k >syrh
gS rks çR;sd iq#"k vius gkFk viuh dej ij j[k ysrk gS vkSj lkjs psgjs ihys
iM+ tkrs gSa\ vQlksl! D;ksafd og fnu egku gksrk gS] D;ksafd mlds tSlk
nwljk dksbZ ugha gksrk% ;g tSdc ds Hkh d"V dk le; gS-----ß ¼tsjsfe;k%
30%5&7½A
;kn j[ksa% tkslsQ ds nks csVksa& bZÝSe vkSj euklsg ¼mRifÙk 48%16½] dks
tUefl) vf/kdkj çnku djrs gq, tSdc us dgk] ÞmUgsa bÝSe vkSj euklsg
dks& esjk uke fn;k tk, tks vkt fczrkfu;k vkSj vejhdk gSaA ;g crkrk gS
fd lcls Hk;kog jk"Vªh; vkink,a fdu ij vkus okyh gSa& fczrkfu;k vkSj
vejhdk ij!
195

;qx¨a dk jgL;
ysfdu vc ;s vkink,a dc vkus okyh gSa\ ;g ekudj u pysa fd ;g
çkphu blzkbZy ds lkFk ?kVh fdlh pht dk gokyk gSA lgh

lzkbZYk dk jgL;
;gka lewps bfrgkl dh ;k dHkh gksus okyh lcls cM+h mFky&iqFky dk
o.kZu fd;k x;k gSA tsjsfe;kg us ÞtSdc ds ladVß ds :i esa bldk o.kZu
fd;k gS] Þbruk cM+k fd blds tSlk nwljk ugha gSAß ¼eÙkh 24%21&22½A
Msfu;y us Hkh bfrgkl ds mlh lcls xaHkhj ladV dk o.kZu fd;k gSA
gekjs fudV Hkfo"; ds ,d le; ds ckjs cksyrs gq, Msfu;y us Hkfo";ok.kh dh%
Þml le; ekbdsy mB [kM+k gksxk] egk jktdqekj ¼loksZPpnsonwr½] tks rqEgkjs
cPpksa ds fy, [kM+k gksrk gS; vkSj ,d ,sls ladV dk le; vk,xk tSlk ladV
fdlh Hkh dkSe ds vfLrRo esa vkus ds le; ls dHkh ugha vk;k] ;gka rd fd
ml le; Hkh ughaß ¼Msfu;y 12%1½fczrkfu;k
vkSj vejhdk ij ogh lcls xgu ladV vkSj dc\ ogh 'yksd
tkjh] ^^ - - - vkSj ml le; rqEgkjs yksxksa dks xqyke cukus okys bl ladV ls]]
cpk fy;k tk,xk] ml çR;sd O;fä dks ftldk uke fdrkc esa fy[kk feysxkA
vkSj muesa ls cgqr&ls tks /kjrh dh /kwy esa lks, ¼e`r½ iM+s gSa iqu#RFkku]
'kkLor thou esa tkx tk,axs-----ß ¼'yksd 1&2½A
;g le; bZlk ds vkxeu] [kjs yksxksa ds iqu#RFkku ds le; ls Bhd
igys dk le; gSA bZlk dk nwljk vkxeu bl nqfu;k dh lH;rk dk var dj
nsxk vkSj dy ds vlk/kkj.k] 'kkafriw.kZ] [kq'kgky nqfu;k dk 'kqHkkjaHk djsxkA
197

;qx¨a dk jgL;
ppZ dk jgL;
laÒor% bl iqLrd ds ikBd¨a d¨ igYkh utj esa ;g lcls cM+k jgL;
ugÈ YkxsxkA bldk dkj.k t¨ lR; gS] og ;g fd ppZ dk mÌs'; v©j vFkZ
mruk gh de le>k x;k gS ftruk de ckbfcYk le>h xbZ gSA ml lR; dk
mn~?kkVu ,d ngYkk nsus okY¨ lR; ds :i esa vo'; vkuk pkfg,A ppZ ds ckjs
esa okLrfod lPpkbZ] bldh mRifÙk dk dkj.k] v©j bldk mÌs'; rFkkdfFkr
bZlkbZ nqfu;k ls Òh fNik jg x;kA
;g bZlk elhg ds lqlekpkj ls tfVYk :i ls xqaFkk gqvk gSA ;g ikBd
dk fnekx pdjk nsus okYkk rF; gS fd bZlk elhg ds lqlekpkj dh YkxÒx
50 bZLoh ls 1953 rd nqfu;k ds lkeus ?k¨"k.kk gh ugÈ dh xbZA nsonwr i‚Yk us
mlh le; blds ckjs esa crk fn;k Fkk tc mUg¨aus dgk Fkk] **;fn gekjk
lqlekpkj xqIr gS r¨ iFkÒzkar¨a ds fYk, xqIr gS] bl lalkj ds nsork us ftuds
vfo'oklh eu d¨ bruk va/kk dj fn;k gS fd os bZ'oj ds Áfr:i bZlk elhg
ds efgeke; lqlekpkj dh T;¨fr ugÈ ns[k ikrs** ¼II d¨fjafFk;kbZ 4%3&4½ Ykk[k¨a
Yk¨x¨a us bldk vFkZ le>s fcuk ;g ifjPNsn i

ppZ dsoYk bZlkbZ nqfu;k ds fYk,
ppZ dk jgL;
ppZ 'kCn dsoYk bZlkbZ /keZ ij Ykkxw g¨rk gSA ¼bZlkbZ /keZ] tSlk fd vke r©j
ij le>k tkrk gS] rFkkdfFkr ekuus okYk¨a dh la[;k ds fYkgkt ls lcls cM+k
/keZ½A nwljs /ke¨± ds ikl efLtnsa] flusxkx v©j eafnj g¨ ldrs gSaA Y¨fdu D;k
ppZ ,d bekjr gS\ cgqr ls Yk¨x ,slk gh le>rs gSa] Y¨fdu ;g le> ppZ ds
vlYkh mÌs'; v©j vFkZ ds ckjs esa mudk vKku n'kkZrh gSA Y¨fdu bl iqLrd
esa gekjk lj¨dkj dsoYk ppZ ls gSA D;¨afd blls tqM+s jgL; dk [kqYkklk dj
fn;k tk, r¨ ;g /kjrh ds lÒh Yk¨x¨a ds fYk, lcls egRoiw.kZ g¨ tkrk gSA
bZlk elhg }kjk LFkkfir ppZ dk ÁR;sd ekuo ds fYk, lcls egRoiw.kZ
vFkZ gS t¨ dÒh ftank jgk gSA
fQj Òh dÒh ftank bZlkbZ txr ds Òhrj Òh erR;kx] erÒsn v©j
cnYkrs le; us ml lPps ewYk vFkZ v©j mÌs'; d¨ /kqa/kYkk dj fn;k t¨
njvlYk] ,d jgL; gSA
ppZ 'kCn vaxzsth Òk"kk dk 'kCn gS t¨ ewYk ;wukuh 'kCn ,ôY¨fl;k ls
vuqokfnr gSA ,ôY¨fl;k dk vFkZ g¨rk gS iqdkjs x, Yk¨xA Ákphu fo/kku ds
blzkbZYk d¨ vke r©j ij **/keZ laxfr** 'kCn ppZ dk lekukFkÊ gSA fQj Òh ppZ
v©j /keZlaxfr ds chp ,d Li"V varj gS- blzkbZYk dh /keZ laxfr vYkx Fkh ,d
vYkx jk"Vª ds :i esaA Y¨fdu v/;kfRed :i ls os mUgÈ vFk¨± esa iqdkjs x,
Yk¨x ugÈ F¨ ftu vFk¨± esa uofo/kku dk ppZ mudk o.kZu djrk gSA
rFkkdfFkr bZlkbZ nqfu;k ls Òh t¨ pht fNih gqbZ gS og gS ppZ dk
vlYkh mÌs'; & og okLrofd dkj.k ftlds fYk, nwljs vkne] bZlk elhg us
ppZ dh LFkkiuk dh FkhA
199

;qx¨a dk jgL;
ppZ dk vlYkh mÌs';
bl iqLrd ds YkxÒx ÁR;sd ikBd d¨ vk'p;Z pfdr djrs gq, eSa igY¨
crkÅaxk fd ppZ D;k ugÈ Fkk v©j D;k ugÈ gSA ;g og midj.k ugÈ gS
ftlls bZ'oj **nqfu;k d¨ cpkus** ds Á;kl dj jgk gSA dqN gh Yk¨x gSa t¨
bls vuqÒo djsaxsA Y¨fdu ;h'kq us /kek±rfjr¨a d¨ ikus ;k **mUgsa viuk fnYk
nsus** ds fYk, Yk¨x¨a d¨ vkeaf«kr djus ;k mUgsa O;fäxr m)kjd** ds :i esa
Lohdkj djkus ds d¨bZ Á;kl ugÈ fd,A
blds foijhr mUg¨aus ckjg fu;qä f'k";¨a d¨ **cqYkk;k**&fu;qä fd;kA
f'k"; 'kCn dk vFkZ gS Nk«kA ;s ckjg Nk«k F¨ ftUgsa ;h'kq us bZ'oj ds jkT; ds
lPps lqlekpkj dh f'k{kk nh FkhA bZ'oj ds /kjrh ij ekuotkfr ds l`tu dk
bdYk©rk mÌs'; ;gh FkkA ml vFkZ d¨ igY¨ lftZr ekuo vkne us vLohdkj
dj fn;k] [k¨ fn;k FkkA
bl e©ds ij vkb, la{¨i esa nqgjk fYk;k tk,A bZ'oj lz"Vk v©j viuh
lewph l`f"V dk ije 'kkld gSA mlus Á/kku nsonwr YkwflQj d¨ bZ'oj dh
ljdkj ds lapkYku ds fYk, fu;qä fd;k FkkA bZ'oj dh ljdkj bZ'oj ds
dkuwu¨a ij vk/kkfjr g¨rh gS & bZ'oj ds dkuwu ,d thou '©Ykh gSa & fuxkZeh
Áse dk ekxZA
bZ'oj dh ljdkj d¨ YkqflQj us] t¨ '©rku cu x;k] udkj fn;k v©j
'©rku us foijhr jkLrs ls 'kklu fd;k & foæ¨g] vkRedsaæh;rk v©j VdjkoA
igY¨ lftZr ekuo] vkne d¨ 'kkLor bZ'oj d¨ ÁkIr djus dk volj
fn;k x;k Fkk & bZ'oj ds Áfr vkKkdkfjrk] v©j bZ'oj ds dkuwu v©j bZ'oj
dh ljdkj ds Áfr iw.kZ leiZ.k ds lkFk thouA og '©rku d¨ /kjrh ij
ÁfrLFkkfir dj ldrs F¨A mUg¨aus bZ'oj dh ljdkj v©j mlds jkLrs d¨
vLohdkj dj fn;kA '©rku xÌh ij cuk jgk tgka og vkt Òh jkt dj jgk
gSA vkne v©j ekuo ifjokj dk vigj.k dj fYk;k x;k] v©j '©rku ds
vkRedsafær] foæ¨gh jkLrs ij thus ds fYk, mlds lkFk NYk fd;k x;kA mlds
200

ppZ dk jgL;
ckn bZ'oj us bZlk elhg] ;kuh nwljs vkne ds nqckjk vkus v©j '©rku d¨ thr
dj mldh txg /kjrh ds flagklu ij vklhu g¨us rd ds fYk, thou ds o`{k
v©j ifo«k vkRek d¨ v¨>Yk dj fn;kA vius igY¨ vkxeu] /kjrh ij ekuo ds
:i esa ÁdV g¨us ds le;] ;h'kq xÌh ij dCtk djus ugÈ] cfYd '©rku d¨
thrus] /kjrh dh xÌh ij mldh txg vklhu g¨us dh ;¨X;rk ÁkIr djus v©j
vius cgs jä dh fQj©rh nsdj viâr nqfu;k d¨ eqä djkus vk, F¨A
vc ppZ D;¨a\ bZlk elhg '©rku dh nqfu;k ds pqfuank] l¨p&le> dj
pqus gq, Yk¨x¨a dk '©rku ds jkLrs d¨ N¨M+ dj bZ'oj ds dkuwu dh v¨j mUeq[k
g¨us v©j bZlk elhg ds lkFk 'kklu djus dh ;¨X;rk ÁkIr djus ds fYk,] tc
og '©rku d¨ vinLr djrs gSaA ppZ esa ftudk vkg~oku fd;k x;k Fkk mudk
vkg~oku egt e¨{; v©j 'kkLor thou ds fYk, ugÈ fd;k x;k Fkk cfYd
bZ'oj dh ljdkj dk ekxZ lh[kus v©j ppZ ;qx esa vius u'oj thou esa nSoh
pfj«k fodflr djus ds fYk, fd;k x;k FkkA
lkr okf"kZd R;¨gkj Ákphu fo/kku ds blzkbZYk d¨ fn, x, F¨ v©j
ges'kk&ges'kk ds fYk, fofgr F¨A mudk lgh vFkZ Ykacs le; rd xqIr jgL;
cuk jgkA os bZ'oj dh eqfä dh ;¨tuk ml nSoh ;¨tuk dh rLohj ÁLrqr
djrs gSa ftlls bZ'oj Lo;a dk iqu#Riknu djrk gSA ikl¨oj ¼;k ikLdk ;k
bZLVj½ ;h'kq }kjk ekuo ds mu iki¨a dk ewY; pqdkus fp«k ÁLrqr djrk gS
ftlds fYk, mlus i'pkrki dj fYk;k gSA fcuk [kehj dh j¨Vh dk lkr fnu
dk mRlo ppZ ds iki ls ckgj vkus dk fp«k is'k djrk gS tSls blzkbZYk felz
ls ckgj vk;k FkkA isafVdkLV dk fnu ftls uoké dh nkor dgk tkrk gS &
ppZ dk ppZ ;qx esa bZ'oj ds igY¨ mRié fd, x,] cPp¨a ds :i esa fp«k
ÁLrqr djrk gSA rw;Zukn dk nkor /kjrh ds flagklu ij vklhu g¨us v©j lÒh
d©e¨a ij jkt djus ds fYk, bZ'kk elhg ds nwljs vkxeu dk fp«k ÁLrqr djrk
gSA Ák;f'pr dk fnu '©rku d¨ dSn esa MkY¨ tkus dk Árhd gSA racqv¨a dh
201

;qx¨a dk jgL;
nkor bZlkelhg v©j bZ'oj ds tUesa cPp¨a ds v/khu ,d gtkj lkYk ds 'kklu
dk fpg~u ÁLrqr djrk gSA vafre egku fnu] vafre QSlY¨ ds fnu dk fp«k
ÁLrqr djrk gS ftldk o.kZu v/;k; 7 esa fd;k tk,xkA vkb, vc bl
v/;k; ds fo"k;] ppZ ij okil pYkk tk,A
ppZ dh laLFkk
ppZ D;k gS\ ppZ D;¨a gS\ g¨ ldrk gS fd igYkh ckj mYY¨[k djus ij ppZ
dh laLFkk jgL; u tku iM+sA vk/kqfud if'peh txr pp¨± dh mifLFkfr ds
rF; d¨ nqfu;k ds lH; thou ds ,d vax ds :i esa eku dj pYkrk gSA
nqfu;k esa ppZ dk laLFkku D;¨a\ bls D;¨a v©j fdl mÌs'; ls ÁkjaÒ fd;k
x;k Fkk\
;fn vki xSj bZlkbZ nqfu;k ds Yk¨x¨a ls ;g lokYk djsa tgka nwljs /keZ
LohÑr gSa r¨ laÒor% muds ikl d¨bZ mÙkj ugÈ g¨xkA os ppZ ds ckjs esa cgqr
de tkurs gSaA ijaijkxr bZlkb;r ds vf/kd vk/kqfudrkoknh v©j mnkjoknh
{¨«k¨a ds Yk¨x laÒor% dgsaxs ppZ mu Yk¨x¨a ds fYk, eu¨oSKkfud ÁÒko j[kus
okYkk ÒkoukRed mRFkkid gS ftUg¨aus fodkl ds fl)kar d¨ ml rjg xY¨ ugÈ
Ykxk;k gS tSls vk/kqfud mPp f'k{kk ÁkIr Yk¨x¨a Ykxk;k gSA
;fn vki fdUgÈ bathYkoknh bZlkbZ laÁnk; ds ekuus okYk¨a ls iwNsa r¨ os
'kk;n dgsaxs fd ppZ nqfu;k d¨ 'kkLor udZ dh vkx ls cpkus dk bZ'oj dk
midj.k gSA ml rjg ds Yk¨x¨a us eku fYk;k gS fd ;g LVs'ku tSlh pht gSA
ml fLFkfr esa eSa lokYk djrk gwa fd rc bZlk elhg ds ppZ dh LFkkiuk djus
ls igY¨ bZ'oj Yk¨x¨a ds cpko ds Á;kl fdl rjg djrk Fkk\ vkne v©j
e©fYkd iki ds 4000 lkYk ckn rd bZlk elhg ugÈ F¨A ;fn bZ'oj Yk¨x¨a d¨
/kekZrfjr djus ds Á;kl djrk gS v©j djrk jgk gS r¨ og vkne v©j bZlk ds
4000 lkYk ckn rd fdl rjg ls ;g dke djrk Fkk\ tSlk fd ge v/;k; 3
esa ns[k pqds gSa bZ'oj us nqfu;k dh LFkkiuk ds le; gh thou ds o`{k d¨ can
202

ppZ dk jgL;
dj fn;k FkkA bu o"k¨± ds n©jku nqfu;k dh v¨j ls ifo«k vkRek v©j eqfä
d¨ can dj fn;k x;k FkkA
Y¨fdu loZ'kfäeku bZ'oj ds vius dFku esa mn~?kkfVr rF;¨a ds eÌsutj]
fiNY¨ v/;k;¨a esa ftudk o.kZu fd;k x;k gS] ;s lkjh ekU;rk,a xYkr FkÈA os
Ádk'kuk 12%9 esa O;ä bl rF; dk eq[kj Áek.k gSa fd nqfu;k '©rku }kjk Nih
xbZ gSA muds eu ekuork d¨ Y¨dj bZ'oj ds mÌs'; dh v¨j ls can dj fn,
x, F¨] tSlk fd II d¨fjafFk;kb;¨a 4:3&4 esa dgk x;k gS] ,sls esa /kjrh ij jgus
okY¨ rdjhcu gj O;fä ds fYk, oLrqr% ,d jgL; cu dj jg tkrk gSA
fdlh ppZ d¨ Y¨dj v[kckj¨a v©j lekpkj Álkj.k¨a esa Ák;% [kcjsa vkrh
jgrh gSaA Yk¨x l¨prs gSa fd ikl ds fdlh uqôM+ ds ppZ ;k fdlh laÁnk; dh
[kcj vk jgh gSaA Y¨fdu mlds vfLrRo dk rF; eu esa ugÈ vk,xk D;¨afd og
,d jgL; gSA Y¨fdu tc ge lokYk djrs gSa fd ppZ D;¨a gS\ ,d laLFkk ds
:i esa ppZ dSls vfLrRo esa vk;k\ blds vfLrRo dk dkj.k ;k mÌs'; D;k gS\
D;k blls d¨bZ QdZ iM+rk gS fd vki ppZ ls tqM+s gSa ;k ugÈ v©j vxj tqM+s
gSa r¨ fdl ppZ ls tqM+s gSa\ rc r¨ ;g lpeqp ,d jgL; cu tkrk gSA v©lr
vkneh ds ikl bldk d¨bZ tokc ugÈ gSA
ppZ dh mRifÙk v©j blds mÌs'; dh lPpkbZ dk jgL;¨a dh
fdrkc&ckbfcYk esa mn~?kkVu fd;k x;k gSA ml jgL; d¨ Li"V djus ds fYk,
bl iqLrd esa nwljs fo"k;¨a dh vis{kk vf/kd i`"B¨a dh vko';drk gSA
esjk O;fäxr vuqÒo
eq>s vius O;fäxr vuqÒo ;kn vkrs gSa t¨ laÒor% nwljs cgqr ls Yk¨x¨a tSls
gSaA esjs ekrk&firk ÝsaM~l ppZ ds] ftls vker©j ij DoSdj ds uke ls tkuk
tkrk gS] lnL; FksA gekjk ifjokj dbZ ihfs
cpiu ls gh ppZ esa Y¨ tk;k tkrk Fkk] v©j bls lkekU; thou dk fgLlk
le>k tkrk FkkA eSa ÁR;sd jfookj d¨ ppZ tkrk Fkk D;¨afd esjs ekrk&firk
eq>s Y¨ tkrs F¨A fu;fer vknr ds :i esa eSa 18 lkYk dh mez rd ppZ tkrk
jgkA esjs eu esa ;g lokYk dÒh ugÈ vk;k fd gesa ppZ D;¨a tkuk pkfg,] ;k
ppZ dSls vfLrRo esa vk;k] ;k bldk vlYkh vFkZ v©j] mÌs'; D;k gSA
203

;qx¨a dk jgL;
eSa mu fnu¨a /kekZrfjr g¨us ds vuqÒo ls dÒh ugÈ xqtjkA tc eSa
fd'k¨jk voLFkk esa igqapk eq>s crk;k x;k fd ppZ esa esjh tUefl) lnL;rk
gSA ;g eku Y¨us ds fYk, esjk ekxZ n'kZu fd;k x;k Fkk fd eSa vej vkRek gwa]
fd tc eSa e:axk lpeqp esjh e`R;q ugÈ g¨xh cfYd eSa LoxZ pYkk tkÅaxk tgka
esjk d¨bZ nkf;Ro ugÈ g¨xk] cfYd ges'kk&ges'kk ds ÒO; xfjek esa lqLrh v©j
vkjke g¨xkA Y¨fdu eSa /kkfed ;k lS)kafrd :i ls esjh d¨bZ #fp ugÈ Fkh eSa
ppZ tkus v©j thou ds /kkfeZd igYkw ls Lohdkj djds pYkrk FkkA Y¨fdu esjk
d¨bZ fo'¨"k ;k xgjk /kkfeZd ;k vk/;kfRed Ykxko ugÈ Fkk] v©j 18 dh mez
rd esa eSaus foKku dkj¨ckj 'kq: dj fn;k v©j /keZ ;k bZ'oj dh pht¨a esa esjh
d¨bZ #fp ugÈ jg xbZ Fkh v©j eSaus fu;fer :i ls ppZ tkuk Òh N¨M+ fn;k
FkkA eSa fQj Òh bZ'oj esa fo'okl djrk Fkk&dgus dk vk'k; ;g fd eSa bZ'oj
ds vfLrRo d¨ igY¨ ls eku dj pYkrk FkkA D;¨afd eq>s bZ'oj ds vfLrRo ds
ckjs esa esjh lcls 'kq#vkrh Le`fr esa fl[kk;k x;k FkkA
mlds ckn 25 dh mez esa eSaus ml ,d v©j ,d ek«k fo'¨"k ;qok óh ls
'kknh dhA og bZ'oj dh pht¨a esa vf/kd xaÒhjrk ls #fp Y¨rh FkhA esjh iRuh
ds iwoZt vk/¨ Dosdj v©j esF‚fMLV F¨A Y¨fdu ge f'kdkx¨ ds ftl mi uxj
esa jgrs F¨ ogka iM+¨l esa d¨bZ Dosdj ppZ ugÈ FkkA ge esFkfMLV ppZ ls tqM+s
D;¨afd og iSnYk dh nwjh ij fLFkr FkkA gesa iknjh dk O;fäRo vPNk Ykxk]
v©j gesa mldh lnL;rk lkekftd :i ls vPNh YkxhA eSa le>rk gwa fd
gekjk vuqÒo nwljs Ykk[k¨a Yk¨x¨a tSlk gh FkkA Y¨fdu esjs eu esa dÒh ;g
lokYk ugÈ mBk Fkk eSaus dÒh l¨pk Òh ugÈ fd gekjk ppZ tkuk D;¨a t:jh gS]
;k ppZ dh laLFkk dÒh vfLrRo esa vkbZ gh D;¨aA
204

ppZ dk jgL;
nwljs Ykk[k¨a Yk¨x¨a dh rjg eSaus Òh eku fYk;k fd vPNs Yk¨x ppZ tkrs gSa
blfYk, gesa Òh tkuk pkfg,A
ppZ vrhr ds bfrgkl ds laca/k esa
v©j bl rjg vc eSa ;g lokYk djrk gwa fd D;k d¨bZ Á'u djrk gS fd ,d
laLFkk ds :i esa ppZ dk dkj.k ;k mÌs'; D;k gSA eSa iwNrk gwa fd D;k d¨bZ
tkurk gS fd ppZ D;¨a gSa\ D;k blds g¨us dk d¨bZ dkj.k gS\ **bZlkb;r** ds
uke ls tkus tkus okY¨ ppZ dk vfLrRo gh gekjs le; ds egku jgL;¨a esa ls
,d gSA ;g fo"k; gh gekjs ,d ckj fQj ;g rF; Y¨ vkrk gS fd orZeku d¨
Ykkus okY¨ fiNY¨ 6000 o"k¨± esa u th, v©j ml n©jku dh ?kVukv¨a d¨ u
ns[kus ds dkj.k ge ppZ dk vlYkh vFkZ ;k mldk mÌs'; ugÈ le> ldrsA
bl v/;k; esa ge ppZ d¨ bl iqLrd ds igY¨ ikap v/;k;¨a esa of.kZr ?kVukv¨a
ds lkis{k ns[¨axsA ,d ckj fQj ppZ D;k gS\
Nr dh cgqr rh[kh

;qx¨a dk jgL;
Y¨fdu ;h'kq us dsoYk ,d ppZ dh LFkkiuk dh FkhA Y¨fdu if'peh
nqfu;k esa vYkx&vYkx dbZ ppZZ gSa&dSFk¨fYkd] Á¨VsLVSaV] Lora«kA muds Òhrj
cgqr ls iaFk] laÁnk;] foÒktu ;k leok; gSa] buesa ls ÁR;sd dh ekU;rk,a
mins'k] deZdkaM v©j dk;ZØe vYkx&vYkx gSaA
ppZ dh 'kq#vkr ,d ppZ ds :i esa dh xbZ FkhA tSlk fd 1 d¨fj;kb;¨a
ds v/;k; 12 esa vfÒfYkf[kr gS] ppZ esa dbZ lnL; F¨ Y¨fdu dsoYk ,d laLFkk
Fkh ,d] ppZ Fkk ;h'kq ftlds eqf[k;k F¨A bl v/;k; ds ÁkjaÒ esa gekjk laca/k
pkj ewYk Á'u¨a ls gS t¨ ,d jgL; dk fuekZ.k djrs gSa v©j le> ls ftlds
[kqYkkls dh vko';drk gSA
1½ bZlk elhg d©u v©j D;k gSa\ og /kjrh ij D;¨a ÁdV gq,\
2½ ppZ D;k gS v©j mls vfLrRo esa D;¨a Ykkxk x;k\
3½ og lqlekpkj D;k gS ppZ d¨ ftlds Ápkj dk dke l©aik x;k gS\
4½ ppZ dk bfrgkl D;k gS\ vkt bZlkb;r igYkh lnh esa vius ÁkjaÒ ls
bruh vYkx D;¨a gS\
laLFkkfud :i ls ppZ d¨ le>k tkrk gS fd og ,d laLFkk gS] ,d
/kkfeZd laLFkk] laxBu ;k lekt gSA O;fä ls ;fn og **vPNk** gS r¨ **viuh
ilan ds ppZ** ls tqM+us dh vis{kk dh tkrh gSA njvlYk **vPNs Yk¨x** Òh gSa
v©j **cqjs Yk¨x** Òh v©j **vPNs Yk¨x** ppZ tkrs gSaA Y¨fdu D;k blls d¨bZ
QdZ iM+rk gS fd ppZ d©u&lk gS v©j laÁnk; d©u&lk\
fcuk iknjh dk /kekZ/;{k
eq>s 50 lkYk ls Òh iqjkuh ,d ?kVuk ;kn vkrh gSA eSa rc ;wthu] v¨jsxku esa
FkkA ,d iwoZ /kkekZ/;{k esjs ikl vk;k ftlus gYk gh esa 'kknh dh FkhA mldh
iRuh /kuoku Fkh Y¨fdu og bruk vfÒekuh Fkk fd mlls enn ugÈ Y¨rk FkkA
og dqN fnu ls lsok dk;Z esa fu;qä ugÈ Fkk v©j mls dke dh t:jr FkhA
206

ppZ dk jgL;
**D;k vkid¨ Y¨u dkmaVh esa fdlh mins'kd ds [kkYkh in dh tkudkjh
gS\** mlus iwNkA **eSa viuh iRuh dk [kpZ mBkuk pkgrk gwa v©j ;g ;gÈ Y¨u
dkmaVh esa jguk pkgrh gSA
**gka**] eSaus tokc fn;kA **eq>s ,d fjfä dh tkudkjh gS] Y¨fdu mlls
vkidk dke ugÈ cusxk D;¨afd og bZlkbZ ppZ gS] v©j Y¨fdu vki esFkfMLV gSa
ftldh vkLFkk,a v©j vkpj.k vYkx gSaA**
**v¨g] mlls d¨bZ QdZ ugÈ iM+rk]** mlus eq>s vk'oklu fn;kA **os
eq>ls ftl Òh fdlh fl)kar dk mins'k nsus d¨ dgsaxs eSa mldk mins'k
nwaxkA**
Y¨fdu D;k blls lpeqp d¨bZ QdZ iM+rk gS fd ge fdl pht esa
vkLFkk j[krs gSa\ bZ'oj ds dFku d¨ gh bl Á'u dk mÙkj nsus nhft,A Ykxrk
gS fd ppZ dk laca/k fdUgÈ nwljh 'kfä;¨a dh vkjk/kuk ls gSA le>k tkrk gS
fd bldk laca/k bZ'oj dh vkjk/kuk ls gSSA
Y¨fdu ;fn bZ'oj ppZ ls tqM+k gS r¨ ppZ ds lkFk mldk tqM+ko D;k gS\
ppZ dSls ÁkjaÒ gqvk\ ;g lc vkt dh nqfu;k ds fYk, jgL; gSA
1927 ds 'kq#vkrh fnu¨a esa okil pYkrs gSa tc ckbfcYk dk esjk xgu
v/;;u eq>s /kek±rj.k dh v¨j Y¨ tk jgk Fkk] mu fnu¨a eSa [kqn d¨ bl rjg
ds lokYk fd;k djrk FkkA eSa le>rk Fkk fd v©lr O;fä;¨a ds fnekx esa bl
rjg ds lokYk dÒh ugÈ vkrsA
uo fo/kku ¼;wukuh½ esa ppZ d¨ ,DDY¨fl;k dgk x;k gS] t¨ ;wukuh Òk"kk
dk 'kCn gS v©j ftldk vFkZ g¨rk gS cqYkk, x, Yk¨x¨a dh lÒk] leok;]
tekoMk] lewgA ,DDY¨fl;k 'kCn esa d¨bZ 'kqfprk ugÈ gSA cgjgkYk] uo fo/kku
esa 12 txg ftl ppZ dk uke fYk;k x;k gS og gS bZ'oj dk ppZ t¨ ladsr
djrk gS fd og bZ'oj dk ppZ gS ftlds lkFk 'kqfprk tqM+h gSA iqjkus fo/kku
dk ppZ **blzkbZYk dk leok;** Fkk] ,d ekuoh bulku dkA
;h'kq us ppZ dh LFkkiuk D;¨a dh\
uo fo/kku esa tgka igYkh ckj ppZ 'kCn vkrk gS og gS eSF;w 16%18 tgka fle¨u
ihVj ls ckr djrs gq, ;h'kw us dgk gS] **eS vius ppZ dk fuekZ.k d:axkA**
207

;qx¨a dk jgL;
tSlk fd Åij dgk x;k gS] ppZ ds fYk, Ásfjr ;wukuh 'kCn ,DDY¨fl;k Fkk
ftldk vFkZ g¨rk gS cqYkk, x, Yk¨xA vf/kd Li"V 'kCn¨a esa ;h'kq us dgk] **eSa
iwjh rjg ubZ v©j vYkx nqfu;k esa fodflr g¨us ds fYk, '©rku dh nqfu;k ls
f'k"; cqYkkÅaxk] t¨ bZ'oj dk jkT; g¨xkA v©j bQhf'k;kb;¨a 5%23 esa dgk x;k
gS fd bZlk elhg ppZ ds eqf[k;k gSaA
bl rjg ge bls tku x, gSaA ppZ pkgs t¨ Òh g¨] og bZ'oj dk gS v©j
mldk uke bZ'oj dk ppZ gSA bZlk elhg mlds laLFkkid v©j mlds thoar
eqf[k;k gSaA
Y¨fdu ;fn ppZ bZ'oj dk gS v©j vkt bZlk elhg mlds eqf[k;k gaS r¨
;g d¨bZ ,slh pht gS t¨ bZ'oj ds fYk, egRoiw.kZ gS v©j blfYk, ;g vfuok;Z
gS fd ge bls le>sa! ;g le>us ds fYk, fd thoar bZlk us bls D;¨a cuk;k]
;g D;k gS v©j nSoh mÌs'; esa ;g dgka fQV cSBrk gS] gesa ;g ckr eu esa cSBk
Y¨uh pkfg, fd ;g dSls cukA bu Á'u¨a ds mÙkj ;gka uhps fn, x, gSaA
Ákphu fo/kku dk ppZ
Ákphu fo/kku blzkbZYk dk dke varr% bZ'oj ds jkT; dh LFkkiuk dh iwoZ
rS;kjh djuk FkkA ckbfcYk esa vfLrRo dkYk esa igYkh ckj ppZ dk ftØ ,sDV~l
7%38 esa vkrk gS] tgka ohjkus esa] fluk; ioZr ij ewlk ds v/khu blds xBu dh
ckr dgh xbZ gSA bl rjg iqjkuk fo/kku blzkbZYk **ppZ** FkkA vker©j ij iqjkus
fo/kku blzkbZYk esa ppZ dk mYY¨[k **blzkbZYk dh /keZ laxfr** ds :i esa fd;k
x;k gSA
cgjgkYk] tSlk fd ge ns[¨axs fd uofo/kku ds ppZ dk mÌs'; Ákphu
fo/kku ds **blzkbZYk dh /keZ laxfr** ls iwjh rjg vYkx gSA YkxÒx fdlh us Òh
ugÈ le>k fd v½ ;h'kq ds '©rku d¨ ijkLr djds viuh ;¨X;rk lkfcr
djus rd v©j c½ ;h'kq ds LoxkZj¨g ds ckn muds x©jokfUor g¨us rd nqfu;k
ds le{k u r¨ lqlekpkj dh ?k¨"k.kk dh tk ldrh Fkh v©j u bZ'oj ds cqYkk,
Yk¨x¨a ds leok; esa bZ'oj dh vkRek gh g¨ ldrh Fkh ¼t‚u 7%37&39½A
208

ppZ dk jgL;
;g dqN ,slh pht gS ftls gekjs tekus ds bZ'ojfon v©j ppZ ds usrk
Òh ugÈ le>rsA oLrqr% ;g ,d jgL; gS ftls ÁdV djus v©j le>us dh
t:jr gSA vkb, vc le>k tk, fd bZlk elhg d©u v©j D;k A
ge v/;k; 1 esa igY¨ gh ns[k pqds gSa fd bZlk nqfu;k ds vfLrRo esa vkus
ls igY¨ ikjYk©fdd thou esa ijkokd~ F¨ t¨ bZ'oj Òh F¨ v©j ;h'kq ds :i esa
bZ'oj ds csVs ds :i esa tUe fYk;kA vc bZ'oj ds csVs ds :i esa ;h'kq D;k F¨\
mUgsa nwljk vkne ¼1 d¨fjafFk;kb;¨a 15%45½ dgk x;k FkkA mUgsa nwljk vkne
D;¨a dgk tkuk pkfg,\ igY¨ vkne d¨ thou dk o`{k Y¨us dk volj feYkk
Fkk ftldk vk'k; Fkk bZ'oj dk thou&bZ'oj dh vkKk dk ikYku djuk v©j
/kjrh dh xÌh ls '©rku d¨ gVk dj ml ij vklhu g¨xkA ;h'kq Òh Bhd ogh
djus v©j '©rku dh nqfu;k ls cqYkk, x, Yk¨x¨a ds ek/;e ls /kjrh ij bZ'oj
ds jkT; dh LFkkiuk djus vk, F¨A og bZ'oj dk ,d lans'k Y¨ vk, F¨ ftls
lqlekpkj dgk tkrk gSA v©j oLrqr% mudk lqlekpkj bZ'oj ds ;gka ls muds
}kjk Òstk x;k lans'k bZ'oj ds jkT; dk lqlekpkj FkkA v©j bZ'oj dk
lkezkT;] tSlk fd ge ns[¨axs] /kjrh ij bZ'oj ds jkT; dh iquLFkkZiuk v©j
'©rku d¨ flagklu ls vinLFk djuk g¨xkA
;h'kq ppZ dk fuekZ.k djus ds fYk, Òh vk, F¨A v©j og ,d viâr
nqfu;k dh fQj©rh dh dher pqdkus Òh vk, F¨ v©j ml dher ls&viuh e`R;q
ls lkjh ekuork ds iki¨a dk naM pqdkus vk, F¨A
;h'kq /kjrh ds 'kkld v©j jktk
vc] mldh ckr ftls /keZfoKkfu;¨a lfgr lÒh **bZlkb;¨a** us ugÈ le>k% ;h'kq
jktk cuus ds fYk, tUes F¨!
vius thou ds fYk, fiY¨V ds le{k lquokbZ ds fYk, Ykk, tkus ij ;h'kq
ls iwNk x;k] **r¨ rqe jktk g¨\** v©j ;h'kq us tokc fn;k] **vki gh dgrs g¨
fd eSa jktk gwaA blh Á;¨tu ls eSa tUek Fkk-----** ¼t‚u 18:37½ ;h'kq us ;g Òh
dgk ¼'Yk¨d 36½] esjk jkT; bl nqfu;k dk ugÈ gS------¼vU;Fkk½ esjs lsod
YkM+saxs**&;g n'kkZrs gq, fd ;g nqfu;k '©rku dh gSA ;h'kq /kjrh ds flagklu ij
vklhu g¨us] vius v/khu f'k{kk nsus v©j 'kklu djus ds fYk, rS;kj jgus ds
fYk, bl nqfu;k ds Yk¨x¨a dk vkg~oku djus vk, F¨A
209

;qx¨a dk jgL;
;h'kq ds vfLrRo esa vkus v©j tUe Y¨us ls igY¨ bZ'oj us mudh g¨us
okYkh eka] esjh ls vius nsonwr ds ek/;e ls dgk Fkk% **v©j ns[k¨] rqe viuh
d¨[k esa xÒZ /kkj.k dj¨xh] v©j ,d iq«k d¨ tUe n¨xh] v©j mls ;h'kq ds uke
ls cqYkkv¨xhA og egku g¨xk v©j lo¨ZPp dk csVk dgk tk,xk% v©j ekfYkd
bZ'oj mls mlds firk MsfoM dk flagklu nsxk v©j og tSdc ds ?kj ij
ges'kk jkt djsxk] v©j mlds jkT; dk d¨bZ var ugÈ g¨xk ¼Ykwdl 1%31&32½A
mudk lqlekpkj mlh jkT;&bZ'oj ds jkT;&dk lqlekpkj FkkA
;g egRoiw.kZ gS fd bl le; ;g le>sa fd vius thoudkYk esa ;h'kq
bZ'oj v©j bulku n¨u¨a F¨A blS;kg 7%14 esa ;h'kq dh eka d¨ ,slh dqavkjh
crk;k x;k Fkk t¨ ,d csVk tuus okYkh FkhA bl Òfo";ok.kh esa ml csVs d¨
beSuqvYk ds uke ls iqdkjk tkuk Fkk] ftldk vFkZ g¨rk gS **gekjs lkFk bZ'oj**A
nwljs 'kCn¨a esa ;h'kq bZ'oj ds lkFk&lkFk ekuo Òh F¨A mudk d¨bZ ekuo firk
ugÈ FkkA loZ'kfäeku bZ'oj mudk firk Fkk ftlus ifo«k vkRek ls mUgsa tUe
fn;k FkkA Y¨fdu ;h'kq oLrqr% **gekjs lkFk bZ'oj** F¨ og nwljs lÒh vknfe;¨a
dh rjg ekuo F¨A og Òh nwljs lÒh bulku¨a dh rjg ÁYk¨Òu ds f'kdkj g¨
ldrs F¨- gkYkkafd og jä&ekal ds bulku ds :i esa bZ'oj F¨ blds ckotwn
vius lsok {¨«k esa mUg¨aus bulku ds :i esa dke fd;kA ;kn j[¨a fd og nwljs
vkne F¨A muds fYk, ;g vfuok;Z Fkk fd og ,d ekuo ds :i esa **oftZr
o`{k** d¨ vLohdkj dj nsrs v©j thou ds o`{k d¨ Lohdkj djrsA ;g vko';d
Fkk fd mUg¨aus] tSlk fd igY¨ vkne Òh dj ldrs F¨] bZ'oj] ;kuh firk ij
fo'okl djus dk QSlYkk fd;kA njvlYk] bZlk elhg esa bZ'oj Fkk v©j ;h'kq us
iwjh rjg firk dk vkKk ikYku fd;kA mUg¨aus [kqn d¨ '©rku ls /kjrh dk
flagklu Nhuus ds ;¨X; lkfcr fd;kA
210

;h'kq bZ'oj F¨
ppZ dk jgL;
;h'kq dk ekuo 'kjhj/kkjh bZ'oj g¨uk t:jh D;¨a Fkk\ ;g D;¨a t:jh Fkk
fd og bZ'oj g¨rs\ D;¨a t:jh Fkk fd og ekuo g¨rs\ bZ'oj ds :i esa og
leLr ekuo tkfr ds fuekZrk F¨A bfQfl;kb;¨a 3%9 esa mn~?kkfVr fd;k x;k gS
fd bZ'oj us bZlk elhg }kjk lkjh pht¨a dk l`tu fd;kA tc ;h'kq us bulku
ds :i esa tUe fYk;k] ml le; gekjs l`"Vk ds :i esa mudk thou leLr
ekuo thou ls egku FkkA pwafd og ekuo gSa ftUg¨aus iki fd, v©j e`R;q naM
ds Òkxh cus] bZ'oj dk dkuwu bulku¨a ds iki ds naM ds :i esa bulku dh
e`R;q dh ekax djrk FkkA Y¨fdu gekjs fljtgkj ds :i esa ;h'kq vdsY¨ ,sls
bulku F¨ ftudh e`R;q leLr ekuo tkfr ds iki¨a dk naM pqdk ldrh FkhA
l`"Vk bZ'oj fdlh v©j rjhds ls e`R;q naM ÁkIr ekuork d¨ naM eqä ugÈ
dj ldrk FkkA
gekjs ?kko¨a d¨ Òjus ds fYk, ihVs x, ;h'kq
gesa ;g ckr vius eu esa cSBk Y¨uh pkfg, fd gkYkkafd ;h'kq ekuo 'kjhj
esa bZ'oj F¨] Y¨fdu og vkidh v©j esjh rjg bulku Òh F¨A og Òh mlh rjg
dh 'kkjhfjd ihM+k,a lg ldrs FksA j¨eu xouZj fiY¨V us 'k¨j epkus okY¨
;gwfn;¨a dh d¨YkkgYkiw.kZ ekax ij mUgsa e`R;qnaM fn;k FkkA
og etcwr] toku dÌkoj vkneh F¨ YkxÒx 33 lkYk dh mez ds] LokLF;
ls ÒjiwjA pwafd mUg¨aus dÒh LokLF; dk Òh d¨bZ fu;e ugÈ r¨M+k Fkk] mUg¨aus
e`R;q ÁfØ;k dh og ;kruk >sYkh ftls dÒh fdlh bulku us ugÈ >sYkk FkkA
og lquokbZ ds n©jku lkjh jkr fiY¨V ds lkeus [kM+s jgsA ckn esa mlh lqcg
fiY¨V us ekjs tkus ls igY¨ mUgsa pkcqd Ykxk, tkus dh ltk nhA
211

;qx¨a dk jgL;
fdlh [kaÒs ds lkFk >qdk dj cka/k fn;k tkrk Fkk v©j Nkrh rd d¨M+s
ekjs tkrs F¨A mUgsa peM+s ds Qhrs esa rLes ds lkFk pkj&ikap bap dh nwjh ij
lhls ds VqdM+s] gfÏ;¨a ds VqdM+s] v©j /kkrq ds uqdhY¨ nkarsnkj VqdM+s tM+s pkcqd
ls ihVk x;k FkkA mUgsa bl rjg cuk;k x;k Fkk fd tc pkcqd 'kjhj ds fxnZ
fYkiVs r¨ os ekal esa xgjkbZ rd pqÒ tk,aA mUgsa mudk ekal m?kM+ tkus v©j
ilfYk;¨a ds [kqYk tkus rd ihVk x;k FkkA d¨M+s blfYk, Ykxk, tkrs F¨ fd
f'kdkj det¨j g¨ tk, v©j lwYkh ds Vsd ij vkluh ls ej tk,A tSlk fd
blS;kg 52%14 esa Òfo";ok.kh dh xbZ Fkh% **mudk psgjk bruk foÑr g¨ x;k
Fkk fd fdlh vkneh dk ugÈ gqvk g¨xk v©j mudk :i fd bulku ds csV¨a ls
vf/kd fcxM+ x;k FkkA**
d¨M+¨a dh bl rjg dh vdFkuh; ekj blfYk, >sYkh xbZ Fkh fd vkfLrd¨a
d¨ 'kkjhfjd vfrØe.k] chekjh] ;k j¨x ls paxk fd;k tk lds ¼blS;kg 53%5(
1 ihVj 2%24½A gekjs vius l`"Vk us fdruh cM+h dher pqdkbZ fd ge] vkLFkk
j[k dj] paxk fd, tk ldsaA blds ckotwn YkxÒx lÒh rFkkdfFkr vkfLrd
iwjh rjg ls utj vankt dj nsrs gSa fd muds m)kjd us muds fYk, D;k
fn;k gS] ml ij fo'okl djus dh ctk;] ekuoh M‚DVj¨a] nokv¨a] v©"kf/k;¨a
v©j pkdqv¨a ij fo'okl djrs gSaA
bl nk#.k naM ls ;h'kq bruk det¨j g¨ x, F¨ fd og dqN nwj ds ckn
viuk lYkhc mBkus esa vleFkZ g¨ x,] ftls fd mUgsa mBkuk gh FkkA muds
cnY¨ lYkhc

ppZ dk jgL;
blls Òh cM+h ckr ;g fd pwafd ml le; mUg¨aus gekjs iki¨a d¨ vius
lj Y¨ fYk;k Fkk] gekjh txg mudh dher pqdkus ds fYk,] blfYk, muds
firk] bZ'oj us Òh mUgsa R;kx fn;k FkkA tc og lwYkh ij YkVds gq, F¨ ,d
lSfud us mUgsa ÒkYkk ?k¨i fn;k] og nnZ ls ph[k iM+s ¼eÙkh 27%50] e¨Qr½ v©j
mlds ckn og ej x,A mUg¨aus ,slk blfYk, fd;k fd vkius v©j eSaus bZ'oj
ds dkuwu dk mYYka?ku fd;k gSA mUg¨aus vkids v©j esjs fYk, lcls cM+k laÒo
cfYknku fn;kA
,d v©j ijeko';d lR;A e`R;q ls bZlk dk iqu#RFkku ,d v©j dsoYk
,d ekuo dk iqu#RFkku Fkk t¨ ,d ckj ej pqds bulku¨a ds vej thou esa
iqu#RFkku d¨ laÒo cuk ldrk FkkA
vc ,d v©j egRoiw.kZ Òfo";ok.khA blS;k 9%6-7( ^^D;¨afd gekjs chp ,d
cPpk tUek gS] gekjs chp ,d csVk fn;k x;k gS% v©j ljdkj mlds da/k¨a ij
g¨xh( v©j mls vlk/kkj.k] lYkkgdkj] 'kfä'kkYkh bZ'oj] 'kkLor firk] 'kkafr dk
jktdqekj dgk tk,xkA mlds jkT; v©j 'kkafr dk jktdqekj dgk tk,xkA
mlds jkT; v©j 'kkafr dh o`f) dk d¨bZ var ugÈ g¨xk] MsfoM ds Çlgklu ij
v©j muds jkT; ij] mls O;ofLFkr djus] v©j vc ls ges'kk&ges'kk ds fYk,
fu.kZ; ls v©j U;k; ls bldh LFkkiu djus ds fYk,A estcku¨a ds ekfYkd dk
mRlkg bls iwjk djsxkA **/;ku nsa fd ljdkj mlds da/k¨a ij g¨xhA ;h'kq lkjh
/kjrh ds jktk g¨us okY¨ gSaA muds vkus dk ,d mÌs'; bl jkT; dh ?k¨"k.kvk
djuk Òh FkkA ;h'kq dk lqlekpkj dsoYk [kq'k [kcjh ugÈ Fkk& bZ'oj ds Òkoh
jkT; dh ?k¨"k.kk ;k mldk 'kqÒh lekpkj Òh FkkA dSls «kklnh gS fd ijaijkxr
bZlkb;r us mls egRoiw.kZ v©j x©jo'kkYkh lqlekpkj lans'k d¨ N¨M+ fn;k gS
v©j mldh txg bZlk ds O;fä ls lacaf/kr lqlekpkj viuk fYk;k gSA
;h'kq jktk cuus ds fYk, ekuo ds :i esa tuesa F¨ varr% bZ'oj ds jkT;
dh LFkkiuk djus] bZ'oj dh ljdkj }kjk lkjh /kjrh ij jkt djus] ds fYk,!
Y¨fdu ml 'kklu ds fYk, ;h'kq ls dgÈ vf/kd dh vko';drk FkhA ÁR;sd
jk"Vª dk jktk] jk"Vªzifr ;k Á/kkuea«kh ;k 'kkld nwlj¨a ds de¨cs'k fo'kkYk
laxBu ds tfj;s 'kklu djrk gS t¨ mlds v/khu fofÒé igYkqv¨a ;k foÒkx¨a
ij 'kklu djrs gSaA
213

;qx¨a dk jgL;
blh rjg bZlk elhg ds ikl Òh ,d laxfBr ljdkj g¨uh pkfg,
ftlesa muds v/khu cgqr&ls Áf'kf{kr v©j ;¨X; Yk¨x g¨us pkfg,] ;h'kq us
dgk] eSa viuk ppZ cukÅaxk** ¼eÙkh 16%18½A ppZ esa '©rku dh nqfu;k ls cqYkk,
x, cgqr ls Yk¨x F¨ ftUgsa bZlk ds lÒh d©e¨a ij jkt djus ds fYk, vkus ij
muds v/khu vufxur ljdkjh in laÒkYkus ds fYk, f'kf{kr&Áf'kf{kr fd;k
tkuk FkkA
;h'kq vk/;kfRed m)kjd
;h'kq vk/;kfRed m)kjd ds :i esa Òh vk, F¨] bZ'oj ds Yk¨x¨a dh muds fu;r
le; esa] muds iki¨a ls cpkus ds fYk, rkfd os bZ'oj ds nSoh ifjokj esa tUe
Y¨ ldsa ¼eÙkh 1%21½A
;kn j[¨a fd thou ds o`{k d¨ t¨ ifo«k vkRek dk Árhd gS] vkne ds
iki djus ds ckn nqfu;k ds ÁkjaÒ esa gh ekuo tkfr ls dkV ij vYkx dj
fn;k x;k FkkA nqfu;k ;g ugÈ le>rh fd bZ'oj dh vkRek d¨ dqYk feYkkdj
nwljs vkne ds vkus v©j '©rku d¨ gVk dj /kjrh ij bZ'oj ds jkT; dh
iquLFkkZiuk djus rd ds fYk, lewph ekuork ls vYkx dj fn;k x;k FkkA
dqYk feYkkdj tgka rd ekuork dh ckr gS vkne ds iki ds le; gh
ekuo¨a ds fYk, ,d ckj ejuk fu;r dj fn;k x;k Fkk v©j e`R;q ds ckn]
fu.kZ; vk,xk ¼fgczw 9:27½A
Ákphu blzkbZYk ds Yk¨x¨a d¨ ifo«k vkRek ugÈ nh xbZ FkhA pwafd bZ'oj us
ekuork dh eqfä dh rS;kjh ds ,d fo'¨"k dke ls iSxacj¨a dk vkàku fd;k
v©j mUgsa iSnk fd;k] blfYk, os viuk l©aik x;k dke iwjk dj ikrs blds fYk,
;g t:jh Fkk fd ,d ppZ ds lkFk ,d viokn fd;k tkrk v©j mUgsa ifo«k
vkRek ls lacfYkr fd;k tkrkA
blh rjg pwafd ;h'kq ds ek/;e ls bZ'oj lÒh d©e¨a ij vius jkT; v©j
ljdkj dh LFkkiuk dh iwoZ rS;kjh ds :i esa ,d fo'¨"k dke ls vius ppZ dk
vkàku dj jgk Fkk] blfYk, vc ;g vko';d Fkk ppZ ds fYk, ogh viokn
fd;k tkrk v©j ;g Òh fd os ifo«k vkRek }kjk lefFkZr g¨rsA
214

ppZ dk jgL;
bZ'oj us iSxacj¨a d¨ cYkiwoZd viuh vkRek ls egt mUgsa eqfä nsus ds
fYk, lefFkZr ugÈ fd;k FkkA blh rjg ijes'oj us lar¨ d¨ egt mudh eqfä
v©j vius jkT; esa mUgsa Áos'k nsus ds fYk, viuh nqfu;k ls ugÈ cqYkk;k FkkA
vU;Fkk bZ'oj O;fä;¨a dk lEekudrkZ v©j lkFk&gh&lkFk bl le; vius dqN
pp¨± d¨ cqYkkus v©j nwlj¨a d¨ eqfä ls budkj djus okYkk g¨ tkrkA
;fn bZ'oj vius ppZ ds flQZ dqN Yk¨x¨a ds fYk, eqfä ds }kj [k¨Ykrk
v©j flQZ mUgsa gh e¨{k Ánku djrk tcfd dqYk feYkkdj nqfu;k dh ÁcYkrk
d¨ vkxs ds fYk, N¨M+ nsrk r¨ bZ'oj fuf'pr :i ls O;fä;¨a dk lEekudrkZ
g¨rk lkjh nqfu;k ds lkFk ÒsnÒko djus okYkkA ;h'kq us Li"V dgk Fkk fd tc
rd bZ'oj] ;kuh firk mUgsa ugÈ [kÈprk d¨bZ Òh O;fä muesa ugÈ vk ldrkA
¼t‚u 6%44½A rFkkdfFkr bZlkb;r blds Bhd mYVk ekurh gSA ;g Nù
bZlkbr fl[kkrh gS fd bl e©twnk le; esa bZ'oj lcdk vkàku djrk v©j
ÁR;sd O;fä d¨ mckjus ds Á;kl djrk gSA ;fn ,slk g¨rk r¨ '©rku fuf'pr
:i ls bZ'oj ij Òkjh thr ÁkIr dj jgk gSA D;¨afd vf/kdka'k ekuotkfr bZlk
;k muds ek/;e ls eqfä ds ckjs esa cgqr de ;k fQj fljs ls dqN ugÈ
tkurhA
eqfä dk ,d dkYkØe
Á/kku ;¨tuk dÒh Òh tUes ÁR;sd O;fä ds fYk, e¨{k v©j 'kkLor thou dh
ekax djrh gS Y¨fdu ;g ;¨tuk ;g dke ,d fuf'pr dkYkØe esa djus dh
ekax djrh gSA
ftUgsa bl le; nqfu;k ls ppZ esa cqYkk;k x;k gS mUgsa ,d fo'¨"k Á;¨tu
v©j fo'¨"k dke ls cqYkk;k x;k gSA ;g fo'¨"k dke Fkk lewph ekuork ds
/kek±rj.k d¨ laÒo cukus ds fYk, vk/;kfRed Áf'k{k.k nsus dk dkeA mUgsa ml
le; cqYkk;k tkrk gS tc '©rku v©j '¨"k nqfu;k mUgsa lrk v©j muds f[kYkkQ
;q) dj jgh g¨rh gSA '¨"k nqfu;k d¨ rc cqYkk;k tk,xk tc '©rku d¨ gVk
fn;k tk,xk v©j tc ;h'kq v©j lar mudh enn dj jgs g¨axs v©j bZ'oj ds
jkT; esa mUgsa vej cuk fn;k tk,xkA
215

;qx¨a dk jgL;
'©rku us ukfLrd nqfu;k v©j rFkkdfFkr ijaijkxr bZlkb;r dh psruk
d¨ bl rjQ ls can dj j[kk gS ¼II d¨fjafFk;kb;¨a 4%4½A '©rku us lkjh nqfu;k
d¨ NYkk gS] ijaijkxr rFkkdfFkr bZlkb;r d¨ Òh ¼Ádk'kuk 12%9½A
;h'kq ftl cM+s Á;¨tu ls vk, F¨ mlds ckjs esa u r¨ vkt ds ik[kaMh
bZlkbZ tkurs gSa v©j u muds czãfoKkuh usrk gh!
;h'kq D;¨a vk, F¨\
;h'kq '©rku ds xÌhulhu jg dj nqfu;k d¨ NYkrs jgus ds n©jku mldh
nqfu;k d¨ cpkus ds fYk, ugÈ vk, F¨A ;h'kq vius nwljs vkxeu ij nqfu;k d¨
cpkus vk,axs] tc '©rku d¨ nwj dj fn;k tk,xkA rc fQj ;h'kq 1900 lkYk
ls Òh igY¨ D;¨a vk, F¨\ jkt djus] d©e¨a ij 'kklu djus ds fYk, ugÈ]
'©rku ds xÌhulhu jgrs nqfu;k d¨ cpkus ds fYk, Òh ugÈA
mudk ekuo tUe ^^nwljs vkne** dk vkxeu FkkA og vk, F¨ 1½ ml
ekeY¨ esa viuh ;¨X;rk lkfcr djus tgka igY¨ vkne ukdke g¨ x, F¨] /kjrh
ds flagklu ls ÒwriwoZ Á/kku nsonwr YkqfYkQj d¨ ÁR;LFkkfir djus] bZ'oj dh
ljdkj }kjk 'kklu djus ds fYk,A og vk, F¨ 2½ bZ'oj ds jkT; ds Òkoh
Áfr"Bku dh ?k¨"k.kk djus v©j vius pqus gq, Òkoh vxznwr¨a d¨ ml Òfo";
lwpd lqlekpkj dh f'k{kk nsusA og vk, F¨ 3½ gekjs ÁR;{k l`"Vk ds :i esa
ej dj gekjs iki¨a dk naM vius lj Y¨us& ftls ge ml nqfu;k esa ckaV ldrs
F¨- v©j og vk;s F¨ 4½ bZ'oj }kjk e`R;q ls iqutÊfor fd, tkus v©j bl Øe
es bZ'oj dh Átk ds fYk, 'kkLor bZ'ojh; thou dh ÁkfIr laÒo cukus v©j
vius nwljs vkxeu ds ckn lkjh ekuork esa ls mu lcds fYk, t¨ bPNqd gSa
t¨ dÒh Òh bl /kjk/kke ij jgs gSaA v©j og vk, F¨ 5½ vius usr`Ro esa 'kklu
djus ds fYk, Áf'kf{kr djus ds fYk, bZ'oj ds ppZ dh LFkkiuk djus ds fYk,A
bl chp '©rku dk 'kklu
bl chp] igY¨ vkne ds le; ls 4]000 o"kZ rd diVh v©j nq"V '©rku
vn`'; :i ls bZ'oj v©j bZ'oj ds Kku ls iwjh rjg dVh gqbZ ekuork d¨
YkqÒkrk&QqlYkkrk v©j mu ij gqdwer djrk jgk Fkk! og vc Òh lÙkk ds mlh
216

ppZ dk jgL;
flagklu ij fojkteku gS& gkYkkafd bZ'oj ds jkT; dk lapkYku ugÈ dj jgk
gS Y¨fdu lewph ekuork d¨ bZ'ojh; fu;e¨a ds Bhd foijhr thou thus ds
fYk, fu;af«kr dj jgk gS& NYkdrs Áse] lg;¨x] 'kkafr] Álérk v©j vkg~Ykkn
ds bZ'ojh; ekxZ dh ctk; feF;kfÒeku] fYkIlk] Áfr}af}rk] dYkg v©j fgalk dk
thouA
;h'kq ds tUe ds rqjar ckn '©rku us j¨e ds fu;qä jktk gsj¨n ds ek/;e
ls Òkoh jktk dh gR;k djkus dh d¨f'k'k dh ¼eÙkh 2%13&15½A Y¨fdu bZ'oj us
t¨lQ v©j esjh d¨ ckYkd d¨ Y¨dj gsj¨n ds ejus rd ds fYk, felz pY¨
tkus dh p¨rkouh nhA
tc ;h'kq YkxÒx 30 dh mez ds F¨ og vius vxznwr pquus ds fYk,
YkxÒx rS;kj F¨ v©j muds chp bulku ds fYk, bZ'oj ds lans'k] vius
lqlekpkj dk Ápkj djus v©j f'k{kk nsus okY¨ F¨- Y¨fdu igYkh ckr r¨ ;g fd
muds fYk, ;g lkfcr djuk vfuok;Z Fkk fd og '©rku dh txg Y¨us v©j
'©rku d¨ thr dj bZ'oj ds jkT; dh LFkkiuk djus ;¨X; gSaA
laÒor% ;g iwjs le; esa czãkaM Òj dh lcls egRoiw.kZ] v©j fu.kkZ;d
Vdjko v©j YkM+kbZ FkhA ¼eSF;w ds v/;k; 4 esa bldk foLrkj ls o.kZu fd;k
x;k gSA
;qx¨a dh lcls cM+h YkM+kbZ
;h'kq us 40 fnu v©j 40 jkr¨a dk miokl j[kkA& bl chp u r¨ [kkuk [kk;k
v©j u ikuh ih;kA Y¨fdu viuh 'kkjhfjd det¨jh esa og vk/;kfRed :i ls
etcwr g¨ x,A vc '©rku us NYk dh viuh lcls /kwrZrkiw.kZ] lcls lw{e v©j
lcls fujadq'k 'kfä dk mi;¨x fd;kA mlus vo'; l¨pk g¨xk fd og bZlk
elhg ls vf/kd fonX/k gS v©j vk/;kfRed :i ls mu ij geYkk djds mUgsa
gjk ldrk gSA '©rku tkurk Fkk fd bl ckj og /kjrh Òj ls vinLFk g¨us ls
cpus dh YkM+kbZ YkM+ jgk gSA
'©rku us igYkk vk?kkr ml eeZ ij fd;k t¨ mldh utj esa 'kkjhfjd
v©j vk/;kfRed n¨u¨a rjg ls lcls det¨j FkkA fu'p; gh ,sls O;fä ds fYk,
217

;qx¨a dk jgL;
t¨ iwjs 40 fnu dk Òw[kk g¨ og Ò¨tu ds fdlh Òh ÁYk¨Òu ds lkeus det¨j
iM+ tk,xkA v©j lcls cM+h vk/;kfRed det¨jh feF;kfÒeku gS!
^^;fn**] '©rku us YkYkpkrs gq, f[kYYkh mM+kbZ& mlus ml ÁÒkodkjh N¨Vs
ls 'kCn ^^;fn** dk Á;¨x fd;k& ^^;fn] rqe bZ'oj ds csVs g¨**& d¨bZ lkekU;
bulku g¨rk r¨ viekfur g¨ tkrk] m)r g¨ mBrkA og ب/k ls iVYkokj
djrk% ^^ ^;fn* eSa bZ'oj dk csVk gwa* ls rqEgkjk vk'k; D;k gSA eSa rqEgsa fn[kk
nwaxk fd eSa bZ'oj dk csVk gwa!**
Y¨fdu '©rku us vius igY¨ geY¨ es dgk] ^;fn rqe bZ'oj ds csVs g¨ r¨
vkns'k n¨ fd ;s iRFkj j¨fV;ka cu tk,aA bZ'oj dk csVk peRdkj r¨ dj gh
ldrk gS- esjs lkeus lkfcr dj¨ fd rqe bZ'oj ds csVs g¨a! rqe cqjh rjg Òw[¨
g¨A peRdkj djds fn[kkv¨A peRdkj ls viuk isV Òj Yk¨!**
Y¨fdu ;h'kq us bZ'oj ds dFku dk m)j.k nsrs v©j mldk ikYku djrs
gq, tokc esa dsoYk bruh gh dgk% ^^bulku d¨ dsoYk j¨Vh ij gh ftank ugÈ
jguk pkfg,] cfYd bZ'oj ds eqag ls fudY¨ ÁR;sd 'kCn dk ikYku djrs gq,
thuk pkfg,A**
'©rku igYkk v©j lcls dkjxj geYkk tk;k pYkk x;kA Y¨fdu '©rku
dÒh gkj ugÈ ekurkA og ;h'kq d¨ ;s#'kYke Y¨ x;k v©j mUgsa eafnj dh Åaph
ehukj ij cSBk fn;kA mlus lokYk tkjh j[kk fd D;k ;h'kq bZ'oj ds csVs gSaA
^^;fn rqe bZ'oj ds csVs g¨] uhps dwn tkv¨% D;¨afd fYk[kk gS fd og
rqEgkjh ftEesnkjh vius Qfj'r¨a ij l©aisxk% v©j os rqEgsa vius gkFk¨a esa Fkke
Y¨axs] vU;Fkk fdlh Òh iYk rqEgkjs iSj iRFkj ls Vdjkdj VwV tk,axsA** bl ckj
'©rku us ckbfcYk dk m)j.k fn;k Y¨fdu mlus mlds ÁlaxkFkZ d¨ r¨M+&ej¨M+
fn;k] '©rku tSlk djus ds fYk, fo}ku¨a d¨ ÁÒkfor djrk gSA
;h'kq mlds ikl okil vk,% ^^fQj ;g fYk[kk Òh fYk[kk x;k gS fd rqEgsa
vius ekfYkd] bZ'oj d¨ ugÈ QqlYkkuk pkfg,A** ;g fof/k fooj.k 6%16 ls
mn~?k`r gS v©j okbZ,pMCY;w,p ¼fgczw½ d¨ QqlYkkus dk gokYkk nsrk gS] t¨ bZlk
elhg cusA
218

Y¨fdu '©rku us fQj Òh gkj ugÈ ekuhA
ppZ dk jgL;
mlds ckn og ;h'kq d¨ ,d ioZr ds Åij Y¨ x;k] mUgsa nqfu;k ds lkjs
jkT; v©j mldh xfjek d¨ fn[kkrs gq,A ^^eSa rqEgsa ;s lkjh phtsa ns nwaxk] ;fn
rqe esjs vkxs ureLrd g¨ tkv¨ v©j esjh vkjk/kuk dj¨A**
;h'kq us blls budkj ugÈ fd;k fd '©rku vc nqfu;k dh d©e¨a ls Åij FkkA
;g rRdkYk lÙkk ikus dk ÁYk¨Òu FkkA '©rku tkurk Fkk fd 1900 lkYk ls Òh
T;knk Ykacs vjls ckn ;g lkjk jkT; ;h'kq d¨ fojklr esa feYkus okYkk gSA
Y¨fdu mlus ;h'kq d¨ '©rku dh ckr ij fo'okl djus dk ÁYk¨Òu fn;k fd
og mUgsa Yk©Vk nsxk v©j ;h'kq d¨ rRdkYk fo'o dh lÙkk ns nsxkA Y¨fdu '©rku
us r; fd;k fd vc /kjrh ij jkT; djus dh bl egku YkM+kbZ d¨ [kRe djus
dk le; vk x;k gSA
;h'kq us vc ,d vkns'k fn;kA ;g trkrs gq, fd og '©rku ds ekfYkd gSa
mUg¨aus ijekf/kdkj ls vkns'k fn;k!
^^'©rku blfYk, rqe Òkx¨! v©j gkj eku dj ;gka ls nwj pY¨ tkv¨A
Y¨fdu '©rku us gkj ugÈ ekuhA v©j u vÒh rd gkj ekuh gSA og vkt Òh
bZ'oj ds ppZ ds f[kYkkQ YkM+kbZ YkM+ jgk gS!
;h'kq us ;¨X;rk lkfcr dh Fkh
bZlk elhg] nwljs vkne us viuh ;¨X;rk lkfcr dh FkhA ml iYk rd dÒh
ugÈ ftl iYk rd nqfu;k esa bZ'oj ds vkxkeh jkT; ds lqlekpkj dh ?k¨"k.kk
ugÈ g¨ tkrhA vc bZ'oj ds csVs us Áfrj¨/k fd;k v©j '©rku d¨ thr fYk;kA&
bZ'oj dh ljdkj dh iquLFkkZiuk dh ;¨X;rk lkfcr dj nh Fkh v©j /kjrh ij
bZ'oj dk jkT; LFkkfir dj fn;k Fkk! Y¨fdu vc ppZ d¨ Òh muds lkFk jkT;
djus ;¨X; lkfcr djuk g¨xk!
vU; Á;¨tu¨a ds vYkkok ;h'kq nqfu;k ls vius ppZ dk vkàku djus vk,
F¨& ftUgsa iqdkjk x;k Fkk os blh nqfu;k esa v©j blh nqfu;k ds F¨A ÁR;sd us
vius iki¨a }kjk vius Åij lcls cM+k naM e`R;q naM Ykk;k FkkA Y¨fdu bZ'oj us
lkjh phtsa 'kCn¨a ls iSnk dh FkÈ t¨ lcls igY¨ ;h'kq cukA blfYk, ;h'kq dk
thou lkjh ekuork ds lkewfgd thou ls vf/kd ewY;oku Fkk!
219

;qx¨a dk jgL;
nqfu;k ds lcls /kuoku] lcls 'kfä'kkYkh O;fä ds ekuoh csVs dh
dYiuk dhft,A ml Vkbdwu dk csVk mldk mÙkjkf/kdkjh gS& t¨ mldh
vrqYk laink dk okfj'k g¨xkA mls ml vdwr laink dk ,d fgLlk vÒh ls
vkoafVr dj fn;k x;k gS tcfd vÒh og mÙkjkf/kdkjh gSA ;g u©otoku ,d
nwljs u©toku ls xgjk Ykxko j[krk gSA mlds ml fe«k us ,d vijk/k fd;k
gS] Ykk[k¨a MkYkj ds dtZ esa Mwck gS ftls og pqdk ugÈ ldrkA og xgu
i'pkrki djrk gS Y¨fdu p¨jh ds fYk, tsYk tkus ls [kqn d¨ cpk ikus esa
vleFkZ gSA vius fe«k ds Áfr vuqdaik esa ml Vkbdw dk csVk vius /ku ls
Ykk[k¨a MkYkj dk og dtZ pqdk nsrk gSA mlds n¨"kh fe«k dk lkjk dtZ vnk
g¨ tkrk gSA mldk vijk/k] mldh Òkjh nsunkjh vc ml ij YkVdh ugÈ jg
tkrhA og nsunkjh v©j mldh Òkjh ltk ds eqä g¨ tkrk gS!
lkjh ekuork us firk vkne dk vuqlj.k fd;k FkkA& vius lj ij
ijenaM& e`R;qnaM Ykkn fYk;k FkkA ;h'kq ¼'kCn½ vc bZ'oj ds csVs bl nqfu;k ls
cqYkk, x, vius ppZ d¨ ikrs blls igY¨ ml ppZ dk pjenaM& e`R;q naM ls
eqä g¨uk vfuok;Z FkkA rkfd os fojklr esa 'kkLor thou ik ldrs! ;h'kq ds
ijenaM&e`R;qnaM ds :i esa vkus ds dkj.k¨a esa ls ,d Áeq[k dkj.k& u dsoYk
muds fYk, t¨ muds ppZ esa cqYkk, x, F¨ cfYd leLr ekuork ls ÁR;sd d¨
mlds fu;r le; ij!
v©j pwafd og iki djus okYkh ekuork ds cnY¨ t¨ e`R;qnaM Òjsaxs og
muds ekuo thou dk var dj nsxk] muds ekuo thou ds nwljs lÒh mÌs';¨a
ds iwjk g¨ tkus ds ckn bl naM ds Òqxrku d¨ muds ekuo thou ds vafre
dk;Z ds :i esa lqjf{kr j[kk x;k FkkA
fQj Òh blls ikBd d¨ bldk c¨/k g¨ tkrk gS fd ;h'kq fdrus egku F¨
t¨ bZ'oj dk ppZ rYkk'kus vk, F¨!
eu esa Ykxkrkj ;g ckr cSBk, j[¨a fd gkYkkafd mudk lkalkfjd lsok
dk;Z rd ÁkjaÒ gqvk tc mudh mez egt 30 lkYk Fkh ¼muds ekuo thou esa½
fQj Òh og vej 'kkLor F¨ t¨ ges'kk jgs F¨- og 30 lkYk dk ekuo thou
fdruk egku Fkk!
220

ppZ dk jgL;
v©j ;g ;h'kq us t¨ uktsjFk dLcs esa iY¨&c

;qx¨a dk jgL;
dk fuekZ.k djus okY¨ F¨A ;h'kq Lo;a u dsoYk laLFkkid] cfYd ppZ ds eqf[k;k
v©j~ vk/kkj f'kYkk** F¨A bQhfl;kb;¨a 2%19&21( 5:23½A
etcwr uÈo dk egRo
30 dh mez ls igY¨ ;h'kq ,d c

ppZ dk jgL;
Òkoh vxznwr cuus dh f'k{kk ns jgs F¨ tcfd og turk d¨ vius lans'k dk
mins'k nsrsA
Qjhfl;¨a us ;h'kq dk foj¨/k D;¨a fd;k
?k¨f"kr lekpkj ;s#'kYke rd tk igqapkA ogka ds Qjhlh] ;gwnh v©j lSMÓwlh
p©dés g¨ x,A Qjhlh ;gwfn;¨a dk /kkfeZd iaFk Fkk ftuesa ls dqN N¨Vs Y¨fdu
muds fYk, egRoiw.kZ ljdkjh in¨a ij F¨A ml le; fQfYkLrhu ij j¨eu
lkezkT; dk 'kklu FkkA j¨eu¨a us ogka ds 'kklu dh fuxjkuh ds fYk, ftY¨ dk
,d jktk v©j N¨Vh&lh lsuk Òst j[kh FkhA Y¨fdu j¨eu¨a us j¨eu lzekV ds
v/khu dqN ;gwnh Qjhfl;¨a d¨ fupY¨ Lrj dk ukxfjd Á'kklfud vf/kdkjh
cuk j[kk FkkA ;s vPNk YkkÒ nsus okY¨ jktuhfrd in F¨ v©j ;s Qjhlh u r¨
vius dke ls gkFk /k¨uk pkgrs F¨ v©j u turk ij viuk vf/kdkj gh N¨M+uk
pkgrs F¨A bu ;gwnh 'kkld¨a v©j muds /kekZf/kdkfj;¨a us ;h'kq ds lqlekpkj ds
lans'k d¨ fcYkdqYk xYkr le>kA os tkurs F¨ fd ;h'kq ,d ,slh ljdkj dh
?k¨"k.kk dj jgs gSa t¨ /kjrh ds lÒh d©e¨a d¨ vius v/khu dj Y¨xh v©j mu
ij jkt djsxhA mUg¨aus ftl pht d¨ xYkr le>k og Fkk bZ'oj ds jkT; dk
le; v©j mldh ÁÑfrA v©j ik[kaMh **bZlkb;r** vkt Òh mls xYkr gh
le>rh gSA mUg¨aus eku fYk;k fd ;h'kq d¨bZ foæ¨gh gSa] Lo;a vius ekuo thou
esa rRdkYk] j¨eu lkezkT; d¨ m[kkM+ Qsaduk v©j viuk jkT; LFkkfir djuk
pkgrs gSaA
rRdkYk mUgsa jktæ¨g v©j fo'okl?kkr dk vkj¨i Ykxus] viuk dke
fNuus v©j laÒor% cxkor ds fYk, e©r ds ?kkV mrkj fn, tkus dh vk'kadk
lrkus YkxhA blfYk, mUg¨asaus ;h'kq dk foj¨/k fd;k v©j mudh ÒRlZuk dhA
ijaijkxr bZlkb;r Qjhfl;¨a ds foj¨/k v©j ;h'kq d¨ e`R;qnaM fn, tkus
dk ewYk dkj.k oLrqr% dÒh ugÈ le> ldhA Qjhfl;¨a esa pfj«k Òz"V
jktuhfrK Òh 'kkfeYk F¨A
223

;qx¨a dk jgL;
;h'kq ds lsok dkYk 28 bZLoh esa ¼YkxÒx Bhd 100 le; pØ esjs igYkk
ikLdk j[kus ls 1900 lkYk igY¨½ g¨us okY¨ igY¨ ikLdk ds le; ikLdk ds
fYk, ;s#'kYke x,A
og ogÈ F¨ tc fud¨Msel uke dk Áfrf"Br Qkjlh jkr esa pqids ls
;h'kq ls feYkus vk;kA mls Mj Fkk fd nwljs Qkjlh tkurs gSa fd mlus
O;fäxr :i ls ;h'kq ls ckr dh gSA
fud¨Msel us dgk] ^^jCch] ge ¼ge Qjklh½ tkurs gSa fd rqe bZ'oj ds
;gka ls vk, v/;kid g¨A** Qjklh tkurs F¨ fd ;h'kq elhg gSa! os blS;k 7%14]
blS;k 9%6&7] blS;k 53 ls ifjfpr F¨A Qjklh tkurs F¨ fd ;h'kq vkxe esa
of.kZr elhgk gSaA Y¨fdu mUg¨aus dsoYk ,d elhgh lk{kkRdkj d¨ le>kA
blfYk, mUgsa Ykxk fd og rRdkfYkd j¨eu lkezkT; d¨ m[kkM+ Qsadus dh
;¨tuk cuk jgs gSa!
njvlYk] ;h'kq tkurs F¨ fd os D;k l¨p jgs gSaA blfYk, mUg¨aus rRdkYk
bl rF; dk Ápkj ÁkjaÒ dj fn;k fd u, vkfRed tUe&iqu:RFkku ds le;
rd lÒh d©e¨as ij jkt djus okY¨ bZ'oj ds jkT; dh LFkkiuk ugÈ g¨ ldrh!
iqu% tUes dk lokYk
;h'kq us rqjar tokc fn;k] ^^vo';] vo';] eSa vkils dgrk gwa] d¨bZ vkneh
nqckjk tUes fcuk bZ'oj dk jkT; ugÈ ns[k ldrkA**
Y¨fdu fud¨Msel bls ugÈ le> ldkA og tkurk Fkk fd tUe Y¨us dk
vFkZ okLrfod tUe eka dh d¨[k ds Álo g¨rk gSA vkt ds czãfoKkuh Òh mls
ugÈ tkurs! os ,d vkfRed lÙkk ds :i esa okLrfod nwljs tUe ls budkj
djrs gSaA os ;g eku dj vlYkh lPpkbZ dk vk/;kRehdj.k djrs gSa fd egt
;g dguk fd O;fä bZlk elhg d¨ viuk m)kjd Lohdkj djrk gS] nqckjk
tUe Y¨uk g¨ tkrk gSA bl ekeY¨ esa '©rku us mUgsa NYkk gS v©j os Ykk[k¨a
Yk¨x¨a d¨ NYk jgs gSaA
fud¨nsel us dgk] ^^tc d¨bZ O;fä cw

ppZ dk jgL;
vc ;h'kq us vFkZ Li"V fd;k& Y¨fdu fud¨nsel us muds dFku dh
lknxh d¨ Lohdkj ugÈ fd;k v©j u vkt ds czãfoKkuh v©j /kkfeZd usrk gh
Lohdkj djrs gSaA
^^lR; gS] lR; gS**] ;h'kq us tokc fn;k ^^------;fn vkneh ikuh v©j vkRek
ls ugÈ tUek gS r¨ og bZ'oj ds jkT; esa Áos'k ugÈ dj ldrkA fd t¨ ekal
ls tUek gS og ekal gS v©j t¨ vkRek ls tUek gS og vkRek gSA ¼cYkk?kkr
esjk&t‚u 3:5&6½A
Qjhlh tYk cifLrekokn ds ckjs esa tkurs F¨A os xSj ;gwnh ewfrZiwtd
uonhf{kr¨a d¨ ;gwnh cukus ds fYk, o"k¨± ls bldk mi;¨x djrs vk, F¨- os
cifrLeknkrk t‚u ds cifrLek& i'pkrki ds cifrLek& ^^iki¨a ds mi'keu ds
fYk,** ¼ekjdql 1%4½A ;h'kq dk vk'k; fud¨nsel dh le> esa vk tkuk pkfg,
Fkk& fd tYk cifrLek ,d ÁkjafÒd deZdkaM gS vkRek ls tUe Y¨us dh iwoZ
rS;kjh dk vuq"BkuA
;h'kq us ;g dg dj bls nqckjk Li"V dj fn;k fd ^^t¨ ekal ls tUek gS
og ekal gSA** fd t¨ bulku ls tUek gS og u'oj bulku gS& ekal v©j jä
dk cuk gqvk& tehu ds inkFkZ ls cuk gqvkA ^^t¨ vkRek ls tUek gS og vkRek
gSA vc ekuo ugÈ cfYd vkRek ls cuk gqvk& vu'oj! vc inkFkZ ;k ekal ls
cuk gqvk ugÈA
;h'kq us v©j Òh Li"V fd;kA
^^eSus rqels t¨ dgk ml ij gSjr er dj¨A rqe nqckjk tUe vo';
Yk¨xsA** mlds ckn mUg¨aus nqckjk tUes Yk¨x¨a dh rqYkuk gok ls dh& ekuo dh
vka[k¨a ds fYk, vn`';A gok dk ftl v¨j eu djrk gS m/kj cgrh gS v©j vki
mldh vkokt lqurs gSaA Y¨fdu vki ugÈ tkurs fd ;g fd/kj ls vkrh gS v©j
dgka tkrh gSA ;gh ml ÁR;sd O;fä ds lkFk g¨rk gS t¨ vkRek ls tUek gS**
¼t‚u 3:8] la'k¨f/kr ekud laLdj.k½A
Y¨fdu fud¨nsel us dFku dh bl rjg dh Li"Vrk d¨ ugÈ le>k v©j
u vkt ds /kkfeZd usrk gh le>rs gSa!
bl iqLrd ds ÁR;sd ikBd d¨ gekjh fu%'kqYd iqfLrdk OgkV Mw ;w
ehu& ckuZ vxsu\ ¼vkidk vk'k; D;k gSa& nqckjk tUek½ i

;qx¨a dk jgL;
Qjhfl;¨a ds bl Áfrfuf/k ds lkeus ;h'kq us bZ'oj ds jkT; ds e¨{k ;k
vk/;kfRed voLFkk dk gokYkk fn;kA
og jkT; u'oj ekuo¨a dk ugÈ g¨xk! ;g jä&ekal ds cus u'oj
O;fä;¨a ls ugÈ cuk gS ftUg¨aus ^^bZlk elhg d¨ Lohdkj fd;k gS** v©j viuh
ilan ds ppZ ls tqM+s gSa! fQj Òh ppZ ds Ykk[k¨a lnL; bl ekeY¨ esa NYk ds
f'kdkj gSaA
ppZ ds ;s Ykk[k¨a lnL; ugÈ le>rs fd ppZ D;k gS v©j u blds mÌs';
d¨ gh tkurs gSaA v©j u ;gh fd ppZ D;¨a gS & bldk Á;¨tu & blds g¨us
dk dkj.k!
fud¨jsel d¨ fn, ;h'kq ds Li"Vhdj.k ls ckbfcYk ds iqu#RFkku okY¨
v/;k;] 1 d¨fjafFk;kb;¨a 15 dh rqYkuk dhft,% ^^v©j ,slk fYk[kk gS] igY¨ ekuo
vkne d¨ thfor ¼u'oj½ euq"; cuk;k x;k Fkk( vafre vkne d¨ ,d mÙ¨td
vkRekA cgjgkYk og igYkk ugÈ Fkk t¨ vk/;kfRed gS] cfYd og t¨ ÁkÑfrd
gS( v©j mlds ckn og t¨ vk/;kfRed gSA igYkk ekuo feÍh dk gS] ,sfgd gS(
nwljk vkneh LoxZ dk ekfYkd gSA tSlk ,sfgd gS oSls gh os Òh gSa t¨ ,sfgd
gSaA LofxZd tSlk gS oSls gh os Òh gSa t¨ LofxZd gSaA v©j tSls geus ,sfgd dh
Nfo /kkj.k dh gS oSls gh ge LofxZd Nfo Òh /kkj.k djsaxsA ÒkbZ vc eSa dgrk
gwa fd jä&ekal bZ'oj ds jkT; dk okfj'k ugÈ g¨ ldk---** ¼1 d¨fjafFk;kb;¨a
15%45&50½A
eSa ckj&ckj nqgjkrk gwa fd bZ'oj Lo;a d¨ nqckjk mRié djrk gS!
vkt ppZ dk Yk¨dfÁ; mins'k gS fd ppZ gh bZ'oj dk jkT; gSA Y¨fdu
^^jä v©j ekal bZ'oj ds jkT; ds okfj'k ugh g¨ ldrs** ¼1 d¨fjafFk;kb;¨aZ%
15%50½A
,d ckj fQj% ppZ D;¨a\
Y¨fdu fQj ppZ D;k gS\ v©j ppZ D;¨a gSa\ bZ'oj dk ppZ D;¨a g¨uk pkfg,\
cgqr¨a ds] laÒor% vf/kdrj ds thou esa ppZ d¨bZ Òwfedk ugÈ vnk
djrkA njvlYk] muds thou es bZ'oj d¨bZ Òwfedk ugÈ vnk djrkA lpsru
:i ls mudh nqfu;k esa bZ'oj ugÈ gSA cl Yk¨x] Ò©frd phtsa v©j LokFkZA
vYkcÙkk] cgqr gh ÁfrÒkv¨a ds vopsru dYiuk esa dkQh ihNs og vuqeku
lqlqIrkoLFkk esa iM+k g¨xk fd bZ'oj gSA Y¨fdu og mUgsa lR; ugÈ tku iM+rkA
226

ppZ dk jgL;
bldk vFkZ ;g Òh fd v©lr vkneh ds eu esa ;g /kkj.kk ugÈ gS fd og D;k
gS] og D;¨a gS] ;k mlds thfor g¨us dk d¨bZ mÌs'; ;k vk'k; Òh gSA
fQj Òh ppZ gSA Y¨fdu fQj ogh lokYk mBrk gS fd D;¨a\ ;g oLrqr%
D;k gS\ ;g D;k Á;¨tu fl) djrk gS\
ge ns[k pqds gSa fd lpeqp ,d Á;¨tu gS uhps ftldk lfoLrkj o.kZu
fd;k tk jgk gSA foaLVu pfpZYk us la;qä jk"Vª dh dkaxzsl ds lkeus og dgk
FkkA /kjrh ij ekuork ds g¨us dk ,d dkj.k gSA v©j ml Á;¨tu d¨
rYkk'kus ds fYk, ,d ekLVj ;¨tuk gSA ppZ ml ;¨tuk dk eq[; fgLlk gSA
ml cukoV d¨ dÒh viuh n`f"V ls v¨>Yk u g¨us nsa ftlus ppZ ds
fuekZ.k dk ekxZn'kZu fn;kA ;g ckr eu esa cSBk, j[¨a fd bZ'oj d©u v©j D;k
gS& nSoh ltZd ifjokj t¨ vkneh esa Lo;a d¨ mRié djrk gSA
;g ckr Òh eu esa j[¨a% /kjrh ij bZ'oj ds jkT; dh iquLFkkZiuk ds fYk,
bZlk elhg d¨ vius lkFk v©j vius v/khu bZ'ojh; lRo ds ;¨X; v©j
laxfBr dkfeZd¨a dh vko';drk g¨xhA lc ds lc '©rku ds N| ekxZ d¨
vLohdkj djds bZ'oj dh ljdkj v©j mlds lR;fu"B ekxZ ds Áfr viuh
fu"Bk lkfcr dj pqds Yk¨x!
mldh ije Á/kku ;¨tuk esa bZ'oj ds ppZ d¨ mu bZ'ojh; lRo ds
lefiZr v©j laxfBr dkkfeZd rS;kj djus ds fYk, vfÒfgr fd;k x;k FkkA
mlds ckn ppZ ekuork d¨ eqfä nsus esa bZ'oj dh enn djus okYkk mldk
lgk;r cu x;kA
;kn j[¨a fd bZ'oj us vius Yk{; d¨ iwjk djus ds fYk, ,d 7]000 o"kÊ;
ekLVj ;¨tuk cuk j[kh gSA ge crk pqds gSa fd mldk Yk{; Lo;a d¨ mRié
djuk gSA Y¨fdu oLrqr% Lo;a d¨ mRié djus dk vFkZ nqfu;k d¨ iki ls
bZ'ojh; /keZijk;.krk dh v¨j Áo`Ùk djuk gSA bldk vk'k; gS bZ'oj dh Òkoh
larku¨a esa bZ'oj dh 'kq) vk/;kfRed ÁÑfr ÒjukA vrr% os bZ'ojh; ifjokj ds
tUes csVs g¨ tk,axsA
227

;qx¨a dk jgL;
v©j tSls bZ'oj us lc dqN ,d ckj esa ugÈ cfYd Øfed pj.k¨a esa
fljtk gS mlh rjg og nqfu;k ds fYk, Øfed pj.k¨a esa eqfä Òh Ykk jgk gSA
ppZ ekuork dh eqfä ds fYk, vko';d iwoZ rS;kjh dk lk/ku gSA blfYk, ,d
ckj fQj bl ikj t¨j nsdj dgus dh vuqefr nsa fd ppZ dk mÌs'; dsoYk
mud¨ eqfä nsuk ugÈ] ftUgsa ppZ esa cqYkk;k x;k gS cfYd iwoZfu;r v©j ppZ esa
cqYkk, x, Yk¨x¨a d¨ f'kf{kr&Áf'kf{kr djuk Òh gS] nqfu;k d¨ eqfä nsus esa
bZ'oj ftudk midj.k ds :i esa mi;¨x djsxkA
ppZ% v/;kid¨a dk d‚Y¨t
vkb, ,d lkn`'; ds tfj, bldk fu:i.k fd;k tk,A vejhdk ds cgqr ls
jkT;¨a esa jktdh; v/;kid d‚Y¨t gSaA jkT; rc rd LdwYk ÁkjaÒ v©j
lapkfYkr ugÈ dj ldrs tc rd fd muds ikl mu LdwYk¨a ds fYk, Áf'kf{kr
v/;kid us g¨aA ppZ d¨ ml le; ds fYk, tc bZ'oj lkjh nqfu;k d¨ eqfä
v©j 'kkLor thou dh is'kd'k djsxk] bZ'oj ds jkT; ds fYk, 'kkld v©j
f'k{k.k rS;kj djus okYkk bZ'oj dk v/;kid d‚Y¨t dgk tk ldrk gSA
ppZ d¨ ;¨tuk ds eqrkfcd bl nqfu;k ds iwoZ fu;r ekuo¨a d¨ cqYkkus
v©j dYk dh nqfu;k ds usr`Rodkjh in¨a ds fYk, mUgsa f'kf{kr djus ds fYk,
bZ'oj dk lk/ku g¨uk FkkA tc os nwlj¨a d¨ i

ppZ dk jgL;
bls nwljs vkne] bZlk elhg ds /kjrh ds flagklu ls '©rku d¨ gVk dj bZ'oj
d jkT; dh LFkkiuk djus rd ds fYk, ekuork ds fYk, can dj fn;k x;k
FkkA bl rF; d¨ t‚u 6%44 esa Li"V fd;k x;k gS] bl ppZ ;qx ij Ykkxw
djrs gq, fd d¨bZ Òh O;fä rc rd muds ikl ugÈ vk ldrk tc rd bZ'oj
ftlus mUgsa Òstk gS mls vkdf"kZr ugÈ djrk ;gh dkj.k gS fd uofo/kku esa
mUgsa ckj&ckj vkeaf«kr ;k ilanhnk dgk x;k gSA
;gh dkj.k gS fd oufo/kku esa iwoZfu;r dk ftØ n¨ ckj vk;k gS& ;kuh
ftUgsa cqYkk;k x;k] ;g igY¨ ls r; Fkk fd mUgsa cqYkk;k tk,xkA njvlYk] os
fu;qä gSa] os Lo;alsoh ugÈ gSaA
lPps bZlkbZ% fu;qä] Lo;alsoh ugÈ
dsoYk bZlk elhg ds gh ek/;e ls iki djus okYkh ekuork v©j bZ'oj ;kuh
firk ds chp esYk&feYkki g¨ ldrk gSA mUgsa igY¨ bZlk elhg ds ikl vkuk
pkfg,A Y¨fdu firk] ;kuh bZ'oj ds pqus fcuk v©j viuh ifo«k vkRek }kjk
[kÈps fcuk d¨bZ bZlk elhg ds ikl ugÈ vk ldrkA
;g ,d vk'p;Ztud ubZ lPpkbZ dh Árhr g¨ ldrk gS Y¨fdu vki
ftruk gh uofo/kku dk v/;;u djrs tkrs gSa] v©j ftl rjg ;g lPpkbZ
Ykxkrkj iwjs uofo/kku Òj esa iq"V g¨rh tkrh gS] mlh vuqikr esa ;g vkids eu
esa Li"V g¨rh tkrh gSA
d¨bZ vk'p;Z ugÈ fd ppZ v©j mldk Á;¨tu ,d jgL; jgk gSA '©rku
us NYkh xbZ v©j udYkh bZlkb;r dh psruk d¨ va/kk dj fn;k gSA
d¨bZ Òh t¨ ^viuh ilan ds ppZ ls tqM+rk gS** og bZ'oj ds lPps ppZ ls
tqM+ gh ugÈ ldrkA O;fä igY¨ bZ'oj }kjk pquk v©j mldh vkRek }kjk
[kÈpk tkrk gS] iwjh rjg ân; fonkjd i'pkrki rd Ykk;k tkrk gS] v©j
viuh iwjh thou '©Ykh esa cnYkk tkrk gS] v©j u dsoYk O;fäxr m}kjd ds
:i esa bZlk elhg ij fo'okl dj Y¨rk v©j eku Y¨rk gS] cfYd bZlk elhg
ij fo'okl dj Y¨rk gSA ;kn j[¨a bZlk elhg bZ'oj ds 'kCn gSaA ;h'kq O;fä ds
:i esa bZ'oj ds 'kCn F¨A ckbfcYk bZ'oj ds ogh fYkf[kr 'kCn gSA bZlk elhg
ij fo'okl djus dk vFkZ gS ml ij fo'okl djuk t¨ og dgrs gSa& nwljs
'kCn¨a esa bZ'oj ds 'kCn ifo«k ckbfcYk ij fo'okl djukA
229

;qx¨a dk jgL;
blfYk, ,d ckj fQj ppZ D;k v©j D;¨a gS\ ppZ bZ'oj ds ¼bl nqfu;k ls½
cqYkk, x,] mRié fd, x, cPps gSaA ;g bZlk elhg dh laLFkk gS ¼1
d¨fjafFk;kb;¨a 12:27( bQhfl;kb;¨a 1%23½ ;g vk/;kfRed ijekuan gS t¨ ^^bZlk
elhg dh nqYgu** g¨xhA& vejRo esa blds iqutÊfor g¨us ds cknA mlds ckn
bldh bZlk elhg ls 'kknh g¨xh! ;g vk/;kfRed eafnj gS ftlesa bZlk elhg
vius nwljs vkfoZÒko esa vk,axs ¼bQhfl;kb;¨a 2:21½A
njvlYk] bZlk elhg ds LoxkZj¨g v©j efgekeafMr fd, tkus rd ppZ
dh LFkkiuk ugÈ g¨ ldrh Fkh ¼t‚u 7%37&39½A Y¨fdu ,d rjg ls bZ'oj us
vczkge v©j Ákphu fo/kku ds iSxacj& ;gka rd fd laÒor% vcsYk] ,u¨p v©j
u¨vk ds lkFk gh ppZ dh uÈo j[kus ds fYk, dqN d¨ cqYkkuk ÁkjaÒ dj fn;k
Fkk ¼bQhfl;kb;¨a 2%20½A
v©j '©rku d¨ thr dj viuh ;¨X;rk lkfcr djus ds Q©ju ckn ls
gh ;h'kq us vius Òkoh vxznwr cqYkkuk ÁkjaÒ dj fn;k FkkA iSxacj ds lkFk feYk
dj os bZlk elhg ds v/khu ppZ dh uho j[kus okY¨ F¨ t¨ [kqn gh ppZ dh
vlYkh uÈo v©j mlds eqf[k;k gSa 1 d¨fjafFk;kb;¨a 3%11] bQhfl;kb;¨a 5%23½A
v©lr vkneh dh fdlh rjg d¨bZ /kkj.kk ugÈ gS fd loZ'kfäeku bZ'oj
us varr% Lo;a d¨ vjc¨a vk/;kfRed bZ'ojh; lRo¨a esa mRié djds fdruh
vlk/kkj.k] mPpre vYk©fdd miYkfC/k ÁkIr dh gSA
bZ'oj dh ;¨tuk% ,d vuZ ij ,d dne
bZ'oj tYnh ugÈ dj ldrk FkkA blds fYk, ,d Á/kku ;¨tuk dh vko';drk
Fkh] ,d le; esa ftldk ,d pj.k gh vkxs c

ls dqN gh Yk¨x le>rs gSa!
ppZ dk jgL;
eSa ,d dsoYk 5 lkYk dk Fkk bZ'oj us rÒh esjs fnYk&fnekx esa mRdV
le> dh YkkYklk Òj nh Fkh! l¨Yk¨eu us cqf)eÙkk dh dkeuk dh Fkh v©j
bZ'oj us mls dÒh jgs fdlh Òh O;fä ls vf/kd cqf)eÙkk nhA
r¨ fQj le> dh vko';d iwoZ 'krZ D;k gS\ t¨ mlds vkns'k¨a dk ikYku
djrs gSa muesa vPNh le> g¨rh gS ¼lke 111%10½A ,d dl©Vh /kekZns'k gS
bZ'oj ds lScFk dk ikYkuA esjk /kek±rj.k blh /kekZns'k ds Áfrj¨/k dk urhtk
FkkA Y¨fdu tc n;kYkq bZ'oj us eq>s ijkftr dj fn;k v©j ml ekeY¨ esa eq>s
vius le{k vkRe leiZ.k ds fYk, Y¨ vk;k] mlus bldk Òh mn~?kkVu fd;k fd
okf"kZd lSoFk v©j R;¨gkj eukus dh D;k vko';drk gSA ;s egku ekLVj
;¨tuk ds lkr Áeq[k pj.k¨a dh rLohj is'k djrs gSaA ¼;g lPpkbZ gekjh
fu%'kqYd iqfLrdk ikxu gsYkhMst v‚j xkM~l g¨Ykh Mst& fOgp\ ¼ewfrZ iwtd¨a ds
R;¨gkj ;k bZ'oj ds ifo«k fnu d©u&ls\½ esa Li"V dh xbZ gSA bl v©j ifo«k
ckbfcYk ds vU; mn~?kkfVr Kku ds ek/;e ls bZ'oj us eq>s vius egku Yk{;
dh tkudkjh nh! v©j ml fnO; Yk{; dh iwfrZ esa muds ppZ dh vko';d
Òwfedk dh Òh!
vkne ds foæ¨g ds ckn] /kjrh ds flagklu ij vc Òh '©rku ds
fojkteku g¨us ds lkFk dsoYk bZ'oj gh tku ldrk Fkk fd dSls& Øe'k%
lko/kkuh iwoZd ,d ckj esa ,d dne dh ÁfØ;k viukbZ tkuh pkfg,A
vcsYk] bu¨p v©j u¨vk tSls /keZijk;.k Yk¨x¨a dk varr% bZ'oj ds jkT;
ds l`tu esa dqN Òwfedk fuÒkus ds fYk, mi;¨x fd;k x;kA Y¨fdu ml
'kkLor bZ'oj us ml pje bZ'ojh; ifjokj dh vk/kkjf'kYkk j[kus dk dke
dqYkfirk vczkge ls gh 'kw: dj fn;k FkkA
tSdc] t¨lQ us ml uÈo ds dqN Òkx dk fuekZ.k fd;kA mlds ckn
ewlk ds ek/;e ls bZ'oj us blzkbZYk d©e& bZ'oj dh igYkh /keZ laxfr] ppZ d¨
,d«k fd;kA ml iqjkus Álafonk ppZ d¨ bZ'oj dh ljdkj] ifo«k vkRek ugÈ
nh xbZ Fkh! blzkbfYk;¨a d¨ Òkoh bZ'ojh; lRo cuus ds fYk, ugÈ mRié fd;k
x;k FkkA fQj Òh blzkbZYk us bZ'oj ds pje dk;ZØe esa ,d vko';d Òwfedk
fuÒkbZA
231

;qx¨a dk jgL;
blds ckotwn mu o"k¨± ds n©jku bZ'oj us vius ppZ dh uÈo dk fgLlk
cuus ds fYk, O;fäxr iSxacj¨a d¨ cqYkkuk v©j mUgsa rS;kj j[kuk tkjh j[kkA
ppZ% igYkh QlYk
v©j rc] ppZ D;k g¨us okYkk Fkk\ tSlk fd bZ'oj dk rhljk ifo«k fnu
¼R;¨gkj½ n'kkZrk gS] ;g vkRek esa :ikarfjr u'oj ekuoh; O;fä;¨a&fufeZr
bZ'ojh; O;fä;¨a& dh igYkh okLrfod QlYk Ánku djus okYkk Fkk! ,d ckj
fQj crk nsa fd ;g bZlk elhg ds v/khu ekuork dk m)kj djus v©j Lo;a
d¨ mRié djus ds bZ'oj ds Á;¨tu esa lgk;rk ds fYk, Á;qä g¨us okYkk
lk/ku gSA cgjgkYk] ppZ bZ'oj ds mRié fd, cPps gSaA Y¨fdu ppZ igYkh tUeh
QlYk g¨xk ¼fgczw 12%23½ ¼bZlk elhg vxzxkeh iFk Án'kZd½ bZlk elhg ds lÙkk
esa vkus v©j efgekeafMr g¨us ij!
vczkge ls Y¨dj bZlk elhg rd ds o"k¨± ds n©jku bZ'oj us bZ'oj ds
ppZ dh ÁkjafÒd lg& vk/kkj f'kYkk ds :i esa '©rku dh nqfu;k ls mRié fd,
v©j rS;kj fd, iSxacj cqYkk,! ;h'kq Lo;a eq[; vk/kkj gSaA
lkalkfjd lsok dk;Z ds 3½ lkYk mUg¨aus ds lkFk ÁkjaÒ djus ds fYk, nwljh
lg&vk/kkj f'kYkk] vius 12 vxznwr cqYkk,] pqus v©j Áf'kf{kr fd;kA
vius lkalkfjd lsok dk;Z ds n©jku ;h'kq us bZ'oj ds Òkoh jkT; dh
lkoZtfud :i ls ?k¨"k.kk dhA
tSls&tSls vkxs cus ds fYk, fn;k x;k FkkA bZ'oj dh ,d
le; ij ,d dne dh ;¨tuk us vÒh rd nqfu;k ds cpko dk vkàku D;¨a
ugÈ fd;k bldk ,d lcls egRoiw.kZ dkj.k FkkA bZ'oj us tc ;h'kq nqfu;k dk
m)kj djus vk, ;h'kq ds v/khu] igY¨ jktk v©j /kekZf/kdkjh cuus ds fYk,
232

ppZ dk jgL;
/kek±rj.k djus] cnYkus ds fYk, ppZ dk vkàku fd;k ¼Ádk'kuk 5%10½A
urhtru ppZ ds le{k cgqr lkjs lR; mn~?kkfVr g¨ x;kA ftls nqfu;k dk
m)kj djus esa ;h'kq dh enn ds fYk, Áf'k{k.k fn;k tk jgk FkkA blds ckotwn
bl nqfu;k ds ppZ ukVdh; :i ls blds foj¨/kkÒklh er dk Ápkj dj jgs
gSaA
;h'kq ds lkalkfjd lsok dk;Z dk var
vius lkalkfjd lsok dk;Z ds var rd esa ;h'kq us ppZ dh LFkkiuk dh rS;kjh
iwjh dj Ykh FkhA mUg¨aus og dke iwjk dj fYk;k Fkk ftls djus ds fYk, og
ekuo ds :i esas vk, F¨A mlds ckn mUg¨aus lYkhc ij viuh tku ns nhA
mUg¨aus gekjs iki¨a ds fYk, gekjs ekuoh; vijk/k vius lj Y¨ fYk,A
cgjgkYk] le>sa fd bZlk us ekuoh; iki¨a esa '©rku dh ÁkFkfed Òkxhnkjh
vius Åij ugÈ YkhA '©rku vuar dkYk rd vius vijk/k dk naM Òjrk jgsxk!
bZ'oj ds ppZ dh vk/kkj f'kYkk j[kh tk pqdh FkhA bZlk elhg Lo;a uho
dh Á/kku v©j eq[; b±V gSa & eq[; vk/kkj muds vxznwr¨a us iSxacj¨a ds lkFk
feYkdj '¨"k uÈo dk fuekZ.k fd;kA
nsonwr ÁkjaÒ djus ds fYk, >qa>Ykk jgs F¨& lqlekpkj dk mins'k nsrs gq,
vkxs c

;qx¨a dk jgL;
og fnu bZ'oj ds ppZ ds fYk, fcYdqYk igY¨ uoké ds fnu dk Árhd
gSA bZ'oj dh nkor dk fnu bZ'oj dh vk/;kfRed QlYk dk Árhd gSA varr%
bZ'oj fufeZr bZ'ojh; lRo ds :i esa tUe Y¨us okYks euq";¨a ds igYks
vk/;kfRed lR; dk fcYkdqYk igYkk Òkx ppZ gS! ;gh dkj.k gS fd Ákphu
iSxacj¨a ls Y¨dj os Òh t¨ bZlk elhg dh okilh ij bZ'oj ds jkT; esa tUe
Y¨axs] lÒh bZ'oj ds ppZ ds vax gSaA ;gka rd fd Ákphu fo/kku ds le; ds
iSxacj Òh ppZ dk vax gSa ¼bQhfl;k;¨a 2%19&21½A
bZlk elhg ds xfjek v©j lÙkk esa vkus ij lkjs iSxacj] nsonwr v©j ppZ
ds Òkr` la?k d¨ ftuesa ifo«k vkRek clrh gS& ifjofrZr fd;k tk,xk!
bl rjg lewpk ppZ mUk igY¨ bulku¨a ls cuk gS t¨ varr% bZ'oj ds
jkT; esa nqckjk tUe Y¨axsA os bZ'ojh; lRo g¨axs!
;g ekuus okY¨ fdruk NY¨ x, gSa ¼Ádk'kuk 12%9½ fd igY¨ ls gh mudk
^^nwljk tUe g¨ pqdk gSA** ikBd d¨ pkfg, fd os gekjh fu%'kqYd iqfLrdk
tLV OgkV Mw ;w ehu c‚uZ vxsu ¼vkidk vk'k; D;k gS& nqckjk tUes\½ ds fYk,
vuqj¨/k djsaA
e¨{k vc dsoYk pan Yk¨x¨a ds fYk,
vkxs c Y¨a fd vÒh rd esa D;¨a cgqr fxus&pqus Yk¨x¨a d¨ gh
eqfä ds fYk, cqYkk;k x;k gS& D;¨a lewph nqfu;k bZ'oj ls dVh gqbZ gS& D;¨a
vÒh rd nqfu;k dk U;k; fu.kZ; ugÈ fd;k x;k& D;¨a mls u r¨ ^^mckjk x;k
gS** v©j u ^^Qsadk x;k gS**!
tc rd fd vkne dk d¨bZ csVk ml ekeY¨ viuh ;¨X;rk lkfcr ugÈ
djrk& tgka vkne ukdke jgs F¨& '©rku ls mcj dj mls ijkLr ugÈ
djrk& ekuo ds iki¨a dk naM u Òjrk v©j fQj©rh nsdj '©rku nqfu;k d¨ u
NqM+krk& d¨bZ Òh bZ'oj dh ljdkj dh iqu% Áfr"Bk ugÈ dj ldrk Fkk& fdlh
d¨ Òh 'kkLor bZ'ojh; thou ugÈ fn;k tk ldrk Fkk!
bZ'oj ds Yk{; d¨ iwjk djus dh ije Á/kku ;¨tuk Lo;a d¨ mRié djus
dh ;¨tuk& vkRe vfLrRoeku ^^'kCn** ds ekuo jä&ekal ds cus vkne ds csVs
ds :i esa tUe Y¨us dh ekax djrh FkhA Y¨fdu og ;¨tuk mlds bZ'oj ds
mRié csVs ds :i esa tUe Y¨us dh Òh ekax djrh Fkh!
234

ppZ dk jgL;
elhg v©j dsoYk ogh '©rku d¨ gjk dj mls thr ldrk gS v©j /kjrh
ds Çlgklu ls '©rku d¨ vinLFk djds viuh ;¨X;rk lkfcr dj ldrk gS!
dsoYk mlhds ek/;e ls vkne ds C¨V¨a dk bZ'oj ds lkFk esYk&feYkki g¨ ldrk
Fkk] os bZ'oj dh vkRek ik ldrs F¨] bZ'oj ds csVs g¨ ldrs F¨& bZ'ojh; lRo
g¨ ldrs F¨ ftuds }kjk bZ'oj varr% Lo;a d¨ mRié dj ldrk FkkA
brus egku Yk{; ds fYk, fdruh mRÑ"V Á/kku ;¨tuk! 'kkLor bZ'oj
fdruk egku gS ftlus bldh vfÒdYiuk dh gS!
blfYk, bZ'oj dh ;g vlk/kkj.k ;¨tuk t¨ blhfYk, vfuok;Z Fkh] ekax
djrh Fkh fd vkne ds csV¨a dk vÒh fu.kZ; u fd;k tk,! bZ'oj us mUgsa
mudh ;qfä;¨a ds Åij N¨M+ fn;k& iwjh rjg ;g tkurs gq, fd os
tku&cw>dj LosPNk ls Lor% '©rku ds ^^ikus** ds jkLrs ij pY¨axsA
Y¨fdu fQYkgkYk vafre :i ls mudk fu.kZ; ugÈ g¨xk] Y¨fdu os ^^tSlk
c¨,axs oSlk gh dkVsaxs**A os ;g iki e; thou th,axs] ejsaxs v©j 7]000 lkYk
dh egk&;¨tuk ds var esa fu.kZ; ds fYk, bZ'oj ,d fo'¨"k iqu#RFkku esa mu
lcd¨ iqutÊfor djsxkA muds iki¨a ds fYk, bZlk elhg ds Ák;f'pr dj
pqdus v©j /kjrh ij bZlk elhg v©j bZ'oj ds jkT; ds bZ'oj dh ljdkj dh
iqu%ÁZfr"Bk djus ds ckn mUgsa Ák;f'pr ds fYk,] bZ'oj ds lkFk lkeatL; ds
fYk, viuh Lora«k ilan ls bZ'ojh; lRo cuus ds fYk, cqYkk;k tk ldrk gS!
;gh dkj.k gS fd bZ'oj us nqfu;k d¨ iwjh rjg ls vius&vkils dkV
j[kk gS] ;gka rd fd muds tud vkne us Òh Lo;a d¨] vius ekuo ifjokj
d¨ mlds dkV j[kk FkkA
nqfu;k ds fYk, jgL; D;¨a\
tSlk fd nsonwr i‚Yk j¨eu¨a 11 esa fYk[kus ds fYk, Ásfjr fd, x, F¨% eSa ugÈ]
ca/kqv¨] og rqe g¨ t¨ bl jgL; ls vutku jg¨xs ¼v©j ;g nqfu;k ds fYk,
,d jgL; gS½& bu jgL;¨a ds Áfr ^^;g vKku** bl nqfu;k esas ?kVk gS] ^^bZlkbZ
czãfoKkfu;¨a** ds fYk, ÒhA rc rd ls fYk, tc rd fd /kjrh ij bZ'oj dk
jkT; ugÈ LFkkfir g¨ tkrk!
235

;qx¨a dk jgL;
^^D;¨afd** i‚Yk viuh ckr tkjh j[krs gSa] ^^tSls rqe ¼bZlkb;¨a½ us vrhr esa
bZ'oj ij fo'okl ugÈ fd;k gS] blds ckotwn mudh vukLFkk ds ek/;e ls
rqeus vc n;k ÁkIr dj Ykh gS% blh rjg bUg¨aus vÒh rd fo'okl ugÈ fd;k
gS] fd rqEgkjh n;k ds ek/;e ls os Òh n;k ÁkIr dj ldrs gSaA D;¨afd bZ'oj
us varr% mu lcd¨ vfo'okl esa can dj fn;k gS rkfd og mu lc ij n;k
dj lds**!
v©j bl foanq ij Y¨[kus esa i‚Yk fpYYkk mBrs gSa ^^v¨ cqf)eÙkk v©j bZ'oj
ds Kku] n¨u¨a dh! le`f);¨a dh xgjkbZ mlds fu.kZ; v©j irk Ykxkus ds mlds
jkLrs fdrus v'k¨/kuh; gSa!** ¼j¨eu 11:25] 30&32½A
lpeqp] nsonwr i‚Yk us ;g blzkbZYk ds laca/k esa fYk[kk gS Y¨fdu eSaus bls
vkLFkk u j[kus okYkh lewph ekuork ij Ykkxw dj fn;k gS Y¨fdu ;g lpeqp
Ykkxw djus ;¨X; gSA
bZ'oj us cqYkk;k v©j Ákphu fo/kku ds iSxacj¨a d¨ rS;kj fd;kA mlus
'©rku d¨ ijkLr djus ds fYk, vkàku fd;k v©j ppZ rS;kj fd;k gS v©j vkt
Òh djrk gSA& tcfd t¨ vÒh va/kdkj esa gSa] vukgwr v©j bZ'oj ls dVs gq, gSa]
mUgsa '©rku d¨ ijkLr ugÈ djuk FkkA D;¨a\
ppZ d;¨a\
blfYk, fd ge bZ'oj ds jkT; esa bZlk elhg ds lkFk] muds v/khu] 'kklu
djus dh ;¨X;rk lkfcr dj ldsaA rkfd ge vafre vkàku v©j nqfu;k ds e¨{k
dk ekxZ Á'kLFk dj ldsaA
bl fcaanq ij eq>s lh/¨ bZlk elhg ds dFku ds n¨ vuqPNsn¨a d¨ mn~?k`r
djus dh vuqefr nsa t¨ dsoYk ppZ ij Ykkxw g¨rs gSa% chloÈ lnh ds ppZ ds
Áfr ;h'kq dgrs gSa% ^^og t¨ thrrk gS] eSa mls vius lkFk vius flagklu ij
cSBus dh vuqefr nsrk gwa] tSls eSa thrrk gwa] v©j vius firk ds lkFk mlds
flagklu ij fojkteku gwa** ¼Ádk'kuk 3%21½
mlds ckn fQj og ppZ ls dgrs gSa% ^^og t¨ thrrk gS v©j var rd
esjk dke tkjh j[krk gS] eSa mls jk"Vª¨a ij vf/kdkj nwaxk v©j og Yk©g naM ls
mu ij jkt djsxk---** Ádk'kxzaFk ¼2%26&27½
236

ppZ dk jgL;
ckbfcYk ds ml ifjPNsn esa ;h'kq us Li"V :i ls n'kkZ;k gS fd bl le;
bl nqfu;k ls dqN Yk¨x¨a d¨ ppZ esa D;¨a cqYkk;k tkrk gSA blfYk, ugÈ fd og
og nqfu;k d¨ cpkus ds Á;kl dj jgk gSa] v©j ge nqfu;k dk fgLlk gSaA
blfYk, Òh ugÈ fd gekjk m)kj g¨ ldrk gS v©j ;g muds jkT; esa gh fd;k
tk ldrk gS cfYd tSlk fd ;h'kq us Ádk'kuk 5%10 esa dgk gS] jktk v©j
iqj¨fgr cuus v©j ml le; tc og nqfu;k ds m)kj dk dke vius gkFk esa
Y¨rs gSa] muds lkFk v©j muds v/khu jkt djus ds fYk,aA
ppZ ds fYk, laiw.kZ /kek±rj.k vko';d
eSa cgqr t¨j nsdj ;g ckr ugÈ nqgjk ldrk fd vc ftUgsa ppZ esa cqYkk;k tk
jgk gS egt v©j dsoYk m)kj ds fYk, ugÈ cqYkk;k tk jgk gSA fQj Òh os jktk
v©j iqj¨fgr cu ldsa] lPps bZ'ojh; lRo ds :i esa nqfu;k ds m)kj esa ;h'kq
dh enn dj ldsa] blds fYk, t:jh gS fd t¨ ppZ esa gSa] mudk lpeqp
/kek±rj.k gqvk g¨A
eSa bl rF; d¨ cgqr Li"V ugÈ dj ldrkA eq>s Mj gS fd ppZ ds Yk¨x
Òh iwjh rjg ugÈ le>rs fd /kek±rj.k D;k gSA
/kek±rj.k eu esa g¨rk gS v©j eu% 'kfä ds bl ÁÒkx d¨ ge ân; dgrs
gSaA ekuo eu ds okLrfod xBu d¨ le>s fcuk bls ugÈ le>k tk ldrk]
tSlk fd bl iqLrd ds v/;k; 3 esa Li"V fd;k x;k gSA euq"; ds Òhrj dh
varvkZRek v©j ekuo eu ds okLrfod xBu ds Kku dk ckbfcYk ds tfj,
mn~?kkVu gq, fcuk bls dÒh le>k ugÈ tk ldrk FkkA
ftl rjg ekuo eu i'kqv¨a ds efLr"d ls vYkx gS mlh rjg vkRek ds
tqM+ko }kjk /kek±rfjr O;fä v/kek±rfjr O;fä ls vYkx g¨rk gSA
ekuo eu dh {kerk v©j fu"iknu i'kqv¨a ds efLr"d ls fdruk vf/kd
gSA ml varj dh vuqÒwfr gekjs lkeus ;g Li"V dj ldrh gS fd ifo«k vkRek
}kjk lapkfYkr /kek±rfjr eu v©j v/kek±rfjr O;fä ds eu esa fdruk varj g¨rk
gSA
237

;qx¨a dk jgL;
euq"; tc rd O;fä Ák;f'pr ugÈ djrk og ifo«k vkRek ugÈ ÁkIr
djrkA bZ'oj i'pki d¨ Lohdkj djrk gS ¼,sDV~l 11%18½A ifo«k vkRek d¨
ÁkIr djus dh nwljh 'krZ gS vkLFkkA u flQZ bZ'oj v©j bZlk elhg esa fo'okl
djuk] cfYd pwafd bZlk elhg bZ'oj ds ifjokj ds 'kCn ;k Áoäk gSa blfYk,
og t¨ dgrs gSa ml ij fo'okl djuk Òh vkLFkk gSA
Ák;f'pr dk vFkZ g¨rk gS eu dk cnYkkoA 'kq) nq%[k lkalkfjd i'pkrki
ls cgqr xgjk g¨rk gSA v©j 'kq) nq%[k ls i'pkrki g¨rk gSA blesa u flQZ
fiNY¨ iki¨a ds fYk, gkfnZd nq%[k cfYd vkpj.k] eu v©j thou dh fn'kk v©j
mÌs'; esa laiw.kZ cnYkko 'kkfeYk g¨rk gSA oLrqr% Ák;f'pr dk laca/k vrhr ds
vkpj.k¨a ls de v©j Òkoh vkpj.k¨a ls vf/kd g¨rk gSA ;h'kq dk [kwu vrhr ds
iki¨a dk Ák;f'pr FkkA vki vrhr ds iki¨a ds fYk, dqN ugÈ dj ldrsA ;h'kq
ds jä us vrhr ds vijk/k¨a dk ewY; pqdk fn;k gSA blus LY¨V d¨ /k¨dj
lkQ dj fn;k gSA
/kek±rfjr O;fä eu ls iwjh rjg cnYkk gqvk ;k ifjofrZr eu g¨rk gSA
,d /kek±rfjr eu ftlesa ekuo eu ds lkFk bZ'oj dk eu tqM+k g¨rk gSA tSlk
fd bZ'oj nsonwr i‚Yk ds tfj, dgrk gS] ^^bl eu d¨ vius eu ds lkFk g¨us
n¨] t¨ bZlk elhg ds eu esa Òh Fkk ¼fQfYkfi;kb;¨a 2%5½A ifo«k vkRek LoLFk
eu dh vkRek gS t¨ iwjh rjg ifjofrZr eu gSA ;g bPNkv¨a] mÌs';¨a v©j
vfÒÁk;¨a esa ifjofrZr g¨rk gSA
ijaijkxr bZlkb;r dh pwd
ftls ijaijkxr bZlkb;r dgk tkrk gS] mlesa ^^m)kj** O;fä d¨ u, O;fä esa
ifjofrZr ugÈ djrkA Ák;% iknjh v©j bthYkoknh Yk¨x¨a d¨ crkrs gSa fd ;fn
mUg¨aus ^^bZlk d¨ ik fYk;k gS** ;k ^^bZlk d¨ Lohdkj dj fYk;k gS** ;k ;fn
mUg¨aus ijes'oj d¨ fnYk ns fn;k gS r¨ os mckj fYk, x, gSaA mudk ^^nqckjk
tUe g¨ pqdk gS**A ;g r¨ oSlh gh ckr gqbZ fd tSls d¨bZ jgL;e; cVu
nck;k ugÈ fd O;fä e`R;q ds Q©ju ckn LoxZ igqap x;k ftls cgqr ls Yk¨x
238

ppZ dk jgL;
ekurs gSa fd og oLrqr% e`R;q gS gh ugÈA ckbfcYk esa bZ'oj bl rjg dk d¨bZ
mins'k ugÈ nsrkA bZ'oj mn~?kkfVr djrk gS fd tSls lÒh vkne esa ejsaxs mlh
rjg e`rd ds iqu#RFkku }kjk bZlk elhg esa ^lÒh* thfor fd, tk,axsA bZ'oj
ÁdV djrk gS fd bl chp e`rd iwjh rjg vpsr gSaA
Ákphu blzkbZYk esa bZ'oj us mUgsa vius dkuwu dk Kku fn;k Y¨fdu viuh
vkRek ugÈ nhA muds eu :ikarfjr ;k ifjofrZr ugÈ F¨A os vc Òh ,sfgd F¨A
v©j Lokfed eu bZ'oj ds Áfr foæ¨gh g¨rk gS ¼j¨eu¨a 8%7½ Ákphu blzkbZYk esa
d¨bZ /kek±rj.k ugÈ gqvk Fkk] d¨bZ m)kj ugÈA ,tkfd,Yk ds lSrhlosa v/;k; esa
crk;k x;k gS fd egku 'osr flagklu ds fu.kZ; esa blzkbYkh ;fn pkgsaxs r¨
mUgsa bZ'oj dh vkRek dSls feY¨xhA
,d ckj bZ'oj dh vkRek ÁkIr dj Y¨uk v©j mlls lapkfYkr g¨uk O;fä
dk :ikarj.k gSA og eu ds iquuZohuhdj.k ls xqtjrk gS] v©j bZ'oj dh og
vkRek ekuo vkRek ls tqM+ ldrh gS] lPps e¨{k d¨ iwjh rjg le>k ugÈ tk
ldrkA ,d bZlkbZ dk xfjek] vk/;kfRed Kku v©j 'kq) pfj«k esa fodflr]
ifjof/kZr g¨uk vfuok;Z gSA
igY¨ ppZ dk vkàku D;¨a fd;k x;k\
bl volj ij eq>s ,d ckj fQj ;g Li"V djus nsa fd ppZ d¨ bZ'oj ds e¨{k
dh igYkh QlYk D;¨a dgk tkrk gSA vÒh rd eqfä ds fYk, vukgwr nqfu;k dh
fo'kkYk vkcknh ds f[kYkkQ erÒsn ls dkQh nwj ;g eqfä ds fYk, '¨"k nqfu;k
ds vkàku ds fYk, gh gSA eq>s ,d ckj fQj ;kn fnYkkus nsa fd vius vkid¨
mRié dus ds fYk, nqfu;k ds m)kj dh bZ'oj dh] ;¨tuk ds Øe esa ,d
fuf'pr O;oLFkk gSA
bZlk elhg QYk¨ esa ls igY¨ gSaA og cgqr ls Òkb;¨a esa ls igY¨ gSa ¼I
d¨fjafFk;kb;¨a 15%23( j¨eu 8:29½ cnYkus] pfj«k esa fodflr g¨us v©j varr%
bZlk elhg ds nwljs vkxeu ij bZ'ojh; lRo ds :i esa tUe Y¨us ds fYk, ppZ
vkàku fd;k tkrk gSA ml le; bZlk elhg ds lkFk v©j muds v/khu jktk
v©j iqj¨fgr cuus ds fYk, tc og nqfu;k ds m)kj dk dke vius gkFk esa
Y¨axs\
239

;qx¨a dk jgL;
r¨ ,d rjg ls ppZ bZlk elhg ds lkFk lg&m)kjd cusxkA bZlk elhg
ds nqfu;k dk m)kj djus ds fYk, ewYkr% n¨ pht¨a dh vko';drk FkhA igY¨
muds fYk,] t¨ ge lcds lz"Vk Fks] lcds fYk, ejus v©j bl rjg ge lcds
cnY¨ esa iki¨a dk e¨Yk pqdkus dh t:jr FkhA ;g dke ;h'kq ds flok d¨bZ
nwljk ugÈ dj ldrk FkkA
Y¨fdu cgqr ls Yk¨x bls vuqÒo ugÈ djrs fd ;h'kq ds jä ls gekjk
m)kj ugÈ fd;k x;k gSA vki j¨eu¨a 5%10 esa i

ppZ dk jgL;
;h'kq ds gekjk m)kjd v©j Òkoh jktk ds :i esa viuh ;¨X;rk lkfcr
dj ikus ls igY¨] muds fYk, ;g vko';d Fkk fd nwljs vkne ds :i esa og
djrs t¨ djus esa igY¨ vkne ukdke F¨A '©rku d¨ thruk v©j mldh txg
bZ'oj dh psruk v©j lRdkj pquukA ;fn ppZ d¨ muds lkFk muds v/khu
'kklu djuk gS] ;fn ppZ d¨ iqj¨fgr v©j jktk g¨uk v©j muds v/khu nqfu;k
ds m)kj esa mudh enn djuh gS r¨ ;g Òh vko';d Fkk fd t¨ ppZ esa gSa os
'©rku dk Áfrj¨/k djds v©j mls gjk dj viuh ;¨X;rk lkfcr djrsA
nwlj¨a ds O;kid cgqer ds fYk, muds fYk, eqfä dk volj vkus ij ;g
vko';d ugÈ g¨xkA '©rku d¨ nwj Òxk, fcuk mudh eqfä ugÈ g¨xhA bl
rjg vki ns[krs gSa fd ;g nwj&nwj rd ckdh dh nqfu;k ds f[kYkkQ ÒsnÒko
ugÈ FkkA tc ;h'kq us dgk] ^^d¨bZ O;fä eq> rd ugÈ vk ldrk tc rd fd
firk] ftlus eq>s Òstk gS] mls vkdf"kZr ugÈ djrkÞ t‚u 6%44½A ;g vko';d
Fkk fd ppZ dk vkàku rc fd;k tkrk tc ÁÙ¨d lnL; d¨ '©rku dh v¨j ls
foeq[k g¨uk] mldk Áfrj¨/k djuk v©j mls thruk FkkA vU;Fkk ppZ ds ge
Yk¨x 1]000 o"kZ ds n©jku bZ'oj ds jkT; ds jktk v©j iqj¨fgr tSls vlk/kkj.k
in¨a ds ;¨X; ugÈ g¨axsA
;g ppZ ds D;¨a&blds egku mÌs'; d¨ Li"V dj nsrk gSA
D;k ppZ laxfBr gS\ ;fn gka r¨ dSls\
gS\
Y¨fdu ppZ D;k gS] bldk xBu dSls g¨rk gS v©j ;g dke dSls djrk
tc eSa bZ'oj ds ppZ ds ca/kqv¨a esa vk;k ml le; ppZ ds usrkv¨a ds chp
ppZ ds laxBu dh ÁÑfr d¨ Y¨dj lokYk F¨A ml le; 1927 esa ppZ dk
xBu v)Z okf"kZd vke lEesYku ds iSVuZ ij g¨rk FkkA ÁÙ¨d LFkkuh; /keZlaxfr
v)Zokf"kZd vke lEesYku esa ,d lnL; Òst ldrk Fkk v©j bl rjg
vf/kdkfj;¨a ds p;u esa v©j ppZ ds fl)kar v©j ppZ ds uhfr ds lokYk ij
mlds ikl ,d o¨V g¨rk FkkA LFkkuh; /keZ laxfr U;wure ikap lnL;¨a dh g¨
ldrh FkhA
241

;qx¨a dk jgL;
Y¨fdu ppZ ds laxBu v©j ljdkj ds chp foÒktu 1930 ds vkl&ikl
'kq: gqvkA 1933 rd esa ppZ esa lh/¨ n¨ QkM+ g¨ x;kA n¨ usrkv¨a us ,d vYkx
ppZ dk xBu dj fYk;k] mlds eq[;kYk; LVSucjh] fel¨jh ls vYkx g¨dj
lY¨e] if'pe otÊfu;k esa mldk eq[;kYk; [k¨Yk fYk;kA mUg¨aus xBu dh ,d
ÁfØ;k viukbZ ftls xYkr

ppZ dk jgL;
bZ'oj 1 d¨fjaf;;kb;¨a 12 esa dk;Z] dk;kZYk;] Á'kklu] v©j muds
vf/kdkjh crkrk gS tSlk fd bZ'oj us vius ppZ esa Áfrf"Br fd;k FkkA
^^vc vk/;kfRed migkj ds ekeY¨ esa ca/kqv¨] eSa rqe Yk¨x¨a d¨ vKkuh ugÈ
j[kwaxk---vc migkj esa fofÒérk,a gSa] Y¨fdu vkRek ,d gh gSA v©j Á'kklu esa
varj gS Y¨fdu ÁÒq ,d gh gSA v©j ÁpkYku esa varj gS Y¨fdu ogh bZ'oj gS t¨
lc dqN djrk gS---Y¨fdu ;g lkjs dke ogh ,d v©j ,d gh vkRek djrh gS]
ÁR;sd vkneh d¨ mldh bPNk ds vuqlkj vYkx&vYkx ckaVrs gq,A D;¨afd
tSls laLFkk g¨rh gS v©j mlds cgqr ls lnL; g¨rs gSa] v©j ml la[;k ds lkjs
lnL; muds g¨us ds ckotwn lÒh ,d gh laLFkk g¨rs gSaA blh rjg bZlk elhg
Òh gSaA D;¨afd ,d vkRek }kjk ge lÒh ,d 'kjhj esa cifrLek ikrs gSa] pkgs ge
¼ppZ esa½ ;gwnh g¨a ;k xSj ;gwnh] pkgs ge ca/¨ g¨ ;k eqä g¨aÞ ¼1 d¨fjafFk;kb;¨a
12%1] 4&6] 11&13½A
,d ljdkj ds lkFk ,d ppZ
fo'¨"k :i ls /;ku nsa] ppZ dsoYk ,d gSA cgqr&ls ppZ ugÈ gSaA ppZ
caVk gqvk ugÈ gSA dsoYk ,d ppZ gSA d¨bZ firj v©j cgqr ls iq«kh ppZ t¨
vlgefr esa caVs gq, gSaA ppZ esa vÒh rd foÒktu] fofPNérk ugÈ gSA og ppZ
gh gS ftls bZlk elhg ds vkxeu ij muds iqu#RFkku ij muls 'kknh djuh
gS&vlger pp¨± d¨ ugÈ& VwV dj fNé&fÒé g¨ x, lewg¨a d¨ ugÈ! firj
ppZ v©j erR;kxh csfV;ka ugÈA
ge tSls&tSls vkxs cSBsaxs ;g ckr v©j Li"V g¨ tk,xhA
blfYk, bl ij Òh /;ku nsa fd ppZ cgqr ls vfÒ;ku pYkkrk gSA ,d
ppZ esa bu vfÒ;ku¨a ds fYk, fofÒé Á'kklu ;k dk;Zdkjh foÒkx g¨rs gSa] ÁR;sd
foÒkx ;k vfÒ;ku dk ,d dk;Zdkjh Áca/kd g¨rk gS ¼'Yk¨d 4&6½A ;kn j[¨a
fd d¨bZ dk;Zdkjh Á'kkld uhfr] ;k ÁfØ;k ;k fl)kar ugÈ r; djrkA og
mldk Á'kklu djrk gS] mls iwjk djrk gS] mldk funsZ'ku djrk gS] t¨ Åij
ls igY¨ ls r; g¨rk gSA
243

;qx¨a dk jgL;
bl nqfu;k esa Òh] la;qä jkT; esa jk"Vªifr dkuwu ugÈ cukrkA og dkaxzsl
}kjk Ákf/kÑr uhfr;¨a v©j dk;¨± dk Á'kklu djrk gSA ppZ esa egt Åij ls
l©aih fu/kkZfjr uhfr;¨a] ÁfØ;kv¨a v©j fl)kar¨a dk i;Zos{k.k] funsZ'ku] fu"iknu
djus ds fYk, Á'kkld fu;qä fd, tkrs gSaA
,d vfoÒkftr ppZ ij 'Yk¨d 20 esa cYk fn;k x;k gS ^^vc os cgqr ls
lnL; gSa Y¨fdu laLFkk dsoYk ,d gSÞ& ,d vfoÒkftr ppZ! bZ'oj ,d ls Òh
vf/kd pfj«k¨a ls cuk gS] fQj Òh Y¨fdu bZ'oj ,d gh gS&;kn j[¨a] bZ'oj nSoh
bZ'ojh; ifjokj gSA t¨ ppZ esa gS os bZ'ojh; ifjokj ds igY¨ ls mRié lnL;
gSaA Y¨fdu vÒh rd bZ'ojh; lRo ds :i esa esa ugÈ tUesa gSa! 'Yk¨d 25 ij
/;ku nsa% ^^fd laLFkk esa d¨bZ la?k Òsn ugÈ g¨xk( Y¨fdu lnL;¨a d¨ ,d&nwljs
dk leku :i ls [;kYk j[kuk pkfg,AÞ
bu cgqr ls vfÒ;ku¨a dk Áca/k djus ds fYk, bZ'oj us &lnL;¨a ds o¨V
us ugÈ] ^^ppZ esa dqN Yk¨x¨a d¨ fu;qä dj j[kk gS] igY¨ nsonwr] nwljs iSxacj]
rhljs v/;kidAÞ
;S tSlk fd bQhfl;kb;¨a 4%11 ¼ekud la'k¨f/kr laLdj.k½ esa vf/kd
foLrkj ls o.kZu fd;k x;k gS% ^^v©j mlds migkj ;g F¨ fd dqN d¨ nsonwr]
dqN d¨ iSxacj dqN d¨ bathYkoknh] dqN d¨ isLrj v©j v/;kid g¨uk
pkfg,AÞ
nsonwr og gS t¨ ftls bZ'kk elhg ds lqlekpkj ds lans'k ds lkFk vkxs
Òstk x;k FkkA vius flok nwljs O;fä;¨a v©j lk/ku¨a }kjk ml lans'k dh
?k¨"k.kk dh fuxjkuh lfgrA blds vYkkok nsonwr d¨ lÒh LFkkuh; dkaxzhxs'ku¨a
dh ;k pp¨± dh fuxjkuh Òh l©aih xbZ Fkh ¼I d¨fjafFk;kb;¨a 16%1½A nsonwr i‚Yk
d¨ ewfrZiwtd nqfu;k dh fuxjkuh l©aih xbZ FkhA ¼II d¨fjafFk;kb;¨a 11%28½A
ppZ dh uÈo esa Áfrf"Br iSxacj iqjkus fo/kku ds gSa] ftlds Y¨[ku dk
mi;¨x uofo/kku v©j lqlekpkj dh f'k{kk v©j dkedkt ds egRoiw.kZ Òkx ds
fuekZ.k esa fd;k x;k gSA uofo/kku ds ppZ esa fdlh Òh iSxacj ds Á'kklfud]
dk;ZikYku ;k mins'k dk;Z dk mYY¨[k ugÈ fd;k gSA
244

ppZ dk jgL;
bathYkoknh vxz.kh iknjh F¨ t¨ turk ds chp lqekpkj dk mins'k nsrs F¨
;gka rd fd LFkkuh; pp¨± dh LFkkiuk Òh djrs F¨ v©j vxznwr ds v/khu dqN
pp¨± dh fuxjkuh Òh djrs F¨A blfYk, d¨bZ bathYkoknh vxznwr ds v/khu
dk;Zdkjh dk;Z Òh laÒkYk ldrk gS ;k vkt dke dj ldrk gSA d¨bZ
bathYkoknh LFkk;h gh g¨xk ;g t:jh ugÈ gSA isLrj fdlh LFkkuh; ppZ ds ;k
LFkkuh; pp¨± ds vkuq"kkafxd lewg ds LFkk;h isLrj g¨rs gSaA mlds ckn ppZ esa
v/;kid j[¨ x, F¨ vfuok;Z :i ls mins'kd ugÈA fQj Òh lÒh iknfj;¨a
v©j v/;kid¨a d¨ uofo/kku ds ikB¨a esa xq#tu dgk tkrk gSA blfYk, bZ'oj
ds ppZ esa vkt mins'kd v©j xSj mins'kd n¨u¨a rjg ds xq#tu gSaA mins'kd
xq#tu LFkkuh; pp¨± ds isLrj g¨rs gSaA mlds ckn dqN xq#tu] xSj mins'kd]
vkt LFkkuh; ppZ ds xq#tu dgs tkrs gSaA
eafnj ftlesa bZ'kk elhg vk,axs
vc ppZ ds laxBu ds ckjs esa v©jA ppZ bZlk elhg dk vk/;kfRed laLFkku gSA
d¨bZ /keZfujis{k ;k lkalkfjd laxBu] DYkc ;k laLFkku ugÈA fQj Òh ;g
vR;ar laxfBr gSA
/;ku nsa fd fdruh vPNh rjg laxfBr ^^vc blfYk, rqe vtuoh v©j
fons'kh ugÈ g¨] cfYd lkFkh ukxfjd] lar¨a ds v©j bZ'oj ds ifjokj ds lkFkAÞ
/;ku nsa fd ppZ ,d ifjokj gS] gkYkkafd bZ'oj Òh nSoh ifjokj gS&
^^bZ'oj dk nSoh ifjokjAÞ
tkjh% ^^v©j vxznwr¨a v©j iSxacj¨a dh uÈo ij cus g¨] bZlk elhg Lo;a
uÈo ds eq[; iRFkj gSa] ftuesa lewph bekjr cuh gSÞ ppZ bekjr gS&^^vPNh
rjg vkil esa tqM+h gqbZÞ lqlaxfBr lkjs Òkx vkil esa tqM+s gq, v©j lkeatL;
v©j Vhe Òkouk ls dke djus okY¨½ ^^ÁÒq esa ,d ifo«k eafnj fodflr g¨rk gS
ftlesa rqe Òh ,d lkFk feYk dj fufeZr g¨ vkRek ds tfj, bZ'oj ds fuokl
245

;qx¨a dk jgL;
djus ds fYk, ¼bQhfl;kb;¨a 2%19&22½A ;g vkxe Li"V 'kCn¨a esa ml eafnj dk
mn~?kkVu djrk gS ftlesa vius nwljs vkxeu ij fo'o ij 'kklu djus okY¨
efgekeafMr bZlk elhg vk,axsA bZlk elhg ls igY¨ ;s#'kYke esa Ò©frd eafnj
dh Òfo";ok.kh djus okYkk d¨bZ /kkfeZd Y¨[k ugÈ gSA cgjgkYk] btsfd,Yk dk
pkYkhloka v/;k; bZlk dh okilh ds ckn ,d eafnj ds fuekZ.k dh ckr djrk
gSA
bl rjg ppZ dk fodkl ,d ifo«k eafnj esa g¨uk gS] ,d vk/;kfRed
eafnj esa ftlesa bZlk elhg vk,axs mlh rjg tSls og igYkh ckj iRFkj] /kkrq
v©j YkdM+h ds cus Ò©frd eafnj esa vk, F¨A
vkxs /;ku nsa% ^^Á/kku] ;gka rd fd bZlk elhg% ftuls iwjk laLFkku vPNh
rjg ls vkil esa tqM+k gSÞ&laxfBr ^^v©j mlls lqlagr t¨ ÁÙ¨d t¨M+ dh
vkiwfrZ djrk gS] ÁÒkoh ÁR;sd vo;o ds ifj.kke esa ÁÒkoh dke laLFkk dh o`f)
djrk gS---Þ ¼bQhfl;kb;¨a 4% 15&16½A lqlagr dk vFkZ gS vkil esa xqaFkk gqvk]
bruh xgurk ls tqM+k gqvk tSls osYM fd;k x;k g¨A ;g laxfBr ,drk
leUo; n'kkZrh gS! ;g vkns'k fn;k x;k gS fd t¨ ppZ esa gSa mUgsa bruk
laxfBr g¨uk pkfg, fd ^^os lÒh ,d gh ckr c¨Y¨aÞ ¼1 d¨fjaf;;kb;¨a 1%10½
Ákphu fo/kku blzkbZYk] iqjkus fo/kku dk ppZ Òh nqfu;k esa ,d jk"Vª
Fkk&gkYkkafd nqfu;k dk ugÈ tSlk fd bZ'oj us bls laxfBr fd;kA bldh
ljdkj inkuqØeh FkhA ;g /keZra«kh; ljdkj Fkh&'kh"kZ ls uhps dh v¨j dh
ljdkj ^^Yk¨dra«k** ls Bhd mYVhA
ppZ /keZra«kh; ljdkj ds varxZr laxfBr gSA vius foU;kl esa inkuqØehA
lnL; ppZ ds inkf/kdkjh ugÈ r; djrsA ;gka rd fd ppZ ds lk/kkj.k lnL;
Òh bZ'oj r; djrk gSA ¼1 d¨fjafFkb;¨a 12%18½A
;h'kq us Li"V :i ls dgk Fkk ^^d¨bZ Òh vkneh eq> rd ugÈ vk ldrk
tc rd fd firk] ftlus eq>s Òstk gS] mls YkqÒkrk ugÈ ¼t‚u 6%44½A nqfu;k]
fo'¨"k :i ls vkeaf«kr fd, tkus ds flok] bZ'oj ls iwjh rjg dVh gqbZ gS\
246

ppZ dk jgL;
geus ;g lPpkbZ s fn;k gS] rkfd os ,d jg ldsa] tSls fd ge gSaA tc eSa
muds lkFk nqfu;k esa ;k eSaus mUgsa rqEgkjs uke esa j[kk---- v©j vc eSa rqEgkjs ikl
vk x;k gwa---- eSaus mUgsa rqEgkjs 'kCn fn, gSa( v©j nqfu;k us muls uQjr dh]
D;¨afd os nqfu;k ds ugÈ gSa tSls eSa Òh nqfu;k dk ugÈ gwaA eSa bldh ÁkFkZuk
ugÈ djrk fd rqe mUgsa nqfu;k ls fudkYk n¨ cfYd eSa ÝkFkZuk djrk gwa fd
rqEgsa mud¨ cqjs ¼,d½ ls nwj j[kuk pkfg,A os Òh nqfu;k ds ugÈ gSa tSls eSa Òh
nqfu;k dk ugÈ gwaA mUgsa vius lR; ds ek/;e ls ifo«k dj¨% rqEgkjk dFku
lR; gS** ¼t‚u 17%11&17½A
;h'kq us dgk fd muds ppZ dk uke firk&ijes'oj ds uke ij j[kk
tkuk gSA uofo/kku esa bl ,d lPps ppZ dk uke 12 ckj bZ'oj dk ppZ vk;k
gS! ;g bZ'oj dk ppZ gS] v©j bZlk elhg blds ekxZn'kZd] i¨"kd] funsZ'kd
Áeq[k gSa!
247

;qx¨a dk jgL;
ikap ifjPNsn ftuesa ppZ dk vlYkh uke fn[kkbZ nsrk gS & ppZ dk iwjk
laLFkku & laiw.kZ ppZ dk ladsr fd;k x;k gSA bl rjg lewps ppZ ds ckjs esa
c¨Ykrs gq,] /kjrh ij blds lÒh O;fäxr lnL;¨a lfgr] uke gS **bZ'oj dk
ppkZ** ;s ikap ifjPNsn ;gka fn, tk jgs gSa%
1½ ,sDV~l 20%28 **bZ'oj ds ppZ ds i¨"k.k ds fYk,** xq#tu¨a d¨ lYkkgA
2½ 1 d¨fjafFk;kb;¨a 10%32 fdlh ds lkFk vijk/k u dj¨] u r¨ ;gwfn;¨a
ds] u ewfrZiwtd¨a ds v©j u bZ'oj ds ppZ dsA**
3½ 1 d¨ÇjfFk;kb;¨a 11%22 **eSa-----rqe bZ'oj ds ppZ ls uQjr djrs v©j
mud¨ viekfur djrs g¨ t¨ foié gSa\
4½ 1 d¨fjafFk;kb;¨a 15%9 i‚Yk us fYk[kk% **D;¨afd eSaus bZ'oj ds ppZ d¨
mRihfM+r fd;kA**
5½ xYkkfr;kb;¨a 1%13 ;g 'Yk¨d vafre okY¨ d¨ nqgjkrk gS & **eSaus bZ'oj
ds ppZ d¨ mRihfM+r fd;kA**
tgka fdlh fo'¨"k LFkkuh; d©axzhxs'ku dk mYY¨[k fd;k x;k gS] lPps
ppZ d¨ **bZ'oj dk ppZ dgk x;k gS** Ák;% LFkku ;k fLFkfr ds lanÒZ esaA ;gka
pkj v©j ifjPNsn gSa%
6½ 1 d¨jsafFk;kb;¨a 1%2 **bZ'oj dk ppZ ds d¨fjaFk esa gSaA**
7½ 2 d¨jsafFk;kb;¨a 1%1 **bZ'oj dk ppZ t¨ d¨fjaFk esa gSAÞ
8½ 1 freFkh 3%5 ,d LFkkuh; d©axzhxs'ku esa xq#tu¨a ds ckjs esa ckrsa djrs
gq, i‚Yk us fYk[kk% **D;¨afd ;fn d¨bZ vius ?kj ij 'kklu djuk ugÈ tkurk
r¨ og bZ'oj ds ppZ dk /;ku dSls j[¨xk\
9½ 1 freFkh 3%15 eSa------ bZ'oj ds ?kj esa rjhds ls is'k vkv¨] t¨ rhfor
bZ'oj dk ppZ gSA** ;gka ;g thfor bZ'oj dk ppZ gSA
lkewfgd :i ls LFkkuh; d©axzhxs'ku dh ckr djrs gq,] ,d vke lÒk ds
:i esa ugÈ] cfYd lÒh d©axzhxs'ku¨a ds ;¨x ds :i esa ckbfcYk esa vk;k uke
**bZ'oj dk ppZ gS**A ;gka ppZ dk uke crkus okY¨ rhu vafre 'Yk¨d fn, tk
jgs gSa
248

ppZ dk jgL;
10½ 1 d¨fjafFk;kb;¨a 11%16------gekjs ;gka bl rjg dh d¨bZ ijaijk ugÈ gS]
u bZ'oj dk ppZ ghA**
11½ 1 F¨lkYk¨fu;kb;¨a 2%14 ^^D;¨afd rqe ca/kqv¨] bZ'oj ds ppZ ds
vuq;k;h cu¨] t¨ tqM+s; esa bZlkelhg esa gSaA**
g¨aA**
12½ 2 F¨lkYk¨fu;kb;¨a 1%4 **rkfd ge bZ'oj ds ppZ esa rqe esa x©jkofUor
blds ckotwn d¨bZ Òh lPps vFk¨± esa bZ'oj dk ppZ ugÈ gS] tc rd fd
bZ'oj dk ppZ] fl)kar] vkpj.k] laxBu] gj rjg ls ewYk ckbfcYkh; Áfreku
ij] bZlk elhg ds usr`Ro esa] fQj Òh firk] ifo«k vkRek }kjk lefFkZr] ls firk
bZ'oj dk lR; /kkj.k djrs gq,] bZ'oj dh laifÙk ugÈ gS v©j dqYk feYkkdj
nqfu;k esa bZlk elhg ds bZ'oj ds jkT; ds lqlekpkj dh ?k¨"k.kk ds bZlk elhg
ds lekns'k d¨ iwjk ugÈ djrkA
v©j bl rjg dk dsoYk ,d gh ppZ gS!
v©j bls foÒkftr ugÈ fd;k tk ldrkA ;g ,d gh jgrk gSA
1 d¨fjafFk;kb;¨a 1 esa nsonwr i‚Yk d¨ ;g O;kns'k nsus ds fYk, Ásfjr fd;k
x;k gS fd ppZ ds lÒh **,d gh pht c¨Y¨aA** ftlesa fo'okl fd;k tkrk] t¨
i

;qx¨a dk jgL;
D;k os n¨"kh Bgjk, tk pqds gSaA ugÈ] fdlh Òh rjg ls ugÈsA mudk vÒh rd
fu.kZ; ugÈ gqvk gSA & u r¨ **n¨"k fl)** gS u **n¨"k eqä**A '©rku dh 'kfä
v©j mlds NYk dh lhek d¨ fcjY¨ gh igpkurs gSa!
og '©rku gS t¨ cqjk v©j iS'kkfpd gSA Y¨fdu og vn`'; lÙkk v©j
vuns[kk cYk v©j u'oj euq";¨a }kjk vuphUgk gSA
'©rku egku tkYklkt gS! og **Ádk'k ds Qfj'rs tSlk Árhr g¨rk gS ¼II
d¨fjafFk;kb;¨a 11%13&15½A v©j mlds vius QtÊ ppZ gSaA '©rku us mlds
iknfj;¨a d¨ NYk ls ;g fo'okl djk fn;k fd os **/keZijk;.krk ds** v©j bZlk
elhg ds iknjh gSa ¼2 d¨fjafFk;kb;¨a 11%15( eÙkh 24%5½A
**Y¨fdu eSa Mjrk gwa fd dgÈ ,slk u g¨ fd viuh pkYkkdh ls lkai us
gOok d¨ /k¨[kk ns fn;k Fkk] mlh rjg vkids eu esa bZlk elhg ds Áfr t¨
fu"diV Áse gS og Òz"V u g¨ tk,A D;¨afd tc d¨bZ vkids ikl fdlh ,sls
bZlk dk Ápkj djus vkrk gS] geus ftldk Ápkj ugÈ fd;k gS] d¨bZ nwljk
lqlekpkj Y¨dj vkrk gS ftls vkius Lohdkj ugÈ fd;k gS r¨ vki mlls
vPNh rjg lger g¨ ldrs gSa D;¨afd ,sls >wBs /keZÁpkjd gSa] ,sls Áca/kd]
dk;ZdRkkZ gSa t¨ bZlk elhg ds /keZ Ápkjd¨a dk Òs"k cuk dj ?kwers gSaA v©j
blesa d¨bZ vk'p;Z dh ckr ugÈ gS D;¨afd '©rku us Lo;a Ádk'k ds Qfj'rs dk
:i /kkj.k dj j[kk gSA blfYk, blesa gSjr dh d¨bZ cM+h ckr ugÈ fd mlds
iknfj;¨a us Òh /keZijk;.krk ds iknjh dk :i /kkj.k dj j[kk g¨( ftudk var
muds djuh tSlk gh g¨xk ¼2 d¨fjafFk;kb;¨a 11%3&4]13&15½A
/;ku nsa fd ;s Áoafpr Y¨fdu feF;k ppZ eku dj pYkrs gSa fd os lPps
ppZ gSa v©j muds iqj¨fgr¨a us **/keZijk;.krk ds iqj¨fgr¨a dk :i /kkj.k dj j[kk
gS** & nwljs 'kCn¨a esa os bZlk elhg ds lPps iqj¨fgr tku iM+rs gSaA v©j oLrqr%
muesa ls cgqr&ls iwjh rjg fu"Bkoku g¨ ldrs gSa Y¨fdu os [kqn gh Áoapuk ds
250

ppZ dk jgL;
f'kdkj g¨ jgs gSaA fQj Òh os u bZlk elhg ds bZ'oj ds jkT; ds lPps
lqlekpkj ds ckjs esa tkurs gSa v©j u dÒh mldk mins'k gh fn;k gS ¼eÙkh
24%14½ v©j bZ'oj ds ppZ ds ckjs esa bl iqLrd esa t¨ fYk[kk x;k gS] os mls Òh
ugÈ le>rs!
vkaf'kd lR;
cgqr ls Á¨VsLVSV laÁnk; v©j dqN O;fäxr **lsok dk;Z** dqN [kkl /kkfeZd
Y¨[k¨a dk m)j.k nsrs gSa] fo'¨"k :i ls bZlkb;¨a dh thou '©Ykh] vkLFkk] Áse
bR;kfn ds ckjs esa lgh mins'k nsrs gSaA Y¨fdu os mu vufxur e©fYkd Y¨[k¨a
dh mis{kk dj nsrs gSa bl iqLrd esa ftuds gokY¨ fn, x, gSaA laÒor% '©rku
pkgrk gS fd t¨ Ácaf/kr gSa og dqN lPpkb;ka Òh tkusaA
Y¨fdu ;s egRoiw.kZ lPpkbZ;¨a ds ekeY¨ esa xYkr #[k viukrs gSaA vker©j
ij muds ikl lgh uke ugÈ g¨rk bZ'oj dk ppZA ;k r¨ os ugÈ tkurs ;k
Ápkj ugÈ djrs fd bZ'oj dk lR; D;k gS fd os mldk Ápkj ugÈ djrs ;k
fQj mUgsa bZ'kk ds lqlekpkj dk Ápkj gh ugÈ djuk gSA muds ikl bZlk
elhg ds usr`Ro esa vxznwr¨a] bathisokfn;¨a] isLrj¨a v©j xq#tu¨a okYkh bZ'oj dh
ljdkj ugÈ gSA os tkurs gh ugÈ fd eqfä D;k gSA os bZ'oj ds mÌs'; ;k
mldh ;¨tuk ds ckjs esa Òh ugÈ tkursA
,d vlYkh ppZ] t¨ cgqr mRihfM+r gS v©j ftldk vfLrRo cuk gqvk gS]
mlds ikl vusd Áek.k gSa t¨ lkfcr djrs gSa fd ;gh e©fYkd v©j lPpk ppZ
gSA v©j bl ppZ us Òh 1933 rd] bl egRoiw.kZ lR;¨a esa dbZ lR; [k¨ fn, F¨ml
o"kZ ls lPps ppZ esa de ls de 18 ewYk v©j vfuok;Z lR;¨a d¨
iqu%Áfrf"Br fd;k x;k gS
ekuo eu vdsY¨ ugÈ tku ldrk
vÒh rd eSa bldk Li"V v©j laf{kIr Li"Vhdj.k ugÈ ns ldk gwa fd ppZ D;k
v©j D;¨a gSaA
v©j D;¨a ugÈ\
lkekU;r;k LokÒkfod :i ls Yk¨x dsoYk e©fYkd v©j lkalkfjd pht¨a ds
ckjs esa gh l¨prs gSaA Yk¨x bls ugÈ Lohdkj djrs Y¨fdu mUg¨aus [kqn d¨ bZ'oj
ls dkV fYk;k gS! ekuo eu tc rd bZ'oj dh ifo«k vkRek ugÈ ÁkIr djrk]
vk/;kfRed :i ls ugÈ l¨p ldrk&ekuoh; leL;kv¨as] ijs'kkfu;¨a] cqjkb;¨a ;k
ekuo vfLrRo ds mÌs'; d¨ ugÈ le> ldrkA
251

;qx¨a dk jgL;
Y¨fdu ppZ bZ'oj dk ppZ gSA v©j bZ'oj ls lacaf/kr phtsa jgL; gSa &
LokÒkfod lkalkfjd eu dh le> esa vkus ;¨X; ugÈ g¨rÈA blfYk, Yk¨x¨a ds
ikl fdlh rjg dh /kkj.kk g¨ ldrh gS fd ppZ D;k gS v©j D;¨a gS] Y¨fdu
og bZ'ojh; /kkj.kk ugÈ g¨rhA
bZ'oj us gekjs tekus esa vius dFku] ifo«k ckbfcYk ds tfj, euq"; ls
laidZ fd;k gSA Y¨fdu ckbfcYk dk okLrfod dsaæh; vFkZ v/;kfRed gSA v©j
bZ'ojh; vkRek ds fcuk ÁkÑfrd eu vk/;kfRed n`f"V ls ugÈ l¨p ldrk ;k
vk/;kfRed Kku d¨ le> ugÈ ldrkA bls v©j Òh jgL; cukus ds fYk,] ,d
ckj fQj nqgjkrk gS] ckbfcYk fp«k igsYkh tSlh gS] ftlds gtkj¨a Òkx gSaA bls
le>us ds fYk, mu fgLl¨a d¨ lgh

ppZ dk jgL;
dgk tkrk Fkk] t¨ bZ'oj ds nqfu;k ds fYk, eqfä ds }kj [k¨Ykus ls igY¨ ppZ
ds vkg~oku v©j mls Áf'kf{kr fd, tkus dk fp«k ÁLrqr djrk gSA gesa ;g ckr
vPNh rjg le> Y¨uh pkfg, fd vÒh bZ'oj ds '©rku dh nqfu;k ds fYk,
thou ds o`{k d¨ [k¨Ykus dk le; ugÈ vk;k gSA '©rku dh nqfu;k ds fYk,
thou dk o`{k [k¨Ykus dh ctk; bZ'oj us iwoZ fu;r¨a d¨ fo'¨"k :i ls cqYkk,
tkus ds fYk, pquk gSA rkfd mUgsa bZlk ds v/khu bZ'oj ds iwjh nqfu;k ds fYk,
thou dk o`{k [k¨Ykus ij bZlk elhg ds v/khu okLrfod bZ'ojh; lRo ds :i
jktk v©j f'k{kd ds :i esa rS;kj fd;k tk ldsA ;g og le; g¨xk] tSlk
fd t¨,Yk 2%28 esa dgk x;k gS] tc bZ'oj varr% lkjh ekuork esa viuh vkRek
Vidk,xkA
uofo/kku dk t¨ ifjPNsn xYkr

;qx¨a dk jgL;
r¨ og ppZ ds Yk¨x¨a d¨ fglkc ds fYk, cqYkk,axsA ftUg¨aus feYkh gqbZ ifo«k
vkRek d¨ ¼xfjek v©j Kku esa fodkl v©j ifjo/kZu fd;k gS½ nl xquk fd;k
g¨xk mUgsa nl 'kgj¨a dk jkT; fn;k tk,xkA t¨ vk/;kfRed fodkl v©j
ifjo/kZu ds ekeY¨ esa bldh vk/kh ;¨X;rk lkfcr djsxk mls iqjLdkj Lo:i
ikap 'kgj¨a dk jkT; fn;k tk,xkA ;kn j[¨a fd gesa gekjs dke ;k vk/;kfRed
Áxfr ds fglkc ls iqjLÑr fd;k tk,xk Y¨fdu e¨{k ;k eqfä fu%'kqYd migkj
gSA Y¨fdu ml vkneh dk D;k g¨xk t¨ ;g l¨prk gS fd fcuk vk/;kfRed
fodkl v©j Áxfr ds **mlus jkT; esa ;g cuk fYk;k gS** \ mlls ifo«k vkRek
dk fn;k gqvk fgLlk okil Y¨ fYk;k tk,xk & og ml eqfä ls oafpr g¨
tk,xk ftlds ckjs esa og xYkrh ls eku cSBk gS fd ;g r¨ mls feYk gh pqdh
gSA og jkT; esa ugÈ cuk jg ldsxk! mls dsoYk eqfä ds fYk, ugÈ] ml le;
jkT; esa bZlk elhg ds v/khu jkt djus] f'k{kk nsus dh ;¨X;rk lkfcr djus ds
fYk, cqYkk;k x;k Fkk tc bZ'oj lkjh nqfu;k ds fYk, e¨{k dk ekxZ [k¨Ykrk gSA
;g /;ku nsus ;¨X; gS fd t¨ '©rku dh nqfu;k esa g¨axs muds fYk, og eqfä ds
}kj ugÈ [k¨Y¨xk- og bZ'oj dh nqfu;k g¨xh & dYk dh nqfu;kA
ÁfrÒk dh uhfr dFkk ¼eÙkh 25½ Òh blh lR; ij cYk nsrh gSA
c¨us okY¨ dh uhfr dFkk
¼eSF;w 13%1&9½ esa c¨us okY¨ v©j cht dh uhfr dFkk% Y¨fdu ;h'kq ds f'k";¨a us
bl uhfr dFkk d¨ ugÈ le>kA mUg¨aus ;h'kq ls iwNk fd os uhfr dFkkv¨as esa
ckrsa D;¨a djrs gSa ¼'Yk¨d 10½A ,d fo'¨"k lekns'k esa nqfu;k ls cqYkk, x,
vius f'k";¨a ls dgk] **bZ'oj ds jkT; ds jgL; vkid¨ tkuus ds fYk, crk,
x, gSa Y¨fdu mUgsa ugÈ crk, x, gSaA ;g bldk ,d v©j mnkgj.k gS fd
bZ'oj eqfä v©j le> ds fYk, nqfu;k dk vkg~oku ugÈ dj jgk gSA ;h'kq us
vukgwr nqfu;k ls vFkZ fNikus ds fYk, uhfr dFkkv¨a esa ckr dh ¼'Yk¨d 13½A
254

ppZ dk jgL;
mUg¨aus vius vkgwr f'k";¨a d¨ uhfr dFkk le>kbZ ¼'Yk¨d 18&23½A dqN bl
ppZ ;qx esa ftudk vkg~oku fd;k x;k gS] os mins'k fn, tkus ij bZ'oj ds
dFku d¨ lqurs gSa Y¨fdu le>rs ugÈA v©j muds fnYk¨a esa t¨ c¨;k tkrk gS
'©rku mUgsa idM+ Y¨rk gSA tc mins'k fn;k tkrk gS r¨ dqN Yk¨x Álérk ls
lPpkbZ d¨ xzg.k djrs gSa Y¨fdu muesa eu dh xgjkbZ v©j pfj«k dk vÒko
g¨rk gS( tc mRihM+u vkrk gS r¨ os xqLlk g¨ tkrs gSa v©j nwj pY¨ tkrs gSaA
nwljs Yk¨x lqurs gSa v©j ÁkjaÒ esa vuqfØ;k Òh djrs gSa Ykfdu vkthfodk dekus
v©j lkalkfjd lq[k¨a esa bl dnj mYk>s g¨rs gSa fd d¨bZ QYk ugÈ nsrs&mldh
rjg ftls ,d i©aM feYkk Fkk Y¨fdu ftlus vk/;kfRed pfj«k v©j Kku ds
ekeY¨ esa d¨bZ Áxfr ugÈ dhA Y¨fdu nqfu;k ls cqYkk, x, nwljs cgqr ls Yk¨x¨a
us 100 xquk] 60 xquk 30 xquk vk/;kfRed QYk fn,A bZ'oj dh eqä vuqdaik
mudk m)kj dj nsrh gS Y¨fdu bZ'oj ds jkT; ds vxY¨ thou esa mUgsa muds
dke¨a ds vk/kkj ij iqjLdkj fn;k ;k ftEesnkjh v©j vf/kdkj ds in fn,
tk,axsA
bldk vk'k; gS fd muds /kkj.k fd, QYk¨a ds vk/kkj ijA v©j QYk
/kkj.k djus dk vFkZ g¨rk gS lkekU; ls vf/kd ckbfcYk dk ikB] ÁkFkZuk] ppZ esa
vkuk ;k LosPNk ls ppZ ds dke djukA bldk vFkZ gS **vkRek dk QYk** tSlk
fd xYkkfr;¨a 5%22&23 esa Li"V fd;k x;k gS&nwlj¨a ds Áfr vf/kd I;kj
trkuk g"kZ esa fodflr g¨uk t¨ g"kkZfrjsd gS] vius ifjokj] iM+¨fl;¨a v©j lc
ds lkFk 'kkafr ls jguk] /khjt c

;qx¨a dk jgL;
bl rjg ppZ cqYkk, x, Yk¨x¨a dh og laLFkk gS t¨ iqu#RFkku ds le;
bZ'oj dh QlYk dVkbZ ds igY¨ QYk dk fuekZ.k djsaxsA og QlYk dVkbZ
Ò©frd jä&ekal dh QlYk dVkbZ g¨xh & Ò©frd inkFk¨± ls cus euq"; nSoh
bZ'ojh; lRo esa ifjofrZr g¨ tk,axs & muesa ftuesa bZ'oj us lpeqp Lo;a d¨
mRié fd;k gS!
ppZ vkt Òh lkalkfjd
cqf)eÙkk esa bZ'oj bruk /khes D;¨a pYkk gS & ,d ckj esa ,d dne\ de gh
Yk¨x vuqÒo djrs gSa fd bZ'oj dk Á;¨tu fdruk egku gS! brus o"k¨± rd
iki djus] ekuo thou ds bZ'oj ls dVs g¨us] ;gka rd fd ÁkjafÒd /kek±rj.k
djus okYk¨a d¨ bZ'oj dh ifo«k vkRek ds fn, tkus ds ckotwn ppZ ds Yk¨x
ÁkjafÒd :i ls **bZlk elhg esa cPps** g¨rs gSSa & ftrus vk/;kfRed mlls dgÈ
vf/kd lkalkfjd g¨rs gSaA
v©j ;gh dkj.k gS fd bZ'oj us ppZ esa viuh ljdkj LFkkfir dh gSA
;gh dkj.k gS fd bZ'oj ds ppZ dh ljdkj Yk¨drkaf«kd dh ctk; /keZra«kh;
gSA ;gh dkj.k gS fd bZ'oj us vius ppZ esa ljdkj ds Lrj r; fd, gSa &
vxznwr] bathYkoknh] isLrj] ,YMj] mins'k nsus okY¨ v©j mins'k u nsus okY¨
n¨u¨a] tc rd ge ¼ppZ ds Yk¨x½ vkLFkk v©j bZ'oj ds csVs ds Kku dh ,drk
esa jgrs gS] bZlk elhg ds dn dh ifjiw.kZrk dh eki esa ¼bQhfl;kb;¨a 4:13½A
;g cifrLek ds ckn **jkT; esa cuk, x,** g¨us dk ekeYkk ugÈ gS] cfYd
vk/;kfRed fodkl v©j Kku v©j /keZijk;.k pfj«k ds fodkl dk ekeYkk gSA
;gh dkj.k gS fd ;g foU;kl esa inkuqØeh ljdkj gSA Åij] bZ'oj ls uhpsA
uhps ls Åij dh ugÈA vU;Fkk t¨ uhps /kjkrYk ij g¨axs os bZ'oj ij jkt
djsaxs!
;gh og ljdkj gS ftlls bZlk elhg lglzkCnh ds ÁkjaÒ ls lÒh jk"Vª¨a
ij jkt djsaxs!
256

ppZ dk jgL;
v©j ;gh dkj.k gS fd '©rku us prqjkbZ ls bZ'oj ds ppZ ds ckfx;¨a d¨
ÁÒkfor djds mUgsa bZ'oj ds ppZ vlarq"V cuk;k gS v©j muesa dM+okgV Òj nh
gSA urhtru dqN Yk¨x ppZ ls ckgj pY¨ x, gSaA
bl nqfu;k ds ppZ & **ijaijkxr bZlkb;r** bZ'oj dh ljdkj dh ckr
gh ugÈ djrsA os bZlk elhg d¨ Òkoh fo'o 'kkld ds :i esa ÁLrqr gh ugÈ
djrsA os ;h'kq ds Òkoh 'kkld ds :i esa vkus dk mins'k gh ugÈ nsrs & os
cl mUgsa m)kjd crkrs gSa\ os ckbfcYk ds mu Y¨[k¨a d¨ utjvankt dj nsrs
gSa] vLohdkj dj nsrs gSa t¨ ;h'kq ds jktk g¨us] muds bZ'oj ds jkT; esa 'kklu
djus ds fYk, vkus] vkxs mudh ljdkj dh ckrsa djrs gSaA v©j dgus dk
vk'k; ;g fd os vius mÌs';¨a ls bZlk ds lqlekpkj ds lans'k d¨ fudkYk nsrs
gSa! os mins'k gSa fd bZlk dh ikus d¨ lkFk gh O;fä dk m)k g¨ tkrk gS!
eSa ,d ckj fQj nqgjkrk gwa fd ftu O;fä;¨a d¨ bZ'oj cqYkkrk v©j vius
ppZ ls t¨M+rk gS] ÁkjafÒd] /kek±rj.k ij os nwj&nwj rd jk"Bª¨a ij 'kklu djus
dk vf/kdkj fn, tkus ;¨X; ugÈ g¨rs!
mls **bZlk dk cPpk** dgk tkrk gS] ;fn og Ák;f'pr djrk gS v©j
vius bl ÁkjafÒd ekuo thou esa lpeqp ifjofrZr gqvk gS r¨ mls oLrqr%
bZ'oj dh ifo«k vkRek dk va'k feYkk gSA oLrqr% j¨eu¨a 8%16 esa ge i

;qx¨a dk jgL;
ge gkYkkafd vÒh tUesa ugÈ gS Y¨fdu bZ'oj ds tk, csVs gSaA ÁR;{k :i
ls rqYkuk djsa r¨ fdlh xÒZorh eka ds xÒZ dk Òzw.k] tUek ugÈ g¨rk fQj Òh
vius ekrk&firk dh larku g¨rk gSA blfYk, eSaus] ljljh r©j ij fVIi.kh dh
gS fd xÒZikr gR;k gS!
xYkfr;¨a ds v/;k; 4 ds 'Yk¨d 22 ds ÁkjaÒ esa n¨ Álafonkv¨s & fluk;
ioZr ij blzkbZYk d©e ds lkFk dh xbZ Álafonk v©j bZlk elhg dh okilh ij
tkus okYkh ubZ Álafonk ds ckjs esa ,d vU;¨fä gS- cgjgkYk] ppZ ds iqj¨fgr
**uo fo/kku ds l{ke iqj¨fgr gS** ¼2 d¨fjafFk;kb;¨a 3%6½A
ppZ uo fo/kku dk vax v©j mlds vafre fuekZ.k dh iwoZ 'krZ gSA n¨
Álafonkv¨a dh ml vU;¨fä esa ppZ d¨ **ge lÒh d¨]** t¨ ppZ esa gSa] **eka**
dgk x;k gSA
blfYk, ÁR;{k rqYkuk ij /;ku nsaA bZ'oj euq";¨a ds ek/;e ls Lo;a d¨
mRié djrk gSA mlus gesa vkRetuu dh 'kfä Ánku dh gS v©j ekuo Átuu
Bhd bZ'oj ds vk/;kfRed Átuu tSlk gSA
ekuo Átuu vk/;kfRed eqfä dk fp«k dSls ÁLrqr djrk gS\
vc nsf[k, v©j lef>, fd dSls ekuo Átuu vk/;kfRed eqfä d¨
Áfrfcafcr djrk gSA
lkjk ekuo thou ,d N¨Vs&ls vaMs ls mRié g¨rk gS] ftls fMao dgk
tkrk gSA ;g ekuo eka ds 'kjhj esa mRié g¨rk gS] ;g fMac fdlh lwbZ dh u¨d
ftruk cM+s g¨rk gSA bls dkQh vkof/kZr djds ns[kk tk ldrk gS fd mlesa
,d ukfÒd g¨rk gSA Y¨fdu bl fMac dk thou cgqr N¨Vk g¨rk gSA dqN
M‚DVj v©j oSKkfud ekurs gSa fd ;fn ;g fdlh iq#"k ds 'kqØk.kq ls fu"¨fpr
u g¨ r¨ bldk thou egt 24 ?kaVs dk g¨rk gSA
Y¨fdu ekuo firk ds 'kjhj esa mRié g¨us okYkk 'kqØk.kq bls ekuo thou
ns ldrk gSA 'kqØk.kq ekuo 'kjhj dh lcls N¨Vh d¨f'kdk g¨rh gS & fMac dh
258

ppZ dk jgL;
eki ds YkxÒx ikapoas fgLls dkA 'kqØk.kq fdlh fMac esa Áos'k djus ij fMac ds
ukfÒd rd igqap tkrk gS v©j mlls tqM+ tkrk gSA ;g fMac d¨ Ò©frd ekuo
thou Ánku djrk gSA Y¨fdu vÒh ;g tuek ekuo ugÈ gSA vÒh ekuo thou
d¨ dsoYk vfLRo feYkk gSA Y¨fdu igY¨ pkj eghus rd bls Òzw.k dgk tkrk gS
mlds ckn tUe rd xÒZ dgk tkrk gSA ;g ekuo thou vR;Yi vkdkj fdlh
lwbZ dh u¨ad ds vkdkj ls ÁkjaÒ g¨rk gS v©j bls mRié djus okYkk 'kqØk.kq
ekuo 'kjhj dh lcls N¨Vh d¨f'kdk g¨rk gS!
,d ckj vfLro esa vk tkus ds ckn eka ds ek/;e ls Ò©frd Ò¨tu nsdj
bls i¨luk vko';d g¨rk gSA bl Ò©frd i¨"k.k ls ;g fodflr g¨rk tkrk gS
& v©j u© eghus ckn tUe Y¨us ds fYk, i;kZIr cM+k g¨ tkus rd c

;qx¨a dk jgL;
bl vk/;kfRed **fMac** dk viuk thou 'kkLor thou dh rqYkuk esa cgqr
N¨Vk g¨rk gS] YkxÒx 70 lkYk dkA Y¨fdu blesa ifo«k vkRek ds Áos'k ls bls
vej vk/;kfRed thou feYk ldrk gS & t¨ firk bZ'oj ls vkrh gS- bZ'ojh;
dh nSoh vkRek ekuo ds ukfÒd] ;kuh mldh vkRek ls tqM+rk gS] t¨ ekuo dh
vkRek v©j eu g¨rk gS v©j gesa nSoh ÁÑfr Òh Ánku djrh gS ¼2 ihVj 1%4½A
blls igY¨ rd geus dsoYk ekuoh;] lkalkfjd ;k ,sfgd xq.k gh jgrs gSaA
tSls ekuo 'kqØk.kq ekuo 'kjhj dh lcls N¨Vh d¨f'kdk g¨rk gS] mlh
rjg cgqr ls uo¨Rié bZlkbZ bZ'oj dh ifo«k vkRek v©j pfj«k ds cgqr lw{e
va'k ls thou ÁkjaÒ djrs gSaA cgqr ls vc Òh 99-44 Áfr'kr rd lkalkfjd
tho g¨ ldrs gSaA Li"V gS fd d¨fjaFk fLFkr bZ'oj ds ppZ ds cgqr ls Yk¨x
,sls gh F¨A ¼1 d¨fjafFk;kb;¨a 3%1&3½A vxznwr i‚Yk us dgk Fkk fd mUgsa vÒh
vk/;kfRed nw/k fiYkk dj ikYkuk gS & vÒh os o;Ld vk/;kfRed **Ò¨tu** ugÈ
[kk ldrsA fuf'pr :i ls vch nqckjk tUesa ugÈ gSaA
ftl rjg iq#"k dk 'kqØk.kq fMac ds ukfÒd rd igqap tkrk gS v©j mlls
tqM+ tkrk gS mlh rjg bZ'oj dh vkRek ekuo eu v©j eu rd igqap dj
mlls tqM+ tkrh gS!
tSlk fd igY¨ gh Li"V fd;k x;k gS ekuo ds Òhrj Òh ,d vkRek g¨rh
gSA ;g ekuo vkRek efLr"d ds lkFk tqM+ dj ekuo psruk dk fuekZ.k djrh
gSA bZ'oj dh vkRek ekuo vkRek ls tqMh gS v©j bldk lk{kh curh gS fd vc
ge bZ'oj ds cPp sgSa ¼j¨eu¨a% 8%16½A v©j bZ'oj dh ifo«k vkRek gekjs eu esa
fLFkr ekuo vkRek ds lkFk tqM+ dj gekjs eu d¨ vk/;kfRed Kku d¨ le>us
dh 'kfä Ánku jgrh gS ¼1 d¨fjafFkk;kb;¨a 2%11½ ftls ,sfgd eu ugÈ le>
ldrkA
vc bZ'oj dh vkRek ds ek/;e ls gekjs Òhrj 'kkLor thou fo|eku gSA
blh rjg ekuo Òzw.k oLrqr% ekuo thou Fkk vÒh vfodflr FkkA Y¨fdu ge
vkej vkfRed lRo ugÈ gSa & vÒh bZ'oj tU; ugÈ gS & tSls ekuo fMac vÒh
260

ppZ dk jgL;
ekuo firj tU; ugÈ Fkk & vÒh Ò©frd mÙkjkf/kdkjh v©j vf/kdkjh ugÈ(
cfYd Ò©frd okfjl Fkk ¼j¨eu¨a% 8%17½A Y¨fdu ;fn geesa bZ'oj dh ifo«k
vkRek dk okl gS r¨ iqu#RFkku ds le; bZ'oj gekjs Òhrj clus okYkh viuh
vkRek ls gekjh u'oj dk;k d¨ vejRo **Ánku djrh gS** ¼j¨eu% 8%11( 1
d¨fjafFk;kb;¨a 15%49&53½A
vc ge ns[krs gSa fd ;g vk'p;Ztud vU;¨fä fdl rjg vkxs Òh tkjh
jgrh gS!
vÒh rd ge tUesa bZ'ojh; lRo ugÈ gSaA vÒh ge vkRek ls ugÈ] cfYd
Ò©frd inkFkZ ls cus gSA vÒh nSoh thou egt mRié gqvk gSA vk/;kfRed
vFk¨± esa ;g nSoh pfj«k bruh de ek«kk esa ÁkjaÒ g¨rk gS fd blds vf/kdka'k
Òkx dk d¨bZ Áek.k lafnX/k tku iM+rk gS flok ml vk/;kfRed :ekfu;r ds
vkuankfrjsd ds t¨ ge /kek±rj.k ds ÁFke Áse ds le; fc[¨jrs gSaA Y¨fdu tgka
rd vk|kfRed Kku v©j fodflr vk/;kfRed pfj«k dk lokYk gS vÒh mldk
vf/kdka'k Òkx vÒh vfLrRo esa ugÈ vk;k gSA
vk/;kfRed Òzw.k
bl rjg ,d ckj vk/;kfRed :i ls mRiuu g¨ tkus ij ge vk/;kfRed Òzw.k
g¨rs gSa- vc gesa vk/;kfRed Ò¨tu nsdj ikYkk&i¨lk tkuk pkfg,A ;h'kq us
dgk Fkk fd euq"; dsoYk j¨Vh ¼Ò©frd Ò¨tu½ ls ugÈ cfYd bZ'oj ds ÁR;sd
'kCn ¼vk/;kfRed Ò¨tu½ ls ftank jgsxk! bls ge ckbfcYk ls ihrs gSaA Y¨fdu
ge ;g vk/;kfRed Kku v©j pfj«k d¨ ÁkFkZuk ds ek/;e ls O;äfxr] ?kfu"V
v©j lrr laidZ v©j ppZ esa bZ'oj ds cPp¨a ds lkFk bZlkbZ ÒkbZ&pkjs ds
ek/;e ls Òh ihrs gSaA v©j ppZ }kjk Ánku dh xbZ lrr f'k{kk ls ÒhA
Ò©frd Òzw.k v©j xÒZ d¨ eka ds ek/;e ls Ò©frd i¨"k.k fn;k tkrk gSA
bZ'oj ds ppZ d¨ ;s:'kYke dgk tkrk gS **t¨ ge lcdh eka gS** ¼xYkkrh
4%26½A
fcYkdqYk lekarj rqYkuk nsf[k,A ppZ vius lnL;¨a dh vk/;kfRed eka gSA
261

;qx¨a dk jgL;
bZ'oj us vius cqYkk, v©j pqus gq, iqj¨fgr¨a d¨ vius ppZ esa vke vkneh dk
ikYku&i¨"k.k djus ds fYk, j[kk gS & **lar¨a ds ifj"dkj ds fYk,] lsokdk;Z ds
fYk,] bZlk dh laLFkk ¼ppZ½ ds Kkuo/kZu ds fYk, ge lcdh vkLFkk dh ,drk
v©j bZ'oj ds csVs dk Kku ÁkIr djus] mRÑ"V ekuo cuus] bZlk elhg dh
laiw.kZrk ds iSekus ij iw.kZrk ÁkIr djus rdA** ¼bQhfl;kb;¨a 4%11&13½A
bZlk elhg ds lPps iqj¨fgr¨a ¼v©j os vkt fdrus de g¨ x,½ gSaA dk
nkf;Ro gS fd os mRié fd, x, Y¨fdu vÒh rd vtUes lar¨a d¨ feF;k
fl)kar¨a] feF;k iqj¨fgr¨a ls cpk,aA
ekuo eka vtUes cPps d¨ vius 'kjhj ds ml Òkx esa j[krh gS tgka og
mls Ò©frd {kfr ls lcls lqjf{kr j[k ldrh gSA vius vtUes cPps dk i¨"k.k
djus ds lkFk&lkFk mldh j{kk djuk Òh mlds dke dk fgLlk gS! blh rjg
ppZ bZlk elhg ds iqj¨fgr¨a] ds ek/;e ls vius vtUes lnL;¨a d¨ funsZ'k]
f'k{kk] ijke'kZ v©j lYkkg nsrk gS v©j mUgsa vk/;kfRed {kfr ls cpkrk gS!
vk/;kfRed eqfä ds ekuo Átuu dh rLohj dk lkn`'; vöqr gS!
blh vU;¨fä d¨ vkxs c

ppZ dk jgL;
ek/;e ls og bZ'oj ds jkT; esa bZ'oj ls tUe Y¨xk D;¨afd og jkT; bZ'oj dk
gS! vc og feÍh ds rRo¨a ls cuk Ò©frd euq"; ugÈ cfYd vkRek ls cuk gS
D;¨afd bZ'oj Òh ,d vkRek gS ¼t‚u 4%24½A
bZ'oj dk lR; fdruk vlk/kkj.k gS!
blds ckotwn vius dk;jrkiw.kZ NYk ls '©rku nqfu;k d¨ NYkk gS &
ekuork d¨ bl v¨j ls va/¨js esa j[kk gS fd ;h'kq us ftl jkT; dh ?k¨"k.kk dh
Fkh og jkT; bZ'oj gh gS & v©j ;g Òh fd ge vk/;kfRed O;fä;¨a ds :i esa
tUe Y¨ ldrs gSa & ml nSoh ifjokj ds :i esa & bZ'oj ds jkT; ds vax ds
:i esa!
bZ'oj dk lR; fdruk ewY;oku gS! bZ'oj us Ò©frd

;qx¨a dk jgL;
;h'kq ^^vkRek dk m)kj djus okY¨ ftgkn** ds :i esa ugÈ vk, F¨ ml
le; dh '©rku dh nqfu;k ds lÒh Yk¨x¨a ds m)kj Á;kl djus ds fYk,A og
bZ'oj }kjk iwoZ fu/kkZfjr v©j fo'¨"k :i ls cqYkk, x,] vkdf"kZr Yk¨x¨a d¨
'©rku dh nqfu;k ls cqYkkus vk, F¨A ;h'kq ds dgk Fkk fd dYk '©rku dh
nqfu;k dh txg Y¨us okYkh bZ'oj dh nqfu;k esa jktk v©j f'k{kd cuus ds fYk,
bZ'oj }kjk fo'¨"k :i ls cqYkk, '©rku dh nqfu;k ds nwlj¨a Yk¨x¨a dk eqfä ds
fYk, muds ikl vkuk ukeqefdu gSA ;h'kq us fdlh ls ^^mUgsa viuk fnYk nsus
dh ;kpuk ;k fcurh dÒh ugÈ dhA lsekfj;k esa tSdc ds dq,a ij ;h'kq us ,d
v©jr ls vkRek ds ckjs esa ^^thfor ikuh** ds vFk¨± esa ppkZ dh FkhA
ml v©jr us ;h'kq ls dgk] ^^Jheku ;g ikuh eq>s ns nsa rkfd eq>s I;kl
u YkxsA** ;gka ,d v/kek±rfjr v©jr us lh/¨ eqfä v©j vkRek ds migkj dh
;kpuk dh FkhA Y¨fdu ;h'kq us mls mlds iki fxuk, v©j dgk fd mls muds
fYk, Ákf'pr djuk g¨xk! mUg¨aus ;g ugÈ dgk] fd ^^rqe esjs ikl vkv¨] rqe
tSlh Òh g¨] vius iki¨a ds lkFkA**
bZ'oj] firk ds vkdf"kZr fd, fcuk d¨bZ Òh ;h'kq ds ikl ugÈ vk ldrk!
lcus iki fd, gSaA iki bZ'oj] firk ds f[kYkkQ gSaA igY¨ iki¨a ds fYk,
Ák;f'pr fd;k tkuk pkfg,] muls foeq[k g¨uk pkfg,! ;g vijk/k ds
i'pkrki ls dgÈ vf/kd gSA ;g iki dh v¨j ls foeq[k g¨us] ds fYk, i;kZIr
[¨n djus dk ekeYkk gSA ;g j[kus bZlk vkLFkk j[kus ij bZ'oj ds lkFk O;fä
dk esYk djrk gSA og firk bZ'oj gh gS t¨ ppZ ls t¨M+rk gS oSls gh tSls
m)kj ds fYk, vkàku djrk gS ¼,sDV~l 2%47½A og bZ'oj gh gS t¨ ppZ ds
lnL; r; djrk gSA ¼I d¨fjafFk;kb;¨a 12%18½& ÒkoukRed osnh vkàku esa
bathYkoknh dh ÒkoukRed oär`rk ugÈ!
bZ'oj ppZ esa O;fäxr lnL; LFkkfir djrk gS rkfd muesa mldk ifo«k]
/keZijk;.k vkn'kZ pfj«k fodflr g¨ ldsA v©j D;¨a\ bZ'oj dh ljdkj ds
lkFk lewps czãkaM ds fu;a«k.k v©j 'kklu ds fYk, bZ'oj ds jkT; ¼ifjokj½ esa
bZ'ojh; lRo cuus ds fYk,!
Y¨fdu lnL;¨a dh v/;kfRed eka ds :i esa ppZ os vk/;kfRed pfj«k dSls
fodflr djrk gS\
;g gesa ppZ ds okLrfod mÌs'; rd Y¨ vkrk gSA
264

ppZ dk jgL;
;g gesa bldk c¨/k djrk gS fd O;fä ppZ ls ckgj jg dj dSls nqckjk tUe
ugÈ Y¨ ldrkA
ppZ dk okLrfod mÌs';
vc lcls egRoiw.kZ lokYk&ppZ dk vlYkh Á;¨tu D;k gS\ bZ'oj us bZlk
elhg ls ppZ dh LFkkiuk D;¨a djkbZ\
ppZ /kek±rfjr ekuo¨a dh eka gSA os vÒh vtUesa Òzw.k v©j xÒZ gSa gkYkkafd
bZ'oj dh ifo«k vkRek }kjk mRié g¨us ds ukrs os igY¨ ls gh bZ'oj dh larkusa
gSaA
ppZ bZ'oj dk vo;oh vk/;kfRed laLFkku gS ftls Òkoh bZ'ojh; lRo¨a&
bZ'oj firk ds csV¨a d¨ vk/;kfRed Ò¨tu v©j Áf'k{k.k nsus] v©j vk/;kfRed
/keZ ijk;.k pfj«k fodflr djus ds fYk, laxfBr fd;k tk,xk!
ml Áf'k{k.k] bZ'ojh; pfj«k ds fodkl ds fYk, bZ'oj us ppZ d¨ nqgjk
nkf;Ro l©aik gSA
1½ ^^rqe lkjh nqfu;k esa tkv¨** v©j lqlekpkj& bZ'oj ds Òkoh jkT; ds
lans'k dh ?k¨"k.kk dj¨A vc lcls egRoiw.kZ ckr ;g fd ppZ dk vlYkh mÌs';
D;k gSA
2½ ^^esjh ÒsM+¨a d¨ pkjk f[kYkkv¨A**
Y¨fdu ^^ÒsM+¨a** d¨ pkjk f[kYkkus esa] muesa bZ'oj ds vk/;kfRed xq.k
fodflr djus esa bZ'oj us mUgsa leFkZu djus] lgk;rk nsus dh mudh Òwfedk
l©aih gS& egku lekns'k% ^^rqe lkjh nqfu;k esa tkv¨A**
igYkk v©j egku lekns'k vxznwr¨a d¨ fn;k x;k FkkA dqN N¨Vs Lrj ij
bathYkokfn;¨a dk lans'k vkxs Y¨ tkus esa mi;¨x fd;k x;k FkkA nwljs usrk&
fu;qä iqj¨fgr& LFkkoj F¨A fQj Òh ppZ ds LFkkuh; isLrj vius {¨«k esa
bathYkoknh dh Òwfedk fuÒk ldrs gSaA& Y¨fdu vkRek ds m)kjd dh ftgknh
Òwfedk ugÈ] ,d lk{kh ds :i esa bZ'oj ds Òk"k.k¨a }kjk Òkoh jkT; ¼lPps
lqekpkj½ ds bZ'oj ds jkT; dh ?k¨"k.kk v©j Ápkj djus dh Òwfedk!
;g lewpk egku lekns'k& vkxkeh jkT; ds 'kqÒ lekpkj dk Ápkj v©j
^^ÒsM+¨a d¨ pkjk f[kYkkus** dk lekns'k ppZ dk lk>k Á'kklu v©j dk;Z gSA
265

;qx¨a dk jgL;
nqfu;k esa 'kqÒlekpkj ¼lqlekpkj½ ds Ápkj esa lk/kkj.k lnL;¨a dh
O;fäxr Òwfedk g¨rh gSA dSls\ ?kj ls fudYkdj iM+¨l esa ;k nqfu;k esa Lo;a
bZlk elhg ds lans'k ds Ápkj djds ugÈA ;g dke eq[; :i ls /keZÁpkjd
djrs gSa] dqN gn rd bathYkoknh djrs gSa v©j mlls Òh N¨Vs Lrj ij LFkkuh;
{¨«k¨a esa LFkkuh; isLrj djrs gSaA ¼LFkkuh; isLrj dk eq[; nkf;Ro LFkkuh; ppZ
dh fuxjkuh v©j mlesa mins'k nsuk g¨rk gSA½
Y¨fdu ppZ dk lewpk ÁpkYku ,d laiw.kZ bdkbZ g¨rk gS t¨ fofÒé
ÁpkYku¨a v©j Á'kklu¨a esa laxfBr g¨rk gSA ¼1 d¨fjafFk;kb;¨a 12%5&6½A
lk/kkj.k lnL; dh Òwfedk
mnkgj.k ds fYk, lqlekpkj ds lans'k d¨ iwjh nqfu;k rd Y¨ tkus esa O;fäxr
LFkkuh; lnL; dh D;k Òwfedk g¨rh gS\ ;g dke eq[; :i ls v©j ÁR;{k :i
ls vxznwr djrk gSA chloÈ lnh ds bl mÙkjk)Z esa ;g dke jsfM;¨] VsYkhfotu
v©j fÁaV ek/;e ls Òh g¨rk gS!
igYkh 'krkCnh esa ;g O;fäxr Ápkj ls g¨rk FkkA r¨ fQj O;fäxr
lk/kkj.k lnL; dh D;k Òwfedk g¨rh gS\
cgqr vf/kd! lk/kkj.k lnL;¨a dh bl o`gÙkj laLFkk ds fcuk vxznwr dqN
ugÈ dj ldrk!
ckbfcYk ds ,d mnkgj.k ij /;ku nsaA ihVj v©j t‚u ;s:'kYke ds ,d
eafnj easa lans'k dk Ápkj dj jgs F¨A ihVj us ,d peRdkj fn[kk;k Fkk v©j
cM+h ÒhM+ tqV xbZ FkhA urhtru ihVj v©j t‚u d¨ jkr¨a&jkr dkjkxkj esa
MkYk fn;k x;k v©j cqjh rjg /kedk;k x;kA mudk thou [krjs esa FkkA os cqjh
rjg ?kcjk x, F¨A
NwVus ij os rqjar lkekU; fcjknjku ds ikl x,A ¼,sDV~l 4%23½A mUgsa
fcjknjku ds leFkZu] lgk;rk v©j Á¨Rlkgu dh t:jr FkhA mUg¨aus ÒfäÒko
ls ÁkFkZuk dh!
266

ppZ dk jgL;
ihVj v©j t‚u d¨ lk/kkj.k lnL;¨a dh bl fu"Bk] leFkZu v©j ÁkFkZuk dh
l[r t:jr FkhA os feYkdj lpeqp ,d V¨Ykh F¨!
,d gkfYk;k vk/kqfud mnkgj.k nsf[k,A
vejhdk ds lcls vf/kd vkcknh okY¨ jkT; dSfYkQ¨fuZ;k ds egkf/koäk
us vpkud islkM¨uk] dSfYkQ¨fuZ;k fLFkr bZ'oj ds ppZ ds eq[;kYk; ij
tcnZLr l'kó geYkk dj fn;k FkkA mUg¨aus vejhdk ds lafo/kku dk mYYka?ku
djrs gq, nkok fd;k Fkk fd ppZ dh lkjh laifÙk v©j lkjk ekYk&eÙkk jkT;
dk gS v©j ,d vnkYkr us xqIr :i ls ppZ ij dCtk Y¨us v©j thfor bZ'oj
ds ppZ d¨ pYkkus ds fYk, ,d ÁkIrdrkZ fu;q~ä fd;k gS!
Y¨fdu tc ÁkIrdrkZ vius deZpkfj;¨a v©j '¨fjQ¨a ds lkFk Á'kklu v©j
eq[;kYk; dh nwljh bekjr¨a esa Áos'k djus okYkk Fkk bekjr¨a esa cPp¨a v©j
f'k'kqv¨a ds lkFk YkxÒx 5]000 lk/kkj.k lnL;¨a dh ÒhM+ tek g¨ xbZ v©j
Áof/kZr v©j lrr iwtk&vpZuk djus YkxhA njokts can dj fn, x,A
l'kó vf/kdkjha njoktk r¨M+us v©j bl O;kid v©j O;ofLFkr
iwtk&vpZuk esa [kYkYk MkYkus dk lkgl u dj ldsA rhu fnu ckn mUg¨aus gkj
eku YkhA ÁkIrdrk us] t¨ xSj bZlkbZ vkLFkk dk iwoZ U;k;k/kh'k Fkk] bLrhQk ns
fn;kA nhokuh eqdùk ^^/kjk dk /kjk** jg x;kA v©j ppZ dk ÁpkYku tkjh jgk!
Åijh lquokbZ vnkYkr us QSlYkk fn;k fd ;g dkuwuh ekeYkk fujk/kkj gS v©j
bls 'kq: gh ugÈ fd;k tkuk pkfg, FkkA
Y¨[kd] bZlk elhg dk vxznwr t¨j nsdj dg ldrk gS fd vxznwr]
bathYkoknh isLrj v©j ,YMj lk/kkj.k lnL;¨a ds fu"Bkoku leFkZu] lrr
Á¨Rlkgu ds fcuk bZ'oj dk dke ugÈ dj ldrsA v©j lkekU; lnL; vxznwr¨a]
267

;qx¨a dk jgL;
bathYkokfn;¨a] isLrj¨a v©j ,YMj¨a ds ÁpkYku¨a ds fcuk vius vanj bZ'oj dh
ifo«k /keZijk;.krk v©j mRÑ"V pfj«k fodflr] fufeZr ugÈ dj ldrsA bZ'oj
us vius ppZ esa bu ftu vYkx&vYkx lnL;¨a d¨ fu;q~ä fd;k gS os ijLij
fuÒZj gSaA os fdlh Òh /keZfujis{k& lkalkfjd laxBu ls vYkx gSaA
[kkl r©j ij ;g ijLij fuÒZjrk fdl rjg dke djrh gS\
bZ'oj us vk/kqfud rjhds miYkC/k djk, gSa
lkekU;r;k] ppZ ds lewps ÁpkYku esa cÈloh lnh ds bl mÙkjk)Z esa /ku
[kpZ g¨rk gSA vius O;kns'k ds fu"iknu ds fYk, ppZ ds ikl ,slh lqfo/kk,a v©j
fof/k;ka miYkC/k gSa t¨ igYkh lnh esa ugÈ miYkC/k FkÈA nlka'k dj v©j ppZ ds
lk/kkj.k lnL;¨a ds mnkjrk iw.kZ nku ds fcuk vkt dh nqfu;k esa ppZ vius
O;kns'k iwjk ugÈ dj ldrkA lÒh lnL;¨a ds ÒfäÒko ls v©j ÁÒko¨Riknd

ppZ dk jgL;
fo'¨"k :i ls vkt dk bZ'oj dk ppZ dSls laxfBr gS & vk/kqfud chloÈ lnh
ds mÙkjk)Z esa ;g dSls dke djrk gS!
bZlk elhg dk lqlekpkj & bZ'oj dk jkT; jsfM;¨] VsfYkfotu v©j
O;kid Álkj okYkh if«kdk n IY¨u VªqFk ds tfj;s vf/kd xfr'khYk 'kfä ls
nqfu;k Òj esa tkrk gSA ;g vuwBh if«kdk lkr Òk"kkv¨sa esa gj eghus ftldh
lÙkj Ykk[k Áfr;ka fcdrh gSa] iwjh rjg jaxhu gS- og ÁÒkoh v©j j¨pd

;qx¨a dk jgL;
Y¨[kd }kjk YkxÒx iwjh nqfu;k dh ;k«kk djds jktkv¨a] lezkV¨a]
jk"Vªifr;¨a] Á/kkueaf«k;¨a v©j muds v/khuLFk usrkv¨a rd O;fäxr :i ls bZlk
dk lans'k igqapkuk laÒor% mYY¨[kuh; g¨xkA
;g lc lqlaxfBr dk;Z gSa t¨ ppZ ds mÌs'; d¨ iwjk djrs gSa 1½ nqfu;k
ds le{k bZ'oj ds Òkoh jkT; dh ?k¨"k.kk djuk v©j 2½ v©j tu lkekU; dk
i¨"k.k djukA
og ^^vdsY¨ pYkus okYkk**& ^^O;fäxr bZlkbZ** t¨ bZlk elhg ds crk,
ekxZ] muds ppZ ds ek/;e ls muds jkLrs ds ctk; nwljs ekxZ ls jkT; esa
igaqpuk pkgrk gS] mls bZlk elhg ds lkFk muds jkT; esa jkt djus] gqdwer
djus ds fYk, bZlk elhg ds rjhds dk Áf'k{k.k ugÈ feYkk g¨rk!
^^O;fäxr bZlkbZ**& iwoZ lnL;
^^futh** ;k ^^O;fäxr** bZlkb;¨a dk D;k gS] t¨ dgrs gSa] ^^eSa ppZ dk fgLlk
ugÈ cuuk pkgrk& eSa lh/¨ v©j vdsY¨ bZlk elhg ds lkFk viuh eqfä
rYkk'kuk pkgrk gwaA**
mÙkj ;g gS% bZ'oj us Lo;a gh og ;¨tuk v©j fof/k rS;kj dh gS ftlls
mRié g¨us ds ckn ekuo tUes bZ'ojh; lRo ds nSoh dkfeZd cuus dk Áf'k{k.k
ik ldrk gS v©j rS;kj g¨ ldrk gS t¨ bZ'oj ds jkT; dk fuekZ.k djsaxs!
bZ'oj dk jkT; bZ'ojh; ifjokj g¨xk& bZ'ojh; lRo¨a dk vfr laxfBr
v©j mPp Áf'k{k.k ÁkIr ifjokjA ppZ bZ'oj dk fo'¨"k LdwYk gS ftlesa mlds
pqus gq, v©j vius ppZ esa cqYkk, Yk¨x¨a d¨ Áf'k{k.k fn;k tkrk gS& ml jkT;
ds vius fgLls esa jkt djus v©j f'k{kk nsus ds fYk, jktk v©j iqj¨fgr cuus ds
fYk,A ppZ esa bl rjg dk Áf'k{k.k ikus okY¨ gh jktk v©j iqj¨fgr cusaxsA
t¨ O;fä dgrk gS] ^^eSa ppZ ls ckgj viuh eqfä vdsY¨ rYkk'kwaxk og iwjh
rjg NYkk gqvk gSA bl le; '©rku dh nqfu;k ds Yk¨x¨a ds fYk, eqfä ds }kj
270

ppZ dk jgL;
ugÈ [kqY¨ gSaA ftUgsa vkt cqYkk;k x;k gS] eSa t¨j nsdj dgrk gwa fd mUgsa egt
eqfä ds fYk, ugÈ cqYkk;k x;k gSA mUgsa ,d fo'¨"k Áf'k{k.k ds fYk, cqYkk;k
x;k gS t¨ Áf'k{k.k dsoYk bZ'oj ds ppZ esa gh feYkrk gSA
ppZ dk xBu iwjh rjg feYk&tqYk dj dke djus ds fYk, ikjLifjd
lkewfgd dk;Z v©j lg;¨x ds bZ'ojh; Áfreku ij fd;k x;k gSA os bZ'ojh;
ifjokj cu tk,axs D;¨afd ;g bZlk elhg ds nwljs vkxeu ds le; e©twn
g¨axsA ;kn j[¨a fd bZ'oj gh og bZ'ojh; ifjokj gS!
'©rku dh nqfu;k ls ,d vU;¨fä dhft,A d¨bZ QqVckYk f[kYkkM+h dgrk
gS% eSa lkjs [¨Yk [¨Ykuk pkgrk gwa Y¨fdu eSa vdsY¨ Áf'k{k.k YkwaxkA eSa [¨Yk 'kq:
g¨us rd Vhe dk fgLlk ugÈ cuuk pkgrkA** D;k d¨p vH;kl ds e©le esa
lkewfgd dk;Z dk Áf'k{k.k fYk, fcuk [¨Yk¨a esa mls Vhe dk fgLlk cuus dh
vuqefr nsxk\ bZ'oj Òh ml O;fä d¨ iqu#RFkku ds le; vius ifjokj esa ugÈ
vkus nsxk t¨ vÒh] vk/;kfRed ^^Áf'k{k.k ds e©le** esa] mldk] ;kuh ppZ dk
fgLlk cuus ls budkj dj nsrk gSA
ppZ ds ÁkjaÒ esa vxznwr cuus ds fYk, pqus x, Yk¨x¨a ls ;h'kq us ppZ ds
ckjs esa crkrs gq, dgk Fkk%
^^eSa vaxwj dh Ykrk gwa rqe Yk¨x 'kk[kk,a g¨A** t¨ nwljh 'kk[kkv¨a ls ugÈ
tqM+s gSa] lkjh 'kk[kk,a ewYk Ykrk ls tqM+h gSa] os ppZ dk fgLlk ugÈ gSa] v©j firk
bZ'oj mUgsa e`r Vgfu;¨a dh rjg nwj Qsad nsxk!
mldk D;k t¨ bZlk elhg ds vk/;kfRed laLFkku] ppZ esa jgk gS v©j
fdlh dkj.k ¼foÒktu] foæ¨g ;k ppZ dh ljdkj ds foj¨/k ds dkj.k½ o'k
ckgj dj fn;k x;k gS\ ppZ xÒZorh eka dh rjg gSA ;fn xÒZikr g¨ tkrk gS
r¨ ekuo Òzw.k ls thou iwjh rjg vYkx g¨ tkrk gSA Y¨fdu laÒor% bl
vU;¨fä
271

;qx¨a dk jgL;
esa ,d varj gSA d¨bZ euq"; t¨ ckgj pYkk tkrk gS ;k bZ'oj ds ppZ ls
fudkYk fn;k tkrk gS] Ák;f'pr djus] nqckjk vkLFkk j[kus ls laLFkk esa okil
Y¨ fYk;k tkrk gSA
nqfu;k ds pp¨± dk D;k gS\
nwljs pp¨± ;k /ke¨± ds Ykk[k¨a&Ykk[k Yk¨x¨a dk D;k\
'©rku egku tkYklkt gSA mu /ke¨± v©j pp¨± esa '©rku ds vius ppZ]
vius /keZ v©j vius iqj¨fgr gSaA ¼II d¨fjafFka;kb;¨a 11%13&15½ ijaijkxr LFkkfir
^^bZlkbZ** pp¨± ds Ykk[k¨a Yk¨x¨a dk D;k gS\ Ádk'kuk esa 12 v/;k;¨a esa lPps ppZ
dk fp«k ^^N¨Vs&ls mRihfM+r lewg** ds :i es mdsjk x;k gS] ftuesa ls cgqr¨a
d¨ viuh vkLFkk ds dkj.k 'kghn g¨uk iM+k] e©r ds ?kkV mrkj fn;k x;k]
mRihM+u ls cpus ds fYk, lqjf{kr txg¨a ij Òkxuk iM+kA v/;k; 17 esa ^^eka**
egku cschYk¨u] os';kv¨a] /kjrh ds ?k`f.kr de¨± dh eka ds usr`Ro okY¨ cM+s]
jktuhfrd v©j lkalkfjd :i ls l'kä pp¨± dk ftØ vk;k gSA ¼'Yk¨d 5½A
nwljs 'kCn¨a esa Ákphu ^^cschYk¨fu;kbZ jgL;** ds /keZ ftuls fudY¨ iq«kh pp¨± us
foj¨/k fd;kA jktuhfrd n`f"V ls egku ;g ppZ lar¨a dk mRihM+d Fkk ¼'Yk¨d
6½A v/;k; 13 esa mdsjs x, fp«k esa ;g Nù ppZ] jktuhfrd n`f"V ls egku]
,d tkuoj ds vkj&ikj iSj QSYkkdj cSBrk gS] ukx nSR; dh 'kfä ls 'kklu
djus okYkh ljdkj dh rjg ¼Ádk'kuk 12%9½ t¨ '©rku] fi'kkp gSA
gS!
;g chÒRl gS] Y¨fdu bZ'oj ds dFku esa bldk Li"V o.kZu fd;k x;k
t¨ bl rjg ds pp¨± esa gSa] t¨ nqckjk tUes bZlkbZ g¨us dk nkok djrs gSa]
mudk D;k gS\ os NYk ds f'kdkj gSa! os ges'kk brus gh fu"Bkoku g¨ ldrs gSaA
os ugÈ tkurs fd os NY¨ x, gSa v©j viuh vkLFkkv¨a esa xYkr gSaA Y¨fdu vÒh
mudk fu.kZ; ugÈ fd;k tk jgk gS! mUgsa u r¨ n¨"kh ekudj vkx dh >hYk esa
MkYkk x;k gS v©j u mudk ^^m)kj** gh gqvk gSA os lkjh nqfu;k esa gSa] '©rku
ds NYk }kjk fu;af«kr] bZ'oj ls dVs gq, gSa!
272

ppZ dk jgL;
;g nqgjk;k gh tkuk pkfg, fd ;fn os bZlk elhg ds vkus v©j '©rku
d¨ vinLFk fd, tkus ds ckn Òh ftank jgsaxs r¨ viuh vka[¨a bZ'oj ds lR;
dh [kqYkh j[¨axs ;k mlls igY¨ ej tk,axs r¨ iqutÊfor fd, tk,axs v©j egku
'osr flagklu ds QSlY¨ esa lR; v©j m)kj ds fYk, cqYkk, tk,axs ¼Ádk'kuk
20%11&12½A
,d ckj fQj ikBd ls eqr iqfLrdk ^^tLV OgkV Mw ;w ehu c‚uZ
vxsu\** i

;qx¨a dk jgL;
nwljs 'kCn¨a esa eq[; lokYk gS iki dk lokYkA iki bZ'oj ds vk/;kfRed
dkuwu dk mYYka?ku gS ¼I t‚u 3%4½A '©rku us bl nqfu;k ds pp¨± ds lkFk NYk
djds mls ;dhu fnYkk;k gS fd bZ'oj dk dkuwu jÌ dj fn;k x;k Fkk] fd
;h'kq us euq"; dh txg mlds iki¨a dk e¨Yk pqdkus dh ctk; dkuwu dk
mYYka?ku djus ds fYk, bls feVk fn;kA bls dhYk ls ^^lwYkh ij B¨ad djA**
Á¨VsLVSj¨a }kjk Á;qä dFku ^^dkuwu d¨ mudh lwYkh ij dhYk ls
B¨adukA** ;g '©rku dh f'k{kk gS fd lwYkh ij p

ppZ dk jgL;
nqfu;k 6]000 lkYk rd mlh jkLrs ij pYkhA ckbfcYk ds ek/;e ls bZ'oj
ftl jkLrs ls thou thus dk f'k{kk nsrk gS ml jkLrs ls thou thus ds fYk,
nqfu;k ls ppZ dk vkg~~oku fd;k tkrk gSA
ppZ dk laf{kIr bfrgkl
var esa ge 31 bZLoh esa ppZ dh LFkkiuk ls vkt rd ds ppZ ds bfrgkl ij
vkrs gSaA
ppZ dk ÁkjaÒ 31 bZLoh ds twu esa uoké ds R;¨gkj ds fnu gqvk Fkk ftls
isafVd¨LV dgk tkrk gSA ;s:'kYke esa tek 120 lnL;¨a ij ,d peRdkfjd
Án'kZu ds lkFk LoxZ ls ifo«k vkRek mrjh tSlk mlls igY¨ dÒh ugÈ gqvk
Fkk v©j rc ls dÒh ugÈ gqvkA
lÒh 120 ^^,der** ds F¨A vpkud ^^ogka LoxZ ls ,d vkokt vkbZ] tSls
d¨bZ t¨jnkj gok pYk jgh g¨** ¼,sDV~l 2%2½A D;k vki dÒh fdlh coaMj ;k
rwQku esa Qals gSa\ eSa Qalk gwaA gok cgqr t¨j dh vkokt iSnk dj ldrh gSA
;g vkokt ^^os ftl ?kj esa cSBs F¨ ml iwjs ?kj esa** QSYk xbZA mlds ckn
^^muesa foÒkftr ftàk,a ÁdV gqb±] tSls YkiYkikrh vkx dh ftàk,a g¨a] v©j og
mu lcds Åij cSBÈA v©j os lÒh ifo«k ¼vkRek½ ls Òj x,] v©j nwljh tqcku¨a
¼Òk"kkv¨a½ esa ckrsa djus Ykxs] tSls vkRek muls c¨Ykh FkÈA
bl rjg dk vYk©fdd Án'kZu mlls igY¨ dÒh ugÈ gqvk Fkk v©j mlds
ckn ls Òh ugÈ gqvkA fQj Òh Lo;a d¨ isafVd‚LV dgus okY¨ vk/kqfud laÁnk;
bl rjg ds vuqÒo ds nqgjkus dk nkok djrs gSaA Y¨fdu mudh cSBd¨a esa LoxZ
ls bl rjg dh d¨bZ vkokt ugÈ vkbZA muds flj¨a ij /k/kdrh vkx dh
foÒkftr ftàk,a ugÈ cSBÈA dqN ,d rjg ls vuki&'kuki c¨Yk mBs F¨] le>k
tkrk gS fd d¨bZ fons'kh Òk"kk,a FkÈ Y¨fdu Li"V :i ls ml rjg dk dqN ugÈ
gqvk tSlk 31 bZLoh ds isaVsd‚LV ds fnu gqvk FkkA /;ku nhft, fd ppZ ds
ÁkjaÒ ds fnu fdl rjg dh Òk"kk,a c¨Ykh xbZ FkÈA mu 120 ds vYkkok dbZ
275

;qx¨a dk jgL;
ns'k¨a ds vYkx&vYkx Òk"kk,a c¨Ykus okY¨s cgqr ls Yk¨x mifLFkr F¨A fo'¨"k :i
ls bu vtufo;¨a ij /;ku nsa] ^^ÁR;sd O;fä us mUgsa ¼mu 120 d¨½
viuh&viuh Òk"kk esa c¨Ykrs lqukA v©j os lÒh fofLer] vpafÒr F¨ v©j ,d
nwljs ls dg jgs F¨A ns[k¨] D;k ;s lÒh ogh ugÈ gS t¨ xfYkfYk;kbZ c¨Ykrs gSa\
v©j dSls ge ÁR;sd O;fä d¨ viuh&viuh Òk"kk esa lqu jgs gSa] tgka ge iSnk
gq, F¨** vc /;ku nsaA ÁR;sd vkneh us] ;kuh gj O;fä us mu 120 Yk¨x¨a esa ls
lcd¨ viuh&viuh ekr` Òk"kkv¨a c¨Ykrs lqukA ;wukfu;¨a us lÒh 120 Yk¨x¨a d¨
;wukuh c¨Ykrs lqukA
ikfFkZ;kb;¨a us mUgÈ 120 Yk¨x¨a d¨ ikfFkZ;kbZ esMh[kkb;¨a dh Òk"kk c¨Ykrs
lqukA esMh;kb;¨a us mu 120 Yk¨x¨a d¨ esMh;kb;¨a dh Òk"kk c¨Ykrs lqukA mUg¨aus
t¨ dgk tk jgk Fkk mls le>kA mUgsa lans'k feYk x;k!
vkt **isafVd‚LV dh cSBd¨a esa d¨bZ O;fä ,slh Òk"kk esa vuki&'kuki cd
ldrk gS ftls cSBd esa mifLFkr nwljs Yk¨x ugÈ le>rs ¼I d¨fjafFk;kbZ
14%28½A ;g dgrk gS fd ;fn d¨bZ fons'kh Òk"kk esa c¨Ykrk gS r¨ ogka d¨bZ
nqÒkf"k;k vo'; g¨uk pkfg, rkfd nwljs mldh ckr le> ldsaA **Y¨fdu ;fn
d¨bZ nqÒkf"k;k u g¨ r¨ mls ppZ esa 'kkar jgus nsa( v©j mls vius&vkils v©j
bZ'oj ls ckrsa djus nsaA 'Yk¨d 33 esa dgk x;k gS fd bZ'oj laÒze dk Y¨[kd
ugÈ gSA 'Yk¨d 19 esa bZ'oj ;g dg dj **Òk"kkv¨a** dk vegkRe n'kkZrk gS% fQj
Òh eSa fdlh fons'kh Òk"kk esa nl gtkj 'kCn c¨Ykus dh txg ppZ esa viuh
le> ls ikap 'kCn c¨Ykuk vf/kd ilan d:axk ftUgsa viuh vkokt esa nwlj¨a
d¨ Òh le>k ldwaA
tc eSa tkiku esa ;k fdlh nwljs ns'k esa lz¨rkv¨a ds le> c¨Ykrk gwa] eSa
ges'kk vius lkFk ,d nqÒkf"k;k j[krk gwa t¨ ml ns'k dh Òk"kk esa esjh ckr dk
vFkZ crkrk gSA esjs lans'k ds ÁR;sd 'kCn d¨ mudh Òk"kk esa crkrk gSA tc eSa
bl rjg dh Òk"kk esa c¨Ykrk gwa r¨ eSa le> ls c¨Ykrk gwa v©j Yk¨x¨a rd lans'k
igqap tkrk gSA
ifo«k vkRek dk cifrLek
;g vk/kqfud **isafVd‚LV** vkan¨Yku iwjh rjg Òzkafr ij vk/kkfjr gS v©j ifo«k
vkRek ds ;k vf/kd lVhd vFk¨± esa ifo«k vkRek }kjk cifrLek ds lgh vFkZ ds
276

ppZ dk jgL;
ekeY¨ esa '©rku ds NYk dk urhtk gSA bZlk elhg us vxznwr i‚Yk ds ek/;e ls
dgk Fkk fd ,d vkRek }kjk ge lÒh dk ,d 'kjhj ¼ppZ½ esa cifrLek g¨
tkrk gS ¼1d¨fjafFk;kbZ 12%13½A cifrLek 'kCn dk vFkZ g¨rk gS Mqcdh ;k
fteTtuA
**isafVd‚LV** Yk¨x Òzeo'k l¨prs gSa fd O;fä tc ;h'kq d¨ vius
O;fäxr m)kjd ds :i esa ik Y¨rk gS r¨ mldk m)kj g¨ tkrk gSA os
**Òk"kk,a** c¨Ykus d¨ vkRek ds cifrLekdj.k dk Áek.k ekurs gSa] 'kfä ds
vuqorÊ vuqÁek.ku ds :i esa ftldk O;kogkfjd vFkZ ÒkoukRed :i ls v©j
Ák;% '¨[kh ls c¨Ykuk g¨rk gSA
t¨ igY¨ ls gh NYk dk f'kdkj g¨ pqds gSa mi;qZä Li"Vhdj.k ls os Yk¨x
ugÈ cnY¨axsA Y¨fdu vk'kk gS fd ;g nwljs Yk¨x¨a d¨ bl udYkh ÒkoukRed
**vk/;kfRedrk** }kjk Òzfer g¨us ls j¨dsxkA
bZlk elhg ds ckjs esa vkt dk ijaijkxr lqlekpkj ekurk gS fd egt
**bZlk elhg esa fo'okl djus**] ;kuh O;fäxr m)kjd ds :i esa bZlk elhg
d¨ Lohdkj djus dk vk'k; gS fd O;fä dk m)kj g¨ tkrk gSA blds ckotwn
ekjdql 7%7&9 n'kkZrk gS fd cgqr&ls Yk¨x ;h'kq d¨ iwtus Òh tkrs gSa Y¨fdu
mudk iwtuk O;FkZ gS D;¨afd os bZ'oj ds lekns'k¨a dk ikYku ugÈ djrs] fo'¨"k
:i ls lScFk dk cfYd] mu Yk¨x¨a dh ijaijkv¨a dk vuqlj.k djrs gSa ftlds
tfj, '©rku us lkjh nqfu;k d¨ NYkk gSA
t‚u 8%30&44 esa mu ;gwfn;¨a d¨ t¨ **bZlk elhg ij fo'okl djrs F¨
**Y¨fdu t¨ bZlk elhg esa fo'okl ugÈ djrs F¨ ;k muds lekns'k¨a dk ikYku
ugÈ djrs F¨] ;h'kq us muds firk] '©rku dk csVk dgk FkkA 1 t‚u 2%4 esa
n'kkZ;k x;k gS fd t¨ m)kjd ds :i esa bZlk elhg d¨ tkuus dk nkok djrk
gS] Y¨fdu muds lekns'k¨a dk ikYku ugÈ djrk] og >wBk gS v©j mlesa lPpkbZ
ugÈ gSA
277

;qx¨a dk jgL;
isafVd‚LV ds vlYkh fnu] nwljs ns'k¨a ls vk, YkxÒx rhu gtkj ;gwfn;¨a
d¨ mlh fnu lPps eu ls Ák;f'pr djus v©j bZlk elhg esa v©j muds dFku
esa fo'okl djus ij cifrLek fn;k x;k FkkA ,d&n¨ fnu ckn eafnj ds
njokt¨a ij gh ihVj ds vkthou fodYkkax d¨ paxk dj nsus ds ckn v©j 2000
Yk¨x¨a d¨ /keZnh{kk ¼cifrLek½ nh xbZA u;k fo'kko ppZ cM+k g¨ x;k] u flQZ
;¨x }kjk] ftls bZ'oj us vius ppZ esa t¨M+k Fkk] cfYd xq.ku }kjkA
Y¨fdu ;g ifj?kVukRed o`f) tkjh jgus okYkh ugÈ Fkh] bl rjg dh
vk'p;Ztud nj ls ugÈ ghA ;kn j[¨a fd ppZ esa e©twn bu Yk¨x¨a d¨ bZ'oj us
'©rku dh nqfu;k ls fo'¨"k :i ls cqYkk;k FkkA '©rku bl nqfu;k ds flagklu
ij fojkteku FkkA viuh lÙkk cpkus v©j ekuo tkfr dk m)kj djus dh
bZ'oj dh ;¨tuk d¨ vLr&O;Lr djus ds fYk, u`'kalrk ls YkM+kA '©rku us
ckYkd bZlk elhg d¨ ekjus dh ;¨tuk cukbZA
'©rku us 30 lkYk dh mez esa ;h'kq d¨ YkqÒkus v©j mUgsa vk;¨X; lkfcr
djus dk nqLlkgfld fu'p; fd;kA '©rku us gkj ugÈ ekuh v©j u vkt gh
ekuh gSA vc mlus ppZ d¨ u"V dju v©j u"V u dj lds r¨ de ls de
mldh udYk rS;kj djus dk fu'p; fd;k rkfd viuh nqfu;k d¨ NYk ls
udYkh bZlkb;r dh v¨j Y¨ tk ldsA
fcYkdqYk ÁkjaÒ esa '©rku us ;h'kq d¨ iwoZ ?k¨f"kr elhgk ekuus ls budkj
djus ds fYk, ;gwfn;¨a d¨ mdlk;kA ÁkjaÒ esa ppZ YkxÒx iwjh rjg ;gwnh FkkA
v/kek±rfjr ;gwfn;¨a us ewlk ds dkuwu ds lkalkfjd deZ dkaM¨a v©j i'kq cfYk;¨a
d¨ tkjh j[kus dh YkM+kbZ YkM+hA
cgqr tYn gh tc bZ'oj ds ppZZ ds lnL;¨a dh la[;k xqf.kr vuqikr esa
c

ppZ dk jgL;
m)kjd ds :i esa bZlk ds vYkx v©j udYkh lqlekpkj dk mins'k nsrs gq,
Y¨fdu iki bZ'oj ds dkuwu dk mYYka?ku gS] v©j bZ'oj ds jkT; ds lqlekpkj]
'©rku d¨ gVk, tkus v©j var esa lkjh ekuork ds fYk,] t¨ U;k; fu.kZ; ds
le; Ákf'pr djsxh] fo'okl djsxh v©j bZ'oj ds csV¨a ds :i esa& okLrfod
bZ'ojh; lRo ds :i esa 'kkLor thou ÁkIr djsxh] e¨{k dk }kj [k¨Ykus laca/kh]
lekpkj¨a d¨ iwjh rjg ls fudkYkrs gq, ,d QtÊ lqlekpkj dh v¨j eqM+us
YkxsA
vxznwr i‚Yk us II d¨ÇjfFk;kb;¨a 11%3 esa fYk[kk% ^^Y¨fdu eq>s Mj gS fd lkai us
tSls viuh pkrqjh ls g©ok d¨ NYkk Fkk dgÈ mlh rjg vkids ¼muds t¨ ml
ÁkjafÒd ppZ esa F¨½ eu esa bZlk ds Áfr t¨ lPph Òfä gS mls [kRe u dj nsA
D;¨afd d¨bZ fdlh nwljs ;h'kq ds mins'k nsrk gS ftldk geus mins'k ugÈ
fn;k gS] ;k ;fn vki d¨bZ ,slh vkRek Lohdkj djrs gSa ftls vkius Lohdkj
ugÈ fd;k Fkk ;k d¨bZ nwljs lqlekpkj dk mins'k nsrk gS ftls vkius Lohdkj
ugÈ fd;k gS r¨ vki mlls lger g¨ ldrs gSaA**
mlds ckn i‚Yk viuh ckr tkjh j[krs gSa v©j Nù Ápkjd¨a dk o.kZu djrs gSa
tSlk fd igY¨ gh dgk x;k gS fd os ml le; vk jgs F¨ v©j bZlk elhg ds
lqlekpkj d¨ cnYk jgs F¨A
mlds ckn ge xYkkfr;¨a 1%6&7 dh v¨j eqM+rs gSaA i‚Yk us fYk[kk% ^^eq>s vk'p;Z
g¨rk gS fd vki bruh tYnh mlls vYkx g¨dj nwljs lqlekpkj dh v¨j
vkdf"kZr g¨ x, ftlus vkid¨ bZlk elhg ds vuqxzg esa cqYkk;k Fkk ¼vkid¨
ppZ dk lnL; cuus ds fYk, cqYkk;k tkuk vko';d g¨rk gS& ftUgsa cqYkk;k
tkrk gS muds flok d¨bZ Òh bZlk elhg ds ikl ugÈ vk ldrk½% tcfd og
nwljk lqlekpkj ugÈ gS( cfYd d¨bZ ,slh pht gS t¨ vkid¨ d"V ns ldrh gS
v©j bZlk ds lqlekpkj d¨ foÑr dj nsxhA** bZlk elhg dk lqlekpkj bZ'oj
ds vkus okY¨ jkT; ds ckjs esa lans'k FkkA os oSls Òh nwljs lqlekpkj dh v¨j
eqM+ jgs F¨A
QtÊ d¨ bZlkb;r dgk x;k
lPps ppZ ds bfrgkl ij igY¨ gh inkZ iM+ pqdk FkkA bls vki ,sDV~l dh
fdrkc esa i

;qx¨a dk jgL;
vc ge bfrgkl dh ,d fdrkc] n fMDYkkbu ,saM QkYk vkQ j¨eu ,aik;j
¼j¨eu lkezkT; dk gzkl v©j iru½ ds [kaM 1 v/;k; 15 ls m)j.k nsrs gSa%
^^ppZ laca/kh bfrgkl ij miYkC/k vR;Yi v©j lafnX/k lkefxz;ka dÒh&dÒh ppZ
ds igY¨ ;qx ij Nk, dkY¨ cknYk¨a d¨ frrj&forj djus esa gesa l{ke cukrh
gSaA eSaus bls Ák;% ^^YkqIr lnh** dgk gS D;¨afd ml le; ml ppZ dk bfrgkl
[k¨ x;k FkkA
fo}ku v©j ppZ ds bfrgkldkj ekurs gSa fd 50 bZLoh v©j 150 bZLoh ds
chp dh ÁkjafÒd bZlkbZ ppZ dh ?kVuk,a egt vewrZ :i&js[kk esa ns[kh tk
ldrh gSa tSls ?kus /kqa/k ds ikj ls ns[kh tk jgh g¨aA
tkus&ekus vaxzst fo}ku lSeq,Yk th&xzhu us **, gSaM cqd v‚Q ppZ
fgLVªh** esa fYk[kk% uofo/kku dSuu ds can g¨us v©j ;s:'kYke ds u"V g¨us ds
ckn ds rhl lkYk lp iwfN, r¨ ppZ ds bfrgkl ds lcls va/kdkje; o"kZ gSaA
tc ge nwljh lnh esa mÒj dj lkeus vkrs gSa r¨ ge dkQh gn rd ,d
cnYkh nqfu;k esa g¨rs gSaA
Y¨DplZ v‚u bDY¨fl,fLVdYk fgLVfj ¼ppZ laca/kh bfrgkl ij O;k[;ku½
esa fofYk;e fQV~TtsjkYM us fYk[kk% laØe.k ds bl ;qx ij ftlds Q©ju ckn
og ;qx vkrk gS ftls nsonwr laca/kh ;qx dgk tkrk gS] ?kus dkY¨ cknYk Nk, gSa-
----**
n d¨lZ v‚Q fØf'p;u fgLVfj ¼bZlkbZ bfrgkl dk n©j½ esa fofYk;e tseSd
XYk¨FkfYku us fYk[kk% ^^Y¨fdu ppZ Lo;a laØe.k dh ÁfØ;k esa Fkk v©j
tSls&tSls ;g vkxs c

ppZ dk jgL;
Y¨fdu ;fn ge bl /kqa/k ds ikj ckjhdh ls ns[¨a r¨ ge ns[kuk ÁkjaÒ dj
ldrs gSa D;k g¨ jgk FkkA
bZlk elhg us ftl nqfu;k esa ppZ dh LFkkiuk dh og j¨eu lkezkT; dh
nqfu;k Fkh& dÒh gqvk lcls egku v©j lcls l'kä lkezkT;A ;g fczrkfu;k
ls Y¨dj vk/kqfud rqdÊ dh lqnwjorÊ lhekv¨a rd QSYkk gqvk Fkk ftlesa fofÒé
i`"BÒwfe;¨a v©j laLÑfr;¨a ds Yk¨x ,d 'kklu O;oLFkk esa jgrs F¨A
j¨e dk 'kkld gkFk etcwr Fkk Y¨fdu mldh Átk d¨ j¨eu dkuwu¨a dh
ifjf/k ds Òhrj dkQh vktknh gkflYk FkhA vYkcÙkk lkjs ukxfjd v©j foftr
Yk¨x Òh j¨eu lezkV d¨ i;kZIr vknj nsrs F¨ mUgsa viuh /kkfeZd vkLFkkv¨a ij
vkpj.k djus v©j vius iwoZt¨a ds nsorkv¨a d¨ iwtus dh Òh vuqefr FkhA
isafVd‚LV ds fnu ds ckn nsonwr¨a us bZlk elhg ds funsZ'k dk ikYku
djrs gq, nqfu;k Òj esa bZ'oj ds lkezkT; ds lqlekpkj dk mins'k nsuk ÁkjaÒ
fd;kA tc bZlkb;r tqns; ls mÙkj ds ewfrZiwtd ns'k¨a rd igqap xbZ r¨
mldh cschYk¨u] Qkjl v©j felz rd ds ewfrZ iwtd¨a ls eqBÒsM+ Vdjko 'kq: g¨
x,A
vxznwr fee¨u esxl ds laidZ esa vk,] t¨ ,d laÁnk; dk vkRe?k¨f"kr
usrk Fkk ftldh tM+sa Áphu cschYk¨u ds jgL;e; /keZ esa xM+h FkÈA
ÁkjafÒd ppZ esa vius fYk, ÁÒko'kkYkh in tqVkus dh fle¨u esxl dh
lkft'k d¨ ihVj us ukdke dj fn;k ¼,sDV~l 8½A Y¨fdu tYn gh nwljs Nù
v/;kid¨a us mldk vuqlj.k fd;kA
vius 'kq#vkrh /keZ lans'k¨a esa i‚Yk us felz v©j xYkfr;k ds uotkr pp¨±
d¨ psrk;k fd os ,d nwljs lqlekpkj] bZlk elhg v©j muds lans'k ds ckjs esa
eYkr /kkj.kk ds ckn ijs j[k fn, tkus ds [krjs esa gSaA
281

;qx¨a dk jgL;
bZlk elhg dk lqlekpkj irYkk g¨rk tk jgk Fkk D;¨afd cschYk¨u v©j
if'kZ;k ls dkQh ÁÒkfor Nù mins'k¨a ds lkFk feF;k v/;kid Ykxkrkj
d©axzhxs'ku¨a esa ?kql jgs F¨A
igYkh lnh ds chrus ds lkFk ewYk vxznwr¨a us lnL;¨a d¨ fu"Bkoku jgus
ds fYk, Á¨Rlkfgr fd;kA ;h'kq ds ÒkbZ twn us vkLFkk ds fYk, Á;kl djus ds
fYk, lnL;rk dh ekax dh] ftls ,d ckj mckjk x;k Fkk ¼twn 3½A
vxznwr t‚u us fojknfj;¨a d¨ Nù fl)kar Y¨dj vkus okYk¨a ls d¨bZ
laca/k u j[kus dh psrkouh nh ¼II t‚u 10½A
cgqr ls Yk¨x t¨ [kqn d¨ bZlkbZ dgrs F¨] mudk lgh vFk¨± esa /kek±rj.k
ugÈ gqvk FkkA Y¨fdu bl iwjs n©j esa mu reke Yk¨x¨a d¨ t¨ [kqn d¨ bZlkbZ
dgrs F¨] j¨eu vf/kdkfj;¨a dh v¨j ls d‚Qh ;kruk,a lguh iM+ha D;¨afd
mUg¨aus lezkV dh iwtk djus ls budkj dkj fn;k FkkA
ikxYk usj¨ us 64 bZLoh esa j¨e ds tYkk, tkus dk vkj¨i bZlkb;¨a ij
Ykxk fn;k v©j ccZjrk ls mudk mRihM+u fd;kA gtkj¨a Yk¨x 'kghn g¨ x,A
mlds dqN gh fnu¨a ckn fQfYkLrhu ds ;gwfn;¨a us j¨eu vf/kdkfj;¨a ds
f[kYkkQ cxkor dj nhA ml cxkor d¨ nck fn;k x;k v©j 70 bZLoh esa
;s:'kYke dh us'rukcwr dj fn;k x;kA
N¨Vh&lh rknkn esa bZlkbZ Òkx dj isYkk ds lqj{kk esa igkM+¨a ij pY¨ x,A
lkr ppZ ;qx
Ádk'kuk bZlk dh igYkh lnh ds var esa ,f'k;k ekbuj es e©twn lkr pp¨± esa
lkr lans'k¨a dk vfÒY¨[ku djrk gSA bZQsll] LehukZ] ixsZel] Fkk;kfVª;k]
lkfMZl] fQYkkMsfYQ;k v©j Yk¨v¨Mhfl;k ds ;s ppZ Ákphu j¨eu lkezkT; ds
Mkd ekx¨± esa ls ,d ij F¨A
?kqM+ lokj mlh jkLrs ls pYk dj ,d 'kgj ls nwljs 'kgj rd lans'k Y¨
tkrs F¨A lkr¨a pp¨± d¨ Òsts x, lans'k¨a esa Á¨Rlkgu v©j la'k¨/ku ds 'kCn F¨
v©j os bl le; ds ÁR;sd d©axzhxs'ku dk ÁÒkoh LoÒko n'kkZrs gSaA
282

ppZ dk jgL;
;s lans'k bu N¨Vs dLc¨a ds pp¨± dh vis{kk cM+s lz¨rk oxZ ds fYk, F¨A
muesas flYkflY¨okj dbZ mYY¨[kuh; Òfo";okf.k;ka dh xbZ FkÈ ftuds ek/;e ls
31 bZLoh esa igY¨ isafVdkLV ls bldh 'kq#vkr ls Y¨dj bZlk ds nwljs vkxeu
rd ds lPps ppZ ds Òfo"; dh :i&js[kk [kÈph xbZ FkhA tSls Mkd ekxZ ls
og lans'k bQsll ls Ykkv¨Mhfl;k rd pYkk x;k mlh rjg bZ'ojh; lR;
;qx¨a&;qXk¨a rd pYkrk pYkk tk,xkA
;g fjY¨ n©M+ tSlk gS ftlesa cSVu ,d /kkod ls nwljs /kkod rd
igqaprk gS] gj ?kkod vius fgLls dh n©M+ Ykxrkk gS tc rd fd vafre js[kk
ugÈ vk tkrhA
nwljh lnh ds 'kq#vkrh n'kd¨a ds n©jku fdlh le; cSVu bQhfl;kbZ
;qx ls mu Yk¨x¨a ds gkFk igqapk ftUgsa bZ'oj us vius LeÊuk ;qx ds ppZ ds
fYk, cqYkk;k FkkA
'kfäghu] Ák;% ÁrkfM+r v©j vi/keZ dg dj [kkfjt fd, x, os Yk¨x
nqfu;k dh utj¨a ls v¨>Yk g¨ x,A mudh txg fiNYkh lnh ls ,d ppZ
mÒjdj lkeus vk;k ftldh Yk¨dfÁ;rk Ykxkrkj c

;qx¨a dk jgL;
dkaVsLVkbu ds ,d ckj mUgsa eku Y¨us ds ckn ppZ us nqfu;k Òj esa viuk
lans'k igqapkus esa uohuhÑr ÅtkZ >¨ad nhA bZlk ds ckjs esa ,d lans'k Y¨dj
j¨eu lkezkT; Òj esa mins'kd v©j vkpk;Z Òsts x,A gtkj¨a& g¨ ldrk gS fd
Ykk[k¨a Yk¨x¨a us og lans'k lquk v©j ml ij fo'okl fd;kA Y¨fdu og bZlk dk
fn;k lqlekpkj bZ'oj ds Òkoh jkT; dh Òfo";ok.kh djus okYkk lqlekpkj ugÈ
FkkA
lezkV us feF;k ppZ ds fl)kar ds i{k esa fu.kZ; fn;k
mu lfn;¨a ds n©jku tc lqlekpkj d¨ nck;k x;k lPps ppZ dk D;k
gqvk\ lezkV dkaLVSaVkbu 337 bZLoh esa ejk] bZlk d¨ lwYkh ij p

ppZ dk jgL;
viuh vkLFkk ij vkpj.k ds fYk, okafNr /kkfed Lora«krk dh rYkk'k esa
LeÊukZ ;qx ds cps&[kqps Fk¨M+s ls bZlkbZ ,d ckj fQj Òkx x,A
mUg¨aus Fk¨M+s ls gh vfÒY¨[k N¨M+s F¨A dÒh&dÒh os bfrgkl dh ikn
fVIif.k;¨a ds :i esa fn[kkbZ iM+rs gSaA vi/kfeZ;¨a ds :i esa vLohÑr] frjLÑr
v©j nq'eu¨a }kjk [knsM+s x,A Y¨fdu mudk lcls cM+k Áek.k vk;k Lo;a ;h'kq
ds ;gka ls] LehukZ ds ppZ dh mudh Á'kalk ds 'kCn¨a esaA ^^eSa vkids dke]
vkidh ihM+k v©j xjhch d¨ tkurk gwa--- vki t¨ Òqxrus okY¨ gSa muesa ls fdlh
pht ls u Mjsa--- e`R;q rd fu"Bkoku cus jgsa v©j eSa vkid¨ thou dk rkt
igukÅaxk ¼Ádk'kuk 2%9&10] la'k¨f/kr vf/kÑr laLdj.k½A
v©j bl rjg csVu LehukZ ds bZlkb;¨a ls oxkZe¨l ;qx ds gkFk esa igqapkA
bUgsa bfrgkl ds lcls dfBu n©j esa ppZ dk c¨> mBkus ds fYk, cqYkk;k
x;k Fkk& va/kdkj ;qx esaA
egku lkoZÒ©e ppZ dh 'kfä v©j ÁÒko nwj&nwj rd QSYk x;k t¨ bZ'oj
ds lR; ls fpids F¨ mUgsa v©j Òh nwj chgM+¨a es [knsM+ djA
Y¨fdu os dÒh Òh mRihM+u v©j e`R;q dh igqap ls nwj ugÈ F¨A
v©j bl rjg cgqr Fk¨M+s ls ix¨Ze‚l bZlkbZ gh fu"Bkoku jg ldsA
;h'kq ds vius ppZ dh LFkkiuk ds ,d gtkj lkYk ckn ix¨Ze‚l ;qx ds
cps&[kqps v'kä Yk¨x¨a us cSVu nwlj¨a ds gokY¨ dj fn;kA
nf{k.kh Ýkal v©j mÙkjh bVYkh dh vkYIl dh ?kkVh Òj esa Ák;f'pr ds
mins'k ds lkFk t¨jnkj

;qx¨a dk jgL;
/kkfeZd vf/kdkfj;¨a us bl pqu©rh dk rRijrk ls tokc fn;kA
lPps ppZ ds usrkv¨a d¨ fxjrkj fd;k x;k v©j dqN d¨ e©r ds ?kkV
mrkj fn;k x;kA
vius usrkv¨a esa ls igY¨ usrk dh e`R;q ds ckn ppZ vLFkkbZ :i ls iru
dk f'kdkj g¨ x;k Y¨fdu ihVj okYM¨ ds ÅtZLoh usr`Ro esa ,d ckj fQj mÒj
dj lkeus vk;kA ckjgoÈ 'krkCnh esa dbZ o"k¨± rd ;s okYMsaf'k;kbZ vkYIl dh
?kkVh esa QY¨&QwY¨& vkius ikl ds lR; dk mins'k nsrs gq,A iqfLrdk,a v©j
Y¨[k fYk[¨ x, v©j mudh gLrfYkf[kr Áfr;ka rS;kj dh xb±A ;g Nkik[kku¨a ds
vfLrRo esa vkus ls igY¨ dh ckr gSA
Fkk;kfVjkbZ ;qx ds ckjs esa ;h'kq us tSlh fd Òfo";ok.kh dh Fkh] os
vkLFkkoku F¨ v©j mUg¨aus dfBu ifjJe fd;kA ijorÊ dkYk ds muds dke
ÁkjafÒd dk;¨± ds eqdkcY¨ dgÈ vf/kd cM+s F¨A
Y¨fdu ,d ckj fQj mRihM+u 'kq: gqvk D;¨afd 'kkafriw.kZ ?kkfV;¨a esa
ftUg¨aus dÒh bZ'oj ds dk;Z ds fYk, lqjf{kr LoxZ Ánku fd;k Fkk] iwjs
t¨j&'k¨j ls tkap&iM+rkYk 'kq: g¨ xbZA
t¨ cps jg x, F¨ muesa ls cgqr¨a us vius vkl&ikl dh nqfu;k ds
jax&

ppZ dk jgL;
jfookj eukus okY¨ dÍjiafFk;¨a us Áfrj¨/k fd;kA Y¨fdu foj¨/k ds c

;qx¨a dk jgL;
nwljk d©axzhxs'ku g¨fIdaVu esa LFkkfir gqvk FkkA ;g tYn gh dbZ l©
Yk¨x¨a dk QwYkrk&QYkrk ppZ cu x;kA ,d iqYk ml txg dh f'kuk[r cuk
gqvk gS tgka dÒh mudk lÒkxkj fLFkr FkkA ;gka i‚dkrqd unh ds fdukjs dbZ
gtkj Yk¨x¨a d¨ cifrLek fn;k x;k FkkA mlds ckn vk/;kfRed iru 'kq:
gqvkA
vÎkjgoÈ lnh ds e/; esa fofYk;e feYkj ds mins'k ds QYkLo:i lScFk
j[kus okY¨ ,d fo'kkYk d©axzhxs'ku dk mn; gqvkA 1831 ls 1849 ds chp e/;
if'p vejhdk Òj esa bl rjg ds d©axzhxs'ku ik, tk ldrs F¨A
cSVYk Øhd] fef'kxu esa 1860 esa dbZ gtkj Yk¨x¨a d¨ ,Y¨u th- OgkbV
dh vkLFkkv¨a d¨ Lohdkj djus ds fYk, jkth fd;k x;kA
os lgh uke bZ'oj ds ppZ ls gV x,A lPps lqlekpkj] bZ'oj ds jkT;
dh txg mUg¨aus ,Y¨u th- OgkbV dk fl)kar viuk fYk;k ftls
'kV&M¨j&ikfYklh dgk x;k] ^^[k¨th fu.kZ;**] ^^2]300 fnu dk ,d fl)kar**
v©j ^^Òfo";ok.kh dh vkRek**] ppZ dh iSxacj ds :i esa Jherh OgkbV dh
f'kuk[r djrs gq,] t¨ ppZ ds fl)kar r; djrh FkÈA
mUg¨aus lsosaFk&Ms ,sMosafVLV uke j[kk] mlh uke ls os vkt Òh tkus tkrs
gSaA Y¨fdu bZ'oj ds lPps ppZ ds t¨ Yk¨x cps jg x, F¨ mUg¨aus bu mins'k¨a
v©j fl)kar¨a d¨ ekuus ls ekuk dj fn;k v©j dqN [kkl lPpkb;¨a d¨
cjdjkj j[kk t¨ fiNYkh lnh esa utjvankt g¨ xbZ FkÈA
os viuk eq[;kYk; esfjv¨u] vk;¨ok v©j mlds ckn LVSucsjh felwjh Y¨
x,A ,d if«kdk ckbfcYk ,sMo¨dsV Ádkf'kr dh xbZA mldk ÁÒko dqN
QYknk;d jgk& jk"Vª Òj esa N¨Vs&N¨Vs d©axzhxs'ku mx vk,A
v©j bl rjg méhloÈ 'krkCnh esa fdlh le; v¨jsx‚u dh 'kkafriw.kZ
foYkkesV ?kkVh esa bZ'oj ds lPps ppZ dh LFkkiuk gqbZA
os v©ipkfjd f'k{kk jfgr fdlku F¨A muds ikl mud¨ Áf'k{k.k nsus]
ekxZn'kZu djus ds fYk, Áf'kf{kr iknfj;¨a dk vÒko FkkA Y¨fdu muds ikl
bZ'oj ds ppZ dk uke Fkk v©j os fu"Bk iwoZd lScFk fnol dk ikYku djrs F¨A
288

ppZ dk jgL;
bZ'oj dk ppZ isafVd‚LV ds fnu ls v'kkar 'krkfCn;¨a d¨ ikj djrk
dkQh nwj fudYk vk;k gSA
;g det¨j v©j ÁÒkoghu FkkA o"k¨± ds mRihM+u v©j le>©r¨a us ml ij
xgjk ÁÒko MkYkk FkkA cgqr lkjk lR; foYkqIr g¨ x;k FkkA Y¨fdu os vius
jkLrs ij fVds jgsA
foYkkesV ?kkVh esa mUg¨aus bartkj fd;k vc ,d ckj fQj cSVu cnYkus
dk le; vk x;k FkkA mu Yk¨x¨a ds gkFk¨a esa l©aius dk le; ftUgsa bZ'oj
vafre le; dk viuk dke djus ds fYk, cqYkkus okYkk gSA
ppZ esa bZ'ojh; lR; dh iquLFkkZiuk
o"kZ 1931 ls] ppZ dh LFkkiuk ls Bhd 1900 lkYk ¼le; pبa dh ,d 'krkCnh½
ckn bZ'oj ds lPps ewYk ppZ ds ,d N¨Vs&ls vo'¨"k us fQYkkMsfYQ;k ;qx ds
:i esa u;k thou ikuk ÁkjaÒ fd;kA ;g ^^var ds le;** rd vk igqapk FkkA
blesa ,d ubZ vk/;kfRed thoarrk Òjh xbZA ;h'kq dh eÙkh 24%14 dh
Òfo";ok.kh ds iwjk g¨us dk le; vk pqdk Fkk & ^^jkT; dk ;g lqlekpkj
lÒh jk"Vª¨a eas lk{; ds fYk, nqfu;k Òj ¼Ápkfjr½ esa g¨xkA mlds ckn var vk
tk,xkA** bruk egRoiw.kZ lR; t¨ YkqIr g¨ x;k Fkk] /khjs&/khjs ÁdV gqvk v©j
mldk Ápkj fd;k x;kA
bl fQYkkMsfYQ;k ;qx dk o.kZu Ádk'kuk 3 esa 'Yk¨d 7 ls 13 rd esa
fd;k x;k gSA bl le; rd vk/;kfRed :i ls lkfMZl ;qx ej jgk Fkk
¼Ádk'kuk 3%1&6½ v©j bZlk dk lqlekpkj QSYkkus esa v{ke g¨ x;k FkkA
njvlYk] vc rd esa os ml lqlekpkj dk vlYkh vFkZ [k¨ pqds F¨A os tkurs
F¨ fd os bZlk elhg ds nwljs vkxeu ds djhc igqap x, gSaA Y¨fdu blds
flok fd bZlk elhg jkt djsaxs mUgsa bldk Kku ugÈ Fkk fd gtkj o"kZ dh
lglzkCnh ds n©jku D;k g¨xkA
bZ'oj ds lPps ppZ ds fQYkkMsfYQ;k ;qx ds ckjs esa ge i

;qx¨a dk jgL;
;g okLrfod vkRek ls cus nsonwr ij Òh Ykkxw g¨ ldrk gS ftls dqYk
feYkkdj ppZ ds bl ;qx dk ,tsaV ;k lgk;d fu;qä fd;k x;k g¨A ;k ;g
ml ekuoh; ,tsaV ij Òh Ykkxw g¨ ldrk gS ftls bZ'oj us ppZ ds bl ;qx dk
usr`Ro djus ds fYk, iSnk fd;k g¨A
lkFk gh lkFk] 'Yk¨d 7&13 ij }Sr dk ,d v©j fl)kar Ykkxw g¨ ldrk
gSA ;g dqYk feYkk dj bl ;qx ds ppZ ij Ykkxw g¨ ldrk gS ;k ml ekuo
usrk ij Òh Ykkxw g¨ ldrk gS] ftls bZ'oj us vius ppZ ds bl ;qx ds fYk,
iSnk fd;k gSA
'Yk¨d 8 ds lkFk tkjh j[¨a% ^^eSa rqEgkjs dke tkurk gwa% ns[kk eSaus rqEgkjs
lkeus ,d [kqYkk njoktk j[kk gS] v©j d¨bZ Òh bls can ugÈ dj ldrk]
D;¨afd rqeesa Fk¨M+h 'kfä gS v©j rqeus esjk opu fuÒk;k gS v©j esjs uke ls
budkj ugÈ fd;k gSA**
ppZ ds bl ;qx d¨ QYk nsuk FkkA bl ;qx ;k blds ekuo usrk ds
le{k bZ'oj us ,d [kqYkk njoktk j[kk FkkA II d¨fjafFk;kb;¨a 2%12 esa v©j
,sDV~l 14%27 esa bldk O;¨jk ntZ gS fd nwljs ns'k¨a esa lqlekpkj dk mins'k
nsus tkus ds fYk, bZlk elhg us dSls i‚Yk ds fYk, njoktk [k¨YkkA bl ppZ
v©j@;k blds usrk esa Y¨fdu 'kfä cgqr de FkhA n¨u¨a esa ls fdlh Òh '©rku
dh nqfu;k esa egku ;k cM+k dn ugÈ FkkA Y¨fdu bl ;qx ds Yk¨x bZ'oj ds
dFku ds Áfr fu"Bkoku F¨A gkYkkafd ;h'kq us O;fäxr :i ls ewYk nsonwr¨a d¨
lqlekpkj dk t¨ ewYk lR; Ánku fd;k Fkk mldk dkQh fgLlk YkqIr g¨ x;k]
Y¨fdu mls ckbfcYk ds ek/;e ls bZ'oj ds bl ;qx ds ppZ ds fYk, v{kq..k
j[kk x;k Fkk t¨ bldk ikYku djus esa fu"Bkoku F¨A
eYkkph 3%1&5 v©j 4%5&6 esa ÁdV fd;k x;k gS fd bZ'oj bZlk elhg ds
vkxeu ls dqN gh igY¨ ,fYktk ds vf/kdkj v©j vkRek esa fdlh d¨ mRié
djsaxkA eÙkh 17%11 esa ;h'kq us dgk% cifrLekoknh t‚u us viuk vfÒ;ku iwjk
djus ds ckn Òh ^^lpeqp Òfo";ok.kh dk ;g ,ftYkk igY¨ vk,xk v©j lkjh
pht¨a d¨ iquLFkkZfir djsxkA** gkYkkafd ;g Li"V :i ls ÁdV fd;k x;k gS
fd ,fYktk dh 'kfä v©j vkRek esa cifrLekoknh t‚u vk;k Fkk Y¨fdu mlus
fdlh pht d¨ iquLFkkZfir ugÈ fd;kA bZlk elhg ds nwljs vkxeu ls dqN gh
igY¨ mRié fd, tkus okY¨ ekuo usrk d¨ bZlk ds vkxeu dk ekxZ Á'kLFk
290

ppZ dk jgL;
djuk Fkk& ppZ rS;kj djuk Fkk v©j ml lR; d¨ iqu% LFkkfir djuk Fkk t¨
fiNY¨ ppZ ;qx¨a esa YkqIr g¨ x, F¨A v©j eÙkh 24%14 dh Òfo";ok.kh d¨ iwjk
djus ds fYk, bl usrk v©j@;k ppZ ds fQYkkMsfYQ;k ;qx ds fYk, ,d }kj
[k¨Ykk tkuk Fkk% ^^jkT; dk ;g lqlekpkj lÒh jk"Vª¨a esa lk{; ds fYk, nqfu;k
Òj esa ¼Ápkfjr½ g¨xk v©j mlds ckn var vk tk,xkA**
;g ,sls le; esa g¨xk tc ekuo tkfr ds bfrgkl esa igYkh ckj] O;kid
fouk'k ds gfFk;kj rS;kj g¨axs t¨ /kjrh ls lkjh ekuork d¨ [kRe dj ldsaxs
¼eÙkh% 24%21&22½A bls bZlk elhg ds nwljs vkxeu ls Òh Bhd igY¨ g¨uk
FkkA ¼'Yk¨d 29&30½A
;s Òfo";okf.k;ka vc fuf'pr :i ls iwjh g¨ pqdh gSaA lPpk lqlekpkj
iqu%LFkkfir g¨ pqdk gS v©j /kjrh ds lÒh jk"Vª¨a esa lÙkk esa vk pqdk gS- ppZ
vkRek lefFkZr ,d u;k thou ik pqdk gSA
lkjs Á¨|¨fxd fodkl v©j lqfo/kk,a veYk esa YkkbZ tk jgh gSaA
;wthu] v¨jsxkao esa lcls de 'kfä okY¨ LVs'ku ds lkFk ÁkjaÒ djds
igY¨ jsfM;¨ dk mi;¨x fd;k x;kA mlds ckn Nkik [kkus dkA bldh
'kq:vkr ,d iqjkuh uho¨LVkbYk ls fd;k x;k t¨ esfe;¨xzkQ dh iwoZt FkhA
mlds ckn Nkik [kkus dk mi;¨x fd;k x;kA 1945 esa }rh; fo'o ;q) ds
ckn VsYkhfotu dk ÁkjaÒ gqvkA ppZ us 1955 dh xeÊ esa VsYkhohtu dk mi;¨x
fd;k 1900o"k¨± esa igYkh ckj varr% lPps lqekpkj dh ?k¨"k.kk dh xbZ v©j
/kjrh ds lÒh jkLVª¨a esa mldk Ádk'ku gqvk ppZ dkQh fodflr g¨ x;k gSA
igY¨ 25o"k¨Zsa esa ppZ 30 Áfr'kr dh nj ls c

;qx¨a dk jgL;
vk/kqfud lalk/ku fn, gSa mu Yk¨x¨a d¨ vk'p;Ztud Ykxsaxs ftUgsa 2]000 lkYk
igY¨ lqlekpkj d¨ nqfu;k Òj esa igqapkus dk dke l©aik x;k FkkA
Y¨fdu dqN phtsa vk'p;Ztud ugÈ g¨axh&lScFk v©j ifo«k fnu] uke
bZ'oj dk ppZ v©j jkT; dk lqekpkj bUgsa os igpku Y¨axs t¨ bZlk ds le; ls
var ds le; rd ;qx¨a ls pY¨ vk jgs gSa v©j le; ds var rd jgsaxsA
292

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
ijes'oj ds jkT; ds
jgL;
oLrqr% **ijes'oj ds jkT;** ls vkidk vk'k; D;k gS\ ;g Hkh ,d
vulqy>k jgL; gS] u dsoy nqfu;k ds lHkh yksxksa ds fy,] cfYd nqfu;k Hkj
ds ppksaZ] czãfoKkfu;ksa vkSj **ckbfcy ds fo}kuks** ds fy, HkhA
oLrqr% og jgL; blls lac) jgL;] bZlk elhg ds lqlekpkj ls tqM+k
gqvk gSA
**bZlk elhg dk lqlekpkj** oLrqr% D;k gS] bls ysdj ppksaZ esa erHksn
D;ksa gS\ 31 bZLoh esa ppZ dh LFkkiuk ds ckn ds çkjafHkd chl ;k rhl o"kksaZ ds
nkSjku **bZlk elhg dk lqlekpkj D;k gS**] bl ç'u dks ysdj ,d fgald
fookn mB [kM+k gqvkA mlds ckn ds lkS o"kksaZ esa uo fo/kku ppZ dk lkjk
bfrgkl u"V dj fn;k x;kA bls **ppZ ds bfrgkl ds yksi dh lnh** dgk
x;k gSA yxHkx nwljh lnh ds e/; esa tc
293

;qx¨a dk jgL;
inkZ mBk rks iwjh rjg ls ,d vyx fdLe ds ppZ dk mn; gqvk ysfdu og
eq[; :i ls bZlk elhg ds lqlekpkj dk ugha cfYd bZlk elhg ds ckjs esa
vius lqlekpkj dk mins'k ns jgk FkkA bZlk elhg ,d lans'k ds lkFk ijes'oj
ds Hksts nwr Fks] vkSj og lans'k Fkk ijes'oj dk jkT;A bZlk elhg dk lans'k
bZlksins'k Fkk & bZlk elhg dk lqlekpkjA 1953 ds igys lIrkg rd nqfu;k
ds lkeus bldh ?kks"k.kk ugha dh xbZ] tc yxHkx 1]900 o"kksaZ & dky pØksa dh
,d 'krkCnh & esa igyh ckj ;ksji esa nqfu;k ds lcls l'kä jsfM;ks LVs'ku]
jsfM;ks yDtsacxZ ls bldk çlkj.k fd;k x;kA
,slk yxrk gS fd vkt lHkh ppksaZ us bZlk elhg ds lqlekpkj dks [kks
fn;k gSA os eq[; :i ls bZlk elhg ds ckjs esa vius lqlekpkj dk mins'k nsrs
gSaA
bZlk elhg ijes'oj ds jkT; ds ckjs esa mins'k nsrs gq, vk,A fQj Hkh
dqN gh yksx gSa tks vkt ijes'oj ds jkT; ds ckjs esa mins'k nsrs gSaA D;ksafd
;g D;k gS] blds ckjs esa os lkjk Kku [kks pqds gSa! ysfdu D;k] ijes'oj ds
lPps ppZ dks NksM+ dj] vkt dksbZ Hkh ijes'oj ds jkT; ds lPps lqlekpkj dh
?kks"k.kk djrk gS\
,d çeq[k bathyoknh us ,d jsfM;ks ds nqfu;k Hkj ds Jksrkvksa ls dgk fd
vkt ijes'oj ds jkT; dk lqlekpkj gekjs fy, ugha gSA dqN laçnk; vuqxzg
ds lqlekpkj dk nkok djrs gSaaA dqN eqfä ds lqlekpkj dk rks vf/kdrj bZlk
elhg ds ckjs esa lqlekpkj dk] dqN lkekftd lqlekpkj dkA dqN eu ds
foKku ;k /kkfeZd foKku dk nkok djrs gSaA
buesa ls dksbZ Hkh lgh ugha gS!
dqN ppZ nkok djrs gS fd mudk fo'ks"k laçnk;] ;k **dqy feyk dj
bZlkb;r** ijes'oj ds jkT; dk xBu djrh gS- ,d çeq[k Vsyhfotu
bathyoknh us dgk] **ijes'oj dk jkT; rqEgkjs Hkhrj gS**A dqN us Y;wd 17:21
dks m)`r fd;k gS% **ijes'oj dk jkT; rqEgkjs Hkhrj gS**A vkaf'kd lalks/ku ds
vykok lalksf/kr ekud laLdj.k] eksQr dk vkSj nwljksa ds vuqokn lHkh n'kkZrs
gSa fd bls **rqEgkjs chp esa** ds vFkksaZ esa fy;k tkuk pkfg, & ;kuh bZlk elhg
muds chp esa Fks- og ijes'oj ds Hkkoh jkT; ds jktk gSa] Msfu;y 7 esa vkSj
nwljh txgksa ij ckbfcy jktk vkSj jkT; dk ,d&nwljs ds fy, mi;ksx djrh
gS] ;kuh jktk og jkT; gksrk gS ;k ml jkT; dk çfrfuf/kRo djrk gS ftl ij
og 'kklu djrk gSA
294

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
,d Hkh lgh ugha gS! D;k dksbZ pht blls vf/kd vfo'oluh; yx
ldrh gS\ gka] bl nqfu;k dh ladYiuk esa iyh&c

;qx¨a dk jgL;
mUg¨aus dsoYk bZ'oj ds jkT; dk mins'k nsus ds fYk, vxznwr Òsts] ftu
ij bZ'oj ds ppZ dh LFkkiuk dh xbZ Fkh ¼Y;wd 9%1&2½A iqu#RFkku ds ckn
LokxkZj¨g.k ls igY¨ ;h'kq us vius f'k";¨a d¨ bZ'oj ds jkT; dk mÌs'; fn;k
¼,sDV~l 1%3½A
;g foLe;dkjh gS fd nqfu;k us bldk Kku [k¨ fn;k fd ;g D;k gSA
nsonwr i‚y us ijes'oj ds jkT; dk mins'k fn;k ¼,sDV~l 19%8; 20%25;
28%23] 31½A vkSj loZ'kfäeku ijes'oj us i‚y ds tfj, fdlh nwljs lqlekpkj
dk mins'k nsus okys fdlh bulku ;k nsonwr ds fy, nqgjk vfHk'kki ?kksf"kr
fd;k! ¼xkykfr;ksa ds uke 1%8&9½
fQj brus lkjs yksx brus lkjs nwljs lqlekpkjksa dk mins'k nsus dk
lkgl dSls djrs gSa\ ijes'oj ds jkT; dk lqlekpkj ,slh pht gS] eks{k ikus
ds fy, vkidks ftls vo'; le>uk vkSj ekuuk pkfg,! bZlk elhg us bl
rjg dgk! csgrj gksrk fd rqeus irk fd;k gksrk fd ;g D;k gS!
ogh lqlekpkj&ijes'oj dk jkT;& bl v/;k; dh fo"k; oLrq gSA ;g
ppZ dk jgL; okys v/;k; ds ckn gS D;ksafd ijes'oj dk jkT; ppZ dk
vuqorhZ gSA ;kn j[ksa] ijes'oj ds jkT; ds ckjs esa fl[kkus vkSj ml jkT; esa
'kklu djus ds fy, rS;kj djus ds fy, **ckgj ds yksx¨a** dk vkºoku djuk
ppZ dk mís'; gSA
Msfu;y tkurk Fkk!
D;k vkius yksxksa dks ijes'oj ds jkT;- ds ckjs esa dqN bl rjg dh ckrsa djrs
ugha lquk gS% **fo'o 'kkafr] lfg".kqqrk vkSj Hkkr`or çse dh LFkkiuk ds fy, gj
txg bZlkb;ksa ds fey&tqy dj dke djus ls bulkuksa ds fnyksa esa varr%
ijes'oj dk jkT; LFkkfir gks tk,xkA!
pwafd mUgksaus 1]900 lky igys bZlk ds lqlekpkj dks [kkfjt dj fn;k
FkkA nqfu;k dks mldh txg fdlh vkSj pht dk leFkZu djuk gh FkkA mUgsa
fdlh udyh lqlekpkj dh [kkst djuh gh Fkh! bl rjg geus ijes'oj ds
jkT; ds ckjs esa f?klh&fiVh ckr dgrs lquk gS fd ;g ekuo ân; dk ,d
lqanj Hkko gS] tks bls ?kVkdj ok;oh;] dkYifud 'kwU; cuk nsrk gS! dqN nwljs
yksxksa us feF;kfu:i.k fd;k gS fd **ppZ** gh ijes'oj dk jkT; gS] vkSj dqN
yksxksa us bls lglzkCnh dg dj Hkze iSnk fd;kA gekjh lnh esa rks dqN yksxksa us
nkok fd;k fd fczrkuoh lkezkT; gh ijes'oj dk jkT; gSA ysfdu vc dksbZ Hkh
;g nkok ugha djrkA Hkyk ;g nqfu;k dSls Nyh tk ldrh gS\
296

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
iSxacj Msfu;y] tks bZlk ls Ng lkS lky igys gq, Fks] tkurs Fks fd
ijes'oj dk jkT; ,d okLrfod jkT; gS& /kjrh ds yksxksa ij jkt djus okyh
ljdkjA
bZlk elhg blds ckjs esa vfrfjä tkudkjh ys vk, tks laHkor% Msfu;y
dks ekywe ugha FkhA fQj Hkh Msfu;y tkurs Fks fd /kjrh ij ijes'oj dk
okLrfod] ;FkkFkZ jkT; LFkkfir gksus okyk gSA
Msfu;y mu pkj vlk/kkj.k cqf)eku vkSj çfrHkk'kkyh ;gwnh ;qodksa esa ls
,d Fks tks ;gwfn;ksa dh dSn esa FksA bu pkj yksxksa dks cschyksfu;kbZ ljdkj esa
fo'ks"k nkf;Roksa ds çf'k{k.k ds fy, pkfYM;kbZ lkezkT; ds lezkV uscqpsMustj ds
jktegy esa j[kk x;k FkkA Msfu;y iSxacj Fks ftUgsa bZ'ojkns'k vkSj LoIu esa
fo'ks"k c¨/k çnku fd;k x;k FkkA ¼Msfu;y 1%17½A
uscqpsMustj nqfu;k dk igyk okLrfod 'kkld FkkA mlus tqnkg dkSe
lfgr fo'kky lkezkT; thr j[kk FkkA bl lezkV dks ,d bruk çHkko'kkyh
LoIu vk;k Fkk fd mlus mls ijs'kku dj j[kk Fkk & mls tcnZLr fpark esa
Mky fn;k FkkA mlus vius ckthxjksa] T;ksfrf"k;ksa vkSj tknwxjksa ls ekax dh fd
os mls crk,a fd mlus lius esa D;k ns[kk vkSj mldk vk'k; D;k gSA os ugha
crk ldsA mlds ckn Msfu;y dks lezkV ds lkeus is'k fd;k x;kA
Msfu;y us dgk fd muesa LoIuksa dh O;k[;k djus dh {kerk pkfYM;kbZ
ckthxjksa ls vf/kd ugha gS **ysfdu** mUgksaus dgk] LoxZ esa ,d ijes'oj gS tks
lezkV uscqpsMustj dks jgL; crkrk gS vkSj crkrk gS fd vkus okys fnuksa esa
D;k gksxk ¼Msfu;y 2%28½A
nqfu;k ij jkt djus okys bl ekuo lezkV ds le{k ;g çdV djuk
ijes'oj dk igYkk mís'; Fkk fd LoxZ esa ,d ijes'oj gS & fd ijes'oj lHkh
dkSeksa] ljdkjksa vkSj jktkvksa ij jkt djus okyk loksZPp 'kkld gS & fd
ijes'oj czãkaM ij jkt djrk gS!
297

;qx¨a dk jgL;
og ijes'oj gh Fkk ftlus lqn'kZu yqflQj dks /kjrh ds jktflagklu ij
cSBk;k gS] vkSj yqflQj tks 'kSrku] nkuo cu x;k gS] flQZ blfy, /kjrh ds
flagklu ij fojkteku gS fd ijes'oj mls fojkteku jgus dh vuqefr nsrk gS]
vkSj rHkh rd fojkteku gS tc rd fd og ijes'oj 'kSrku dks gVk dj ml
jktxíh ij cSBus dh fy, bZlk elhg dks ugha HkstrkA ;g pkfYM;kbZ lezkV
dsoy ewfrZ iwtdksa ds dbZ vlqj nsorkvksa dks tkurk FkkA og lPps thfor
loZ'kfäeku ijes'oj ds ckjs esa dqN ugha tkurk FkkA vkt dh dkSeksa vkSj
'kkldksa dh rjg og Hkh ugha tkurk Fkk fd bZ'oj ltho] okLrfod] lfØ;]
fu;a=d vkSj 'kkld lÙkk gS tks lgh vFkksaZ esa u dsoy ml lcdks fu;af=r
djrk gS tks bl /kjrh ij gS cfYd laiw.kZ czãkaM dks lapkfyr djrk gS!
bl lius dk lkjk mís'; bZ'oj ds jkT; dh lPpkbZ dks çdV djuk
FkkA ,su ml pht dks çdV djuk tks bZlk lehg dk ,d vkSj dsoy ,d
lqlekpkj gSA vkSj nwljk] vkus okys fnuksa esa tks gksus okyk gS] njvly vxys
nks n'kdksa esa & ;kuh chloha lnh ds vafre mÙkjk)Z esa & mls mn~?kkfVr djuk
& vkt ds ge yksxksa ds fy, fy[ks esa lqjf{kr j[kuk!
vkt gekjs fy,!
;g 2]500 lky igys ds yksxksa ds fy, 'kq"d] uhjl vkSj futhZo ys[ku ugha gS-
;g gekjs le; ds fy, thfor gS & [kcj gS! ;g vkt gekjs fy, vfxze
lekpkj gSA blds ?kfVr gksus ls igys dh [kcj & vxys dqN gh o"kksaZ esa
fcydqy vkids thou dky esa fuf'pr :i ls /kjrh ds lewps bfrgkl dh
lcls cM+h ?kVuk dh vfxze [kcj!
;g lPpk lqlekpkj gS! ;gh og lqlekpkj gS ;h'kq us ftldk mins'k
fn;k Fkk! ;g vkt vkids vkSj esjs fy, vHkhfIlr gS! ;g egRoiw.kZ gS fd vki
bls le>sa!
viuh ckbfcy esa i

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
le; dk ,d rRo Hkh mlesa fo|eku FkkA uscqpsM~ustj ,d vkykSfdd
iRFkj ds LoxZ ls vkdj çfrek ds iSj ij fxj dj mls dqpy nsus rd mls
ns[krk jgk FkkA mlds ckn iwjh çfrek VwV dj NksVs&NksVs VqdM+ksa esa fc[kj xbZ]
vkSj oLrqr% gok ds lkFk mM+ xbZ& var/;kZu gks xbZ! mlds ckn og iRFkj
peRdkfjd

;qx¨a dk jgL;
**rqe]** Msfu;y us viuh ckr tkjh j[krs gq, bl ekuoh lezkV ls dgk]
**lksus dk ;g flj gksA vkSj rqEgkjs ckn rqels voj ,d nwljs jkT; dk mn;
gksxk] vkSj mlds ckn ihry dk ,d rhljk jkT; vk,xk tks lkjh /kjrh ij
jkt djsxk** ¼'yksd 37&39½A
jkT; D;k gS\
lwpuk! ;g jkT;ksa dh ckr djrh gSA ;g jkT;ksa dk mYys[k djrh gS tks /kjrh
ds yksxksa ij 'kklu djrs gSa- ;g ljdkjksa dh ;g ckr djrh gS! ;g **bulkuksa
ds fny esa mBus okyh** ok;oh; Hkkoukvksa dh ckr ugha djrhA ;g ppksaZ dh
ckr ugha djrhA ;g ml rjg dh ljdkjksa dh ckr gS tks ;gka /kjrh ds yksxksa
dh dkSeksa ij 'kklu djrha vkSj vf/kiR; j[krh gSaA ;g lqLi"V gS] ;gka dksbZ
Hkzkafr ugha gS fd jkT; 'kCn dk vk'k; D;k gSA
O;k[;k esa dksbZ Hkzkafr ugha gSA ijes'oj iSxacj Msfu;y ds ek/;e ls vius
&vkidks O;ä djrk gSA fo'kkydk; /kkrq çfrek us jk"Vªh; vkSj varjjk"Vªh;
ljdkjksa&okLrfod ;FkkFkZ jkT;¨a dk çfrfuf/kRo fd;k FkkA
mlus nqfu;k ij gqdwer djus okyh ljdkjksa ds mÙkjkf/kdkj dk
çfrfuf/kRo fd;k FkkA igys lksus dk flj FkkA og uscqpsM~ustj vkSj pkfYM;kbZ
lkezkT; ds mlds jkt dk çfrfuf/kRo FkkA mlds ckn] dky Øe esa vkxs
pydj ,d nwljk vkus okyk Fkk] vkSj fQj rhljk jkT; **tks lkjh /kjrh ij
jkt djsxk**& fo'o lkezkT;!
mlds ckn 'yksd 40 esa yksgs dk iSj ,d pkSFks fo'o lkezkT; dk
çfrfuf/kRo djrk gSA mls l[r gksuk gS tSls yksgk l[r gksrk gS& vius
iwoZofrZ;ksa ls l'kä lsukA blds ckotwn tSls pkanh lksus ls de ewY;oku gksrh
gS] ihry pkanh ls] yksgk ihry ls] gkykafd buesa ls çR;sd /kkrq vf/kd dBksj
vf/kd etcwr gksrh gS] blh rjg vuqØkeh jkT; Øe'k% uSfrd vkSj v/;kfRed
–f"V ls cnrj gksrs tk,axsA nks iSjksa dk vk'k; Fkk fd pkSFkk lkezkT; foHkkftr
gks tk,xkA
300

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
psfYM;kbZ lkezkT; ds ckn vkSj Hkh cM+k Qkjlh lkezkT; vk;k] mlds ckn
;wukuh& eslhMksfu;kbZ] vkSj pkSFkk jkseu lkezkT;A ;g foHkkftr Fkk ftldh
jkt/kkfu;ka jkse vkSj d‚LVSafVuksiksy esa FkhaA
vc 'yksd 44! bls i

;qx¨a dk jgL;
buesa ls Ng vk, vkSj pys x,A lkrosa dk vc nl ;ksjih; lewgksa ;k
jk"Vªksa }kjk jkseu lkezkT; ds vafre] lqfuf'pr] vYidkfyd iqu#RFkku dk xBu
dj jgk gSA Msfu;y 2 esa bud¨ yksgs vkSj feêh dh nl maxfy;ksa ds :i esa
O;ä fd;k x;k gSA
muds le; esa& vkSj os cgqr de le; rd jgsaxs] laHkor% nks ls lk

lHkh dkSeksa ij jkt djus okys gSa ;h'kq
ijes'oj ds jkT; ds jgL;
tc ;h'kq vkrs gSa] og jktkf/kjkt ds :i esa] lkjh nqfu;k ij jkt djus vk jgs
gSa ¼çdk'kuk 19%11&16½] vkSj mudk jkT;& ijes'oj dk jkT;& Msfu;y us
dgk& bu lHkh lkalkfjd jkT;ksa dks [kRe dj nsus okyk gSA
çdk'kuk 11%15 bls bu 'kCnksa esa O;ä djrk gS% **bl nqfu;k ds jkT;
gekjs Hkxoku vkSj mlds ;h'kq ds jkT; cuus okys gSa vkSj og ges'kk&ges'kk ds
fy, jkt djsaxs!**
;gh ijes'oj dk jkT; gSA ;g orZeku ljdkjksa dk var gS& gka] la;qä
jkT; vkSj fczrkuoh dkSeksa ds HkhA mlds ckn os lewph /kjrh ds jktkf/kjkt çHkq
bZlk elhg ds jkT; cu tk,axsA
blls ;g ckr Li"V gks tkrh gS fd ijes'oj dk jkT; ,d okLrfod
jkT; gSA ;gka rd fd pkfYM;kbZ lkezkT; Hkh ,d jkT; Fkk& ;gka rd fd
jkseu lkezkT; Hkh jkT; Fkk& blfy, ijes'oj dk jkT; ,d ljdkj gSA ;g
nqfu;k Hkj ds jk"Vªksa dh ljdkjksa dks vius v/khu dj ysus okyk gSA
bZlk elhg jktk& ,d 'kkld cuus ds fy, tues Fks!
tc og vius thou ds fy, fiysV ds le{k lquokbZ ds fy, [kM+s gq,]
fiysV us muls dgk] rks rqe jktk gks\ ;h'kq us tokc fn;k] vki gh dgrs gSa
fd eSa jktk gwaA blh mís'; ls rks esjk tUe gqvk Fkk] vkSj blh edln ls eSa
bl nqfu;k esa vk;k gwaA ysfdu ;h'kq us fiysV ls ;g Hkh dgk% **esjk jkT; bl
nqfu;k dk ugha gS**& ¼t‚u 18%37, 36½A fdrus gSjr dh ckr gS] fdruh cM+h
=klnh gS fd vkt ppZ esa gksus okyh çkFkZukvksa vkSj lqlekpkj ds mins'kksa esa
vkneh ;h'kq ds nqfu;k esa vkus dh ckr vxj lqurk Hkh gS rks dHkh&dHkkj gh
lqurk gSA lkalkfjd jkT; vkSj 'kSrku dh 'kfä ¼,Qhfl;kb;¨a 6%12½ vkt
nqfu;k ij jkt dj jgh gSA bZlk elhg ds iqujkxeu ij 'kSrku dh ;gh
lkalkfjd ljdkjsa u"V dh tk,axh vkSj bZlk elhg }kjk çfrLFkkfir gksaxhA ;h'kq
dk jkT; dy dh nqfu;k gS!
303

;qx¨a dk jgL;
nsonwr us bZlk elhg ds tUe ls igys esjh] mudh eka ls tks dgk Fkk]
D;k vkius mls i

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
'kh?kz vkus okyh bu ?kVukvksa ds çR;sd cM+s pj.k ckbfcy dh Hkfo";okf.k;ksa esa
gekjh vka[kksa ds lkeus [kqyh iM+s gSaA ogh ;h'kq tks 1900 lky ls Hkh vf/kd
igys ifo= ?kjrh dh igkfM+;ksa vkSj ?kkfV;ksa esa vkSj ;wjs'kye dh xfy;ksa esa pys
Fks] ,d ckj fQj vk jgs gSaA mUgksaus dgk Fkk fd og fQj vk,axsA tc mUgsa
lwyh ij p

;qx¨a dk jgL;
blds ckjs esa lksfp,A ekuo tkfr dks thfor j[kus ds fy,] c

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
ugha djsxs os\ pwafd 'kSrku ds iqj¨fgr¨a ¼II d¨fjafFk;kbZ 11%13&15½ us muds
lkFk Ny fd;k gS blfy, os ;gh ekusaxs fd og bZlk lehg ds fojks/kh gSaA ppZ
vkSj dkSesa muds vkxeu ij ukjkt gksaxh ¼çdk'kuk 11%15 ds lkFk 11%18½ vkSj
lSU; 'kfä;ka oLrqr% mUgsa u"V djus ds fy, muls yM+saxh ¼çdk'kuk 17%14½!
dkSesa vkxkeh f=rh; fo'o ;q) dh vafre yM+kbZ yM+ jgh gksaxh] vkSj ;q)
dk dsaæ ;s#'kye gksxk ¼tspkfj;k 14%1-2½ vkSj rc bZlk elhg ykSVsaxsA
vykSfdd 'kfä ls og mu dkSeksa ds [kfykQ yM+saxs tks muds f[kykQ yM+saxhA
¼'yksd 3½A og mUgsa iwjh rjg gjk nsaxs ¼çdk'kuk 17%14½! ml fnu muds iSj
vksykbyht ioZr ij tes gksaxs] ;s#'kye ds iwjc esa FkksM+h gh nwjh ij ¼tspkfj;k
14:4½A
vkRe leiZ.k dSls djsaxh dkSesa
tc loZ'kfä eku xkSjokfUor bZlk elhg igys&igys nqckjk vk,axs] dkSesa ukjkt
gksaxhA ;s:'kye esa tek lSU; 'kfä;ka muls yM+us ds ç;kl djsaxh! eSaus dgk
**ç;kl djsaxh** ysfdu mlls dgha vf/kd 'kfä'kkyh lsuk,a bZlk elhg ds
ihNs&ihNs LoxZ ls vk,axh lHkh ifo= nsonwr gksaxs ¼çdk'kuk 19%14]eÙkh esa
rlnhd 25%31½A
tkuuk pkgrs gSa fd ml yM+kbZ vkSj mu vkØked ekuo lsukvksa dk D;k
gksxk\
çdk'kuk 17 esa vkt ds mHkjrs la;qä ;ksjih; jkT;&iquLFkkZfir jkseu
lkezkT; dh lsukvksa dk mYys[k 'yksd 14 esa fd;k x;k gS **;s esuus ¼;h'kq½ ls
;q) djsaxs] vkSj esuuk mUgsa ijkLr dj nsxk D;ksafd og ekfydksa dk ekfyd
jktkf/kjkt gS----**
ysfdu og mUgsa dSls ijkLr djsaxs\ gesa bldk fooj.k tspkfj;k ds
pkSngosa v/;k; esa feyrk gSA
307

;qx¨a dk jgL;
vkSj og rkÅu gksxk ijes'oj ftlls mu lHkh yksxksa ¼lsukvksa½ dks ijkLr
dj nsxk ftUgksaus ;s:'kye ds [kfykQ yM+kbZ yM+h gS mudk ekal [kRe gks
tk,xk] tcfd os vius iSjksa ij [kM+s jgsaxs vkSj mudh vka[ksa muds us= dksVjksa
esa xy tk,axh vkSj mudh tqcku muds eqag esa lM+ tk,xhA mudh gfì;ksa dks
NksM+ dj muds ekal dk ;g foxyu rkRdkfyd :i ls gksxk tcfd os vius
iSjksa ij [kM+s gksaxs ¼ tspkfj;k 14%12½A
laHkor% la'kksf/kr ekud laLdj.k vkSj Hkh Li"V o.kZu djrk gS% **vkSj og
rkÅu gksxk ijes'oj ftlls mu yksxksa ij çgkj djsxk ftUgksaus ;s:'kye ds
f[kYkkQ ;q) fd;k FkkA mudh vka[ksa muds us= dksVjksa esa lM+ tk,axh vkSj
muds eqag esa mudh tqcku xy tk,axhA**
mudh gfì;ksa ls vyx gksdj muds ekal dh ;g lM+u rkRdkfyd :i
ls gksxh tcfd os vius iSjksa ij [kM+s jgsaxsA
bZlk ds f[kYkkQ yM+us okyh lsukvksa ds f[kYkkQ dSlk nsoh çfr'kks/k! ml
nSoh 'kfä dk dSlk çn'kZu ftlls og lHkh dkSekSa ij jkt djsaxs! ijes'oj ds
dkuwu vkSj ijes'oj ds fu;e ds f[kYkkQ cxkor dks vo'; nck;k tkuk
pkfg, vkSj mls rsth ls nck;k tk,xkA
D;k vki vuqHko dj ldrs gSa fd ekuork ij tks nqHkkZX; vkSj veaxy
vk, gSa] os bZ'ojh; dkuwu ds mYya?ku dk urhtk Fks\
;fn dHkh fdlh O;fä dk lPps ijes'oj ds flok dksbZ vkSj ijes'oj u
jgk gksrk ;fn lHkh cPpksa dk ikyu&iks"k.k vius ekrk&firk dk vknj] lEeku
djus vkSj mudk vkKkikyu djus ds fy, gqvk gksrk] vkSj lHkh ekrk&firkvksa
us vius cPpksa dk ykyu&ikyu bZ'oj ds jkLrs ij fd;k gksrk ;fn fdlh us
dHkh vius fny esa gR;k dk Hkko u vkus fn;k gksrk] ;fn dksbZ ;q) u gksrk]
bulkuksa ds gkFkksa bulkuksa dh dksbZ gR;k u gqbZ gksrh] ;fn lHkh 'kkfn;ksa dks
çlUu j[kk tkrk vkSj fookg ls igys ;k mlds ckn ;kSu'kqfprk dk mYya?ku
u gksrk ;fn lHkh nwljksa dh HkykbZ vkSj dY;k.k dh bruh fpark djrs fd dksbZ
pksjh u djrk] vkSj ge lkjs rkys] pkfc;ka vkSj frtksfj;ka >Vd ikrs] ;fn
çÙksd O;fä lp cksyrk rks gj O;fä ds 'kCn vPNs gksrs] gj O;fä bekunkj
gksrk ;fn fdlh Hkh O;fä us dksbZ ,slh pht u fNikbZ gksrh tks O;k;laxr

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
vius iwjs eu ls] fny ls vkSj 'kfä ls bZ'oj ls I;kj djrs v©j mldh
iwtk djrs] lHkh nwljksa ds dY;k.k dh mruh gh fpark djrs ftruh viuh fpark
djrs gSa rks dksbZ rykd u gksrk] dksbZ ?kj u VwVrk] dksbZ cky dnkpkj] dksbZ
vijk/k] dksbZ tsy ;k dSn[kkus u gksrs] 'kkafriw.kZ funsZ'k vkSj lcds fy,
lkoZtfud lsok ds :i esa fuxjkuh ds flok dksbZ iqfyl u gksrh] dksbZ ;q)]
dksbZ lSU; çfr"Bku u gksrsA
ysfdu blls vkxs c

;qx¨a dk jgL;
;s ifjofrZr] /kekaZrfjr vkSj vc vej cuk fn, x, lar mlds ckn bZlk
elhg ds v/khu dkSeksa ij jkt djsaxs&u'ojksa dh dkSeksa ij ¼Msfu;y 7%22(
çdk'kuk 2%26&27] 3%21½A
var esa 'kSrku dks gVk fn;k x;k
/kjrh ds lewps bfrgkl dh ;g lcls xkSjo'kkyh ?kVuk cknyksa esa

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
yksxksa us ;g joS;k viuk;k gksxkA vkSj gkykafd 'kSrku dks rc mls çlkfjr
djus ls jksd fn;k x;k gksxk ysfdu ftls vknr ds :i esa vaxhdkj dj fy;k
x;k gS og vfoyac ugha fudkyk tk ldsxkA
blds okotwn ijes'oj us ge bulkuksa dks Lora= u'oj ,tsaV cuk;k gSA
mlus gesa vius eu ij fu;a=.k çnku fd;k gS] flok blds fd ge 'kSrku ds
Ny iw.kZ vfu"Vdj vkd"kZd ls va/ks gks ldrs gSaA
ysfdu vc /kjrh ds u'oj bulku Nys ugha tk,axs! vc loZ'kfäeku
;h'kq vkSj muds v/khu 'kklu djus okys vu'oj lar mu iVyksa dks gVkuk
çkjaHk djsaxs ftUgksaus ekuo psruk dks va/kk cuk j[kk gSA
blfy, eSa dgrk gwa fd iwjh rjg vkn'kZ jkT; rRdky ugha vk ldrkA
yk[kksa&djksM+ksa yksx vHkh Hkh naHk] okluk] vkSj ykyp dk ckxh joS;k viuk,axs
ysfdu bZlk elhg dk vkxeu iquf'kZ{kk] çfØ;k çkjaHk djsxk Nyh xbZ psruk
dks txkus] eu dks Ny ls eqä djus] vkSj mUgsa LoSfPNd i'pkrki dh vksj
ykus dh çfØ;k çkjaHk djsxkA
bZlk elhg ds nkf;Ro laHkkyus vkSj 'kSrku ds fuokZlu ds le; ls
ijes'oj dk dkuwu vkSj 'kkLor ds 'kCn ftvksu ls vkxs c

;qx¨a dk jgL;
vkSj cgqr ls yksx tk,axs vkSj dgsaxs vkvks] vkSj pyks Hkxoku ds ioZr ij pyk
tk,] tSdc ds ijes'oj ds ?kj vkSj og gesa vius jkLrksa ds ckjs esa crk,xk]
vkSj ge mlds jkLrs ij pysaxs D;ksafd dkuwu vkSj ;s:'kye ds ;h'kq ds 'kCn
ftvksu ls cgqr vkxs rd tk,axsA vkSj og dkSeksa dk QSlyk djsaxs vkSj
cgqr&lh dkSeksa dh HkRlZuk djsaxs% vkSj os viuh ryokjsa ihV dj Qky vkSj
vius cjNs ihV dj dqnkysa cuk ysaxsA dkSesa dkSeksa ds f[kYkkQ ryokjsa ugha
mBk,axh vkSj u os vkxs ls ;q) gh lh[ksaxhA
blds ckjs esa lkspsa! dksbZ ;q) ughaA bulku ;k tkuojksa dk dksbZ Hk;
ughaA varr% fo'o 'kkafrA fdlh pht dks og 'kkafr ykuh gksxhA ijes'oj dk
dkuwu] ?kksf"kr bZlkb;r ftldh f'k{kk nsrh gS] lekIr dj fn;k x;k Fkk] og
ts:'kye ls ckgj tk,xk vkSj /kjrh blh rjg ijes'oj ds jkLrs ds Kku ls
Hkj tk,xh tSls lkxj ikuh ls Hkjs gSaA
;gka rd fd taxyh tho Hkh ikyrw gks tk,axs vkSj 'kkafr ls jgsaxsA
**HksfM+;s Hkh eseuksa ds lkFk jgsaxs vkSj rsanq, cPpksa ds lkFk lks,axs vkSj xk;
ds cNM+s vkSj 'ksj 'kkod ,d lkFk jgsaxs vkSj NksVk&lk cPpk mudks gkadsxkA
xk; vkSj Hkkyw pjsaxs vkSj muds cPps ,d lkFk ysVsaxs vkSj 'ksj cSy dh rjg
iqvky [kk,xkA LrU; eksfpr cPpk ,sLi liZ dh ckach ij [ksysxk vkSj d‚dSfVªl
dh ekan ij gkFk j[ksxkA esjs ifo= ioZr ij mUgsa u rks vk?kkr yxsxk vkSj u
u"V gksaxs% D;ksafd /kjrh mlh rjg ;h'kq ds Kku ls ifjiw.kZ gksxh tSls lkxj
ikuh ls Hkjs gksrs gSa ¼blS;k 11%6 - 9½A
vc cnyh ifjfLFkfr;ksa dh dYiuk djsa!
vc gy gks pqdh leL;k,a ns[ksa!
vc ml nqfu;k dh >kadh ns[ksa ftlesa dksbZ vf'k{kk] dksbZ xjhch] dksbZ
vdky vkSj Hkq[kejh ugha gS] ml nqfu;k esa >kadsa ftlesa rsth ls vijk/k ?kV jgs
312

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
gSa] yksx bZekunkjh] ;kSu'kqfprk] ekuoh; n;k] vkSj çlUurk lh[krs gSa&'kkafr
laiUurk vkSj çpqj dY;k.k dh nqfu;kA
lkf/kr tula[;k foLQksV
ijes'oj vlk/kkj.k vkn'kZ jkT; ds ;qx esa cgqr&ls lq/kkjksa dh Hkfo";ok.kh
djrk gSA og dgrk gS fd bl /kjrh ij tYn gh lq/kkj 'kq: gksaxsA
D;k vki bldh dYiuk dj ldrs gSa\ ekuotkfr ds le{k [kM+h vusd
leL;kvksa ds lek/kku dh fn'kk esa yacs Mx Hkjrh nqfu;kA
vkt dh lcls cM+h vkSj lcls [kkSQukd leL;k] tula[;k foLQksV dh
leL;k gSA lHkh dkSeksa dh c

;qx¨a dk jgL;
mlds ckn lgh larqyu esa lE;d o"kkZ djkvks] lgh ekSle esaA
vkSj fQj D;k gksrk gS\
vdLekr~ yk[kksa ,dM+ vfo'oluh;:i ls ÅoZj] mRiknd] mR—"V —f"k
;ksX; Hkwfe miyC/k gks tkrh gS&og egt vkfo"dkj vkSj iFk çn'kZu dh çrh{kk
dj jgh gSA
vlaHko\
bulku ds gkFkksa&fuf'pr :i lsA
ysfdu ns[ksa ijes'oj D;k okns djrk gSA vius dhM+s&edksM+ksa vkSj blzkbZy
ds vius yksxksa lesr Mjks] tSdc] eSa rqEgkjh enn d:axk] dgrk gS Hkxoku]
rqEgkjk m)kjd] blzkbZy dk ;h'kw!
**ns[kks] eSa rqEgkjs fy, ,d u;k /kkjnkj nkarsnkj xgkbZ midj.k cukÅaxk
rqe igkM+ksa dks ihVksxs] vkSj ihV&ihV dj mUgsa NksVk dj nksxs vkSj igkM+ksa dks
Hkwalk cuk nksxsA rqe mUgsa ia[ks ls gok djksxs] vkSj gok mUgsa nwj mM+k ys tk,xh]
vkSj pØokr mUgsa fo[ksj nsxk rqe bZlk elhg dks çlUu djksxs vkSj blzkbZy ds
Hkxoku dks xkSjokfUor djksxsA
tc xjhc vkSj t:jrean ikuh ryk'ksa vkSj dgha ikuh u gks] vkSj mudh
tqckusa I;kl ls lw[k jgh gks eSa] Hkxoku mudh vkrZ iqdkj lquwaxkA eSa blzkbZy
dk ;h'kw mudk ifjR;kx ugha d:axkA eSa Åaph txgksa] vkSj igkM+ksa vkSj ?kkfV;ksa
ds chp esa ufn;ka cgkÅaxk eSa chgM+ksa dks ikuh ds rkykc vkSj lw[kh tehu dks
ikuh ds >jus cuk nwaxkA
**eSa chgM+ksa esa nsonk:] dhdj] vkSj esagnh vkSj rSy o`{k yxk nwaxkA eSa
jsfxLrku esa ,d lkFk nsonk:] vkSj phM+] vkSj ckol ¼l:½ ds o`{k yxk nwaxk
rkfd yksx ns[ksa vkSj tkusa] vkSj fopkj djsa vkSj le>sa fd ;g ;h'kq us fd;k gS]
vkSj blzkbZy ds çHkq us bls fljtk gSA** ¼blS;k 41%14 - 20½A
314

'kq) ikuh moZj e#LFky
ijes'oj ds jkT; ds jgL;
D;k vki bl rjg ds vk'p;Ztud –'; dh dYiuk dj ldrs gSa\ jsfxLrku
ds gjk&Hkjk ÅoZj] o`{kksa&>kfM+;ksa cqycqys NksM+rs >juksa] lksrksa ds m|ku dh
/kjrh cuus] igkM+ksa ds uhpk vkSj fuokl ;ksX; gks tkus dhA
/;ku ns fd ijes'oj us ckbfcy esa dbZ txgksa ij bu fLFkfr;ksa dk o.kZu
dSls fd;k gSA
**mlds ckn iaxq vkneh yky gfj.k dh rjg dqykaps Hkjsxk] vkSj xwaxs dh
tqcku xk,axh% D;ksafd chgM+ksa esa ikuh ds lksrs QwV mBsaxs] vkSj e#LFkyksa esa ukys
cgus yxsaxsA vkSj >qylh gqbZ /kjrh rkykc cu tk,xh] vkSj I;klh /kjrh ikuh
dk >juk] loZ ukxnSO;ksa L;kjksa] ds vkokl esa] tgka gj dksbZ ysVk gksxk] ljir]
ujdqy] csar tSls ?kklsa gksaxh**A ¼blS;k 35%6-7½A
blS;k dk iwjk v/;k; 35 i

;qx¨a dk jgL;
ikl ls gksdj xqtjrh Fkh vkSj ;g ns[k dj nax jgs fd ?kkVh esa rsth ls ikuh
cg jgk gSA tSls&tSls [kkM+h fFkjkrh xbZ mUgsa irk pyk fd ikuh fcYdqy lkQ
vkSj LoLN gS&ehBk vkSj ihus ;ksX; ftls ihdj vkneh rjks&rktk gks tk,A
dguk u gksxk fd mudk dkjksckj nqckjk py fudykA
tkus dSls Hkwdai us tehu ds uhps ds fdlh ty lzksr dks [kksy fn;k Fkk
vkSj og mudh laifÙk ds ikl ls gksdj >jus dh 'kDy esa cgus yxk FkkA
bl /kjrh ds foLr`r catjksa ds ckjs esa lkspsaA D;k ;g vfo'oluh; yxrk
gS fd ijes'oj mUgsa xqykc dh rjg f[kyk gqvk cuk ldrk gS\ mls ,slk D;ksa
djuk pkfg,\
igkM+ cuk, x, FksA egku 'kfä;ksa us fojkV mRçs{k.k fd;k ;k /kjrh ds
uhps HkwiVy esa fo'kky njkjsa ;k njdusa iSnk dhaA xzsukbV ds fo'kky fiaM mB
dj vkleku esa pys x,&/kjrh vius bfrgkl ds lcls cM+s Hkwdaiksa ds geyksa ls
yjtus yxhA ioZr cuk, x, Fks&os vius vki ugha cus FksA
loZ'kfä eku ijes'oj] ftlus igkM+ vkSj ioZr cuk, ¼,eksl 4%13(
lkYEl 90%2½] muesa lq/kkj yk,xk&bl /kjrh dh lrg dks u;k :i&u;k
vkdkj nsxkA
mu cM+s Hkwdaiksa ds ckj esa i

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
dYiuk dhft, fd ;fn /kjrh ds dqN lkxjksa dk vkdkj des gks tk, rks
yk[kksa ,dM+ tehu miyC/k gks tk,xhA vkSj ijes'oj dgrk gS fd os fleVsaxs!
bl ij /;ku nsaA vkSj ijes'oj felzh lkxj dh tqcku iwjh rjg can dj nsxk;
vkSj viuh 'kfä'kkyh gokvks ds lkFk og ufn;ksa ds Åij vius gkFk fgyk,xk
vkSj lkr ufn;ksa dks frrj&fcrj dj nsxk vkSj bulkuksa dks lw[ks iSj pyus dk
volj nsxk ¼blS;k 11%15½A
vfo'oluh; yxrk gS ysfdu ;g lp gS!
tc bZlkelhg bl /kjrh ds egku 'kkld cusaxs og egku'kfä dk
mi;ksx djsaxsA t‚u us Qfj'rksa dks /kjrh ij jkt djus vk jgs bZlkelhg dh
çlalk djrs ns[kkA
mUgksaus dgk% ge vkidks /kU;okn nsrs gSa] gs loZ'kfäeku ijes'oj] gs
ekfyd] tks Fkk] gS vkSj vkus okyk gS] D;ksafd vkius viuh egku 'kfä;ka vius
vanj lek yh gSa] vkSj jkt fd;k gS ¼çdk'kuk 11%17½A
lPps LokLF; ds ckjs esa lgh f'k{kk dk lk>k cy] vkSj i'pkrki djus
ij lHkh chekfj;ksa ds paxk gks tkus] dk vFkZ gksxk laiw.kZ vkn'kZ LokLF;A
/;ku nsa ijes'oj bldk o.kZu fdl rjg djrk gSA
**ysfdu ogka xfjeke; ijes'oj gekjs Hkhrj pkSM+h ufn;ksa vkSj lzksrksa okyh
,d txg gksxk ftlesa ls irokj okyh ukSdk,a ugha tk,axh vkSj u lts&/kts
tgkt gh muls gksdj xqtjsaxsA D;ksafd ijes'oj gh gekjk U;k;k/kh'k gekjk
dkuwu çnkrk gS] ijes'oj gekjk jktk gS] og gesa cpk ysxkA**
**vkSj yksx ;g ugha dgsaxs fd eSa chekj gwa% mlds Hkhrj jgus okys yksxksa
dks muds vijk/k ds fy, {kek dj fn;k tk,xk!** ¼blS;k 33%21&22(24½A
317

;qx¨a dk jgL;
;g mR—"V oknk lqfu,% **rqe detksj gkFkksa dks etcwr djks] vkSj nqcZy
?kqVuksa dks cfy"B cukvksA tks fny ls dkrj gSa muls dgks fd etcwr cuks]
Mjks ugha% **ns[kks! rqEgkjk ijes'oj çfr'kks/k ds lkFk vk,xkA ;gka rd fd
ijes'oj çfrnku nsxkA og vk,xk vkSj rqEgkjh j{kk djsxkA rc va/kksa dh vka[ksa]
vkSj cgjksa ds dku [kqy tk,axsA rc ixqa O;fä yky gfj.kksa dh rjg dqykaps
Hkjsaxs] vkSj xwaxksa dh tqckusa xk,axh----** ¼blS;k½ ijes'oj n;k vkSj çse ds vius
fu;eksa ds ikyu ds iqjLdkjksa dk o.kZu djrk gSA lwpuk blS;k 58%8 ij x©j
dhft,% rc lqcg dh rjg vpkud rqEgkjh jks'kuh QwV iM+sxh vkSj rsth ls
rqEgkjk LokLF; fu[kj vk,xk----**
LokLF; esa çlUurk
vPNs LokLF; dh fLFkfr;ksa vkSj /kjrh ij ftu cgqr&lh phtksa dh iquiZzfr"Bk
djuh gS] mudk o.kZu djrs gq, ijes'oj dgrk gS] pwafd eSa rqeesa LokLF; dh
iquiZzfr"Bk d:axk] vkSj eSa rqEgkjh pksVksa dks Hkj nwaxk--- ¼tspkfj;k 30:17½A
**blfy, os vk,axs vkSj ftvksu ds f'k[kj ls xk,axs] ,d lkFk fey dj
vkSj xsgwa ds fy, vkSj efnjk ds fy,] vkSj rsy ds fy,] vkSj lewg ds
vYio;Ldksa vkSj jsoM+ ds fy, ijes'oj dh mnkjrk dh vksj çokfgr gksaxsA vkSj
mudh vkRek fdlh lhaps gq, m|ku dh rjg gksxh vkSj vc mUgsa fdlh pht
dk dksbZ nq%[k ugha gksxkA**
**vkSj mlds ckn dqvkafj;ka u`R; esa >wesaxh] ukStoku vkSj cw

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
LokLF; ds fu;eksa ds ikyu ds dqN migkj Hkh gSa & ijes'oj xkjaVh nsrk
gS fd LokLF; vPNk gksxk chekjh vkSj jksx rhljh&pkSFkh ih

;qx¨a dk jgL;
vkSj nwljh dkSeksa dk D;k\
/;ku nsa% ml fnu felz ds ckgj ¼felz vkt Hkh ,d jk"Vª¨a ds :i esa
fo|eku gS½ vlhfj;k rd ds fy, ,d jktekxZ gksxk ¼ftlds vf/kdka'k yksx
lfn;ksa igys mÙkj e/; ;ksji&vk/kqfud teZuh pys x, Fks½] vkSj vlhfj;kbZ
ykSVdj felz vk,axs] vkSj felzh vlhfj;k tk,axs vkSj felzh vlhfj;kb;ksa ds
lkFk vkjk/kuk djsaxsA ml fnu felz vkSj vlhfj;k ds lkFk blzkbZy rhljk
gksxk] ;gka rd fd /kjrh ds chp esa ,d migkj% ftls estckuksa dk ekfyd ;g
dgrs gq, vk'khZokn nsxk] felz dkSe le`) gks] vlhfj;k] esjs gkFk dk dke] vkSj
blzkbZy esjh mÙkjkf/kdkj ¼blS;k 19%23-25½A
iw.kZ f'k{kk
lksfp, dh ;g vkxs fd fn'kk esa fdruk çxfr'khy dne gksrk fd nqfu;k Hkj
dh lkjh dkSesa] gj txg ,d gh Hkk"kk cksyrha] i

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
vPNs lkfgR;] vPNs laxhr vkSj vuqÑr Á;kl¨a] Hkk"kkbZ dfBukb;ksa ds
dkj.k gksus okyh xyrQgfe;ksa vkSj vuqokn ds gtkjksa nqlk/; ?kaVksa ls cpus ds
ç;kl ds u, ;qx ds ckjs esa lkspsaA og Hkh D;k ;qx gksxk tc lkjh nqfu;k
lPps vFkksaZ esa f'kf{kr gksxh&vkSj ,d gh Hkk"kk cksysxhA
vkfFkZd

;qx¨a dk jgL;
,d fuf'pr ekud r; fd;k tk,xk vkSj ewY; dHkh ugha cnysaxsA nwljksa
dh {kerk ij dksbZ lêsckth ;k tq,ckth ugha gksxhA
vc dksbZ O;fä fdlh nwljs O;fä ds Je vkSj {kerk esa fuos'k djds
dHkh /kuoku ugha cusxkA vc dksbZ iwath cktkj] fo'o cSad] foÙkh; dsaæ] chek
daifu;ka] ca/kd j[kus okyh daifu;ka] dtZnkrk ,tsafl;ka] fu;r le; ij
Hkqxrku ugha gksaxsA
ijes'oj dh cgqyrk okyh ljdkj ds jkt esa yksx flQZ ogh [kjhnsaxs
ftudh mUgsa t:jr gksxh] tks os mls [kjhn ldrs gksaxs] tc muds ikl mlds
Hkqxrku ds fy, uxnh gksxhA dksbZ O;kt ugha] vkSj vkxs ls dksbZ dj ughaA
n'keka'k ç.kkyh
ysfdu n'keka'k ç.kkyh lkoZHkkSe gksxhA
vkt dh ljdkjsa mÙkjkf/kdkj djksa] vk;djksa] xqIr djksa] la?kh;] çkarh;]
dkmaVh] Ldwy ifj"kn vkSj uxj dkjksa esa 40]50 vkSj 90 çfr'kr rd dh ekax
djrh gSaA
ysfdu ijes'oj dks dsoy nl çfr'kr pkfg,A vkSj ml nl çfr'kr ls
iwjh /kjrh dh lewph ljdkj dk foÙkh; iks"k.k] 'kS{kf.kd vkSj v/;kfRed usr`Ro
fd;k tk,xkA
**D;k dksbZ O;fä ijes'oj dks ywVsxk\ fQj Hkh rqeus eq>s ywVk gSA ysfdu
rqe dgrs gks fd geus rqEgsa dgka ywVk gS\ ¼vkSj ijes'oj tokc nsrk gS½]
n'keka'k vkSj ps ywVk gS] ;gka rd fd bl iwjs jk"Vª usA rqe lkjs n'kekal xksnke esa ys
vkvks] fd esjs ?kj esa xks'r jg lds] vkSj ,rn~ }kjk vc esjs le{k lkfcr djks]
dgrk gS esgekuksa dk ijes'oj] ;fn eSa rqEgkjs fy, LoxZ dh f[kM+fd;ka ugha
[kksywaxk] vkSj rqe ij vuqxzg dh cjlkr ugha d:axk rks bls çkIr djus ds
fy, i;kZIr txg ugha gksxh ¼ekyph 3%8 - 10½A ;g vkt ds fy, dh xbZ
Hkfo";ok.kh gSA
322

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
vkSj og fdruh cM+h HksaV gksxhA dksbZ foÙkh; cks> ugha gksxk tks vkt ds
vf/kdrj yksxksa ds fy, vfHk'kki cus gSaA bZ'oj dgrk gS fd foÙkh; vuqxzg b~l
le; dh O;oLFkk g¨axsA
ikS/kksa] HkaMkjksa vkSj mRiknu çdYiksa ls pksjh] ywV] nq?kZVukvksa] ekSleh
uqdlku] tax] lM+u] vkSj ºzkl fudky nhft,A mlds ckn fdruk de eky
fcdsxk vkSj fdruk vf/kd equkQk gksxk\
ekSle ds çfreku
ljdkjh ewY; fu;a=.k vkSj cktkjksa ds eky ls vVs gksus ds dkj.k fdlkuksa dks
gksus okys uqdlku ls ekSleh leL;kvksa] dks fudky nhft, dhM+s&edksM+s ls gksus
okyh {kfr] 'kh.kZrk vkSj QQwan dks fudky nhft, rks nsf[k, muds thou esa
fdruh le`f) vk tkrh gS\
ijes'oj ;g lkjh phtsa djsxkA
gekjk ijes'oj [kjcifr fnO; firk gSA **lksuk esjk gS** og dgrk gS
¼gXxkbZ 2%8½A
vkSj ijes'oj pkgrk gS fd mldk çR;sd csVk lpeqp le`) gksA
**ns[kks! eSa lkjh phtksa ls Åij pkgrk gwa fd rqe le`) vkSj LoLFk gksvks---
** ¼III t‚u 2A bZlk elhg us dgk] **eSa vk;k gwa fd muds ikl thou gks vkSj
vf/kd çpqjrk ls gks** ¼t‚u 10%10½A
ijes'oj çR;sd dh thou esa iw.kZrk vkSj çpqjrk pkgrk gSA
ysfdu HkkSfrd **lQyrkvksa** ij xkSj dhft, ftlds ckjs esa vki tkurs
gSaA os fdrus [kq'k gSa\ tSlk fd nqfu;k ds lcls /kuoku O;fä;ksa esa ls ,d ts
i‚y xsêh us dgk gS] **eSa cl ,d lq[kh 'kknh ds fy, yk[kksa&djksM+ksa dh vkiuh
lkjh nkSyr NksM+ ldrk gwa!**
ijes'oj ds jkT; esa vkns'kksa dk ikyu gksxkA os okf.kT;] O;kikj] foÙk]
nqfu;k ds lewps vkfFkZd

;qx¨a dk jgL;
vkSj fgyk&fgyk dj Hkjh gqbZ] Åij mBh gqbZ] iwjh dh iwjh eki rqEgkjh xksnh esa
Mky nh tk,xh D;ksafd ftl eki ls rqe ekirs gks] mlhls rqEgkjs fy, Hkh ekik
tk,xk** ¼Y;wd 6%38½A
bl /kjrh ij ijes'oj ds fu;e esa nsus ds ekud dk mi;ksx fd;k
tk,xk& yksHk] xqIr le>kSrs] T;knk ikus dh Hkkx&nkSM+] pkykdh] çPNUu] xqIr]
v'yhyrk] Hkzkedrk] Ny&diV] >wB] pkykdh ls ugha tks vkt ds O;kikj
txr esa vke gSA
ysfdu tc ijes'oj vius 'kfä çn'kZu ls ckxh bulkuksa ds eu
cnysxk& tc og vkius okns dks iwjk djsxk% **tc eSa jgwaxk**] ijes'oj dgrk
gS] **çR;sd ?kqVuk esjs vkxs >qdsxk] vkSj çR;sd tqcku ijekRek ds vkxs
çk;f'pr djsxh** ¼jkseu 14%11½ tc og bulku dh naHkh vkRek dk ?keaM
rksM+rk gS& rc bulku nsus ij lger cuk fn;k tk,xkA
ijes'oj tc rd bulku dh vgaeU; vkRek dks ugha rksM+sxk ¼blS;kg
2%10 -12]17½ /kjrh ds yksx lewph vFkZO;oLFkk ds nsus ds mR—"V] çsee;]
mnkj] bZekunkj ekudksa dks Lohdkj ugha djsaxsA
bl /kjrh ij tks fLFkfr;ka gkoh gksaxh mu vk'p;Ztud ifjfLFkfr;ksa dk
o.kZu 'kq: djus ds fy, ,d eksVh fdrkc dh vko';drk gksxh& vkSj varr%
ogh fot;h gksaxh tc ekuo ân; dk ?keaM pwj dj fn;k tk,xk] mldk
ekul cny fn;k tk,xk& mls fcydqy ijes'oj dh ç—fr çnku dj nh
tk,xhA ¼2 ihVj 1%4½A
dÒh d¨bZ fdjk,nkjksa dks HkkM+s ij vkSj iês ij nsus ds fy, tks mldk
Hkqxrku djus esa mldh enn djsaxs] ,slh bekjr ugha cuk ldsxk ftldk [kpZ
og cgu ugha dj ldrk gksxk vkSj ftldh mls t:jr ugha gksxhA ijes'oj
dgrk gS fd O;kt ij ;k **lwn[kksjh** ij /ku m/kkj nsuk iki gSA
çR;sd ipkl o"kZ ij lkjs futh vkSj lkoZtfud dtsZ iwjh rjg jí dj
fn, tk,axsA
LoLFk fo'o vFkZO;oLFkk
pwafd ljdkj dh deku ijes'oj ds nSoh ifjokj ds gkFk esa gksxh vkSj vkaf'kd
:i ls mldk lapkyu ml egku lÙkk/kkjh ifjokj ds fu;a=.k esa jgus okys
ekuoh; usrk djsaxs] vkSj pwafd nwljs cM+s C;wjks dh fuxjkuh ds fy, cM+s C;wjks
324

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
ugha gksaxs] tks nwljs C;wjkst dh çPNUu :i ls fuxjkuh djrs gSaA blfYk, dksbZ
lSU; çfr"Bku] dksbZ **[kqfQ;k** ,tsafl;ka ;k baVjiksy ds lnL; ugha gksxsaA dksbZ
fo'kky jktuhfrd Cy‚d] batkjsnkfj;ka] laxBu] fo'kkydk; [kphZyh ljdkjsa
ugha gksaxh& dksbZ fons'kh enn ughaA **pkgus okyksa** ¼fe=ksa½ dks [kjhnus ds fy,
O;FkZ es vjcksa&[kjcksa [kpZ ugha djus gksaxs ¼,tkfd,y 23%9] 22( ySesaVs'kUl 1%2]
19( ,tkfd,y] 16a v/;k;½ tks vkxs py dj vkils eqag eksM+ ysrs gSa vkSj
fonh.kZ dj nsrs gSa- m|ksx] foKku vkSj [kxksy çks|ksfxdh] Ldwyksa vkSj 'kks/k
laLFkkuksa dks dksbZ l'krZ vuqnku ughaA
og nqfu;k dSlh gksxh\
dy dh nqfu;k dh ljdkj dh lajpuk
vc cl bl ij /;ku nsa fd vxys gtkj lky rd ubZ oSf'od ljdkj
dSls dke djsxhA og rFkkdfFkr yksdra= ugha gksxkA ;g lektokn ugha
gksxkA ;g lkE;okn ;k Qklhokn Hkh ugha gksxkA ;g ekuo jktra= ;k
dqyhura= ;k /kfud ra= Hkh ugha gksxkA ;g bulku ij bulku dh ljdkj
ugha gksxhA bulku us Lo;a ij 'kklu dh pje v{kerk lkfcr dj nh gSA
;g nSoh ljdkj gksxh& bZ'kra=& bulkuksa ds Åij jkt djus okyh
ijes'oj dh ljdkjA ;g vkaS/kh ljdkj ugha gksxhA turk dks dksbZ erkf/kdkj
ugha gksxkA ;g turk dh ;k turk }kjk ljdkj ugha gksxh& ysfdu ;g yksxksa
ds fy, ljdkj gksxhA ;g ljdkj Åij ¼loZ'kfäeku ijes'oj½ ls uhps dks
gksxhA ;g vius :i esa ;g inkuqØeh gksxhA
dksbZ pquko çpkj ugha gksaxsA pquko çpkj ds fy, pank mxkgh ds çhfr
Hkkst ugha gksaxsA dksbZ xanh jktuhfrd çpkj eqfge ugha gksxh ftlesa çR;sd
mEehnokj lÙkk ds yksHk esa vius çfrLif/kZ;ksa dks cnuke djds] Hkyk&cqjk dg
dj] cnuke djds [kqn dks lcls vkxs] lcls mi;qä jks'kuh esa j[kus dh
dksf'k'k djrk gSA lÙkk y¨yqirk dh dhpM+ mNkyw eqfgeksa esa dksbZ le; cckZn
ugha fd;k tk,xkA
325

;qx¨a dk jgL;
fdlh Hkh vkneh dks dksbZ ljdkjh in ugha fn;k tk,xkA ijes'oj ds
jkT; esa ljdkjh lsok esa lHkh nSoh vkRek dh lÙkk,a gksaxh& ijes'oj dk
ifjokjA
lkjs inkf/kdkjh fu;qä vkSj nSoh vkRek dh lÙkk,a gksaxh& ijes'oj dk
ifjokjA lkjs inkf/kdkjh fu;qä vkSj nSoh bZlk elhg }kjk fu;qä gksaxs] tks
bulkuksa ds fnyksa] muds vkarfjd pfj=] mudh {kerkvksa ;k {kerkvksa ds vHkko
dks i

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
D;k vkius dHkh i

;qx¨a dk jgL;
;h'kq mUgsa ekurs F¨A nsonwr mUgsa ekurs F¨A ¼,sDV~l 18%21( 20%6] 16( 1
d¨fjf;;kbZ 5%8( 16%8½A lPpk e©fYkd ppZ] er ifjofrZr xSj ;gwfn;¨a lesr]
mUgsa ekurk FkkA
os ijes'oj dk ekxZ F¨& vius Yk¨x¨a ds fYk, ijes'oj dh ijaijkA Y¨fdu
Yk¨x¨a us ijes'oj ds ekx¨± v©j ijaijkv¨a d¨ N¨M+ fn;k v©j ewfrZ iwtd /ke¨± ds
jkT;¨a v©j ijaijkv¨a dh v¨j eqM+ x,A Yk¨x¨a us og fd;k t¨ mUgsa vPNk YkxkA
v©j pwafd bl nqfu;k esa bulku¨a dh psruk ijes'oj ds Áfr 'k«kqrk iw.kZ Fkh
¼j¨eu¨a 8%7½ blfYk, ijes'oj ds ekxZ ds ÁfrdwYk vkpj.k gkoh gaSA bulku¨a d¨
t¨ jkLrs lgh tku iM+rs gSa os jkLrs 'kkafr] Álérk v©j Ápqj thou fuokZg
Ykkus okY¨ ekxZ ds foijhr gSA ;gh xYkr jkLrs vkt Yk¨x¨a d¨ lgh Ykxrs gSa!
ge vuqÒo djrs gSa fd bu 'kCn¨a d¨ i

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
cgqr ls Yk¨x tkurs gSa v©j Lohdkj djrs gSa fd ;s cqrijLr gSa Y¨fdu os rdZ
nsrs gSa] ^^ge cqrijLr¨a ds nsorkv¨a dh iwtk djus ds fYk, ;s iq.; fnol ugÈ
eukrs] ge bZlk elhg v©j lPps ijes'oj dh mikluk esa bu ijaijkv¨a ij
veYk djrs gSaAÞ
^^Yk¨x¨a d¨ ;gh jkLrk^^ lgh tku iM+rk gSÞA g¨ ldrk gS fd mudk
vk'k; xYkr u g¨A os NY¨ gq, gSaA NYkk gqvk O;fä ugÈ tkurk fd og xYkr
gSA og le>rk gS fd og lgh gSA og mruk gh lR;fu"B g¨ ldrk gS ftrus
lR;fu"B os Yk¨x g¨rs gSa ftUg¨aus ijes'oj dk jkLrk ik fYk;k gS v©j mlds
vkns'k¨a dk ikYku djrs gSaA fQj Òh ijes'oj dgrk gS fd og ml rjg ds
vuq"Bku ;k iwtk Lohdkj ugÈ djsxkA ;g mlds fYk, ?k`.kkLin gS v©j og
^^blls uQjr djrk gSAÞ
Y¨fdu t¨ Áoafpr gSa] ijes'oj ml fnu vius lR; ds Áfr mudh vka[¨a
[k¨Y¨xk ftl fnu ;h'kq ftank cph reke d©e¨a ij jkt djus ds fYk, okil
vk,axsA
lÒh ijes'oj ds mRlo euk,axs
ijes'oj ds vkns'k¨a v©j jkLr¨a ds ekeY¨ esa Yk¨x v©j va/¨j esa ugÈ jgus ik,axs]
v©j NY¨ ugÈ tk,axsA rc og vius fjokt¨a ds Áfr vkKkdkfjrk Ykkxw djsxk
tspkfj;kg ds p©ngosa v/;k; ij okil tk,aA
^^v©j ,slk g¨xk fd ;s:'kYke ds f[kYkkQ vkus okYkh cph d©e¨a esa ls gj
d¨bZ ¼;kuh os t¨ vYk©fdd 'kfä ls u"V dh xbZ lsukv¨a esa ugÈ F¨½ lkYk¨a
lkYk jktk] estcku¨a ds ÁÒq dh mikluk djsxk v©j eafnj ds mRlo euk,xk
^^¼'Yk¨d 16½A
racw :ih mikluk eaMi dk mRlo mu lkr okf"kZd mRlo¨a esa ls ,d gS
ÁÒq us vius Yk¨x¨a d¨ ftls eukus dk vkns'k fn;k FkkA mUg¨aus ijes'oj ds
mRlo¨a d¨ udkj fn;k v©j ewfrZ iwtd¨a ds mRlo¨a dh v¨j eqM+ x,A ,Tkjk
v©j usgsfe;k ds ckn ;gwfn;¨a us mUgsa euk;kA Y¨fdu Nù bZlkbZ iknfj;¨a us
fl[kk;k fd ijes'oj ds mRlo ^^vkt gekjs fYk, ugÈ] ewlk dh iqjkuh Á.kkYkh
dk vax F¨AÞ iknjh leqnk; us Yk¨x¨a ds lkFk NYk fd;k v©j mUgsa nqjkxzgh
cuk;kA Yk¨x¨a d¨ ;g ekuus ds fYk, NYkk x;k fd fØlel] u, lkYk dk fnu]
bZLVj oxSjg ;h'kq ds fofgr fnu gSaA
329

;qx¨a dk jgL;
Y¨fdu ijes'oj ds ekx¨± d¨ iqu% Áfrf"Br djus ds fYk, ;h'kq /kjrh ij
vk jgs gSaA t¨ m)rrk ls ijes'oj ds fnu¨a dk ikYku ugÈ djsaxs&t¨ {kfrdkjh
voKk ls mudk migkl djrs gSa & bZlk dh okilh ij ogh mudk ikYku
djsaxsA /;ku nsa fd /keZxzaFk D;k dgrk gS%
^^v©j ;g g¨xk fd /kjrh ds lÒh ifjokj¨a ds t¨ Yk¨x ;s:'kYke esa jktk
estcku¨a ds ijes'oj dh mikluk djus ugÈ vk,axs¼xSj ;gwnh d©e¨a lfgr½
muds ;gka d¨bZ ckfj'k ugÈ g¨xhA v©j ;fn felz dk ifjokj Åij ugÈ tkrk
v©j ugÈ vkrk r¨ mlds ;gka d¨bZ ckfj'k ugÈ g¨xhA ogka rkÅu vk,xk]
ftlds tfj, ijes'oj mu fo/kfeZ;¨a d¨ xYkk nsxk t¨ VscusZdYk dk mRlo
eukus ugÈ vk,axsA ;g felz dh ltk g¨xh v©j mu lÒh d©e¨a dh ;gh ltk
g¨xh t¨ VscusZdYk dk mRlo eukus ugÈ vk,axsA ¼tspkfj;k 14%17&19½A
;s iSjs gesa ml rjhds ds ckjs esa crkrs gSa ;h'kq ftuls ^^Yk©gnaM ds lkFk
'kkluÞ djsaxs&blds ckjs esa fd lkjh nqfu;k dh d©e¨a d¨ vius lgh jkLrs ij
Ykkus ds fYk, og vYk©fdd 'kfä;¨a dk mi;¨x dSls djsaxsA mu jkLr¨a ij t¨
okLrfod vuqxzg dk dkj.k g¨rs gSaA
mRÑ"V ljdkj
gka] ;h'kq cgqr tYnh gh bl nqfu;k esa okil vkus okY¨ gSaA og lÙkk v©j
xfjek esa okil vk jgs gSaA og lÒh d©e¨a ij jkt djus vk jgs gSaA
Y¨fdu og vdsY¨ ;g 'kklu] i;Zos{kd djus okY¨ ugÈ gSaA og oSf'od
ljdkj dk xBu djus vk jgs gSaA ;g vR;ar laxfBr ljdkj g¨xhA vf/kdkj
ds cgqr ls in g¨saxsA
vc le; vk x;k gS fd ge ljdkj ds ml mRÑ"V

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
tgka rd bulku ds 'kklu djus v©j ljdkj pYkkus dh ;¨X;rk dk
lokYk gS] bZ'oj vkt ds ljdkjh vf/kdkfj;¨a ds ckjs esa dgrk gS% ^^d¨bZ Òh
U;k; dk vkàku ugÈ djrk v©j u d¨bZ lPpkbZ dk opu gh nsrk gSA os niZ esa
fo'okl djrs gSa v©j >wB c¨Ykrs gSa os cqjkbZ ds ckjs esa l¨prs gSa v©j vlekurk
Y¨ vkrs gSaA----- muds iSj cqjkbZ dh v¨j Òkxrs gSa( v©j os fun¨Z"k¨a dk [kwu cgkus
ds fYk, mrkoY¨ jgrs gSa( mlds fopkj vlekurk ds fopkj g¨rs gSa( cckZnh v©j~
/oal muds jkLrs gSaA 'kkafr dk jkLrk os tkurs gh ugÈ( v©j mudh ps"Vkv¨a esa
d¨bZ foosd ugÈ g¨rkA mUg¨asus [kqn d¨ dqekxZ cuk fn;k gS t¨ d¨bZ Òh mu ij
tk,xk 'kkafr d¨ ugÈ tkusxkAÞ
mlds ckn bl ekuoh; dq'kklu ds v/khu jgus okY¨ Yk¨x dgrs gaSa%
^^blfYk, gels foosd cgqr nwj gS] gesa u r¨ U;k; feYkrk gS] ge Ádk'k
¼ukxfjd O;fäxr] jk"Vªh; v©j oSSf'od leL;kv¨a ds lek/kku½ dh Árh{kk djrs
gSa Y¨fdu ns[krs gSa va/kdkj] dkeuk djrs gSa Ádk'k dh Y¨fdu pYkrs gSa va/¨js esa!
va/¨ dh rjg ge nhokj VV¨Ykrs gSa] v©j ge ,sls VV¨Ykrs gSa tSls fd gekjh
vka[¨a gh u g¨aA ge Òjh n¨igjh esa ,sls YkM+[kM+krs gSa tSls jkr esa YkM+[kM+krs gSage
eqn¨± dh rjg futZu txg¨a esa gSaÞ ¼blS;k 59%4] 7&10½A
mlds ckn mlh v/;k; esa gekjs le; ds ckjs esa Òfo";ok.kh djrs gq,
vafre lek/kku fn;k x;k gS% ^^ v©j m)kjd ftv¨u esa vk,xk-----Þ ¼'Yk¨d 20½
v©j ckr tkjh j[krs gq, dgrk gS% ^^mB¨] ped¨ D;¨afd rqEgkjh j¨'kuh vk pqdh
gS v©j ijes'oj dh efgek rqe ij mn; gqbZ gS ¼blS;k 60%1½
U;k; dh] 'kkafr dh bl nqfu;k dh reke leL;kv¨a ds lgh lek/kku dh
bdYk©rh vkl lÙkk esa vk jgh gS v©j bZlk elhg dh xfjek fo'o ljdkj dk
xBu djsxhA lgh ljdkjA ijes'oj dh ljdkj!
bl ifjPNsn v©j dbZ nwljs ifjPNsn¨a esa ijes'oj vius 'kCn¨a esa ekuo
tkfr d¨ fn[kkrk gS fd ekuo us [kqn d¨ v©j vius tSls ekuo¨a dk fu;a«k.k
djus esa fdruh cqjh rjg vlgk; lkfcr fd;k gSA 6000 lkYk ds bulkuh
vuqÒo us nqfu;k d¨ vkRegR;k ds dxkj ij Ykk [kM+k fd;k gSA
331

;qx¨a dk jgL;
bl rjg nwljs 'kCn¨a esa ijes'oj dh 7]000 o"kZ dh ;¨tuk esa ls 6000
o"kZ '©rku d¨ viuh v¨j ls nqfu;k d¨ NYkus ds fYk, viuh v¨j ls iwjk Á;kl
djus dh vuqefr nsus ds fYk, j[¨ x, F¨A mlds ckn ds 1]000 o"k¨± ¼,d
gtkj lglzkCnh fnol½ ds n©jku '©rku d¨ NYkus dk d¨bZ dke djus dh
vuqefr ugÈ nh tk,xhA bls nwljs

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
Y¨fdu 6000 lkYk ds fYk, euq"; d¨ ijes'oj ls vYkx&FkYkx jgus dk
vkns'k nsdj mlus fo'¨"k lsok ds fYk, viuh ilan ds Yk¨x¨a d¨ cqYkkus v©j
laidZ dk fo'¨"kkf/kdkj lqjf{kr j[kk ftudk og vius mÌs'; ls tSls pkgs
mi;¨x dj ldrk gSA bulku ds bl le; ds n©jku ijes'oj us viuh
lglzkCnh; lH;rk dh rS;kjh dj j[kh gS mlds lÒh pj.k¨a dh & 'kkldh;]
'©{kf.kd] /kkfeZd &viuh iwjh lH;rk dhA
bl lcdh 'kq:vkr vczkge ls gqbZA
mlds le; esa og /kjrh ij bdYk©rk O;fä Fkk t¨ n`

;qx¨a dk jgL;
vczkge d¨ ,sls opu fn, x, F¨ ftu ij ;h'kq ds ek/;e ls gj O;fä
dk e¨> fuÒZj gSA mUgsa fu"Bkoku¨a dk ¼ekuoh;½ firk dgk tkrk gS
¼xYkkfr;kb;¨a 3%7½A xYkkfr;k ds xSj ;gwfn;¨a ds fYk, nsonwr i‚Yk us fYk[kk]
Fkk] ^^;fn rqe ;h'kq ds g¨ tkrs g¨ r¨ okns ds eqrkfcd rqe vczkge ds cht
v©j mÙkjkf/kdkjh g¨Þ ¼xYkkfr;kb;¨a 3%29½A 'Yk¨d 16 esa mUg¨aus dgk% ^^vc
vczkge v©j mlds cht ¼mÙkjkf/kdkjh&bZlk elhg½ ds fYk, okns fYk, x, F¨----Þ
ijes'oj vius jkT; ds fYk, rS;kfj;ka ÁkjaÒ dj jgk Fkk&vczkge ds lkFk
ijes'oj dh lH;rk esa in¨a ds fYk, p¨Vh ds deZpkjh rS;kj dj jgk FkkA tc
vczkge us [kqn d¨ vkKkdkjh lkfcr dj fn;k ijes'oj us muds Je d¨
lk/kqokn fn;k v©j mUgsa /ke ds cqf)eÙkkiw.kZ Ázca/ku v©j bulku¨a dh egku lsuk
ds funsZ'ku dk Áf'k{k.k fn;kA
blkd dk ikYku&i¨"k.k ijes'oj ls Mjus] mldk vkKkikYku djus okY¨
vczkge us ijes'oj ds ekxZ ij ijes'oj dh ljdkj ds Áfr vkKkdkfjrk ds
fYk, fd;kA mUgsa Òh vkKkikYku] djus] nwlj¨a dk lapkYku djus v©j mu ij
'kklu djus dk Áf'k{k.k fn;k x;k FkkA
bl le`) vkuqoaf'kdrk ds lkFk tUes tSdc d¨ mlh jkLrs ds vuqlj.k
dh f'k{kk nh xbZ Fkh ftudh f'k{kk vczkge v©j blkd d¨ feYkh FkhA mUgsa Òh
vkKkikYku] v©j nwlj¨a ds lapkYku v©j mu ij 'kklu djus dk Áf'k{k.k feYkk
FkkA gkYkkafd muds llqj us muds lkFk NYk fd;k] v©j mUgsa uhpk fn[kk;k]
fQj Òh tSdc /kuh g¨ x,A og bczkge] blkd v©j nwljs lÒh euq";¨a dh rjg
euq"; F¨A mUg¨aus xYkfr;ka dÈ Y¨fdu og muls mcj x,A mUg¨aus i'pkrki
fd;kA og ijes'oj ds lkFk lger gq,A mUg¨aus dÒh gkj ugÈ ekuh\ mUg¨aus
usr`Ro ds xq.k v©j LoÒko fodflr fd,A og nl egkure d©e¨a ds tud cus
t¨ tYn gh nqfu;k esa vkus okYkh gSaA
ljdkj ds laxBu dk Áfreku
ijes'oj us gesa cgqr ls 'kCn¨a esa lVhd :i ls ;g ugÈ crk;k gS fd mudh
vkxkeh nqfu;k dh egk ljdkj dk xBu dSls g¨xkA fQj Òh mlus gesa mldk
lkekU; Áfreku fn;k gSA
334

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
mlus gesa fo'¨"k :i ls crk;k gS fd 14 mPp dk;Zdkjh ¼bZlk elhg lfgr½
mlesa dgka fQV g¨axsA muesa ls ge ljdkjh

;qx¨a dk jgL;
mlds ckn fQj] ckbfcYk ckj&ckj ^^vczkge] blkd v©j tSdc* dk
eqgkojk bLrsekYk djrh gS] mUgsa ,d V¨Ykh ds :i esa lewg c) djds v©j ,d
lkFk ^^firkv¨aÞ dg djA D;¨afd okns nqgjk, x, gSa]Þ v©j blkd v©j tSdc ds
fYk, ftudk uke cnYk dj blzkbZYk dj fn;k x;k FkkA
Li"V :i ls ftldk mn~?kkVu fd;k x;k gS- rc og ladsr nsrk gS fd
ijes'oj dh vkxkeh oSf'od ljdkj esa vczkge] blkd v©j tSdc lcls Åijh
ik;nku dh V¨Ykh ds :i esa dke djsaxs] ftlesa vczkge V¨Ykh ds v/;{k g¨axs]
bZlk elhg ds uhps nwljs uacj ij ;h'kq us Lo;a gh fuf'pr :i ls dgk Fkk fd
vczkge] blkd v©j tSdc bl x©jo'kkYkh v©j xfjeke; jkT; esa g¨axs ¼Ykwdl
13%28½A
t¨lQ us ,d cgqr gh fo'¨"k Ykd fn[kkbZ iM+h&v©j os
ewlk v©j ,fYktk F¨A ml n'kZu esa ;s n¨u¨a bZlk elhg ds lkFk v©j muds
v/khu ppZ v©j jkT; dk Áfrfuf/kRo dj jgs F¨] tSlk fd os ijes'oj ds jkT;
esa g¨axsA ekuo thou esa ewlk v©j ,fYktk n¨u¨a us [kqn d¨ ijes'oj ds jkT; esa
cgqr Åaps in ds ;¨X; lkfcr fd;k FkkA ewlk ,sls O;fä F¨ ftuds ek/;e ls
;h'kq
336

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
us blzkbZYkh d©e ds fYk, dkuwu v©j lafuf/k Ánku fd, gka] og Ákphu fo/kku
ds ijes'oj F¨ tSlk fd cgqr ls vkxe¨a ls fl) g¨rk gSA ewlk d¨ Qjkv¨
¼felz ds jktk½ ds csVs ds :i esa Áf'kf{kr fd;k x;k FkkA mudk Áf'k{k.k v©j
vuqÒo xSj ;gwfn;¨a v©j lkFk&gh&lkFk blzkbZYkh cPp¨a tSlk FkkA
lÒh nwlj¨a ds Åij ,fYktk d¨ vkxe esa iSxacj ds :i esa ÁLrqr fd;k
x;k gS ftUg¨aus lPps ijes'oj dh vkjk/kuk v©j mlds vkns'k¨a ds ikYku d¨
iqu% Áfrf"Br fd;kA tc ,fYktk us jktk vgkc v©j c¨Yk v©j v'¨jk ¼bZLVj½
ds iSxacj¨a d¨ ekmaV dkesZYk ij ^^lewps blzkbZYkÞ ¼I jktkv¨a 18%19&21½ ds tek
g¨us dk vkns'k fn;k r¨ mUg¨aus dgk% ^^rqe fdrus fnu¨a rd nqfo/kk esa F¨\ ;fn
ÁÒq gh ijes'oj gS] r¨ mldk vuqlj.k dj¨% Y¨fdu ;fn c¨Yk gS r¨ mldk
vuqlj.k dj¨....¼'Yk¨d 21½A v©j tc ,fYktk dh 18&lsdaM dh ÁkFkZuk ij
¼'Yk¨d 36&37½] jgL;e;

;qx¨a dk jgL;
oLrqr% lqlekpkj v©j /kkfeZd ?kVukØe egt v/;kfRed f'k{kk gSaA v©j
;g egRoiw.kZ gS fd ,fYktk us rhu LdwYk¨a ;k d‚Y¨t¨a dh v/;{krk dh Fkh t¨
ewfrZiwtd¨a dh f'k{kk ls Òz"V nqfu;k esa ijes'oj dh lPpkbZ dh f'k{kk nsrs F¨ ¼II
fdaXt 2:3] 5( 4%38&csFkYk] tsfjd¨ v©j fxYkxYk½A
d©eh Lrj ij
vc ge ijes'oj dh vkxkeh ljdkj ds laxBu ds ckjs esa v©j Òh O;kogkfjd
Kku ÁkIr djrs gSaA
'kq) :i ls d©eh Lrj ij bÝse v©j euklsg ¼t¨lsQ ls mRié½ tkfr;¨a
ls mRié d©esa nqfu;k dh n¨ vxz.kh d©esa cu tk,axh ¼tsjsfe;k 30:16-18(
31:4-11, 18-20; blS;k 14:1-2; fof/k fooj.k 28:13 ½A
Y¨fdu muds ckn blzkbZYk dh nwljh tkfr;¨a ls mRié d©esa g¨axhA v©j
muds ckn] Y¨fdu fQj Òh le`) v©j Ápqj migkj¨a ls ifjiw.kZ] xSj ;gwnh d©esa
g¨axhA iqutÊfor v©j lÙkk v©j x©jo esa vej fd, x, lezkV MsfoM ewlk ds
v/khu blzkbZYk dh lÒh 12 d©e¨a ds jktk g¨axs ¼tsjsfe;k 30:9( ,tkfd,Yk
34:23&24( 37:24&25½A ckjg ewYk nsonwr¨a esa ls ÁÙ¨d MsfoM ds v/khu bu
nl vfr le`) d©e¨a esa ls ,d dk jktk g¨xk ¼eÙkh 19:28½A
nsonwr¨a ds v/khu ftuesa ls ÁR;sd vc fdlh egku d©e dk jktk gS]
ftYk¨a] jkT;¨a] dkmaVh 'kk;j¨a] dkmafV;¨a ;k Ákar¨a v©j nwljs 'kgj¨a ds 'kkld
g¨axsA
Y¨fdu ÁÙ¨d ekeY¨ esa ;s jktk v©j 'kkld iqutÊfor vu'oj g¨axs]
ijes'oj ds jkT; ¼ifjokj½ esa vkRek lRo g¨axs& jä v©j ekal ds cus u'oj
ugȽ v©j ÁR;sd ekeY¨ esa os ,sls Yk¨x g¨axs ftUg¨aus u dsoYk /kek±rj.k ls [kqn
d¨ ;¨X; lkfcr fd;k gS cfYd fot; ÁkIr djds] v/;kfRed pfj«k dk
fodkl djds] ijes'oj ds dkuwu v©j ljdkj }kj lapkfYkr g¨us esa fodkl
djus ds lkFk 'kklu djuk lh[k dj [kqn d¨ ;¨X; lkfcr fd;k gSA
338

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
¼Ykwdl 19%11&27½A v©j o`rkar¨a ¼eÙkh 25%14&30½ dh uhfrdFkk,a bls
fcYkdqYk Li"V dj nsrh gSaA t¨ O;fä viuh vk/;kfRed {kerkv¨a d¨ nl xquk
c

;qx¨a dk jgL;
Y¨fdu Msfu;Yk igYkh fo'o ljdkj esa jktk ds nSfud laidZ esa jgrs F¨A
v©j gkYkkafd og bulkuh ljdkj Fkh Msfu;Yk us [kqn d¨ ijes'oj v©j ijes'oj
ds dkuwu ds Áfr fu"Bkoku lkfcr fd;kA og lezkV uscqpsM~ustj v©j muds
fudVorÊ mÙkjkf/kdkfj;¨a d¨ fnO; Kku fn;k djrs F¨ fd og ijes'oj gS t¨
lkjs jkT;¨a ij jkT; djrk gSA Msfu;Yk us lezkV ds i©f"Vd v©j lqLoknq Ò¨tu
ls budkj dj fn;k &mu pht¨a lesr t¨ ijes'oj ds LokLF; laca/kh fu;e¨a
ds vuqlkj nwf"kr F¨A og fnu esa rhu ckj ijes'oj dh iwtk djrs F¨ pkgs
mldk vk'k; '¨j dh ekan esa Qsad fn;k tkuk gh D;¨a u g¨rkA og '¨j¨a ls
cpko v©j m)kj ds fYk, ijes'oj ij fo'okl djrs F¨A mUg¨aus d©e¨a dh
ljdkj¨a ds ekeYkkr v©j Á'kklu dk Kku v©j cqf)eÙkk gkflYk dhA
tc ijes'oj us iSxacj ,tkfd,Yk ds ek/;e ls nqfu;k esa dÒh g, rhu
lcls lR;fu"B O;fä;¨a ds uke fxuk, r¨ muesa ls ,d uke mudk Òh FkkA
v©j nwljs n¨ uke F¨ u¨vk v©j t‚c ¼,tkfd,Yk 14%14] 20½A v©j ;g Li"V gS
fd ijes'oj u¨vk v©j t‚c d¨ cgqr cM+s in nsxkA blds ckjs esa v©j ppkZ
ckn esaA
ijes'oj us vius 'kCn¨a esa Msfu;Yk d¨ vk'oklu fn;k Fkk fd og
iqu#RFkku ds le; ijes'oj ds jkT; esa ¼Msfu;Yk 12%13½ g¨axsA
pYkrs&pYkrs bl ij fopkj djus dh j¨pd laÒkouk gS fd pkfYM;kbZ
lkezkT; dh lsok esa Msfu;Yk ds rhu lgdeÊ '¨Mªkp] es'kkp v©j vkcsnhu lhF¨
Msfu;Yk ds uhps v©j muds lkFk ,d Vhe ds :i esa dke dj ldrs gSaA v©j
rhu ^^firkÞ lh/¨ ;h'kq ds uhps v©j muds lkFk ,d V¨Ykh ds :i esa dke dj
ldrs gSaA njvlYk] ,slh dbZ Vhesa gSa t¨ laÒkfor V¨Ykh tku iM+rh gSaA
Y¨fdu i‚Yk dk D;k\ ckjg ewYk nsonwr¨a d¨ blzkbZYk ds [k¨, ?kj ij
Òstk x;k Fkk v©j i‚Yk xSj ;gwfn;¨a ds ikl Òsts x, nsonwr F¨A ;gh dqath gSA
[kqn ;h'kq us dgk Fkk fd ÁÙ¨d nsonwr blzkbZYk dh d©e¨a esa ls ,d dk jktk
g¨xkA ;g l¨pk Òh ugh tk ldrk fd i‚Yk ,d ls vf/kd ;gwnh d©e ds
Åij ugÈ g¨axsA fu"d"kZ fudkYkk tk ldrk gS fd i‚Yk {kerk v©j miYkfC/k ds
ekeY¨ esa ckjg nsonwr¨a esa ls fdlh ls Òh Åaps F¨A v©j nwljh ckr ;g fd d¨bZ
Òh xSj ;gwnh d©e blzkbZYk ftruh egku ugÈ g¨ ldrhA rc ladsr ;g feYkrk
gS fd i‚Yk d¨ lÒh xSj ;gwnh d©e¨a ds Åij dk eqdke fn;k tk,xk Y¨fdu
Msfu;Yk ds v/khuA
340

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
fuf'pr gh bZlk elhg }kjk ÁR;sd xSj ;gwnh d©e ij jktk fu;qä fd,
tk,axsA v©j muds v/khu ftYk¨a ds 'kkld v©j uxj¨a ds 'kkld g¨axsA buesa ls
fdlh dh Òh f'kuk[r ds ckjs esa d¨bZ ladsr ugÈ gSA flok mu /keZÁpkjd¨a v©j
bathYkokfn;¨a ds ftUg¨aus lh/¨ i‚Yk ds v/khu v©j muds lkFk dke fd;k Fkk&
cukZckl] flokl] freFkh] VkbVl] Ykwdl] ekdZ] fQY¨eu bR;kfn d¨ fuLlansg
egRoiw.kZ in fn, tk,axsA v©j mu nwljs lar¨a dk D;k g¨xk ftUg¨aus mlh m"kk
dkYk& ppZ dh igYkh YkkYkh ds o"k¨±a ds n©jku] tc mlds lnL;¨a dh la[;k
uo /kek±rfjr¨a esa igY¨&igYk c

;qx¨a dk jgL;
ml le; Òh] vkt dh rjg] ml nqfu;k us tula[;k foLQ¨V dk
lkeuk fd;k FkkA ;g rc gqvk Fkk tc bulku ÁR;{k :i ls igY¨&igYk
/kjrh ij viuh tula[;k c

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
t¨lsQ ml tekus ds /kjrh ds lcls egku jk"Vª&felz ds [kk| Á'kkld
cusA t¨lQ ^^le`f)Þ ds i;kZ; F¨A ^^v©j ÁÒq t¨lQ ds lkFk Fkk] v©j og
laié O;fä F¨( v©j------ mUg¨aus laié g¨us ds fYk, t¨ dqN fd;k ijes'oj us
lc dqN muds gkFk esa cuk;kA ¼tsusfll 39:2&3½A mUgsa nqfu;k ds egkure
jk"Vª ds Qjkv¨ ds fYk, okLrfod 'kkld cuk;k x;k FkkA Y¨fdu og
vFkZO;oLFkk] le`f) ds dke ds fo'¨"kK F¨A v©j mUg¨aus t¨ fd;k ijes'oj ds
jkLrs ij fd;kA
blfYk, ;g Li"B tku iM+rk gS fd t¨lQ d¨ nqfu;k dh vFkZO;oLFkk
dk funs'kd cuk;k tk,xkA mldh Ñf"k] mlds m|¨x] mldh Ák|¨fxdh v©j
mlds okf.kT; ds lkFk&lkFk mlds /ku v©j mldh e©fæd Á.kkYkh dsA ;s
Á.kkfYk;ka varjkZ"Vªh; Lrj ij g¨axh] ÁÙ¨d jk"Vª esa ,d ghA
fuLlansg t¨lQ vius lkFk v©j vius v/khu mRÑ"V cuk, x, vu'oj¨a
dk ,d fo'kkYk v©j mRÑ"V laxBu fodflr djsaxsA ;g ,slk Á'kklu g¨xk t¨
vdkYk] Òw[k] xjhch feVk nsxkA xjhch dh ekjh d¨bZ Òh >qXxh&>¨aifM+;ka ugÈ
g¨axhA lkoZÒ©e le`f) g¨xh!
,d v©j fo'kkYk fo'o O;kih] varjjk"Vªh; ifj;¨tuk g¨xh catj txg¨a ds
iqufuZekZ.k v©j ;h'kq ftl nqfu;k dk l`tu djsaxs mlds fYk, mUgsa egku v©j
fo'kkYk bekjr¨a dh vko';drk g¨xh] mu bekjr¨a ds fuekZ.k dh ifj;¨tukA
^^v©j os iqjkus catj¨a dk fuekZ.k djsaxs] os iqjkus ohjku¨a d¨ vkckn djsaxs
v©j os futZu 'kgj¨a dh ejEer djsaxs] dbZ ihf

;qx¨a dk jgL;
blfYk, blds ÁcYk ladsr feYkrs gSa fd t¨c fo'oO;kih 'kgjh
iquuZohudj.k] catj txg¨a v©j /oLr 'kgj¨a ds iqufuZekZ.k] ml rjg ugÈ tSls
os vkt gSa] cfYd ijes'oj ds iSVuZ( ds eqrkfcd iqufuekZ.k ds funs'kd g¨axs(
fo'kkYk vfÒ;kaf«kdh ifj;¨tukv¨a] tSls cka/k v©j fctYkh ?kj¨a ;k ml fdlh Òh
pht ds lÙkk/kkjh bZlkelhg ftud¨ vkns'k nsaxsA
,d v©j O;fä ds bl fo'kkYk Á'kklu esa p¨Vh dk lgk;d g¨us ds
ladsr fYk, x, gSaA og gSa ts:CckcsYk ¼gXxkbZ v©j tspkfj;k% 4½A
jk"Vªh; v©j varjjk"Vªh; Lrj dh ubZ egku fo'o lH;rk ds fYk, bruk
gh A vc ge O;fäxr Lrj ij dYk dh nqfu;k ij vkrs gSa&ppZ&/keZ&f'k{kk
Á.kkYkhA
f'k{kk v©j /keZ dYk
bZlkelhg tc lz"Vk ijes'oj dh ije lÙkk v©j xfjek ds lkFk okil vk jgs
gSa] bl ckj og nqfu;k d¨ v/;kfRed :i ls cpkus vk jgs gSaA
tc og ;s:'kYke esa efgek ds flagklu ij cSBrs gSa ml le; jä&ekal
dh cuh nqfu;k Òj dh u'oj ekuo d©esa muds lkeus g¨axhA og ^^cdfj;¨a esa
ls ÒsaM+¨a d¨Þ vYkx djus ls ÁkjaÒ djsaxsA ÒsM+¨a d¨ vius nk,a [kM+k djsaxsA ^^rc
jktk viuh nkbZ rjQ ds Yk¨x¨a ls dgsaxs] ^^esjs firk ds Ñikik«k¨a] vkv¨ ml
jkT; ds vf/kdkjh cu¨ t¨ lalkj ds ÁkjaÒ ls rqEgkjs fYk, cuk;k x;k FkkÞ
¼eÙkh 25%34½A
344

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
t¨ /kek±rfjr gSa os mÙkjkf/kdkjh gSaA ge ;h'kq ds vkxeu ij mÙkjkf/kdkj
esa jkT; ik,axsA bZlk elhg esa e`rd¨a d¨ iqutÊfor fd;k tk,xk] igY¨ mBrs
gq,&vu'oj vkRek esa ifjofrZr ge t¨ rc ;h'kq esas ftank gSa rRdkYk vej
vkRek esa cnYk fn, tk,axs] v©j vorfjr g¨ jgs ;h'kq ls gok esa feYkus ds fYk,
iqutÊfor¨a }kjk idM+ fYk, tk,axsA
mlds ckn ge vejrk }kjk /kjrh ds u'oj bulku¨a ls vYkx dj fn,
tk,axsA
ogka ls ;h'kq tgka dgÈ Òh tk,axs] ge ges'kk muds lkFk jgsaxs\ rc ge
dgka g¨axs\ mlh fnu muds iSj v¨fYkoht ioZr ij g¨axs ¼tspkfj;k 14%4½A
blds ckn og ÒsM+¨a ¼t¨ i'pkrki djrs] vkLFkk j[krs v©j mldh ifo«k
vkRek d¨ Lohdkj djrs gSa½ d¨ cdfj;¨a ¼os t¨ cxkor djrs gSa½ ls vYkx
djrk gSA ;g i`Fkôj.k& ijes'oj ds jkT; ds fYk, /kek±rfjr¨a d¨ f'kf{kr
djuk& /kjrh ij ;h'kq ds jkT; dh gtkj lkYk dh iwjh vof/k Òj tkjh jgsxkA
bZlk elhg lÒh d©e¨a d¨ ,d ubZ v©j 'kq) Òk"kk nsaxsA ^^D;¨afd rc eSa
Yk¨x¨a d¨ 'kq) Òk"kk nwaxk ftlesa os ijes'oj dk uke Y¨ ldsaxs] ,d lgefr ls
mldh vkjk/kuk djus ds fYk,** ¼tspkfj;k 3%9½A
ijes'oj dh 'kq) lPpkbZ lÒh Yk¨x¨a ds chp Ápkfjr dh tk,xhA vc
d¨bZ Òh NYkk ugÈ tk,xkA Y¨fdu ^^nqfu;k ijes'oj ds Kku ls Òjh g¨xh tSls
lkxj ikuh ls Òjk g¨rk gS** ¼blS;k 11%9½A
bZlk elhg MsfoM ds firkA ^^tsl dh tM+ gSa**] rc D;k xSj ;gwnh ;h'kq
d¨ rYkk'¨axs ¼blS;k 11%10½A ;h'kq lewps blzkbZYk ds cpko esa vius gkFk Ykxk,axs
¼'Yk¨d 11½A ¼j¨eu¨a 11%25&26 Òh ns[¨a½A
Y¨fdu fo'o bthYkokn ds bu lc dke¨a] nqfu;k ¼dqYk feYkk dj] t:jh
ugÈ fd lÒh O;fä;¨a cfYd cgqla[; vkcknh½ d¨ vk/;kfRed :i ls cpkus ds
dke¨a ds lkFk&lkFk nqfu;k d¨ iqu% f'kf{kr djuk g¨xkA
345

;qx¨a dk jgL;
Yk©V dj vk, xfjeke; bZlk elhg ds lkeus t¨ leL;k,a g¨axh muesa ls
,d cM+h leL;k mu Yk¨x¨a d¨ iqu% f'kf{kr djus dh g¨xh t¨ f'kf{kr le>s
tkrs gSaA ;s ÁfrÒk,a& v©j os oLrqr% nqfu;k dh lcls csgrjhu ÁfrÒk,a gSa&
xYkr f'k{kk ls bl dnj foÑr g¨ xbZ gSa fd tc rd os igY¨ xYkfr;¨a d¨
ÒqYkk ugÈ nsaxh lPpkbZ d¨ Lohdkj djus esa v{ke g¨axhA v©j etcwrh ls eu esa
cSBh xYkfr;¨a d¨ ÒqYkk ikuk] ÁLFkku js[kk ls ÁkjaÒ djds nqckjk ubZ lPpkbZ
lh[kus ds eqdkcY¨ de ls de nl xquk vf/kd dfBu g¨rk gSA
oLrqr% mUgsa lPpkbZ ds c¨/k ls lgh vFk¨± esa f'kf{kr g¨us esa bl nqfu;k ds
vf'kf{kr¨a dh vis{kk vf/kd le; Ykx ldrk gSA
bZ'oj ds Ásfjr 'kCn] ifo«k ckbfcYk Kku dk vk/kkj gSA Y¨fdu mUgsa bl
lPph vk/kkj f'kYkk d¨ iwoZxzg iw.kZ voKk ls Y¨us dk Áf'k{k.k fn;k x;k gSA
gka] lpeqp] nqfu;k d¨ f'kf{kr v©j iqu% f'kf{kr djus dk dke og lcls
egRoiw.kZ dke g¨xk ftldk lkeuk djuk iM+sxkA Yk¨x vkt >wBs v©j NYkus
okY¨ ewY;¨a dk ikYku djrs gSaA mudh lewph l¨p dk iqujkuqdwYku djuk
g¨xk& fn'kk cnYkuh g¨xhA
eq[;kYk; dk ppZ
geus ns[kk gS fd gtkj lkYk dh ;g vof/k ÁkjaÒ g¨us ds ckn /kjrh mlh rjg
lPps Kku ls Òjh g¨xh tSls lkxj ikuh ls Òjs gSa ¼blS;k 11%9½A ;g dSls
g¨xk\
iSxacj fedkg bldk vkaf'kd mÙkj nsrs gSaA Y¨fdu vafre fnu¨a esa ,slk
g¨xk fd ÁÒq ds ?kj dk ioZr ioZr¨a dh p¨Vh ij LFkkfir g¨xk] v©j ;g
igkfM+;¨a ds Åij Áfrf"Br g¨xk( Yk¨x bldh rjQ f[kaprs pY¨ vk,axs ¼fedkg
4%1½A
;g Òfo";ok.kh ,d cM+h d©e ds Árhd ds :i esa igkM+ ds :id dk
mi;¨x djrh gS] v©j igkfM+;¨a d¨ N¨Vh d©e¨a ds Árhd ds :i esaA nwljs
'kCn¨a esa ijes'oj dk jkT;] iqutÊfor vu'oj¨a dk jkT; cM+h d©e¨a ds Åij
iw.kZ vf/kdkj esa LFkkfir g¨xk v©j ;g N¨Vh d©e¨a ds Åij Áfrf"Br g¨xkA
v©j Yk¨x ijes'oj ds jkT; dh rjQ f[kaprs pY¨ vk,axsA vc vkxs tkjh%
346

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
^^v©j cgqr ls igkM+ vk,axs v©j dgsaxs] vkv¨] v©j pYk¨ ÁÒq ds ioZr ij]
v©j tSdc ds ijes'oj ds ?kj pYkk tk,( v©j og gesa vius r©j&rjhds
fl[kk,xk( v©j ge mlds crk, jkLr¨a ij pY¨axs D;¨afd dkuwu ftv¨u ¼ppZ½ ls
vkxs v©j ijes'oj ds 'kCn ;s:'kYke ls vkxs rd tk,axsA v©j og ¼;h'kq½ cgqr
lh d©e¨a ds chp U;k; djsaxs v©j nwj rd dh l'kä d©e¨a d¨ QVdkj
Ykxk,axs v©j os viuh rYkokjsa ihV dj QkY¨a v©j vius usts ihV dj dqnkY¨a
cuk Y¨axs( d©esa nwljh d©e¨a ds f[kYkkQ rYkokj ugÈ mBk,axh v©j u os vkxs ls
;q) ugÈ lh[¨axh** ¼'Yk¨d 2&3½A
;g Kku& ;g f'k{kk& ;gka rd fd ijes'oj ds jkT; dk Kku ÒÈ&
nqfu;k dh ubZ jkt/kkuh] ppZ ls v©j ;s:'kYke ls nwj rd tk,xkA
Lo;a bZlk elhg ;s:'kYke ls jkt djsaxsA bZlk elhg ds lkFk] ,fYktkg
ds lh/¨ funsZ'ku esa] ,slk ladsr fd;k x;k gS] bZlk elhg ds pqus gq, vu'oj
ogka jg dj eq[;kYk; ds ppZ dk xBu djsaxsA Ádk'kuk 3%12 ladsr djrk gS
fd ^^fQYkkMsfYQ;k ;qx** ds Yk¨x ml eq[;kYk; ppZ ds LraÒ g¨axsA
vxYkk] bl lcls egRoiw.kZ eq[;kYk; ppZ ds laxBu esa] lh/¨ ,fYktk ds
v/khu v©j muds lkFk dke djus okYk¨a esa ,slk Ykxrk gS] iqutÊfor
cifrLeknkrk t‚u g¨axsA og ^^¼,fYktkg½ dh vkRek v©j lkeF;Z esa** vk;k
¼Ykwdl 1%17½A mlds ckj esa thll us dgk] ^^eSa rqels lp dgrk gwa t¨ ukjh
dh d¨[k ls tUes gSa] muesa ls d¨bZ Òh cifrLeknkrk t‚u ls vf/kd Åapk ugÈ
mBk gS----** ¼eÙkh 11%11½A ogh ,fYktkg gS ftlds vkus dh Òfo";ok.kbZ [kbZ xbZ
gS ¼11%7&11½A
;h'kq us dgk fd dÒh jgk d¨bZ O;fä cifrLeknkrk t‚u ls egku ugÈ
FkkA fQj Òh] iqutÊfor jkT; dk lcls N¨Vk Òh mlls cM+k g¨xk ¼eÙkh
11%11½A ;g Li"V gS fd cifrLek nkrk t‚u d¨ cgqr Åaps in ij j[kk
tk,xkA ,slk rdZlaxr Árhr g¨rk gS fd mUgsa bfYktkg ds lkFk ;k Bhd muds
uhps j[kk tk,xkA
347

;qx¨a dk jgL;
gekjs fnu¨a esa vkus okY¨ gSa ,fYktk
,d ckj fQj bZ'oj ds }Sr ds fl)kar d¨ ;kn dhft,A ;g Li"V gS fd
cifrLeknkrk t‚u d¨ cgqr Åaps ij vklhu fd;k tk,xkA tSlk fd ;h'kq us
eSF;w esa dgk Fkk] ekYkph 3%1 dh Òfo";ok.kh ,d rjg ls cifrLeknkrk t‚u
ij Ykkxw g¨rh gS% Y¨fdu ;fn vki 'Yk¨d 5 ls i

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
laÒor% ;g cifrLeknkrk t‚u dk mYY¨[k ugÈ g¨ ldrkA cifrLeknkrk
t‚u us fdlh pht d¨ laokjk ugÈ Y¨fdu mlus ekuo nsg /kkjh ds :i esa bZlk
ds igY¨ vkxeu dh iwoZ rS;kjh ds :i esa i'pkrki djus ds fYk, Yk¨x¨a dk
vkg~oku fd;kA
uo fo/kku ppZ ds igY¨ dqN o"k¨± esa ;h'kq ds vlYkh lqlekpkj d¨ nck;k
x;k v©j pkYkkdh ls mldh txg feF;k lqlekpkj dk Ápkj fd;k x;k &
;h'kq dk lqlekpkj( ¼ijes'oj dk jkT;½ ugÈ] cfYd bulku dk >wBk
lqlekpkj] ;h'kq ds ckjs esa ftlus vius firk ds vkns'k¨a d¨ njfdukj dj
fn;kA
eYkkph 4:5&6 Òh ppZ ;qx ds fcYkdqYk var esa ,fYktkg ds vkxeu dk
fp«k mdsjrk gS & ,d ,sls le; esa tc & ;fn vafre le; ds bl lans'k dh
?k¨"k.kk u dh xbZ r¨ xfjeke; ;h'kq vk,axs v©j nqfu;k d¨ laiw.kZ fouk'k dk
naM ns nsaxsA ¼bl 'Yk¨d esa vfÒ'kki 'kCn fgczw ds vuqokn ls vk;k gS] t¨
e¨Qr ds vuqokn esa laiw.kZ fouk'k dk vFkZ nsrk gSA½
dYk dh nqfu;k esa f'k{kk
bZlk elhg dh viuh oSf'od jkt/kkuh ;s:'kYke fLFkr bl eq[;kYk;h ppZ d¨
fuLlansg nqfu;k dh ubZ f'k{kk Á.kkYkh ds Á'kklu dk dke fn;k tk,xk
bl ckr ds Òh ladsr gSa fd ,fYktk ds v/khu v©j lh/¨ bZlk elhg ds
funsZ'ku esa bl eq[;kYk;h ppZ ls vk/;kfRed lR;&lPps lqlekpkj ds]
vk/;kfRed :ikarj.k ds&nqfu;k Òj esa tkjh fd, tk,axsA
bZlk elhg nqckjk ftl eq[; mÌs'; ls nqfu;k esa okil vk jgs gSa og
mÌs'; gS ekuork esa vk/;kfRed :i ls bZ'ojh; pfj«k dk fodkl v©j nqfu;k
dk m)kjA vf/kdka'k /kkfeZd O;fä] iqj¨fgr v©j bathYkoknh ¼:f

;qx¨a dk jgL;
ml lglzkCnh; eq[;kYk; esa ,d pht ugÈ g¨xh] ;g r; djus ds fYk,
c©f)d fo}ku¨a dh lS)kafrd desVh fd bZlk elhg ds mins'k lPps fl)kar gSaA
;s#'kYke fLFkr igYkh 'krkCnh ds ppZ esa bl rjg dh d¨bZ desVh ugÈ
FkhA lkjs mins'k nsonwr¨a ds ek/;e ls ;h'kq us fn, F¨A v©j ,dk/k ckj ppZ us
iSxacj ds tfj;s nsonwr¨a ls laidZ fd;k Fkk ¼ftlesa ls vkt bZ'oj ds ppZ esa
d¨bZ ugÈ gSa D;¨afd gekjs le; ds fYk, ckbfcYk laiw.kZ gS½A vkt dk bZ'oj dk
ppZ igYkh 'krkCnh dh rjg vius mins'k ,d nsonwr ds ek/;e ls thfor bZlk
elhg ls ÁkIr djrk gS] tSls 31 bZLoh esa Y¨rk FkkA
bl eq[;kYk;h ppZ ls ,d v©j cM+s lkaxBfud dke dk lapkYku g¨xk&
nqfu;k Òj ds LFkkuh; pp¨± ds funsZ'k dk dke dkeA bu pp¨± esa os Yk¨x g¨axs
ftUg¨us vius thou dkYk esa /kek±rj.k dj fYk;k Fkk& bZ'oj dh vkRek d¨
ÁkIr djds bZ'oj¨Rié g¨ x, F¨] Y¨fdu fQj Òh u'oj F¨A
Kku v©j fot; esa lglzkCnh; fodkl
/kek±rfjr blkb;¨a d¨ ftl rjg vkt fot; ÁkIr djus v©j vk/;kfRed Áxfr
v©j fodkl ¼II ihVj 3%18½] dk thou vo'; thuk pkfg, mUgsa mlh rjg
lgzkCnh esa Òh thuk g¨xkA mlds ckn os lq[k ls jgsaxs v©j mUgsa '©rku ij
fot; ugÈ ÁkIr djuk g¨xkA Y¨fdu mUgsa vius Òhrj dh leLr lgt
LokÒkfod cqjh ekufld Ásjekv¨a] ÁYk¨Òu¨a esa Qalus dh vknr¨a ij fot; ÁkIr
djuk g¨xkA
350

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
,d ek«k ppZ] ,d /keZ] ,d vkLFkk ds lkFk ÁR;sd 'kgj esa ppZ dh
cgqr&lh /keZ laxfr;ka g¨axhA tc dh xzkeh.k {¨«k¨a esa cgqr lh /keZlaxfr;ka
QSYkh g¨axhA {¨«k¨a esa ftYkk v/kh{kd v©j isLrj] ,sYMj] Mhdu v©j óh Mhdu
g¨axhA ;g lc ,d varnZ`f"V Ánku djrk gS fd nqfu;k fdruh laxfBr g¨xhA
;g n'kkZrk gS fd /kjrh ij ,d ije oSf'od ljdkj dk xBu dSls g¨
ldrk gS v©j dSls g¨xk
bl orZeku le; ds ppZ dk mÌs'; /kjrh ij bZlk elhg ds 1]000 lkYk
ds bl mRÑ"V 'kklu ds ÁkjaÒ esa lÒh in¨a ds ;¨X; O;fä Ánku djus ds
fYk, v/;kfRed Kku] f'k{kk v©j nSoh pfj«k dk Áf'k{k.k nsus ds fYk, bZ'oj dk
Áf'k{k.k LdwYk ;k v/;kid¨a dk dkY¨t Ánku djuk gSA /kjrh ij bZlk elhg
ds ,d lglzkCnh ds 'kklu dkYk esa var esa d;ker dk fnu vk,xkA
eSaus bl iqLrd esa mYY¨[k fd;k gS fd vkne ds igY¨ iki ds le;
bZ'oj esa ;h'kq] nwljs vkne ds '©rku d¨ /kjrh dh xÌh esa gVk dj mldh
txg vklhu g¨us v©j lÒh d©e¨a ij jkt djus ds fYk, vkus rd ds fYk,
thou ds o`{k d¨ ekuo ls nwj dj fn;k x;k Fkk] t¨ bZ'oj dh ifo«k vkRek
ds bZ'ojh; ojnku dk Árhd v©j vu'oj bZ'ojh; thou ds tUe dk Árhd
gSA
bl chp geus bldh ppkZ dh gS fd dSls iSxacj bZ'oj ds ppZ dh Ákd~
uÈo F¨A v©j nsonwr ihVj us mYY¨[k ¼I ihVj 4%17½ fd;k gS fd U;k; ppZ ds
lkFk 'kq: gqvk FkkA bZ'oj us vius ppZ;qx esa ;h'kq ds ek/;e ls ftUgsa vkus ds
fYk, cqYkk;k Fkk] os ;gka jgs gSa v©j muds thou esa mudk fu.kZ; g¨ pqdk gSA
Y¨fdu QSlYkk vÒh rd /kjrh ij ugÈ vk;k gSA
D;k bldk vFkZ ;g fd nqfu;k iki djus ds fYk, vktkn gS\ ugÈ]
dnkfi ugÈ] ijes'oj Yk¨x¨a d¨ iki djus dh vuqefr nsrk Y¨fdu vÒh rd
muds iki¨a dk fu.kZ; ugÈ gqvk gSA
351

;qx¨a dk jgL;
lglzkCnh ds ckn
/kjrh ij ;h'kq v©j ppZ ds lglzkCnh; 'kklu ds ckn /kjrh ij bZ'oj ds U;k;
dk le; vk,xkA Y¨fdu idM+s tkus v©j fdlh U;k;k/kh'k ds lkeus U;k; ds
fYk, Ykk, tkus rd vÒh mudk U;k; fu.kZ; ugÈ gqvk gS ;k mldh n¨"kh ugÈ
Bgjk;k x;k gSA
vafre QSlY¨ ds le;] tc bZlk elhg U;k;k/kh'k ds vklu ij cSB g¨axs
gj ml bulku d¨ fQj ls ftank fd;k tk,xk t¨ dÒh bl nqfu;k esa jgk gS
¼20:11&12½ os rc vius igY¨ thou esa fd, vius iki¨a dk O;¨jk nsaxsA
;h'kq ds nwljs vkxeu ij bZlk elhg esa ej¨a d¨ iqutÊfor djds vu'oj
bZ'ojh; thou Ánku fd;k tk,xk ;fn os ej pqds g¨axs v©j t¨ vÒh ftank gSa
v©j bZlk elhg ds vkxeu ij muesa gSa v©j mudh ifo«k vkRek }kjk lapkfYkr
gSa] mUgsa rqjar vej bZ'ojh; thou esa cnYk fn;k tk,xkA os bZlk elhg ds
v/khu gtkj o"k¨± ds n©jku jkt djsaxs v©j v/;kiu djsaxsA Y¨fdu lÒh Yk¨x
t¨ ej pqds gSa] lglzkCnh ds var rd ftank ugÈ g¨axs ¼Ádk'kuk 20:5½A
,tkfd,Yk dk v/;k; 37 Òh d;ker ds le; iqu#Tthou n'kkZrk gSA
v/;k; 37 ^^lw[kh gfÏ;¨a** dh Òfo";ok.kh dk v/;k; gSA ckbfcYk Lo;a gh
'Yk¨d 11 esa bu lw[kh gfÏ;¨a dk ;g dg dj [kqYkklk djrh gS fd ;s ^^lw[kh
gfÏ;ka blzkbZYk dk ?kj** gSaA ^^ns[k¨] os dgrs gSa fd gekjh gfÏ;ka lw[k xbZ gSa]
v©j gekjh mEehn [kRe g¨ xbZ gS----** tSls Òfo";ok.kh dgrh gS% ^^mlus ,d
ckj fQj eq>ls bu gfÏ;¨a] ds ckjs esa Òfo";ok.kh dh] v©j muls dg¨] v¨ lw[kh
gfÏ;¨a! bZ'oj ds opu lqu¨A bl rjg bZ'oj bu gfÏ;¨ ls dgrk gS% ns[k¨ eSa
rqEgkjs Òhrj lkal¨a dk lapkj d:axk] v©j rqe th mB¨xh% v©j eSa rqEgkjs Åij
Luk;q fcNk nwaxk v©j rqEgkjs Åij ekal Ykk nwaxk] v©j rqEgsa Ropk ls

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
Òfo";ok.kh tkjh jgrh gS% bl rjg eSaus Òfo";ok.kh dh tSlk fd eq>s
vkns'k fn;k x;k Fkk] v©j tSls gh eSaus Òfo";ok.kh dh ,d vkokt lqukbZ iM+h
v©j eSaus ,d gYkpYk ns[kh] v©j gfÏ;ka vkl&ikl vk xb±] gÏh ds ikl gÏhA
v©j tc eSaus utj mBkbZ ns[kk! Luk;q v©j isf'k;ka vk xb± v©j Ropk us mUgsa ls
s dgk]
gok ls dg¨] dg¨ ekuo iq«k v©j gok ls dg¨] bl rjg dgrk gS ekfYkd
bZ'oj pkj¨a gokv¨a ls vkv¨] v¨ 'okl] v©j bu iM+s gqv¨a d¨ lkal n¨ rkfd os
th tk,aA
bl rjg eSaus oSlh gh Òfo";ok.kh dh tSlk fd mlus eq>s vkns'k fn;k]
v©j muesa lkal vkbZ v©j os th x,] v©j vius iSj¨a ij mB [kM+s gq,] ,d
c

;qx¨a dk jgL;
blds ckn bl i'pkrki ij ,tkfd,Yk 37%14 esa nqckjk x©j djsa ^^v©j
rqeesa viuh vkRek j[k nwaxk v©j rqe th tkv¨xs v©j rqEgsa rqEgkjs vius ns'k esa
j[k nwaxk% mlds ckn rqe tku tkv¨xs fd bZ'oj us bls dgk Fkk] v©j bls
fd;k Fkk] dgrk gS bZ'ojA**
bl rjg U;k; ds egku 'osr flagklu esa os tkusaxs fd ;h'kq] m)jd
;h'kq vk, F¨ v©j muds fYk, ejs F¨A v©j vius i'pkrki ij os ifo«k vkRek
d¨ ÁkIr djsaxs v©j blds lkFk eqfä v©j 'kkLor thou ÁkIr djsaxsA
v©j t¨ dÒh F¨] igY¨ ls vfu.kÊr] u dsoYk blzkbZYk cfYd lkjh d©esa]
u'oj thou iqutÊfor dj nh tk,axh] 'khjhfjd :i ls tSls os vius igY¨
thou esa e`R;q rd FkÈA bl fu.kZ; esa t¨ u'oj g¨axs] mudk O;¨jk fn;k tk,xk
v©j mudk fu.kZ; fd;k tk,xkA bu egku'osr Çlgklu ds fu.kZ; ds ckjs esa
;h'kq us dgk% **bl ih

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
Y¨fdu vafre fu.kZ; esa iki dk naM e`R;q g¨xkA pwafd lcus iki fd, gSa
blfYk, lcdk U;k; fd;k tk,xk v©j lcd¨ n¨"kh Bgjk dj naM fn;k
tk,xkA Y¨fdu os tku tk,axs fd ;h'kq us muds cnY¨ muds iki¨a dk naM
Ò¨xk gSA v©j dk;¨± }kjk Ánf'kZr i'pkrki esa] mUgsa thou ;k vej fd, tkus
ds chp pquko djus dk ,d e©dk fn;k tk,xkA
drkZ bZ'oj fdruk n;kYkq gS] t¨ ge ij Òh mruh nh n;k djrk gS
ftruh Åij ds LoxZ ijA v©j og gekjs iki¨a d¨ gels mruk gh nwj djus esa
l{ke gS mÙkj ls nf{k.k ftruk nwj g¨rk gSA lke 103%12½A
Y¨fdu cgqr gS! cgqr vf/kd^!
vfo'oluh; ekuo {kerk
fgczqv¨a dh fdrkc esa ge i

;qx¨a dk jgL;
bl lkYe esa MsfoM Li"V :i ls ;g fn[kkuk tkjh j[krk gS fd bZ'oj us B¨l
/kjrh( /kjrh ds i;kZoj.k ;k gok] v©j lkxj d¨ bulku¨a ds v/khu j[kk gSA
Y¨fdu vc fgczw iqLrd ds Y¨[kd d¨ MsfoM ds Òfo"; dFku d¨ foLrkj nsus
dqN fcYkdqYk vYkx t¨M+us dh Ásj.kk & dqN ,slh phtsa t¨ vkus okYkh nqfu;k
esa g¨us okYkh gaS!
;g ekuo tkfr ds fYk, bZ'oj ds mÌs'; dk mn~?kkfVr Kku& bulku
dh vfo'oluh;] foLe;tud {kerk dYiuk 'kfä d¨ MkaokM¨Yk djus Ykxrh
gSA foKku blds ckjs esa dqN ugÈ tkurkA fdlh Òh /keZ esa bldk mn~?kkVu
ugÈ fd;k gS& tgka rd eSa tkurk gwa v©j mPp f'k{kk fuf'pr :i ls blls
iwjh rjg vKku gSA
blds ckotwn& ;g og gS ftlds ckjs esa bZ'oj dgrk gS fd mlus bls
mu Yk¨x¨a ds fYk, cuk;k gS t¨ mlls I;kj djrs gSa ¼I d¨fjafFk;kb;¨a 2:9&10½A
eSaus igY¨ gh dgk gS fd bZ'oj us gekjs igY¨ firj¨a d¨ vko';d Kku
fn;k Fkk Y¨fdu mlus t¨ dgk Fkk mUg¨aus ml ij fo'okl ugÈ fd;k! d¨bZ
4000 lkYk ckn bZlk elhg] nwljs vkne LoxZ ds gekjs firk bZ'oj ds ;gka ds
,d lans'k ds lkFk /kjrh ij ÁdV gq,& mlh vko';d Kku dk mn~?kkVu
djrs gq,& Y¨fdu pan Yk¨x¨a us& ,d l© chl Yk¨x¨a us ml ij fo'okl
fd;k& gkYkkafd cgqr¨a us ^^ml ij fo'okl djus** dk nkok fd;k ¼tSlk fd
t‚u 8%30&31] 37&38, 40] 45&46½ esa dgk x;k gSA
vkt dk foKku] /keZ v©j f'k{kk vkt Òh ml ij fo'okl ugÈ djrh t¨
mlus dgk FkkA
Y¨fdu vc vkb, ns[¨a fd fgczw ds bl 'kq#vkrh i`"B ij D;k dgk x;k
gS tgka fgczw lke dk gokYkk nsdj N¨M+ nsrs gSa% ^^rqeus lÒh pht¨a d¨ mlds
¼bulku ds½ v/khu mlds iSj¨a ds uhps j[k nh gSaA D;¨afd mlus ¼bZ'oj½ us lc
dqN mlds ¼bulku ds½ v/khu j[k fn;k gS] mlus ¼bZ'oj us½ ,slh d¨bZ pht
ugÈ N¨M+h gS t¨ mlds v/khu u g¨** ¼fgczw 2:8½A
D;k ;g laÒo gS fd bZ'oj t¨ dgrk gS ¼lÒh phtsa½ mldk vk'k; ogh
g¨\ d¨bZ Òh pht mlls ijs ugÈ j[kh xbZ gS\
igY¨ v/;k; esa ckbfcYk dk e¨Qr dk vuqokn ;wukuh 'kCn ^^lÒh pht¨a**
dk vuqokn ^^czgekaM** ds :i esa ÁLrqr djrk gS ¼'Yk¨d 8½A
356

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
nwljs 'kCn¨a esa muds fYk, t¨ og ekuus ds bPNqd gSa t¨ bZ'oj dgrk gS]
og dgrk gS fd mlus vkKkfIrnh gS fd lewpk czãkaM& mldh lkjh vkdk'k
xaxkv¨a] vufxur lw;¨± v©j xzg¨a ds lkFk lc dqN&bluku ds v/khu j[¨
tk,axsA
Y¨fdu iYk Òj #dsa! blls igY¨ fd vki vfo'okl djsa mlh vkBosa
'Yk¨d ds ;s vxY¨ 'kCn ik okfj'k gSa ftls bZlk elhg igY¨ ls gh fojklr esa ik pqds gSaA
vkt og xfjek esa gSa! og lewpk czãkaM fojklr esa ik pqds gSaA og viuh 'kfä
ls bldk Òj.k&i¨"k.k djrs gSaA bZ'oj dh ifo«k vkRek j[kus okYkk bulku
;fn mlus /kek±rj.k fd;k gS] ¼j¨eu¨a 8:9½ vc dsoYk mÙkjkf/kdkjh gS] vÒh rd
og /kkjd ugÈ gSA
Y¨fdu vc nsf[k, fd dSls bZlk xfjek v©j lEeku ls vfÒf"kä g¨ pqds
gSa& v©j LokfeRo ik pqds gSa& igY¨ ls gh mÙkjkf/kdkj ik pqds gSaA fgczw ds
v/;k; 1 ls ÁkjaÒ djsa%
^^bZ'oj--- us bu vafre fnu¨a esa vius csVs ds tfj;s gels ckr dh gS] ftls
mlus lÒh pht¨a ¼lewps czãkaM½ dk mÙkjkf/kdkjh fu;qä fd;k gS] ftlds }kjk
mlus nqfu;k Òh cukbZ gS( t¨ mldh xfjek dk rst gS] v©j mlds O;fäRo dh
357

;qx¨a dk jgL;
gwcgw Nfo gS v©j mlds dFku dh 'kfä ls lkjh pht¨a ¼lewps czãkaM½ dh j{kk
djrk gS----** ¼fgczw 1:1-3½A
thfor bZlk viuh vuar nSoh 'kfä;¨a ls lewps czãkaM dk Òj.k&i¨"k.k
djrs gSaA ;g ifjPNsn nsonwr¨a ij mudh Js"Brk dk Án'kZu tkjh j[krk gS&
og bZ'oj ds mRié fd,] tUes iq«k gSa& nsonwr egt O;fäxr :i ls lftZr
lRo gaSA nsonwr vc Á'kklu djus okYkh ¼vkRek,a½ gSa] gekjh lsok dj jgs gSa&
gekjh t¨ vÒh nsonwr¨a ls fupY¨ Lrj ds gSa& Y¨fdu t¨ e¨{k ds mÙkjkf/kdkjh
gSa] tc ge bZlk elhg dh rjg] bZ~'oj ds tUesa csVs g¨ tk,axs ¼fgczw 1%4&14½A
cká varfj{k& xzg vc e`r gSa
j¨eu¨a ds vkBosa v/;k; esa ftu pht¨a dk mn~?kkVu fd;k x;k gS vc
mud¨ ,d lkFk Ykk,aA ;gka ;g ;h'kq d¨ bZ'oj dk csVk dgrh gS% ^^eSa---- fd og
cgqr ls Òkb;¨a eas igYk©Bh ds csVs g¨ ldrs gSa ¼j¨eu¨a 8%29½ bZ'oj dh ifo«k
vkRek j[kus okY¨ bulku bZ'oj ds mÙkjkf/kdkjh gSa v©j ;h'kq ds lkFk lk>k
mÙkjkf/kdkjh gSa& ml ;h'kq ds t¨ e`rd ls iqutÊfor g¨dj lÒh bulku¨a esa ls
vdsY¨ bZ'oj ds iq«k ds :i esa iSnk gq, gSa ¼j¨eu¨a 1%4½A og ekuo ifjokj¨a esa
igY¨ gSa t¨ bZ'oj ds ifjokj esa tUes gSa& bZ'oj ds jkT; esaA og gekjs vxznwr
gSa t¨ igY¨ tk pqds gSaA ge ije lÙkk v©j xfjek ds :i esa bZlk dh okilh
ij U;k;¨a ds iqu#RFkku ds le; mudk vuqlj.k djsaxsA
j¨eu¨a ds bl vkBosa v/;k; dk 'Yk¨d 9 dgrk gS fd ;fn gekjs Òhrj
bZ'oj dh vkRek gS r¨ ge mlds tk, csVs gSa& Y¨fdu ;fn geesa mldh vkRek
ugÈ gS r¨ ge mlds d¨bZ ugÈ gaS& fljs ls bZlkbZ ugÈ gSaA Y¨fdu 'Yk¨d 11
dgrk gS fd ;fn gekjs Òhrj bZ'oj dh ifo«k vkRek mx jgh gS v©j gekjk
usr`Ro dj jgh gS r¨ gesa mldh vkRek ds }kjk e`rd ls thfor fd;k tk,xk
¼;k ;fn ;h'kq ds vkxeu ds le; ge thfor jgrs gSa r¨ gesa u'oj ls vej
dj fn;k tk,xk½A
358

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
vc tkjh j[¨a% mu lc ds fYk, t¨ bZ'oj dh vkRek }kjk lapkfYkr gSa os
lÒh bZ'oj ds csVs gSa----- og ije vkRek gekjh vkRek dh lk{kh gSaA fd ge
bZ'oj ds cPps gSaA v©j ;fn cPps gSa r¨ mÙkjkf/kdkjh gaS( v©j ,d lkFk
x©jokfUor ÒhA D;¨afd esjk ekuuk gS fd vkt dh nqfu;k dh ;krukv¨a dh ml
xfjek ls d¨bZ rqYkuk ugÈ gS ftldk gekjs Òhrj mn~?kkVu g¨xk----** ¼j¨eu¨a
8:14&18½A
la'k¨f/kr ekud laLdj.k i

;qx¨a dk jgL;
v©j mlds ckn j¨eu¨a 8 ls ;fn ge bZ'oj dh ifo«k vkRek }kjk
lapkfYkr g¨rs gSa r¨ gekjk mRFkku djds gesa vkRek dk cuk fn;k tk,xk v©j
bZ'oj ds ifjokj esa vejRo Ánku fd;k tk,xk tSls bZlk elhg 31 bZLoh esa
vius iqu#RFkku ds le; F¨A
vc ,d ckj fQj 'Yk¨d 19 ls% ^^D;¨afd l`f"V mRlqd YkkYklk ls bZ'oj
ds csV¨a ds mn~?kkVu dh Árh{kk djrh gS ¼la'k¨f/kr ekud laLdj.k½A ;g
iqu#RFkku ds le; ds ckn g¨xk tc t¨ ekuo gSa os iqu#RFkku }kjk ;k u'oj
ekuo ls vej vkRek esa rkRdkfYkd ifjorZu ls bZ'oj ds csVs cu tk,axsA
vk'p;Ztud\ lkjk czãkaM u;k g¨ tk,xk
vc Ñi;k lef>,& lkjs czãkaM d¨ bZ'oj ds bu csV¨a ds okLrfod tUe v©j
ÁdV g¨us dh bZ'oj ds ifjokj esa tUe Y¨us dh mRlqd YkkYklk ls Árh{kk D;¨a
djuh pkfg, fuEufYkf[kr 'Yk¨d xzg¨a ls Òjs ,d czãkaM d¨ {k; v©j fuLlkjrk
esa n'kkZrs gSa& blds ckotwn ,slk Ykxrk gS fd tSls vc bl e`r voLFkk esa Òh
mUgsa vkl ds v/khu j[kk x;k gS! ^^D;¨afd Lo;a l`f"V ¼thou ds Òj.k&i¨"k.k esa
v{ke czãkaM½ d¨ {k; ds ca/ku ls eqä dj fn;k tk,xk v©j bZ'oj ds cPp¨a
dh xfjeke; eqfä ÁkIr djsxkA**
lkjs xzg {k; ds ca/ku esa dSls vkrs gSa\ fuf'pr :i ls bZ'oj us mUgsa bl
rjg ugÈ cuk;k Fkk!
{k; vi{k; v©j vi?kVu ds dkj.k fiNYkh v{kr voLFkk ls gqbZ n'kk ;k
voLFkk d¨ O;ä djrk gSA rc bZ'oj us bu xzg¨a d¨ v{k; voLFkk esa cuk;k
FkkA
Y¨fdu fdlh dkj.k o'k vi{k; 'kq: g¨ x;kA **{k; ds bl ca/ku** dk
dkj.k rc D;k jgk g¨ ldrk gSA\
Y¨fdu fdlh pht us muesa gzkl 'kq: fd;k! bZ'oj ds l`tu ds ckjs esa
ge bZ'oj ds mn~?kkfVr dFku esa t¨ dqN Òh i

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
ge ns[krs gSa fd ekuo ds l`tu ls igY¨ /kjrh ij Qfj'rs jgrs F¨A
nsonwr t¨ nq"Vrk ;k vjktdrk ds vkus rd vfua| F¨] /kjrh dh iwjh lrg
d¨ {k;] vLr&O;Lrrk v©j [k¨[kY¨iu dh voLFkk esa igaqpkus dk dkj.k cus]
tSlk fd v/;k; 2 esa dgk x;k gSA
D;k iwjs czãkaM dh jpuk mlds nwljs vla[; xzg¨a ds lkFk] thou ds
Òj.k&i¨"k.k ds vafre Yk{; ls dh xbZ Fkh\ gesa bZ'oj ds dFku esa Li"V :i ls
ugÈ crk;k x;k gS fd ,slk Fkk ;k ugÈ] Y¨fdu gesa t¨ crk;k x;k gS og bls
rF; ij vfrfjä Ádk'k MkYkrk gS fd bZ'oj us bulku d¨ cukus dk fu'p;
D;¨a fd;k!
j¨eu¨a ds v/;k; 8%22 ds bl vuqPNsn d¨ i

;qx¨a dk jgL;
eSa vkid¨ ;gka ;g n'kkZ jgk gwa fd ;h'kq ds jkT; ds lqlekpkj esa oLrqr%
;gka mn~?kkfVr ;g lkjk Kku 'kkfeYk gS& ge lewps czãkaM ij jkt djus okY¨
gSa t¨ firk] bZ'oj v©j ;h'kq ds lkFk ijes'oj dk jkT; cusaxsA bZ'oj lcls
igY¨ l`"Bk gS Y¨fdu og 'kkld Òh gSA v©j og f'k{kd gS t¨ vius ckjs esa
ekuo psruk ls ijs v©j mlls ckgj ds Kku dk mn~?kkVu djrk gS!
bu lÒh vkxe¨a d¨] ftudk eSaus bl v/;k; esa mi;¨x fd;k gS] ,d
lkFk j[k dj vki ekuo dh vfo'oluh; {kerk d¨ le>us YkxsaxsA gekjh
{kerk bZ'oj ds ifjokj esa tUe Y¨us] laiw.kZ 'kfä ÁkIr djus dh gS! gesa lewps
czãkaM ij vf/kdkj fn;k tkus okYkk gS!
rc ge D;k djsaxs\ ;s vkxe ladsr djrs gSa fd ge vjc¨a&vjc¨a e`r
xzg¨a d¨ thou nsaxs] tSls bu /kjrh d¨ thou fn;k x;k gSA ge bZ'oj ds
funsZ'k v©j vkns'k ds vuqlkj l`tu djsaxsA ge leLr vuar ds ikj rd jkt
djsaxs! Ádk'kuk 21 v©j 22 n'kkrsZs gSa fd rc d¨bZ ihM+k] d¨bZ nq%[k] d¨bZ cqjkbZ
ugÈ g¨xh D;¨afd ge bZ'oj ds usdh ds jkLrs d¨ viukuk lh[k pqds g¨axsA ;g
miYkfC/k dk 'kkLor thou g¨xk] vfr vkg~Ykkn iw.kZ ÁR;k'kk ds lkFk Ykxkrkj
ubZ jpukRed ifj;¨tukv¨a ij n`f"V j[kus v©j blds ckotwn v©j igY¨ ls
t¨ miYkfC/k;ka ÁkIr g¨ pqdh g¨axh ihNs eqM+ dj Álérk v©j g"kZ ls mUgsa ns[kus
dk thouA
ge dÒh Òh Fkdsaxs ugÈ v©j dÒh DYkkar ugÈ g¨axsA ges'kk thoar&
vkg~Ykkne; ÅtkZ] thoarrk] ÁQqfYYkr thou v©j 'kfä v©j lkeF;Z ls Òjs gq,!
/kjrh czãkaM dk eq[;kYk; g¨xh
varr% firk] bZ'oj Òh /kjrh ij vk vktk,xkA lewps czãkaM ij mldk
flagklu ?kjrh ij LFkkfir g¨xkA
362

ijes'oj ds jkT; ds jgL;
1 d¨fjafFk;kb;¨a 15%24 ij /;ku nsa] fofÒé iqu#RFkku¨a dh ckr djus ds
ckn ;g ntZ fd;k x;k gS% ^^mlds ckn vkrk gS var] tc og jkT; bZ'oj ds
gokY¨ dj nsxk] ;gka rd fd firk Òh tc og lkjs vf/kdkj v©j lÙkk N¨M+
nsxkA**
Ádk'ku xzaFk 21%3 esa% ^^v©j eSus LoxZ dh egku vkokt d¨ dgrs lquk]
ns[k¨] bZ'oj dk vkokl bulku¨a ds lkFk gS] v©j og muds lkFk gh jgsxk] v©j
os mldh Átk g¨axs] v©j Lo;a bZ'oj muds lkFk g¨xk v©j mudk bZ'oj
g¨xkA**
v©j Ádk'ku xzaFk esa vkxs fQj 22%3 ^^v©j vkxs v©j vfÒ'kki ugÈ g¨axs%
flok bZ'oj ds flagklu ds v©j eseuk mlesa jgsxk( v©j mlds lsod mldh
lsok djsaxsA**
tc og bZ'oj v©j eseus dh ckr djrk gS r¨ eseuk bZlk elhg dk
Áfrfuf/kRo djrk gS v©j bZ'oj firk dkA varr% ,dhdj.k iwjk g¨ tk,xk%
bZ'oj t¨ firk gS v©j csVk bZlk elhg gekjs Òhrj v©j muds lkFk ,d egku
ije bZ'ojh; ifjokj ds :i es tqM+s geA
'kCn¨a ds O;ä djus dh {kerk ls ijs bZ'oj fdruk egku gS v©j mldk
mRÑ"V mÌs'; oLrqr% vc Áxfr ij gSA bZ'oj v©j bZlk elhg dk ges'kk
xq.kxku] lEeku v©j Lrqfr g¨A
bZ'oj dh lkr gtkj lkYk dh egku Á/kku ;¨tuk varr% iwjh g¨ tkrh
gS& ;qx¨a ds jgL; dk varr% mn~?kkVu g¨ tkrk gS v©j iqu% fo'kkYk czãkaM ds
l`tu] v©j 'kkLorrk d¨ vkxs c

;qx¨a dk jgL;
ckbfcYk dh fo"k; lwph
vkeq[k v©j Òwfedk
tsusfll
1 22
2%7 22
lke
111:10 6
blS;k
40%3, 9-10 9
tsjsfe;k
1:7 13
,tsfd;Yk
18%4, 20 22
Msfu;Yk
12%9, 10 6
eYkkph
3%1 9
t‚u
3%13 23
,DV~l
2%34 23
9%1 12
364
j¨eu¨a
6%23 22
xYkkfr;¨a
1:11-12, 15-17 29
,sQsfl;kb;¨a
2%21-22 10
v/;k; 1%
bZ'oj d©u
v©j D;k
gS\
tsusfll
1:l 40, 45, 50
1:26 46
2%4 45-46
II jktk
17%23-24 52
t¨c
38:7 45
lke
33%9 44
blS;k
1:2-4 32
40%25-26 39
41:21-24 39
eSF;w
1:23 47
t‚u
1:l-4 41, 43, 50,
57
1:14 41
4%24 41, 46
7%37-39 57
8%28-29 44
14%9 47
,DV~l
1:15 38
2:2-3 56-57
2:18 57
8 51
8:10 52
10:45 57
17:18-19 34-35
17:22-26, 28 34
-35
17:28 36
j¨eu¨a
1:4 57
1:18-22 32-33
1:25 34
1:28 36
8:7 37
8:14, 16 43
8:29 57

I d¨jsafFk;kb;¨a
11 53
II d¨jsafFk;kb;¨a
3 50
xYkkfr;¨a
1:6-7 53
,sQsfl;kb;¨a
3:9 43
d¨Yk¨fl;kb;¨a
1:12-13] 15-17
44
1:15 46
fgczw
7:3 42
I t‚u
1:3 56
3:2 43
5:7-8 55-56
twn
4 52
6 46
Ádk'ku xzaFk
1:14-16 47
12:9 33,51,55
17:5 51, 55
17:8 55
v/;k; 2:
nsonwr¨a v©j
vinwr¨sa
dk jgL;
365
tsusfll
1 62
1:l 71, 89, 94
1:l-2 74, 75, 76,
86
1:2-4 76
19-25 87
1:26 87
2 62
2:2-4 63
2:4 71, 76
6:8-9 73
6:11-13 73
19:26 75
,Dl¨Ml
25 61
25:10, 18-20 84
25:20 91
II Ø‚fudYk
16:9 68
t¨c
1:6 60
38:1-7 62
38:4-7 7 1-72, 89
lke
91:11 68
104:30 75
blS;k
14 73, 78, 80,
82-83
14:1-11 80
14:3-6 78
14:7-8 79
14:12 69, 79-80
14:12-14 81
ckbfcYk dh fo"k; lwph
14:12-15 92
14:13-15 80
45:18 76
btsfd;Yk
26 81
27 82
28 73, 81
28:2-8 82
28:11-12 83
28:13 83
28:14 91
28:15 77, 84-85,
91
28:16-17 86
Msfu;Yk
8:16 69
9:21 69
10:2-13 69
10:21 69
12:1 69, 81
12:1-2 80
tspkfj;k
4:10 68
eSF;w
9:29 65
18:10 68
Ykwdl
1:19 69
1:26 69
t‚u
1:1-5, 60, 94
1:14 94
5:17 60

;qx¨a dk jgL;
,DV~l
2:15 68
I d¨jsafFk;kb;¨a
14:33 76
15:24 95
I1 d¨jsafFk;kb;¨a
2:11 95
4:3-4 59
,Qsfl;kb;¨a
2:2 59
3:9 94
fQfYkfIi;¨a
2:5 87
d¨Yk¨fl;kb;¨a
1:15-16 59
1:16-17 94
I1 F¨lkYk¨fu;kb;¨a
2:3-4 82-83
fgczw
1 59
1:3-10, 13-14
61-62
2 62
2:7 60
I1 ihVj
211 62
I t‚u
3:4 73
3:22 65
twn
366
6-7 74.92
9 69
Ádk'ku xzaFk
1:4, 16, 20 68
21, 8, 12, 18
68
3:1,7, 14 68
5:6 68
12:4 73, 77
12:7 69, 80-81
12:7-9 80-81
17 78-79
18:9-19 82
21:12 68
v/;k; 3:
ekuo dk bfrgkl
tsusfll
1:l 135
1:l-2 99-100
1:2 101
1:3 101
1:20, 21, 24
102, 104
1:26 103
2 114-115
2:7 102, 104, 108
3:22-24 120, 122
lke
104:30 101
,Dlsfl,LVht
9:5 127
9:5-6 125
9:10 126
12:7 127
blS;k
28:9-10 100
59:1-2 128
t¨,Yk
2:28 132
eSF;w
4 131
11:25 105
ekjdql
7:7, 9, 13 134
Ykwdl
10:22 128
t‚u
3:13 126
5:28-29 127
6:44 122, 132-133
,sDV~l
2:29,34 126
13:22 126
j¨eu¨a
5:5 118
5:10 130
6:23 124, 126
8:9, 11, 14 133
8:16 111
11:33 135
13:10 118
I d¨fjafFk;kb;¨a
2 112
2:9 111-112

ckbfcYk dh fo"k; lwph
2:10-11 112, 118
2:14 113
3:19 113
15 135
15:22 123
15:22-23 134
15:45-46 11 1
,Qsfl;kb;¨a
2:2 117
,Qsfl;kb;¨a
2:5 117
d¨Yk¨fl;kb;¨a
1:27 117
I freFkh
2:13-14 117
fgczw
9:27 123, 131
I ihVj
4:17 133
Ádk'ku xzaFk
12:9 98, 122
13:8 102
20:11-12 134
20:11-13 135
v/;k; 4:
lH;rk dk jgL;
tsusfll
4:21 145-146
6:2 147, 148
6:5 146
367
6:9 147
8:4 150
10:8-9 150, 152
11:1-2 150
11:4 151, 152
11:6 152
11:8 152
17:1 147
,Dl¨Ml
20:4-5 153
23:28-29 150
Y¨fofVdl
22:21 147
fof/k fooj.k
32:8 149
I Ø‚fudYk
16:29 138
,tjk
1:l 144
lke
104:30 138
127:1 146
blS;k
14:14 151
tsfjfe;k
7:18 153
eSF;w
7:24-27 146
11:27 144
24:14, 31-41 158
24:21-22 149
24:38 147
t‚u
424 153
j¨eu¨a
1:23 153
5:10 145
I d¨fjafFk;kb;¨a
15:22 143
xYkkfr;¨a
5:21 148
,Qsfl;¨a
2:2 143
fgczw
9:27 142
II ihVj
25 147, 153
Ádk'ku xzaFk
13:8 142
20:11-12 146
v/;k; 5:
blzkbZYk dk jgL;
tsusfll
12:1-2 161
12:1-3 163-164
17:1-5 164-165
17:6 165
17:7-9 165

;qx¨a dk jgL;
22:18 164
24:3 167
48 186
48:14-16 184, 195
48:18-20 185
49:22 186
,Dl¨Ml
19:8 172
31:12-18 180
Y¨fofVdl
26 181, 185
26:1-2 176-177
26:3-4 176-177
26:6-8 176-177
26:7-8 176-177
26:9 177
26:14-17 177
26:18 177
26v19 190
22:30 191
uaclZ
3351-53, 55 172
II jktkv¨a
16:6 160
,tjk
9:2 173
10:10-11 173
lke
33:10-19 190
blS;k
43:21 163
tsjsfe;k
368
3:20 172
25:31-32 195
30:5-7 195-196
31:31 174
,tsfd,Yk
22:26 191
Msfu;Yk
2 181-182
7 182
12:1-2 197
,e¨l
9:9 186
fedk
5:7-15 188
5:9 189
5:10-11 189-190
5:15 193
eYkkph
3:8-10 190
eSF;w
24 196
24:14 196
24:21-22 197
ekjdql
13 196
Ykwdl
21 196
j¨eu¨a
2:43 175
5:5 175
15:8 166
xYkkfr;¨a
3:8, 16 164
3:29 165
,Qsfl;¨a
2:20 174
fgczw
8:6,lO 174
11:13-16 162
I ihVj
2:9 165
Ádk'ku xzaFk
13 182
17 182
v/;k; 6:
ppZ dk jgL;
Y¨fofVdl
23 201-202
uaclZ
28:26 233
fof/k fooj.k
6:16 218
lke
111:lO 231
blS;k
7:14 210, 224
9:6-7 213, 27.4
28:9-10, 13 252
49:8 253
52:14 212

ckbfcYk dh fo"k; lwph
53:5 212, 224
,tsfd,Yk
37 239
40 246
t¨,Yk
2:28 253
eYkkph
3:1 222
3:1-5 290
4:5-6 290
eSF;w
1:21 214
2:13-15 217
4 217-219
4:23 222
13:1-9 254
13:10-17 232, 254
13:18-23 254
16:18 207-208,
213-214
17:ll 290
24:5 250
24:14 251, 289, 291
24:21-22 291
24:29-30 291
25 254
2:50 212
ekjdql
1:l 222
1:4 225
1:14-15 222
3:14, 16 221
7:7-9 271
Ykwdl
369
1:31-33 210
19:11-27 253
24:49 233
t‚u
1:42 221
3:5-6 225
3:8 225
4:24 263
6:44 215, 229, 241,
7:37-39 209, 230
8:30-44 227
15:16, 19 222
17:11-17 247
18:36 210
18:37 209-210
,sDV~l
2:2 215-216
2:47 264
4:23 266
6:1 278
7:38 208
8: 281
8:1 218
11:18 238
14:27 290
20:28 248
j¨eu¨a
5:5 214
5:10 240
8: 7 239
8:11 261
8:16 257, 260
8:17 261
8:29 239
11:16 252
11:25, 30-32 235-
236
I d¨fjafFk;kb;¨a
1: 249
1:2 248
1:lO 246
2:11 260
31:3 260
3:11 230
10:32 248
11:16 249
11:22 248
12 206
12:1, 4-6, 11-13
12:5-6 266
12:13 277
12:18 246, 264
12:20 244
12:25 244
12:27 230
14:19 276
14:28 276
15:9 248
15:23 239
15:45 209
15:45-50 226
15:49-53 261
16:1 244
I1 d¨fjafFk;kb;¨a
1:l 248
2:12 290
3:6 258
4:3-4 198-199, 203
4:4 216
6 :2 253
11:3 279
11:3-4,1 3-15 250
272
11:28 244

;qx¨a dk jgL;
xYkkfr;¨a
1:6 7 279
1:13 248
4:22 258
4:26 261
5:22-23 255
,Qsfl;¨a
1:11 252
1:23 230
2:19-21 222, 230,
234,
246
2:20 230
3:9 211
4:11 244
4:11-13 262
4:13 256
4:15-16 246
5:23 208, 222, 230
fQfYkfIi;¨a
2:5 238
I F¨lkYk¨fu;kb;¨a
2:14 249
I1 F¨lkYk¨fu;kb;¨a
1:4 249
I fVeFkh
3:5 248
3:15 248-249
fgczw
6:12-14 257
9:27 214
12:23 232
I ihVj
370
2:24 212
II ihVj
1:4 260
3:18 262
I t‚u
2:4 277
3:4 274
I1 t‚u
10 282
JUDE
3 282
Ádk'ku xzaFk
2:9-10 285
2:26-27 236
3:1-6 289
3:7-13 289-290
3:21 236
5:10 233, 237
12 272
129 203, 216, 234,
249, 272
13:272
13:15 284
14:4 253
17 272
17:5 249, 272
20:11-12 273
v/;k; 7:
bZ'oj ds jkT; dk
jgL;
tsusfll
1:2 361
6:1 342
12:1,4 333
12:8, 30-31 328
26:5 333
39:2-3 343
fof/kfooj.k
12:8 328
12:30-31 328
28:1-5 319
28:13 338
32:8-9 341
I jktkv¨a
18:19-21 337
19:36-37 337
19:39 337
II jktkv¨a
2:3, 5 338
4:38 338
t¨c
1:3 343
3:13-14 343
38 344
38:4-6 343
39 344
40 344
41 344
42 344
lke
8:1-6 355-356
90:2 316
103:12 355
104:30 361
Yk¨d¨fäxzaFk
14:12 328
16:25 328

lS;k
2:2-4 31 1
2:10-12, 17 324
11: 2-5 3 26
11: 6-9 312
11: 9 345, 346
11: 9-11 345
11: 15 317
141-2 338
19: 23-25 320
27: 6 319
33: 21-22, 24 317
35 315
35:1-2 315
35:3-6 3 17-3 18
35:6-7 315
41:14-20 314-315
49: 8 349
58: 8 318
59: 4, 7-10, 20 331
60:1 331
60:5 321
61:4 343
tsjsfe;k
30: 9 338
30: 16-18 338
30: 17 318
31: 4-11 338
31: 12-14 318
31: 18-20 338
Y©esaVs'ku
1:2, 19 325
,tsfd,Yk
14:14,20 340
16 325
20:43-44 353-354
23:9, 22 325
371
34:23-24 338
36 319
36:9-11 319
36:33-35 3 19
37 352-353
37:14 353, 354
37:24-25 338
Msfu;Yk
1:17 297
2 302
2:28 297
2:36 299
2:37-39 299-300
2:40 300
2:44 301
7 294, 301
7:22 310
12:13 340
,e¨l
4:13 316
fedk
228-35 298
237-39 299-300
41-3 311-312,
346-347
ukgqe
1:15 316
tsQsfu;k
3:9 320, 345
gXxkbZ
1-2 344
2:6-8 321
2:8 323
ckbfcYk dh fo"k; lwph
tspkfj;k
4 344
14:1-4 307
14:4 316, 345
14:4-5 309
14:8 311
14:12 307-308
14:16 329
14:17-19 330
eYkkph
3:1-5 348
3:8-10 322
4:5-6 349
eSF;w
11:7-11 347
11:ll 347
12:40 305
12:41-42 354
16:27-17:9 337
17:1-8 348
17:9 336-337
17:10-11 348
19:28 338
24:22 305
24:30 305, 309
24:37 342
25:1-10 302
25:14-30 338
25:31 305, 307
25:34 344
ekjdql
1:l 295
1:14-15 295
Ykwdl
1:17 347

;qx¨a dk jgL;
1:31-32 304
6:38 323-324
91-2 295-296
10:9 295
10:12, 14 354
11:31-32 354
12:47-48 354
13:28 309, 336
17:21 294
17:26 342
19:11-27 338
19:12-27 305, 326
1917-19 326
t‚u
8:30-31, 37-38,
40,
45-46 356
1010 323
143 309
18:36-37 303
,sDV~l
1:3 296
1:9-11 305, 309
2:32 305
17:26 342
18:21 327
19:8 296
20:6 327
20:16 328
20:25 296
28:23,31 296
j¨eu¨a
1:4 358
8:7 328
8:9 357, 358
8:11 358
8:11, 14 309
372
8:19 360
8:19-23 359
8:20,22 361
8:29 358-359
11:25-26 345
14:11 324
I d¨fjafFk;kbZ
2:9-10 356
5:8 328
15:3-4 305
15:24 363
15:50-54 309
16:8 328
I1 d¨fjafFk;kbZ
6:2 349
11:13-15 306-307
xYkkfr;¨a
1:-9 296
37, 16, 29 334
,fQfl;¨a
2:21 348
5:23 302
6:12 303
I F¨lkYk¨fu;kb;¨a
4:14-17 309
fgczw
1 355,357,359
1:l-3 357-358
1:3 305
1:4-14 358
1:6 355
2:5 355,357
2:6 355
2:8 356-357
2:10-11 357
8:1 305
8:10 327
10:12 305
I ihVj
4:17 351
I1 ihVj
1:4 324
3:18 350
I11 t‚u
2 323
Ádk'k xzaFk
2:26-27 310
3:12 347
3:21 305, 310
11:15 303, 307
11:17 317
11:18 307
125 305
13 301
1618 316
17 301, 302
17:l 302
17:3 302
17:8 301
17:12 301
17:14 307
17:15 302
19 310
19:7 302
19:11-16 303
19:14 307
19:15 305
19:16 305

ckbfcYk dh fo"k; lwph
20:5 352
2011-12 352
21: 362
21:3 363
22 362
22:3 363
373

;qx¨a dk jgL;
iqLrd dh fo"k;lwph
xÒZikr
eka ds xÒkZ'k; esa Òkoh bZ'ojh; lRo
dh gR;k djus ds fYk, esa Òzw.k ;k xÒZ
d¨ u"V djuk] 110
vczkge
ls nqgjs okns fd, x,] 163&164
fu;fr ds bulku 160&163
vkne
'©rku esa fo'okl fd;k] 38
[kqn d¨ v©j vius ifjokj d¨ bZ'oj
ls vYkx dj fYk;k] 33
vius lz"Vk dh voKk dh] 117
'©rku d¨ vinLr djus dk volj ik;k]
123
bZ'oj ds dkuwu v©j ljdkj d¨ vfLodkj
dj fn;k] 119&20
ds csVs vYkx dj fn, x, v©j ÁR;sd d¨
mldk mÙkjkf/kdkj fn;k x;k] 149
igYkk lftZr ekuo] 33
vius fYk, otÊr o`{k dk QYk fYk;k] 33
;fn mlus thou dk o`{k fYk;k g¨rk r¨
D;k g¨rk] 116-&117] 140&141
LosNk ls] nqjkxzg ls ugÈ] iki fd;k
117]141
nsonwr ,d vkne
us Msfu;Yk ij ÁdV
fd;k fd iSxacj d¨ fn, x, dFku
**var le; rd ds fYk, eqgjcan gSa**] 6
nsonwr
vej vkRek,a gSa] 46
vn`'; ,stsaV gSa] 62]68&69
egku nkf;Ro l©ais x,]
69&71
ÁR;sd vYkx ls cuk;k x;k] 60
ds fYk, bZ'oj dk mÌs';] 90]91
,d ekuo ds :i esa bZlw d¨
**nsonwr¨a ls Fk¨M+k uhps cuk;k x;k Fkk**] 60
g¨ ldrk gS /kjrh ij Ykk[k¨a lkYk jgs g¨a]
46
374
bZ'oj ds nwr] 59
cqjh vkRekv¨a ds lkFk mudk jgL;
Øe esa nwljk gS] 3
mÙkÑ"V] ifo«k pfj«k mRié dujs dh
vko';drk Fkh] 69
,d frgkbZ us **viuh igYkh voLFkk
d¨ cgkYk ugÈ j[kk**] 46
,d frgkbZ us iki fd;k v©j '©rku cu
x,] 72&74
ds lkFk O;fäxr vuqÒo] 62&64 64&67
euq"; ds l`tu ls igY¨ /kjrh ij j[¨ x,]
46]73
vlhe ekufld 'kfä;¨a ds /kkjd F¨] 70
l`tu ls bZ'oj ds csVs] 60
D;¨a mRié fd, x,] 60&62
tho
vkRek,a gSa] 104
ekuo vkRek ls oafpr] 105
bZ'oj ;k vk/;kfRed Kku dh d¨bZ
tkudkjh ugÈ j[krs] 107
bZulku ds lkFk thou dh ,d gh
lkal dh Òkxhnkjh djrs gSa] 109
vkElZVªkax] gcZVZ MCY;w
us 1926 dh xeÊ esa ckbfcYk dk xgu
v/;;u ÁkjaÒ fd;k] ix
;qokLFkk esa muds fYk, ckbfcYk ,d igsYkh
Fkh] ix
ifjfLFkfr;¨a }kjk ,sls vfÒ;ku ij Ykk, x,
t¨ bZ'oj us muds fYk, fNik j[kk Fkk] 13
dk dkj¨ckj fc[kj tkrk gS] 17&18
fodkl ds fl)kar ij pqu©rh nh tkrh gS]
ix] 18&20
eu d¨ mf)Xu dj nsus okYkh pqu©fr;¨a
dk lkeuk fd;k] ix
le> dh dkeuk viii
;g irk Ykxkus dk n`

ckbfcYk dh fo"k; lwph
Yk¨ek fMYYk¨a ds lkFk mudh 'kknh nkao
ij Ykx tkrh gS] ix
;qokoLFkk esa ppZ esa xgure jgL;¨a dk
Li"Vhdj.k dÒh ugÈ lquk] viii
Lo;a d¨ thfor cfYknku ds :i esa ;h'kq
d¨ lefiZr dj nsrs gSa] fd og ftl rjg
pkgsa mudk mi;¨x djsa] 27
18 lkYk dh mez rd Á¨VsLVSaV ppZ
¼Dosdj½ esa iY¨&ch xbZ] xi
bl rjg fYk[kh xbZ gS fd eku¨a
fp«k igsYkh g¨] xi-xii, 5
nqckjk tUes
;h'kq igY¨ O;fä F¨] 57
lpeqp /kek±rfjr bZlkbZ iqu#RFkku
ds le; g¨axs] 57
“nqckjk tUes” dk lokYk ftls
vk/kqfud czãfoKkfu;¨a us xYkr
le>k] 224
;h'kq us oLrqr% D;k dgk Fkk]
224&226
fud¨Msel d¨ xYkr D;¨a le>k x;k]
224&225
j¨eu dSFk¨fYkd ppZ
gkYk dh 'krkfCn;¨a ds oSKkfud
#>ku dh ÁfrÒkv¨a us bldh
f'k{kk d¨ [kkfjt dj fn;k] 2
Á¨VsLVSaVokn ds lkFk if'peh
nqfu;k dh l¨p ij gkoh] 2
pfj«k
dh ifjÒk"kk] 69
le; ds lkFk ,d xq.k ds }kjk
fd bZ'oj ltZukRed vuqÒo gS
fofdlr fd;k tkuk pkfg,] 69&71
pkgs nsonwr g¨a ;k ekuo vpkud
'kfä;¨a dk l`tu ugÈ fd;k tk ldrk] 69
;h'kq ¼bZlk elhg Òh ns[¨a½
ekuork ds iki ds /kkjd gSa 124&125
ekuo¨a d¨ ;h'kq esa vkLFkk
j[kuh gh pkfg,] 5
:i v©j vkdkj esa
bZ'oj dk Áfr:i gSa] 44
esa vkLFkk ds fcuk ifo«k
vkRek /kkj.k djuk laÒo
ugÈ gSa] 5
igY¨ QYk] 135
nwljs vkne] 128
lÒh jk"Vª¨a ij 'kklu djus ds
fYk, nqckjk vkus okY¨ gSa 9] 303&304

;qx¨a dk jgL;
;h'kq ds ikl d©u vk ldrs gSa] 263
nwljk vkne D;¨a] 132&134
Ykk[k¨sa }kjk O;FkZ iwftr] 134
blkbZ ¼blkb;¨a½
cqYkk, x, lar] 309&310
lPps Yk¨x& Lo;alsod ugÈ fu;qä
229&230
“O;fäxr bZlkb;¨a dk D;k gSa”? 270&272
lR; D;k gS] 133&134
ppZ]
“v/;kid¨a dk ,d d‚Y¨t” 228&229
,d vaxzsth 'kCn t¨ ;wukuh
'kCn ,DDY¨fl;k ls O;wRié gS] ftldk
vFkZ g¨rk gS ^cqYkk, x,*] 199
lqlekpkj D;k gS] bldk Ápkj djus ds fYk,
fu;qä? 206
fdruk laxfBr] 241&245
fiNY¨ bfrgkl ds lanÒZ esa] 205&206
dh laLFkk] NBoka e©fYkd jgL; gS] 4
D;k ;g d¨bZ bekjr gS? 199
bZlk ds mRFkku rd LFkkfir ugÈ Fkh]
230
Áphu fo/kku ds le; dk] 208&209
dk okLrfod mÌs'; 200&202] 253&256]
2 6 5 & 2 6 6
/kek±rfjr ekuo¨a dh vk/;kfRed eka] 265
vÒh rd Ò©frd] 256&258
igYkh QlYk 232&235
og eafnu ftlesa bZlk elhg
vk,axs] 245&247
dk lPpk uke] 247&249
fdl rjg dh laLFkk? 202&203
igY¨ D;¨a cqYkk;k x;k\ 239&241]
252&253
;h'kq us bldh LFkkiuk D;¨a dh] 207&208]
226&228
bZ'oj dk ppZ
;h'kq dk dke djus ds fYk, lxafBr
,d vk/;kfRed laLFkku 268
gcZVZ MCY;w vkElZVªkax bZ'oj dk
,d lPpk ppZ rYkk'krs gSa] 30
esa igYkh 'krkCnh ds n©jku ,d v©j
lqlekpkj ?kql vk;k, xii
bldh f'k{kk v©j fo'okl] 273&275
bZ'oj dk dk;Z djus ds fYk, Ánku
fd, x, vk/kqfud rjhds 268&270
376
ds fYk, Òh ÁkjafÒd 'krkfCn;¨a esa
jgL;¨a dk mn~?kkVu YkqIr] x-xi
ds lkFk ;qx] 282&292
dk laf{kIr bfrgkl] 275&292
,d laLFkvk ds :i esa ppZ
uke] 247&249
lH;rk
ÁYk; iwoZ dh nqfu;k] 147&148
vkt p©jkgs ij] 156&158
u¨ok ds le; dh ck

ckbfcYk dh fo"k; lwph
}kjk vker©j ij vLohÑr] 2
Lo;a d¨ ckbfcYk esa mn~?kkfVr djrk gS] 3
dh vko';drk dh O;k[;k ds fYk, fodkl
ds fl)kar dk vfo"dkj fd;k x;k Fkk] 2
iSxacj Msfu;Yk
vf/kdka'k ckrsa le> u lds] t¨ mUgsa
ckbfcYk ds vax ds :i esa fYk[kus ds
fYk, nh xbZ FkÈ] 6
lj pkYlZ Mkjfou
**lo¨ZÙke dh mÙkjthfork** ds lg
vkfo"dkjd] 2
vius fl)kar ds Áfr
vk'oLr gq, fcuk gh ej x,**] 2
mudk Y¨[ku lrgh rSj ij ÁR;k;d
tku iM+rk gS] 20
MsfoM jktk
esa ekrì{k ls gcZVZ MCY;w- vkElZVªkax
ds iwoZt] 13
LoxkZj¨g.k ugÈ gqvk gS]
23]126
bulku ds ckjs esa Á'u¨a ls «kLr] X
e`R;q
iki dk QYk] 22
'©rku
YkqflQj dk vuqlj.k djds foæ¨gh cus]
74
dh mRifÙk] 93&94
os nsonwr ftUg¨aus bZ'oj dh ljdkj ds
f[kYkkQ iki fd;k] 74
i`Foh
dh lrg ij nsonwr viuh dkjhxjh
t¨M+us okY¨ gSa] 77
nsonwr¨a ds iki¨a ds dkj.k catj v©j
ohjku g¨ xbZ] 74-75]
88&99] 101
iki dSls Áo`"V gqvk] 91
catj v©j chjku ugÈ cukbZ xbZ Fkh] 76
ÁkjafÒd :i ls laiw.kZ l`tu ugÈ] 77
ÁYk; >sYkrh gS] 92
dh lrg] bulku ds fYk, iqutÊfor]
czãkaM dk eq[;kYk; cuus okYkh gS]
84
mPp f'k{kk
Le`fr Áf'k{k.k ij vk/kkfjr] 23
377
dk folj.k eqæ.k ds vkfo"dkj rd
vPNh rjg ugÈ g¨ ldk Fkk] 2
t¨ iku

;qx¨a dk jgL;
ds chp dk laca/k] 58
nsonwr¨a ds lkFk] nwljk jgL;] 3
fodkl ¼Mkjfou Òh ns[¨a½
fcuk fdlh l`"Vk ds
l`tu dh vKs;oknh O;k[;k] 35
ds fl)kar d¨ pqu©rh] ix
c©f)d vgEeU;rk ls Òjs] vKkuh
eu¨a esa fodflr] 2
l`"Vk ds fcuk l`tu dh O;k[;k
ds Á;kl esa fodflr] 2
ds rdZn¨"k dk ldkjkRed Áek.k]
21] 104
i`Foh
igY¨ nsonwr¨a dk vkokl Fkh] 46
'kkLor thou
bZ'oj dk ,d migkj 22
feF;k lqlekpkj
bZlk dh igYkh 'krkCnh ds e/; esa
udYkh lqlekpkj ds :i esa bldk
mins'k 'kq: gqvk] 53&54
fle¨u esxl ls Ásfjr] 52
,d Òh lgh ugÈ gS] 294&295
,d QtÊ bZlkb;r }kjk nqfu;k esa
esa Ápkfjr 278&279
bZ'oj dk ifjokj
vÒh rd flQZ n¨ O;fä;¨a ls
fufeZr] 50
igY¨ iqu#RFkku ij mu lc ls
cusxk t¨ bZ'oj ds tUes csVs
cusaxs] 51
muls cusxk t¨ bZ'oj dh vkRek
ls ifjiw.kZ v©j mlls lapkfYkr
g¨axs] 51
bZ'oj dh ljdkj dh iquLFkkZiuk ds
lkFk lÒh jk"Vª¨a ij jkt djsxk] 51
lkr okf"kZd R;¨gkj
lÒh bZ'oj ds R;¨gkj euk,axs]
329&330
ges'kk&ges'kk ds fYk, leknsf'kr] 201&202
bZ'oj dh Á/kku ;¨tuk d¨ ÁdV
djrs gSa] 230&232
Ákphu blzkbZYk ij ÁdV] 201&202]
230&232
378
tYk ÁYk;
ÁkjafÒd lH;rk d¨ nqfu;k Òj esa
lekIr dj fn;k] 72
ls igY¨ varjfookg] 147&148
bZ'oj
'kCn ds bZlk elhg ds :i esa
mRié g¨us ds le; ls ,d nSoh
ifjokj] 43]50&51] 57&94
leLr vuar ls ,d jkT;] 43
,d dkuwu nkrk ifjokj] 49
ml O;fä dk uke ftls vc ge
firk] bZ'oj ds :i esa
tkurs gSa] 42&43
dh ÁÑfr] 47&48
ls de fdlh O;fä ij dÒh iki u
djus ds ekeY¨ esa fo'okl ugÈ fd;k
tk ldrk Fkk] 94
fgczw 'kCn ,Yk¨fge dk vuqokn] 94
bZ'oj] lz"Vk
,d jgL; t¨ fdlh Òh /keZ dh
le> esa ugÈ vk;k] 3
ljdkj dk Y¨[kd] 48&50
'kCn ds ekuo :i esa mRié g¨us ls
firk cuk] 41&43
bZlk elhg }kjk lÒh pht¨a dk l`tu
fd;k] 44
'kkLor :i ls 'kCn ds lkFk vfLrRoeku Fkk]
42
'kkLor ls bZ'oj ds jkT; esa ,d Js"B O;fä]
43
:i v©j vkdkj j[krk gS] 46
mldh vlfYk;r lk/;] 21
thou Ánku djrk gS] 40
lewps czãkaM ij ijekf/kdkj esa] 49
mPp f'k{kk ds bfrgkl esa] ,d jgL; 1
ds vfLrRo dk vdkVÓ Áek.k feYkk] 21
vkRek gS] 41
egku nkrk gS] 40
dk Kku foÑr g¨ x;k] 34
,d f«kewfrZ ugÈ] 40
i{kikrh ugÈ] 130&131
Lo;a d¨ mRié djrk gS] 94&95] 101]
160] 170
dscYk ckbfcYk esa mn~?kkfVr] 38]
39&40
laca/kh lR; ,d uacj dk jgL; gS] 3
foKku }kjk vR;k[;kf;r] 3
mPp f'k{kk }kjk vf'kf{kr] 3

ckbfcYk dh fo"k; lwph
Ákfxfrgkl esa 'kCn czã ds lkFk Fkk]
41
tku&cw>dj viuh iqLrd dk dwV Y¨[ku
D;¨a fd;k] 6
vf/kdrj Yk¨x¨a ds fYk, v;FkkFkZ D;¨a] 32]
46&47
lqlekpkj]
Msfu;Yk tkurs F¨ 296&298
>wB¨a us “ijaijkxr bZlkb;r”] ds uke ij
Nùos'k /kkj.k dj fYk;k xii
vkt gekjs fYk, 298&301
;h'kq us bZ'oj ds jkT; dk mins'k fn;k
293
ij fo'okl djuk vko';d] 295&296
vFkZ d¨ fNikus ds fYk, bZlk elhg }kjk
uhfr dFkkv¨a esa dgk x;k] 295&296
bZ'oj dh ljdkj
bZ'oj ds dkuwu¨a ij vk/kkfjr 50
ppZ v©j jkT; n¨u¨a] 33*6&338
vuar dkYk ls fo|eku gS] 49
Åij ls uhps dh v¨j vko';d gS] 49
rÒh ifjiw.kZ g¨rh gS tc lh/¨ bZlk elhg
}kjk Ácaf/kr g¨rh gS] 330&336
dÒh Òh 'kkflr¨a }kjk funsZf'kr ugÈ g¨rh] 49
varjjk"Vªh; Lrj ij] 341&344
jk"Vªh; Lrj ij] 338&341
bZ'oj ds lo¨ZPp lekns'k ds v/khu]
344&346
f'k{kk v©j /keZ ds i;Zos{k.k ds fYk,] 49
bZ'ojh; Ñik
iki dh {kek'khYkrk laca/kh ,d fl)kar] 52
fle¨u esxl }kjk bZ'oj dh voKk djus
Ykkblsal esa ifjofrZr] 52
LoxZ ¼bZ'oj ds flgklu dk½
czãkaM dk eq[;kYk;] 84&85
;h'kq d¨ N¨M+dj d¨bZ Òh O;fä LoxZ ugÈ
x;k gS] 23
LoxZ
i`Foh ds lkFk&lkFk lÆtr] 45] 71
laiw.kZ Ò©frd czãkaM] 45
ifo«k vkRek]
dk cifrLek] 276&278
ekuo vkRek esa Áos'k dj ldrh gS
v©j mlds tqM+ ldrh gS] 113
f«kewfrZ dk d¨bZ rhljk O;fä ugÈ] 44&45
379
bZ'oj ds 'kCn ds Áfr ekuo
eu ds }kj [k¨Ykrh gS] 5
“isafVd¨LV” d¨ xYkr le>k x;k]
276&277
“mM+sYkk x;k” 56&57
og 'kfä t¨ vuqfØ;k nsrh gS v©j og djrh
gS
bZlk elhg ftldk lekns'k nsrs gSa] 44
ckbfcYk dk lR; dsoYk ds ek/;{k
ls ÁdV gqvk] 5
xYkr

;qx¨a dk jgL;
d¨ laÒo cuk nsrh gS] 107
ekuo thou dk okLrfod ewY; Ánku djrh
gS] 108
ifo«k vkRek ds fcuk vk/;kfRed foosd cqf)
ls oafpr jgrh gS] 169
ekuork ¼ekuo Òh ns[¨a½
'©rku ij fo'okl djrk gS] 33
euq"; d©u] D;k] v©j D;¨a gS] bl v¨j ls
vKku] XII
bZ'oj dh vkRek rd igqap ls dVh gqbZ flok
mu
Fk¨M+s Yk¨x¨a ds ftUgsa bZ'oj cqYkkrk gS]
120&121
'kkafr ;k lPps ewY;¨a dk jkLrk ugÈ tkurh]
8
;g vkt dh igY¨ uacj dh fpark gS] 7
ewYkr% Qfj'r¨a ls Fk¨M+k uhps fljth xbZ] 62
fu'ps"V :i ls bZ'oj dk foj¨/kh] 37
'©rku ds cgdkos ds Áfr lqxzká 117
,slk Árhr g¨rk gS fd lcls egRoiw.kZ Kku
d¨
ugÈ tkuuk pkgrh] 33
bZ'oj ls dVk gqvk D;¨a] 128&130
/kjrh ij D;¨a j[kh xbZ] 94&95
vej thou
bZ'oj dk eqr migkj] 22] 117
iqu#RFkku }kjk ;k bZlk elhg ds vkxeu ij
rkRdkfYkd ifjorZu }kjk 262&264
thou ds ÁrhdkRed o`{k ds tfj, vkne d¨
ÁLrkfor] 116
Ákphu d©e blzkbZYk
l'krZ tUetkr okns] 176&177] 185&189
,d ekuo jktk us ekax dh] 178&179
d¨ R;¨gkj fn, x,( ges'kk ds fYk, fofgr]
201&202
p©Fkk e©fYkd jgL; 4
vius ckotwn viuh Òwfedk fuÒkus okYkh]
174&176
mldk ifr mlds fYk, ejus vk;k v©j ,d
ubZ
fookg izlafonk dh is'kd'k dh] 169
lkr iwoZ dfFkr ;qx¨a ds fYk, nafMr
177&178A 181&182
ds fYk, varjtkrh; fookg oftZr] 166&168
tkrh;] d©eh] /kkfeZd :i ls vYkx g¨us ds
fYk,] 173&174
n¨ d©e¨a esa foÒkftr 179&180
bZ'oj ls n'keka'k pqjk;k] 190&191
380
dkYkkarj esa dbZ d©esa cuÈ 164&165]
185&189
;g n'kkZus ds fYk, fd viuh ,d vkRek
ds lkFk ekuo eu bZ'oj dh ifo«k vkRek
ds fcuk vk/;kfRed foosd cqf) ugÈ ik
ldrk
Fkk] 169
bZ'oj ds jkT; dk Ádkj] 170&172
nl foYkqIr dchY¨ D;¨a dgs x,] 180&181
bZlk elhg
gekjs dY;k.k ds fYk, ihVs x, 211&212
d"Vdj v©j ?k`f.kr e©r ejs] 212&214
Á/kku iknjh gSa] 42
Ykacs ckYk¨ okY¨ ;h'kq dh v)Z óS.k rLohj
rkfdZd
fnekx¨a d¨ c©f)d :i ls lar¨"ktud ugÈ
Ykxrh] 2
fodjkYk YkM+kbZ esa '©rku d¨ ÁfrLFkkfir
djus ;¨X; lkfcr djrs gSa] 217&221
vk/;kfRed m)kjd] 214&215
/kjrh dk 'kkld v©j jktk cuus okY¨ gSa]
209&211
bZLoj F¨] 211
vczkge ds fnu¨a esa esfYplsMsd F¨] 42
lkdkj 'kCn F¨] 42] 50
og igYkh ckj D;¨a vk, F¨] 216
Qjhfl;¨a esa foj¨/k D;¨a fd;k] 223&224
cifrLekoknh t‚u ¼,fYktkg vkus okY¨ gSa Òh
ns[¨a½
iSxacj blS;k }kjk iwoZdfFkr] 9&10
elhgk ds igY¨ vkxeu ds le; iFk ÁlLr
fd;k] 9&10
dqYkfirk t¨lQ
vkt muds oa'kt¨a dh f'kuk[r g¨ pqdh gS]
185&189
muds oa'kt¨a d¨ vkdfLed fouk'k >sYkuk
g¨xk]
189&190] 195&197
muds csV¨a dk uke “blzkbZYk” iM+k gS
183&185
fojklr esa feY¨ tUe fl) vf/kdkj] 176
bZ'oj dk jkT;
dk ,d Ádkj Ákphu blzkbZYk 170&171
1]900 ls Òh vf/kd lkYk igY¨ vfxze
?k¨"k.kk] 10
esa ljdkj] 171&172

ckbfcYk dh fo"k; lwph
blds dkuwu bZ'oj ls mRié v©j mlds }kjk
ÁnÙk gSa] 49
;h'kq ds lqlekpkj dk lans'k] 4
lkroka e©fYkd jgL;] 4
jkT; D;k gS 300&301
Kku
euq";¨a d¨ lR; tkuuk gh pkfg,] 5
euq";¨a d¨ vlR; d¨ ÒwYkuk gh pkfg,] 5
bZ'oj dk dkuwu
,d loZ bZ'oj dk dkuwu O;kid 'kCn
esa lekfgr fd;k tk ldrk gS] 49
dk e`R;q naM gekjs cnY¨ esa bZlk elhg
}kjk pqdk;k x;k] 123 vk/;kfRed gS] 49
dk ifjiwjd Áse gS] 49
fl)kar :i esa Ykkxw g¨us ds fYk,] 50
Ò©frd thou
jgL;¨a esa f?kjk gqvkA
'kCn czã
ekuo cus 41
bZ'oj ds csVs cus] 41
,d Js"B O;fä gSa] 41
mrus gh bZ'oj gS] ftruk firk gS] 41
bZ'oj ds 'kCn gS] 41
'kkLorrk ls bZ'oj ds csVs ugÈ F¨] 41
YkqflQj ¼'©rku Òh ns[¨a½
,d lftZr lRo] 81&84
,d Á/kku nsonwr ;k psjÒA /kjrh ds
fla?kklu ij vklhu] 73]89&81] 137&138
'©rku cu x;k] 74] 78&79] 91
;g '©rku ds foæ¨g djus ls igY¨ mldk
uke Fkk] 73
;g ewYk fgczw uke dk dkYkkarj
dk Ykkrhuh :i gS ftldk vFkZ g¨rk gS
**Ádk'k Ykkus okYkk** 73
foæ¨g fd;k] 138
ÁrhdkRed :i ls Vk;j dk jktk eu¨uhr
fd;k
x;k] 81&85
czãkaM ds eq[;kYk; ij Áf'kf{kr 84&85
mlls v©j mlds nsonwr¨a ls iki fdlus
djk;k 85&87
euq"; ¼ekuork Òh ns[¨a½
mldk l`tu vÒh rd iwjk ugÈ gqvk gS
109&110
381
u'oj gS] 108&109
bZ'oj dh vkRek ds migkj ds ckotwn
vk/;kfRed
thou ls oafpr] 111&113
vLFkk;h :i ls Ò©frd&jklk;fud thou
thrk gS]
dsoYk vius 'kjhj esa Áokfgr g¨us okY¨ jä
ds
v‚Dlhdj.k ls thfor jgrk gSA 116
bZ'oj ds :i&vkdkj esa fufeZr] 46
dk jgL; rhljs uacj dk gS- 3
viuh leL;kv¨a ds lek/kku esa viuh
v{kerk ds
dkj.k jgL; cu x;k] XIII
dsoYk mPpre tho Átkfr ugÈ]& 96
i'kqv¨a ds lkFk ,d gh Ák.k'okl dk lgÒkxh
gS] 109
iq#"k] óh ds fcuk Ò©frd :i ls iwjk ugÈ
g¨rk] 115&116
mYk>udkjh lokYk¨a ds tokc rYkk'kus esa
v{ke] xii
ds O;kid foLrkj esa czãkaM og D;k gS\ x
i`Foh ij D;¨a Ykk;k x;k] 94&95
dk l`tu D;¨a] 87&88
esfYplsMsd
Ykxkrkj fdlh iqj¨fgr d¨ Lohdkj djrk gS]
42
bZlk elhg cuk] 42
**bZ'oj ds csVs tSlk** Fkk]
fnu¨a ds ÁkjaÒ ds fcuk Fkk] 42
vczkge ds le; esa fcuk firk ;k
ekrk ds Fkk] 42
lglzkCnh ¼nqfu;k dYk Òh ns[¨a½
ds ckn] 351&355
iSxacj ewlk
mUg¨aus ckbfcYk dh igYkh ikap iqLrd¨a esa t¨
lPpkb;ka fYk[kÈ mUgsa dÒh Li"V ugÈ dj
lds] 12
lsok esa fu;qä fd, tkus ls igY¨ bZ'oj d¨
ugÈ
rYkk'k jgs F¨] 12
jgL;] dk mn~?kkVu
gcZVZ MCY;q v‚ElVªkax dh le> vkuk dSls
'kq: gqvk] xi
bZ'oj ds lPps ppZ rd ds fYk, YkqIr x-XI
ckbfcYk esa fYkf[kr :i esa lqjf{kr] XI

;qx¨a dk jgL;
lkr e©fYkd jgL;
/kjrh ds ÁR;sd ekuo ds thou ls lacaf/kr] 5
ckbfcYk esa mn~?kkfVr] 5
vk/kqfud dkYk rd ds fYk,
tkucw> dj fNik, x, F¨] 6
u¨vk
,d bZekunkj O;fä v©j viuh ihf

ckbfcYk dh fo"k; lwph
e¨{k
ds fYk, ,d dkYk Øe] 215&216
vkne v©j g©ok ds vPNs&cqjs ds Kku
ds o`{k dk ÁrhdkRed QYk pqjkus ds
ckn ls ekuork ds fYk, oftZr] 122&123
dk vc dsoYk ,d fnu gS] 131&132]
134&135
dsoYk ugÈ “bZlk elhg d¨ Lohdkj djuk”
238&239
vc dsoYk dqN Yk¨x¨a ds fYk, 234&237
ekuo Átuu }kjk ÁLrqr] 258&261
iqu#RFkkZu ds tfj,] 123&125
'©rku
vkne v©j g©ok ls laidZ djus ds fYk,
vuqer] 38
,d vn`'; vkRek lRo t¨ ekuo eu esa
foæ¨gh
#>ku iSnk djrk gS] 59
loZdkfYkd Á/kku /kwrZ vigrkZ] 141
ekuo eu esa viuh vfÒo`fÙk Álkfjr djrk
gS] 117
dk igYkk vfÒfYkf[kr >wB] 125&126
ijaijkxr bZlkb;r ds vuqlkj
vius v©j bZ'oj ds chp pYk jgs
Vdjko esa thrrk jgk gS] xiii
iki] ds tfj, nqfu;k d¨ ca/kd curkk gS
117&119
gekjs igY¨ iwot¨a ls >wB c¨Ykk 38
Á/kku Álkjd] 143&145
ewYkr% ,d ije] Á/kku nsonwr ;k psjc] 61
varr% vinLFk! 310
ckYkd] bZlk elhg d¨ u"V djus dh
d¨f'k'k djrk gS] 217
nwljk vkxeu]
bZlk elhg dk 139
ls igY¨ dh vafre ih

;qx¨a dk jgL;
iwjh ckbfcYk ds dsoYk ,d ifjPNsn esa]
mfYYkf[kr 72
ijaijkxr bZlkb;r ¼iqj¨fgr oxZ Òh ns[¨a½
,d udYk 249&251A 279&282
dh ,d xYkrh dsoYk “bZlk elhg d¨
Lohdkjuk]”
238&239
bZ'oj v©j '©rku ds chp Vdjko ekurh gS]
xiii
e¨{k ds ,d dkYk Øe dh v¨j ls vka[¨a can
dj
Y¨rh gS] 215&216
'©rku }kjk NYkh xbZ] xiii, 272&273
bZ'oj ds jgL; d¨ ugÈ le>rh] 3
vker©j ij bZ'oj ds lekns'k¨a d¨ udkj
fn;k gS] 6
,d vk/kqfud mnkgj.k] 206&207
vker©j ij dgrh gS fd bZ'oj ds
lekns'k dhYk ls lwYkh ij B¨ad fn, x, F¨]
6
Ykxrk gS fd lkr egku jgL;¨a d¨ ugÈ
le>h gS] 5
bldh vkLFkk v©j vkpj.k¨a dk lz¨r] 26
mins'k nsrh gS fd bZ'oj **nqfu;k d¨ cpkus
ds**
ب/k¨UeÙk Á;kl djrk gS] XI11
mins'k nsrh gS fd **t¨ Òh vk,xk vk ldrk
gS**
v©j vc og **cpk fYk;k x;k** gS] XIII
ifo«k ckbfcYk d¨ D;¨a ugÈ le> ldrh 6
vPNs&cqjs ds
Kku dk o`{k
ekuo dh vkRe fuÒZjrk dk Árhd gS]
orZeku nqfu;k ds ikus ds jkLrs dk
Áfrfuf/kRo djrk gS] 327]328
'©rku ds cgdkos esa vkdj ekuo
fufeZr Kku v©j bZ'oj }kjk mn~?kkfVr
Kku ds udkj dk Árhd] 121
thou dk o`{k
LoxZ dh ckx esa vkne ds fYk,
eqä :i ls miYkC/k] 116&117
Áe v©j nku ds jkLrs dk Áfrfuf/kRo djrk
gS] 312
vej thou dk Árhd 116
f«keqÆr ¼,d fl)kar t¨ ;h'kw ds lqlekpkj
d¨ u"V dj nsrk gS] 51
384
ckbfcYk esa ,d Òh 'kCn ugÈ gS] 40]54
blds }kjk '©rku us ijaijkxr bZlkb;r
d¨ NYkk gS] 51
ds fl)kar d¨ lgkjk nsus ds fYk, ckbfcYk
esa feF;k Y¨[k t¨M+k x;k] 55
feF;k mins'k t¨ bZ'oj d¨ rhu O;fä;¨a
esa lhfer dj nsrk gS] 44&45
'©rku }kjk bZlkb;r esa Ykk;k x;k] 51&52
uo fo/kku ds fdlh ÁkjafÒd ;wukuh ikaMqfYkfi
}kjk lefFkZr ugÈ] 55
nwljh lrkCnh ds mÙkjk/kZ esa ÁkjaÒ gqvk 54
egku feF;k /keZ dk fl)kar ftls **feLVfj]
cschYk¨u n xzsV** dgk tkrk gS] 51
vk/;kfRed lR;
lR;kuk'k ds [krjs ls ekuork dh j{kk dj
ldrk Fkk] ;fn ml ij dke fd;k tkrk] 7
ckbfcYk ds fdlh & fdlh ifjPNsn esa
dÒh&dÒkj bldh O;k[;k feYkrh gS] xi
fdlh fp«k igsYkh dh rjg] xi-xii
ekuo eu }kjk mRiknu ds fYk, ugÈ( 11
chloÈ lnh ds mÙkjk)Z rd le> esa u
vkus ds fYk,] xi
ckbfcYk esa Fk¨M+k ;gka] Fk¨M+k ogka
mn~?kkfVr 5
dsoYk ifo«k vkRek ds ek/;e ls
ÁdV 5
nsonwr i‚Yk ij ÁdV] x
blzkbZYk ds ckn'kkg MsfoM ij ÁdV] x
blds ckjs esa lkjh nqfu;k NYkh xbZ] xii
chloÈ 'krkCnh
dk mÙkjk)Z vk/;kfRed lR; ds c¨/k dk
le; gS] xi
Á¨|¨fxdh fodkl v©j Ò;kog cqjkb;¨a dk
foj¨/kkÒkl] v11-VIII
c¨/k
bZ'oj ds lekns'k¨a ds ikYku ds QYkLo:i
iSnk g¨rk gS] 6
czãkaM
laÒor% Ykk[k¨a o"kZ iwoZ cuk;k x;k] 71
dk u;k ÁkjaÒ 363
dk eq[;kYk; i`Foh g¨xh] 362&363
uohuhdj.k g¨uk gS] 362&363
iw.kZ l`tu Fkk] D;¨afd bldk l`tu
,d iwjk g¨ pqdk] laiw.kZ dke Fkk] 71

ckbfcYk dh fo"k; lwph
cqf)erk
dh ifjÒk"kk] 6
'kCn
dqekjh efj;e ls mRié] 41
Ákfxfrgkl esa vkRek ls fufeZr] 43
inkFkZ ds l`tu ls igY¨ nsonwr¨a dk
l`tu fd;k] 45
vkfRed nSoRo ds :i esa Lo;a d¨ viuh
xfjek ls oapfr fd;k 41
dk vk'k; gS Áoäk ;k nSoh Kku fo"k;d
fopkj] 41
,d Js"B O;fä gS ftls jä&ekal dk ekuo
cuk;k x;k Fkk] 41
'kCn czã gS] 41
firk bZ'oj }kjk esjh ds xÒZ esa mRié fd;k
x;k Fkk] 41
bZ'oj Fkk] 41
bZ'oj dk csVk cuk;k x;k Fkk] 41
Ákfxfrgkl esa ¼vÒh½ bZ'oj dk csVk
ugÈ Fkk
Ákfxfrgkl esa bZ'oj ds lkFk] 41
nqfu;k
bZ'oj ls foeq[k] 113
dk vk/kkj] 142&143
bls N¨M+uk ejus tSlk gS] 27
iki dh 'kfä ls '©rku }kjk ca/kd
cukbZ gqbZ] 117&119] 141&142
bldh cqjkb;ka fdl rjg fodflr
gqbZ] 154&156
lc ij naM vkus okYkk gS] 194&195
vf/kdka'k ekuo tkfr ds fYk, jgL; cuh
gqbZ gS] 1
bZ'oj }kjk] 6000 o"kZ dh naMkKk] 120&121
dYk dh nqfu;k
esa eq[;kYk; dk ppZ] 346&348
esa f'k{kk 349&351
;g dSls vk,xh] 304&309
;g dSls g¨xh] 305] 313&326
385

ÁLrkfor ikBÓ lkexzh
,p-MCY;w vkElZVªkax dh Ádkf'kr Ñfr;¨a esa ls
ckbfcYk dh fo"k; lwph
n vkV¨ck;¨xzkQh v‚Q gcZVZ vkElZVªkax &n vjYkh bZ;lZ
¼,p-MCY;w vkElZVª~kax dh vkRedFkk&ÁkjafÒd o"kZ½
fMM x‚M fØ,V , MsfoYk\ ¼D;k bZ'oj '©rku d¨ cuk;k Fkk\½
Mt x‚M bfDtLV ¼D;k bZ'oj dk vfLrRo gS\½
áweu uspj& fMM x‚M fØ,V bV\ ¼ekuo ÁÑfr &D;k bls bZ'oj us fljtk
gS\½
n buØsfMcYk áweu i¨Vsaf'k;Yk ¼vfo'oluh; ekuo {kerk½
tLV OgkV Mw ;w ehu & ckuZ vxsu\ ¼vkidk vk'k; D;k gS & fQj ls tUek\½
tLV OgkV Mw ;w ehu & daotZu\ ¼vkidk vk'k; D;k gS& /kek±rj.k\½
tLV OgkV Mw ;w ehu & fdaxMe v‚Q x‚M\ ¼vkidk vk'k; D;k gS & bZ'oj
dk jkT;\½
usoj fcQ¨j vaMjLVqM & OgkbZ áwefuVh dSu ukV LkkYo bV~l bfoYl ¼igY¨
dÒh u le>k x;k & ekuork D;¨a viuh leL;k,a ugÈ gYk dj ldrh½
ÁhMsfLVus'ku & Mt n ckbfcYk Vhp bV\ ¼nSookn D;k ckbfcYk bldh f'k{kk
nsrh gS\
n ;wukbVsM LVsV~l ,saM fczVsu bu Á¨Qslh ¼Òfo"; dFku esa la;qä jkT; v©j
fczrkfu;k½
tLV OgkV Mw ;w ehu & lkYos'ku\ ¼vkidk vk'k; D;k gS&e¨{k\½
OgkV bt n jsokMZ v‚Q n lsOM ¼m)kfjr dk iqjLdkj D;k gS\½
OgkV bt Vw x¨LisYk\ ¼lPpk lqlekpkj D;k gS\½
OgkV lkbUl dSu ukV fMLdoj ,ckmV n áweu ekbaM\ ¼ekuo eu ds ckjs esa
foKku D;k ugÈ [k¨t ldk\½
Ogs;j bt n Vªw ppZ\ ¼lPpk ppZ dgka gS\½
OgkbZ os;j ;w c‚uZ\ ¼vki D;¨a tUes F¨½
n caMjQqYk oYMZ Vqekj¨ & CgkV bV foYk ch Ykkbd ¼dYk dh vöqr nqfu;k &
dSlh g¨xh½
, oYMZ gsYM dSfIVo ¼ca/kd cukbZ xbZ ,d nqfu;k½
oYMZ ihl&gkÅ bV foYk de\ ¼fo'o'kkafr ;g dSls vk,xh\½
;¨j ,ole ;wpj& gkÅ fjfYktu fMlhOt ;w ¼vkidk foLe;kdqYk Òfo"; &
/keZ fdl rjg vkids lkFk NYk djrs gSa½
;s Ádk'ku lkoZtfud fgr esa oYMZokbV ppZ vkQ x‚M ¼bZ'oj ds fo'oO;kih½
ppZ }kjk fu%'kqYd miYkC/k djk, tkrs gSaA
387

ckbfcYk dh fo"k; lwph
gcZVZ MCY;w vkElZVªkax] nqfu;k Òj dh ljdkj¨a] m|¨x¨a v©j f'k{kk txr ds
usrkv¨a }kjk LohÑr v©j lEekfur gcZVZ MCY;w- vkElZVªkax oYMZokbM ppZ v‚Q
x‚M ds ikLrj tujYk gSaA mUg¨aus 1934 esa IY¨uVªqFk uked if«kdk dk Ádk'ku
ÁkjaÒ fd;k v©j mlds Á/kku laiknd gSaA Jheku vkElZVªkax us vacsLMj d‚Y¨t
dh LFkkiuk dh ftlds n¨ ifjlj gSa ,d islkMsuk] dSfYkQ¨fuZ;k esa v©j nwljk
fcx lSaMh] VsDlkl esaA og vacslMj baVjus'kuYk dYpjYk QkmaMs'ku ds
laLFkkid v©j v/;{k Òh gSa t¨ viuh lkaLÑfrd] /keZnk; v©j ekuoh;
xfrfof/k;¨a ds fYk, tkuk tkrk gSA gcZVZ vkElZVªkax us bZ'oj ds jkT; ds
lqlekpkj dk Ápkj djrs gq, 70 ls vf/kd ns'k¨a dh ;k«kk,a dh gSaA v©j og
tkiku] phu] dkY¨ v©j nf{k.kh vÝhdk] blzkbZYk v©j felz tSls vkYk¨pukRed
ns'k¨a ds jk"Vªk/;{k¨a }kjk vfr lEekfur gSaA uCcs dh mez ikj dj pqds Jheku
vkElZVªkax vc Òh bl lqlekpkj ds ckjs esa fYk[krs] Álkj.k djrs v©j mins'k
nsrs gSa fd bZ'oj blh ih