Sepedi - Vumelana

Together we make a difference
Sepedi
DILEKANE TŠA KGWEBO
mabapi le tlhabollo ya lefase le le
bušitšwego go beng gape le le la morafe
Tlhahli ya
Baetapele
ba Merafe

MABAPI LE PUKWANA YE
i
MABAPI LE PUKWANA YE
Pukwana ye ke ya boraro mo dikgatišong tše di filwego
thaetlele ya Dilekane tša Kgwebo mabapi le Tlhabollo ya
Lefase le le Bušitšwego go beng gape le le la Morafe.
E theilwe godimo ga maitemogelo a Business Trust Maruleng
and Bushbuckridge Economic Development Initiative (MABEDI),
gammogo le Mpumalanga Rural Development Programme
(MRDP), ya thekgwa ke German International Cooperation (GIZ).
Dikgatišo di abelana dithuti tšeo di ithutilwego go tšwa go
diprojeke tša MABEDI gomme di bontšha ka moo di dilekane
tša kgwebo tše di nolofaditšwego le go rulaganywa gabotse
di ka tšwetšago pele tlholego ya mešomo le tlhabollo ya
dinagamagaeng ditshepedišong tša lefase leo le bušitšwego go
beng ba lona gape e le la morafe.
Mo nakong ya protšeke balaodi ba lenaneo la MABEDI la
Bussiness Trust le balaodi ba Lenaneo la Tlhabollo ya Magaeng
a Mpumalanga la Koporasi ya Boditšhabatšhaba ya Toitšhi e
bago German International Cooperation’s (GIZ) Mpumalanga
Rural Development Progaramme (MRDP) ba ile ba dumelelana
go šoma mmogo. Maikemišetšo a tirišano e be e le go abelana
tshedimošo le go tšweletša ditlhahli le didirišwa go thuša ka ga
Bontši bja menyetla ye e fetilego ya selekane sa kgwebo sa MABEDI
e diragetše lefaseng la go bušetšwa go beng, bjalo ka kgatelelo ye
kgolo ya sengwalwa se e thilwe godimo ga maitemogelo a. Le ge go
le bjalo, maitemogelo a MABEDI a be a sa kgaoletšwa ka botlalo go
lefase la go bušetšwa go beng. Le ge e le gore go na le diphapano
ditshepedišong tša tumelelo ya diprojeke tše di theilwego go
selekane kgahlanong le lefase la morafe, metheo ye megolo ya
tlhohleletšo ya babeeletši le tlhamo ya nako ye e tlago ya menyetla
ya selekane bohlokwa ka go swana.
kgahlego mo dikgwebong tše. Thekgo ya tirišo e ile ya fiwa fao go
kgonagalago. Se se laeditšwe gabotse, kudukudu, mo go thekgo
ye e nolofaditšwego ya setšhaba ye e abilwego ke badirišani ba
MRDP go ya ka tlhabollo ya tše tharo tša dilekane tšeo di welago
ka ntle ga dikwano tše 16 tšeo di phethagaditšwego ke MABEDI.
GIZ e thekgile phatlalatšo ye le go tšwetšapele dilikane
tša kgwebo ka Afrika Borwa go ya ka maitemogelo a yona a
mengwaga ye tshela mo go thekgeng bokgoni bja tlhabollo ya
di-CPPs mafelong a go fapafapana go akaretša le Blyde River,
Botshabelo, Makuleke le Richtersveld. Thekgo ya sethekniki ye
e abilwego ke GIZ go di-CPIs tše e lebišitšwe go dipeeletšo tša
kgwebo ka go boeti le tshepedišo ya makala a methopo ya tlhago
go naga ye e bušitšwego gape e le ya setšhaba.
Mananeo a MABEDI le MRDP a hlalošwa ka botlalo ka fase.
Maithomelo a Tlhabollo ya Ekonomi ya Maruleng le Bushbuckridge
e bago Maruleng and Bushbuckridge Economic Development
Initiative (MABEDI)
Trasete ya Kgwebo ya MABEDI e ikemišeditše mo go lekanyeng
tebanyo ya tlhabollo ya mebaraka go tlhabollo ya ekonomi ka
Maruleng le Bushbuckridge. Lenaneo le hlabolotšwe ka tirišano le
Kgoro ya Tirišano ya Dikgoro (ye e bego e le Mebušo ya Diprofense
le ya Selegae) bjalo ka karolo ya Lenaneo la Peeletšo ya Setšhaba
ka bophara la Business Trust leo le thakgotšwego ka 2006. Gare
ga dilo tše dingwe Lenaneo la Peeletšo ya Setšhaba le tšweleditše
profaele ya ekonomi ya magahlano a bohloki a 21 a Afrika Borwa.
ECI Africa e kgethilwe go laola lenaneo la MABEDI ka kontraka go
Business Trust. Lenaneo le dirile gore boradipolasa ba dipolasa
tše nnyane ba 176 ba kgone go kaonafatša ditšweletšwa tša
bona le go abela ditšweletšwa tša bona go mebaraka ya selegae.
E hlagišitše dilekane tše 16 magareng ga babeeletši le ditšhaba
tša selegae yeo e tlago goga R1,5 bilione ka peeletšo gomme ya
swarelela mešomo ye 4 975 (thwii le e sego thwii). Palomoka ya
seabe sa ekonomi ye e lebeletšwe go R99,3 milione ka meputso

ya ngwaga ka ngwaga le R70,4 milione ka ditefelo tša go hirišetša
di-CPIs.
Katlego ya diprojeke tšeo Business Trust e bego e amega
go tšona e tswalanywa le tlhokomelo ya go tšwela pele le
ya boineelo ya banolofatši ba kgwebo ba go ba le bokgoni,
banolofatši ba setšhaba le balaodi badihlongwa tša thoto. Ntle
le mabokgoni a, dipapatšišano di ga se šireletšwa goba dihlongwa
tša thoto di ka se eme felo gotee. Le ge go le bjalo, bakgathatema
bao ba hlokago kudu mabokgoni ga ba na didirišwa tša go di hwetša
ge ba di hloka. Ka nako ya khwetšo ya naga ditšhaba ka thoto di
humile eupša ka tšhelete di a diila.
Ka gona Business Trust e hlomile sekhwama sa keletšo sa Vumelana
Advisory Fund go thekga tlhamo ya tirišanommogo ye e šomago ya
kgwebo magareng ga babeeletši le beng ba naga ba selegae. E tla
thekga ka ditšhelete pele ga go hwetša mabokgoni ao a hlokagalago
go hloma Dilekane tša Setšhaba. Ke nepo ya go kgontšha baholegi
ba tshepedišo ya peakanyoleswa ya naga go dira gore ba šomiše
naga ya bona gabotse. Sekhwama se šoma naga ka bophara gomme
se beakantšwe go thekga tlhabollo ya dilekane tša tlhabollo ya
magaeng ka motheo wa go ya go ile.
Lenaneotlhabollo la Dinagamagaeng tša Mpumalanga (MRDP)
MRDP e hlamilwe ka 2001 ka phetolo ya dihlokwa tša
profense tša tlhabollo. Ke tirišanommogo magareng ga mmušo
wa Mpumalanga le GIZ gomme e kgokaganywa ke Kantoro
ya Tonakgolo. Maemong a profense lenaneo le šomišana
maemong le Kgoro ya Tlhabollo ya Ekonomi, Tikologo Le Boeti,
Kgoro ya Tirišano ya Dikgoro le Merero ya Setšo, le Kgoro
ya Temo, Tlhabollo ya Dinagamagae le Taolo ya Naga. Ka
ditirišano tše le tše dingwe, MRDP e thuša mmušo le ditšhaba
go hlabolla ditharollo tša go ya go ile tšeo di šomišago gabotse
methopo ya profense bakeng sa kgolo le tlhabollo ya ekonomi.
Ka tirišanommogo le badirišani ba yona MRDP e tšweletša
ditšweletšwa le ditlabelo tša ditirelo tšeo e tlago ba tša ruri ka go
mananeo a badirišani go oketša go phethagatšwa le go šoma
gabotse. Šedi ye kgolo e fiwa go mekgwa yeo e amanago pholisi
ya tlhabollo ya setšhaba le makala a peeletšo a magolo. Se
se theilwe molawaneng wa gore makala ka bobedi a swanetše
go tsenya letsogo go, le go holega go tšwa go, ditharollo tša
ekonomi go fokotša bohloki. Ka gona, dikgahlego tša setšhaba
le tša praebete di a akanywa mo diprotšekeng tša tlhamo ya
mohlakanelwa tša tlhabollo ya bahloki.
MRDP e thekgile MABEDI go hlabolla Dilekane tša Kgwebo
ya Setšhaba le Praebete ye e bapilego le Lešoka la diphoofolo
la Kruger yeo e tlago hlola peeletšo ya lekala la praebete la
tšhelete ye e ka bago R900 milione go tlhabollo ya naga ya
setšhaba. Go akanyeditšwe gore tlhabollo e tla hlola R16,4
milione ka megolo ya thwii ka ngwaga gomme ya hlola mešomo
ye meswa ya selegae ye e ka bago ye 1 500. Dipalo tše di tla
oketša go R1,5 pilione ya dipeeletšo le 4 975 ya mešomo yeo e
šupeditšwego ka godimo.
MRDP e tšweleditše gape le lenaneo la thekgo le le akaretšago
gape le le kopantšwego go hlama didirišwa tša tekanyo le
tlhokomelo leo le tlago šomišetšwa go kaonafatša ditirelo
tša disenthara tša tlhokomelo ya ka gae ya batho bao ba
phelago ka HIV/Aids. Disenthara tše di direla balwetši ba ka
bago ba 500 000 go ralala le profense. Lenaneo le le thekgile
maatlafatšo a makala ohle a profense, selegae le mebasepala
ya dilete go aba tirelo tša potlako tšeo di hlokago ke ditšhaba
bakeng sa tlhabollo ya ekonomi. Ditsenogare tša tlhabollo ya
bokgoni di be di theilwe go kelo ya mokgwa wa diprofense ka
bophara gomme di ile tša latelwa ke tlhahlo ye e dumeletšwego
semmušo ya go abja ke Wits Graduate School of Public and
Development Management.
©2011 Business Trust le German International Cooperation
Thulaganyo le go hlakola diphošo ka Helene Perold & Associates, Johannesburg
Phetolelo ka Masihlangane Communications cc
Diswantšho ka Vusi Malindi
Tlhamo le peakanyo ka WoCommunications
Diphalane 2011
MABAPI LE PUKWANA YE
ii

Peakanyoleswa ya naga e godimo kudu lenaneotherong la dipolotiki la Afrika Borwa.
Le ge go le bjale, ditšhaba tše mmalwa tša magaeng ga
di na holegile ka botlalo go tšwa go bong bja naga ya bona.
Se ke ka baka la gore ba šitwa ke go kgoboketša letlotlo
goba go humana mabokgoni ao a hlokagalago
go šomiša naga gabotse.

LENANEO LA DITENG
1 Ke ka baka la eng merafe ya selegae e sa holegago go
tšwa go peakanyoleswa ya lefase
03
2 Ka moo dilekane tša kgwebo di ka thušago ka gona
03
3 Kanegelo ya morafe wo o lego mathateng
04
4 Katlego ya morafe
14
5 Na sehlopha sa thekgo sa selekane sa kgwebo ke eng?
16
6 Ka moo le ka humanago sehlopha sa thekgo sa selekane
sa kgwebo sa maleba ka gona
16
7 Ke eng seo se ka dirago gore selekane sa kgwebo se
atlege?
17
LENANEO LA DITENG
01

Mengwageng ye mmalwa ya go feta dilekane tša kgwebo magareng
ga ditšhaba le babeeletši ba praebete di thušitše ditšhaba
tše mmalwa go dira tšhelete go tšwa go naga ya tšona.
Mmeeletši wa praebete a ka hiriša naga go tšwa go
setšhaba gomme a e hlabolla, go kaonafatša
maphelo a ditšhaba tša selegae.

1
2
Ke ka baka la eng merafe ya selegae e sa holegago
go tšwa go peakanyoleswa ya lefase
Peakanyoleswa ya lefase ke ya mathomo mo go lenaneotherong la dipolotiki la Afrika Borwa. Go tloga ka
1994, dihektara tša 5, 9milione di fetišeditšwe merafeng yeo e tlošitšwego mafaseng a yona ke mmušo
wa kgethollo ya semerafe, le go Maafrika Borwa a bathobaso ao a humanego lefase ka fase ga lenaneo la
kaboleswa ya lefase (land redistribution programme).
Le ge go le bjalo, merafe e mmalwa ya magaeng e holegile ka botlalo go tšwa go bong bja lefase la bona.
Se ke ka baka la gore ga ba kgone go kgoboketša tšhelete goba go humana mabokgoni a sethekniki a go
e laola gabotse. Gape ga ba na le tšhelete ya go hlabolla mananeokgoparara le ditlabelo, goba go thwala
bašomi, go reka dipeu le menontšha, le go dira go sepetša diterekere tša bona. Ga ba kgone go lefela
mohlagase gape ga ba kgone go lefela le meetse ao ba a hlokago. Gape ga ba na kamano ye kaone le
dikhamphani tšeo di tlago reka ditšweletšwa tša bona, goba batho bao ba nyakago go hlabolla lefase la
bona bakeng sa boeti. Se se ra gore merafe ya selegae e dula e diila go ya go ile.
Ka moo selekane sa kgwebo se ka thušago ka gona
Mengwaga ye mmalwa ya go feta dilekane tša kgwebo magareng ga merafe le babeeletši ba praebete ba
thušitše go dira tšhelete go tšwa lefaseng la bona. Mmeeletši wa praebete a ka hiriša lefase go tšwa go
morafe, go kaonafatša maphelo a merafe.
Pukwana ye e tšweleditšwe ka baka la go hlahla baetapele ba merafe le beng ba lefase le le bušeditšwego
go beng ka go hlaloša ka fao dilekane tša kgwebo di šomago ka gona. E anega kanegelo ya merafe ye
bolela kanegelo ya merafe ye e lahlegetšwego ke kholofelo ka gobane ga ba na tšhelete le mabokgoni
a go sepediša kgwebo nageng yeo e lego ya bona. E bontšha gape le mokgwa wa dikholego tšeo di ka
oketšega go morafe ge o ka tsenela go selekane sa kgwebo le babeeletši ba praebete go šoma lefaseng
la bona. Kanegelo e theilwe godimo ga ditiragalo tša kgonthe gomme e hlagiša tshedimošo ka:
• dikholego tša selekane sa kgwebo
• dipelaelo tše di tlwaelegilego tša merafe
• mabaka ao a ka dirago gore selekane se atlege.
KE KA BAKA LA ENG MERAFE YA SELEGAE E SA HOLEGAGO GO TŠWA GO PEAKANYOLESWA YA LEFASE HOW A COMMERCIAL K A
03
MOO SELEKANE SA KGWEBO SE KA THUŠAGO KA GONA

3
Kanegelo ya morafe wo o lego mathateng
Ke mathomong a 2009. Baetapele
ba morafe ba dutše mathuding a
ntlo a polaseng ya ka Mpumalanga.
Mengwaga ye mmalwa ya go feta,
ba ile ba tšea bong bja polase ka
tlase ga lenaneo la kaboleswa ya
lefase. Mmušo o ile wa bušetša
lefase go morafe wo o bego o dula
polaseng peleng mengwageng
ye mentši ya go feta, pele ba ba
šuthiša ka bo-1960.
KANEGELO YA MORAFE WO O LEGO MATHATENG
Le ge e le gore ke beng ba polasa
le serapa sa dinamune, morafe ga
o na tšhelete ya go šoma polaseng.
Maloko a wona a hloka mabokgoni
a go sepediša kgwebo. Maloko
a mantši a morafe a lahlegetšwe
ke mešomo polaseng, ka gobane
bengdipolasa ba peleng ba ile
ba e rekišetša mmušo gomme
ba tloga polaseng. Morafe o
kgakanegong ka gore ke beng ba
lefase, eupša ga ba kgone go dira
tšhelete go tšwa go yona. Nnete
ke gore, polasa bjale e thoma
go ba maemong a mabe le go se
hlokomelwe. Go bušetša seemo
morago, ba ile ba kgetha maloko
a morafe go humana tharollo ya
bothata bja bona.
04

Sindi ka mengwaga ye
masometshela ke mosadi
wa maemo a godimo
morafeng. O belegetšwe
polaseng gomme ga se a
tloga fao. O na le phišego
ka ga lapa la gagwe,
morafe wa gabo le go
iphediša ga bona.
John ke monna wa
mengwaga ya magareng
yo a šomilego polaseng
ka mengwaga ye 16.
Pele beng ba mathomo
ba polasa ba sepela,
o be a na le maemo a
bohlokwa a šoma bjalo
ka foromane. Bjale ga
a šome gomme ga sa
kgona go hlokomela
mosadi le bana ba
gagwe.
Katleho ke ngaka
ya setšo gomme o na
le mengwaga ye e ka
bago ye masomehlano.
O belegetšwe polaseng
gomme batho ba go tšwa
meragong ya kgauswi ba
tla go yena go mmona
mabapi le mathata a
maphelo le a bona.
Tebogo ke mofsa wa
mengwaga ye masomepedi.
O feditše dithuto tša gagwe
tša marematlou sekolong sa
kgauswi gomme a ingwadiša
kholetšheng go humana
mangwalo a thuto a temo.
Batswadi ba gagwe ba ile ba
šitwa ke go lefa ditšhelete tša
gagwe tša sekolo dikgwedi
tša mmalwa tša mathomo,
ka gobane morago ga fao ba
ile ba lahlegelwa ke mošomo
polaseng. Morafe o ile wa mo
kgetha ka gobane ke yena yo
a rutegilego go feta maloko ka
moka a morafe.
KANEGELO YA MORAFE WO O LEGO MATHATENG
05

KANEGELO YA MORAFE WO O LEGO MATHATENG
06

Sindi:
John:
Bjalo bophelong re humane lefase la rena gape. Eupša ga le na
mohola go rena. Ga re na tšhelete ya go lema.
Ee, bontši bja rena re lahlegetšwe ke mešomo polaseng.
Gomme ga go na le yo tee yo a tsebago go sepediša polasa
bjalo ka kgwebo.
Katleho: Mohlomongwe mmušo o ka re thuša gomme wa re fa loune.
Tebogo:
John:
Mmušo gabjale ga o na tšhelete yeo e ka re adimago. O re file
lefase. Re swanetše go humana tsela ye nngwe.
Ke kwele kua kerekeng gore ba gaMushi ba tsenetše kgwebo
le rapolasa yo a hirilego lefase go tšwa go bona. O dirile
tšhelete gomme o tseba go lema dikoko tša macadamia. O
thwetše gape le maloko a morafe wa selegae.
KANEGELO YA MORAFE WO O LEGO MATHATENG
07

KANEGELO YA MORAFE WO O LEGO MATHATENG
08

Sindi:
Ke kwele Gothwe bjale go na le mešomo ye mentši go feta peleng
pele ba humana lefase la bona gape.
Katleho: Eupša seo se diragala bjang? Na makgowa ba ile go tšea lefase la
rena gape?
Tebogo:
Sindi:
Gomme ke ka baka la eng re swanetše go dumelela boradipolasa
ba makgowa lefaseng la rena? A ka se patele batho ba gabo rena
gabotse gomme o tlile go šomiša lefase la rena go ikhumiša.
Seo se ka diragala. Eupša re swanetše go humana yo mongwe go
re thuša go dira kgwebo re šomiša lefase la rena. Go sego bjalo le
tlile go senyega gomme re ka se kgone go iphediša.
Katleho: Ge re hiriša lefase, re tla humana bonnyane tšhelete kgwedi ye
nngwe le ye nngwe.
John:
Tebogo:
Ba gaMushi ba humana letseno le botse kudu go tšwa go lefase
la bona. Motho yo mongwe o ba thušitše go dira kgwebišano le
mmeeletši wa kgwebo.
Eupša babeeletši ba ba rutegile. Ba ka re dira mašilo. Re tseba
bjang gore ba gwebišana le rena ka go loka?
Katleho: Re swanetše go humana motho yo mongwe yo a lego ka
lehlakoreng la rena … motho yo mongwe yo a tsebago kudu gore
lefase la rena le bitša bokae. Motho yoo o tla kgona go re thuša go
dira kgwebo ya go loka.
Sindi:
John:
Tebogo:
Sindi:
Re humane gape mmeeletši yo a nago le tšhelete ye e lekanego le
tsebo ya maleba go re thuša go thoma kgwebo. Re tseba go lema.
Eupša re ka humana bjang theko ye kaone ya dinamune tša
rena? Gomme ke lefe lefelo le kaone la go rekiša ditšweletšwa tša
rena?
Bjale ke nyaka go ithuta ka ga kgwebo ya temo. Ga ke nyake
fela go šoma polaseng. Re swanetše go ithuta go dira tšhelete go
tšwa lefaseng la rena.
Eupša re tseba bjang gore e tla šoma? Ba gaPaseka ba dirile
kgwebo le rapolasa, eupša o lefile fela rente ya dikgwedi tše
mmalwa. Ke moka a tšhaba ka tše dingwe tša ditlabelo tša bona.
Ke kwele gape gore o be a sa thwala maloko a morafe wa selegae.
O be a šomiša batho bao ba bego ba rata go šomela tšhelete ye
nnyane.
KANEGELO YA MORAFE WO O LEGO MATHATENG
09

KANEGELO YA MORAFE WO O LEGO MATHATENG
10
Katleho:
Tebogo:
John:
Sindi:
John:
Katleho:
Sindi:
John:
Tebogo:
John:
Sindi:
Tše ke dipotšišo tše thata!
Ke ka baka leo re hlokago motho yo re ka mo tshepago go re
thuša.
Ba gaMushi ba šomišiše ramolao go tšwa Nelspruit go
ba thuša ka ga kontraka ya bona. O na le maitemogelo a
mantši ka ga dilekane tša kgwebo ka kaboleswa le lefase la
merafe.
Eupša ke kwele gape gothwe ba šomišitše gape le sehlophathekgo
sa selekane sa kgwebo. Ka gona re humana bjang batho ba
maleba go re thuša?
Ke nagana gore re swanetše go botšiša ba gaMushi go re
kgokaganya le sehlophathekgo seo se ba thušitšego ka ga
go beakanya monyetla wa bona wa kgwebo. Ba itše sehlopha
seo se nago le batho bao ba tsebago ka ditšhelete, dikontraka
le go tseba go šoma le setšhaba ba be ba tšwa go Business
Trust gomme bjale ba beakanya mokgatlo go thuša setšhaba
go humana sehlopha sa thekgo. Ke nagana gore se bitšwa
Vumelana.
Go lokile, Vumelana e ra gore “dumelelanang”. A re holofeleng
gore ba tla humana baeletši bao re tla dumelelanago le bona
Eupša le ge e le gore re humana sehlophatšhomo se kaone, se
se tla šoma bjang?
Ba gaMushi ba itše go bohlokwa go beakanya le go hlaola
protšeke go dira bonnete bja gore e a šoma.
Ke mang yo a ilego go dira seo? Ga re na bokgoni goba
tsebo.
Re tla humana keletšo go tšwa go sehlophathekgo sa
selekane sa kgwebo. Ba tla re thuša go humana mmeeletši
wa maleba.
Ba tla re botša gape ge e le gore polasa e tla direla rena le
mmeeletši tšhelete ye e lekanego. Gomme ba re botša gore ke
mešomo ye mekae yeo e tla hlolwago.

KANEGELO YA MORAFE WO O LEGO MATHATENG
11

KANEGELO YA MORAFE WO O LEGO MATHATENG
12

John:
Tebogo:
Ke moka re swanetše go bolela le batho ba gabo rena gomme re dire gore ba
dumelelane le selekane.
Ga ke nagane gore batho ba tla dumela go šomela motho yo mongwe gape.
Katleho: Go lokile, ga re na kgetho. Ge re ka hlaloša tshepedišo go mongwe le mongwe , ba tla
kwešiša.
Tebogo:
Sindi:
John:
Katleho:
Sindi:
Tebogo:
John:
Katleho:
Tebogo:
John:
Sindi:
Ke nagana gore batho ba gabo rena ba tšhošwa ke gore re tla tšea tšhelete ka moka. Ba
gaPaseka ba mpoditše gore yo mongwe wa baetapele ba morafe o ile a dira gore rente e
lefelwe ka akhaontong ya gagwe. Ga a e abelana le morafe ka moka.
Aowi, re ka se dumelele gore seo se diragala. Ka moka re swanetše go holega go tšwa
go selekane se.
Ke na le nnete ya gore sehlophathekgo se ka re thuša go humana tsela ya go abelana
tšhelete le dikholego ka mokgwa wo o lokilego.
Eupša sehlophathekgo se swanetše gore gape se re thuše go humana mmeeletši wa
maleba. Le go boledišana le mmeeletši ka kontraka ye e lokilego legatong la rena.
Na re ka dira gore kontraka ye e re lokele?
Ee, ka kgonthe ga re nyake modirišani yo a re lefago tšhelete ye nnyane kudu.
Re tla rerišana ka meputso. Re tla kgopela gape mmeeletši go re bontšha gore kgwebo
e sepetšwa bjang.
Gomme se se swanetše go ngwala ka gare ga kontraka!
Ee, ka kgonthe. Eupša, go tla diragala eng ge e le gore ga re kwane le mmeeletši yo?
Le ge go le bjalo, ga ke gopole gore re swanetše go saena kontraka le motho yo a sa
nyakego go dira kgwebo ye e lokilego. Re swanetše go humana mmeeletši yo a tlago
re thuša go sepetša polasa ya rena. Gomme a re fa bokgoni gore re kgone go tšea taolo
go tšwa go yena ka moso.
Go kwagala o ka re re na le mošomo o montši kudu yo re swanetšego go o dira.
Katleho: Ke nagana gore re swanetše go bolela le morafe gomme re kwešiše gore ba nagana
eng ka ga se.
John:
Tebogo:
Katleho:
Re ka dira gore se se šome , ge fela re dumela ka moka go šoma mmogo!
Mohlomongwe nka boela kholetšheng go ithuta go feta ka tša temo.
Ke moka o tla ba le tsebo ya go laola polasa ye tšatši le lengwe.
KANEGELO YA MORAFE WO O LEGO MATHATENG
13

4
Katlego ya morafe
Ka morago ga mengwaga ye mebedi, ka 2011, Sindi, John le Katleho ba dutše ka
phapošing ya dikopano ya kantoro ya morafe polaseng ya bona ya dinamune. Ba
hlomile kantoro ba šomiša tšhelete yeo ba e dirilego ka go hirišetša lefase la bona
go Future Citrus Corporation. Kantoro e šomišwa ke badirišani ba taolo ba morafe le
moswarapukutlotlo. Badirišanibagolo ba lefsa go tšwa go letseno la kgwedi ka kgwedi la
rente leo morafe o le humanago go tšwa go selekane.
Tebogo o ithutela taolo ya temo gomme o ikemišeditše go boela polaseng ka 2013. O
nyaka go sepetša senthara ya dikhomphuthara yeo morafe o e hlomilego. Senthara
e šomišetšwa go kaonafatša thuto ya bafsa setšhabeng. Diprotšeke tše dingwe di
beakanyeditšwe go kaonafatša maphelo a morafe wa selegae.
KANEGELO YA MORAFE WO O LEGO MATHATENG
14
Sindi:
John:
Kgwebokopanelwa ye le Future Citrus Corporation e re šometše gabotse.
Ee, eupša fela ka gobane re bile le sehlophathekgo sa maleba le selekane sa
kgwebo sa maleba. Ba re thušitše go humana rente ye e lokilego bakeng
sa lefase la rena ye bohlokwa. Gomme mokgatlo o dumetše go tsošološa
le go oketša mašemo a rena. Re swanetše go leboga gape maloko a CPI ao
a re filego thekgo ya bona ka botlalo go tšwela pele ka kgwebo ye.
Katleho: Ee, rente ya kgwedi ka kgwedi e re thušitše go kaonafatša maphelo a
rena. Gomme re kgone go oketša ka meago ye mentši yeo morafe wa
gabo rena o e šomišetšago dikopano le thuto.
John:
Batho ba go feta 150 ba gabo rena ba na le mešomo ya ruri gomme ba
bantši ba šoma ka sehla sa go buna. Gomme ba re hlahla ka mekgwa ya
go bjala le go buna.
Katleho: Naa o nagana gore re tla kgona go tšea taolo ya polasa ge sebaka sa go
hiriša se fela ka morago ga mengwaga ye 15?
John:
Sindi:
Ee, ke nagana bjalo, eupša ke ka baka leo ke nyaka gore re hlabolle
serapana sa rena sa merogo le serapana sa dinamune go ruta bafsa ba
rena ka ga go lema.
Toro ya ka ya go bona bana ba ka le batlogolo ba ka ba humana tšhelete
ya go tšwa lefaseng la bona e ba nnete! Bjale nka tšea mengwaga ya ka
ya bofelo ke thaba le bona.

KANEGELO YA MORAFE WO O LEGO MATHATENG
15

NA SEHLOPHA SA THEKGO SA SELEKANE SA KGWEBO KE ENG?
KA MOO LE KA HUMANAGO SEHLOPHA SA THEKGO SA SELEKANE SA KGWEBO SA MALEBA KA GONA
16
5
6
Na sehlopha sa thekgo sa selekane sa kgwebo
ke eng?
• Sehlopha sa thekgo sa selekane sa kgwebo (commercial partnership support team) se thuša merafe go dira kgokaganyo
le mmeeletši wa praebete le go fihlelela tumelelo ya selekane sa kgwebo.
• Sehlopha se swanetše go netefatša gore selekane se hola ka bobedi morafe le mmeeletši wa praebete.
• Sehlopha se bjalo gantši se hlangwa ke molaodi wa protšeke (project manager), mosepediši wa morafe (community
facilitator), moeletši wa theransekšene (transaction advisor) le moeletši wa semolao.
• Maikemišetšomagolo a sehlopha ke go:
»»
thuša morafe go dira kgokaganyo le mmeeletši wa praebete le go swara dipoledišano magareng ga morafe le
mmeeletši
»»
eletša morafe gore o tsebe go boledišana le maloko a wona, go šoma mmogo gabotse le go dirišana gabotse
le kgwebo
»»
eletša moeletši wa praebete ka fao a ka dirago selekane sa kgwebo le morafe moo e lego gore o tla holega le
go kgotsofatša dinyakwa tša mmušo
»»
go thekga kgokaganyo magareng ga batho bao wa amegago ba go fapafapana gore go dirwe selekane sa
maleba se se lokilego.
Ka moo le ka humanago sehlopha sa thekgo sa
selekane sa kgwebo sa maleba ka gona
• Le swanetše go lekola gore sehlopha se thekgile popego ya selekane sa kgwebo peleng le gore se na le maitemogelo a
maleba.
• Sehlopha se swanetše go kgona go boledišana le babeeletši ba maleba.
• Ba swanetše go kgona go aba keletšo ye kaone ya semolao le go ngwala semolao kontraka ye e lokilego.
Lebelelang dintlha tša boikgokaganyo ka morago ga pukwana ye bakeng sa batho
bao ba tla go laelago go sehlophatšhomo.

7
Ke eng seo se ka dirago gore selekane sa kgwebo
se atlege?
• Netefatšang gore sehlongwa sa thoto (communal property institute) ya morafe se kopane le go ba le tšhušumetšo.
• Humanang baeletši ba go ba le maitemogelo bao le ka ba tshepago.
• Kgethang modirišani yo maatla (mmeeletši) yo a nago le tšhelete le maitemogelo.
• Go ngwala dikontraka go hlala selekane sa kgwebo.
• Kgethang modirišani yo a kwešišago:
~ ~ ditirišo tše botse tša taolo (good governance) le melawana ya taolo (management principles)
~ ~ bong bja lefase le taolo ya lefase
~ ~ melawana ya peeletšo (principles of investment)
~ ~ go ba le mabokgoni a kaone a kgokagano
~ ~ bohlokwa bja go hlola mešomo bakeng go maloko a morafe.
• Humanang tlhahlo gore ka tšatši le lengwe le kgone go sepetša polasa.
• Netefatšang gore maloko a thekga monyetla wo gomme ba bone dikholego.
• Dirang dipeakanyo tša maleba ka gare ga morafe go laola tšhelete le go e abela maloko a morafe goba go tlhabollo
ya diprotšeke tša go dumelelanwa le morafe.
• Fang šedi ye kgolo mo go ngwaleng diphetho le dipeakanyo le go di abelana le maloko ka moka a morafe.
KE ENG SEO SE KA DIRAGO GORE SELEKANE SA KGWEBO SE ATLEGE?
17

TEMOGO YA SESWANTŠHO
Lelakala la ka pele la nngele:
Letlakala la ka pele la go ja:
Bokagare bja letlakala la ka ntle:
Business Trust
Business Trust
Seswantšho Tokelo ya ngwalollo © 2010 Guy Stubbs

Phatlalatšo ye e tšweleditšwe ka tirišanommogo magareng ga Lenaneotlhabollo la Magaeng
la Mpumalanga la GIZ e bago GIZ Mpumalanga Rural Development Programme le Trasete ya
Kgwebo e bago Bussiness Trust. Business Trust e hlamile sekhwama sa keletšo sa Vumelana
Advisory Fund go thekga tlhabollo ya Dilekane tša Praebete le Setšhaba e bago Community
Private Partnerships.
Diphatlalatšo tše dingwe mo dikgatišong tše ke: Commercial Partnerships for the Development
of Restored and Communcal Land: Opportunities for Investment in Pro-poor Economic Growth
(Dilekane tša Kgwebo tša Tlhabollo ya Lefase le le Bušitšwego go beng gape le le la Morafe:
Menyetla ya Peeletšo ka go Kgolo ya Ekonomi ye e Loketšego Bahloki)
• Commercial Partnerships for the Development of Restored and Communcal Land:
Orientation Guide for the Implementation of Commercial Partnership (Dilekane tša Kgwebo
tša Tlhabollo ya Lefase le le Bušitšwego go beng gape le le la Morafe: Tlhahli ya Tlwaetšo ya
Phethagatšo ya Dilekane tša Kgwebo)
Transaction advisory services
for Community Private
Partnerships
www.btrust.org.za
www.giz.de
www.vumelana.org.za
ISBN: 978-0-620-51884-0
Diphalane 2011