download - PDF Archive

شگفتيهای روان تن وجامعه زنبورا ن عسل 

: تاليف 

محسن فو لاد پور 

مقدمه ای تازه برای تا زه کردن تجارب کهن 

‎31.12.2010‎م)‏ 

‏(درتاريخ 

بخش بسيار با ارزش اين کتاب،حاصل آز مايشها وتجربيات مفصلی است که شخصآ در طی سالهای جوانی ودر حين 

کار با زنبوران کسب کرده ام و برای مطا بقت با بررسی ها ی پژو هشگران ديگر ، به مطا لعه نو شته های ايشا ن و به 

کا ربستن تو صيه ها و تکرار آ ز ما يشات ايشان پرداخته و به محتوای کتا ب غنای بيشتری بخشيده ام و چنا نچه احيانآ 

از آ زمايشی ، نتيجه گيری نا به جايی شده،‏ با وسواس تما م به جستجو ی نتيجه بهتر ، اهتما م ورزيده ام.‏ 

اينک ‏:پيشگفتار ‏(مهر ماه سال 

با آ نکه در کشور ايران چند کتا ب به زبان فارسی ، در با ره زنبورا ن عسل طبع و نشر شده ، معهذا دا منه تحقيقات و 

ضرورت شناخت هر چه بيشتر نحوه پرورش ، روانشناسی و کيفيات گوناگون جا معه اين حشره اجتماعی،‏ ايجاب ميکند 

تا هزاران بار ديگر در اينموارد تحقيق شود و کتابها يی تا زه تر بر اساس تحقيقاتی دقيق تر ، نگاشته شود.‏ 

هم اکنون که اين کتاب پس از ده سال مطا لعه ‏،تجربه و تحقيق ، برای چاپ آماده شده است ، اطمينان دارم بررسی 

هايی که طی يکسال زنبور داری آ ينده صورت خو ا هد پذيرفت،‏ بسياری از نتيجه گيری های قبلی را مردود خو ا هد 

ساخت و در سايه دانش بيشتر ، انگاره های دقيق تری به دست خوا هدداد.‏ 

مع الوصف اين کتا ب جا مع و پر ارزش را که چکيده ای از نکا رشهای تما م محققين دنيا و همچنين فهرستی از 

آزمايشات و تحقيقات شخصی و تا بلويی از مشا هدات زنبورداران در موردزنبور عسل و پديده های آنست،‏ تآليف و 

تقديم دانشوران ، دانش پژوهان و زنبور داران می نما يم 

محسن فولاد پور مهر ماه 

: 

1358 

. 

: (1358 

1389 10. 10 برابر 

يادداشت:‏ 

اميدوار بودم پس از پايان يا فتن کار تآليف ‏،درمو رد چاپ اين کتاب اقدام نما يم ولی متا سفانه امروز که پنج سال از 

نگارش پيشگفتار مز بور ميگذرد ، هنوز امکان چاپ ميسّر نشده و تقريبآ وجو د ش را نيز فراموش کرده بو دم 

تا اينکه در تا بستا ن سال 1363 چند بار ، دو ستان زنبور دار ‏،مرا جعه نمو د ه و در حا ليکه مرا تع را قابل توجُه 

توصيف می نمو دند ، از کم کاری زنبوران شکايت داشتند 

مطرح شد و بعد جزوه ای که توسط آقا ی سيروس ما کابی 

با لاخره در مهر ماه ، موضوع کنه زنبور 

تنظيم شده بود ، مطالعه گرديد 

بديهی است الزامآ به مطا لعه مجدد همين کتاب و سا ير کتب مبا درت شد که نتيجتآ نسبت به اصلاح کتا ب حا ضر که 

عبا رت بو د از افزو دن بر خی مطالب ضروری وهمچنين حذف بسياری از مطالب حا شيه ای از قبيل فرهنگ عاميانه 

و قطعات ادبی و مشرو حات مدوِّن متون قديمی اقدام نمو دم تا برای چاپ ، سبکتر گردد.‏ 

محسن فو لا د پور آبان 1363 

. 

. 

( varroua, ) 

. 

يادداشتی ديگر : 

با لا خره به دلايل بسياری ، چاپ اين کتا ب آنقدر به تا خير افتاد تا سر زمين اجداد ی خو درا به همراه زن و فرزند 

ترک کردم و از مال دنيا فقط بعضی از دستنو شته ها ی خو درا به همراه آوردم 

در ملاقاتی که با خو يشا وند ی نزديک در سوئد دا شتم ، در باره سرنو شت اين کتاب جو يا شد و قول داد تا با 

امکانا تی که داشت ، اين کتا ب را چاپ و منتشر نما يد اما اين بار نيز به مرحله عمل در نيامد.‏ 

آبان 

. 

1372 

.

. 

. 

1 

بخش اول:‏ 

کندو،‏ خانه زنبو ران و تکامل آن در طبيعت 

همانند انسان،خانه زنبوران نيز پيوسته سرپناهی در مقابل برف و باران ، سرما و گرما و همچنين جايی 

برای پرورش نو زادان و ذخيره مواد غذايی بو ده است ‏.و همه زنبو رها اعم از منزوی ، نيمه اجتماعی و اجتماعی ، 

ملزم به داشتن آن می با شند 

ابتدايی ترين شکل خانه زنبور ، شکل خا نه نوعیزنبور تکرو است ‏.به اين نحو که سو را خی در زمين يا شکاف 

درختی کهن را در نظر ميگيرد و تعداد چند تخم در آ ن می گذارد و خو د بر روی تخمها می ميرد و غذای نو زادان 

ميشود 

پس از آن ، خا نه مُنج هاجلب توجه می کند ما نند لانه منج گِلکار(شکل شما ره ‎1‎‎1‎ ‏)که از چند رديف سلول لوله ای 

گِلی به طول تقريبی پنج سانتيمتر و به قطر پنج تاهشت ميليمتر سا خته شده و درون هر يک ، لاشه نيمه جان عنکبوت يا 

کرم خاکی قرار ميدهد و بر رو ی هر يک از آ نها تخمی می گزارد و در سلول را می بندد وخود از آنها نگهبانی ميکند.‏ 

خا نه منج کوزه گر،‏ قدری پيشرفته تراست زيرا سلولهای کو چکی در درون کوزه ای که از گِل ساخته شده قراردارند 

‏(شکل شماره ‎1‎‎2‎‏)‏ و اين خا نه مدخلی دارد که منج ماده پس از اتمام کا ر کندو ، به درون آن وارد شده در هر سلولی ، 

تخمی می گزارد و آنها راتغذيه ونگهبانی ميکند 

خا نه زنبوران خُر مايی ‏(شکل شماره ‎1‎‎3‎‏)‏ نمونه ای از بنّائی حشرات است اين خا نه از سنگريزه و گِل سا خته شده 

است که در شکاف ديواره های آبُرفتها ، رو د خا نه ها و يا ديو ا رهای قديمی بنا می شود زنبور ماده تخم را بر سقف 

خا نه ميگذارد و کرمينه ها پس از خرو ج از تخم به کف خا نه می افتند و کنا ر هم قرار می گيرند . سپس کار گران ‏(و 

در صو رت نبو د ن کارگر در اوايل بهار زنبور ماده از هر ما ده غذايی اعم از گوشت يا شيرينی ، تا زمان پيله 

زدن کرمها آ نا ن را تغذيه ميکند ‏.کار نگهبانی کندو بسيار جدی و همراه با دفاع شديد است 

خانه زنبو را ن نيمه اجتماعی ‏(شکل شماره‎2‎ 1 ‏)اين زنبور ان بسيار کوچک،‏ شهد خوار هستند که خا نه ای از کاغذ 

می سازند با سلولهای شش ضلعی به هم چسبيده اما افقی ، مادر ‏(ملکه)‏ درون هر سلول ، تخمی ميگزاردو کارگران با 

شهد ميوه های مختلف ، سلولهارا پر ميکنند و بدو ن آ نکه سر خا نه ها را ببندند ‏،به گونه جمعی کندو را رها می کنند و 

به مکا نی ديگر کوچ ميکنند 

خا نه نوعی زنبورزرد و منج کاغذ ساز(‏ شکل اين زنبو را ن نيز خا نه هايی کا غذی به طور افقی و با سلولهای 

تقريبآ شش ضلعی بر سقف خا نه ها ی قديمی،‏ وا گنها ی مترو که و امثال آن بنا می کنند 

اما ملکه ها پس از تخمريزی ، شا نها را تر ک می کنند و هريک خا نه ای جديد بنا می کنند 

در اين گو نه زنبو را ن ‏،نر ها در پاييز ظاهر می شوند و پس از بارور سا ختن ملکه ها ، کليه کار گران و نر ها ‏،به 

تدريج می ميرند اما ملکه ها ، تک تک يا چند تا يی در سو را خی مطمئن زمستان گذرانی ميکنند.‏ 

پس از خو ا ب زمستانی ، هر ملکه خو د کندو يی جديد بنا ميکند.‏ 

خا نه زنبور عسل وحشی نواله خوار،‏ ‏(شکل شما ره نوعی زنبو ر عسل و حشی کوچک جثه که به صو رت 

اجتماعی زندگی ميکنند و شا نها ی افقی مومی خو درا بر روی محوری ‏(مرکزی)عمو دی بنا می کنند ‏،اين خا نه اما 

پو ششی ندا رد و تا زما نی که نو زا دان بالغ نشده اند ، زنبو را ن کا رگر و نر همچون ديواری سرتا سر شا نها را می 

پو شا نند و در انتها تمامی ذخيره خو درامی خو رند و دسته جمعی کو چ می کنند 

خانه زنبور زرد گُنج ‏(شکل تقريبآ تمام خانه به شکل تحم مرغی وارونه با پا يه ای به سقف زير شير وانی يا 

جايی نيمه تا ريک و مطمئن بنا ميشود اما درو ن آ ن هما نند خا نه زنبور عسل وحشی و جنس آ ن کا غذی است که از 

چوب سا خته می شود ديگر صفات اين زنبو را ن نيز همسان منج کاغذ ساز است 

خانه ها ی بدوی يا طبيعی زنبو را ن عسل:‏ 

يکی از خصو صيات خا نه سازی زنبو را ن عسل آ نست که شا نهارا عمو د ی و بزرگ با سلولها ی شش ضلعی منظم 

بر روی هرمی شش بر،‏ به گو نه ای بنا می کنند که کف هر خا نه بر کف سه خا نه مقابل خود استواراست 

بنا بر اين خا نه های شش ضلعی ، در هر دو طرف شان به يک ارتفاع و با قطری دقيق و مساوی سا خته شده اند 

ويژگی ديگر آ نکه جنس خانه زنبور عسل از پو لکهای بسيارظريف مو م است و در درجه حرا رتی بالای 

آسيب پذير است . 

لذا زنبور خانه خو درا درمناطق کو هستانی،در دا خل مغاره های سنگی و يا در منا طق جنگلی در لابه لای در ختا ن 

پر سايه ‏(شکل شما ره 

و يا در دا خل ساقه های تو خا لی در ختا ن کهن ، بنا ميکند 

. 

. 

35 درجه 

! 

. 

. 

. 

. 

! 

2 ‎2‎ ( 

. 

. 

( 

2 (2 

2 ( 3 

. 

. 

(3 

.

2 

– 1 

لانه منج گِل کار 

2 لانه منج کوزه گر 

3 خانه نوعی زنبور خرمايی 

شکل شما ره 1

3 

1 لانه نو عی زنبور عسل وحشی 

2 لانه نوعی زنبور زرد 

3 خانه زنبور زرد ‏(گنج)‏ 

شکل شماره 2

4 

( لانه ) خا نه ها 

ها ی بدوی زنبو را ن عسل در طبيعت:‏ 

3 

. 

شکل شما ره 

خا نه ها ی بدوی زنبو را ن عسل سا خت بشر!‏ 

همانطور که قبلآ تو ضيح داده شد ، درطبيعت ، زنبو را ن خا نه ها ی خو درا در لا بلای سنگها و يا شا خه های انبو ه 

درختا ن جنگلی بنا می کنند که عمومآ با گنجا يشی برابر با کار آ يی جمعيت کندووامکا نات محيط طبيعی،‏ پيش بينی 

شده اند 

اما از زما نی که بشر به مالکيت جمعيت زنبو را ن اراده کرد و از تخريب خا نه های طبيعی آ نان و به دست آ وردن 

مقداری محدود ، عسل به قيمت از بين بردن زنبو ران ، دست برداشت ، خود بنا چار ‏،خا نه ای برای زنبو را ن در 

نظر گرفت و با هما ن امکانات بدوی راه تکا ملی اين استثما ررا باز کرد!‏ 

در نوعی از اين کند و ها که در سا لها ی اخير نيز در منا طق رو ستايی لرستان مو رد استفا ده بو د ، نحوه رفتار در 

ساخت کند و ها و جا دادن به جمعيت طو ری بو د که در بخش سا خته شده کو چکی از کند و ی گلی ، جمعيت محدو د 

می شد وزنبورها،‏ الزا مآ شا ن ها را به طبع کندو بنا می کردند ‏(شکل به اين معنی که از راه ورد ودی او ل بر 

رو ی شا ن اولين بعد دو می و سو می وارد می شدند 

1 ( 4 

.

5 

امابه گو نه ای اتفا قی يا شايد براساس پيش بينی وآ ينده نگری ، کندو ها ابتدا کاملآ آ ما ده می شد و در نتيجه زنبورا ن 

شا نها يشا ن را طوری بنا می کردند تا در مو قع ورود بر رو ی هر شا نی که لا زم است بروند 

در آ ز ما يشا تی که شخصآ با زنبو ران بومی ايران،‏ به عمل آ وردم ‏،بسياری از زنبو را ن ، به طور طبيعی تما يل 

دارند تا شا نها را از جلو راه پروا ز،‏ يکی يکی بنا کنند تا به تد ريج کندو از شا ن ، پر شو د اما در آ زما يشهاموفق 

شدم تا همين زنبو را ن را به بنا کردن شا ن در مقابل سو را خ پرواز وا دارکنم 

در اصطلاح زنبو رد اری ‏،کندو های با شان مقابل راه پرو از،‏ کندوی گرم(‏‎1‎ ‎4‎‏)‏ و با شا نهايی در امتداد راه پرواز ، 

کندوی سرد نا ميد ه ميشوند 

. ) شکل 2 ‎4‎‏)‏ . 

. 

. 

. 

(2 ‎4‎‏)!‏ 

نسبت لا نه زنبور با جثّه او!‏ 

بامشا هده زندگی طبيعی حشرات اجتماعی ‏،و مقايسه جايگاه زندگی آ نان با کثرت جمعيت و بزرگی جثه آ نا ن ، 

ميتوا ن به ضرو رت انتخا ب متنا سب کند و ی زنبو را ن ، از نسلها ی متفا وت توجه کرد 

ازجمله زنبور هايی که در حال حا ضر در زنبور دا ريها ی ايرا ن پرو رش داده می شوند ، زنبور ها ی بو می ايرا ن 

از هر سه گو نه کو چکتر از زنبو را ن وا ردا تی هستند و لذا اندازه ها ی داده شده کند و های مو رد توصيه در 

دفتر چه ها و برگه های تبليغاتی مربوط به زنبو را ن دو رگه آ مريکايی و امثال آن ،( &Dadant 

نميتوا ند برای بو می های ايران ، منا سب باشد.‏ 

در عمل ، زنبو را ن در اين کندو ها حجم داده شده را نمی توا نند به مو قع پر کنند و نتيجه آ نستکه مثلآ 

در زمان بچه دادن ، در کندو هنوز جای خا لی و جو د دارد و تا بيايد پر شود ، فصل بچه دادن سپری شده است 

همچنين در امر ذخيره کرد ن و ز مستا ن گذرا نی نيز با همين عدم تنا سب ، مشکلاتی ديگر بروز می کنند 

تو ضيح آ نکه فقط نوع تيره رنگ تر زنبو را ن ايرا نی که پشت آ نها گِرد تر است ، سر عت عمل و پيشرفتی متنا سب 

با اين حجم کندو را دارند 

(Langstrute 

! 

. 

: 

: 

! 

. 

( 

) 

شکل شماره 4

6 

کندو ها ی بو می متداول در ايرا ن : 

اين کندو ها هر يک متنا سب با مواد او ليه مو جو د در منطقه و بر اساس به ما لکيت در آ ورد ن زنبورا ن بو ده و 

جنبه ها ی ديگر،‏ خصو صآ تنا سب و بهره دهی و بهدا شتی بو دن ا نها در نظر گرفته نشده است 

! 

شکل شما ره ، 5 با شما ره ها ، نوبت سا خت اين کند و ها ی گلين(‏ با مواد اوليه : سرگين گاو،خا کستر و خاک رس)‏ 

قابل ملاحظه است اين کندو ها در منا طق کو هستانی مرکزی ايرا ن مو رد بررسی وا قع شده اند 

، 

. 

در شکل شما ره 6 يک کندو ی سا خته شده در منا طق کرد نشين سمت راست و يک کندو ی سبدی با ترکه بيد و 

سرگين گاو ، مخصو ص منا طق جنگلی شما ل ايران ‏(گيلان و ما زندران)‏ نقاشی شده است 

. 

( 

) 

شکل شما ره 7 نما يشی از سا ختار کندو های چو بی ‏(لوله ای ‏)در منا طقی ما نند خو ا نسار و گلپايگان است .

7 

سير تکا ملی استقرارشانها در کندو 

: 

باتو جه به تو ضيحات قبلی در با ره نحوه استقرار يا به عبا رت ديگر بنا کردن شا نها درکندو ، بالا خره زنبو را ن 

تحت حما يت دانش بشری قرار گر فتند و به طو ری که از نوشته های کتب زنبور دا را ن بر می آ يد باتو جه به پی 

بردن انسان به اهميت اقتصادی که زنبو را ن داشتند ، زنبو ردا را ن حر فه ای در دنيا پيدا شدند و زنبو ر ا ز صورت 

يک ضميمه کم اهميت در کنا ر زندگی رو ستايی به صو رت يک حر فه جدّی و قا بل تو جه درآ مد 

در نتيجه قنا عت به اينکه بعضی از زنبو را ن کندو ی گرم و بعض ديگر کند و ی سرد را دو ست دا رند و يا به 

عبارت ديگر ، آ نچنا ن که در لر ستا ن ايران گفته ميشود زنبوران يا را ست کا رند ‏(سرد)‏ و يا چپ کار ‏(گرم)‏ 

نتوانست پاسخگو ی بهره وری اقتصادی زنبوران با شد زيرا 

اولآ زنبورا ن برای نيل به قاب مو رد نظر خو د با يد کو تاه ترين را ه را بپيمايند 

ثا نيآ آ فتا ب صبحگا هی با يد تما م جمعيت را بر انگيزد و به تکا پو وا دارد.‏ 

ثالثآ هوا ی دا خل کندو با تهو يه عمو می کندو با يد در جه حرا رتی يکنوا خت دا شته با شد تا تو ليد نو زادان و 

تخمگزا ری ملکه به نظم وا حدی درآ يد 

به همين دلايل ، در مو قع تبديل کند و ها ی بو می به کند و ی مد رن ، خو د با مشکلا تی مو ا جه شدم که عبا رت 

بودند از با فتن شا نها ی عمود بر فو ندا سيو ن ها ی افقی ، تمر کز جمعيت در ته کندو ويا در بخش پيشين ويا در وسط 

آ ن و اين هر سه نشا نه ها ی سه گو نه از زنبو را ن بو می ايرا ن بو د که غا لبآ دو تا سه دو ره زنبو ر دا ری مرا به 

خو د مشغول داشت تا با لاخره تسليم به همکا ری شدند 

، 

. 

. 

: 

: 

. 

. 

. 

تنها ما لکيت زنبو ران بشررا را ضی نکرد ! 

. 

به همين جهت،‏ بهره بر دا ری از يک کندو ی محدود نيز کا فی به مقصود نبود لذا بشر در کند و ی زنبو را ن دست 

به انقلا بی زد تا زنبو را ن را بهتر بشنا سد ، آ نها را با ز ديد کند و از فعا ليتها ی ؛آ نان ، آ گا ه شود 

تا آ نجا که اطلا عا ت در اختيا ر اجا زه ميدهد ، برا ی اولين با ر در سال ‎1814‎ميلادی در کشور رو سيه شو روی ، 

زنبو رداری به نام پتر پروکو پوويچ ، هما ن کندو ها ی سبدی هما نند کندو ها ی شما ل ايرا ن را به گو نه ای تبديل 

کرد تا خو ا سته خو درا هر چند نا قص بو د ، عملی سازد.‏ 

نحوه عمل آ ن بو د که ته سبد جدا با فته شد تا دِر کندو با شد و در تنه سبد چو بها يی هما نند سر قابها ی امرو زی 

قرار داد و.‏ به اين تر تيب ، دا خل کندو و راز ها ی آ ن در اختيار انسا ن قرار گرفت 

به اين تر تيب کمک دادن به زنبو را ن ‏،پيشگيری از بچه دادن بی موقع و بيما ريها و آ فتها ی آ نا ن همچنين ‏:بهره 

برداری به مو قع از آ نان امکان پذير شد 

. 

. 

. 

خلا صه بخش اول:‏ 

کندو ، خا نه زنبوران و تکامل آ ن در طبيعت 

منجها 

گنجها 

نواله خو اران 

خا نه های زنبو را ن عسل در طبيعت 

خا نه ها ی بدو ی برای زنبور ان با دست بشر 

نسبت لا نه زنبور با جثُه او 

کندو های بومی ايران 

سير تکا ملی استقرار شا نها 

تنها ما لکيت کندو بشرراراضی نکرد.‏

8 

بخش دوم 

کندو ها ی مو رد استفاده در دنيا 

. 

پس ازآ نکه ارزش با زديد دا خل کند و ها و پی بر دن به نحوه کمک و همکا ری با جمعيت زنبو را ن برا ی همه 

مسلم شد ، در هر يک از کشو رها کو ششهايی برای بهسازی کندو ها به عمل آ مد و در هر جا نوآ وريهايی شد که 

مهمترين و عملی ترين آ نها ذيلآ معرفی می شود:‏ 

1 پس از تبديل کندو ها ی سبدی به کندو يی با قابهای قابل با زديد ، اولين کندو يی که هنو ز هم با قی و مو رد استفاده 

است ، عبا رتست از کندو های دو طبقه که دِر آن از پشت باز می شود ودو رديف ده تايی قاب بر رو ی هم ، در 

دسترس قرار می گيرند اما کشيدن و جا گذا شتن اين قا بها ، هر چند با دقت انجام شود ، حد اقلّ‏ مو جب کشتار چند 

زنبور و گاه نيز از بين رفتن ملکه خوا هد شد که غا لبآ در زنبو رستا نها ی آ لمان به تجربه ملاحظه شد.ه.‏ 

اما فلسفه زنبور داران اين خطه آ نست که ‏:فقط اين نو ع کند و ها را می توان بررو ی يکديگر گذا شت و از جا صرفه 

جو يی کرد!‏ 

2 کندو های معرو ف به آ مريکايی که به علت بزرگی و سنگينی قابها ، بيش از پنج کيلو گرم)‏ موجب 

تضييع و قت زنبوران و زحمت زنبور داران ميشود اما هنو ز در آ ذر با يجان خو دمان ، مو رد استفاده است.‏ 

) 

(dadant) 

(Langstrüt) 

که دارا ی ده قاب کا ملآ قابل قبول وبا وزنی ‏(پرعسل)در حدود سه 

3 کندو های ارو پايی معرو ف به 

کيلو گرم غالبآ در همه جا مو رد استفاده وا قع شده و جا افتاده است 

. 

. 

4 کندو های آ لمانی در دو فر م مختلف ‏:سرد و گرم با ده قاب سبک و قابل طبقه دادن که در ايرا ن نيز زنبو رستا ن 

شخصی من با همين کندو ها مجهز بود.‏ با اين تفا وت که برای زنبو را ن ايرا نی ، اندازه های آ تها را کمی کو چکتر 

پيش بينی کرده بو دم 

تو ضيح:‏ در کشورهای 

: 

ترکيه ، فرا نسه و ژاپن نيز کندو هايی به همين شکل مو رد استفاده هستند 

. 

با دا شتن اين معلو ما ت ، می تو ا ن در بخش بعدی از کندو ی ايدآل و نحوه سا خت آ ن و قابهای آ ن گفتگو کرد!‏

9 

آ شنا يی با کند و های متدا و ل در ايران 

غالب کند و های متدا ول در ايران ، از نو ع 

(Langstrüt) 

و دا را ی ده قاب در هر طبقه می با شند 

. 

8 

! 


طبق تجاربی که دارم ، در بيشتر زنبور دا ريها ی ايران ، بدنه اين کندو ها با کف آ ن به هم د و خته شده و با ز نمی 

شوند 

اما تو صيه آ نست که کف کندو قابل با ز شدن با شد تا نظا فت و احيا نآ ضد عفو نی کرد ن آ ن به طو ر کا مل انجام 

پذيرباشد.‏ 

کندو سا زا ن با تجربه ای که در ايرا ن دا ريم ، رعايت اصو ل را در سا ختا رکند و ها می نما يند اما از 

آنجايی که ارزان تما م کردن کندو ها،‏ بيشتر زنبو رداران را به سر هم کرد ن کندو وا دا رمی سازد و به جای مرا جعه 

به کار گران خبره و با تجربه ، خود دست به کار می شوند ، در هر زنبو ر دا ری نو ع خا صی از اشکال را می توان 

به و ضو ح در يا فت.‏ 

علاوه بر آ ن ، کا ر گا هها ی سا خت کندو و وسايل زنبو رداری هم يا تعطيل می شوند و يا به ارزانکاری تن در 

ميدهند!‏

10 

. 

کندوی ايد آل ! 

هر کندو يی که با ده قاب قابل با زديد سا خته شود ، نميتو ا ند کند و يی ايد آ ل باشد و آ نچه در بخش گذشته گفته شد ، 

اغاز آ شنايی با کندو های مدرن بو د 

امّا کندوی ايدآل چگو نه کندويی است ؟ 

از لحاظ کلّی کندو با يد خا نه ای بهدا شتی برای زنبو را ن و کا ملآ قابل کنترل و بررسی برای ز نبو رداربا شد 

برای تا مين اين منظور رعا يت نکات ذيل در سا خت کندو ها ضرو ری است 

1 انتخاب چوب و پيش بينی های لا زم قبل از سا خت 

حرارت و رطو بت دا خلی کندو نبا يد دستخو ش تغييرات جوی باشد به عبا رت ساده نکاتی هستند که بايد در موقع 

سا ختن کندو در نظر گر فته شو ند تا نيل به مقصود امکان پذيرد.‏ 

جنس چو بی که برای کندو سا زی انتخا ب می شود با يستی قابل اعتماد باشد مثلآ چو ب درختان کهن سرو يا کاج و 

به هر صورت چوبی خشک بدو ن گره بی درزويا پيچيدگی 

قطر چو ب براسا س تجا ربی که به عمل آ مده نبا يد کمتر از 22 ميليمتر با شد بلکه بهتر آ نست که ‎2‎سانتيمترونيم در 

نظر گر فته شود تا در مقا بل تغييرات حرات محيط ، عايق با شد..‏ 

در کندو رو زنه ها ی لا زم پيش بينی شود تا گا زهای تو ليد شده در کند و تخليه گردد و تهو يه زنبو ران به بهترين 

نحوی انجا م پذير باشد 

امکا ن نشو و نمای آ فات و انگلها با صاف رنده کردن دا خل و خا رج کندو ، تا حد ممکن کمتر شود.‏ 

کندو ازخا رج با يستی با رنگها ی مرغوب ‏(سا خته شده ازرزين ها ی گياهی به خو بی در مقابل رطو بت 

باران،نفوذ نا پذير و نسبت به تا بش خو رشيد و حرا رت آ ن مقا وم با شد 

2 رعا يت فو ا صل قطعات کندو 

استقرار شا نها در دا خل کندو مستلزم رعا يت نکاتی اساسی و جدّی است.‏ قابهای چو بی که بعدآ به شا ن تبديل 

خواهند شد ، بايد طو ری کنا ر هم قرار گيرند که زنبور قادر به نظا فت آ نها با شد بخش زيرين قابها بايد امکا ن رفت و 

آ مد ملکه و زنبو را ن را تا مين کند اما نبا يد فا صله ای بيش از حد تعيين شده باشد!‏ زيرا موجب با فتن و 

اطا له شا نها به وسيله زنبو را ن و نا هنجاری در کار بررسی و عسلگيری خو ا هد شد 

فاصله در فيبری از رو ی قابها بايستی آ نقدر با شد که کا ر نظا فت و مبا رزه با آ فات ، برای زنبو ران عملی با شد 

نه بيشتر ‏(حد اکثر 

کف کند و بهتر است دارا ی کشويی متصل به شبکه را ه پرواز باشد تا هر از گاه از کندو خا رج شده و پس از باز 

ديد و نظا فت ، فو رآدر جای خو د قرار داده شو د 

فا صله در با لا از در فيبری با يستی به اندا زه ای با شد تا زنبو را ن به نظا فت و تعقيب آ فات دسترسی دا شته باشند 

و به در يچه توری با لا نزديک شو ند و کا رتهو يه کند و را انجا م دهند 

درهمين فا صله است که می توان ملکه ها ی رزرو را نگا هدا ری نمو د و در مو ا قع اضطراری ‏،به جمعيت کندو 

غذای کمکی داد بنا بر اين با يستی در مو قع سا خت کندو در نظر گر فته شود.‏ 

در يچه تهو يه درکندوها يی که در يچه تهو يه ندا رند ، زنبو را ن دچار مشکلات بسياری خو ا هند شد ، خصو صآ 

در زما ن کو چ و همچنين در ز مستا ن که در هر دو صورت منجر به خفه شدن جمعيت خو ا هد شد.‏ 

نما يش برش يک کندو در را بطه با رعا يت فاصله ها:‏ 

. 

. 

( 

: 

. 

. 

! 

! 

: 

. 

(9 ميليمتر)‏ 

: 

. 

: 9 ميليمتر)‏ . 

( 

. 

: 

) 


11 

نا هنجاريهايی که در اثر بی تو جهی در انتخا ب چو ب کند و سازی برو ز می کنند : 

اين نا هنجاری ها مو جب می شو ند تا کا رکند و سا زی با نا کا می موا جه شود و خا نه سا خته شد ه ، برا ی 

زنبوران غير قا بل استفاد ه و برای زنبو ردا رفاقد از ارزش های مو رد نظرباشد 

چوب ها ی انتخا ب شده از جنس های مختلف 

تخته ها ی آ ما ده شده با قطر های متفاوت 

برشهای نا مناسب و خارج از استاندارد.‏ 

قا بها يی با شکل هاو سليقه های متفاوت 

عدم رعا يت صاف بو دن در رنده کرد ن چو بها 

بی تو جهی به گره دار بو د ن ، خشک نبو دن و درز داشتن چو بها 

در تجاربی که قبلآ درعمل به دست آ مده برابر شکل های زير ، اين بی نظمی ها اصو لآ چهره کا رزنبو رداری را که 

کاری برای سرگرمی و در صورت دا شتن نظم و ترتيب ، لذتبخش اما بسيار دقيق و حساس است ، به کاری بی اساس 

و آزار دهنده تبديل ميکند و نا کا می هايی مخصوص به خو د ش را به همراه می آ ورد 

. 

. 

. 

. 

. 

! 

شکل شماره 

10

12 

سا ختا ر قابها ی کندو 

هر قاب از سه قسمت متمايز سا خته شده ‏(شکل ‎11‎‎1‎ ( 

سر قاب 

محکمترين بخش قاب که در وا قع تما م وزن شان و محتو يا ت آ نرا تحمل ميکند همين سر قاب است 

که از هر دو طرف در شيار پهلو يی بد نه کندوقرار می گيرد 

در و سط آ ن شيار بار يک سر تا سری برا ی جا دادن فونداسيون ‏(ورق مومی پرس شده پيش بينی شده است.‏ 

هر دو طرف سر قاب به صورت فاق و زبانه به پرکها متصل ميشوند.‏ 

پَرَک : ‏(شکل ‎11‎‎3‎‏)‏ 

هر دو پهلوی قابها را پرک می نا مند اين پرکها هم قاب را(از پهلوها)‏ تشکيل می دهند و هم به زير قاب متصل ميشوند 

علا وه بر آ ن سيم دوخت شا ن را در ميان دارند که به همين سبب با يد هر يک سه سو را خ حفا ظت شده با منگنه 

برای گذر سيم مفتولی داشته با شند 

فا صله اين سو را خها بايد برابر يک چها رم کل طول قاب با شد 

سرپهن پرکها که به سر قاب متصل خو اهند شد از يک پهلو بايد به شکل منشو ری برش بخو رد تا در مو قع قرار 

گرفتن قا بها در کنار هم ، سطح تما س سر قابها به حد اقل برسد 

بدين تر تيب ‏،کار بيرو ن کشيدن قاب و با زديد يا عسلگيری تسهيل می شو د 

زير قاب : ‏(شکل‎11‎ ‎4‎‏)‏ 

انتها ی هردو پر ک را اين زيرقاب به هم متصل سا خته و مو جب تکميل قاب می شود که با يد متنا سب فاقهای انتهايی 

پَرَ‏ کها برش خو رد ه با شد و استحکا م لا زم را برا ی تکيه دادن به بدنه در موا قع بازديد و عسلگيری داشته با شد 

( 

. ‏(شکل 11 (5 

. 

. 

. 

. 

. 

: ‏(شکل 11 ‎2‎‏)‏ 

11 ‎1‎ 

‎11‎‎2‎ 

‎11‎‎3‎ 

‎11‎‎4‎ 

‎11‎‎5‎

: 

13 

تهيه شا ن مصنوعی : 

يک قاب مومکشی شده کا مل ‏(با فو ند ا سيو ن يا پايه اصلی پرس شده سلولهای مومی)‏ ر ا شان مصنوعی می نا ميم.‏ 

نحوه آ ما ده سازی شان مصنوعی 

الف قاب سيمکشی شده:‏ 

قاب چو بی آ ما ده شده طبق طرح داده شد ه در بخش قبلی رادر نظر بگيريد ، پس از آ ما ده شدن هر چهار قطعه قاب ، 

آ نها را با چسب چو ب وميخ به خو بی به هم متصل کنيد سپس در هر شش سو را خ پرکها ‏،منگنه های منا سب فرو 

کنيد قاب راقبل ازخشک شدن چسب آ ز مايش کنيد تا کا ملآ گو نيا با شد و پس از خشک شدن چسب،‏ با سيم گا لوانيزه 

به قطر يک چهارم تا يک دوم ميليمتر سيمکشی نماييد.‏ 

ب مومدوزی:‏ 

تخته مو مدوزی راکه در ست به اندا زه ‏(فو ندا سيون)‏ موم پايه است ، با آ ب خيس کنيد ، 

قاب را به گو نه ای رو ی آن قرار دهيدکه تخته کا ملآ در در و ن قاب جا گير شود 

ورقه مو می را رو ی آ ن به دقت طوری قرار دهيد تا بخش با لا يی ورق در درو ن شيار سر قاب ، جا بيفتد 

سيمها را تا ‎45‎درجه ‏(سلسيوس)‏ با ترانسفو رمر متنا سب گرم کنيد.‏ 

و با لاخره رو لت مو مدو زی را بر روی سيمها بچرخانيد 

حالا قاب را بر رو ی ميز مومريزی طوری قرار دهيد تا(‏ سر قاب رو ی ميز قرار گيرد سپس به وسيله مو مريز ، 

موم ذوب شده درجه را در شيار سرقاب بريزيد تا ‎3‎دقيقه قاب را حرکت ندهيد 

. 

. 

. 

( 

. 

. 

75 تا‎95‎ 

شکل 12

14 

خلاصه بخش دوم : 

کندو ها ی مورد استفاده در دنيا.‏ 

آشنايی با کندو ها ی متداول در ايران 

کندوی ايدآل 

نا هنجاری در سا خت کندو 

سا ختا ر قابهای کندو 

تهيه شا ن مصنو عی

15 

تاريخچه زنبور دا ری 

: 

. 

بررسی منا بع تاريخی 

از آ نجايی که بررسی منا بع تاريخی مو جو.د،در مورد زنبو را ن بسيار پرا کنده است و به طو ر ضمنی به چنين 

پديده ای اشا ره شده 

با بر خو رد به عبا رات و جملا تی کو تاه ‏،در لا بلای داستا نها و نوشته های قديمی و گاه در آ غاز بعضی از کتب 

زنبورداری ، به جستجو پرداخته و با لاخره مختصر مطلبی نگا شته شد 

تاريخ و زنبور!‏ 

اولين سند تا ريخی در مو رد بهره بردار ی انسان از زنبو را ن عسل،‏ مربو ط به 7000 سال قبل از ميلاد مسيح است 

و آ ن نقشی است بر دل صخره ای در کو هستا نها ی شرق اسپانيا که خو د نشا ن دهنده بهره بر دار ی غير اقتصادی 

وغيرمنطقی ، بلکه همراه بابر هم زدن مسکن طبيعی زنبو ران و قتل عام دسته جمعی آ نا ن بو ده است 

برای شرو ع مالکيت دسته ها ی زنبورعسل ، سنددقيقی در دست نيست لکن بر اساس قرائن ، شوا هد و نقل قولها 

ابتدايی ترين کندو ها ی قابل حمل که از 7000 تا‎5000‎ قبل از ميلاد به دست انسا نها ساخته شده ‏،در خا ورميا نه و 

به عبا رت ديگر در ) (Mesopotam صو رت پذيرفته بدينجهت می تو ا ن اين منطقه رااولين مر کز پر ورش زنبور 

عسل دانست.‏ 

کندو های سفالين در عصر نئو پوليتيک و در حدو د ‎5000‎سال قبل از ميلادسا خته شده اند و آ ثار باقی ما نده از آ نها 

در منا طق مديترانه نيز به دست آ مده است.‏ 

همزمان با اين کندوها ، کندو های حصيری نيز در منا طق گرم و مرطوب سا خته شده و آ ثار آ نها در منا طق 

يورکشاير انگليس همراه با ابزاربافتن کندو از استخوان ‏،کشف گرديده است 

در فا صله 2000-3000 قبل از ميلاد ، آ تار کندو ها ی ساخته شده از شا خه ها ی فندق و امثال آ ن ، در مصر و 

ماوراءالنهر وهمچنين در بخشهايی از ارو پا به دست آ مده است 

به روايت کتب دينی ، موسی پيا مبر يهو ديان در 1440 سال قبل از ميلاد ، امت بنی اسرا ئيل را به سرز مينی که از 

آ ن شير و عسل جاری است رهنمون گشته 

زنبور داران مصر با لاخره راه کار راندن زنبو را ن را با دود غير سمی ‏(بدون کشتار)‏ در يا فتند در حا ليکه قبل 

از آ ن ، و در هما ن زمان در بسيار ی جا های ديگر،‏ زنبو را ن را با دود گو گرد نا بو د می کردند.‏ 

رو ميان به مرگ و مير زنبو ران ‏(به علت گر سنگی)‏ پی برده و به آ نها غذا ی کمکی ميداده اند.‏ 

در قرو ن وسطی ، زنبو ردا را ن خا ور ميا نه و مصر برای با زديد کندو ها(‏ کا رکردن با زنبو را ن)‏ ، از وسيله ای 

برای پو شش سروصو رت خود استفاده ميکرده اند 

يونان،‏ در 350 سال قبل از ميلاد ، ار سطو Arestotalis) ‏)در مورد زنبو را ن ، نظريات علمی قطعی انتشا رداده 

است.‏ 

کتاب دينی مسلما نا ن ‏،در سال 628 ميلادی ، در مو ردخا نه گز ينی زنبوران به امر خداوند خبر داده است!‏ 

اما م اول شيعيان ، 650 ميلادی)عسل را بر گردا ن ‏(رجيع ‏)حشره ای عنوا ن کرده است 

کو ب در 

حقا يق مر بوط به تبديل يک تخم بارور به ملکه ، در سال ‎1568‎ميلادی تو سط(‏ 

آلمان عنوان شد.‏ 

در کتا ب خو د به نا م سلطنت ، در سال ‎1609‎ميلادی ، اعلام کرد که 

چارلز باتلر 

سربازهای کندو مذکرند 

او لين تصوير آ نا تو می زنبو ر پس از کار نا قص ارسطو ، در خلال سا لها ی 1653 توسط شخصی 

به نا م فرانچسکو استلّوتی ، عضو آکادمی علو م در دهکده لئينسی ترسيم شد.‏ 

به روا يت کتب آمريکايی ، اولين تصا وير ميکرو سکو پی زنبو رعسل درسنه ‎1625‎م توسط پرنس چزی در ايتا ليا 

منتشر شد.‏ 

ريچارُد مانت در سال ‎1637‎م ، در کتا ب خو د به نا م گفتار ، يا تاريخ زنبو ران ‏،موّنث بو دن زنبورا ن کا رگر 

را متذکر شده است 

در خا طرا ت خود از کندو ی شيشه ای که به منظورمشا هد ه زندگی ز نبوران 

سا موئل پپيس 

درسال ، 1687 مشا هده کندو ی 

سا خته شده بو د ‏،ياد می کند درحا ليکه منجّم ايتا ليايی به نا م ماراللی 

تک شان ‏،در با غ تما شا خانه سلطنتی فرا نسه در پا ريس راياد آ ور می شود 

در خلال سالهای 

جستجو ها و کنجکا ويها ی رئو مور ، منجر به کشف پارتنو ژنزی 

شد 

تا‎1793‎ تو سط شخصی ديگر به نا م شارل بو نه 

صحيح ترين و او لين تو ضيح در مو رد نحوه تو ليد موم توسط زنبو را ن کا رگر،‏ درسا ل 1744 تو سط 

از کشو ر آ لمان عنوا ن شد.‏ 

ه س هورن بوشتل 

: 

1720 

. 

! 

. 

Nicol Jacub ‏)نيکول يا 

: 

: 

1577 تا 

. 

. 

( Maralelli) 

. 

( Partheno genese ) 

. ( charls bonne´´ ) 

( 

. 

: 

. 

! 

) 

(520 

( charls batler) 

. 

. 

( Samuel pepys ) 

. 

( H.C. Horn Bostel )

16 

( 

) 

گرده ای که زنبوران جمع 

در سال ‎1750‎م در انگلستان ، اعلام نمو د آ رتو ر دو بليس 

می کنند ‏،عضو نرينه گلها هستند.‏ 

تااينکه آ نتو نی جنشه 

اما اين حقيقت که ملکه با سر با زان ، جفتگيری می کند تا سا ل 1771 م ، مکشوف نشد را دراسلو وينا منتشر سا خت 

گزا رشی از ‏(اتفاقات مربوط به زنبو ران کند و ی برگی هو مر ، برا ی مشا هد ه زنبورا ن،‏ چيز گرانبهايی بو د.‏ که امر مشا هد ه و مطا لعه را آسان می کرد.‏ 

يکسال پس از انتشار نتيجه مشا هدات و تحقيقات هو.مر ‏(زنبو ردا رنابينای سويسی)،‏ اسپرنگل،‏ مسئله تلقيح گلها را 

زنبو ر در هرپرواز ، فقط بر گل يک گياه می نشيند،‏ تاييد کرد.‏ ‏(سال 

به و سيله زنبو را ن و اينکه در سال ا‎806‎ کندو ی با قا ب متحرک ‏(نقطه مقابل ثابت)‏ به و سيله پتر پرو کو پوويچ سا خته شد و همين امر مو جب 

هر چه آ سا نتر شدن امر مشا هده و تحقيق در زند گی زنبو ران شد 

تو سط همين شخص بود که در حدود سا ل 1828 در اکراين رو سيه ، اولين مدرسه زنبو ر دا ری افتتا ح شد 

کشف پرو کو پو ويچ در رو سيه منجر به تکميل اختراع او در سال ‎1851‎تو سط لا نگستروت در آ مريکا شد 

در سال 1856 تو ضيحات کا ملی در مو رد مُوّنث بو دن ملکه و تخمگزاری او 

لو ييز مندر(‏ 

داده است 

بنای خا نه زنبو را ن را 

و با لاخره در سا ل 1857 م،‏ يک آ لما نی به نا م ‏:يان مهرينگ 

فوندا سيون)‏ به وسيله ما شينی که خو د برای عاج داد ن مو م اخترا ع کرده بو د ، تعيين کرد 

براساس مو م پرس شده وبرای هميشه به درهم و برهم بو دن شا نهای درو ن کندو خا تمه داد 

. 

. 

‎1793‎م)‏ . 

. 

. 

: 

( Johan Mehring) 

. 

. 

( 

Artur Deblice 

: 

( Luis Mendrey 

) 

( Antoni Janscha ) 

.

: 

! 

17 

زنبور داری 

بحث در مفهوم زنبور دا ری فعلی در ايران 

بنا بر آ نچه در بخشها ی گذشته تو ضيح داده شد ‏:وقتی از کار ی به نا م زنبو ر دار ی گفتگو می شود ، يقينآ 

عبارت از مالکيت چند کندو ی زنبو رعسل در گوشه حياط خا نه و دسترسی به عسل ‏،نيست 

بلکه جدّآ زنبو ردا ری خود حر فه ايست که ميتو ا ند ما در چند کار و کا رگاه و صنعت ديگر با شد 

به طو ريکه هر زنبو ر دار نبا يد به دنبال رشته ها ی مختلف مر بو ط به زنبو ر دا ری برود و بهتر است خود به همان 

حرفه ما در قنا عت ورزد و کار ها ی ظريف تر ودقيق تر را به عهده کا ردا نا ن و متخصصين تر بيت شده برای هر 

رشته ديگر،وا گزارد.‏ 

در کشورايران خصو صآ حو مه تهران،تعداد ز نبو ردا را ن بسيارند وپيوسته کندو های رنگارنگ ايشا ن رادر 

رديفها ی منظم ، در گو شه و کنار مناطق کو هستا نی ، جنگلی و يا کناره باغها و کشتزار ها مشا هده نمو ده ايد.‏ 

اين زنبو ردارا ن با کندو های قابل انتقال خو يش در کا رکو چ زنبو را ن و شنا خت موقعيتها ی طبيعی ، دانسته و يا به 

طبع ديگران ، اين با رگرا ن را هر ساله به دو ش می کشند ‏.اما همگی در کا رشا ن آ ن مو فقيتی را که پيشکسو تا ن 

دارند ، به دست نمی آ ورند علا وه بر آ ن با استقرار کند و های خو د در نز ديکی زنبو ردا را ن با سا بقه ، موجب 

پايين آ مدن ميزان محصو ل در مقاطع حساس می شو ند 

در شرا ئط فعلی ، کار اکثر زنبو ر دا را ن ايرا ن بيشتر متمرکز بر تکثير کندوها ‏،بااتکاء به ملکه ها ی تو ليد ی 

خارجی به نا مها ی ميد نايت و استار لاين از آ مريکا ويا زيريفين از اسرائيل بوکفاست انگليس و غيره است که قا بل 

خريد ا ری هستند و بدين تر تيب است که با اضا فه کردن کند و های خود ، دلخو ش هستند اما در عا قبت کار ، 

باناکامی ها يی پيش بينی نشده مواجه ميشوند 

نتيجه کا رايشان،‏ قا بل قيا س با تعداد کمی از زنبو ردا ران ، که اتفا قآتعدا د کند و ها يشا ن را در مرز خا صی کنترل 

می کنند و از افزو دن آ نا ن پر هيز می کنند نمی با شد 

سبب اين نا کا می ، عدم تو جه به نکا ت بسيار ی در فن زنبو رداری منجمله اين نکته است که 

جمعيت يک کندوی دو تاپنج قا بی ، در وسط فصل بها ر،‏ قادر نخو ا هد بو د تا در فصل گلهای کو هستان ، دارای 

زنبوران عسل جوی کا فی بشو د 

خشکسالی و حمله آ فا ت و بروز بيما ريها نيز در کمين کندو های کم جمعيت هستند 

خريدا ر ی مو مها ی وارداتی اعم از موم زنبور عسل،پارافين جا مد و مو مهای معدنی که با امتزا ج آ نا ن ، کيفيت 

موم را پا يين آ ورد ه و مو جب نا خا لصی و نقص کار ز نبو را ن ميشو د ، به ابتکار چند تا جر نا درست و سو د جو ، 

تو ليد عسل ما زاد بر مصرف داخلی که در سا ل 1348 قيمت عسل را در با زار به کيلو يی هشتاد ريا ل رسا ند 

ارزش مو م در سال 1351 به کيلو يی 250 ريال افزا يش يا فت 

توليد موم در سا لهايی که خشکسا لی حکمفرما است و شهد کم است ميتو ا ن به تو ليد مو م پرداخت و زنبو را ن را 

باتغذيه منا سب دراين جهت به کار و فعاليت وا دا شت!‏ 

با اين مقدمه انتقا د آ ميز نميتو ا نيم بلا فا صله به اصل مطلب بپردا زيم بلکه بهتراست مشکلات و موا نع کا ررانيز قبلآ 

شنا سايی کنيم و سپس بر سر اصل مطلب بر و يم 

. 

. 

: 

. 

. 

! 

. 

. 

. 

. 

: 

! 

. 

. 

! 

3 

مشکلات زنبو ر دا ری در ايران 

1 عو ا مل اجرايی و عدم اطلاع.‏ 

‎2‎ عو ا مل طبيعی و بی اعتنايی به موقع شناسی 

رسا نه های گروهی و عدم احسا س مسئوليت 

4 وسايل زنبو ردا ری و عدم شناخت آنان 

1 در مو رد عوا مل اجرائی که در رآس آ ن زنبو ردا را ن قرار دارند،‏ بايد گفت:‏ 

گذشته از عده انگشت شما ری صاحب نظر و چند نفری نيز صا حب ذو ق و سليقه ‏،بقيه زنبورداران که اکثريت قريب 

به اتفا ق اين وا حد تو ليدی را تشکيل ميد هند ، غالبآ فا قد اطلا عات زيست شنا سی و دانش طبيعت می با شند و از آ ن 

بدترآ نکه تا کنو ن نشريه يا کتا بی که به طور الفبايی رهنمو ن زنبوردا ربا شد ، در کشو ر ما به مر حله انتشارنرسيده!‏ 

آ مو زشهايی هم که درسطح کلا سها ی زنبو ردا ری داده می شود خود مشکلا تی را به بارآ ورده اند و علا و ه بر آنکه 

گا می در مسيرآ مو زش زنبو ردا ران بر ند ا شته اند،‏ با طرح مطا لبی از مکا تب ديگر ، هزا ران معما در برا بر 

زنبوردا ران نها ده ند 

2 عوا مل طبيعی در کشو ر ما از بسياری جهات ، به نفع زنبو ردا را ن است البته خشکسالی و کمبود با رند گی را 

نمی توان انکار کرد.‏ 

اين ادعاکه عو ا مل طبيعی کشورما در جهت منا فع زنبو ردا را ن است تنها ادعا نيست بلکه با قياس با کشور ها يی 

مانند انگلستا ن و فرا نسه که درسرا سر سال فقط چند رو ز آ فتابی دا رند در ايرا ن در بيشتر رو زهای سال آ فتاب 

درخشان 

.

18 

: 

! 

و گرما ی کافی و جو د دا رد.‏ 

هم اکنون اگر دومتر برف بر قله دما وند نشسته است ، خيا ربند ر عبا س در با زا رتهران بابهترين قيمت به فرو ش 

ميرسد 

پس اگر تو ليد عسل هم دراين فصل مقدور نبا شد ، توليد زنبو ر،‏ ملکه،‏ ژله رو يا ل و موم که ممکن است!‏ 

در ابتدا اشا ره کردم که زنبو ردا را ن ايرا ن ، غا لبآ ازز نبو رداری فقط عسل می خو ا هند ‏.و هنوز هما ن ارزش 

کذايی را برای زنبو ران عسل قا ئلند واز ديگر محصولا ت ارزنده زنبو را ن هر چند بهره می برند اما بی اطلاع هستند 

همين عسلی را هم که زنبو ردارا ن با زحمت بسيار به دست می آ ورند،در زما ن عر ضه به با زا ر به علت نقص بسته 

بندی وغير بهدا شتی بو دن کا لا برای فرو ش،‏ ارزش و اقعی را از دست ميد هد و اجبا رآ عسل را به طور يکجا و به 

قيمت نا زل در اختيا ر بنکدا را ن می گذا رند آ نها هم بر اساس سو د جو يی به هر و سيله ای متو سل می شو ند.‏ 

کمترين و بی ضرر تر ين عمل اين وا سطه ها آ نستکه در زمان عرضه به مشتری به هر حيله ای متو سل می شو ند 

مثلآ وقتی مشتری در آ ذر با يجان عسل خر يدا ری ميکند ، يقين دا رد که عسل سبلا ن خريد ه است اما در بسياری از 

موارد ديد ه شده که عسل ارزان قيمت مرکبات را به جای عسل کو هستان عرضه کرده اند.‏ 

رسا نه ها ی گرو هی وعدم احساس مسئو ليت!‏ در يکی از مصا حبه ها ی را ديو يی در سا ل گذشته ، از 

زنبورداری سوآل شد بر د اشت عسل از هر کند و چه قد راست ؟ زنبو ردا ر پاسخ داد بين پا نزده تا ‎37‎کيلو ونيم 

در حا ليکه پس از بررسی معلو م شد ميانگين بردا شت همان سال،در حدو د ‎3‎کيلو هفتصدو پنجاه گرم بو ده است 

از زنبو ردار ديگری پرسيده شد نظر شما در مو رد رس کرد ن عسل چيست؟ پا سخ داد:‏ عسلها ی من هرگز رس 

نمی کنند وهمه عسلها يی که رس می کنند ، تقلبی هستند 

شخص بی اطلا ع ديگری که خو درا مهند س کشا ورز ی معرفی کرد ه بو د در يکی از رو زنا مه های شهرستا نها 

که گمان ميرود در استان فا رس بو ده ، چنين اظها رنظر نموده 

شرکت ها ی زنبو ر عسل ، عسل تقلبی در ست می کنند و به خو رد مردم ميد هند 

آ قا ی ديگری با اشا ره به مدرک تخصصی خو د مهندس کشا ورزی)‏ چنين تو ضيح داده بو د 

در جا ده هراز،‏ از چا دری که عسل می فرو خت مقداری عسل خريداری کردم ‏.اما و قتی که چشمم به کند و ها يی که 

در وسط بيابان بی آ ب و علف افتاد ، و گلی هم که عسل دا شته با شد نديدم ، يقين کردم که اين عسلها را با شکر می 

سازند 

آ قا ی محتر م و مسُنّی به يکی از شرکت ها ی فرا ورد ه ها ی عسل ، مرا جعه کرده بو د و با اصرار ، عسل کندو ی 

گلين ميخو است و معتقد بو د که عسل اينگو نه کندو ها صحيح و بی ريب است 

وسايل زنبورد ا ری : 

عدم شنا خت و سا يل زنبو ردا ری يا استفا ده از نو ع ارزان و غير فنی و عد م اطلاع از کا ربرد آ نها خو د دا ستا نی 

است که با يد گفت اگر در رو ستا ها،‏ از همان کندوها ی لو له ا ی استفا ده می شد خيلی بهتر و مطمئن تر از اين 

کندو های بی قوا ره وپر از درز و سو را خ می بود 

امرو زه در ايرا ن شرکت ها ی سا زنده ابزار زنبو ردا ر ی مرتبآ با پر سش نظريات انتقادی پيشکسوتان و مطلعين ، 

در حال بهبو د بخشيدن به اين ابزار و آ گا هی دادن به استفا ده کنند گا ن از آ نها ، هستند و اين خو د مو جب خو شبينی 

به آ ينده زنبوردا ری است.‏ 

. 

. 

. 

: 

: 

! 

! 

: 

! 

. 

) 

: 

: 

: 

: 

! 

3 

4

19 

وسايل زنبور داری و نحو ه استفاد ه از آنها 

بسيا ری از و سايل زنبو رداری برای غا لب زنبو ردا را ن ، نا شنا خته است و به همين جهت ، تعدا دی از اين و سايل 

که مهمترين ابزار زنبو ردا ری مدرن می با شند معرفی می شوند بديهی است در بخشها ی آ ينده ، ابزار ديگری نيز بر 

حسب مو رد معرفی خو ا هند شد .

شکل شماره 14 

20

21 

پنجره ملکه 

: 

موا رد استفا د ه:‏ 

اصو لآ عنو ا ن اين ابزاربه اين معنی است که اين پنجره ما نع عبو رملکه،‏ از بخشی از کندو به بخش ديگرآنست ، 

امامو ا رد استفا ده ديگری نيز دار ما نند آ نکه در زمان عسل نيز برا ی دسترسی فو ری به عسل خا لص ، اين پنجره 

ما نعی برا ی عبو ر زنبو را ن حا مل گر د گل ، به بخش عسل خواهد بود 

چنا نچه ذخيره کرد ن چند ملکه برای بر نا مه های خاصی ضرو رت پيدا کند ، اين پنجره ابزار قا بل اطمينانی خو ا هد 

بود ‏.همچنين در موا قع اضطراری ميتوا ن استفاد ه ها ی ديگری از اين خا صيت کرد که به مو رد خو د خو ا هد آمد 

سا ختا ر پنجره ملکه 

. 

. 

. 

6 تا 

: 

چنا نچه در اشکال صفحه مقابل ملا حظه مينمائيد ، پنجره ملکه با تو جه به اختلا فی که بين قطرشکم زنبورا ن و قطر 

شکم ملکه وجو د دا رد ، سا خته شده و ميله ها ی پنجره ‏،فقط برا ی عبو ر زنبو را ن در نظر گر فته شده است.‏ 

از آ نجا ييکه قطر شکم ملکه بين 9 ميليمتر است با يد فاصله،‏ کمتر از حد اقل اين رقم با شد اما چون ضرور ت 

دارد که کا رگران به همه جای کندو وا رد شوند و به کار خو د بپردا زند ، اين فا صله با يد عبو ر کا رگرا ن را که به 

قطری بين ‎3‎ونيم تا 5 ميليمتر هستند ، امکا ن پذير سازد به همين دليل ، فا صله ميله ها 4 ميلی متر در نظر گرفته شده 

است تا هر دو هدف حا صل گردد.‏ 

اندا زه و شکل عمومی اين پنجره ها يا قفس ها بر حسب هدف مو رد نظر ، متفا و ت می با شند به عنوا ن مثا ل اگر 

لا ز م شو د تا ملکه ای بين دو قاب ، محدو د شو د ، پنجره بايد به شکل Uبا شد و اگر برا ی جدا سا زی دو طبقه با شد 

به شکل برش عرضی کندو،‏ چها رگو شه ای مسطح است . 

جنس پنجره ها : ازسيم گا لو ا نيزه ، کرم نيکل ، فيبر و يا پلاستيک هستند 

. 

کا ربرد پنجره به طور خلا صه:‏ 

او لين کاربرد پنجره به منظو رخا لص ما ند ن عسل در زمان عسلگيری 

1 گرده گل در قابها ی عسل ، ذخيره نشود.‏ 

2 ملکه در جا ها ی خا لی قابهای عسل ، تخمگزاری نکند 

3 محل فعا ليت ملکه برای با زديد و عسلگيری ، مشخص و مطمئن با شد.‏ 

دو مين کاربرد ، برای جلو گيری تو سعه ميدان تخمريزی ملکه که با ملکه در قفس انجا م می شود 

1 برای پر و رش شا هخانه در کندو 

2 برا ی رزرو کر د ن ملکه در کندو.‏ 

سو مين کاربرد،‏ پيش بينی و تفنن 

1 درصو رت فقدان ملکه ، برای جلو گيری از ما ده تخم گزارشدن کا رگرا ن.‏ 

2 برا ی در اختيا رد ا شتن جمعيت همبو از هر سنی 

3 برا ی بهره وری بيشتر با تعدادکندو ی کمتر.‏ 

.(. 

: 

) 

. 

!

شکل شما ره 15 

22

23 

زنبور عسل ، حشره ای اقتصادی و کار آفرين 

رشته های تخصصی.:‏ 

گرچه زنبو رعسل حشره ای بيش نيست ، اما از دير باز انسا ن را که هزا را ن با ر،از او بزرگتر است ، از گرسنگی 

و ضعف و بيما ری نجات داده است و با ارز ش اقتصادی چند بعدی خو د،‏ يکی از منا بع در آ مد در دنيا شنا خته شده 

تا آ نجا که جمعيت بسياری از انسا نها ، زند گی و ا بسته به اين حشره دارند 

از جمله منا بع اقتصا دی استرا تژی که بر خو رد های سياسی با آنان.را تجربه کرد ه ايم ميتوا ن به عمق ارزش 

فرآورده ها ی اين شا خه»‏ دامداری کشا ورزی » پی برد 

در جنگ دو م جها نی يکی از لطمه های بزرگ اقتصادی که به مردم رو سيه سو سياليستی وارد آ مد ، بمبا ران 

کندو ها ی زنبور عسل اين کشو ر بود 

در آ مريکا ، با غدا را ن به زنبو ردا را ن رشوه ميد هند تا کند و ها ی خو د را برای گرد ه افشا نی شکو فه های 

باغاتشا ن به آ ن با غها کو چ دهند 

بهترين شمع معطر برا ی مهما نی ها ی مجلل ، پيوسته شمع ها ی تهيه شده ا ز موم زنبو ر عسل بوده است 

در معالجات سنتی ، عسل ، نيش زنبور عسل و بره موم ، در رديف موثر ترين دا رو ها بو ده اند 

ژله رويال که خو را ک نوزادان ‏(کرم)‏ زنبور و خصو صآ تنهاخورا کی ملکه(ما در زنبو را ن)‏ است،‏ 

يکی از موثر ترين دارو های شفا بخش برا ی انسا ن در گونه ها ی بسياری از بيما ريها وکمبو دها،به شمار می آ يد.‏ 

‏...بهترين و بی زيا ن ترين لو ا زم آ را يش و زيبا يی ‏(البته گرا نقيمت)‏ از موم و ژ له رويا ل و عسل ، تهيه می شو ند 

. 

. 

. 

. 

. 

. 

. 

: 

) شيرزنبور)‏ 

: 

بنا بر اين جا ی تعجب ندا رد اگر زنبو رد ا ری را مادر مشا غل بسياری بدا نيم.لذا چند رشته مو رد تو جه را که به 

خاطر می آ ورم معرفی می نما يم 

تهيه عسل : که خو د ميتو ا ند با تنو عی که با اتکاءبه تنو ع گلها و گيا ها ن ‏،در طبيعت دارد ‏،به استناد 

آزمايشاتی که خو د درزما نی بيش از پنجا ه سا ل زنبور داری ، انجا م دا ده ام ، نمو نه های معتنابهی از عسل به 

رنگهای بی رنگ تا سياه و طبيعتآ با عطر،‏ طعم و خواص طبی گو ناگو ن ، گسترش يابد.‏ 

تهيه مو م شا مل سا ختن شمع ، مو م عاجدار ، کرم های معالج ، کرم ها ی زيبايی و صابون موم که هريک 

از اين تو ليدات ميتو ا ند ايجاد اشتغال و بازار کند.‏ 

تهيه بره موم:با توجه به صمغ هايی که اهميت دا رودر مانی دارند و خا صيتها ی مختلفشا ن منجمله ضد قارچ و 

ضد با کتری 

تو ليد ژله رويال:برای سا خت کرمها ی زيبايی ‏،خوا ص دارو يی آ ن د ر کمبو دهای هو رمونی ، توا نبخشی و 

غيره.‏ 

تو ليد ملکه به جا ی وارد کرد ن ملکه های دو رگه ) که تکثير آ نها امر ی اشتباه است تکثير ملکه از زنبو را ن 

بو می که از مقا و مترين زنبو ران در مقا بل آ فات و بيما ريها هستند 

تو ليد انبو ه زنبو را ن در پا کتها ی قابل فرو ش به منظور جبرا ن خسا رتهايی که در اثر آ فا ت و خشکسا لی و 

ناشی بو دن زنبو ردا را ن مبتدی پيش می آ يد و يا گسترش زنبو ردا ريهای موفق!‏ 

تو ليد سم زنبو ر ، عصير زنبو ر و ديگر فر آ ورده ها ی دارو يی از زنبو را ن که نظير ندارند.‏ 

حرفه ای کردن گرده افشا نی باغها ی ميوه،کشت های صنعتی وغيره به منظورکسب در آ مد برا ی زنبو رداران . 

... 

( 

. 

. 

: 

: 

!

24 

: زنبو رستا ن 

در هر جا که کندو های زنبو را ن را قرار داده ايم ، آ نجا رازنبو رستا ن می نا ميم!‏ 

منظره زنبو رستا نها ی ايران : 

شکل شما ره 16: قريه سفيد قبا(اليگو درز)تابستان‎1332‎ پيشوای ورا مين 

2.12.1352 

شکل شما ره 17: کليج خيل مازندران تابستان 1351 جهرم بهار 

1351 

شکل شما ره‎18‎ : اما مزاده قا سم شميران زمستان 1350 اليگو درز تابستان 

1349

25 

طرح زنبو رستانها ی مما لک مختلف : 

يک زنبو رستا ن مدرن در آلمان زنبو رستانی به سبک قديم درآ لمان 

زنبو رستا نی در آمريکا 

زنبو رستا نی ديگر در کشور ترکيه 


19

26 

با ز ديد کندو ها 

. 

. 

. 

. 

برای پی بردن به پيشرفت کا رجمعيت از نظر کيفی وکمی ، هر از گا ه با برنا مه ها ی تعيين شده قبلی که با گذشت 

فصلی و رسيدن فصل ديگر از گلها تعيين ميشود ، با زديد کندو ها و قيا س آ نها با يکديگر ، با در نظر گرفتن ذخا ير 

کند و و توليد نوزا دان و نحو ه تخمگزاری ملکه ها ، ميتوان به موقع نسبت به حذ ف ملکه ها ی ضعيف و يا تقو يت 

جمعيتها ی عقب ما ند ه اقدا م کرد 

اما چنا نچه آ ثاری در جلو کند و ها ديد ه شود که ، از بروز بيما ری يا آفتی حکا يت کند ‏،بدو ن تو جه به زما ن از 

قبل تعيين شده برا ی باز ديد ، فو رآ بايد به بر رسی دقيق کندو ی اشکالی پردا خت 

اگر اين بررسی ها و کمک رسانی ها بدو ن فو ت وقت و به مو رد انجا م گيرد ميتوا ن انتظار برداشت محصو لی 

متعارف از زنبورا ن داشت 

مهمترين بخش کار زنبوردار ی ، همين با زديد ها هستند و تما م دا نشی که زنبور دا ر در سا يه آ مو زش وتجربه 

آ موخته است ، با همين با زديد ها به کار برده می شو ند 

اماهر کسی نمی تو ا ند به آ سانی آ موخته ها ی خو د را در مو رد زنبو را ن اعما ل کند مگر زنبو ر دا ر ی که 

راز ها ی بر قرا ر کرد ن ار تبا ط با ز نبو را ن را نيز تجربه کرد ه با شد . 


، با ز ديد زنبورا ن ‏(بدون کلاه 

( 

آلمان،‏ نوع زنبور:کارنيکا 


با زديد زنبو را ن بومی دراواخر زمستان ايران پيشوای ورامين

: 

27 

امر ضرو ر ی با زديد و مشکل نيش زنبو رها 

زنبو ر ها با دا شتن نيش درد نا ک خو د ، که تنها حربه دفا عی آ نها است ، موظف به محافظت از موجو د يت کندو 

و ذخا ير گرا نبها ی درون آ ن هستند ، هرچندنيش زدن،‏ به قيمت جا نشا ن تما م ميشود 

اما حساسيت زنبو را ن در مقا بل با زديد کننده کند و ، در بعضی مو ارد خا ص خيلی حاد تر می شو د مثلآ 

از زما نی که قابها پر از عسل شده و کا رپو لک کردن آ نها شرو ع می شود ، ، خصو صآ اگر زما ن کو تا هی قبل از 

خو ا ب زمستا نی با شد.‏ 

علت مشخص است و آ ن اينکه اگر گشاينده کندو موفق به بردا شت ذخيره ز مستا نی شود ‏،تما م جمعيت از بين خوا هد 

رفت ‏.لذا اين آ ينده نگری زنبو را ن را با هيچ وعده ووعيدی نمی توان به مر حله انفعالی سوق داد 

به همين نحو است که آ فت ها يی هم که قصد غا رت دا رند ، هر چند بزرگتر از خو د زنبو را ن با شند ، آ ما ج نيش 

ها ی نيرو ی دفاعی قرار خوا هند گرفت.‏ 

در اينگو نه موا رد ، گلو له های در هم پيچيده ز نبورا ن را درجلو کند و های پاييزی بسيار ديده ايم که نتيجه اش 

در عمل ‏،يک لاشه زنبو ر خر ما يی و چند لاشه زنبورعسل در جلو تخته پروازبو ده است 

روش ها و آ زما يشها برای تماس مسا لمت آ ميز با زنبورا ن:‏ 

با ملا حظه بر د ا شت خصمانه ای که ز نبو را ن از مو جو د نز ديک شده به کندو دا رند،‏ اتخا ذ رو شی لا زم است 

تا با زديد ‏،بدو ن جنگ و گريز و ترس و خرا بکا ری انجا م گيرد.‏ 

برای نيل به اين مقصو د به ذکر دوآ زمايش ساده کفايت می کنم تا زنبو ردار آ تی چه آ زما يشی را بهتر و عملی تر 

بداند:‏ 

آزما يش اول 

در اوا خر زمستا ن سال 1350 تصميم گرفتم تا کند و ها ی خو درا که از نو ع زنبو را ن بو می ايران بو دند ، 

بازديدکنم باآ نکه از لجا جت و سما جت زنبو را ن بو می اطلا ع دا شتم اما تصميم جدی و انجا م با ز ديد به دلا يلی 

ضرور ی بو د بنا بر اين خو درا برا ی صد ها نيش آ ما ده کرده بو دم.‏ 

با احتيا ط سر پهن اهرم را بر رو ی تخته پرو از سا ييدم تا:‏ 

اولآ،‏ خا طره بر خو رد احتما لی اهرم با قا بها ، چندا ن خصما نه تلقی نشود . ‏ٍثانيآ ، خا طره گذشته در ذهن غالب 

جمعيت کندو تداعی شود ‏!بعد با هما ن ترتيب سر پهن و نازک اهرم را لای در کندوفرو برده به آ رامی چرخا ند م تا در 

با لا آ مد ، آ نرابا دقت از رو ی کند و بر دا شتم تا اينجا ، با آ نکه زنبورا ن بر با لا ی قا بها ، از دريچه در فيبری ديده 

می شدند ، هيچگو نه رفتار تها جمی نشا ن ندا دند ولی تنفر خو درا با با لا گرفتن نيش و ترا و ش بوی سم زنبو ر با 

صدايی آ رام ‏،همچون صدای ريزش باران ابراز داشتند در فيبری که با دقت تما م با بره مومی سخت برديوا ره کندو 

چسبيده شده بو د با يد با ز می شد و شکستن اين بره موم سخت را با يد با دقت و به تدريج و آ رامی انجا م ميد ادم به 

هر تر تيبی بو د ، در فيبری آ زاد شد و آ نرا که يک رديف کا مل زنبور بر رو يش نشسته بو دند بر گر دا ند م و نگاه 

کردم ، با برخو رد نفسم به اين همه زنبور ‏،بيشتر شان به طرف صو رت من به پرو ازهجوم آ وردند.چون قبلآ خودرا 

برا ی نيش خو رد ن آ ما ده کرده بو د م ، هيچ عکس العملی نشا ن ندادم و آ را م و بی حرکت بر جای ما ند م ، زنبور 

هاتا يک ميليمتری سرو صو رتم پيش آمدند و لی نا گها ن آ رام گرفتند و يکی يکی بر رو ی قابها ی خو د بر گشتند ، 

بوی سم،‏ کم کم در هو ا گم شد به آ هستگی سرم را پا يين بردم تا وسر اهرم را بررو ی قابها کشيدم ‏.بعد با نو ک 

انگشت ، پشت چند ز نبوررا لمس کردم ما نند گو سفند به دنبال هم افتا دند و به داخل قابهارفتندبه آ هستگی قابی را از 

کندو بيرون کشيدم و بازديد کردم و دوبا ره به کند و بر گرداندم.‏ 

آ زما يش دوم 

در همين زنبو رستا ن ، چندی بعد ‏،يکی از زنبو ردا را ن با سا بقه که علاقه مند به بازديد زنبورا ن دو ستا ن بو د 

و بدو ن ترديد به دنبال کسب تجربه در مو رد منطقه ميگشت،‏ بااصرارفرا وا ن و تجهيزا ت کا مل برای باز ديد از 

کندو ها ی من آ مده بو د 

با تو جه به اينکه از من کهنه کار تر بو د ، تو صيه خا صی را لا زم ندا نستم اما و قتی کاررا شرو ع کرد ، منهم 

کلاه زنبو رد ا ری را بر سر گذا شتم ! خيلی عجو لا نه سر اهرم رازير در کند و کرد و درراباسرعت بر دا شت 

زنبو رها از زير تو ری کلاه و دا خل آ ستين کشدا ر آ نچنا ن مستاصلش کردند که اهرم را پرت کرد و درحا ليکه نيش 

ها را ازسرو صو رتش می کشيد گفت اينها بو می هستند و با ز ديد شان غيرممکن است 

به همين جهت با زنبو ردا را ن ديگر قرار گذ اشتم تا در حضور ايشا ن ‏،با زديد را باشيو ه خود ، انجا م دهم.‏ گرچه 

توصيه همه با اصرار بر اين بو د تا با کلاه کا ررا شرو ع کنم اما در نيمه کار ، عمدآ کلا ه را از سر بر دا شتم و 

کارراتا پا يا ن با دقت انجا م داد م 

حا صل اينکه 

آرامش و لطا فت در امر با ز ديد کند و ها و در ک دقيق مو قعيت ، اعم از اينکه وسا يل ايمنی کامل با شند ويا 

اصولآ مو جو د نبا شند ‏،شرط لا زم و کا فی برای مو فقيت در بازد يد و همکاری زنبو ران با زنبو ر دار است . 

: 

! 

. 

! 

. 

. 

. 

. 

. 

. 

. 

: 

: 

. 

: 

.

28 

الفبا ی با ز ديد کندو 

: 

: 

: 

: 

: 

بهتراست زنبو ردا رمبتدی ، کندو يی خا لی را مو رد تمرين قرار دهد و در حا ليکه آنرا پر از زنبو ر می پندارد ، با 

چندين با ر با زو بستن و تخليه قاب و باز گردا ندن قا بها ، روش کار کرد ن بدون سرو صدا و آ رام را فرا گيرد و 

دستهای خو درا به حرکا ت لازم عادت دهد.‏ 

برا ی شرو ع با زديد بهتر است پشت کند و قرار بگيريد تا مزا حم پر واز زنبو را ن نشويد.‏ 

بردا شتن در کندو و قرار دادن آ ن در جای مناسب 

الف:‏ 

ب 

ج:‏ ‏.بردا شتن در فيبری و دور کرد ن زنبو ران از آن و قرار دادن آ ن در جای پيش بينی شده!‏ 

سر اهرم را بين دو سرقاب اول و دوم ، چند درجه می چر خا نيم تا دوسر قاب ازيکطرف با هم فاصله بگير ند.‏ 

د برای سر ديگر اين قابها ، عمل قبلی را تکرا ر می کنيم تا قا بها از هم جدا شوند 

ه با همين عمل سعی می کنيم تا اگر قاب اول به بدنه چسبيده شده ، آزاد شو د.‏ 

و آ يا پلی آ نهارا به هم مربو ط کرده؟ در اينصو رت 

حالا بين دو قاب اول و دو م را از با لا نگاه می کنيم تا بدا نيم ز با دقت بسيار و پس از دو د داد ن ‏،با سر پهن اهرم ، پلها را می بريم(خراب ميکنيم)‏ . 

اکنون به اهرم نيازی نداريم ، پس آ نرا در جايی مناسب قرار ميدهيم و با دو دست قاب او ل را که آ زا د شده به 

ح آرامی وبه طور کا ملآ عمود ی با لا می آ وريم و از کند و خا رج کرده مو رد مشا هده قرار می دهيم.‏ 

اگر ملکه بررو ی آ ن نيست يا تخم تا زه در درو ن سلو لها ی آ ن و جو د ندارد ، آنرا به رو ی قابهای کندو می تکا نيم 

و به کنار کندو تکيه ميد هيم 

از اين لحظه به بعد،‏ بيرو ن آ وردن و با زديد بقيه قا بها به آ سا نی انجا م پذيراست 

. 

: 

. 

: 

شکل 22 ‏(باز کردن و باز ديدقابهای کندو ( 

. 

) 

هدف از با زديد کندو:‏ 

از باز ديد کندو ، پيو سته هد فهای متنو عی مو رد نظر هستند که به مو رد،‏ تو ضيح داده خو ا هندشد.‏ 

اگر مثلآ هدف ازاين بازديد ‏،نظا فت کندو باشد بهتراست قبلآ کندويی آ ما ده به جای کندو ی مو رد با زديد ‏(در جلو آ ن 

به فاصله شصت سانتيمتر)قرارداده شو د و قابها بلا فا صله پس از باز ديد ، به کند و ی تميز منتقل گردند.‏ 

وا ضح است پس از انتقال قابها به هما ن آ رايش قبلی يا با حذف قاب غير لازم)‏ در فيبری بايدبررو ی قابها برگردد و 

در کندو بسته شده به آ رامی به جای خود قرارداده شود

29 

با زديد کند و با تصوير 

: 

شکل ‎23‎باز ديد کندو ها با لو ا زم ايمنی

30 

با زديد کندو ها و انو ا ع با زديد ها 

بعضی از انوا ع باز ديد های معمو لی که در هر زنبو رستا نی لازم ميشود،‏ به قرار زيرند 

با زديد ها ی دو ره ای يا فصلی 

اين قبيل با زديد ها برا ی اطلاع از کم و کيف درو ن کندو،در ز نبو رستا نها ی ثابت،‏ با با زد يد شرو ع فصل بهار 

وملاحظه باقی ما نده زنبو ر و غذا يش آ غاز ميشود و با آ خرين با زد يد ، پس از تکميل غذا ی زمستانی و آ ما د ه 

شدن جمعيت برا ی خو اب ز مستا نی به پايا ن ميرسد 

آ نچه در اين با زديد ها مو رد مطا لعه و اقع می شو د عبا رتند از 

ميزا ن غذا ، جای کا فی ، وجودملکه و سلا مت او پيشرفت کا ر تخم ريز ی ، مو مبافی ، عسل سازی سلامت کندو 

قدرت دفاعی شکا يت ها و علا مت های آ فت و بيماری 

با ز ديد ها ی اجبار ی : که مربو ط می شود به زنبو رهای ضعيف ، بيمار و يا آ لو ده به آفات که در ملا حظات 

ظاهری پرواز زنبو را ن قا بل فهم و مستلزم کمک رسانی هستند 

اين کندوهاکمترين سو د را ميدهند و بيشترين وقت زنبوردار را مصرو ف خود می کنند.‏ 

با زديد های برنا مه ای که مر بو ط می شو د به برنا مه ها ی تکثير کلنی ها ‏،تو ليد ژله رويال ، تو ليد ملکه و 

امثال آن.‏ 

عکسهايی از يک با زد يد عمو می در شکل شماره 

: 

: 

. 

. 

. 

:24 

: 

: 

شکل شما ره 24 نمايش باز ديد کند و ها در زنبو رستان.‏

31 

تغذيه دستی زنبو را ن و ضرورت آن:‏ 

فلسفه غذا دادن به زنبوران ، دقيقآ نقطه مقابل تقلب ، هوچی گری ها و همچنين توکّل مطلق بر طبيعت است!‏ 

کسا نی که وقت خو د را موقو ف ز نبو را ن می کنند ، اعم از آ نکه جنبه تفنن يا کا سبی دا شته با شد ، هرگز به 

تقلب ، دست نخو ا هند زد 

هو چی گری : عسل فرو شا نی که رس کرد ن عسل را تقلب می نا مند ، فقط هو چی نيستند بلکه خود درو غ گو و هم 

متقلب هستند زيرااز 120 نو ع عسلی که تجربه کرديم ، فقط سه نوع آ ن،‏ آ نهم در منا طق خشک ، رس نمی کنند اما 

بقيه انوا ع عسل ، رس می کنند.‏ 

تنها تو کل به لطف طبيعت برای داشتن زنبو را ن کا فی نيست زيرا در اين عمر درا ز خود بيشتر بی لطفی از طبيعت 

ديده ايم و نه لطف!‏ خشکسالی های تما م نشدنی پی درپی ، با را نهای خا نه براندازو بی حا صل همه از بی لطفی های 

طبيعت حکايت دارند 

و اينهمه ايجا ب می کنند تا زنبو را ن را از مرگ و مير حاصل از گر سنگی نجات داد 

يک توضيح برای رفع شبهه وبرای آ نکه دروغ گو يان شرمنده شوند.:‏ 

بهتر است اين تو ضيح را همينجا بدهم که اولآ،‏ بسياری از مصرف کنند گان عسل ، از ما ‏،در خواست عسل رس کرده 

دا شتند تا برای صبحانه بتوا ن آ نرا بر رو ی نا ن ماليد در آ لمان همه مشتريهای من ، عسل رس کرد ه را برا ی 

صبحا نه ، تر جيح ميدادند و عسل ها ی رو ا ن را به عنوان دارو می خو استند!‏ 

اما آ نچه عسل فرو شا ن حيله گر ‏،برسر عسل می آ ورند آ نستکه عسل های رس کرده و يا عسلهايی راکه ممکن است 

رس کنند ، حرا رت ميد هند و بااين عمل بسياری از آ نزيمها ، ويتا مين ها و هور مو ن های معجزه آ سای عسل را 

نابود می کنند!‏ 

امابا حرارت دادن اگر ميزا ن حرا رت رعا يت شود ‏(‏‎65‎در جه)‏ مانع از آ ن خو ا هد شد تا عسل ، کسا نی را که 

حساسيت ‏(آلرژی)‏ دارند ، بيازارد.‏ 

ضرو رت تغذيه زنبو را ن:‏ 

غذا ی طبيعی زنبو را ن ، از نو ش و گرد ه گلها،‏ تا مين می شود و در صو رت مو جود بو دن اين دو در طبيعت ، 

نيازی به تغذيه دستی نيست 

اما در طو ل سال ‏،زما نی دراز فرا می رسد که زنبور بيدار است و غذا می خو اهد اما منبعی که در طبيعت ، موجب 

تا مين غذا ی زنبورا ن می شود ، خشکيده است 

اگر به زنبو را ن غذا داده نشود به سيلو ها و نانو ايی ها وقنا ديها و ميو ه فرو شيها و با لاخره به سطل های خا کرو به 

هجو م می برند و چيزی برا ی خو ردن ‏،جستجو می کنند.‏ اين پديده را همه می توا نند تجربه کنند و جای انکار ندارد!‏ 

اما زنبو ردا ری که زندگيش در گرو اين زنبو را ن است چگو نه می توا ندتغذيه ز نبو را نش را به عهده سر نوشت 

واگزار کند؟ 

آ يا ما انسا نها رو ز گا ران قحطی را نديده يا نشنيده ايم و نميدا نيم که قحطی و گرسنگی ، مرگی دردنا ک به دنبال 

دارد؟ زنبور ها درايران و کشو رهايی کم آ ب ‏،نذير ايران،‏ در گير همين بد بختی هستند چگو نه می تو ا نيم چنين 

ظلمی را بر جا نوری مفيد چو ن ز نبورعسل روا داريم ؟ 

طبيعی است که در صو رت برو ز قحطی با يد به گرسنه ها کمک کرد نه آنکه به حال خو د شا ن وا گذاشت 

! 

. 

. 

! 

. 

! 

: 

. 

! 

. 

تقلب : 


زنبو ر هم غذا می خو اهد 

! 

25

32 

موا رد و نوع تغذيه زنبوران : 

غذا دادن به زنبو را ن ‏،دلايل خا ص ديگری نيزدارد که در هر صو رت برا ی بقا ی آ نها غير قابل چشم پو شی است.‏ 

1 وقتی در محيط نه گرد گل وجو د دا رد و نه شهد ، در زمستا ن های نيمه گرم که زنبو را ن بی مو قع از خو اب 

زمستانی بيدار می شو ند،‏ غذای ذخيره خود را می خو رند و تا بيا يد بها ر بر سد کسری می آ ورند اين کسری با يد به 

هر صو رت به دست تو ا نا ی زنبو ردا ر ، تا مين شو د و گرنه گرسنگی و مرگ ، همراه اند.‏ 

و لا زم است تا غذای جا نشين ) شا مل پرو تئين و مواد قندی داده شو د).‏ 

2 وقتی در محيط گرد گل فرا وا ن شده اما هنو ز شهدی به بار نيا مده او ا يل يهار 

که در اين صو رت دادن شربت رقيق ، کار تکثير زنبو را ن را تسريع ميکند 

3 وقتی در محيط گرد گل کميا ب ميشو د اما زنبورا ن هنو ز به تکثير جمعيت ، اشتغال دارند او ا خر پاييز)‏ 

در اينصو رت بايد غذای جا نشين متنا سب شا مل مو ا دپروتئينی و قندی داده شود 

) 

( 

. 

) 

بنا بر اين غذای دستی که به زنبو را ن بايد داده شود ، بر حسب کمبو دی که در طبيعت بو جو د ميآيد،متفاو ت خوا هد 

بود.‏ 

! 

) 

غذا دادن دستی به زنبو ران قبل از زنبو رداری مدرن 

لا زم است تو صيه کنم،‏ جند و رق به غقب برگردا نيد و درشکل شما ره 18 به اولين عکس از سمت را ست 

دقت نما ييد.‏ 

در اين عکس همان کند و ها ی گلين پشت سر)‏ درحدود ‎11‎سال پيش از آ ن عکس ‏،همه ساله در يکی از رو زهای 

نيمه گرم زمستانی ‏،پدر بزرگم(پدر مادر،‏ صا حب زنبو ران)‏ به دست خود ‏(با با ز کردن پشت کند و ها)‏ در هرکند و ، 

يک بشقاب شربت شکر ويک مرغ بريا ن می گذا شت و به فر زندا نش هم تو صيه کرد ه بو د تا اين رشوه تشو يقی 

سا لا نه را فرا موش نکنند.‏ 

: 

: 

( 

انگاره ها ی لازم ، برای تهيه غذا ی زنبو را ن 

برای آ نکه زنبو ردا ربا امکا نات محدو د هم بتوا ند موا د تشکيل دهنده غذای زنبو را ن رابه اند ا زه ها ی صحيح 

آ ماده و با مو فقيت بسازد ، انگا ره ها و اندا زه ها را با لوازم معمولی آشپز خا نه تعيين می کنيم 

‎1‎پوند 

برابر 

‎4‎فنجان آرد 60 قطره مايع برابر يک قا شق غذاخوری مايع ‎100‎گرم آرد 

برابر يک فنجان آرد ‎10‎گرم آرد يک قا شق سو پخو ری آ رد برابر 1 پو ند 

‎2‎و نيم فنجان خا ک قند برابر ‎150‎گرم شکر برابر ‎3‎چهارم فنجان شکر ‎28‎ونيم گرم 

برابر يک اونس تقديبآ 454 گرم برابر 1 پو ند ‎3‎و سه چها رم ليتر 

تقريبآبرابر يک گالن آ مريکا ‎1000‎ميلی گرم 1 گرم برابر 

پنجاه و شش صدم ليتر 

برابر يک پاينت ‎4‎و نيم ليتر تقريبآبرابر 1 گا لن امپريال شکل غذا های کمکی 

اين غذا هابر حسب آ نکه از چه موا دی وبرای چه منظو ری و به جبران چگو نه غذايی به زنبو را ن داده می شوند،‏ يا 

به عبا رت ديگر بر حسب مواد او ليه لا زم ، به سه شکل متما يز تهيه می شو ند:‏ شربت ، خمير گو نه و پو در!‏ 

برای جبرا ن کمبو د شهدگلها ‏،در اوا خر پاييز ، پس از بر داشت آ خرين عسل ، و در او ا يل بهار 

شربت قند ‏(شکر که گردگل بسيار آمّا شهد گلها نا چيز است،‏ با يستی داده شو د 

ظرفهای معمو ل فعلی برا ی شربت دادن به زنبورا ن،‏ عبا رتند از ظرفهای فيبری موم اند و د به اندا زه شا ن که در 

جای يک شان ، قرار داده می شود 

پو در قند و يا 

وبرای غذا ها ی پو در ما نند برای دادن غذا ها ی خمير گو نه ‏،از کا غذ ها ی رو غنی ‏(مومی مخلوط)‏ از کا غذ معمو لی پرز دار د يا رو زنا مه استفا ده ميشود.‏ 

) 

. 

( 

! 

.

33 

زنبو را ن و تشخيص موا د غذائی 

زنبو را ن در تشخيص موا د غذايی و ارزش آ نها ، مها رتی فو ق العا ده دار ند و اين انتخا ب طبيعی آ نان 

‏(شهد و گرده گلها)‏ خو د نشا نه حسن انتخاب و تخصص آ نها در جستجوی بهترين خو را کی در طبيعت است.‏ 

اما موقعی که غذا ی منتخب خودرا بر رو ی گلها ی مو رد نظر به دست نيا ورند ، خود برا ی پيدا کردن جا نشينی 

معادل يا منا سب ‏،به تکا پو ميافتند و با اين تر تيب زند گا نی جمعيت کلنی را نجات می دهند 

تا آ نجا که دربررسی هاو مشا هدات خود در اينمو رد ، به تجربه در يا فته ام آ نستکه زنبو ر د رصو رت وجود 

گلها ی گيا ها ن مختلف ، هميشه بهترين راانتخا ب ميکند اما چنا نچه بهترين ها به پا يان بر سند ، به نا چار بر رو ی 

گلهايی غذای خودرا جستجو می کند که بهره کمتری دارند.‏ . اگر آ ن گلها هم به پا يا ن رسيده با شند بررو ی گلهايی که 

معمولآ هر گز نمی نشينند ، به جستجو ی قو ت و غذا خواهندرفت(حتی اگر سمی با شند 

تجارب مربوط به اين مبحث را در کتاب گيا هان عسلزا مفصلآ توضيح داده ام 

اما چنا نچه آ نها نيز جو ابگو ی نياز شان نبا شند ، هر گو نه ما ده غذايی ديگری را جا نشين غذای خو د می کنند 

درمو ارد اضطراری ، جستجو ی زنبو را ن عسل بر روی فضو لات حيو ا نات و استخراج مواد قندی و پرو تئينی 

از هر چيز ممکن ديگر مشاهده شده است 

الف ‏:در حدو د سا لهای ‎1330‎تا قريه ای ‏(سفيد قبا/‏ اليگودرز در اثر خشکسالی و بی تو جهی زنبو رداران 

محلی ، بسياری از کندو ها ، جمعيت خو درا از دست داده بو دند ودر بعضی از آ نها نيز ، مشتی جمعيت با ملکه ويا 

بدو ن ملکه باقی ما ند ه بود که در جمع آ وری شا نها و تبديل کندو ها و نجات با قيما نده ، نتا يج ديگری نيز عايد شد 

منجمله غالب شا نها ی با قيما نده محتوی ذخا ير گر د گل ، کمترين سلو لها با گرد گل و بيشترينشان با پو در سبز 

رنگ برگ يو نجه پر شده بو د!‏ 

ب ‏:در تا ريخ 26 بهمن سال 13 در پيشو ا ی ورامين ، وقتی برای زنبو را ن خو د غذا ی جا نشين گرد گل برده 

بودم ، تصادفآ روز آفتابی گرمی بو د و زنبو را ن در صفهای فشرده،‏ به سر عت عجيبی به کار مشغول بو دند 

که بسيار موجب شگفتی شد و قتی از نزديک به دقت آ نها را بر رسی کردم ، چيزی مشا به گرد گل بر روی پا های 

خود به کند و می بردند که فو رآ بابررسی منبع تها جم زنبو را ن در منطقه ، مشخص شد که از نا نو ايی ها و بارهای 

آ رد سيلو ، آ رد برداشت می کرد ند و به کندو می آ ورد ند و در ست ما نند گرد گل ، ذخيره می کردند!‏ 

غذ ا ها ی جا نشين و طرز تهيه آ نها:‏ 

. 

. 

. 

. 

». 

! ( 

( 

( 

: 

، Queen Rearing , 

%50 

: 

خمير گو نه جا نشين گرد گل 

الف Beesو & Hiwe چند مجله زنبو ردا ری آمريکايی 

فرمول شما ره : 1 به تو صيه کتا بهای 

که رو غن آن به طريقه پرس گرفته شده با شد(نه شيميايی)‏ 

‎6‎فنجان آ رد سويا با يد به صو رت پو در با شد نه به صو رت فلس 

‎1‎فنجان پو در مخمر آ بجو بدون چربی وکاملآ پو در.‏ 

‎1‎فنجان شير خشک کريستاليزه ‏،تهيه شده از چغندر يا نيشکر 

‎10‎کيلوگرم شکر 

عسل مرغوب ، رس کرده و همراه گرد گل 

نيم کيلو گرم عسل دو قاشق مربا خوری 

سرکه سديم!‏ 

شش گرم سو لفاتيازول دو ليتر 

آب 

مواد معدنی و خشک 

فيبر:‏‎%5‎ پرو تئين:‏ فاکتور آ رد سويا طرزتهيه 

1 مواد خشک را رو ی رو زنامه يا ورق پلاستيکی ، باهم مخلوط ميکنيم 

2 شربت را به طريق زير به عمل ميآ وريم:‏ 

سو لفاتيازول سديم را در آب حل کرده در جه حرارت محلول رابه ‎70‎درجه ميرسانيم بعد عسل را در آن حل نموده 

در آخر کار سرکه را اضافه ميکنيم.‏ 

3 پس ازخنک شدن شربت،‏ مواد خشک را به آ رامی وارد و کمی زير ورو می کنيم تا باهم مخلوط شوندو در واقع،‏ 

به کريستالهای شکر بچسبند!‏ بنا بر اين با يد مراقب بو د تا مبادا شکر در شربت حل شود لذا همينکه ممزوج شوند ، 

کافی است.‏ 

1 

%45 : 

) 

! 

. 

1332 در 

52 

. 

: 

« 

:

34 

27 

Kg 132 

Kg 

g 275 

مثالی برای سا ختن 180 کيلو گرم غذا ، طبق همان فرمول:‏ 

آب 

Kg10‎ آرد سويا شکر 

Kg پودرمخمر آبجو عسل 

شيرخشک 

سرکه 

g 75 سولفاتيازول ‎6‎ونيم 

ليتر 

2 

g2150 

) 

به منظور سا ده کردن کار زنبو ردار/‏ ساده و عملی تجربه شده)‏ : 

13 قسمت(وزنی)‏ 

7 

فرمول شما ره : 2 

پودر مخمر آبجو 

آردسويا 

يک قسمت ‏(وزنی)‏ 

نه قسمت ‏(وزنی)‏ 

شکر 

آب 

قسمت ‏(وزنی)‏ 

فرمول شما ره 3: ) به نسبت های وزنی)‏ 

پودر مخمر آ بجو 

آرد سويا 

شکر 

آب 

‎16‎ونيم 

‎8‎و نيم 

2/5 

10 

فر مو لهای زير از لحاظ ارزش بيشتری که دارند وبه تجربه ساخته و آ زما يش شده اند،به فرمولهای قبلی ترجيح دارند:‏ 

) : 

3 

1 

فرمول شما ره 4 

آرد سويا 

گرد گل 

به نسبت ها ی وزنی)‏ 

شکر 

آب 

‎9‎ويک چهارم 

‎2‎وهفتادو پنج صدم 

60 تا 

طرز تهيه 

1 حرا رت آ ب را به 70 درجه برسا نيد ، بعد گرد گل را به دقت در آ ن حل کنيد 

2 آ رد سو يا و شکررا با هم مخلوط کرده به آ رامی در شربت ‏(خنک شده با هم ممزوج ميکنيم.‏ 

توصيه از به هم زدن زيادی ، خو دداری کنيد!‏ 

( 

: 

: 

کليه فر مو لهای داده شده مستلزم مقا ديری ذخيره در کند و ها می با شند تا با اختلاط ذخيره مو جود و غذا ی کمکی ، 

نتيجه منا سب عا يد شو د.‏ به عبا رت سا ده ، وجو د گرد گل ذخيره شده زنبو ربه طو ر مناسب ، ميتوا ند موجب استفاده 

صددر صد غذای کمکی و ادامه کلی کار های داخلی کندو با شد.!‏ 

به همين لحاظ درتجا رب بعدی با فرض پا يا ن يافتن کلی ذخيره کندو ، نسبت به سا ختن و آ ز ما يش غذا با موا د 

اوليه ممکن و در اختيا ر،‏ اقدا م شد که در نتيجه سه فرمول مجرب و کامل به دست آ مد.‏ 

فر مو ل شما ره‎5‎ : 

Kg 

Kg 

g 

20 

1 

50 

5 

Kg 2 

Kg 1 

g 250 

g 250 

پودر ماهی 

آ رد گندم 

شيرخشک 

مخمر آ بجو 

شکر 

عسل 

سرکه 

آ ب 

ليتر 

: 

فرمول شماره 6 

g 250 

g 750 

g 750 

6 

Kg 22 

Kg 2 

g 250 

g2400 

شکر 

پودر گوشت 

پو در يو نجه 

عسل 

شيرخشک 

آ رد سنجد 

آ رد جو 

آب 

ليتر

35 

فرمول شما ره : 7 

عدس 

آرد گندم 

پودر مخمر آبجو 

شيرخشک 

شکر 

3 کيلوگرم عسل 

نيم کيلوگرم 

آب 

250 گرم سرکه 

250 گرم 25 کيلم گرم 

گرم 

ليتر 

گرم 

2200 

4 

75 

طرز تهيه : 

عدس را به خو بی پخته و ميکوبيم تا عدسی غليظی از آن به دست آ يد(آ ب مصرفی بايد از آب فرمول کسرشود!)‏ 

پس از سرد شدن عدسی ‏،رو ی آ نرا برميداريم و عدسی را مجددآ حرا رت ميدهيم و عسل را اضافه کرده با قی ما نده 

آب و سرکه راهم می افزاييم.‏ بقيه موا د خشک را ابتدا به خو بی با هم مخلوط ميکنيم و سپس در ظرف ما يعات و ا رد 

کرده با هم به آ رامی مخلو ط ميکنيم تا خميرگو نه ای به دست آيد 

. 

در صورت امکان وجوداپيدمی ها خصوصآ 

ترامايسين به غذا های کمکی افزود 

لُک ) 

‏)به منظو ر پيشگيری ، می توا ن به نسبت يک در هزار،‏ 

. 

TM25 

ب 

‏:غذا ها ی کمکی خشک ‏(پودر مانند ها ، برای موارد حاد و در مانی):‏ 

اين گو نه غذا ها غالبآ در موا رد بسيا رحا ‏ّد گرسنگی يا بيماری ‏،موجب نجات جا ن زنبو را ن با قيما نده خواهند شد 

! 

. 

( 

: 5 

برای معالجه 

فرمول شما ره : 1 پو در قند ، مخلو ط با يک در هزار ترا مايسين برای نجات لار وها يی که تانيمه از سلو ل خود خا رج شده اند از گر سنگی!‏ 

فرمول شما ره 2 ‏:پو در قند خا لص ‎2‎در صد!‏ 

گرد فو ما ژيلين ‏(معالج)‏ مخلوط پو د رقند و فوميديل B به نسبت حجمی فرمول شما ره پودر قند وسبوس هر کدام يک قسمت و آ رد گندم،‏ سه قسمت ‏(جا نشين گرد گل ، در موا رد 

فرمول شما ره اضطراری)‏ 

فر مول شما ره 

‎2‎فنجان 

آردگندم نرم 

‎2‎فنجان آ رد سنجد 


سبوس گندم 

1 فنجان پودر مخمر آبجو 


پودر قند 

‎1‎فنجان شيرخشک بدون چربی اين فرمول که خود بسيار غنی تراز فر مول بالا است در صورت امکان اگر با مقداری گرد گل تهيه شود تاثير آ ن 

چهار برابر بيشتر خواهد بود!‏ 

برا ی تغذيه دستی بهارو پاييز 

ج : شربت ها شربت شما ره 1 ‏:يک قسمت شکر و دو قسمت آ ب ، که در شرا يط حرارت عادی قا بل تهيه است 

شربت شما ره 2 ‏:يک قسمت شکر و يک قسمت آب ، در حرارت محيط.‏ 

شربت شما ره 3 ‏:دوقسمت شکر و يک قسمت آ ب که بايد تا حد قوام آمدن ‏،جو شا نده شود.‏ 

‏(قبل از جو شا ندن،يک قاشق چايخوری سرکه و نصف قا شق چايخو ری ، نمک طعام ، درآب حل شود.)‏ 

در صو رتيکه افزودن ‏(سو لفاتيا زو ل نيز ضرورت دا شته باشد ، با سرکه و نمک بيفزاييد 

شربت شما ره مقدار ی سو زنک کا ج را در دو حجم آب و يک حجم شکر دم کرد ه به خوبی بجو شانيد ، محرک 

خو بی برای تخمريزی ملکه خو ا هد بود.‏ 

خلاصه غذا های کمکی 

الف : خمير گو نه ها ، 

ب پودر ها 

ج 

: 

7 ن 

، 5 نوع 

: 

: شربت ها ، 4 نوع 

وع 

( 

! 

: 3 

: 4 

) 

: 4

36 

يا دداشت ها ی ارزنده درمورد غذا های کمکی و تاثير آ نها:‏ 

فرمول شما ره 1 خميرگو نه ، در غالب مجله ها و کتا بهای زنبو ردا ری آ مريکايی ، توصيه شده است.‏ 

( !! 2536 

) 

جلد اول شما ره های ‎3‎و‎4‎ اسفند 

فرمولی نظير همين فرمول ، در مجله علو م کشا ورزی ايران نو شته 

‏»اثر تغذيه بها ره با خميرشکر و آ رد کنجاله سو يا،‏ در ميزان تخم ريزی ملکه زنبو ر عسل«‏ زيرعنو ا ن فريدون البرزی و ابراهيم سيمحايی که به ترتيب،استاد يار و مربّی گروه دامپروری دا نشگاه تهران ، بو ده اند ، 

آقا يان شا هد)‏ مورد مطا لعه قرار گرفته و نتيجه 

در مقا يسه با پو د ر قند و عسل در تا ريخ 1355/7/21 اعلام شده اعجاب انگيز بو ده است 

فرمول شما ره 7 ساخته خودم ‏،در زمستان سال 1352 در اما مزاده جعفر ورا مين ‏(پيشوا)‏ مورد آ ز ما يش وا قع 

شد علاو ه بر پيشرفت همه جا نبه کار ز نبو را ن ، در کندو های مو رد آ ز مايش ، ملا حظه شد که زنبو را ن با 

همين تغذيه ‏(در ماه آ خر زمستان)‏ مو مبا فی کرد ه اند و موم توليد شد ه دا را ی رنگ غذای داده شده بو د 

اين فرمول با آ زما يشا ت زنجيره ای بين ‎100‎کندو ، با فر مول های شما ره 4 و‎6‎ مو رد مقايسه قرار گرفت و از 

صد نمره پيش بينی شده ، 95 نمره کسب کرد.‏ در حا ليکه سه فرمو ل ديگر ، به ترتيب ، نمره ها ی 

آوردند البته کندوها ی بدون کمکی ، ميا نگين نمره 17 را به دست آورده بودند.‏ 

زمان دادن غذای کمکی و تشخيص آ ن 

60، 65 و 40 

. 

. 

: 

: 

! 

، 1 

! 

. 

) 

: 

: 

: 

! 

. 

: 

. 

1 

2 

3 

در موقع بهار و اوا يل فصل کا رزنبو ر ‏،چون با وفور گرد گل ، تخم ريزی ملکه تشديد و تسريع می شود،‏ لذا بايد 

کا ر پر و رش نوزا دان بد و ن و قفه بو سيله پر ستا را ن ، به انجا م برسد 

اما همين امر به علت نرسيد ن زما ن ترا و ش نو ش گلها ، موجب به پايان رسيدن عسل در کندوميگردد.‏ چنا نچه شهد 

مختصری هم عايد شو د ، کفايت کار تغذيه نو زا دان را نمی کند و در اين حا لت است که 

گرده گل اضا فی در با لا ترين بخش قا بها ذخيره می شود 

در صو رتيکه اگر شهد کا فی برای ذخيره کردن در محيط با شد ، بالاترين بخش قا ب ، جای ذخيره شهد و به عبا رت 

ديگر ، عسل است و گرده ها ی ذخيره در زير اين بخش ، قرار می گيرند 

همين نشا نه ، در باز ديد ها با يد زنبو ردار غافل را هشدار دهد!‏ 

غالبآ به علت کمبود شهد در اوا يل بهار ، با آ ز ما يش د قيق ، مشخص شده است 

نو زا دا ن حتی در رو زچها رم ، با ژله رو يال رقيق و پس از آ ن با شهد نا چيزی تغذ يه شده و به زو دی روی آ نها با 

گرد گل ، پر شده وبسته ميشود!‏ 

تجربه عينی در بها ر‎1350‎ 

پس از يکی دو روز بارانی ، که بر دا شت شهد برا ی زنبو را ن بسيار مشکل و حتی غير ممکن بو د ، ملاحظه شد 

که:در جلو چند کندو ، تعدادی لارو سا لم از کند و به بيرو ن ريخته می شوند 

در با زديد کندو ها ملا حظ شد که:‏ نوزا دان ‏(کرمها/لارو ها به علت گرسنگی به حرکت درآ مده و تا نيمه از سلولها 

خارج شده اند تا حدی که به کف کندو می افتند زنبو را ن پر ستا رهم به نا چار آ نها را از کندو دو ر ميکنند.‏ 

برای پيشگيری از چنين فاجعه ای با يد بدو ن تعلل،‏ در شرو ع هر با رندگی،‏ به تغذيه دستی زنبو را ن اقدام نمو د 

به طو رخلا صه ميتوان نتيجه گيری کرد که:‏ 

در کليه موا قعی که ذخيره کندو ها ‏،کافی نيست يا پروا ز زنبو را ن برای به دست آ وردن شهد ‏،ممکن 

نيست،بدون توجه به فصل،‏ با يد به تغذيه دستی اقدام نمود 

توضيح لازم در صو رتی که با متنا سب شدن مرتع ، برداشت شهد ، امکان پذير شو د ، زنبو را ن نسبت به بر دا شت 

شهد دستی رغبتی نشان نخو ا هند داد 

تشخيص کمبود شهددر منطقه:‏ 

هر زنبو ردا ر با تجربه ای از نحوه پرو ا ززنبو ران و صدا ی آنها و گر ما ی جلو کندو ها ، متو جه کفايت يا کمبو د 

شهد درمنطقه خو ا هد شد.‏ مضافآ به اينکه با دا نستن تقو يم گل ‏(کتاب گيا ها ن عسلزا)در هر منطقه می توا ن زما ن 

شرو ع و خا تمه شهد را پيش بينی کرد.‏ 

بهترين موقع غذا دادن دستی در طو ل شبا نه روز 

چنا نچه در جه حرارت محيط به ميزا ن لا زم با لا آمده با شد ، ميتو ا ن شب هنگام به زنبو را ن غذا ی کمکی داد.‏ 

ولی در صو رت پا يين بو دن در جه حرارت ، هنگا م بعد ا ز ظهر و عصر ، د ادن جيره کمکی الزامی است.‏ 

. 

( 

. 

! 

! 

:

37 

تشخيص لزو م غذا دادن ، با بازديد درو ن کندو 

هما نطورکه درآغازبخش تشخيص زمان 

غذا دادن اشاره شد،با علم به اينکه جمعيت 

يک کندوی سالم ودرحال پيشرفت مو رد 

باز ديد قرارگرفته است ، با با زديد چند 

قاب کندو ، با يستی مشخص شود که غذای 

کمکی لاز م است يا نه!‏ 

برای آ شنايی با اين مقو له ، يکی از 

قابهای ميا نی يک کندو را که شا مل 

ذخاير،‏ خا نه های خالی ، خا نه های دارای 

تخم تازه و کرم(لارو)‏ می با شد 

« عکس يک قاب کندو«‏ مو رد مطا لعه قرار ميد هيم 

: 

و با تصويرها ی بعدی که در چها ر 

حالت متفا وت از ديدار سطحی و برش 

عرضی نشان داده شده اند مو رد مقا يسه 

قرار ميد هيم تا بدا نيم يک بازديد،‏ روشنگر 

چه نکاتی خواهد بو د : 

شا نها ی دارای شفيره 

شا نهاييکه دارای کرم و تخم هستند 

: 


38 

ظرف غذا ی زنبور 

برا ی دادن شربت ، ظرف غذا بايد ضامن سلا مت ز نبو را ن وبهدا شتی بو د ن کار تغذيه جمعيت با شد به اين معنی 

که از آ لا يش مصو ن باشد و مو جب غرق زنبو را ن در مو قع بر دا شت غذا نشو د 

برا ی اين منظو ر ، طی سا لها تجربه ، اين ظر ف ها از صو رت بشقابی پر ازشهدو ساقه بو ته های خشک 

‏(برای مما نعت از غرق شد ن زنبو ر)‏ در با لا ی قابهای کندو ، به شيو ه ها ی مختلفی تغيير شکل و موقعيت داده اند.‏ 

‎1‎ ظرف غذا ی داخل کندو:شا مل دوگو نه ‏(از لحا ظ موقعيت):‏ که می تو ا ن آ نها را به دو دسته تقسيم کرد 

ظرفهای با لا ی شا ن : 

که جانشين بشقاب هستند 

. 

. 

ظرفهای لای شان 

اين ظرفها به جای يک قا ب،درکندو قرار می گيرند در در و ن آ نها چند تکه چوب ويا يک تو ری پلاستيکی ، 

ما نع غرق شدن زنبو را ن ميشود.‏ اين ظرفها غالبآ از فيبرموم اندو د ، پلاستيک وياآلومينيوم ساخته شده اند.‏ 


2 ظرف غذا ی خا رج کندو:‏ 

وقتی با زکرد ن کند و ها برای غذا دادن با مشکلاتی از قبيل باران و غارتی و امثال آ ن موا جه ميشود بهتر است 

تا تغذيه دستی ‏،به کمک اين ظرفها انجام پذيرد هما نطور که در شکل شما ره‎28‎مشاهده ميشود،‏ اين ظرف غذا شامل.‏ 

يک تانک شيشه ای ويک فيلتراست که به داخل راه پروازکندووارد ميشود با داشتن چنين ظرف غذا ، به راحتی 

ميتوان پر ياخالی بودن ظرف رادر نظر گرفت وبا تو جه به زما ن خا لی شدن ، به زندگی داخل کند و پی برد!‏ 

. 

. 

(2 ) 


بهترين ظرف غذا:‏ 

ظرف غذايی است که ‏:بهداشتی(قابل شستن)باشد ‏،بدون با زکردن کندو ، قابل کنترل باشد.‏ ، زنبو را ن درآ ن غرق 

نشو ند و مو جب غارت وهجو م زنبو را ن ديگر نگردد.‏ 

ظرف در شکل شما ره 27 همه اين ويژگی ها را دارد اما در زنبور دا ريهايی که به کو چ های فصلی نياز 

دا رند ، موجب زحمت خوا هند بو د اما درزما ن انبار کرد ن کند و ها کار زنبو ردا ررا آ سا ن می کنند.‏

39 

تغذيه دستی زنبو ران درموقع مناسب،امری حياتی است 

زنبورهای يک کندو در حال بردن شربت از ظرف غذای کنار شا نها:‏ 

غذا ی خميرگونه ‏(جا نشين گرد گل)در هوای منا سب ، زنبوران رابه هيجان و تجديدحيات وا ميدارد.‏ 

حتی ته ما ند ه غذا ی خشک ‏(جانشين گردگل)‏ ، 

به و سيله زنبو را ن،برداشت و به کندوها برده ميشود.‏ 


40 

سير پروتئين تبديل و موارد مصرف آن در کندو 

موا د پرو تئينی که به و سيله زنبو را ن کا رگر به کندو حمل می شو ند ، اعم ازآ نکه از بهترين ها(گرد گل)‏ يا موا دی 

همراه موا د نشا سته ای ‏(آردو سبوس)‏ با شند ، يا از مواد ديگری در طبيعت تهيه و تبديل شده با شند ‏،مستقيمآبه مصرف 

تغذ يه نو زا دان کا رگرونرها وکار گرا ن بالغ و همچنين با تغييراتی به کار تغذيه نر ها می آ يند..‏ 

اما تغذيه مادر زنبو ران(ملکه)‏ : 

مادر،غذا ی مصرفی خو درا اززنبو را ن پر ستاربه صو رت ژله رو يال ) شير زنبور مخصوص تغذيه ملکه 

دريافت می کند.‏ 

تغذيه نو زادان 

همه نو زا دان درسه روزاول زندگی ، ازهمين شير پرستاران(ژله رو يال)‏ ، همراه با مواد قندی تغذيه می شو ند 

غذای رو ز های بعد نو زا دا ن عمومآ،‏ نو ا له ای از عسل و گرد گل است 

تغذ يه نرها 

نر ها يی که پس از 24 روز از ‏(سلول)گهو ا ره ها ی مو می خا رج می شوند ، خو د قادر به غذا خو ردن نيستند 

و پرستا را ن ، آ نها را منظمآغذا ميدهند که شا مل موادپرو تئينی و قند ی است.‏ 

لزو م مو ادپرو تئينی مانند مواد قندی برای ادا مه زندگی زنبو ران ، آ نها را به تکا پو در طبيعت واميدارد:‏ 

در ز مستان سال 

در پيشوای ورا مين 

زنبورها آرد و سبو س به کندو می آ وردند:‏ 

( 

. 

. 

1352 

: 

: 

عکس مقابل،‏ هجوم زنبو را ن را برای آ رد و 

سبوس کشف شده و بردن آ ن به کندو نشا ن ميدهد:‏ 

بسيا ر ی از ز نبو را ن فقط آ رد می آ وردند:‏ 

بعضی اززنبور ها حا مل سبو س بو دند 


41 

آب 

آب ، برای جمعيت زنبو را ن دارا ی ارزش و اهميت فو ق العاده ايست به طوری که زنبو را ن ، هر لحظه به آ ن 

نيازمندند 

پرورش 

غذا دادن ملکه ، نر ها و نوزا دان همرا ه آب امکان پذيراست 

مصرف زياد آب ‏،برای ترشح غدد شيری پرستاران ‏(ژله رو يال ، عذا ی ملکه)‏ و يا رقيق کردن عسل برای تغذيه 

رو زا نه نوزا دان و آ ما ده سازی غذا ی نرها امری است اجتنا ب نا پذير و فقدا ن آ ب يا کمبو د آ ن ، عملآ بسياری 

از فعاليتها ی کندو را فلج يا غير ممکن ميکند.‏ 

بيشتر ين فعا ليتها ی دا خلی کندو ، مستلزم مصرف آ ب است 

خانه سازی 

علا وه بر موا رد بالا ، در موقع مومبا فی که گرمای زنجيره مومبا فان تا حد ‎65‎در جه با لا می رود،مصرف آ ب 

در حد و د ده برابرزما نها ی ديگراست اما غالبآ مومبا فی ‏،در بها را ن با لا ترين منحنی خودرا دارد که با رندگی ، 

کارآ برسانی را آسان ميکند 

دفاع 

بره موم سازی که جزء تخصص ها ی زنبو را ن بو می ايرا ن است و غالبآ درفصل پا ييز انجام آ ن به با لا ترين 

منحی خو د ميرسد ‏،با مصرف مقا دير قا بل تو جهی آ ب ، همرا ه است 

بنا بر اين چنا نچه بارندگی ها در دوفصل بهار و پاييز ، اندک با شند با يستی آ ب مصرفی رو زا نه زنبو را ن را در 

دستر سشان قرارداد از اين بهتر آ نکه شربت رقيق شکر ، علاوه بر حل معضل آ ب ‏،به حل مشکلات ديگر آنا ن نيز 

کمک می کند 

برداشت ذخيره 

چون طبيعتآ عسل ماده ای جاذب الرطو به است و خود در محيط مرطو ب رقيق می شو د ، زنبو را ن با گشو دن 

سرپو ش سلو لها ی عسل ، آنها راد ر معرض هوای مرطوب قرار ميد هند و کار خو درابرای مصرف ذخيره ‏،آ سانتر 

می کنند.‏ 

برداشت آ ب:‏ 

زنبو را نی که مدت زيادی در سنين پرستاری هستند،‏ در رو ز های گرم تابستان ، از ظهر به بعد فعاليت خودرا به 

آبرسا نی کندو اختصا ص ميدهند وبرای نيل به اين مقصود به دنبال بهترين منبع آ ب به پيمو دن راههايی دراز ، تن در 

ميد هند وپس از رسيدن به منبع آ ب ، بدون پروا دردرو ن آ ب می نشينند و اين امر مو جب غرق بسياری از زنبو ران 

ميشو د 

مشاهدات استثنائی 

همانگو نه که با رها متذکر شده و خوا هم شد:زنبورا ن بو می ايرا ن خصو صياتی دار ند که در هيچيک از نژاد های 

ديگر دنيا اعم از خا لص يا دو رگه ديده نشد 

ازاين جمله است کارهوشمندا نه ای که در زما ن کمبود شهد،برا ی بردا شت موا د قندی خشکيده بر ميوه های گيا ها نی 

ما نند خو شا روزه ‏(کرفس خاردار يا بعضی از شيرخشتها ، اشتر خار و يا شکر تيغال ، انجا م ميد هند 

مو ضو ع از اينقرار است که قبل از بازديد اين گيا هان ، شکم خو درا از آب چشمه يا منبعی که در اختيار دارند ‏،پر 

می کنند و به جا نب مرتع پروا ز می کنند در اين پرواز،‏ سنگين و کم سرعت هستند)و چو ن به منبع شيرينی رسيدند 

با عمل فيزيکی جالبی آ ب را بر لکه ها ی شيرين می پا شند و کم کم به سرا غشا ن ميروندو شکم خو د را اين با ربا 

شهد ، پر می کنند و به کندو ها ی خود بر ميگردند.‏ 

تامين آ ب قبل از کوچ!‏ 

هر کندو ی کا مل زنبو ر عسل در فصل ها ی کار ‏،رو زانه به يک تا هشت ليتر آ ب ، نياز دارد ‏.و علت اين مغايرت 

‏(بين ‎1‎تا‎8‎ليتر)‏ عبا رتست از گرما ، رطو بت و فعاليت زنبو را ن که در هر صو رت متغيراست اما ضرو رت تامين 

آب ايجاب ميکند که زنبو ر دا ر خو درا مو ظف به تا مين اين نياز زنبو را ن بدا ند.‏ 

بنابراين قبل از کوچ با يستی چشمه آ بی جستجو کرد ويا منبع آبی دستی در محل مو رد نظر تعبيه نمود.‏ 

دردادن آ ب دستی ، دادن آبهای کلر دار و يا تصفيه شده ، ضرورتی ندارد و بلکه خطر نا ک است ‏!زيرا به هر صورت 

زنبو رها آ ب رابه صورت مولکول برداشت می کنند!‏ 

آب و املاح معدنی 

درمنا طق جنگلی ‏:به کرا ت ديده شده است که زنبو را ن برا ی تامين مواد معدنی ، به نمکدانها و يا پو سته تخم مرغ 

های دو رريخته هجو م می برند ، زنبو ردا را نی که به اين نوا حی کوچ ميکنند،‏ در چند جای ز نبو رستان خو د ‏،قطعه 

ای نمک سنگ قرار ميد هند البته اگر سنگ آ هکی نرم هم درکنار آ ن با شد برای زنبور سو د بيشتری دارد.‏ 

. 

. 

. 

: 

. 

) 

( 

. 

. 

. 

: 

. 

. 

.

42 

: 

در منا طق کو هستا نی چه بسا زنبو ردا را نی که با ز حمت فرا وان به قرار دادن و تنظيم منبع آ ب ، همت 

ورزيده اند اما هر گز زنبو ری را بر روی آ ن در حال بر داشت آب مشا هده نکرده اند!‏ 

علت امر آ نست که زنبورا ن منبع طبيعی آبی در دور دستها يا فته اند و تر جيهآ به خاطر کيفيت ومرغو بيت آ ن ، اين 

رنج سفردراز را بر خو د هموار می کنند.‏ 

توصيه برای ايمنی زنبوران در برداشت آب:‏ 

چنا نچه در نزديکی زنبو رستا ن ، استخر يا حو ضچه يا منبع چشمه ای باشد ، زنبو ردا ر بايد کو شش لازم برای 

پيشگيری از غرق ز نبو ران به عمل بيا ورد 

در اينمورد ، اندا ختن تخته پاره يا قطعه ای پلاستو فوم ، مشکل را تا حدی حل می کند 

چنا نچه زنبو رها در نز ديکی رود خا نه ها قرار گر فتند ، زنبو ران به علت سرعت آ ب ‏،يا از بين ميروند و ياآنکه 

به دنبال چاره ای ديگر ميروند که در هر حال ‏،به سو د زنبو ردار نيست 

دراينصو رت ‏،چاره آ نستکه بر داشت آ ب از رو د خانه رابرای زنبو رها امکان پذير سازيم.‏ و آ ن به اين کيفيت است 

که در نزديکترين بخش رو د خانه با زنبو رستان ، تکه پار چه هايی را با سنگ و طناب از جهت پهنا ی پارچه به هم 

بسته و سر طنابهای با لا يی را به سا حل محکم کرده سر ديگررا که تا کف رودخانه ميرسند ‏،در ته رو دخانه طوری 

ثابت کنيم که چند سانتی از پارچه در آ ب قرار گيردو همچون فتيله ای عمل کند.‏ 

پس از چنددقيقه پار چه آ برابه بالا خو ا هد کشيد و زنبو رهايی را که تشنه به دنبال ساحل آ ب می آيند جلب خوا هند 

نمود.‏ 

حتی المقدور ، از فاضلابهای خانه ها و کا رخا نجات بايد فاصله گرفت و از آ لايش کندوهاپيشگيری کرد.‏ 

خلاصه بخش تغذيه دستی:‏ 

تاثير غذا های کمکی 

زمان دادن غذای کمکی 

تشخيص ضرو رت کمک دادن 

ظرف غذا و انواع آن 

تغذيه دستی،امری حيا تی 

سير پرو تئين در کندو 

آب 

مشا هدات استثنائی 

تامين آ ب قبل از کوچ 

آب و املاح معدنی 

توصيه برای ايمنی زنبوران 

. 

. 

. 

! 

شکل ) 31 عکسی از يک چشمه آب 

(

و‎5‎ 

و‎9‎ 

43 

گاهشناسی در زنبور داری 

‏(تقويم زنبو ر داری)‏ 

اين اصطلا ح درذهن بسياری از زنبو ردا ران ، جايی ندارد در حاليکه هر لحظه با آن در گيرهستند ! 

به هر حال اگر بخو ا هيم آ گا ها نه بااين مقو له آشنا شو يم ، طرح چند سوآل لا زم است 

1 در کندو چه ميگذرد ؟ 

آ يا آنچه در کند و ميگذرد تابعی از گرمای محيط است؟ 

3 پيشرفت يا عقب ما ند گی زنبورا ن مربو ط به مرتع است.؟ 

4 مرتع خو ب و متنا سب زنبور عسل کدا م است؟ 

5 گيا ها ن عسلزا ‏،چگونه گياهانی هستند؟ 

6 اين گيا ها ن در چه زما نی به بهره وری ميرسند؟ 

7 از چه را هها يی می شود به زنبو را ن کمک کرد تا پيشرفت آ نان تضمين شود؟ 

8 بيماريهای زنبو را ن در چه فصلی بروز می کنند ؟ 

9 بهدا شت کند و چگو نه است و پيشگيری ها را چه مو قع و چگو نه ميتوا ن انجا م داد؟ 

پا سخ به اين سو آ لها ، راه را برا ی هميشه در مقا بل زنبور دارمی گشايد و تکليف ونظم کا رهايی را که لا زمه يک 

زنبو ردا ری درسا يه وقت شناسی است،‏ رو شن می سازد.‏ 

: 

مثال و بررسی گاهشناسی 

‏(برای زنبو ردا ری های ثابت ‏/بدون کوچ درفضای آزاد 

اگرپيش بينی ميکنيم که در ختا ن ميوه در تهرا ن ، از روز های بيست تا بيست و پنجم اسفند ماه شکو فه ميکنند و 

جمع آ وری اين شهد را لازم ميد ا نيم ، در ست از يکماه قبل بيستم تا بيست و پنجم بهمن ماه)‏ با يستی زنبو را ن خو د 

را درجهت تخمريزی هر چه بيشتر(‏ ملکه)‏ واداريم 

برا ی در ک صحيح مطلب ، بخشی از بررسی کندو ها و تطبيق آ نرا با کا رها ی انجا م شده از روی تقويم زنبورداری 

همين سال ، مورد مطالعه قرار ميدهيم . 

( 

) 

. 

. 

:20 /11 خاتمه‎1/15‎ سال ... ‏(بعد)‏ 

2 

بر نا مه زنبو ردا ری ثابت در زمستان سال....‏ 

شروع 

حالت داخلی کندو شرح کا رهای انجام شده 

فعال غذای خميرگونه ‏/جانشين گردگل 

تجديدغذا 

بازديد برای تجديد غذا 

تجديدغذا 

دادن شربت 

پرکردن شربت 

پاشيدن نمک ‏/شربت پيشگيری 

نظافت کندو/‏ پاشيدن ترامايسين وپودرقند 

« شروع گرد گل در منطقه«‏ 

از امرو ز يکروز در ميان ‏،شربت 

‏»زنبور کمی شهد ميآورد«‏ 

نظافت 

شربت 

خا رج کرد ن قا بها ی پر از عسل/‏ جا نشين کردن شان 

/ شربت 

%10 

% 11 

% 15 

%20 

% 30 

%60 

%70 

80 تا % 90 

%100 

تاريخ 

درجه حرارت محيط 

‎18‎ تا‎10‎ 

12 تا‎8‎ 

10 تا‎4‎ 

7 تا 

5 تا 

1 

1 

5 

1 تا‎4‎ 

: 

20 تا‎11/25‎ 

25 تا 11/30 

1 تا‎3‎ 12 / 

12/ 4 

12 / 6 

7 و‎8‎ 12/ 

‎10‎و‎11‎ 

‎13‎و‎14‎و‎15‎ 

‎2‎تا‎8‎ 

3 تا 12 

3 تا 16 

4 تا 17 

17 

4 تا 17 

4 تا 18 

16 تا‎20‎ 

21 تا‎25‎ 

26 تا 29 

1 تا‎4‎ فروردين 

‎4‎تا 

5 تا 7 

8 تا‎15‎ 

توضيح : 

در بعضی از کندو ها به جای قاب مومبافی شده طبقه داده شد!‏ 

شانها ی برداشتی:با سرپوش،آکنده از عسل شکو فه های درختا ن ميوه ‏،عسلی مرغوب باعطرملايم ومزه ای استثنائی

44 

برنا مه زنبوردا ر ی ثا بت در انبار های زمستانی 

زنبوردار ی که زنبو ر دار ی بدو ن کوچ دارد ، با يد کند و ها يی کا ملآ دقيق و بی اشکال و مقا و م د رمقابل سرما و 

آ فتهای معمو لی و يا نفوذ کپک ، داشته با شد.‏ 

همچنين در کا ر گاهشناسی منطقه خود ، مها رت داشته و بتوا ند کار خو درا با تغييرات جوی منطبق نما يد 

کا ربر رو ی زنبو ران در هوای سرد و شکار او قات ارزند ه در لا بلا ی هوا ی سردو متغير زمستان ، به 

مهارتی خا ص خود نيا ز دارد و در طی سا لها تجربه حا صل می شود 

هما نگو نه که در بخش برنا مه زمستانی در فضای آ زاد ، ملا حظه شد موفقيت در اين کار ، امکان پذير است 

مشرو ط بر آ نکه فرصتی از دست نرود.‏ 

اينگونه زنبو ردا ری ثابت را بايد درانبا رهايی انجا م داد که کندوها،دردرون آ نها،‏ از لحاظ رطو بت و نور ، هردو 

مصون و محفوظ باشند چه رطوبت ، محتويا ت آ نها را دچار قارچ(کپک)‏ می کند و نو ر ، ز نبورها رابه خرو ج 

ازکندوواميدارد.‏ 

همچنين ، وزش باد و هر نسيمی می توا ند آ رامش و آ رايش جمعيت کندو هارا برهم بزند 

نو ری که زنبوردار در پرتوآ ن بتو ا ند کار کند،‏ بهتر است با نو رچرا غهای قرمز الکتريکی تامين گردد.‏ 

در انبار يا نزديکی آ ن هيچگو نه سرو صدا مجاز نيست!‏ 

کا ربا زنبو ران د ر انبا رها ، خيلی آ سا نتر از کار در فضای باز نيست و آ نهم سختی های خو درا در بر 

دارد.همانقدرکه در فضای باز جای کافی برای با زديد هرکندو وجود دارد ، معمولآ در انبار هاخود مسئله سا زاست و 

بهتر است در اين بار ه پيش بينی های لازم بشود.‏ 

مهمترين کاری که زنبو ردار در طول انبار کرد ن کندو ها در انبار دارد،‏ بررسی همين نکا تی است که ياد آ وری 

شد.‏ 

صدای کندو در انبار:‏ 

اما نکات ديگری نيز لا زم به تذ کر است که اهم آ نها شنا خت صدای عمومی کندو است و اين يکی را نميشود به 

سا دگی با نگارش و گفتگو منتقل کرد ، بلکه به تجربه با يد در يا فت که کدام صدای ز نبوران از چگو نه موقعيتی خبر 

ميدهد 

به هر صورت ، صدايی آ رام ما نند با رش ظريف و کم سرو صدا ، شا يد دليل بر رضايت و آرامش کندو با شد 

اماصدای نسبتآ بلند دليل بر گر مای اطاق است که با يد تهويه شود).‏ 

صدايی که همانند غُّرش و دا را ی طنين باشد ‏،وجود مزاحمی در کندو راخبرميدهد 

شنا خت صدا ها راهر نويسنده ای بر اساس احسا س و توا نا يی خودوقدرت تجسم آن بيا ن کرده که شا يد در بخش 

بعدی ‏،تعريف زنبو ر داری چون آ قای کوتوقيان ، رسا تر با شد 

. 

. 

. 

: 

! 

کو توقيان ايروان سال 

( 1966 

. 

. 

. 

) 

نمو نه ای از گا ه شناسی ، ترجمه از متن کتا ب ‏(تقويم زنبو ر داری نوشته 

: 

ژ انويه رنبو رها در دا خل اطا قهای خا نه مسکو نی نگهداری می شوند..‏ 

هر هفته يکبار بايستی به اطا قها سر کشی کرد و تعيين نمود ‏:در جه حرارت و رطو بت اطاق در چه وضعی است؟ و 

از روی آ ن فهميد که زنبورا ن در چه شرايطی زندگی می کنند.‏ 

آ ن رسيدکی رابا يد هر بار در دفتری ثبت کرد،.ورود به اين اطاقها با يد بد و ن سرو صدا وزير نورقرمز انجام گردد.‏ 

حرارت اطاق با يستی بيش از ‎2‎تا‎4‎ در جه بالا ی صفر با شد ‏.و هر گز به زير صفر نرسد.‏ 

برای گرم نگاه داشتن اطاق نبايد از بخاری يا چيز های ديگراستفاده شود بلکه درو پيکر اطاق با يد طوری سا خته شده 

با شد که سر ما به درو ن آن نفوذ نکند 

اگر درجه حرارت از 6 به بالا ميرود با يد شبها در اطاق را باز گذاشت.و رو ز آ نرا بست 

رطو بت بايد از 70 يا‎80‎ درجه بيشتر نباشد.‏ چو ن اگر رطوبت بيشتر با شد ، پوکه ها کپک می زنند.و عسل درو ن 

شانها ترش می شود.بعضی او قات در اثراين دو عامل(رطو بت و حرارت)‏ تما م زنبو ران کندو از بين خو اهند رفت.‏ 

اگر هوا ی اطاق خشک با شد ، زنبو را ن عسل بيشتری خوا هند خورد ودرآ خر کار بيمار می شوند.‏ 

لذا اگر هوا خشک با شد ، با آ ب يا پا رچه ای نمدار ، بايدهو ا ی اطا ق را مرطو ب کرد.‏ 

برای درک احوال زنبورها ميتوان از صدای کندو ها چيزهايی فهميد:‏ 

اگر زنبو را ن در حال سکو ت باشند ، صدای نرمال دارند.‏ اگر بعضی کندو ها صدای بيشتری داشته با شند معلوم می 

شو د که نا راحتی دارند.‏ يا ملکه ندارند يا موش به کندو داخل شده است 

. 

. 

. 

.

: 

45 

اگر اين صدای اضافی خيلی قوی با شد نشانه گرسنگی است.‏ اگر تمام کندو هادارای صدای زيادی با شند،‏ هو ا ی اطاق 

گرم است و هواکش لازم دارد در اين حا لت زنبوران به آب بيشتر ی نياز دارند.‏ در اين موا رد بعد از رفع نواقص ، و 

تعديل شرايط محيط ‏،بايد به زنبو را ن خو را ک داد.‏ 

به اين تر تيب:‏ 

1 مقدار ی قند را خيس نموده در ململ قرارداده روی قابها در کندو می گذارند.و درکندو را می بندند.‏ 

2 پنج قسمت پو در قند و يک قسمت عسل را مخلوط کرده رو ی قابها ی کندو می گذارند.‏ 

3 جنا نچه موش در دا خل کندو رفته،‏ قاعدتآ جلو راه پرداز با يد خو رده های موم و زنبور ديده شود!‏ 

در اين صورت بايد کندو را به وسط انبار برده و موش را خارج و کندو راتميزکرد!‏ 

کا رهای ديگرماه ژانويه 

تمبز کردن کندو ها و تعمير آنها.‏ 

خلاصه گاه شناسی:‏ 

مقوله تقو يم زنبورداری 

مثال وبررسی گاهشناسی 

زنبور داری تابت در فضای آزاد 

زنبورداری ثابت در انبار 

صدای کندو 

نمو نه ای از تقويم زنبور دار ی ايروان.‏ 

) 32 شکل 

تصو يری از منظره کوچ زنبو ران 

(

46 

: 

کوچ دادن زنبورها در فصول مختلف سال 

در رابطه با 

شنا خت مراتع طبيعی ايران ‏،برای زنبو ردا ری 

با تو جه به اقليمها ی مختلف کشو ر ايران که از شمال تا جنوبش ‏،در تما م سال ، هر چهار فصل را می تو ان در 

اختيا رداشت ، کوچ دادن زنبو را ن برای بسياری از زنبو ردارا ن پيوسته کاری بسيار ارزنده و ضرو ری بو ده است 

چه با ييلاق و قشلاق کردن زنبوران ‏،از طرفی عملآ کمبود های خشکسالی را می توان تا حدی جبران کرد 

و از طرف ديگر ‏،به تقاضا های خريداران عسلهای مختلف وهمچنين به نياز های کشا ورزان مناطق مختلف از نظر 

باروری گلهای مزارع و با غستانها ی آ نها)‏ بايستی پاسخگو و مسئوليت پذير بود.‏ 

اما قبل از چنين تصميم گيری با يستی باداشتن شناخت لازم از منطقه به چنين کار پر خرج و زحمتی همت گما شت و 

سود و ز يا ن آ نرا هم در نظر گرفت 

به همين دليل برای نمو نه يکی دو کوچ زنبو را ن خو د را که با نا کامی ويا مو فقيت ‏،همرا ه بوده اند از روی 

يادداشتها ی مربو ط به آ ن زمان ، مو رد بررسی و نقد قرار ميدهم 

) 

. 

کو چ زنبو را ن به منطقه دزفول 

از 

محل زنبو رستان در يکی از با غهای مرکبات اجاره شد و با آ نکه بسياری از گلهای با ارزش منطقه تمام شده بود ، 

برای فراراز خشکی مراتع کو هستانی و سرمای زو د رس ، چا ره ای جز اين به نظر نرسيد 

يکی از شکوفه ها ی در ختی با قيما ند ه در منطقه ، گلهای در خت سدر ‏(کُنار بود که دا را ی شهدی قا بل توجه و با 

ارزش و نتيجه اش عسلی از بهترين ها است اين درختان ازهشتم تا دو ا ز دهم مهر ماه بيشترين گل خو درا ارائه 

کردند.‏ 

شکو فه های اکاليپتوس و کشت های باقلا و گيا ها ن و حشی منطقه ما نند گلايول و هميشه بهار ، همچنين گلهای 

فراوان نخلهای موز ، موا ردی بو دند که می تو انستند زنبو را ن را به خو بی ثرو تمند کنند و مو جب تکثير و بچه 

گيری با شند 

اما:در همين فصل آ فات بسياری درمنطقه خود نمايی کردند که بهتر بودتازنبوران را به جا يی ديگر برده و نجات دهم.‏ 

1 قو رک ها هم کوچ کرد ه بو دند و به تعداد ی زياد،‏ به زنبو ران حمله ور شدند.‏ هجو م دسته جمعی آنها به کندوها ، 

مو جب شد تا زنبو رستان به مرز نا بو دی سقو ط کرد نا آ نجا که جمعيت يک کندو ی 18 قابی در حال پيشرفت ‏،پس 

از سه هفته بيش از چهار قاب جمعيت نبود.‏ 

2 سمپا شی های سا زما ن کشت و صنعت خو زستان نيز،‏ مزيد بر علت شد ودر يک چشم بر هم زدن ، ميليو نها 

زنبور به زمين ريختند اين سم پاشی غير قابل اجتناب و بدو ن هشدار ، برای فرو ريختن برگ بو ته های پنبه و آ سا ن 

سا ختن بر داشت محصول بو ده است و کسی مسئوليتی در مقابل زنبو ردار،‏ به گردن نگرفت.‏ 

! 

( 

. 

پيشوا ی ورا مين 

از اول امرداد تاپايان ارديبهشت 

برنا مه زنبو رستا ن در ورا مين:‏ 

تا پا يا ن فروردين ما ه ، آماده کردن کندو ها برای بچه گيری،‏ آ ما ده سا زی شاهخانه ، زنبو را ن نر و ملکه 

2 آماده کردن قفس فرو ش برايی ملکه های اضافی 

3 تو ليد مقداری ژله رويا ل برای مشتريها(با سفارش قبلی)‏ . 

4 دادن موم ‏(نصفه)‏ برای شرو ع مو مبا فی 

5 پيش بردن زنبو را ن تا طبقه سوم 

6 شرو ع عسل ، خا رج کردن قا بهای عسل ‏(پر)‏ و جا نشين کردن قا بهای نيمه عسل.‏ 

. 

. 

. 

. 

. 

. 

. 

. 

1353/5/28 

( ) 

. 

1 

2 

اليگو درز 

برنا مه کار در منطقه کشا ورزی ‏(کشتها ی گو نا گو ن ‏/بو ستان ‏/با غستان)‏ 

1 خا رج کردن ذخيره قبلی 

بچه گيری با ملکه رزرو يا شا هخا نه 

3 بردن زنبوران تا طبقه سو م 

4 شرو ع عسل،‏ جمع کردن کندو ها ی ضعيف و تقسيم آ نها رو ی کندو های ديگر ‏(همبو کردن).‏ 

5 خا رج کردن ذخيره گرد گل ، برای مر غو بيت عسل ونگهداری آ ن برای فصل آينده.‏

و‎1‎ 

) 

( 

: 

: 

: 

: 

: 

: 

: 

: 

47 

يا دداشتی از برنا مه ها ی موفق ، در دزفول 

با زديد ، دادن شربت،‏ کنترل ملکه ها ، ايجاد موقعيت برای توليد شا هخانه 

روز 14 آ ذر تا با زديد برای غذا دادن ، ريختن گند م مسموم ، زير کندوها 

10 دی تا رنگ کردن کندو ها ، بازديد و غذا 

دهم 2 بهمن تا نشانه گذاری شاهخانه وپيش بينی ملکه 

تا بچه گيری ، دادن غذا و مرا قبت از آ نها در مقابل آفات وغارتی ها!‏ 

‎25‎بهمن تا آ ما ده کردن فو نداسيون)‏ 

: سيمکشی،‏ مومکشی از 5 اسفند شبها دادن به کندو ها.‏ 

قاب ‏(فونداسيون تا 

‏:باز ديد منظم،غذا ودارو های پيشگيری.‏ 

تا با ز ديد پيشرفت کا رکندوها و داد ن قاب لازم.‏ 

‎7‎و‎18‎و‎25‎ فروردين کوچ به منطقه ای کوهستانی.‏ 

10 دی 

25 دی 

24 بهمن 

4 اسفند 

18 اسفند 

1/ 1 

18 

11 

12/ 18 

5 ارديبهشت 

تقويم گل 

به طوری که از مطالعه مطالب اين بخش استنبا ط می شود ، شنا خت زما ن گرما و سرما ، به خو دی خو د تعيين کننده 

زما ن و مکان کوچ زنبو را ن نيست بلکه گلها ی درختان و بو ته ها ی هر منطقه هستند که تعيين کننده خو ا هند بود 

لذا با شنا خت اين گيا ها ن و کا رآيی آ نا ن در جهت بالا بردن و تنو ع محصو لا ت زنبو ردا ر ی ، می توا ن تعيين 

کرد که:‏ در چه زما نی و به کجا ، زنبو را ن را با يد کوچ داد 

به همين سبب بو د تا با گردشها ی سال ها و فصول آ نها ، جا ی رو يش و زما ن گل دادن گيا ها ن عسلزا را بر رسی 

و اينک برخی از يا ددا شتها ی 

تنظيم نمو دم نمو ده و کتا بی مفيد با عنوا ن ‏»گيا ها ن عسلزا از آ سيا تا اروپا ، آ ورده ام.‏ : 

‏(تقويم گل قبلی که پايه واساس اين کتا ب بود ند،‏ برا ی در ک بهترمفهوم يادداشت شماره 

تقو يم گل شميران 

در سال 1350 

بدو ن شهد 

دارای گردگل اولين گل،‏ گل حسرت اسفند کمی شهد 

گرد گل گل بنفشه جويباران(وحشی)‏ فروردين شهد خوب 

و گرده شکوفه های بادام 

 

شهد 

و گرده بيد مشک 

 

شهد فراوان 

و گرده شکو فه گيلاس شهد فرا وان 

و گرده شکو فه زردآلو و شهد فرا وان 

گرده شکو فه گو جه سبز شهد فرا وان 

و گرده آلبالو 

شهد کم 

و گرده فرا وان ‏(بو ته ها)‏ فروردين شکو فه به ‏.گلهای زمينی يادداشت شماره 

منطقه : سفيد قبا/لرستان 

گل جارو تمام شده 

گل خوشا روزه تما م شد!‏ 

يا دداشت شما ره 

‏(دره قاسملو)‏ 

منطقه : جاده زنجان به ميانه گلی از تيره ثعلب بنفش رنگ به طول ‎4‎تا‎6‎ ميليمتر به وفور.‏ 

نوعی گياه مانند پيچ امين الدوله به رنگ آبی کمرنگ طوا بوته 15 تا 35 سانتی متر.‏ 

کنار آ ب جاری قنات شهد دارد 

محل رو يش گياهی ازسنتوری ها،گلها درانتهای ساقه ‏:مجتمع غير منظم لو له ای نرو ماده شهدجالب.‏ 

. 

. 

( 

» 

! 

. 

! 

: 

! 

3 

1 

2 

25 29 

6 5 

12 7 

10 8 

12 ‎15‎ 

13 16 

14 ‎18‎ 

20 15 

20 تا 31 

1354/ 6/ 10 

1354/ 7 / 8 

1356/5/13 

1356/5/10 

1356/5/10

48 

کوچ دادن زنبوران به دنبال گل 

هما نگو نه که در بخش تاريخ زنبورداری اشا ره شد،‏ کو چ دادن زنبورا ن به دنبال گل ‏،سا بقه تاريخی ديرينه ای دارد 

اما هدف غائی از کو چ ، پيو سته رسا ندن کندو ها به مرتع بهتر ، برای بهره بر داری عسل بيشتر بو ده است 

امرو ز ه با شنا ختی عميق تر از گذشته ، زنبو رداران کار کو چ زنبو ران را با هدفهای مختلفی انجا م ميد هند 

که از آ ن جمله است توليد ملکه ، ژله رو يال،‏ زنبو ر ‏،موم و عسل 

بنا بر اين با تو جه به شناخت فصول کار زنبو ر در منا طق مختلف و هدف مو رد نظر ، برنا مه کوچ تهيه ميشود 

. 

. 

. 

. 

: 

کو چ دادن در زمستان و مشکلات آن 

. 

هما نطورکه همه ميدا نيم ، زنبو رها در هوای سرد ‏،از فعاليتها ی شبا نه رو زی دست برداشته خو د را به تدريج به 

بالای قابها ميرسانند و از رو ی قابهای کناری به و سط کندو ميروند تا در در جه حرا رتها ی نزديک به صفر با ايجاد 

تمرکزتوده وانباشتن در نزديکی يکديگر ، خو شه ای را تشکيل دهند و بدينوسيله از موجو ديت خود دفاع کرده به خواب 

زمستانی فروروند 

زنبو رداری که قصد کو چ دارد ، با يستی قبل از فرا رسيدن چنين پديده ای ‏(خو اب زمستانی)‏ کار انتقال ز نبو ران 

را به منطقه مو رد نظر عملی سازد 

زيرا در غير اينصو رت 

1 بخش اعظم زنبو را ن در اثر فرو ريختن ‏،مجرو ح شده و دير يا زود از بين خو اهند رفت 

2 در چنين وضعيتی ، ملکه نيز مصونيت نخو ا هد داشت 

3 بقيه زنبو را ن که از حا لت خواب ورخوت طبيعی خارج شده اند ، بی هدف به خو ردن ذخيره می پردازند.‏ 

4 در حين حرکت خو د رو ‏(وسيله انتقال)‏ و خصو صآ وزش هوا ‏،بسياری از جمعيت نا بو د خوا هد شد.‏ 

5 پس از رسيدن به منطقه گرم ، به علت تغيير نا گهانی گرما ، زنبو را ن دچار شو ک شده وزيان خواهند ديد.‏ 

6 در اثر اين گرما ‏،اگر ملکه ای باقی ما نده باشد به تخمگزاری ميپردازد اما نوزادان بدون پو شش پرستاربه ثمر 

نخوا هند رسيد.‏ 

7 کا رغذا دادن دستی هم ‏،نه همانطور که در منطقه قبلی بود ، بلکه با سر عت بيشتری با يد ادامه يابد.‏ 

8 در اين منطقه گرم ، چنا نچه جمعيت کا فی باقی نما نده با شد ، غارتی های زنبو رستا نهای مجا ورنيز ، کارتوليد 

زنبو رراد شوار تر خوا هند کرد.‏ 

البته مشکلات جنبی ديگری هم ايجاد خو ا هند شد و نتيجه اقتصادی اين کوچ را به زيا ن زنبو ردار تما م خواهند نمود.‏ 

. 

: 

تکرار و تاکيد براستحکا م کندو ها ‏،در هر موردی ضرو رت دارد تا مبادا زحمات زنبو ردار با نتيجه ای نا مطلوب ، 

زيانبخش و آ زار دهنده تو ام گردد خصوصآ برای کوچ.‏ 

نکاتی که با يد سه روز قبل از کو چ رعايت شوند 

ظرف غذايی که دارای شربت است بايد از کندوخارج شود 

قابهای سنگين پر عسل با يد از کندو خارج شوند.‏ 

قابها به هرصورت با يد در کنار هم به خو بی به يکديگرچسبيده با شند وهيچ جای خالی در کندو نبا شد.‏ 

چنا نچه درکندوويادر طبقه ای از کند و يی قاب ، کم با شد با يد در همين موقع،‏ جايگزين شود.‏ 

پس از اطمينان از درو ن کندو ، کف ودر هردو به بدنه ‏،باپيچ يا ابزار ديگری که دارند،‏ محکم شوند 

ابزاری که برا ی کو چ بايد در دسترس با شند:‏ 

کلاه زنبو رداری به تعدادنفرات ، دو دی ، اهرم ، پيچ و آچار باباطری يا ميخ و چکش)‏ . 

چاد رنفری ‏،پتو و زير انداز 

چند کندو ی خالی برای موا رد اضطراری 

آب و ابزاری برای پا شيدن آ ب از راه پرواز ، در موا رد ضرو ری 

نيرو ی انسانی برای کو چ 

کا رگرا نی که برای چيدن و خالی کردن زنبوران در وسيله نقليه يا زنبو رستا ن جديد ، همکار ی می کنند با يد در 

کار خو د تخصص داشته با شند تا باناشی گری و تر س از زنبو ر،فجايع تجربه شده چندين ساله تکرار نشود.‏ 

بارگيروسيله نقليه با اندازه ها ی کندومطابقت داشته با شد تاکندوها درست در کنا رهم چيده شده وبه هم متکی باشند.‏ 

. 

. 

. 

. 

: 

آ ما ده سا زی کندو ها ی زنبو را ن برای کوچ 

) 

. 

. 

:

49 

زمان مناسب برای کوچ:‏ 

تا آ خرين زنبو ران کا رگر ‏،به کندو با زنگشته اند ، بستن را ه پرواز صحيح نيست و هر زنبو رداری که به اين 

نکته توجه نکند ، کند و های خودرا بی اعتبار و آ سيب پذير می نمايد 

بنا بر اين بهتر است تابر چيدن بساط روز صبرکرد.‏ 

نکات مهم در موقع با رزدن ، را نندگی و پياده کردن کندوها 

وارد شدن هر ضربه ای به کندو ها مو جب خسارت خوا هد شد که 

کمترين آ ن از دست دادن جمعيت خوا هد بو د.‏ 

بنا بر اين کار بايد با آ رامش و نظم لا زم انجا م پذيرد 

در با رزدن زنبو را ن با يد دقت شود تا قابهای کندو ها موازی بار گير 

وسيله نقليه با شند يا به عبا رت ديگر،‏ در پرو از ها به طرف پشت وسيله 

نقليه قرار گيرند با اين ترتيب از رسيدن موج ضربه ها ی احتمالی به مرکز 

شکستنی قابها،‏ پيشگيری می شود ووزش هوا نيز موجب بی نظمی و تهييج 

زنبو ر ان نخوا هد شد 

! 

. 

. 

شکل شما ره ) 33 جهت بارزدن کندو در بارگير)‏ 


‏(نظم چيدن کندو ها در بار گير 

( 

شکل شما ره 35 ‏(تريلر 

های مخصوص حمل زنبور)‏

. 

50 

اسکان دادن زنبوران 

محلی که برای زنبو رستان جديد خود در نظر گرفته ايد با يد دا رای شرا يطی با شد که از هر لحاظ پاسخگو ی اين 

زحمت نقل و انتقال باشد 

از لحا ظ فصل گل ، وانتخاب زمان انتقال زنبو رستان،‏ اميد بخش وسود آ ور باشد 

با زنبو رستا نها ی اسکان داده شده ديگر ، در منطقه ، فاصله لا زم داشته با شد 

ظر فيت و کشش گسترش گيا هی 

منطقه برای تغذيه زنبو ران کا فی 

باشد 

. 

. 

. 


36 ‏(فا صله زنبورستا نها از يکديگر)‏ 

در مو ردظر فيت کشش گسترش گيا هی يا به عبا رت ديگر ، کفا يت گل و گياه منطقه برای تعدادکندو های نزديک 

به آ ن ، نميتو ا ن با محا سبه ای نسبتآدقيق ، به نتيجه ای ثابت رسيد اما با مراجعه به تجارب ز نبو ردارا ن نزديک به 

فا صله ‎12‎کيلو متری با يستی اين محا سبه رامورد بررسی و توا فق قرارداد.‏ 

در مناطق جنگلی ‏،برا ی بهره برداری از شکو فه های در ختا ن ، شا يد بتو ا ن به اين محاسبه ، اکتفا کرد:‏ 

) 

( 

: 

مثال اگر دريک جنگل طبيعی کراد ، در هر 12 مترمربع ، يک درخت وجو د دا رد با در نظر گر فتن آنکه هر کندو 

به پنج در خت از اين نو ع نياز منداست ، ميتو ا ن با جد ولی که با شکل شما ره 37 نشا ن داده شد ه است ‏،تعداد 

درختها وسپس تعداد کندو ها را محا سبه کرد:‏ 

همينگو نه است در مورد 

کشتزارها و منا طق کوهستانی 

که بايدقبلآ ميزان محصول 

مورد انتظاررا بررسی کرد 

. 

. 

چيدن کند و ها در محل زنبو رستان 

جهت کندو ها بايد رو به جنوب و يا متمايل به شرق با شد تا آ فتا ب صبحگاهی زود تر زنبو ررا به کار دعو ت کند و 

از با د های شبا نه نيز در امان با شند 

فاصله کندوها بايد لا اقل برای با زديد ، کافی با شد اما اگر هر چه بيشتر با شد بهتر است 

البته فا صله کند و هاو رديف کردن آ نها در کنا ر يک کشتزار يا در خيا با نها ی يک با غ ، با چيدن آ نها در منا طق 

کو هستانی و يا محيط های محدود جنگلی بسيار متفا و ت است 

بنا بر اين رعايت فاصله کندو ها بستگی به محيط و عو ا مل آ ن دارد.‏ 

. 

. 

شکل شما ره ) 37 جدول محاسبه گل و گياه محيط برای زنبو رستان)‏ 

جديد :

51 

عو ا مل محيطی 

بر حسب آ نکه محيط زنبو رستان ، در چگونه منطقه ای با شد،‏ روش چيدن کند و ها متفا وت است 

در منا طق کو هستا نی لا ز م است که قبلآ برا ی جای هر کند و به و سايل مکا نيکی لازم متوسل شد و برای هر 

کندو جای طراز و مطمئنی رو به راه کرد!(‏ شکل شما ره 

اما اگر دا منه ای و سيع برای اسکان با شد ، کار آسا نتراست ‏.(شکل شما ره 39) 

همين طو راست در منا طق جلگه ای مسطح که کشت و کاری در آ نجا وجو د ندارد ‏.(شکل شما ره 

(40 

: 

(38 

شکل شما ره ‎38‎‏(منطقه کو هستانی 

( 


39 ‏(دامنه مسطح)‏ 

) 

شکل 40 منطقه جلگه ای غير از کشتزار)‏ 

درحاشيه کشتزارهاومزارع،معمولآجای با ريکی برای چيدن کند و هاباقی ميمانددراينصورت برای هرکندوبايد با 

وسايل ممکن ، جای منا سبی تعبيه کرد تا درمسير آ ب و بر رو ی زمين کشا ورزی در معرض آ بياری وا قع 

نشوند.‏ 

در با غستا نها نيز با يستی کندو ها در کنار خيابا نها ی پهن با غ يا کنار چينه با غ اسکان داد ه شوند تا از گزند 

مشکلات محيطی در امان با شند.‏ 

در منا طق جنگلی ‏،اسکا ن کند و ها عا لبآ با مشکلات بسيار ی رو برو خوا هد بود که برا ی پيشگيری از 

رويدادهای غير قابل جبران بايد برای هر کندو ، جای جد ا گانه و منا سبی ساخت.‏ 

در نزديکی آ با ديها بايستی رعايت شود که نور چراغهای شب،‏ راه پرواز کندو ها را روشن نکند زيرا اين امر ، 

زنبو ررا به پرواز به جا نب نور وا ميدا رد و موجب ضررو زيان زنبوردا رومزاحمت سا کنين آ بادی ميشود.‏ 

( 

)

52 

تنظيم جهت کندو ها:‏ 

برای تنظيم جهت کند و ها درمکا نها يی که امکا ن انتخا ب وجوددارد،با يستی پيو سته دو نکته مورد تو جه قرار گيرد 

کندو طوری قرار داده شود که با اولين شعاع خو رشيد ، رو شن شود 

2 وضع استقرار کندو طوری با شد که زنبو ر در موقع پرواز،‏ بر مرتع مو رد نظر ، مسلط با شد 

قا عده و استثنا در زمينه اسکان کندو!‏ 

قا عدتآ با يستی با اتکا به رعايت نکته اصلی ، کندو پشت بر شما ل و رو به جنو ب قرار گيرد 

اما به طو ری که در شکل شما ره 41 ملاحظه ميشود ، گاهی در نظر گرفتن فاصله کندو تا مرتع ، اولی است!‏ 

. 

. 

. 

1 

41 

. 

شکل 

اين قا عده در بسياری از محيط های کو هستانی نيز به هم ميخو رد چه بستگی به دو امکان ديگر دارد:‏ 

عدم امکان جای دادن صحيح 

2 در کو هستانها ، غالبآ لازم است که محل چرا ی زنبو ر(مرتع)‏ با لا تر از محل اسکان کندو باشد 

استد لا ل آ نست که زنبو ر ، بدو ن بار و سبکبال ، اوج می گيرد و با با ر ، از با لا به پايين خو درا رهاميکند!‏ 

. 

1 

شکل 42 

خلاصه کوچ دادن زنبو رها:‏ 

کوچ دادن به دنبال گل 


کوچ در زمستان 

زما ن منا سب برای کوچ 

اسکان دادن زنبو را ن 

تاثيرعوامل محيطی در انتخاب جهت راه پرواز 

تنظيم جهت کندو ها

53 

آشفتگی های زنبو رستان 

اگر انضباط در مديريت زنبو رستا ن نباشداغتشا شات و آ شفتگی ها مو جب از بين رفتن زنبو را ن و زيا نبا رشدن 

زنبو رداران خوا هند شد 

برا ی اداره کردن صحيح و پيشگيری از عوا مل برهم زدن نظم زنبو رستا ن،با يستی کليه تجا ربی را که در اين زمينه 

به دست آ مده ، برشمرد.‏ 

برای شناخت و پيشگيری ، اين عو ا مل را به سه دسته بخش می کنيم و آ نها را مو رد به مورد بررسی می نما ييم 

دسته او ل ، عبا رتند از رو يداد ها ی طبيعی مانند باد ، سيل ، حمله آ فات ، انگلها وبيماريها 

دسته دوم ، اشباهات زنبورداران مانند:‏ غارتگر شدن زنبو ران،آ تش افروزی و آ شفتگی در استفاده از ابزار کار.‏ 

دسته سوم..،‏ اغتشا ش در اثر سمپاشی در محيط 

مباحث مربوط به دسته اول 

برای تو ضيح در اين زمينه لا زم است تا نکته ای ياد آ وری شود وآ ن اينکه ‏:تجربه حاصل اشتباه است و آ سان به 

دست نمی آ يد!‏ به همين سبب ياددا شتهايی از اشتباهات و به عبا رت ديگر ، تجارب خود و ديگرا ن را نقل می کنم.‏ 

يادداشت شما ره 

ترجمه يا دداشتی از Eva Cran 

مما نعت از پرا کنده شدن زنبورها 

رانده شدن زنبو رها از کندو به کندويی ديگر به علت وزش بادشديد و يا اغتشا شا ت ديگر ‏،امر ی طبيعی است يک با د 

شديد کافی است تا نا گهان زنبور ها ، خو درا در کندو يی غريبه بيا بند و دچار لطما تی بشو ند 

حتی اگر بپذيريم که زنبو رها بيشتر سعيشان را می کنند تا به کند و ی خو دشا ن باز گردند.اغتشاش بيشتر در صفوف 

آخر ، تحت تسلط باد قابل ملا حظه است که زنبور هارا ميرا ند و اجبارآ از صف خارج می کند تا آ نجا که سراسيمه به 

طرف دو سه کندو ی آ خری يو رش می برند 

مقدم اين زنبو را ن ، پيو سته گرا می است زيرا بار ی از شهد و گردگل يا آ ب دارند و زنبو رهای سارق نيستند 

اگر کند وها ی يک زنبو رستا ن دريک رو ز آ فتابی جا بجا شو ند با زهم به هما ن شکل ، آشفتگی ايجاد خو ا هد شد 

وزيا نها ی جدی متو جه جمعيتها ی زنبو را ن خوا هد شد فقط مها رتها ی زيا د در گردهم آ وری کند و ها از اين امر 

جلو گيری خو ا هد کرد 

مثلآ ‏،اين آ شفتگی ها را ميتوا ن باجابه جا کردن ما هرا نه کند و ها تا حدی جبران کرد.اين جا بجايی بهتراست پس از 

آماده شدن عسل ، و زما ن بر گشت زنبو ر به کندو ‏،بدو ن زيانبار سا ختن آ نها انجا م شود.‏ 

آفتاب کش بسيا ر ديد ه شد ه است 

آ شفتگی های زنبو ران جوان نيز در پرو از های آ زمايشی 

ممکن است اين پرواز ، قبل از شنا سا يی دقيق کندوانجا م گرفته با شد يا تحت تا ثير با د به وقو ع پيوندد.‏ 

قرار دادن کلنی ها به طو ر به هم چسبيده و فشرده ‏،امکان آشفتگی در ز نبو رستا ن رابيشتر می کند ‏.کندوها بايد با 

فاصله ‎5‎تا‎8‎ پا از يکديگر قرار گيرند 

زنبورهای نر،نيز موجبات پرا کندگی زنبو را ن را با پرو ازهای بی نظم خودتابيش از 50 ياردفراهم می کنند.‏ 

. 

. 

. 

( 

/ play flights 

) 

. 

: 

. 

. 

. 

: 

. 

. 

1 

يا ددا شت شما ره 2 

شهر ستا ن اليگو درز ‏/سال 

در خا نه شخصی خود زنبو رستا نی تر تيب داده بو دم که به علت کمی جا ‏،با يستی کندو ها را نز ديک به هم می چيدم 

با د ها ی مو سمی شرو ع شده بو د ، جهت با د همه روزه يکنو ا خت بو د و با گرما ی آ فتا ب شرو ع می شد و تا 

غروب ادا مه داشت.وقتی اين زنبو را ن به سرعت ، مشغول به کار بو دند ، با د آ نها رااز جنو ب به شمال 

ميراند!زنبور ی که از منتها اليه زنبو رستا ن بر می خاست و به جانب مرتع حرکت می کرد،‏ در مرا جعت آ نچه 

کوشش می کرد تا جلوکندوی خو دش بنشيند ، اجبا رآ به طرف شما ل را نده می شد.در نتيجه پس از مدتی به نظر رسيد 

که:کندو های سمت شمال ، ديگر جا ندا رند و جمعيتشا ن آ نقدر زياد شد ه بود که شبها رادر بيرو ن کندو ، خوشه 

ميشدند اما کندو های جنوبی ‏،تقريبآ خالی از جمعيت شده بو دند 

راه حلی که به نظر رسيد ، ايجاد يک ديوا رظريف ‏(مقوا)‏ به ارتفاع زنبو رستان و به عرض حوزه عمل پرواز 

زنبو را ن در محو طه فرود به کندو بود.‏ 

يا ددا شت شما ره 3 

گزارشی که به سنديکای زنبو ردا ران تهرا ن رسيده بو د 

در اثر نزو ل با ران درما ه امردادو جاری شد ن سيل ، درمناطق کو هستانی شمالغرب تهرا ن،تعدادی از زنبو را ن 

نابو د شد ه اند!‏ علت نا بو دی راه پرو از کندوهابه علت انسداد باگل و لای حاصل از سيلاب ، آ نچنا ن مسدود شده 

بوده که پيش از سررسيدن زنبو ردار ، جمعيت دچار خفگی شده و تعدادزيادی از کند و ها نا بو د شده اند.‏ 

. 

/ سال 1353 

1348

54 

3 

1353/5/3/ 

يا ددا شت شما ره 

فشندک طا لقا ن 

همزمان حادثه با لا ، زنبو رستا ن من و يکی ديگر از دو ستا ن در فشندک طا لقا ن و در معرض همين خطر بو دند 

ما با تجارب تلخ گذشته ، جا يگاه زنبو را ن خود را در جا های نسبتآ مرتفع و بر رو ی سنگ قرار داده وروی کندو 

هارانيزبا سنگ در مقابل باد و طوفان)‏ محا فظت کرده بو ديم و از اين رهگذر ، زيانی به ز نبور ستانها ی ما نرسيد 

در اثر با رندگی ، گل خر گو شک ‏(گل ما هور)‏ دوباره تيرک کرده و غنچه و گل دارد.‏ 

يادداشت شماره 

. 

. 

. 

( 

. 

2 الی 4 قاب 

) 

. 

.( 

1355/11/ 19 

. 

) 

) 

4 

1352/12/11 

: 

( 

! 

. 

5 

. 

: 

بررسی کندو ها نتيجه بسيار عالی بود ‏،تخمريز ی ملکه،‏ حتی کندوها ی ضعيف د ر هر کند و به اندازه کف دست 

‏(دورو ی قاب تخمريزی دارند.‏ 

غذا ی خشک داده شد.‏ 

جمعيت بعضی از کندوها ، روی گرد گلها راآب زده بو دند اما گويی قدرت انتقال به مو قع را نداشته اند و موجب 

ايجاد فساد کپک سبز وسفيد شده اند.‏ اين قا بها آ فت زدا يی شده بين کندو های قوی تر تقسيم شدند 

دربعضی کندو های نسبتآ ضعيف ‏،شربت مصرف نشده و ترش شده بو د که از کندوها خا رج شد.‏ 

درحا ل جا ضر زنبو را ن با سرعت ، چيزی مشا به گرد گل می آورند که در آ ز مايش معلو م شد شيرينی همراه 

مغز با دام يا مشا به آ ن است دستبرد به شيرينی پزی 

از دو ر صدا ی زنبو را ن مانند فصل عسل به گو ش ميرسد!‏ زنبو رها با سرعت از بيرو ن می آ يند ، مومبا فی در 

کندوها ی قو يتر ديده شد تخم رو ز:‏ کافی،پرستار ‏:کافی،‏ شفيرهاز ‏(در کندو ها ی دوطبقه)‏ تخمريزی 

ملکه سرعت قا بل تو جهی دارد.‏ به نظر نير سد کندو ی بی ملکه ندا ريم.‏ 

کارهای هفته آ ينده(‏ باتو جه به اين با زديد)‏ : 

چند کندو،طبقه لا زم دارند 

به غذا نياز ندارند . عسل اضا فی با يد خارج گردد.‏ 

يادداشت شماره 

باز ديد يک زنبو رستان ‏(کارشناسی)‏ 

ورود مو ش به کندو هاباعث نا بو دی زنبور ها شده ، فضله موش در کندوپرا کنده است ، لاشه زنبو ر مرده موجب 

عفو نت شده،زنبو را ن از خوا ب زمستانی بيدار شده و ذخيره خو درا تما م کرده اند،‏ جمعيت بعضی از کندوها فرار 

کرده اند مو رچه ها به کندو های آ شفته و ا رد شده اند 

مطالب مربو ط به دسته دوم:‏ 

الف اشتبا ها ت زنبو رداران غارتی 

برابراطلا عا ت و آ ما رهايی که به سند يکای زنبو ردا را ن و انجمن زنبو ردارا ن تهرا ن رسيد ه ، خسا را ت وارده 

به زنبو ران در اثر اشتبا هات و نا شيگريها ی زنبو ردارا ن خيلی بيشتر از خسا رات ناشی از عو ا مل طبيعی است 

الف : غارتگری زنبو را ن و علل آن:‏ 

زنبو را ن خود بخود به غا رتگری روی نمی آ ورند ولی اشتبا ها ت زنبو ردارا ن به طو رمستقيم و غير مستقيم آ نها 

رابه غارت و ا ميدارند 

علل غارتگری که مستقيمآ ا زجانب زنبو ردارا ن ناشی ميشوند ‏،مانند:‏ 

‏(ندا نستن گاهشناسی)‏ 

عدم رسيدگی به موقع برای رفع نياز مند يهای کندو ها 

و يا اشتبا هکاری و بی دقتی درجمع آ وری با قيمانده های عسلگيری بی مسئوليتی 

بيدفاع گذا شتن چند قاب عسل يا پوکه در کندوهای خالی با در يچه پرواز باز ‏(فرامو شکاری)‏ 

نگاه دا شتن کند و های ضعيف و آ سيب پذير در کنا ر کند و های قوی و پر جمعيت 

بی تو جهی به کندو های لطمه خو رده در کوچ 

همه اينها درسا يه مديريت و سر پرستی صحيح پيشگيری خوا هند شد اما مقابله با آ نها نيز را ه حل های پر زحمت 

و کم نتيجه ای خو ا هد داشت 

چند تو صيه به زنبو ردا را ن تازه کار 

از گرفتن بچه های ضعيف خودداری کنيد.‏ 

درمو اقعی که هو ا نا مسا عدو شهد در منطقه کم است از بازديدکندو ها خو ددا ری کنيد.‏ 

در با زديد هامرا قب با شيد تا ملکه کندو از بين نرود.‏ 

آ فات منطقه و زما ن حمله آ نها را بشناسيد تا به موقع پيشگيری کنيد 

دارو های پرا کنده کردن و همبوکرد ن زنبو را ن را هميشه در اختيار دا شته با شيد 

. 

: 

.

55 

. 

پيوسته وسيله مناسبی برای حفاظت کندو ی موردغارت داشته با شيد ‏(شکل 43 تو ری ضد غارت)‏ 

پيش از غذا دادن ، ظرفهای غذا دادن را تعمير نماييد!‏ 

موقع غذا دادن را پس از غرو ب آ فتاب ، قراردهيد.‏ 

درمو قع غذا درست کردن،کاررا در محيط سر بسته و دورا ز زنبو رستان ودر ظرفی مطمئن آ ماده کنيد.‏ 

از ريختن غذا درکنار يا کف کند و ها پرهيز کنيد 

به زنبو را ن ضعيف تر ، غذای کمتری بدهيد تا همزمان با ديگران با شند.‏ 

درزمان عسلگيری،ازريخت و پاش،‏ اشتباه وبا قی گذا شتن لکه ها وقطعه های عسل وابزارعسلگيری بپرهيزيد 

43 شکل شماره 

: 

: 

ب اشتبا هات زنبور داران آ تش سوزی 

به کرّات شنيده شده که زنبور دا ريها گر فتا ر آ تش سو زی شده اند وغالبآ علت آ ن مر بو ط به رو شن کردن و باز 

گذا شتن در دو دی و همزمان ، پرد ا ختن به کار های ديگر بو ده است 

لذا توصيه ميشو د دو دی را از لحظه ای که به رو شن کردن آن می پر دازيد نا زما نی که کا ررا با آ ن ، خا تمه 

يا فته ميدا نيد ، هر گز به حال خود رهانکنيد ، اول کا رتان را با دو دی تما م کنيد و پس از خا مو ش کردن آ تش ، به 

کار ی ديگر بپر دا زيد 

از قرار دادن دودی برروی کندو ها ‏،خو دداری کنيد آ نرا در جای بلندی يا در نزديکی کندوها قرار ندهيد.‏ 

. 

: 

موارد مربوط به دسته سوم اغتشاشات،‏ سمپاشی های با غداران ، مزرعه داران و سا زما نهای کشت و صنعت:‏ 

سمپا شی با هو ا پيما ها ی سمپاش 

هرساله در منا طق قرق ‏،فاضل آ باد،‏ گرگان و دشت به علت سمپاشی ها ی کشتزا ر پنبه بمنظورفروريختن 

برگ بو ته ها و آ سا ن ساختن برداشت محصول،زنبو ردا را نی که همچنا ن به اميد شهد گل پنبه در منطقه با قی ما ند ه 

اند،‏ دچار زيا نها يی غير قا بل جبران می شوند و با آ نکه فا جعه تکرار ميشود نه زنبور دار از چند گل باقيمانده دل 

نمی کند و زنبو را نش را از منطقه دو رنمی کند بلکه سا زما نها کشت های صنعتی نيز برای چند رو ز با قی مانده 

صبر نمی کنند از طرفی هيچگو نه را بطه منطقی بين اين دو و احد اقتصادی بر قرار نمی شو د تا با برنا مه ها ی 

يکديگر ، آ شنايی و هم آ هنگی داشته با شند.‏ 

به همين نحو بو ده است در صفی آباددزفول کشتزار پنبه ونيز سمپا شی کشت با قلا کوچ زنبو را ن به منطقه 

دزفول/‏ بخش کوچ 

) 

عدم هما هنگی ساز ما نها ی دو لتی زيربط در دزفول:‏ 

در آ نجا نه تنها زنبو ردا را ن کو چ گر ، زيا نبا رشدند بلکه زنبو را ن سا زما ن دا مپروری خو ز ستا ن نيز بی بهره 

از اين تطاول نيستند و به شرحی که سر پر ست اين سازمان اظهار ميداشت کند و ها ی ما در اينجا بخو بی پيشرفت 

می کنند واز صد تا به دويست تا ميرسند امابا کشتا ر هوا پيما های سمپاش ، دو باره به هشتاد تفليل می يابند 

: 

: 

.( 

.

56 

. 

سمپاشی با غات و مزار ع کشا ورز ی نيز ، چنا نچه بدون توجه به وجو د زنبو را ن در منطقه صو رت پذيرد،‏ 

موجب خسا را تی مشابه خوا هد شد 

با آ نکه سمپاشی از بسيار ی جها ت ، کاری است که زيا نها يش بيش از منا فع آ ن تشخيص داده شده مع الوصف 

چو ن امری متعا رف است و کسی در بند تو صيه ها ی طرفدا را ن جا نو را ن ضد آ فت ودفاع از جا ن آ نها و در 

نظر گرفتن ضر ور ت حفظ تعا دل زنجيره حيا ت نيست ‏،لا اقل با يد با اطلا ع رسا نی به انجمن ها ی زنبو ردا را ن ، 

هشد ا ر لا زم در مو رد سمپاشی ها ی فصلی داده شود 

: 

. 

تو صيه ها ی لا زم برا ی پا يين آ ورد ن سطح خسا را ت به زنبورا ن و زنبو ردا را ن 

1 در صو رت امکان از سمو می استفاده شود که فاقد گو گرد و تر کيبات کشنده زنبو را ن با شند.‏ 

2 زمان دقيق سمپا شی را يکهفته پيش ‏،آ گهی کنيد و د ر اختيا ررسا نه ها ی عمو می و انجمن زنبور دارا ن بگذاريد.‏ 

3 در هر منطقه ، کار سمپاشی را هما هنگ کنيد تا هم نتيجه بهتر ی به دست آ يد و هم خسارت کمتری به با ر بياورد 

4 انجام کا ر سمپا شی را پس از غروب آ فتاب شرو ع کنيد تا هم آ فتها امکان فرار شا ن کمتر با شد و هم ز نبو را ن 

و بعضی ضد آ فتها به پنا هگاهها يشان رفته با شند.‏ 

‎5‎ زنبو ر دارا ن نيز ‏،کندوها ی خودرادر نزديکی با غات و مزارع با حفظ فاصله ای عاقلانه مستقر کنند تادر صورت 

غافلگير شدن و عدم امکان کوچ ‏،بتو ا نند کند و ها ی خو د را برا ی چند شبا نه رو ز در زير چا در،‏ محبوس کنند تا از 

پرو ا ز آ نان و آلايششان به سم جلو گيری شود . 

: 

/ 

خلاصه زنبور داری 

تا ريخچه 

مفهو م ز نبور داری 

مشکلات زنبور داری 

وسائل زنبو رداری 

رشته های تخصصی زنبو رداری 

با زديد کندوها 

تغذيه دستی زنبو ران 

انواع ظرف غذا 

سير پرو تئين در کندو 

تامين آب و املاح ، آ بخور زنبور 

گاهشناسی/‏ تقو يم زنبورداری 

تقويم گل/حاصل بررسی مراتع زنبو رداری 

کو چ دادن زنبوران اسکان کندوها 

آ شفتگی ها و عوا مل آنان 

توصيه برای زنبورداران.‏

57 

زنبور عسل 

تا ريخ زندگی زنبورا ن عسل دردنيا!‏ 

قدمت زنبورعسل در جها ن هستی:‏ 

بر طبق بررسی های بعمل آ مده،‏ حشرات عمومآ قديمی ترين سا کنان کره زمين هستند 

کا وشها ی علمی برای به دست آ وردن سنگو ا ره ها ی زنبو را ن عسل ، قدمت او را بر رو ی کره زمين در حدو د 

150 ميليون سال گمانه زده!‏ 

آ شنا يی انسا ن با زنبورعسل 

بر اساس نقو ش با قی ما نده ، مربو ط به 10 هزار سال قبل از ميلاد است 

گستر ش زنبو ر عسل بر رو ی کره زمين:‏ 

محل سکو نت اصلی زنبورا ن ، برّ‏ قديم آ سيا ، ارو پا و آ فريقا بوده است و پيش از سال 1500 قبل از ميلاد ، 

در برّ‏ جديد ‏(استراليا ، آمريکا و زلاند نو)‏ زنبور عسل وجود ندا شته است 

اما پس از کشف و سا خت کندو،‏ زنبو ر عسل ‏،در بسياری ازمهاجرتهای بشر او را همرا هی کرده است ‏.و اولين گرو ه 

از مها جرين به برّجديد،‏ کندو های عسل را به همرا ه خو د حمل کرده اند.‏ 

درحدودسال ‎1530‎م،‏ زنبو را ن عسل از پر تقال به برزيل برده شدند و به نظر ميرسد که در هما ن قرن ازجا ها ی 

ديگر نيز ، محمو له زنبو رعسل ، جا به جا شده است ‏.و به آمريکای جنوبی ، مرکزی و شما لی نيز وا رد گرديده است.‏ 

او لين اطلا عا ت مستند در مو رد حمل زنبور به آمريکای شما لی ، مربو ط به سا ل 1638 و بعداز آن می با شد 

اولين محمو له زنبو رعسل در سال 1822 به استراليا ‏(سيدنی برده شده.‏ 

او لين محمو له پستی زنبور عسل را از انگلستا ن به زلاند نوفرستاد 

در سال 

تا سا لها ی 1850 زنبو ر عسل درسوا حل غربی آمريکای شمالی پرورش نمی يافت اما از وقتی که زنبو رها در 

کاليفر نيا متوطن شدند،‏ از آ نجا به ارگن(‏Oregon ‏)و سپس از به بريتيش کلمبيا برده شدند 

در هر پنج 

بنا بر اين در حال حاضر ‏(‏‎1970‎م)‏ بيش از 120 سال از زما نی که زنبو ر عسل از جنس 

قاره جهان زندگی می کنندنمی گذرد!‏ 

. 

. 

. 

Apismeliferra 

! 

. 

. 

( 

( 

( Oregon) 

) 

7 تا 

‎1842‎کاتن(‏cathen ( Wc 

زنبورعسل ‏،شنا خت 

برا ی آ نکه زنبو رعسل را به خو بی بشنا سيم ، لازم است تا دراصا لت آن تحقيق کنيم وبدانيم دردنيای موجودات زنده،‏ 

و دسته بندی آ نها ، چه مو قعی دارد و از نظر زيست شنا سی چگونه جا نوری است 

تشخيص ظاهری وتحقيق در نحو ه زندگی و خا صه های زيستی آ نا ن مارا در فن نگا هدا ری و پرورش اين جا نو ر ، 

ياری خوا هد نمود.‏ لذا تا آ نجا که ممکن است به سا ده ترين شکلی به اين مهم می پردازيم.‏ 

اگربه شکل شماره دقت نما ئيد ‏،موجو دات زنده برروی در ختی فرضی به نام در خت زندگی ، تقسيم بندی شده اند 

و در انتها به شاخه های کوچکی ختم شده اند که هر کدام معرف يک گو نه از جا ندا ران می با شند.‏ 

در شاخه بزرگ حشرا ت که خود مشتق از بند پايا ن است ، شا خه کو چک انتها يی مر بو ط به زنبو را ن می با شد 

درحا ليکه دنيا ی زنبو را ن نيز هما نند دنيايی که از آ ن جدا شده اند ‏(يعنی جهان حشرات)‏ دنيائی متنوع است.‏ 

به اين علت بيش از اين وارد جز ئيات نمی شو يم و به طو ر کلی در اين بخش ، از شنا خت ساده حشره به شنا خت 

زنبو را ن ميرسيم.‏ سپس با بحث مختصری پيرا مون اصالت زنبورا ن و تکامل فردی آنا ن به تکا مل اجتما عی آ نا ن 

اشاره ای داريم.‏ 

درانتها،‏ اجدادزنبو ران عسل و نژادهای مختلف آ نها را معر فی می کنيم تا بد ينوسيله بينش لازم نسبت به انتخا ب گونه 

مو ردنظرخود را به دست آ وريم و به پرو رشش بپردا زيم.‏ 

. 

44

58 

جايگاه زنبور در شجره حيات 

‏(درخت زندگی)‏ 

44 شکل

59 

تعريف حشره : 

سا ده ترين تعريفی که از حشره شده است به و سيله فرديناندلين به عمل آ مده:‏ 

آ سا نترين طريقه شنا سايی حشره و تميز دادن آ ن از ديگر موجو دا ت کو چک ‏،هما ن شمردن پا ها ی آ نها است 

برا ی آ نکه حشرا ت فقط شش پا دارندولی عنکبو ت ها و کنه ها هشت پا هستند 

آ نچه را می نوا ن برا ی باز شنا ختن حشرات ، دقيقآ بررسی نمود ، از اين قراراست:‏ 

اولآ ، حشرات دارای شش پا هستند.‏ 

ثانيآ ، بدن حشره سه قسمت متما يز دارد ‏:سر ، سينه و شکم.‏ 

ثالثآ ، حشره در هر پا،‏ نُه بند دارد.‏ 

! 

. 

زنبو را ن : 

زنبو ر ها دسته کو چک و نا چيزی از دنيا ی متنو ع حشرا ت هستند وخود چند گو نه اند که می تو ا ن آ نها راازجهت 

تجمّع و تشکيلات زندگی ‏،به شرح زيردسته بندی نمود:‏ 

‎1‎ زنبو را ن تکرو 2 همزيستان بدو ن همکاری 3 نيمه اجتما عی ها 4 اجتما عی ها 

نمو دارنسبی مو جو دات زنده : 

در نمودار شما ره 1، نسبت حشرات 

در دنيا ی موجودات ‏،به طو ر تقريبی 

نشا ن داده شده است.‏ 

زنبو را ن ، درقلب اين دنيا جای دارند!‏ 

نمو دا رشماره 1

60 

زيست شنا سی زنبورا ن:‏ 

زنبوران تکرو:‏ 

منج گِل کار 

اصو لآ زنبو را ن تکرو بر حسب طبيعت خا ص خود دارای عا دات و اخلا قی هستندبرخلاف زنبو رهای اجتما عی 

که مبتنی بر اصل کلی احتيا جات آ نها است بدين معنی که اين زنبو را ن با يد قدرت رفع و رجو ع همه نياز های يک 

موجو د زنده را به تنهايی داشته باشند.‏ و چنين است که يک زنبو ر ماده تکرو قادربه لانه سازی ، تخم گزاری و تامين 

ذخيره نوزا دان خود(‏ به تنها يی و بد و ن کمک جفتش)می با شد وضع طبيعی تخمها هم به گو نه ای است که تحت هر 

گونه شرايط جّوی سا لم می مانند تا فصل منا سب برسد و به نو زاد تبديل شوند ‏.مادر قبلآ لاشه حشره يا عنکبو تی را 

بررو ی تخمها با قی گذا شته و درلانه را بسته.‏ نوزاد با هما ن ذخيره پرورش يا فته به حشره کا مل تبديل خواهد شد 

منج طفيلی 

اين حشره نسبتآ بزرگ که با پا ها ی درا زش به عنکبو ت خا نگی بزرگی می ما ند که پرواز می کند،‏ در زمينها ی 

نمو ر و با غچه ها ی عمل آ مده که سبزی ها جوا نه زده اند ، در لابلای گِل ، تخمگزا ری می کند و لا رو های فعالش 

از خطر نا کترين آ فات برای کشا ورزان و سبزی کاريها هستند.‏ 

زيرا به زو دی از تخم خا رج شده و به جان جو ا نه هامی افتند و د ر مد ت کو تا هی آ نچه بو ستان با ن و با غبا ن 

کرده اند به نا بو دی ميکشانند.‏ 

! 

. 

. 

. 

زنبو ران نيمه اجتماعی 

زنبو رهايی هسنند که ظا هرآ به طو ر دسته جمعی زند گی می کنند ولی عملآ کو چکترين همکاری با يکديگر ندارند.‏ 

تنها خا صيت اجتما عی زيستن آ نها حفظ حرارت مختصری برای زنده ماندن معدو د ی از اجتما ع است.‏ 

از زنبو را ن نيمه اجتما عی يک نوع جا لب آ نرا شنا سا ئی کرده ام که مشخصات طا هريش از اين قرار است 

‎3‎ميليمترو به 

زنبو ری است نو ش خو ار ‏(بررو ی گلها شهد می نوشد/نوعی از به طول 

رنگ خاکستری دارای سه نوار با ريک سفيددر پشت،‏ شا خکها يش نا رنجی رنگ و بلند به اندازه تما م تن او 

: 

. 

9 ميليمتر،قطر 

( apis flora 

) 

زنبو ران اجتما عی 

اين زنبو را ن از گو نه های بسيار ی هستند که غا لبآ برای همه آ شنا می باشند مانند زنبو را ن خرمائی.‏ 

زنبور زرد،که در اجتما ع آ نان ملکه ها متعدد و مشخص،‏ کار گران نسبتآزياد و فعال،‏ نرها در پائيز ظاهر ميشوند 

و پس از جفتگيری با ملکه ها ی جوان ، از بين می روند و با فرا رسيدن سرما ، کا رگرا ن نيز از بين می روند 

اما ملکه ها درسو را خهايی مطمئن ، زمستا ن گذرا نی می کنند.‏ 

)، با جثه ای به طو ل 6 ميلی متر ، به رنگها ی 

اجتما ع زنبو را ن عسل و حشی نوعی از 

مختلف ) سياه ، قهوه ای ، سياه و سفيد و قرمز)‏ ديده شده اند اجتما ع آنان ‏،دارا ی تشکيلات کا مل است.‏ 

نرها قوی و دوبرابر کار گران ، تنهاملکه ، مشخص و کشيده تراست.‏ شا نها افقی است و پس از يک دوره عسل ساز ی 

به عسل خو اری می پردازند و سپس مها جرت می کنند.‏ ) هما نند Apis cerana در هند وستان 

مقايسه و بررسی 

در مقايسه اين زنبوران و برآ ورد نتا يج زيست شنا سی و تکا ملی آ نها به نتايج جالبی دست می يا بيم که از هر نظر 

قا بل تامل ودقت هستند 

از لحا ظ زيست شنا سی ، کار ز نبو را ن تکرو خصو صآ منج طفيلی ، مشا به کار گيا ها ن است که دانه خو درا در 

کرا ن طبيعت می پرا کنند تا در خا ک ، رشد کند و خود در کار پرورش نوزا دا ن ، نقشی ندارند!‏ 

يا منج غنده کُش که در بدن عنکبو تيان يا حشرات موذی تخم گذاری ميکند و کار پرورش با استفاده از گرما وبدن 

ميزبان به مرحله رشد ميرسند ، خو د در کار پر ورش و خزا نت نو زا دان ، دخيل نيستند.‏ 

منج کو زه گر،‏ اما زحمت بيشتری را متحمل ميشود ، زيراغذای تخمهايی را که در کو زه های گِلين سا خته 

خودميگذا رد ، با لا شه حشرا ت ديگر تامين ميکند و تا چندی اين کوزه رانگهبانی می کند تا نو زادان به دنيا بيايند!‏ 

و چنين است که زنبو را ن اجتما عی را درياری با هم ومفهوم بهتری از ‏»اجتماعی در می يابيم 

چه همزيستی آ نان ، منجر به تغذيه و پرو ر ش تخم ماده ها تا زمان رشد کامل نوزا دان ميشود.‏ 

از همه اين زنبو را ن تخصصی تر ، زنبو را ن عسل هستند که هر جنسی درکا رخود استا دانه عمل می کند.‏ 

. 

. ( 

» 

Apis 

melifera 

: 

: 

: 

: 

درچهارصفحه متو الی بعد،شکل منج ها،‏ گنج ها و زنبورا ن رابه ترتيب اهميت زيست شناسی ملاحظه خوا هيد نمود

61 

منج ها / 

زنبو را ن تکرو 


62 

زنبو را ن گو شتخوار 

/ شهدخوار 


63 

زنبو را ن نواله خوار 

‏(گردگل و شهد 

.( 


64 

انوا ع زنبور عسل وحشی 


65 

خا ستگاه نژادهای مختلف زنبو را ن عسل در دنيا:‏ 

او لين خا ستگاه زنبو را ن عسل ، برّ‏ قديم بو ده است که در نقشه با نقطه چين مشخص شده است 

و در جنو ب تا بلنديهای قفقاز ) شا مل 

زنبورا نی که با رشته کو ههای آلپ ، در شمال محدود شده اند ‏،به نا م Carnica و بعد از کو هها ی قفقاز،تا بلنديهای البز و فلات ايران تا بيا با ن بزرگ در جنوب 

بخش شرقی استپها)‏ به نا م و در بخش 

و در بخش مر کزی آ فريقا به نا م و در قا ره آ فريقا به نام 

شرقی ‏،به نا م نا مگذاری شده اند 

شرقی به نا م . 

Dansoni 

Melifera 

La Markic 

. 

Media 

Intermedia 

شکل 49 

زنبو را ن بو می هند که Apia cerana نا ميده می شو ند ‏،همچنا ن در اين سرزمين زند گی می کنند و جنبه 

اقتصادی ندارند.‏ 

زنبو را ن کو چکتر ، به رنگها و گو نه های مختلفی در تما م دنيا پرا کنده اند واهميت آ نها در با رو ر 

سا ختن گيا هانی است که حو د توا نائی گرده افشا نی کا مل ندارند.‏ 

Apis flora

66 

اجداد گونه های زنبو رعسل کنونی در دنيا 

: 

هما نطو ر که در بخشهای گذشته اشا ره شد ‏،آغاززندگی زنبوران عسل بررو ی کره زمين به ميليونها سال قبل برمی 

گردد.‏ لکن از رو ی قرا ئن و شواهد می تو ا ن گفت که زنبو را ن به دليل دا شتن قدرت پرواز و آ زا دی نسبی بر 

رو ی کره زمين،‏ بهترين ومنا سب ترين مکا نها را برای ادا مه حيات خود انتخاب کرده اند 

و اگر به منا سبت رو يدادهای طبيعی ، به تغيير مکان مجبور شده با شند مانعی در ميان نبوده است و با لاخره را هی 

برای انتخا ب محيط بهتر و جو د داشته و موجو ديت زنبو را ن،‏ خود دا ل بر اين است 

اما با محدو ده های طبيعی که درنقشه ملا حظه ميشو د ميتو ا ن گفت که هر نژاد ی همچنا ن در محيط خو د جا به جا 

شده و به هما ن منطقه آ ب و هو ا يی خو کرده است 

لذا به دليل رنگ و زيبايی و دلا يلی از اين دست ‏،انتقال آ نها به سرزمينهای ديگر ، نمی توا ند نتيجه اقتصادی مناسبی 

داشته با شد.‏ 

ريشه اصلی ز نبو را ن در دنيا 

زنبو را ن عسل در سه نقطه اصلی شنا خته شده اند:‏ 

ريشه شرقی 

ريشه آ فريقايی 

ريشه ارو پايی 

لذا،‏ نژادهای ديگررا می توا ن اختلا طی از اين ريشه ها دانست که به منا سبت های طبيعی در دنيا پرا کنده شده اند.‏ 

اجدادزنبو ر عسل که به زعم محققين ارو پايی ارزش اقتصادی دارند:‏ 

دردرجه اول 

دارک 

ايتاليائی 

کارنيولان 

قفقازی 

دردرجه دوم اهميت:‏ 

زنبور عسل روسی 

زنبور عسل آ نا تولی 

زنبور باک فاست 

نسل ها ی ديگر که درغالب کتب اروپايی و آمريکايی از ذکر آنها خوددا ری شده است:‏ 

زنبو ر عسل مصری 

زنبو رعسل هندی 

زنبور عسل قبرسی 

دو رگه های محصو ل دخا لت بشر:‏ 

دورگه آ مريکايی سياهرنگ 

دورگه آ مريکائی خرمايی رنگ 

دو رگه اسرائيلی 

دورگه رومانی 

صفات ژنتيک ، استعداد بچه دادن!‏ 

انسان با در هم آميختن نژادهای مختلف جا نوران ، توا نسته گونه های جديد ازموجودا ت ‏،با خصو صياتی تازه 

در با زا ر اقتصا دی عرضه کند 

صفات بارز اين دورگه ها غالبآ صفات ظا هری و مشتری پسند ی هستند که ارتباطی با ارزشهای اقتصادی 

ندارند بلکه در نقطه مقابل اينچنين انتظاراتی قراردارند.‏ 

اين تبليغات تجاری با به دست آ مدن دو رگه ها ی زنبور عسل ‏،نه تنها نگا هداری زنبو ران بومی را يک تعصب 

‏(عقب ما ندگی ذهنی تلقی کرد بلکه توليد ملکه های دورگه را نيزبرای توليد کننده آ مريکايی و غيره انحصاری نمود.‏ 

نتيجه ررسی بيو لوژيکی موضو ع از اين قراراست 

با يد گفت که اگر صفات منتخب برای يک ملکه از 

درموردزنبور عسل با خصو صيت پارتنو ژنزی(‏ 

دو نژاد مختلف بو ده است،همچنا ن بايد زنبور ماده ‏(ملکه)‏ از هما ن نژادانتخاب شده و زنبو رنر نيزاز نژاد منتخب 

ديگر باشد تا نوزادشان معادل اين ملکه دو رگه از کار در آ يد!‏ 

. 

Dark bees (Apimelifera) 

Italien Bees (Apis:asustickil mel ). 

Carniolan Bees ( Apis meli Carnica pelmann ) 

Caucasiens ( Apis meli caucasica .bgor ) 

south Russian Bees 

Anatolian Bees 

Buckfast bees 

Egyptiennes Bees 

Indienna Bees 

Chipriotten Bees 

Midnigth 

Starline 

Zirifine 

Romania 

. 

( 

: 

. 

parthenogenesie 

Orient Rasse 

African Rasse 

Europeen Rasse 

. 

Apis Melifera 

! 

( 

:

( 

« 

! 

67 

مفهوم پا رتنو ژنزی آ نست که ملکه ای که به پرواززفاف ميرود با همان نرهای همزادش(برادران خودش 

جفت گيری می کند تعريف جامع و مختصر ‏:به وجود آ وردن جنس نر از تخمهای بی نطفه » 

بنا بر اين با محا سبه ساده ای می توان در يافت که شانس از بين رفتن صفات بارزمورد نظر،‏ صدبرابر بيشتر از 

با قی ماندن آنها است و به همين منا سبت است که توليد کنند ه مو ظف است هشدار لا زم به زنبو ر دار بد هد که 

بچه گيری با اين جمعيت ، يک ملکه آ ماده لازم دارد وبچه گيری معمو لی با ملکه توليدی از اين نسل دو رگه جز 

وقت تلف کردن و ضرروزيا ن نصيبی عايد نخواهدنمود!‏ 

علاوه بر اين ، چنين ملکه هايی ‏(دورگه)‏ بعد از دوسال تخمگزاری ‏،اُفت قابل توجهی دارند و با يد تعو يض شوند!‏ 

: 

parthenogenes 

. 

. 

: 

: 

نسل ها ی بومی ايران 

تا کنو ن سه نوع متما يز زنبو ر عسل بو می در ايرا ن شنا خته شده که مورد تا ييد زنبو رداران قديمی نيز 

هست.‏ 

صفات عمومی : صرفه جو ، مقاوم ‏،آ ينده نگر،‏ سازگار با تغييرا ت آ ب و هوايی منطقه ، دارای جثه ای کو چکتر از 

زنبو را ن دو رگه و توا نا يی های انحصاری ديگر از قبيل بره موم سازی ، نظا فت و کنکاش در گلها.‏ 

شکل ظا هری اين سه گونه،بامغايراتی جزئی که دارند بسيا رمشا به و نزديک به همند اما با رفتار و کا رآيی متفا وتی 

که دارند ، قابل تشخيص هستند 

رنگ يکنوع آن قهوه ای رو شن است و بدنی دوکی دارد،با تغييرات آ ب و هوايی به خوبی کنار می آيد.‏ 

نو ع ديگر ، دارای بدنی نسبتآ پهن تر با شکمی چسبيده به سينه به رنگ خرمايی و خطو طی کمرنگ ترمشخص ميشود 

نوع سوم ، با رنگ قهوه ای و کمری با ريک وشکمی نوک تيز بسيار مقا وم در مقابل عوا مل طبيعی وآ فات.‏ 

کار آ يی زنبو را ن کوچک جثه بو می 

برای مقا يسه اين زنبوران با زنبو رها ی درشت 

وزيبا ورنگارنگ وارداتی به بررسی کارآ يی آ نها 

وپی بردن به دلايل مقا ومت وسازگاريشان درمقابل 

تنگناهای طبيعی به آزما يشهای بسياری مبادرت شد 

که از آ ن جمله است 

کا رآ يی در برداشت نوش گلها.‏ دراين آ زمايش ، 

به طوريکه دردوقطعه عکس مقا بل ملاحظه ميشود 

با استفا ده از گلهای صبرزرد انجام شد.‏ 

تا به گونه ملموس،مشخص گردد که درشتی هيکل 

زنبورنمی توا ند خصيصه مثبتی برای زنبوردار ی 

با شد بلکه 

بر عکس جنبه منفی بارزی دارد.‏ 

لذا با تو جه به اينکه دها نه اين گلها ی پرشهد،‏ 

چنان تنگ است که هيچ دو رگه ای نميتواند درآ ن 

وارد شود 

لوله‎12‎ تا‎25‎ ميليمتری گل ‏،درانتها درازايی بيشتراز 

زبان زنبورهادارد،لذابرداشت نوش برای دو رگه ها 

امکان ندارد.‏ 

اما در عو ض زنبوران بو می،وارد گل می شو ند 

و به زحمت وکوشش چشمگيری شکم خودرااز شهد 

پر می کنند و به کندو می برند 

برای آ نکه بدا نيم اينچنين گلی فقط صبر زرد نيست ، 

چندگل ديگر از اين دست را نا م می برم 

گلهای تيره گا و زبا ن،‏ غالبآ لو له ای بلند دارند.‏ 

شيرينک که ازهمين تيره است درهوا ی خشک و گرم 

تا بستان ، شهد غليظ و با ارزشی دارد.‏ 

: 

. 

. 

شکل شما ره ‎50‎‏/دو عکس ازگل صبر زرد

68 

. 

کار آ يی زنبو ران بومی و مقا يسه تو ا نايی های آ نهابادورگه ها:‏ 

بررسی نژاد های مختلف زنبو را ن در کنا رهم و درشرا يط مساوی ، انگاره ها يی به دست داد که شايان توجه و دقت 

است.‏ 

برا ی اين کار،کند و هايی از نژاد های مختلف و دو رگه ها رادر محيطها و مرا تع مختلف ايران در کنا رهم مو رد 

مطالعه قرار دادم که خلاصه ای از يادداشتهای با قی ما نده از آ ن زمان را مينگارم:‏ 

زنبو ران عسل بو می در بد ترين شرا يط ، در مناطق خشک و بی آ ب جنوب وجنوب غربی و همچنين در منا طق 

مرطوب وبارانی شمال ايران،خودرا به سرعت بامحيط تطبيق داده وبا سا زشی عجيب به پيشرفت کارکندو می پردازند.‏ 

در صو رتی که زنبو را ن خا رجی درهر کوچ،دچار يک حالت توقف چند رو زه شده و کار خودرا معطل 

ميگذارند درمنا طق خشک که روزهای گرم وشبهای سردی دا رند ، لار وها يشان بدون پو شش ما نده و با عث 

عفونت شده اند.به طو ری که با عث بروز بيماری لُک شده اند.‏ 

در منا طق شما لی ذخيره خو درا با شتا ب می خو رند و از جمع آ وری شهد وجبران مواد غذايی عاجز ميمانند 

مقا و مت زنبو را ن بو می در مقابل بيماريها خصو صآ بيماريهای نوزادان که خطر ناکترين بيمار ی کلنی ها است 

با مآل انديشی و جلو گيری از پيشرفت تخمگزاری ملکه و پو شش و مراقبت مدا وم نو زادان ، صو رت می گيرد 

در حاليکه کلنی دورگه ها،روز را که هو ا گرم است در کندو پرا کنده می شوند و دا منه تخمگزاری ملکه را 

گسترش ميدهند اما شب هنگام به دو ر هم جمع شده به خوشه می روند 

د رنتيجه رو ی تخمها و نو زادان با ز مانده در معرض سرما و با کتريها قرار گرفته فا سد می شوند.‏ 

يا دداشتها زياد هستند و موا رد متنوع لذا به همين مختصر کفايت شد تااگر پژو هشگران و زنبو ردارا ن آ تی 

کنکاش بيشتر نياز دارند ، خود شان بيازما يند 

خلاصه زنبور ‏/زنبور عسل 

زنبور عسل 

جايگاه زنبور درشجره حيات 

تعريف حشره 

زيست شنا سی زنبوران 

خاستگاه زنبوران در کره زمين 

ريشه های زنبور در کره زمين 

اجداد گو نه های زنبور در دنيا 

نژاد های زنبو را ن 

دو رگه های متداول 

گو نه های بومی ايران 

کارآيی زنبوران بومی 

، به 

. 

. 

. 

. 

:

69 

اجتماع زنبورعسل ‏(کلنی زنبو را ن 

( 

. 

زنبور عسل حشره ايست اجتماعی،‏ ما نند مو رچه ها و موريا نه ها 

اگر يک يا چند ز نبو ررا از کلنی جدا کنيم ، بدون هيچگو نه فعاليتی ‏(جز تلاش برای فرارو پيوستن به جمعيت خود)‏ 

پس از مدت کو تاهی خوا هند مرد د رست ما نند قطعه ای که از بدن موجودی ‏(مانند انسان)‏ جدا شده باشد ‏،به هيچ 

کاری نمی آ يد مگردرست در جای خودش ‏(چه همان آدم يا آ دمی ديگر پيوند زده شود!‏ 

امامقايسه تشکيلات درو ن کندو با اعضای درو نی بدن يک انسان نيز نمی تواند جا ن کلا م را بيان کند!‏ 

زيرا:‏ 

در اجتما ع زنبو را ن ، نظم و نسقی حاکم است که هيچيک از افراد آ ن از آ ن نظم و قرار گريز و گزيری ندارند.‏ 

( 

جمعيت زنبورهاو گونه های آ ن 

در جمعيت يک کندوی زنبو رعسل سه نوع متمايز زنبور وجوددارد 

ملکه مادر زنبو ران)‏ عامل زايا وتوليد کننده انوا ع زنبوران 

زنبو را ن کار گر که بيشترين جمعيت راتشکيل ميدهند،بين‎5000‎ تا‎80000‎ 

زنبو را ن نر در حدود 

در اين جا معه مادرعمل تخمگزاری و تکثير مدا وم جمعيت را بر عهده دارد با يک بار پرواز زفاف در تمام ‎3‎تا 

سال عمرخود تقريبآ بدو ن وقفه تخمگزاری می کند از تخمها يش بيشتر زنبو را ن کار گر و در بهاران چندين زنبورنر 

و چند ملکه جديد پر و رش می يا بند.‏ 

وظيفه نر ها فقط با رور سا ختن ملکه های جوان است آ نهم به قيمت جان به اين معنی که هر زنبور نر در همان دم 

که با ملکه جفتگيری ميکند ، خواهدمرد.‏ 

کارگران باعمری بين ز،ضامن انجام کليه خدمات کندوهستندازجمله پرستاری نوزادان،نظا فت،آبرسانی،‏ 

تغذيه ملکه و نوزا دان،‏ موم سازی ‏(مومبافی)‏ و...‏ 

وظايف هرکارگرازلحظه ای که به زنبوری تبديل ميشودتا زما ن مرگ،به مقتضای سنش درغريزه او ثبت شده است 

به عبا رت ساده تر با دگر گونی های منظمی که در بدنش به و جود ميآ يد،‏ قادر به انجام و ظيفه بعدی می شود!‏ 

7 

. 

! 

50 تا‎400‎ 

! 

بحثی درنظام جا معه زنبوران:‏ 

موريس متر لينگ نويسنده و فيلسو ف بلژيکی در کتا ب زنبو را ن عسل چنين می نو يسد 

زنبورها گاهی کارهايی می کنند که انسان می پندارد ديوانه هستند!يعنی و قتی که ظرف پرازشهدياآب قندرامی بينند ، 

خو د را در آ ن غرق می کنند در صورتيکه يک مگس با احتيا ط در کنار ظرف می نشيند و شهد می نو شد 

و در جای ديگر می نويسد ‏:ولی با مشا هده پديده های حيرت آ ور اين حشره نميتوا ن بر بی عقلی او گوا هی داد و او را 

فا قد شعور فر ض کرد 

در مورد اين تنا قض بسيار فکر کرده ام و به اين نتيجه رسيده ام که در توده ‏(جامعه)زنبو را ن ، ضرورتی ندا رد که 

همگان ‏،همه چيز را بدا نند بلکه اين مجمو عه ‏،موجود عاقل و کاملی است که از افرادی متخصص تشکيل شده و هر 

يک در کار خود استادند و نه در هر کاری پس صحيح است تا بگوئيم همه چيز را همگان دانند 

زا ئد بر توضيح است که بگو يم مگس ، حشره ايست تکرو و وابسته به هيچ جامعه ای نيست ودر حا لی که آ نها را 

گرو هی می بينيم ، ميدا نيم که هيچ پيو ستگی اجتما عی مشا بهی با جا نورا ن اجتما عی ندارند 

لذا مقايسه اين دو حشره مبنای درستی نخو ا هد داشت.‏ 

علاوه برآ ن اين سوآل برای من مطرح ميشود:‏ آيا زنبو ر عسل خود ميداند که با برداشت شهد و گرده متناوب گلها،‏ 

موجب عمل لقاح درآ نان می شود؟ به نظر من ‏،جوا ب آ ن يقينآ منفی است زيرا حشره کور کو رانه به دنبال غذای خود 

آ نهم فقط رو ی يکنوع گل کا ر می کند تا آ ن گل به پايا ن برسدو اين درست ما نند کارماشينی هوشمند است که فقط 

يکنوع گرده گل را می شناسد!‏ وزما نی که آ ن گل تمام شد ، گلی ديگررا تجربه می کند!‏ 

اين اصل رانبا يد ازنظر دورداشت که ‏:سنسور های شا خک ها يا ديگراعضای زنبوران هريک وظيفه خا صی دارند 

زنبورهای عسل به همين نحو ‏،از رو حيه استثمار ، بر خو ردا رنيستند ومانند بسياری حشرا ت ديگر ، درجهت بهره 

برداری مستقيم از جا نوران ديگر نمی روند!‏ اما در بين جانو را ن اجتما عی ديگر ، هستند جا نورانی که دارا ی مغز 

متفکر هستند!چه استثمار ، زاييده مغز متفکر ومغز متفکر مادر استثمار است 

. 

. 

! 

. 

: 

. 

: 

: 

! 

40 تا 50 رو 

: 

)

70 

برای مثال:‏ 

مورچگان هم حشرا تی اجتما عی هستند اما از مغز متفکر بی بهره نما نده اند زيرامثل انسانها که گو سفندان خود به 

چرا می برند تا پستا نها يشان پر شير شود ، شته هارابه وقت استرا حت حبس می کنند و برای چرابررو ی برگهای 

درختا ن می برند تا مواد قندی برگهارا بگيرندو پراز شهد شوند آ نو قت آ نها را می دوشند.!‏ 

البته در بررسی هايی که در مو رد زنبو را ن عسل کرده ام آ نها بر اساس عادت شهد خواری ، و قتی به شته ها ميرسند 

و سفره عسلک را پهن می بينند از آ ن اجتناب ندارند بلکه با تر ساندن و تهديد مو رچه ها به عسلک هجوم می برند و 

چينه دانهای خودرا پر می کنند.‏ 

با تامل و دقتی بيشتر در کندو ی زنبو را ن نتا يج بارز تر ی را در می يا بيم 

ملکه و غذای او 

درست است که ارزنده ترين وبهترين غذای تهيه شده درکندو ‏،همان ژله رو يال يا شير زنبو ران است و بيشتر به 

مصرف خورا ک ملکه می رسد اما اين به دليل موقعيت و مقام فرضی او(‏ به زعم ساده انديشان)‏ نيست بلکه برا ی 

آنست که مادر کندوتنها ابزار توليد تخمهای سالم برای تبديل به زنبو راست علاوه برآن اين تنها ملکه است که عمری 

درا ز برا ی بقای جمعيت دارد و گرنه همه افراد کندو عمر ی کو تا ه دارند.‏ 

قطع تغذيه ملکه پير:‏ 

همين ملکه با همه اهميتی که دارد ، تا وقتی که به خوبی تخمگزاری کند ، پر ستارا ن تغذيه و مرا قبتش می کنند 

اماهمينکه آ ثار پيری دراو ظا هر شو د و تخمها رابی نظم يا بدو ن سلولهای نر بگذارد ‏،جمعيت تغذيه اش را قطع ميکند 

تا بميرد و به جای آ ن به پرورش نورادی سالم ميپردازند و به ملکه تازه تبديلش ميکنند.‏ 

. 

. 

سرنوشت رنبورا ن نر 

زنبو را ن نر در تما م طول بهار تو سط زنبو را ن پرستار تغذيه می شوند اما وقتی ملکه جوان جفتگيری کرد و به کندو 

برگشت ، زنبو را ن نرديگر در اين کندو جايی ندارند و نه تنها تغذيه نمی شوند بلکه از کندو به خا رج رانده می شوند و 

نگهبانان راهشان نميدهند تا همگی از گرسنگی بميرند.‏ 

نوزادان درکندو:‏ 

يک جفت چشم برّاق و سياه در پی دوشا خک ازدرون يک گهواره مومی جوانه ميزند و به زو دی به صو رت يک 

زنبورنوزاد بررو ی شا ن به راه می افتد!‏ 

اگر از خا نه ای کو چک خا رج شده با شد ، از همان لحظه با بالهای نا آ زموده اش به تهويه خا نه مجاور خود می 

پردازد.‏ اين يک زنبو رکار گراست 

سه روز ديگر از به دنيا آ مدن نوزادان کو چک سپری شده که دِريکی از خا نه های نسبتآ بزرگتر به هما ن نحو گشوده 

ميشود و نوزاد ديگری با چشمهايی درشت تر و جثه ای قوی تر در حاليکه زبان خو درا بيرو ن آ ورده و نياز مند 

خوراکی است از همان نو زا دان سه روز پيش کمک می خوا هد اين يک نو زاد نراست.‏ 

سرگذشت ملکه های تازه به دنيا آ مده:‏ 

دريکی از آن شاهخانه های بزرگ ، جنبشی ميشود و انگشتانه بزرگ مومی به زودی در باز ميکند و ملکه ای زيبا از 

درون آن پا به عرصه وجود می گذارد ‏.زبا نش را به هر زنبو ری نشا ن ميدهد و کمک ميخو ا هد.‏ پرستاران به زو دی 

در ميانش می گيرند و به پرستاريش می پردازند.‏ 

اما همه ملکه هاچنين بختی خوش ندارند:‏ 

چنا نچه ملکه ای در کندو وجود داشته باشد که در کمال سلامت ، به دلايلی به موقع کندو را ترک نکرده با شد ، يااولين 

ملکه جوا نی باشد که در کندوبه دنياآمده باشد ، بدون درنگ نوزادان ملکه بقيه شا هخانه های درو ن کندو را با نيش 

زهر آگين خود خو ا هدکشت چنا نچه اين ملکه جوان ‏،هنو ز جفتگيری نکرده باشد ، معمولآزنبو را ن پرستار از 

کشتارملکه ها ی نباليده در شا هخانه هامما نعت خو اهند نمود.‏ 

اما اگر ملکه تازه از جفت بر گشته ‏،باملکه قديمی که هنور کندو را تر ک نکرده رو برو شود نيش خودرا آخته و به 

جنگ ميپردازد و در اينمورد زنبو را ن به دو رآ نها حلقه زده ومانند تما شاچی مرا قبت می کنندتا آ نکه اگر هردودر 

يک لحظه نيشهارا به هم نزديک کنند در ميا نشان می گيرند ومانع می شوندتا بالاخره آ نکه چالاکتراست پيروز شود.‏ 

! 

. 

با تو ضيحاتی که داده شد ، در کندو ی زنبورا ن عسل،‏ حکومت يا مديريت وسر پرستی وجود ندارد تا اينهمه نظم و 

قا عده بيا فريند بلکه طبيعت با سا ختار بيو لو ژ يکی هر يک از افراد توده ، آ نها را برا ی منظورخا صی ساخته و 

هر يک از کار خود با ز بمانند ويا سر باز زنند خود نا بو د خوا هند شد.‏

71 

تشکيلات و نظا م درو ن کندو 

‎1‎ نظری اجما لی به بنای کندو وآ غازکار 

در کندو های مدرن فعلی و قتی دسته زنبورتا زه ای(‏ زنبو ر پاکتی/‏ بچه طبيعی)‏ را بر روی قابهای کندو وارد کنيم ، 

زنبو را ن با نظم خا صی به آ رايش محل زندگی خو د می پردازند.‏ 

قاعدتآ زنبو را ن از قاب سمت را ست کار با فتن خانه های شش بررا درست از وسط قاب و درهر دوطرف آ ن آ غاز 


دراين زمان ملکه در ميان زنبو ران ، انتظار ميکشد تا او لين خانه ها با فته شوند.‏ و به محض آ ما ده شدن اولين خانه ، 

درو ن آن تخمی می گزارد و پس ا زباز ديد کار خود به آ نسوی قا ب ميرود و پس ازتخمگزاری در سه خا نه متقابل به 

خا نه اول ، باز به سوی ديگر هما ن قاب ميرود وکاررا به همان نحو ادامه ميدهد 

در حا ليکه خا نه سازی مومبا فی)همچنان در با لا ترين درجه حرارت ، به پيش ميرود.‏ جمعيت با هجوم به 

خوشه ای که ما نند پرده ظريف و به هم با فته ای به نظر ميرسد ‏،از کناره ها وارد خوشه ميشوند و آ نها که کا رشا ن 

را اول شرو ع کرده بودند از گروه خار ج می شوند..‏ 

در جلو سو را خ راه پروا ز کند و به تد ريج پرو از های آ ز ما يشی شرو ع ميشود و پيش از آ نکه ذخيره همرا ه 

جمعيت به پا يا ن برسد ، جو يند گان به آ ورد ن ذخاير تازه همت می گمارند.‏ 

به تدريج نوبت انبار کردن ‏(ذخيره سازی فرا ميرسدچون خانه های بالا ی قا بها سا خته شده و هنو ز نو بت 

تخمگزاری ملکه به آ نها نرسيده ، و اين قا عده همچنا ن به طور مستمر برای همه قا بهای کندو ادامه خوا هد داشت 

اين سا خت و ساز و ذخيره ساز ی به زود ی ، طبقه دادن به کند و را ايجا ب می کند و اگر اوضاع و احوا ل مرتع ، 

مسا عد با شد تا شش طبقه هم ميتوا ن با لا برد و بالاخره نو بت بهره بر دار ی زنبو ردار هم فراميرسد.‏ 

. 

. 

( 

) 

(1 

) 

2 مشا هده درون يک کندو ی در حال کار 

به طو ريکه در تصا وير شکل شماره ملا حظه می کنيد نحوه استقرار و نظم يک کندو ی سا لم و در حا ل 

پيشرفت ‏،با همان ترتيبيی که از اولين قاب شرو ع شده به تد ريج به و سط کند و و با لاخره تما می کندو به پيش رفته تا 

باتشکيل فضائی بيضی فرم،‏ موجب تمرکز ذخا ير ، حرارت و نوزا دان شده است . 

 

مطالعه شرح با زديد کندو:‏ 

يکی از يا ددا شتهای مر بو ط به با زديد کندو ها را برای نمو نه آ ورده ام تا شا يد مبين منظو ر نها يی باشد:‏ 

با ز ديد کندوها در او ل ار ديبهشت ماه سال 1351/ شميرا ن،امامزاده قاسم 

کندوی شماره يک کندو ی قو ی و پر کار مورد با زديد وا قع شد:‏ 

شرح با زديد:‏ 

قاب اول:‏ در قاب اول ، مقاديری عسل وگرد گل ، به ترتيبی زيبا ذخيره شده ودر وسط آ ن تعدادی از خا نه ها دا را ی 

تخم روز هستند 

قاب دوم : سر شار از تخم و کرم و شفيره است با بهترين ترتيب 

قاب سو م پر از شفيره ‏،نوزادان وسط قاب در حا ل با زکردن خانه ها هستند.در بخش پايينی قاب چند شا هخا نه 

بزرگ و کشيده وجود دارد 

. 

51 

. 

: 

3 

بقيه قا بها به همين نحو ، دارا ی آ را يشی رضا يتبخش هستند به طو ريکه در بعضی هاشفيره های نروجود دارد و 

تعداد زيادی نوزا دان کار گر در حا ل خار ج شدن از سلو لها ديده می شو د.‏ 

سلو ل خالی و جو د ندارد و درو ن آنها که از وسط يا کنا رقا بهازنبو ری خارج گرديده،‏ تخمی گذا شته شده.‏ 

ذخيره کندو کافی است در بخشهای با لا يی قابها که زنبو را ن خارج شده اند غالبآ با عسل يا شهدتازه پر شده است.‏ 

جمعيت کندو به حد ی است که پيدا کرد ن و ديدا رملکه به دشوا ری ممکن گرديد.‏

72 

تصاوير مربو ط به با زديد تشکيلات يک کندو ی درحال کار در بهار 

: 

شکل شما ره 51/ 

تشکيلات کندو دربهار

! 

73 

کندوی زنبو ران وسيا ست تمرکز 

در کند و ی زنبو را ن،تمرکز ذخاير و توليد نوزا دا ن با سياستی دقيق برنامه ريزی شده تا کار،‏ حرارت ومواد ذخيره 

دچار ضرر و زيا ن نشده و انرژی های ايجاد شده هدر نر وند 

ازجهت ديگر ، پرو رش نو زادان ، با کمترين مصرف انرژی و از نزديکيرين راه تا مين گردد.‏ 

. 

شکل / 52 

تمرکز در کندو

74 

تمرکز در کندو و جنبه های فيزيکی و اقتصادی آن:‏ 

( 

برای نيل به يک شکل فيزيکی قابل قبول در زمينه های اقتصادی ، در درون کندو،‏ زنبو را ن روشی دائمی و مشخص 

دارند که بر طبق آ ن سه اصل سا ده قابل اجرا اتخاذ کرده اند 

موبا فی ، از وسط ‏(مرکز هر قاب شرو ع ميشود 

تخمگزار ی ملکه پيرو همين قا عده است 

انبا شتن ذ خاير در قابها بر اساس تمرکز و در نز ديکی نو زادان انجا م می شود 

به شکل 52 توجه نما ييد،‏ برشی است از بيضی تمرکز:‏ 

بر اساس عايق سازی به منظو ر حفظ گرما ی درو ن بيضی تمرکز ‏،ذخا ير گرد گل که با يد قدری خنکتر از عسل 

بمانند ‏،لذا پو سته خا رجی بيضی را تشکيل ميدهند 

که البته برای تکميل آ ن در فاصله شانها ، قشری از زنبو را ن آ نرا احاطه کرده و با تهو يه مدا وم ، در جه حرارت 

نسبتآ ثابتی را ‏(‏‎35/5‎درجه)‏ تامين می کنند.‏ 

پس کار ظريف پرو رش از تفريخ تخم ‏،گرمای لاروها،‏ گرمای لازم برای پيله شفيره ها و نوزادان و تهو يه آ نان همه 

با همين امکا نا ت کوچک و آ سيب پذير ‏،پيش بينی شده و غالبآ با موفقيت انجا م ميشود.‏ 

تاثير عوا مل محيطی بر تمر کز جمعيت کندو 

کار پرورش در مر کزی ترين بخش بيضی تمرکز صو رت می پذيرد:‏ 

زيرا توليد،حفظ و ثبا ت در جه حرارت در اين بخش که با ذخيره ها و زنبو را ن محدود شده ا ست عملآ امکان پذير و 

و مقرون به صرفه است.‏ 

اين هسته مر کز ی را که بانوزا دان درحا ل رشد و مصرف مواد قندی و پرو تئينی ، در حال سو خت و ساز است 

ميتوان موتو ر ثابت و پر توان حرارتی مرکز انگاشت در حالی که تهو يه مد ا و م پر ستاران اين امررا تثبيت می کند.‏ 

در قشر بعدی بيضی تمر کز ، گرد گل قرار دارد که با يد نسبتآ گرم و برای تغذيه ، در حال تفريخی ملايم باشد 

لذا علاو ه بر آنکه برای هسته مرکزی عايق است قشر بعدی يعنی عسل را که نبايد زياد گر م شو د از حرا رت مرکزی 

حفا ظت می کند.‏ 

تغييرا ت حرارت محيط موجب ميشو د تا زنبو را ن بر اثر گر مای بيشتر ، دائره حفا ظتی خو درا توسعه دهند و 

برعکس در اثر سرما ، دائره را تنگتر کنند.‏ 

همين حرکت تدريجی و مداوم مو جب آ نست که با رسيدن فصل سرما به تد ريج ، عسل جا نشين گرد گل و نو زا دان 

شده دايره پرورش محدو د تر و امکان برداشت عسل بيشتر می شود . 

تا ثير ذخيره عسل بر تخمگزاری 

. 

وقتی در منطقه ميزا ن شهد گلها به حد وفو ر بر سد ، تعدادو سرعت عسلجو ها هر لحظه بيشتر می شو د در 

حالی که هو ا منا سب است و ملکه نيز برای تخمگزار ی آ ماده 

اما اين مسا بقه ايست که درآ ن زنبو را ن برنده می شوند و ملکه بی کار ميگردد 

. 

در اين زما ن است که زنبو ردا ر،‏ بايد جايی برا ی تخمگذار ی ملکه و چاره ای برای عسلهای آ ماده بينديشد 

. 

. 

:

75 

تاثيرعسل سازی بر تخمگزاری 

( 

نما يش برشهای عرضی و طولی کندو به صو رت ديا گرام ‏،در پنج گام متوالی ‏،ميزا ن در صد منطقه عسل و 

پرورش نوزا دان(‏ تخمگزاری در حجم بيضی تمرکز کندو،‏ تاثير پيشرفت عسل رابر توليد زنبور ، روشن می سازد.‏ 

شکل شما ره / 53 تا ثير عسل برتخمگزاری

76 

. 

نمو دارتغييرات ميزان تخم گزاری و تا ثير هوای محيط 

منحنی تخمگزار ی ملکه ، تابعی از حرارت محيط است که از در جه حرا رتی 20 درجه زيرصفر شروع شده و 

تا 30 در جه بالای صفر به اوج خود ميرسد 

اما اگر اين حرارت از 30 در جه تجا وز کند ، منحنی با شتابی بيشتر سقوط خوا هد کرد!‏ 

منحنی شما ره 

2

77 

با زديد ها ومشا هدات عينی در طول فصول سال 

شرح با زديد ها:‏ 

حا لا برا ی اينکه ارتباط حرارت محيط را باتغييرا ت درو نی کندوبه گو نه مشهود ارائه کنم 

در فصول مختلف سال ، می پردازم:‏ 

. 

به شرح مشا هدات خود 

با زديد ز مستا نی 

پيش ازآغاز سال ، و در هما ن زما نها که زنبو را ن هنو ز در خواب زمستا نی فرو رفته اند ‏،کندو يی را با احتياط 

هرچه بيشتر می گشاييم.که دارا ی ده قاب بو ده و آ نرا در آ خر فصل گذشته ، با فرض پر بود ن از ذخيره خوا بانده ايم.‏ 

باباز کردن درِ‏ کندو قشری از زنبو را ن رادربا لای قابها در دايره ای منظم می بينيم که در مرکز دايره انبوه و فشرده و 

در کنا ره ها با فو اصل کم و تقريبآ در يک رديف ، پشت بر ديواره ها ی کندو و رو ی بر مرکز دايره دارند.‏ 

طبق معمول شکمهارابا لا گرفته با لهارا به آ رامی تکان ميدهند وصدايی همچو ن صدای ريزش باران بر روی برگ 

درختان از آ نها به گو ش ميرسد ، کم کم بو ی سم آ نها را ميتوان دريافت.‏ 

اولين قا ب را به دقت از قاب بعدی جدا کرده خارج می کنيم و مو رد ملاحظه قرار ميدهيم 

قاب هنو ز پراز عسل و گرد گل است ودر وسط آ ن ، چند زنبور خو ا بزده بيشتر نيست 

اما در قاب بعدی،‏ زنبو را ن گسترش و فشردگی بيشتری دارند و همينطو ر که به پيش ميرويم قابهای پنجم و ششم 

بيشترين و فشرده ترين جمعيت راحائز هستند و در دايره کو چکی سلو لهای باز و بر دو رآ نها ، سلو لها ی شفيره ها 

رامی تو ا ن ديد ، ملکه در بين جمعيت اين هردو قاب است 

اين زنبور ها بر عکس بقيه کا ملآ بيدار هستند و حتی به بيرون پرواز می کنند تا از علت با زشدن کندو با خبر شوند 

. 

. 

. 

. 

با ز ديد بها ره 

اين با زديدرا در فراز ديگری قبلآ ياد آ ور شده ام(بخش نظام درو نی کندو)‏ . اما نظر شما را به بخش ميا نی شکل 

جلب ميکنم 

54 

: 

: 

. 

با زديد تا بستانی 

همانطور که در شکل 54 ‏/قسمت آخرملا حظه می کنيد فشر د گی جمعيت در قشرخا رجی بيضی تمر کز است و 

درون آ ن تقريبآ خالی از زنبو راست زيرا گرمای لازم از محيط اخد ميشود وچو ن بيش از حد لا زم است با کمک اين 

جمعيت انبوه به سرعت و با مها رت ، تهويه و خنکتر می شود.‏

78 

تا ثير حرارت محيط بر تمرکز جمعيت 

: 

شکل شما ره / 54 تاثير حرارت برتمرکزجمعيت

79 

نمو دارتاثير حرا رت محيط بر فعاليت زنبو را ن 

دراين نمودار تا ثير درجه حرارت محيط بر فعاليت زنبو را ن با شکل و بُردار نشان داد ه شده 


80 

تاثير ملکه بر تمرکز 

نحوه تخمريز ی ملکه ، خود عا ملی است که بر تمرکز ، تا ثيری فو ق العا ده دارد چه اگر ملکه به طو ر عادی 

تخمگزا ری کند وجهه عمل به هما ن گو نه ای خو اهد بو د که تا کنون نشا ن داده و تعريف شده است 

اما اگر ملکه ای تخمريزی را قطع کند و يا از بين برود ‏،صورت تمرکز به هم ميخورد و خود هشداری است به 

زنبوردار تا به چاره انديشی و رفع مشکل بپردازد.‏ 

شکل شما ره / 56 تا ثير ملکه بر تمرکز

81 

تجارب ارزنده درمورد تاثير ملکه بر تمرکز:‏ 

: 

) 

(56 

با تو جه به تصاوير ) شکل شماره و تجاربی که به دست آ مده به تو ضيح مطلب می پردا زم 

در تابستا ن سال 

کندو ها ی اين زنبو رستا ن که به دودسته بو دند دسته يک طبقه و دسته دوطيقه ها)‏ 

برای بررسی پيشرفت عسل ، با ز ديدشدند ونتيجه کار از اين قرار بو د 

کندوهای يک طبقه که ملکه داشتند ‏(در باز ديد ملکه مشاهده شد)‏ پيشرفت عسل از بالا به پايين و از شرق به 

غرب بود.‏ 

طبيعی است که تخمريزی ملکه در ست در نقطه مقابل آن پيش ميرفت.‏ 

کندو ها ی يک طبقه ای که ملکه آ نها را محبوس کرده بو دم ‏،از با لا به پايين و از پهلو ها به وسط همه جارا 

پراز عسل کرده بودندو در مرکز ، فقط چند شفيره هنو ز وجود داشتند.‏ 

کند و های دو طبقه ای که ملکه آ زاد داشتند ‏،وضع نسبتآ پيچيده ای دا شتند به اين معنی که در طبقه با لا 

درست از پهلو ها و بالا عسل ، تخم ريزی را محدود کرده بودو عسل به جای نوزادان تا زه باليده وارد شده بود اما 

پيشرفت عسل در طبقه پايينی ، از بالا به پايين و از شرق به غرب پيش ميرفت که به وضو ح ، پيشرفت تخمگزاری 

بيشتر از پيشرفت عسل بود!‏ 

در کند و ها ييکه دو طبقه بو دند و ملکه محبوس داشتند يا ملکه را از دست داده بو دند،کا رذخيره سازی عسل 

منظم تر به پيش ميرفت.‏ 

: 

1351 

اين تجربه زمانی را برای محبو س سا ختن ملکه ها ‏.مجاز و بلکه لا زم ميکند 

که عسلجو ها به سرعت و شدّت کار می کنند اما با يد زمانی محدود با شد.‏ 

! 

و آ ن زمان عبا رتست از چند رو زی 

شرايط درو نی کندو 

برا ی آ نکه کندو يی به خو بی پيشرفت کند،با يستی وا جد شرا يطی با شد که اين پيشرفت را تضمين کنند لذا در 

صورت عدم هر يک از اين شرا ئط ، نظم کندو به هم ميخورد و به زو دی از بين خوا هد رفت.‏ 

بر اساس آ نچه تا کنون در با ره شناخت ‏(کلنی ‏)جمعيت زنبورا ن مطالعه کرديم ، شرا يط اصلی از اين قرارهستند:‏ 

تخمگزاری ملکه به تنا سب جمعيت ، پيشرفت آ ن به نسبت بالا رفتن در جه حرارت و وفور گلها 

رو به ازديا د ر فتن يا تقليل عسلجو ها به تناسب اوج گرفتن کار و پايين آ مدن فعاليتهای خارج کندو.‏ 

تنا سب پرستاران ، با تو ليد نو زادان و امکانات ذخاير 

تنا سب نظا فت کنندگان ، تهويه کنندگان و موظفين ديگر با فعاليتهای بيرو نی کندو.‏ 

تنا سب جمعيت،‏ ذخا ئرو آ رايش بيضی تمر کز برای زمستا ن گذرانی 

کمک هاو بازديد های به موقع برای رفع نوا قص ‏(وظيفه زنبو ردار)‏ 

. 

. 

کلنی زنبو رعسل و قياس آ ن با يک تن واحد 

وقتی به دقت به شرا يط درونی کندو توجه شود ‏،گو يی ، شرايط درو نی بدن يک موجودزنده ‏(يک تن وا حد)‏ 

موردبحث است.‏ 

زيرايک کلنی زنبور عسل به يک تن واحد مشا به است که تو ا نا يی های او و نياز هايش به موا زا ت هم برای ادامه 

حيا تش ضرورت دارند.‏ وقتی نسبت هر يک از امکا نات از حد تعا دل خا رج گردد،حيا تش دگرگون می شود.‏ 

برای مثال يک جا نو ر تک سلو لی ما نند آ ميب را مو رد مطالعه سطحی قرار ميدهيم 

اين موجود وقتی در محيطی مناسب قرارگيرد تحت تاثير محيط وتغذيه کافی به زندگی می پردازد اما اگر مواد غذايی 

از حد کفايت بگذرد،‏ نسبت هسته سيتو پلاسم ‏«به هم ميخو رد و به تقسيم سلولی منجر ميشود!‏ 

اما در موجو دات پر سلولی علاوه بر شرط مزبور،در هر يک از سلو لها،‏ شرط همکا ری و وظايف اعضا نيز 

منظو راست 

: 

« 

. 

:

82 

) 

برای اين مقا يسه به شکل شما ره‎57‎ تو جه کنيد:‏ 

، درست همان نياز هايی را داردکه بدن يک جانور ‏،(قسمت پايين)‏ نياز 

در بخش با لا يی تصوير)‏ کلنی زنبور منداست 

نياز های درونی از لحا ظ سو خت و ساز و نياز های خارجی از جهت تغذيه و دفع ‏،برای هردو ، شرط حيات است.‏ 

شکل شماره / 57 

مقايسه کلنی زنبور با يک تن واحد 

خلاصه جامعه ‏(کلنی)‏ زنبوران عسل 

جمعيت وگونه های آن،‏ مبحث نظام جامعه زنبو را ن ، تشکيلات و نظام درونی کندو.‏ 

تمرکز / سياست تمرکز ، نمودا ر تغييرات تخمگزاری 

تاثيرحرارت محيط برفعاليت زنبور،تاثيرملکه بر تمرکز،شرايط درو نی ، مقايسه کندوباتن واحد.‏

83 

نقل از کتاب تاريخ علوم 

نو شته پيير روسو 

تا ليف سال 

: 

1947: 

صفحه:‏ 297 

‏»زيست شناسی«‏ 

تجارب علمی از نظر زيست شناسی زنبو ران عسل 

» 

1653) 

« 

Francesco Stelluti 

301: 

اولين تصوير ‏(آناتومی)از زنبورعسل:‏ پيير روسو ‏،در بخش مکتشفين بزرگ جهان ذّرات ، چنين ياد آ ور می شود:‏ 

1577 ‏)عضو آ کادمی دهکده لئينسی او لين تصا ويررا از جسم زنبو ر 

فرانچسکو استلوتی 

عسل رسم نمود و آ نها رابه پيشگاه پاپ اوربن هشتم،تقديم کرد و چنين گفت:‏ 

من اين تصاويررا بالّذت وحيرت کشيده ام زيرا اينها مطالبی هستند که نه ارسطو و نه هيچ طبيعی دان ديگر از آن 

اطلاع داشته اند!‏ 

کشف پارتنو ژنز 

صفحه 

پير رو سو در همين کتاب زير عنوان رئو مور در حيات شناسی تجربه می کند چنين می نويسد:‏ 

رنه فرشوآنتوان دو رئو مور،‏ جستجو هايی نمود که سرانجام الهام بخش و را هنمای دانشمندژنوی به نام شارل بونه شد.‏ 

‏(‏‎1720‎ ( 1793 و منجر به کشف پارتنو ژنزی گرديد.‏ 

: 

. 

شنا خت تشريحی جنسهای سه گانه زنبور 

مقا يسه افراد جا معه زنبو ران 

شرح مشاهده ظاهری اگر ملکه،‏ کار گر و زنبو ر نر ی را درکنارهم قراردهيم و به دقت مشا هده کنيم خو اهيم ديد:‏ 

ملکه دارا ی سری کوچکتر از هر دوآ نها،سينه ملکه از سينه کارگران بزرگتر است ، شکم ملکه کشيده تر و 

بزرگتر است 

نر دا رای چشمهايی بس در شت می باشد.انتها ی شکم ز نبو رنر ، پشم آلو د و پهن است و نيش ندا رد.‏ 

کارگر زبا نی دراز تر از ديگرا ن دارد،بررو ی پا های ‏(خلفی)‏ او ‏،شا نه هايی مشا هده می شود.‏ 

دلايل لازم يرای اين مغايرتها:‏ 

شکم ملکه کشيده تراست زيرا پر از تخم خو ا هد شد و گنجا يش لازم رابا يد دا شته با شد.‏ 

چشمهای مرکب زنبورنر،‏ تکا مل يا فته تر است تا در پرو از زفاف ملکه ، اورا به خو بی زير نظر داشته باشد 

زبان کارگر دراز تر است تاشهد گلها را بيرو ن بکشد و به نوزا دا ن وملکه و نر ها غذا بدهد.‏ 

شانه های ابريشمی پا ها يش برای حمل گرد گل پيش بينی شده 

مغا يرتها بيش از اين ها هستند و هر يک دليل خود را دارند.مغاير تهای مهمتری نيز دارند که در تشريح ، قا بل مشا 

هده هستند مثلآ 

مغز ملکه بسيار کوچک است 

مغز کار گران به نسبت بسيار بزرگ است 

نر ها مغزی کو چکتر از کا رگرا ن و بزرگتر از ملکه دارند.‏ 

نيش در ملکه صاف و هر لحظه در اختيا راواست ميتوا ند از نيش خود هر با ر که بخوا هد استفاده کند.‏ 

نرها فا قد نيش هستند و به جای آ ن ‏،آلت نرينه دارند.‏ 

د رکارگرا ن اما ، نيش و تما م قطعات مربو ط به آ ن ما نند ما شينی اتو ما تيک ، اما بدون ترمز است.‏ 

به اين معنا که و قتی زنبو ری تصميم گرفت تا نيش بزند،‏ ديگر نمی توا ند ازنيش زدن با زماند.نيشش خا رهايی دارد 

که وقتی در هدف فرورفت ديگر امکان بيرو ن کشيدن ندارد و با رو ده های اوبيرون خو اهد آ مد وموجب مر گش 

خواهد شد.‏ 

. 

! 

: 

:

84 

مقا يسه مغايرتهای ظا هری و تشريحی اندا مها ی مهم افراد جا معه زنبو ران 

شکل شما ره 58 مقايسه زنبو را ن کندو

85 

تشريح کلی افراد جا معه زنبو را ن 

بررسی اند ا مهای حسی و حرکتی افراد جا معه زنبو رها 

برابر آ نچه در بخشهای قبلی گذشت ، آ نچه درهمه افراد جا معه زنبو را ن مشترک است عبا رتند از 

سه قسمت متمايز ) حشره)‏ : سر ، سينه ‏،شکم.‏ 

سر شا مل قسمتهای زير است 

شا خک ‏:يک جفت درجلوپيشانی چشم سا ده:‏ سه عدد در جلوپيشانی چشم مرکب يک جفت در دوپهلو ی سر.‏ 

آ رواره ها دوقسمت درجلو دهان برس زبان:‏ در با لا ی زبان وزيرآرواره ها.‏ زبان در انتهای لو له گو ارش.‏ 

مغز دردرو ن کاسه سر.‏ 

سينه دارا ی سه بند است 

بند اول شامل يکجفت پای قدامی بند دو م شامل يکجفت بال بلند ويکجفت پای ميانی.‏ بند سوم شا مل يک جفت 

بال کو تاه ويک جفت پای خلفی 

شکم شامل هفت بند دو قسمتی ‏(پشتی بزرگ و شکمی کو چک 

: 

: 

. 

. ( 

. 

. 

. 

: 

: 

: 

: 

: 

: 

. 

مقايسه اسکلت خارجی و اسکلت داخلی 

تو ضيحات داده شده در مورد زيست شناسی زنبوران از بخشهای گذ شته تا اينجا رو شن نموده که زنبور عسل ‏،حشره 

است و حشرات از رده ‏:بند پايان هستند 

اما لزو مآ تو ضيح ميدهم که اطلاق عنو ا ن بند پا به طو رکلی نشا نگر آ نست که در بدن حشرات اسکلتی سوای 

اسکلت مهره دارا ن ، نگاهدارنده اعضای داخلی و خا رجی بدن است.‏ 

اينک در مقايسه مختصر اسکلت اين حشره با اسکلت يک مهره دارتو جه شما رابه سا ختا رظا هری بدن اين جا نور 

در رابطه با عنوان بند پا به اين نکته جلب ميکنم که 

مهره داران عمو مآ اسکلت داخلی دارند(‏ از جنس استخوان)‏ 

وزنبوران دارا ی اسکلت خا رجی می با شند(‏ از جنس شاخ ‏/کيتين).‏ 

شکل 59 مقايسه اسکلت انسان وزنبور عسل

86 

فيزيو لوژی يا شنا خت ظاهری زنبو ر عسل 

درشکل زير ‏،تشريح ظا هری اندا م يک زنبو ر کا رگر و بخشهای مختلف تشکيل دهنده آ ن(‏ اعصای حسی وحرکتی 

با دقت بسيار ترسيم شده است 

( 

: 

شکل شماره 60 ‏/تشريح ظاهری زنبو ر عسل کارگر

87 

تشريح اعضای داخلی ‏(آ ناتو می 

تشريح زنبو ر کارگر:‏ 

( 

زنبو را ن عسل 

زنبو رعسل کارگر،‏ بی شک يکی از بدايع دستگاه آ فرينش است زيرا در بدنی به اين ظرا فت و کم گنجا يش ، آ نقدر 

آلات و ادوات و د ستگا هها ی مختلف قرار داده شده که انسان را مبهوت می کند.‏ 

به همين جهت در کار تو ضيح و تشريح اعضای داخلی نيز به شرح زنبو ر کا رگر می پردا زم 

اما مو ا ردی چون اعضای تناسلی وباروری را هر يک به مو رد خود جدا گا نه تشريح خوا هم نمود 

. 

حواس پنجگانه زنبوران : 

حس بينايی 

چشم ها،‏ ابزار بينايی در زنبو ر ان به دو گونه اند : سه چشم سا ده در پيشانی جا نور برای ديدار اشياء نزديک و ذّرات 

گرد و غبار ، که جهت ديد شا ن همجهت شا خکهای حشره است.‏ 

چشمها ی مرکب در طرفين سر با برشی محدّب ، امکا ن ميدان ديد وسيعی را به جا نور ميد هند و به همين جهت است 

که در گونه نر ، بزرگی ووسعت بيشتری دارد.‏ 

هر چشم مرکب ار چندين چشم ساده تشکيل شده که خو د شا مل چهار قسمت است 

قسمت پيشين همان قرنيه است ، پس از آ ن عدسی به شکل مخرو ط وا رونه ای است که قاعده آ ن درپشت عدسی و 

نوک مخروط به شبکيه ظريفی نزديک ميشود به گو نه ای که تصوير های در يا فتی را برروی شبکيه نقش می کند 

وشبکيه ‏،تصويررا به صو رت جريا نی قابل وصو ل به عصب بينايی منتقل ميسازد.‏ 

مجمو عه اعصاب چشمهای ساده ، رشته عصب بينا يی را تشکيل ميدهند که مستقيمآ درپشت چشمها به مغز مرتبط 

می گردند . 

: 

1 

) به شکل 

تشريح ميکرو سکو پی 

( 

تو جه فرماييد:‏ 

شکل شماره 61 ‏(تشريح چشم زنبور عسل)‏

88 

، 2 

3 و‎4‎ حس بويائی بسآوائی ‏(لامسه ‏)و شنوائی 

شا خکهای زنبوران عسل ، درجلو پيشانی ، درواقع آنتن هايی هستند که سه حس مهم آنهارادرآن واحد بر ميانگيزند . 

اين شاخکها از نظر ظا هردوعضو فعال هستند که دا ئمآ در حا ل حرکت هستند و بنا بر ارا ده حشره ، به هر جانب 

که متو جه شود،‏ شا خکها را به آ نسو نگاه ميدارد(شماره 

علا وه بر استفاده حسی،‏ شا خکها مو رداستفاده ابزار ی نيز وا قع می شوند و به کار زدو دن غبار های بسيار ريز 

رو ی تخته پروا زو غيره نيزمی آيند.(‏ شما ره‎3‎و‎4‎و‎5‎‏)‏ 

هر شا خک دارای 12 بند است و هر بند را که در زير ميکرو سکوپ قرار دهيم برروی آ نهاسه نو ع پرز حسی 

خواهيم يافت 

‏:‏‎1‎ پرز های کلفت و کو تاه که اعضای بو يائی را تشکيل ميدهند 

‎2‎ پرزهای نازکتر وبلندتر که سنسو ر های بساوايی حشره هستند 

‎3‎ مو های نازک و بلندی که د رتما م سطح بدن حشره نيز پرا کنده اند..‏ 

عامل شنوايی می باشند و ارتعا شات ما فوق و ما دون شنو ايی انسا ن را نيز در ک می کنند.‏ 

تو ضيح تعدادسلو لهای بو يائی بررو ی شاخکها ی زنبو ر کارگر ، بين 5 تا‎6‎ هزار و نزد زنبو رمادر بين ‎2‎تا‎3‎هزار 

ولی در زنبو را ن نر بيش از‎30‎ هزار است.‏ 

. 

‎7‎و‎6‎‏)‏ . 

: 

: 

شکل شماره 62/ آنتن يا شاخک زنبورعسل

89 

حس چشائی 

زبا ن زنبورعسل خود ابزار کار مفصلی است که يکی از کا رها ی او عبارت از همان حس چشايی است که با 

اعصاب حسی حشره درکاسه سر ، مرتبط است.‏ 

درعمل ‏،نياز حسّی زنبور در.کاربرد زبان ‏،با دو جفت زايده حسّی در نا حيه دهانی انجا م می پذيرد 

و به طو ری که در شکل شماره ، 63 در برشهای مختلف نشا ن داده شده است ‏،يک جفت از اين زوا يد حسّی که دربيخ 

برسهای پا ک کننده زبان جای دارند ، کو تا ه تر وجفت ديگرکه در طرفين زبان و زيربرسها قرار دارند بلند تر ند.‏ 

وضعيت عمومی زوا يد حسی و حر کتی زبا ن به گو نه ايست که حشره توانا يی انتخا ب مولکو لهای آ ب و مواد 

محلول در آ نرا دارد ولذا در صد املاح اگر بالا تر از حد موردنياز باشد در هما ن مرحله برداشت تصحيح ميشود.‏ 

. 

5 

) 

زبا ن ، دهان و آ رو اره زنبور عسل 

اگر گما ن کنيم که زنبور در برداشت شهدقند،‏ نوش گلها يا آ ب به ليسيدن آ نها می پردازد ، يقينآ به اشتباه رفته ايم 

در مشاهده وقتی زنبور به چنين کاری اشتغال دارد ‏،زبا نش ساکن و بی حرکت است اما شکم جا نوربا ريتم منظمی 

کوتاه و بلند ميشود وبا همين عمل پيچيده ودقيق مکانيکی است که مايع ازمنبعی مانند ظرف شربت يا گل به شکم زنبو ر 

منتقل ميشود.‏ 

درشکل 64 جزئيات عمل را ملاحظه کنيد:‏ 

در نوک زبان‎5‎ميليمتری که با ما هيچه های مخصوصی ، بر افراشته ميشود ، تو د ه در همی از رشته های ظريف 

ابريشمين مانند ريشک گياهان)‏ ، وقتی در مايع وا رد شوند بر حسب قا نو ن لو له ها ی مويين به سرعت پر می شوند 

و کشيدن ما يع ادامه می يابد.‏ 

درکنا ره های زبا ن که به صورت ناو دانی ظريف و محکم است ، مژکهای نقّا له ای وجود د ارند که بلا فاصله بعد 

از ريشه ها ی مويين و ا قع شده اند و کار بعدی انتقال ما يع را به عهده دارند 

دهان و ماهيچه های آن نيز همزمان ما نند پمپی کار بالا کشيدن ما يع را تسريع و تشديد می کنندو عمل پمپ شکمی 

هم مايع را به درو ن چينه دان حشره ميکشد.‏ 

با اين ترتيب سا ختمان زبا ن زنبو ر طو ری است که و قتی مقدار ی مايع در نوک آ ن قرار گيرد تا چينه دا ن زنبور 

هدا يت می شو د و راه بر گشت ندارد.‏ 

اما در زما نی که زنبو رمی خوا هد شهد چينه دا ن خودرا در سلو لهای شا نها خا لی کند يا به زنبو ر ديگری بدهد ، 

زبان خود را در زير دهان برمی گردا ند ‏(ميخواباند)‏ و برسهای پاک کننده را از هم می گشايد تا قطرات کو چک شهد 

به بيرون بطرا وند 

. 

.

90 

تشريح سر و دهان زنبو ر کارگر 


، 

: 

) 

91 

تشريح زبا ن زنبو ر کارگر 

ابزار نوشيدن 

نوک زبان و ريشک های مويين i زيرزبان)‏ (j روی زبان)‏ نمايش برسهای پاک کننده 

زبان و ابزارش ما هيچه های حرکتی زبان برش عمودی زبان مقطع زبان 

( F ) 

( K ) 

( L ) 

( g ) 

( h ) 


64 ‏/زبان ابزارنوشيدن!‏

92 

تشريح زبان زنبور کارگر 

اجزاء حرکتی زبان 

شکل شما ره / 65 ماهيچه های زبان

93 

5 

تشريح سيستم عصبی زنبورکار گر 

مرکز سيستم عصبی زنبو رعسل به 10 گره تقسيم شده که بجز مغز،‏ ‎9‎گره ديگر،در بخش زيرين شکم او قرار 

دارند.‏ اين قسمت با پو شش مخصوصی از ساير اعضای درو نی شکم جا نور ‏،جدا شده است.‏ 

مغز ، مرکز اراده زنبور و در کاسه سر اوقرار دارد.‏ 

گره ها ی سينه ای و گره های شکمی 4 عدد هستند و با محا سبه ای ساده می توا ن گفت که هر گره عصبی اعم 

از حسی،حرکتی ياسمپاتيک در نزديکی هما ن عضو مربوطه قرار گرفته است 

رشته ها ی عصبی به طو ر منظم در تما می سطح بدن حشره گسترش و تا منتها اليه پاها و شاخکها ادامه يافته اند 

. 

. 

اتوما تيک بودن اعصاب حرکتی در زنبو ر عسل ، نکته جالبی است به طو ری که اگر سرحشره را جدا 

سازند،امکا ن حرکت اعضای مختلف ، امکان پذير است امااراده ای برای تصميم گيری وجود ندارد 

همينطو راست باداستا ن نيش زدن زنبو ر کارگر که چنا نچه نيشش اشتبا ها هم به جايی فرو برود ، تمام نيش و 

عصب همراه آ ن ، با قی می ما نندو تا تخليه کيسه زهر ، کار تخليه با نبض خاصی ادامه می يابد.‏ 

. 

شکل شما ره / 66 سيستم عصبی زنبو ر کارگر

94 

تشريح بدن زنبور کارگر 

سيستم گردش خون 

لوله اصلی گردش خون از با لا ی اعضای داخلی بدن او ميگذرد و با پرده ای ظريف از ساير قسمتها جدا شده است 

اين لو له ازنوک سر تا انتها ی شکم کشيده شده و در نا حيه شکمی دا را ی 4 حفره گشاد است که با دريچه های لانه 

کبوتری باز يا بسته می شوند وبا رشته اعصابی که به آ نها مربو ط ميشود با ريتمی مشخص کار قلب را در بدن جانور 

اداره ميکنند.‏ 

جهت گردش خون از انتها ی اين لو له به جانب سر است وبر گشت خون با مويرگهای ظريف گسترده درتمام سطوح 

بدن،‏ در جهت مخا لف ادا مه می يابد به طوريکه شبکه ها ی مويرگی با گذرازجلوسوراخهای تنفسی و معده ، کا رتبادل 

گاز ها و مواد غذايی و زا ئد رابه خوبی امکان پذير می سازند.‏ 

. 

شکل شما ره / 67 گردش خون

95 

جزئيات خون زنبور عسل 

درتجزيه خون زنبورا ن عسل ، دونوع گلبول تشخيص داده شده که يک دسته آ نها کوچکتر و دسته دوم بزرگترند.‏ 

کو چکتر هاکه بخش عمده خون را تشکيل ميدهند دارای يک هسته و چندحفره وا کوئول هستند وکارانتقال 

مواد غذا ئی و موا د زايد را بر عهده دارند.‏ 

بزرگتر هاکه دا را ی هسته ای نسبتآ کو چک و سيتو پلاسمی بزرگ می با شند،‏ با حرکات آ ميبی خود ‏،عمل 

ريزه خواری را در مسير خون ‏،انجا م ميدهند.‏ 

رنگ خون زنبو ر عسل ، قهوه ای رو شن است.‏ 

سيستم تنفسی زنبو ران 

عمل تنفس ودستگاهها ی تنفسی در حشرا ت عمومآ مشابهتی با پستا ندا را ن ندارد بلکه به مقتضای و ضع اسکلت 

و سا ختا رعمو می بدن آ نها اسکلت کيتينی خارجی)‏ سا زمان يافته 

مجاری تنفسی درپهلوهای بدن زنبو را ن درهردونا حيه سينه ای و شکمی ، مجموعآ ‎10‎جفت سو راخ وجوددارد 

که بهتر است آ نها رامنافذ تنفسی بناميم 

اين منا فذ منتهی به لو له ها يی بسيار کو تاه و ظريف،‏ به در و ن کيسه های هو ايی اسفنج مانند و گستر ده ای که 

سرا سر سينه و شکم حشره را از درون می پوشاند ، راه می يابند..‏ 

کيسه ها ی هوايی ‏،که جفت بزرگترشان در نا حيه شکم و جفت کوچکتر در ناحيه سينه قرار دارد ‏،در همان نا حيه 

سينه ای با ‏ُرباطهای ميان تهی غضرو ف مانندی به هم پيوسته و درانتها با لو له های نازکی به اولين منفذ هوايی در 

ناحيه سينه را ه می يابند.‏ 

. 

. 

) 

: 


/ سيستم تنفسی

96 

. 

. 

دستگاه گوا رش زنبو ر عسل کارگر 

دستگاه گوا رش زنبو ر عسل ‏،به ترتيب شا مل:‏ دهان ، مخزن مکنده ‏(تلمبه مانند)‏ ‏،مری ، چينه دان ‏،معده،‏ لو له جذب 

و بخش تخليه و غددضميمه آ نها می باشد 

دهان،‏ علاوه برعضوی مانند زبان وضمائم آن ، خود به صو رت تلمبه ايست که از طريق حفره ورودی با دها نه 

ای تنگ و دريچه ای قابل انسداد،شرو ع می شو د ويکبا ره در ناحيه جلو سر به فضای بازی ميرسد که عمل تلمبه زدن 

با همين قسمت انجا م ميگيرد ‏.تارهای ما هيچه ای به آ رايش شعاعی سراسر طول اين مخزن رابه نا حيه کيتينی جلو 

دهان متصل می کنند.انبساط و انقباض ماهيچه ها ی مزبور ‏،عامل حرکتی اين تلمبه است که درحالت برداشت غذا،‏ آ نرا 

به درون می مکد و در صورت تخليه ، موجب خرو ج محتويات چينه دان می شود.‏ 

مری ، از انتها ی اين مخزن ، 

در ناحيه گردن به روده با ريکی 

منتهی ميشودکه مستقيمآ به جانب 

چينه دان ميرود.‏ 

چينه دان زنبو رعسل مانند 

لابراتواری کارتجزيه موا د قندی 

و تفکيک موا د خارجی ازآنها را 

بر عهده دارد.‏ 

درتمام سطح پر چين وشکن 

چينه دان که کاملآ بيرنگ و شفاف 

به نظرميرسد،‏ غددمترشحه انواع 

آنزيمهای لا زم وجود دارند تا کار 

عسلسازی وهضم غذا ی حشره را 

ممکن سازند.‏ 

دريچه رابط چينه دان و معده ، 

اين دريچه اعجاب انگيزدرمو قع 

عسل سازی ‏،برداشت شهد و حمل 

آن،‏ بسته است و تا حشره احساس 

گرسنگی نکند ، باز نخو ا هد شد..‏ 

معده به صو رت روده ای گشاد 

و پر چين به شکل S پو شيده از 

خمل های بسيار،‏ کار انتخاب و 

جذب غذای حشره راعهده داراست.‏ 

عمل جذب از همين بخش آغاز 

می شود اماقسمت عمده جذب غذا 

درلو له بعدی که باريکتر است و 

با رشته های مالپيکی زيادی احاطه 

شده است انجام می پذيرد 

غدد ضميمه:علاوه برغدد جدار 

چينه دان،و غددسراسر معده،غدد 

گو ارشی ديگری نيز دخالت دارند.‏ 


دستگاه گوارش زنبور کارگر

97 

بالها ابزار پرواز زنبور 

سينه ‏(مرکز ماهيچه های حرکتی 

وبالها ( 

با لهای زنبوردوجفت ، يک جفت بلند ‏(قدامی)‏ و جفت ديگر(خلفی)‏ کوتاه هستند ، بالهای بلند بر رو ی 

بال:‏ بالهای کو تاه قرار دارند و مفصل های آ نها بر بالای پهلو های حشره و جزء بخش سينه می با شد.‏ 

به هم متصل 

شکل و اين با لهای ظريف دارای ابزارهايی هستند که در مو قع پروازبه وسيله قلابهای ميشوند و بال های بزرگتری را برای پروازآ رايش ميدهند.‏ 

ما هيچه های به حرکت درآ ورنده بالها مانند بقيه ما هيچه هاهمگی در نا حيه سينه حشره قرار دارند.‏ 

سينه:‏ بنا بر اين سينه مرکز کليه اندا مهای حرکتی جا نوراست 

( 71 

) 

b 

a 

. 

شکل‎70‎ / 

بخش سينه و بالها

98 

با لها و تکنيک آنها 

شکل شما ره / 71 بالهای زنبور

99 

پا های زنبورعسل کارگر 

پاهای جلويی : از سه جفت پای زنبو رکارگر ، بهتر است که جفت پيشين ‏(قدامی)‏ را دستهای زنبور بنا ميم زيرا 

بيش از آنچه که در راه رفتن به کارش آ يند در انجام کارهای دستی او کارساز هستند!‏ 

زيرا در موا قع نظا فت کندو با رها ديده شده که حشره ، تکه مو م يا چيزی شبيه به آ نرا در همين دستهاگرفته بر رو ی 

تخته پرواز می آ يد و به پروا ز در آ مده قطعه نا کا رآ مد رابه خارج زنبو رستا ن ميبرد.‏ 

در مو قع مو مسازی نيز وقتی زنبورا ن در زنجيره مومبا فی قرار می گيرند با پا ها ی عقبی و ميانی درهم می آ ويزند 

و با دستها،‏ لاملهای ترشح شده زير شکمشا ن را به دها ن آ ورده آ ماده می کنند و به دست زنبور با لاتر ی می دهند!‏ 

درشکل پايين با فلش نشان داده شده)‏ که اين دستها از چه ابراز خاصی برخو ردا رهستند اين ابزار 

در مفصل بندپنجم و شکاف روی آن آ کنده 

از پرزهای برگشته به سمت داخلی بازبانه 

روی بند چهارم ، ابزارمکانيکی بسيار 

دقيقی برای شا نه کردن و نظا فت 

شاخکهای حشره اند.‏ 

پاهای ميانی:‏ اين جفت پا(‏ شکل 

نيز علاو ه بر آ نکه ابزار را ه رفتن 

جانورند،ابزارهايی بر رو ی آنها تعبيه شده 

که در امر تخليه گرد گل و پاک کردن آ نها 

از سبد گردگل پاهای عقبی وسيله ای بی 

مثال است.‏ 

نوک ا ين پاها دارا ی قاشقک ودر دوطرف 

آ ن پنستهای متحرکی(‏ مانند انبر)‏ قرار 

دارندکه در کار برداشتن گرده ازپرچم گلها 

و انباشتن آنها بررو ی سبد های پا های 

عقبی ، اعجاب آوراست.‏ 

پاهای خلفی پاهای سوم 

زنبو رکارگر ‏(شکل ابزار را ه رفتن 

و تکيه کردن حشره است اما سبد ابريشمين 

حمل گردگل نيز بررو ی همين پاها قرار 

دارد.‏ 

زنبو ر در موقع نگهبانی دستهارا بالا نگاه 

داشته با شا خک و چشم مراقب است امابا 

تکيه بر پا های عقبی.!‏ 

در موقع مو مبا فی ، ‏(در زنجير مومبا فان)‏ 

فقط بند پنجم پاهای عقبی به آ ن شکل پهن و 

برسهای منظم بر گشته آ ن به کار برداشتن 

لاملهای غدد مو مساز ميآيد.‏ 

در محل اتصال بند های چها رم و پنجم 

پنس برس ما نند سختی و جودداردکه به 

کار بر دا شتن و حمل رزين ها و صمغها 

می آيد ودر کار بره موم سازی ابزاری بی 

نظيراست.‏ 

: 

( 73 

/ 

‏(پشتی)‏ : 

( 74 

72) 

شکل 

/ 72 پاهای قدامی زنبو رعسل کارگر

100 

پاهای ميانی زنبورعسل کارگر 


پاهای ميانی زنبور عسل کارگر

101 

پاهای عقبی 

زنبور عسل کارگر 

شکل شماره 74/ 

پاهای خلفی زنبورعسل کارگر

و‎4‎ 

و‎7‎ 

102 

( 

(1 

( 

شکم زنبور عسل کارگر 

. (8 

شکم زنبورعسل کارگر ، در بخش بالايی با احتساب بند آ خر سينه ، دارای 7 بند است و با زوج پوششهای روی نيش 

‏(قسمت هشتم تکميل می شود.‏ 

در بخش زيرين شکم ، نيز هفت 

بند دا رد.‏ شماره(‏ 

بندهای بالايی وپايينی،درپهلوهابه 

صورت مَفصَل به هم مربوط شده 

وازطرف داخلی بدن حشره نيز،‏ 

عمومآباماهيچه های ظريفی به هم 

متصل هستند 

باانقباض وانبساط اين ماهيچه ها،‏ 

‏(ارادی 

داخلی شکم،تنفس دائمی وتکميل کار 

مکيدن يابيرون راندن شهد ‏،امکان 

پذير ميشود.‏ 

تغييرات عمودی بندهای شکمی 

باتوجه به شماره های(‏ 

و تعييرات افقی آنهادرشماره های 

درشکل شماره‎75‎ 

ملاحظه ميشود.‏ 

درزيربند ششم وروی بندهفتم 

غده ترشح کننده بويائی 

‏(بوی مخصو ص هر کندو 

قراردارد.‏ شمار ه (9) 

بر رو ی بند های‎3‎ ‏،‏‎4،5‎و‎6‎ 

بندهای زيرين شکم،غدد بسيار 

کوچک و مهم ترشح موم واقع 

شده اند.‏ شما ره های(‏ 

/ غيرارادی)کارتغييرحجم 

( 3 

) 5 و‎6‎ ( 

شکل / 75 شکم زنبور کارگر

103 

قسمت انتها ئی شکم زنبور کار گر 

نيش : 

چنين به نظر ميرسد که در زنبو را ن کار گر ‏،همان سيستم تو ليد مثل که در زنبورا ن نر و در ملکه وجوددا رد ، 

براساس نيا ز اين جا معه وسازش طبيعی ، به صو رت آلت دفاعی ‏(نيش تبديل شده است.‏ 

موضو ع تخمگزار شدن کار گران در صورت از بين رفتن ملکه و امکا نا ت تو ليد ملکه تا زه،‏ اين گمان را به 

يقين نز ديک می کند.‏ 

نيش زنبور کارگر:‏ 

دستگاه نيش زدن زنبو ران کا رگر ، 

به صورت سيستمی مستقل درآخرين بخش 

شکمی زنبور قرا ر دارد.‏ 

اين دستگاه خو دکار،شامل قسمتها ی 

زير است 

1 غده های ترشح زهر ‏(يکجفت ‏)که 

با لوله ظريفی به انبارزهرمتّصل است 

2 کيسه زهر ، که بالو له ای گشاد و 

کوتاه از انبا رزهر سرچشمه می گيرد 

3 انبار زهر 

قطعات سخت منتهی به ماهيچه در 

با لا و پايين کيسه زهر.‏ 

5 نيش که از دونا و با لايی و پايينی 

تشکيل ميشود و خار های برگشته آ ن 

نيش برروی هر ناو 10 خار دارد 

مجمو عه نيش ‏،مخرو طی است 

نيش ملکه 

نيش ملکه بر خلاف نيش کارگر،‏ 

صاف است واعصاب نيش زنی او 

کا ملآ در اراده اواست.‏ 

به همين لحاظ ، در هرجا که لازم 

بداند وبه هرچندبار که بخوا هد 

تو ا نا ئی نيش زدن را دارد.‏ 

( 

. 

. 

. 

،. 

. 

: 

: 

4 

شکل شما ره / 76 

نيش زنبو ر عسل کارگر

104 

مشا هده و بررسی:‏ 

زنبو را ن کارگر ‏(مدافع کندو)،به علت وضع بند های کيتينی زنبو ر(‏ متجاوز)،‏ فقط بخش نهائی نيش خودرااز 

لای بند ها به بخش نرم و حساس او دارد کرده و دو باره نيش را از کار بازميدارند 

و با اين ترتيب درچنين مو ردخاص ‏(دفاع از کندو)‏ بارها تو انا يی نيش زدن به همنوع متجاوز خويش را دارند.‏ 

جا لب اينکه زنبور مدافع نيشش را درجايی فر و می کند که نيش طرف مقابل ، فلج می شود 

و در اين صورت 

زنبو رنيش خو رده انتها ی شکم خو درا جمع کرده 

و به تدريج پا های خلفی او فلج ميشود 

همزمان،‏ قدرت پرواز را نيز ازدست ميدهد.‏ 

نقاط ضعف زنبو ر عسل کار گر با فلش نشان داده شده 

! 

. 

: 

(a) 

( b ) 

نيش زدن زنبو را ن کار گر به يکديگر 

. 

( c ) 

/ 

شکل 77 نيش زدن زنبوران کارگر به يکديگر

105 

غدد داخلی بدن زنبو را ن 

غدد داخلی مهم در بدن زنبور عسل کارگر و وظايف آنها : 

وظيفه غده:‏ 

محل غده:‏ 

نوع خاص بزاق که برای پيله زدن به کارميرود ‏(در زمان لاروی 

غده چانه ای 

ترشح کننده ژله(شير زنبور)‏ زنبو را ن پرستار ملکه 

غده پيشانی 

ترشح کننده بزاق دهان 

3 غده کاسه سری 

ترشح کننده بزاق دهان 

غده سينه ای 

ترشح لاملهای موم 

5 غدد تحت شکمی 

غدد ضميمه دستگاه گوارش ترشح آنزيمها ی مختلف 

7 غدد پشتی توليد بوی کندو 

/ 

1 

2 

4 

6 

کرم)‏ 


/ 78 غددمهم داخلی زنبور عسل کارگر

106 

دستگاه تنا سلی زنبورنر 

لا زم به توضيح است که زنبو ران نر به جای نيش ، دارای دستگاه تناسلی هستند 

اين دستگاه درست همانندسيستم نيش زنبو را ن کار گر،‏ اتوما تيک است 

به اين معنا که فقط اراده به کار اندا ختن آ ن را در زمان جفتگيری ملکه و در آن تنگنای هجوم نر ها دراوج آ سمان 

دراختيار دارد 

لذاهمينکه به تماس با ملکه دست يافت ‏،دستگاه تناسلی اواز بدنش خارج شده و به همرا ه آن تمام نيرو ی ز ندگی را 

نيز از دست ميدهد 

اما سلولهای ژرمينال زنبو رنر تا انتها درانباره ملکه تخليه شده و اعضای تناسلی با قی مانده به دو ر افکنده ميشود.‏ 

تا جفتگيری نر بعدی ميسّر گردد.‏ 

به ندرت ديده شده که ملکه جوا ن در بازگشت از زفاف ‏،اعضای تناسلی زنبور نری را به دنبال دارد که در 

اينصورت کارگران به سرعت آ نها رادو ر ميسازند.‏ 

. 

. 

. 

تجربه 

در مشا هده و دقت در اندا مهاوحساسيت زنبو ر نر ‏،پشت پشمالو وبی نيش آن 

و آلت تناسلی او به بيرون ميآيد(‏‎2‎ و وبلافاصله جان می بازد.‏ 

( 3 

: ( 

( a) 

4 

مشاهده ‏(درشکل شماره 

تمام غده های توليد مخزن اسپرم و آلت جفتگيری 

دو نمايش ميکروسکوپی از اسپرم(سلو لهای ژرمينال)‏ زنبور.‏ 

درشکل ‏:لوله خرو ج اسپر ماتو زوئيد باحرف p و زايده های درگير شونده با حرف h و مخزن اسپر ماتوزوئيد و 

لوله رابط انباره های اسپرم باحرف m نشا ن داده شده اند 

در شکل قسمتی از لوله رابط انباره هاومخزن و بعد از آن يک جفت انباره با حرف c نشان داده ميشود که 

محل ترشح مواد مخاطی و قوا م اسپرمها است.‏ 

دوغده به وجو د آ ورنده اسپرمها در کنا ره انبار ه های اسپر ماتو زوئيد بوسيله لوله های خميده به محفظه 

پرورش و از آنجا با لو له ای کو تاه به انباره مصرف منتهی ميشود.‏ 

تجربه و آ زمايش:‏ 

اگرمقداری اسپرم زنبو ر نر را بر روی لامی بريزيم مايع سفيد رنگ غليظی به نظر خوا هد آ مد.که به زودی در مقابل 

هوا منعقد ميشود 

با مشا هده آ ن در زير ميکرو سکوپ ‏،تمّو ج اسپرم ها را ‏(طبق شماره 6 ‏)از سمت داخل به جانب خارج قطره مو رد 

آز ما يش ، مشاهده خو ا هيم نمود.‏ 

اسپرمها درنمای ميکرو سکوپی بزرگتری ‏(برابر شکل‎7‎ ( ، با دم دراز و سر نا مشخص و پيچيده خود درون مايع 

مغذی غليظی شناورند 

تو ضيح : 

در عمل اين سلو لها ‏،خود اسپرم نيستند بلکه به وجود آ ورنده اسپر ماتو زو ئيد ها می باشند 

دليل آ نست که اين توده سلولهای ژرمينال ، برای مدتی درحدودپنج سال يا بيشتر دو را نها ی تخمگزار ی در 

محفظه اسپرم ملکه نگهداری و تغذيه می شوند وهر يک عدد آ نهادر حال تخمگزار ی ملکه به سن کمال رسيده وبايک 

تخم آماده ‏،تر کيب می شود 

اين پديده در تشريح تخمدان ملکه باشکل نشان داده خو اهد شد 

( 

. 

) 

(1) 

. 

. 

( m 

) 

7 9 

. 

. 

: 5 

: 

(b) 

4 و 5 

6 و‎7‎ 

با مختصرتماسی تحريک ميشود

107 

دستگاه تناسلی زنبور ان عسل نر 

شکل شما ره / 79 سيستم جنسی زنبورعسل نر

108 

(1 

دستگاه تناسلی مادرزنبوران عسل ‏(ملکه)‏ 

عضو زا ينده ‏(تو ليد کننده)جمعيت کلنی زنبو را ن عسل ، همين ملکه است که کار ش فقط تخمگزار ی است ، 

کارپرورش،مراقبت و تغذيه را پرستاران به عهده دارند.‏ 

‏(شماره دستگاه تخم سازی وتخمگزاری ملکه،تشکيل شده از:‏ يک جفت تخمدان ‏،لوله های عبورتخم(‏d‏)،‏ 

محفظه آماده سازی تخم ، منبع اسپرما ‏،محفظه گشنيدن تخم و لوله خروج تخم 

شماره ‎2‎‏)تخمدا نها در ملکه جوان ، هنو ز رشد نيافته و به شکل دو رشته در هم پيچيده به نظر ميرسند 

منبع اسپرم (C ‏)نيز به صورت کيسه ای خالی در زيرلو له تخمدانها قرار دارد 

‏(شماره‎3‎ ‏)شکل عمومی تخمدان ها وضمائم آن در ملکه بارور در اوج تخمگزاری منظره ديگری دارد.‏ 

‏(شماره‎4‎‏)هر وا حد تخم ساز در مجمو عه تخم دان ملکه از سلولهای مولد تخم ياسلو ل همزاد و سلو ل تخم 

تکامل نيافته به دنبال هم ديده می شوند 

. 

(N) 

( e) 

. 

. 

. 

( c 

) 

: 

: 

( o ) 

) 

زوايد و ابزارضميمه:‏ درشکلها به خو بی قابل ملاحظه است واز تو ضيح بيشتر پرهيز ميشود.از آ ن جمله است:‏ 

ما هيچه ها ی انتهائی شکم ملکه 

به طو ريکه در شماره‎1‎ ملاحظه می شود ، به قدری پيچيده و در هم است که تو ضيح يکا يک آ نهامستلزم تهيه تصاوير 

ميکرو سکو پی بزرگتر وطبعآ تو ضيحاتی بيشتر است که مو جب اطاله مطلب خوا هد شد 

شکل عمو می تخم 

تخم ملکه زنبو را ن ‏،سفيد صدفی رنگ و تقريبآمخرو طی است منتهی اليه آ ن که به ته سلول چسبا نده ميشود باريکتر 

و سر آن نسبتآ ضخيم و دارا ی سو راخی است که اسپرم در آ ن وارد ميشود.‏ 

مواد ضميمه آن بسيار نا چيز است

109 

تشريح تخمدان ملکه زنبور عسل 


110 

چگونگی باروری تخم ملکه 

روشن است که مادر زنبو ران بدو ن آ نکه با نر ها جفتگيری کرده با شد،‏ تخمگزار ی خواهد کرد ‏»مانندپرندگان«‏ 

اما تفاو ت در اينجاست که تخمهای بی نطفه پرندگان هرگز جنينی در خود نمی تو ا نند پر ورش دهند 

درصورتيکه تخمهای نگشنيده ملکه،‏ 

نرهايی قوی وپرتوان به بارميآ ورند.‏ 

وحال آنکه تخمهای گشنيده(نطفه دار)،‏ 

به نوزادان ماده ای تبديل خو اهندشد 

که لزومآ کارگر و يا ملکه از آ نها 

پرورش داده ميشود.‏ 

بررسی 

‏»فيزيو لو ژيکی 

نحوه باروری تخم ها:‏ 

با توجه به شکل شماره 

وقتی ملکه به تخمگزاری ميپردازد،‏ 

بمحض اراده به اين امر مهم 

ازتخمدانش،تخمی آماده به جا نب 

فضای گشنگيری رانده 

سلولی که ملکه درآن تخم ميگذارد ، 

بايدتنگ باشد،‏ دراينصورت است 

که دريچه منبع اسپرما نيزباز شده 

و سلول نر آ ماده از سو راخ تخم 

واردو با آ ن تر کيب ميشود.‏ 

اينچنين تخمی در شرايط پرورشی 

لازم ‏،به کارگر ويا ملکه تبديل 

خوا هد شد 

اما چنانچه سلول گشاد باشد 

دريچه منبع اسپرم گشوده نخواهد 

شد ودر نتيجه تخم غير بارور 

به زنبور نر تبديل ميشود.‏ 

. 

81 

: 

ميشود ، 

. ( parthenogenesie ) 

/ آناتومی » 

. 

شکل شماره 81

( 

) 

111 

(1) 

شکل ظا هری تخمهای زنبو را ن 

قبلآ گفتيم که تخم ملکه زنبو رعسل به شکل دانه برنج امابسيارريز تر از آنست 

تخمی که ملکه می گذارد ، علاوه بر اين شکل فيزيکی ، درهر خا نه يکی آ نهم دقيقآ راست در وسط خانه مومی است.‏ 

اماتخمهايی که کارگران در اثر بی ملکه شدن کندو می گذارند ، به شرح زير:‏ 

پراکنده ‏،فرو افتاده ، نا منظم يا چند تخم در يک خانه به نظر می آ يند،‏ که همه نشانه ای از بی نظمی کندو دارند و چنين 

هشدارهايی برای زنبو ردار ، ايجاب می کند تا فورآ برای کندو ‏،ملکه مناسبی تهيه کند . 

نظم ملکه در تخمگزاری 

باز ديد قبل از تخمگذاشتن 

نحوه تخمگزاری ملکه 

(3) شکل تخم خوب ملکه 

تخم بد ملکه 

تخم ماده تخمگزار 

فرم تخم درسلول 

يک تخم ملکه 

درون يک تخم ملکه 

(2) 

(4) 

(5) 

(6). . 

(7) 

(8) 

شکل شما ره / 82 تخمگزاری و تخم ملکه 

مقايسه آن با تخم کارگران

112 

نحوه تخمگزاری : 

گر چه در اينمورد به منا سبت ها ی مختلف اشار ه شده اما در اين بخش اختصاصآ بايستی با ذکر جزئيات ‏،اين مبحث 

را از شرو ع تخمگزاری ‏،نحوه آن،‏ محاسبه آن تاتبديل تخم به نوزاد،دنبال کنيم.‏ 

قاعده ونظم ملکه درتخمگزاری:برابرشکل صفحه قبل،‏ سلولی را که برای تخمگزاری در نظرگرفته،با ز ديد ميکند 

تخم را راست در بيخ سلول ‏(زاويه آن)‏ مستقر می کند 

سه تخم بعدی را در طرف ديگر قاب ، مقابل سلو لهای همين سلول می گذارد.‏ 

باز به سوی ديگر قاب رفته درمقابل همان سلولها خا نه های خالی راپر ميکند 

بنابر اين در هرروی قاب وتر دايره ای را پرميکند تا قاب کا ملآ پر شود 

محاسبه تخم گزاری 

اگر ملکه به طورمتوسط درفصل مناسب ‏(بهار)‏ درهر سی ثانيه يک تخم بگذارد ، در هر 24 ساعت تعداد‎2880‎ تخم 

خوا هد گذاشت.‏ اما پس از چندی تخم گزاری به استراحت کو تاه وگرفتن غذا نياز مند است که با کسر اين مدت ، 

ميانگين تخمگزار ی را ميتو ا ن روزی 2000 عدد درنظر گرفت.‏ 

قابهای کندو ی لانگستروت تقريبآ گنجايش 5000 تخم را دار ند بنا بر اين هرده قاب به مدت 25 روز به اندازه ظرفيت 

کندو تخم گزاری کرده در حاليکه تخمهايی که 21 روز پيش گذا شته،‏ امرو ز از سلو ل خارج خوا هند شد ، پس تخمهای 

25 روز پيش ، چهارروز قبل تبديل شده اند 

ترتيب کا ررا با توجه به شکل‎83‎ بهتر می توان تصور کرد و به اين نتيجه رسيد که شهدآ وران و گرد گل رسانها هم 

جايی برای ذخيره پيدا ميکنند.‏ 

. 

! 

: 

شکل شماره 83

113 

تخمهای مختلفی که ملکه می گذارد 

! 

. 

. 

: 

گاه چنين استنباط می شود که ملکه مختار است تخم گشنيده و يا بر عکس تخم غير بارو ر بگذا رد زيرا د رهمان 

قابها يی که به ترتيب تخمگزاری کرده غالبآ در وسط قابها و گاه در رديفی دور تر،‏ تخمهای بی نطفه ميگذارد که موجب 

به دنيا آ مدن نر ها خو ا هد شد 

آ يا اين وقت شناسی و آينده نگری زنبور ان را برای زمان بچه دادن و جفتگيری ملکه ها ی جوان ، نشان نمی دهد ؟ 

پاسخ اين سو آ ل مثبت است!‏ به دليل آ نکه در لا بلای همين خا نه های نرو يا بخش زيرين همين شانها ، شاهد شا هخانه 

هايی نيز بو ده ايم.‏ 

در مورد گذاشتن تخم غيربارور و به وجود آمدن نرها ‏،درشانهايی که سورا خ گشاد دارند،بايد گفت:‏ 

اگرشا ن رازنبورهابافته باشند ‏،معمو لآ يا محصول کا ربهار بوده و يا اينکه در زمان ذخيره عسل و صرفه جوئی 

زنبورا ن از وقت ، به وقو ع پيوسته 

لذاوظيفه زنبور داراست که به موقع اينقبيل شانهارا از کندو خارج نمو ده و شان تازه ‏(نبافته)‏ جانشين کند.‏ 

چگونگی تبديل تخم به زنبور 

شرا يط تفريخ تخم 

سلامت کامل تخم ، گرمای کندو ‏،تهويه کندو.‏ 

عوا مل تبديل تخم به زنبور:‏ 

وقتی کرم تازه از سلو ل خا رج شد،‏ تا سه روز به شير مادر ‏(ژله رويال پرستاران)‏ نياز مند است 

از رو ز سو م ، غذای نو زادان فرق می کند 

آ نها که با يد به کارگر تبديل شوند ‏،تاروزنهم،‏ باعسل تغذيه ميشوند.‏ ازروز دهم ‏،روی لاروبا گرد گل وعسل پر و با 

موم ‏،پوشيده می شود 

اگرقرار است لاروی به ملکه تبديل شود ، غذايش همان ژله بايد با شد تا به پيله رود و در سلول بسته شود.‏ 

لارو های نر تاروزششم ژله می گيرند ، سپس تاپيله بزنند ‏،با عسل و گرد گل تغذيه ميشوند.‏ 

جدول دوران تبديل تخم به نوزاد ‏(دگر ديسی)‏ 

حالت زمان تبديل به ملکه زمان تبديل به کارگر زمان تبديل به نر 

‎3‎روز 

‎3‎روز 

تخم 

‎6‎روز 

‎5‎روز 

کرم ‎5‎روز 

‎3‎روز 

‎3‎روز 

پردگی ‎3‎روز 

‎12‎روز 

‎10‎روز 

شفيرگی ‎5‎روز 

حشره روز شانزدهم روز بيست ويکم روز بيست و چهارم 

. 

: 

3 روز 

سرنوشت تخم وتبديل آن به حشره 

/ 84 شکل 

تبديل تخم زيرميکروسکوپ

114 

گزارشی از سرگذشت تخم 

تخمی راکه ملکه به درون سلولهای شا هخانه کندو می گذارد،بلافاصله تحت شرايط مناسب محيطی شرو ع به رشد 

ميکند اما در اين سه روز ، ظا هر آ ن فقط يک خميدگی پيدا ميکند.در حالی که در درون سلول ، دنيايی از تغييرات 

روی داده و همچنان ، جريا ن دارد.‏ 

آ نگو نه که برابرشکل شما ره ، 84 درزير ميکرو سکو پ ديده ميشود ، اجزائ تخم عبا رتند از 

يتوپلاسمی ‏،و غشاء خارجی 

هسته 

شماره ( 2 ‏:در آ غاز رشد ، هسته شرو ع می کند به تقسيم شدن و با تو ليد چند هستک پرا کنده که در درون 

سيتو پلاسم کار ساختن هسته های بعدی و ايجاد سلو لهای آينده را به پيش می برند.‏ اين مرحله،تقسيم هسته ای نام دارد.‏ 

در مرحله بعدی ، هستکها متدرجآ به طرف غشاء خارجی رانده شده و دورآ نها را ضما يم تخم 

‏(سيتوپلاسم)احاطه ميکند و بدين ترتيب سلو لهای جديدی به و جو د می آ يند.‏ اين مرحله را مرولا ناميده اند 

‏(شماره ( 4 ‏:با اين ترتيب به زودی درون تخم خالی شده و سلو لهايی تازه از کنا ره ها شرو ع به رشد نمو ده و به نوبه 

خود تقسيم می شوند که هر دسته در ساختار اندامی به کار ميروند.‏ اين مرحله را بلاسترولا،‏ نامند.‏ 

) شماره‎5‎‏)‏ ‏:وقتی تقسيم سلو لهای زا ينده ادامه پيداميکند ‏،شکل خارجی تو ده سلو لی تغيير پيدا کرد ه و برجستگی ها و 

فرو رفتگی هايی در آن پديدار می شو د ‏.به اين مرحله،‏ گاسترولا ، می گو يند.‏ 

مزودرم در مرحله نهائی جنين بروز ميکند که در آن همه جوا نه های اعضاء ظاهر می شوند 

روزنه های هوايی 

جوا نه زبان(‏ ( Lm ، جوا نه شاخکها 

تقسيم سلولی 

1 مراحل تقسيم سلول جنسی ‏(تخم زا)‏ 

: 

. 

: 

( Cho ) 

(ccls 

) 

( Sp ) 

( Vit ) 

( Bld 

) Nu ،( سيتو پلاسم ) Ctx ‏)،غشاء س 

) 

( Md ) جوانه پاها ( Ant ) 

‏(شماره‎1‎ ( : 

) 

‏(شماره‎3‎ ( : 

) شماره‎6‎ ( ‏:پيدايش 

مراحل تقسيم سلول تخم 

: 

3 تقسيم بدون کاهش کروموزوم 

تقسيم با کاهش کروموزوم 


115 

دگر ديسی ‏(تبديل تخم به حشره)‏ 

دگر ديسی به معنای تغيير چند مرحله ای ‏(فعال ‏/غير فعال)‏ تخم جانوران به حشره کا مل است 

در اين تبديل ، تخم ابتدا به کرم و بعد به شفيره و سپس به حشره کا مل تبديل می شود.‏ 

اگر دگرديسی به همين نظم با شد آ نرا دگرديسی کامل گو يند 

بسياری از حشرات در مرحله لاروی ‏(کرمی)‏ فعال هستند 

کرم زنبو را ن عسل ، فعاليتی ندارد.‏ 

. 

درشکل مقابل ‏(شکل شماره‎86‎‏)‏ 

: 

مراحل تبديل تخم ووضع سلولهای 

شا نها رادر هر روز به تر تيب 

ملاحظه خواهيدکرد.‏ 

هما نطورکه می بينيد 

تا روز نهم سلولها باز هستند 

و نوزادان تغذيه ميشوند 

سپس دوران خواب(شفيرگی)‏ 

آغاز ميشود 

وبه پيدايش جوانه های 

اعضاء حشره و 

تبديل تدريجی آن 

منتهی ميگردد.‏ 

و بالاخره ، حشره 

از سلول مومی 

خارج می شود.‏ 

: 

86 شکل شماره

116 

سن زنبور عسل کارگر و تغيير وظايف او 

نوزاد کارگر از لحظه ای که به دنيا می آيد در آ زمايش اعضای بدن خود و اطمينان از توا نايی های طبيعی با به 

حرکت در آ وردن بالها ، عملآکار خو د راشرو ع کرده و به تهويه سلو لهای اطراف اشتغال يا فته است.‏ 

کا ربعدی او سر کشی به سلو لهای خالی مجاو ر برای جستجو ی خو راکی است که آنهم منجربه نظافت 

سلولهامی شود 

بادسترسی به سلو لهای 

گردگل وعسل بتغذيه نوزادان 

و 

سپس بارشدغددترشح ژله به 

کار پرستاری و تغذيه ملکه 

می پرداز د.‏ 

حالاغددموم سازآنهابه حد 

رشدرسيده و تدريجآ به جمع 

مومبا فان می پيوندند.‏ 

وقتی کارهای داخلی کندو 

بابه دنياآمدن متوالی 

نوزادان ديگر ، 

به تازه باليده ها 

سپرده شد ‏،اين زنبوران به 

پروازهای شنا سايی موقعيت 

کندو ی خو د پرداخته 

به طوردسته جمعی 

آ واز ه خوان،‏ 

پروازآزمايشی انجام ميدهند.‏ 

ودرپروا زها ی 

جزء جو يندگان موادغذايی 

به جمع آوری گردگل 

پرداخته 

وازپی آن،شهد وآ ب به کندو 

ميآورند 

تکراری ، 

شکل شما ره 87 ‏/تشريح تغييرات وظيفه کارگردررابطه بارشد غددداخلی

117 

يادداشتی در آ زما يش ها و تحقيقات 

امامزاده قاسم شميران)‏ 

‏(فصل بهار در يک بهار پر باران که تغذيه دستی زنبو ران لازم شد ، تحقيق در تغييرسن زنبو را ن و را بطه رشد غدد داخلی آ نان 

با کمک کندو های شيشه ای،‏ انجام گرفت:‏ 

اشتغال زنبور:‏ 

سن زنبور:‏ 

تهويه نوزادان 

يک روزه تا دوروزه تنظيف سلو لها،تهويه نوزا دان 

2 سه رروزه تا پنجروزه 

تغذيه ملکه و نوزادان 

پنج روزه تا پانزده روزه 

مومباف 

تا 

آ وردن گرد گل و آب 

25 تا‎30‎ روزه 

حمل شهد،نگهبانی و غيره 

6 از روز سی ام به بعد توضيحات:‏ 

5 آ نا ن محدود تر ميشودامادرعوض 

وظايف زنبو را ن کارگر درموقع وفو ر شهد ‏،فشرده تر و دور ان دورا ن شهد آوری طو لانی تر می شود 

عمر زنبو ر کار گر در فصل کار به حد اقل و در حدود‎35‎ الی 45 روز است 

خو ا ب زمستانی ، جزء عمر کارگر محسو ب نمی شود 

علاو ه بر آ ن با خو اب زمستا نی ، غدد داخلی آ نان مانند غدد تو ليد ژله و موم ساز ، تر ميم می شود 

که با اين ترتيب می توا ن جدول زما نبندی ميا نگين را به شرح زير تعيين نمود.‏ : 

شغل 

روز های عمر زنبو ر مرا حل مختلف تهو يه نو زادان ‏،نظافت سلولها وگرم کردن لاروها.‏ 

دادن ژله به نو زا دان و ملکه 

مرحله اول 

اولين پرواز آ زمايشی 

غذا دادن کرمهای سه روزه به بالا(شهد و گردگل)‏ 

مومبافی ، کمک در عمل آوری عسل وتعميرکندو(بره موم)‏ 

‎12‎تا‎18‎ 

مرحله دوم 

دومين پروازآز مايشی 

نگهبانی،حمل زباله به خارج کندو ونظافت تخته پرواز 

مرحله 

آوردن گردگل،شهد ، آب،صمغ و رزينها 

سوم 

تو ضيحات:‏ 

1 برابر شکل شماره 87 سه مرحله تغيير درونی در زنبو رکار گر به وقوع می پيوندد که درجدول سعی شده تا 

رابطه اين تغييرات را باتعيير شغل حشره روشن نمايد.‏ 

دراين جدول ، پنج خط اولی را کارهای داخل کندو وسه خط نهائی را کار های خارج کندو می ناميم . 

. 

1 تا 

1 تا‎3‎ 

4 تا 8 

9 

9 تا 11 

خلاصه زيست شناسی وتشريح زنبو ران 

تجارب علمی اولين تصاوير از آ نا تومی زنبور(‏‎1577‎ ‎1653‎‏)‏ / کشف پارتنو ژنزی 

شنا خت افراد جامعه زنبوران،‏ مقايسه ظاهری مقايسه تشريحی 

تشريح عمومی:سد،سينه،شکم،پاها،شاخک و...‏ 

فيزيولوژی زنبوران زنبور عسل از ديدگاه زيستشناسی 

تشريح کارگر:شاخک،چشم،زبان،سيستمهای ‏:عصبی،خونی،تنفسی،گوارشی،حرکتی.‏ 

نيش،‏ نيش زدن 

غددداخلی زنبوران 

دستگاه تناسلی:‏ زنبور نر و سلولهای جنسی ‏،ملکه و تخمدان 

چگونگی باروری تخم ، منبع اسپرم،تخم گشنيده.‏ 

تخم ملکه ، نحوه تخمگزاری،‏ چگونگی تبديل تخم به زنبور(دگر ديسی متامورفوزی)‏ 

سرگذشت تخم،‏ تقسيم سلولهای جنسی،‏ تقسيم سلولی چنين 

روز های عمرتخم کارگر و مراحل متامورفوزی 

سن زنبور و تغيير شغل او 

(1720 ‎1793‎‏)‏ 

/ 

. 

. 

/ 

20 

2 0 تا 22 

22 تا‎42‎ 

25 روزه 

: 

1 

3 

4 15 

5

118 

شناخت رفتارهای زنبو ران ‏(روانشناسی)‏ 

» 

« 

. 

بدون ترديد زنبو را ن عسل با نظم اجتما عی خاصی که دارند و فلسفه ای که برسير حياتی آنان مترتب است از 

زيباترين نشا نه های زندگی ميبا شند.‏ 

اگر جامعه زنبورا ن را بر پا يه مفهوم علم رفتار مورد بررسی قراردهيم ، مطالب فو ق العاده ارزشمندی 

درخواهيم يافت به همين ملا حظه چندی از عمر خو د را بر اين منوال بر سراين کار مصرو ف کرده و نتا يج آ نرا 

همانگو نه که دريا فت کرده ام ، ما نند همه ترجمه ها و بررسی ها،بر يا دداشت ها يی پرا کنده ونامنظم ثبت نمودم 

که با همت عموزاده ام(‏ آقا ی فضل االله فولاد پور)تنظيم شد 

اينک پس از سی و پنج سال،‏ باادبيات جديدتطبيق داده شده و با کا مپيوتر به تنظيم مجدد آ ن ، همت گما شتم.‏ 

. 

: 

. 

. 

مشاهده زنبورها در حالت کا رکردن و فعاليت های روزا نه 

الف ‏:پروازها 

‎1‎ پروا ز کار ! زنبو ر ی که از روی تخته پرو ازبرا ی کار پرواز می کند ‏،فقط خط حرکتی راکه قبلآ بررسی کرده 

مدّ‏ نظر قرار ميدهد و از بينائيش مدد نمی گيردبلکه کو رکو رانه حرکت می کند.‏ 

برای آ ز ما يش ‏،موانع منا سبی بر سر راه زنبورها قراردادم و مشا هده نمودم که زنبور به مانع بر خورد می کند و 

حتی اگر دو باره در چنين مو قعيتی قرار گيرد ، مجددآ بر خو رد خوا هد کرد.‏ 

تکرا ر آ زما يشها نشا ن داد:‏ زنبو را نی که برای آ وردن موا د مورد نياز کندو مانند شهد،‏ گرد گل ، آب ‏،صمغ يا 

رزين ‏)پروا ز می کنند با کثرتی که دارند تشکيل پل هوا ئی ميد هند که درعمل نيازی به استفاده از حس بينايی خو د 

ندارند و در هما ن مسيری که بوی محصو ل را پرا کنده اند ، با توسل به حس بسيار دقيق ‏،مطمئن و قوی بو يائی به 

کار ادامه ميد هند 

پل هو ا ئی که از آ ن سخن به ميا ن رفت ، عبارتست از انبو ه زنبو را نی که در حال پروازرفت يا برگشت ‏،درمسير 

معينی هستند که در هر زنبو رستانی اين پديده را که همراه اموا ج هوا ‏،باتغييراتی همرا ه است به آ سانی می توان 

ملاحظه کرد 

پرواز زنبو ر غارتگر 

زنبو رهايی که برای غا رت کندو های ديگر پرواز می کنند،‏ از کندو ی خود به سرعت دور می شو ند و تا نزديکی 

محل غارت با سرعت به خط مستقيم ميروند ‏،اگر هد فشا ن ظرف شربت يا قطعه شان عسل و از اين قبيل با شد ، بدون 

هيچ ملاحظه ای به آ ن نزديک ميشوند احساس مالکيت می کنند و روشی ارعاب آ ميز با رغيبان خود دارند.‏ 

اما اگر هدف ، کندو ی ضعيفی باشد ، با همه سرعتی که دارند ، درفاصله يک تا نيم متری آن،‏ به سرعت از او ج خود 

می کاهند وبه آ رامی به جلو می روند به اين معنی که با يک حرکت دندانه اره ای وبا ملاحظه،‏ به هدف نزديک ميشوند 

و گاه دوبا ره به عقب برگشته و حرکت خو درا از سر می گيرند تا به تخته پروا ز بنشينند.‏ 

در اين زما ن صدای زنبو ر در حين پروا ز زير است 

پروا ز بازرسی منطقه 

پس از هر کوچ ‏،زنبو رها درمحيط جديد،‏ پروازهای پرا کنده ای انجام ميدهند که به منظو ربازرسی و شنا خت محيط 

انجام می پذيرد زيرا پس از مطا لعه و دقت بسيار با علامتگزاری زنبو را ن،و مشا هده پيگير آ نهادر اطرا ف و 

اکناف محيط جديد،ملا حظه شد که زنبو را ن در حاليکه پرو از ی بسيار ملايم و آ رام دارند به دقت ابعاد اشياو محيط 

را دو رميزنند و به خا طر می سپارند.‏ مثلآحدو د چا در،‏ ابعاد درختان دو رتا درو ر سا ختمانها ی نزديک وامثال اينها 

رابه دقت بررسی ميکنند.‏ 

پرواز زنبو را ن تا زه باليده 

زنبورهايی که برای اولين با رازکندو بيرون می آ يند،‏ معمو لآ بهترين ساعت روز را ‏(از لحاظ درجه حرارت و نور)‏ 

انتخا ب نموده و به بيرو ن می پرند!‏ پس ازاين پرش نا گها نی ‏،به سرعت به عقب برمی گردند ودرحاليکه روی به 

جانب کندو ی خو د دا رندبه پروازی آ رام با صدايی بم ، به با لا و پايين و طرفين حرکتی ملايم دارند و گويی دسته 

جمعی سرودی ميخوانند و از اين پرواز ، کسب لذت می کنند ‏.جالب آ نکه در اثر اين پرواز،تمام گرد و غبار جلو کندو 

تا حدود يکمتری يا بيشترزدوده ميشود و بنظر ميرسد که آ نجا را ‏،جارو کشيده اند.‏ 

پروا ززنبو را ن هنگام زفاف ملکه يا بچه دادن:‏ 

در هنگام پرواز يک ملکه جوان برای جفتگيری و تشکيل کلنی جديد و يا پرواز يک مادر از کندوی قديمی و رها کردن 

شهر ثروتمندش برای نسل بعد،‏ بيرو ن ريختن جمعيت کندو وا قعآ منظره ای تما شائی ونوايی دل انگيز دارد.‏ 

هما نند پرش آ ب از آ بشاری ، هزاران زنبور به سرعت از کندو به بيرو ن می پرند و در فضا همچون دود درهم می 

پيچند و به بالا می روند.وهما نند ابری بر با لای آ سمان به هم می پيوندند و چرخ زنان از محيط زنبو رستان دورمی 

شوند . 

) 

. 

. 

. 

2 

3 

4 

5

119 

ب ‏:آوازها 

نو ا ی خو شحالی زنبو ران کارگر هما هنگ با صدای بم نرها،‏ سرو د پيروز ی اين جمع خو شبخت است که خانه ای 

نو يا فته اند وقصد بنای شهری جديد دارند.‏ . 

در اين حالت ، زنبو ردا ر با تجربه ای ، که منتظر اين لحظه بود ه و برای آ ن از پيش تدارک ديد ه شايد اين کلنی جيد 

را بتوا ند بر با لا ی درختی يا شا خه ای که خود آ ويخته است ويا به دام اندا ختن ملکه به کندويی جديد که خو د مالک 

آنست وارد کند 

رفتار های زنبو را ن و صدا های آ نان:‏ 

خوشحالی 

هما نگو نه که درموقعيت زفاف ملکه و بچه دادن ديد ه شده ، در زمان شرو ع فصل گل نيز خوشحالی و شو رو 

نشاط زنبو را ن را می توان ازحرکات و هم صدای آ نا ن درک کرد 

به قول زنبو ردا ران ، وقتی زنبوران صدا می زنند معنيش اينست که شهد می آورند 

در بر گشت ملکه جوان از پرواز زفاف به کندو و استقبال کارگرا ن از او واصرار آنها برای تميز کردن و غذا دادنش 

درروی تخته پروار،‏ منظره دل انگيزی است که هم با سرو د شا دی آ نان همراه است 

اگر به اشتباه ، ملکه کند و يی در موقع باز ديد دچار حا دثه شود زنبو را ن با رفتا ر و صدا ی خو د فو رآ مو ضو ع 

راخا طر نشا ن می کنند 

اندوه 

از اين سو به آ ن سوی کندو ميروند در جلو را ه پرو ا زبا بی تابی به دو ر يکديگر می چرخند و صدا يی که نشا ن 

دهنده سو گ است از آ نا ن شنيده می شود 

اين رفتا رها رادرمو قع از بين بردن عمدی شاهخانه ها يا ملکه های پير می توا ن تجربه کرد.‏ 

در کندو يی که بی ملکه شده و يکی دو رو.ز از آ ن گذشته هنو ز با گو ش دادن صدا ی زنبو ران ميتوا ن کندوی 

خسارت ديده را پيدا کرد ونجات داد.‏ 

رفتارهای همراه با عصبا نيت 

درزمانی که زنبوردارمی خو اهد به ذخاير زنبورا ن دست يازد زنبو را ن با صدای اعتراض آميز و نشا ن دادن نيش،‏ 

عصبا نيت خو درااز اين تطا ول نشا ن ميدهند.‏ و گاه با پرو از های تند و به جلو وعقب رفتن در مقابل زنبوردار،‏ سعی 

بر تر ساندن او دارند.‏ 

حرکات با ل زنبو را ن تشويش 

غيراز پرواز و يا تهو يه کندو،‏ در زمانی که زنبوران ملکه خو درا گم کرده اند با لهای خو درادر حين جستجو 

به طو رمتنا وب به حرکت در ميآورند که اين رفتار،‏ د رست هما نند کسی است که به هر گو شه ای به دنبال گمشده 

خود سرگردا ن است.‏ 

موقعی که به کندو دو د داده ميشود تا کار با زديد را به زنبو را ن خبر دهد ، زنبو رها با لهای خو درا به آ رامی حرکت 

می دهند ودر واقع دو د را از کنار سو را خها ی هوايی بدن خود دو ر می سازند و به همرا ه آ ن صدايی بم که نشا ن 

دهنده تسليم و همکاری است سرميدهند.‏ 

نگهبانان کند وتشخيص و دقت آ نان 

زنبو ران نگهبا ن برروی تخته پرواز،غالبآ با با لاگرفتن دستها ی خود بر رو ی پا های عقبی تکيه کرده و با چرخا ندن 

سر و گردن درجها ت مختلف ، ورود و خرو ج زنبو را ن را به دقت زير نظر دا رند و هر لحظه که زنبورغريبه ای 

بر تخته پرو از بنشيندبا نگهبانا نی که ظا هرآ در حال استرا حت هستند احاطه می شود 

زنبورهای حامل شهد،همينکه برروی تخته پروا ز فرودآيند،تحويل گيرندگان شهد بازبان آخته درجلوآنان ظاهر ميشوند.‏ 

زنبوران حامل گردگل با دقت مورد مرا قبت قرارمی گيرند تا بارخو درا در جاييکه قبلآ در نظر گرفته اند تخليه کنند.‏ 

زنبوران حا مل صمغ ورزين به فوريت بازنبوران متخصص احا طه می شوند وبارشا ن باآرو ا ره هااز چنگکها ی 

آنها زدوده شده درجا به کاربرده می شود.‏ 

پدافند در مقابل دشمنان بزرگتر 

زنبو رهای حاضر خور«‏ ما نند زنبو رزرد و زنبور خرما يی به طمع آ نکه شهدبی زخمتی به دست آ ورند،‏ گا ه به 

کندو ها حمله می کنند اين حمله ها به چند شکل انجا م می گيرنديکی به صور ت شکار که کاملآ اتفاقی است و غالبآ به 

نفع شکارچی تما م ميشود 

اما وقتی به صورت حمله مدا وم در آ مد ، زنبو را ن به دفاع پردا خته و چند زنبور نگهبا ن دريک حمله ، زنبو ر 

متجاوز را در ميا ن می گيرند وبا نيش زدن به سو را خهای تنفسی و لا به لای بند ها يش او را از پا در ميآ ورند 

اين منظره عالبآ در عصر رو زها ی پا ئيزی به صورت گلوله در همی از زنبورا ن عسل ديده ميشود که در نهايت به 

نفع زنبوران عسل خا تمه می يابد.‏ لاشه متجاوز ، درحال جان دادن به گوشه ای افکنده می شود و زنبو ران زخمی با 

شتاب و مظفرا نه به کندو ی خود داخل ميشوند.‏ 

. 

. 

. 

. 

. 

: 

. 

. 

. 

«

120 

تشخيص تصميمهای زنبو را ن 

از نحو ه پرو ا ز آ نان 

شکل 88 نحوه پرواز ها و تصميم گيری زنبو را ن

( 

) 

( 

121 

پدا فند ‏(دفاع درمقابل پرندگان ز نبو رخوار 

فقط در زنبو را ن بو می ايران ديده شد:‏ 

با هجو م پرندگان زنبو رخوار ‏(قرک)‏ زنبو را ن بو می ايرا ن درخط زنجيری منظم ، پرند گان زنبو رخو ا ررا از 

دوطرف باهدف نيش زدن چشمها و چاک دهان ‏،دنبال می کنند و فقط با اين رفتا ر،‏ آ نها را مدتی به عقب نشينی وا 

ميدارند 

علا مت ترس ونگرانی آ ژير 

در موقع حمله زنبور خر مايی و پر ند گا ن زنبو ر خوا ر ، صدا يی همچون نق زدن بچه ‏(منقطع)‏ از زنبوران شنيده 

می شود و اگر بر رو ی تخته پرو ا ز دقت کنيم زنبو را ن نگهبان با چر خا ندن سر خو د تا 90 در جه به آ سما ن نگاه 

می کنند و نگرا نی و ترس آ نا ن را می توا ن به وضو ح دريا فت.‏ 

آ ينده نگری 

هما ن ذخيره سازی و جمع آ وری عسل و گرد گل برای در ک آ ينده نگری اين حشره کافی است . 

پيشگيری صمغ کاری تمامی سطح داخلی کندوو جلو را ه پرواز برا ی پيشگيری از برو زبيماريها در زمان 

‏(اپيدمی و انتشا ربيماريها درمحيط 

رفتار با غارتگران و نحوه 

اگر زنبو رعسل غا رتگری با رخنه به درو ن کندو موفق به دزديدن عسل شده با شد در مو قع خرو ج از راه پرواز با 

ترس فراوان و جمع کردن بالها به رو ی تخته پرواز می آ يد تا فرارکند وغنيمت خو درا به کندوی خودش ببرد.‏ 

اول زنبو ران تحويل گيرنده عسل در مقابلش ، زبا ن خو درا بيرو ن می آ ورند اگربه را حتی عسل را تحو يل داد ، 

فقط موهای مهم بدنش را می کنندو رهايش ميکنند تا برود 

اما درصورت مقاومت ‏،چند زنبور پا هايش را می گيرند و بالهايش را با نيش زدن از بيخ فلج می سازند 

اگر غارت به طو ر حمله دسته جمعی اززنبورستانهای مجا ورصو رت پذيرد،‏ گرو هی از عسلجو ها باحمله سريع ‏،به 

نيش زدن آ نان پرداخته وهمه را فلج می کنند.‏ 

و به زودی درمحيط زنبو رستان زنبو رهايی که نيمه فلج شده و قدرت پروا ز ندارند به هر سو ميدوند!‏ 

ياری خواستن : 

صداهای مختلف کندو را هر يک در مو رد خود گفته يا ميگو ييم اما به اختصار با يد گفت که صدا ی عمومی کندوها 

نيزخود نوعی رفتا ر هشدار دهنده اند که زنبو ردا ران باتجربه را وادار به کمک ونجات زنبو ران خود می کنند . 

. 

. 

. 

دفاع : 

( 

. 

( 

رقص زنبو را ن ‏(زبا ن يا قدرت بيان زنبور)‏ 

آ نچه از صدای زنبو ران و نحوه پرواز آ نان و رفتا رها ی عمومی و رو ز مره آ نان بر رسی شد،‏ 

در مقابل گفتگو ها و بيانگر ی آ نا ن بسيار اندک و حتی پيش پا افتاده به نظر ميرسد.‏ 

با آ نکه زنبوردارا ن رقص زنبو ران رابرروی قابهابسيار ديده بو دند ، کسی بر مفهوم آ ن وقوف نداشت و شا يد آ نرا 

نشا نی از هيجان وخوشحالی جا نور می پندا شتند 

تا آ نکه دا نشمندا ن و انديشمندا ن نيز با توجه به آ ن گما ن بردند که در اين رقص با يد را زی نهفته با شد 

واز مو قعی که کندو ها ی شيشه ای سا خته شدند اين فرصت را به انديشمندا ن دا دند تا با صرف و قت بيشتری به 

واقعيت وارزش اين رقص وقوف يابند.‏ 

دکتر کارل فون فريش(آلمانی در اثر سالها دقت و مشا هده در تغييرات وشکلها ی اين رقصها قانع شد که در اين 

حرکات با يد نوعی اطلاع رسانی به کلنی با شد زيرا زنبو را ن زيا دی را ميديد که با دقت به اين رقصها می نگرند و 

آنها نيز بعضآ هما ن حرکا ت را دنبال می کنند.‏ 

و بالاخره باآ زما يشهايی که تر تيب داد،‏ دريافت که اين زنبو را ن اخبار دقيق و حسا ب شده ای را برای کلنی تو ضيح 

ميدهند.‏ 

حرکت رقص 

بدين ترتيب است که زنبور در حين طی کردن دايرهای ‏(فرضی)‏ ‏،بدن خود رابه زيبايی و مهارتی تما م به طرفين می 

جنباند،گرچه اين حرکت هميشه مرا به يادرقاصک ساعتهای جيبی ميانداخت!‏ امامعنای آ نرا می توا نستم بفهمم.‏ 

. 

:

122 

نقل از کتا ب : زبان زنبو را ن 

‏»دکتر کارل فون فريش‎1920‎ 1953« 

دکتر کارل فون فريش،‏ استاد دانشگاه حيوان شنا سی مونيخ آلمان راز گفتگو ی 

زنبورا ن را کشف کرد.‏ 

. 

) حاصل 

45 سال کنجکاوی و تلاش!)‏ 

( 

: 

. 

) 

: 

پس از نشرحاصل تحقيقات فريش 

درسال 1946 درباره اينکه زنبوران 

به وسيله زبانی باهم ارتباط دارند ، 

موجی ازمخا لف خوانی هاوانتقادات 

توسط زبان شناسان وداعيان اين علم 

برانگيخت 

اما : حاصل بررسی مقالات ايشان 

روشن می سازدکه مطلب عنوان شده 

توسط فريش رااصولآدرک نکرده اند 

بهرصورت بعدها بابررسی هايی که شکل شماره 89 ‏/رقص زنبور 

به عمل آمد و مدا قه ای که لازمه 

فهم مطلب بو د ، به کار گرفته شد و حاصل تجربيات فريش ، دراذ هان مردم دنيا بااعچاب فرا وا ن جاگرفت 

: 

آ زمايش ساده ای که فريش رابه اين اکتشاف رهنمون شد،‏ باين صورت بو د:‏ 

در فاصله ای از يک کندوی شيشه ای ‏،ظرفی آب قند قرار داده شد و پس از چند دقيقه تعدادی زنبور برای بردن شهد به 

دو ر ظر ف آ بقند جمع شدند در همين موقع ، زنبو را ن با رنگ علا متگزار ی شدند.‏ 

مشا هده کننده کندو ، زنبو را ن علامتگزاری شده را مورد دقت قرار دادو ملا حظه نمود که:‏ 

زنبور با حرکت مخصو صی نظرديگرا ن را به خو د جلب می کند . اين حرکت ، يک رقص پا ندولی است ا زاين 

قرار:‏ 

زنبور د رحا ل راه رفتن ‏،تما م بدن خودرابه پهلو ها با سرعت به حرکت درمی آ ورد.‏ 

اين حرکت به قدری سريع است که ما نند لرزشهای يک ديا پازون به نظر ميرسد!‏ 

وقتی زنبو را ن ديگر که غالبآ سه زنبور هستند متوجه اين رقصنده شدند ، 

او رقص را متو قف کرده و با صدا يی خاص ، شرو ع مجدد رقص را اعلام ميکند.‏ 

در اين رقص با راه ر فتن خود بر رو ی شان ، دائره فرضی را رسم می کند.ووقتی به نقطه ای از دايره رسيدقطر 

دايره راقطع کرده به رسم نيمدا يره بعدی می پردا زد وازهمان نقطه قطع ‏،درجهت مخالف ، نيمدا يره را تکرار می کند 

اين عمل چند با ر تکرار می شود و رقص تما م می شود 

با تغيير دادن جای طرف آ بقند در همان راستا ‏،ملاحظه شد که تعداد دو رها دررقص تغيير ميکند.‏ 

با جا بجا کردن طرف در را ستای ديگر ‏،(مثلآ ازشمال به غرب)ملا حظه شد که اين بار نقطه قطع نيمدايره و 

همچنين جهت حرکت زنبور رقصنده عو ض می شود.‏ 

فاصله منبع غذا يی را تا کندو دقيقآ اعلا م می کند.‏ 

: جهتی را که منبع غذايی قرار دار د نشا ن ميدهد.‏ 

اولآ 

ثانيآ 

زنبوراطلاع دهنده ، بااين رقص 

نتيجه آنکه در بر رسی های بعد ی ملا حظه شد که رقص زنبو را ن تنها رقصی دا يره ای نيست بلکه رقصی پرو ا نه شکل 

نيزدارند و زنبو رگزارش دهنده دراين رقص ، هردو با ل پروانه رادر يک جهت دو رمی زند 

دقتی مختصر لا زم بو د تا بدانند که اين زنبو ر خود حامل گرد گل است!‏ 

نوع منبع غذائی را هم گزارش ميدهند.‏ 

بنا براين زنبو ران ، علاوه بر فاصله و جهت ، !

123 

تحليلی از رقص زنبو را ن 

: 

. 

: 

آ نچه مسلّم است در رقص دو عمل ، توآمآ صو رت می گيرند 

يکی راه رفتن و رسم منحنی و ديگری جنبا ندن شکم 

در تحقيقاتی که فريش و همکا را ن او به عمل آ وردند به اين نتيجه رسيدند که 

جنبا ند ن شکم ، سرعتی ثا بت داردو تغييرا ت محسو سی درآ ن مشا هده نشده است 

حتی با فيلم برداری و شمارش نو سا نات،‏ و تغييرا ت منبع غذائی 

اما حرکت دو رزدن،‏ وقتی زنبو ربا جنبا ندن شکم خود ، حرکت می کند تا دا يره فر ضی را رسم کند،‏ سرعت حرکتش 

متغير است و با تغيير دادن جای منبع غذا ئی مسلم شد که : سرعت دور زدن بافاصله های منبع غذا،‏ نسبتی دارد 

لذا به طو ر خلاصه با يد گفت 

اگرلازم با شد که برای بيان فاصله ، دو رهای بيشتری زده شود،زنبو ر سرعت دور زدن را بالامی برد!‏ 

پس ميتوا ن نتيجه گيری کرد 

در يک زما ن ثا بت ، تعداددورها نشا ن دهنده فا صله کندو تا منبع غذا ئی هستنند.‏ 

برای درک بهتر موضو ع ، به نمو دا ر زير ، توجه نمائيد.‏ 

. 

. 

: 

. ( 

: 

: 

) 

منحنی شما ره 

/ 3 

نسبت تعداد دوررقص با فاصله منبع غذا

124 

ارتبا ط رقص با جهت منبع غذا 

( 

هما نطور که ملا حظه شد ، زنبور ، علا و ه بر تکراردور های رقص ، وتر دايره رقص يا نقطه قطع رقص پرو ا نه 

ای را نيز(‏ در موقعيتها ی مختلف منبع غذا ئی تغيير ميدهد 

در آ زما يشها وبررسی ها روشن شد که وتر مزبو ر ، در مقايسه با خط فرضی عمود بر کف کندو درهر 

موقعيتی از منبع غذا ئی ‏،زا ويه ای خاص تر تيب ميدهد که نما ينده جهت کندو ، جهت خو رشيدو موقعيت مرتع است 

از اين جهت يابی ‏،دوجهت مفروض است که در مقايسه ، جهت سوم يا سوی مرتع را ميتوا ن پيدا کرد.‏ 

برای بررسی و دقت ، شکل شما ره 90 را ملا حظه نما ئيد:‏ 

. 

. 


: 

توضيح لازم : 

مقدار زا و يه وتر ترسيم شده با رقص زنبور،‏ نسبت به خط عمود بر کف کندو ، برابر است با زا ويه ای که از 

سه نقطه اساسی کندو،‏ منبع غذائی وخورشيد تشکيل می يابد.‏ 

محل ورود زنبو ر از هر نيمدايره ای برروی قطرفرضی آن،نشا ن دهنده سو يی است که منبع غذائی قراردارد.‏ 

نقطه خرو ج زنبو را ز قطر مزبور تعيين کننده جهت استقرار کندو است.‏ 

به قرار مطالب پيش گفته شده ، زنبو را ن در زما نی که شهد به همرا ه می آ و رند ،، درزمان رقص ، دايره ای رابا 

قطع قطر آ ن ‏،می پيما يند و به اين و سيله ‏،آدرس دقيق منبع غذايی ، نو ع آن و فا صله آ نرا به ديگر زنبو را ن اعلا م 


برای ملاحظه و دقت بيشتر شکل شما ره 91 پيشنها د می شود 

. 

1 

2 

3

125 

رابطه جهت منبع غذا يی و خورشيد 


126 

انواع 

رقص زنبورا ن بر رو ی شانها و مقايسه آ نها 

براساس نوشته های قبلی ، دونو ع رقص زنبو را ن عسلجو را بر رو ی شا نها،‏ به منظو ر مقايسه در شکل زير ، 

درکنار هم قرار داده ام تا به خاطر ما ندنی باشند.‏ 

شکل شما ره / 92 رقص زنبو ر بر رو ی شان

127 . 

رقص زمان!‏ / زما ن رقص 

درمشا هدات خود ، زنبو را ن رقصنده ا ی را بر رو ی شا نها ديد م که در تما م شبا نه رو ز می رقصند و وقتی 

زنبو ری خسته می شو د ، زنبو ر ديگر ی به جای او و از هما ن نقطه ادا مه ميدهد!‏ 

نکته جالب دراين رقص ها ی مدا وم آ نست که اين رقصها به يک منوال نيستند 

در يکی از رقصها ، زنبو ر رقصنده با آ زا دکردن تن خود و صدای شرو ع دوبا ره رقص درمدتی حدود ‎2‎دقيقه،‏ و به 

عبارت سا ده تر ، تکرار هما ن رقص،‏ حکايت از آ در س مرتع دارد و گو يی اين زنبو ر و زنبو را نی که کا راو را 

ادا مه ميدهند وظيفه حا فظه کندو را به عهده دارند 

اما رقص ديگری را دريا فتم که در آ ن مرتبآ و بسيار به تدريج،زا ويه قطع دايره تغيير می کندو وقتی اين حرکت را 

دنبال کردم ‏،هراز گاه زنبو رد يگری جا نشين او می شد و درست از همان نقطه رقص را با همان ريتم ، دنبال می کرد 

و کارتا دميدن خو رشيد ادامه داشت.‏ براساس ياددا شتی که در هر ساعت از قطع وتر دا يره بردا شته بودم برايم يقين 

حاصل شد که اين زنبور ، کار ساعت کندو را به عهده دارد 

درعمل ، زنبور با اين رقص ‏،تغيير مکا ن زمين را نسبت به خو رشيد محا سبه می کند و آ نرا به کلنی گزارش ميدهد.‏ 

! 

. 

. 

. 

. 

شو را ها 

با رها دربين خوشه بچه زنبور های طبيعی ، بر رو ی شا خه درختان مشا هده کرده بودم که چند زنبو ربه رقص 

پردا خته و ديگر زنبو را ن را به خو د مشغول ميداشتند 

همچنين دررو ی تخته پرو ا ز کندوها يی که صدا ی خا ص پيش از پرو ا ز بچه داشتند ، زنبو رهای رقصنده و 

تماشا ی زنبو را ن پيشگا م را مو رد دقت قرار داده بو دم 

اما يقين ندا شتم که اين گزا رشهای متفاوت ، برای مشو رت و تصميم گيری کندو است و لی به تجربه ميدا نستم که چند 

دقيقه ای پس از اين رقص ، بچه از جای خود به جايی ديگر خوا هد رفت و لذا بيشتر به فکر چا ره انديشی بو دم تابهره 

را از دست ندهم.‏ 

دراين زمينه ار کتا بهای ترجمه و تاليف شده در ايرا ن،کتا ب دکتر کارل فون فريش به نا م ‏»رقص زنبو ران«‏ و 

کتا ب روانشناسی جا نوران ، ترجمه خانم نادره مهتدی و همچنين کتاب حوا س اسرار آميز حيوا نات نو شته ويتوس 

تر جمه آ قای اسحق لاله زاری را می توا ن نا م برد.‏ 

دو روشه 

وسيله ارتباطی ديگر زنبوران 

هما نطور که در بخش غدد داخلی زنبو را ن اشاره شده ، غده بو يا ئی نازا نو ف ‏)رانيز ميتوا ن به عنوا ن يکی 

از و سايل ارتباطی زنبو را ن دا نست زيرا درزما ن آشفتگی ها ويا مها جرت زنبو را ن ، بچه گيری ها و يا تکا ند ن 

جمعيت يک کند و ی اشکالی ، وسيله ايست که زنبو را ن جا گرفته ، با به کاراندا ختن آ ن ، زنبو را ن همبو ی خودرا 

به موقعيت جديد دعوت می کنند.‏ 

نقل از کتاب يوئيريش»ترجمه دکتر آصفی«‏ صفحه 

غده نازا نوف در سال 1883 توسط ن.‏ ناسانوف ‏(نازانوف)‏ حشره شناس روس کشف شده و چو ن بويی مشا به بوی 

نارنج و بادرنجبو يه از آن پخش می شود ‏،.غده معطره ناميده می شود.‏ 

) 

) 

25 

( vittus de Rucher 

شکل / 93 

مقايسه زنبور در حال تهويه و زنبوری که بوی کندو را خبر ميدهد

128 

بوی کندو همبوکردن کندوها!‏ 

در ست است که غده نا زانوف در سال‎1883‎ ميلادی کشف شده اما بوی کندوها و اختلاف آ نها باهم ‏،گويا خيلی 

پيشتر از اينها بر زنبو ردارا ن ‏،مکشو ف بو ده است.‏ 

زيرا مخلو ط کردن جمعيت کندو های بی ملکه با کندو های کا مل ‏(دارای ملکه)‏ بد ون توجه به تفا وت بوی کندو ها ، 

موجب کشتار جمعيت و حتی از بين رفتن ملکه خو ا هد شد.‏ 

دربسيا ری از شهرستا نها و رو ستاها ، زنبو ردا را ن برای خود فرهنگی داشتند که به کمک آ ن در کار اختلاط 

زنبورا ن بدو ن خطر ی جدّی موفق بو ده اند.‏ 

در شهر ستا ن برو جرد ، زنبو ردار باتجربه ای در اينمو رد ميگفت 

درگذشته وقتی کندو يی يتيم می شد،‏ به علت آنکه باز ديد کندو های لو له ای غير ممکن بود،‏ فقط معدودی از رو ستائيان 

که بصيرتی در اين کار داشتند از روی رفت و آمد زنبو ران ‏(رفتار)‏ ‏،بی ملکه بو دن کندو را تشخيص ميدادند.‏ 

در اينمو قع چاره کار ، اين بو د که تما م جمعيت چنين کندويی را با شان از کندو بيرو ن ميکشيدند و بررو ی همه 

جمعيت ، آ رد می ريختندو به کندو ی گيرنده اين جمعيت نيز آ رد می پاشيدند سپس هردو جمعيت را مخلو ط می کردند 

آنها،‏ معتقد بو دند که آ رد،‏ چلوچشم زنبو را ن را موقتآ می گيرد ووقتی جلو چشما نشان با ز می شود که همه مخلو ط 

شده اند وديگر همه را خودی تصور می کنند.‏ 

درروستا های ديگر ‏،به بدنه داخلی کندوها ، گيا هان معطر ‏،ما نند يونجه زرد ، بو مادران ويا کاج ماليده می شد.‏ 

زنبو ردارا ن ديگر ی بو دند که با گلاب همبو ميکردند.‏ 

تو صيه به زنبو رداران:‏ 

برای آنکه زنبو رهای کندو يی راباجمعيت کندوی ديگر ، مخلوط نما ئيم ضرو ر ت دارد ‏،شربتی را با اسانس 

همبو کننده درهم آ ميزيم و لا اقل بيست دقيقه قبل از کار مخلو ط کردن جمعيت ، هردوکندو را با اين شربت تغذيه کنيم 

برای موفقيت واطمينان بيشتر ميتوان شربت را به جمعيت هردوکندو ‏(اسپری کرد)‏ پاشيد 

امرو ز ه اسانس عسل را می توان با شربت مخلو ط نموده ‏،به کاربرد 

موا رد ی که همبو کردن زنبو رها الزامی است:‏ 

1 مخلوط کردن کندوهای ضعيف ‏،برا ی آنکه به جای چند کندوی ضعيف ، کندويی قوی داشته با شيم.‏ 

2 تقويت کندويی کم جمعيت بادادن جمعيت از کندو های قوی.‏ 

3 مخلوط کردن حمعيت کندو يی که تازه بی ملکه شده يا ملکه ای نا کارآمد دارد،‏ با کندو يی دارای ملکه.‏ 

4 مخلوط کردن کندو های کم جمعيت ‏،درموقع کوچ ‏(با حبس ملکه درقفس)‏ 

5 مخلوط کردن کند و ها ی کم جمعيت با کار برد پنجره ملکه،‏ درموقع زمستا نی کردن قبل از انبارکردن 

6 همبو کردن همه کندوها ی زنبورستا ن در موقع حمله غارتی و بی نظمی 

7 همبو کردن جمعيت کندو ی ما ده تخمگزار ، که بايد به کندو های ديگر داده شود.‏ 

روشها ی همبو کردن کندوها:‏ 

. 

. 

. 

: 

. 

: 

. 

1 همرا ه با شربت دردا خل کندو،‏ چند قطره اسانس عسل اضافه شود.‏ 

2 پنبه آ لو ده به اسانس درمدخل کندو گذا شته شود.‏ 

3 پاشيدن اسانس با پيستوله.‏ 

4 ما ليدن اسانس به ديواره دا خلی کندوها.‏ 

5 ديوار کا غذی با اسانس ! 

زما ن همبو ماندن زنبو را ن 

انتخاب اين زمان بستگی به مدت کار ی دارد که باکندو بايدانجام شود ويا زما نی که زنبو رستا ن ياکندو يی خاص به 

حفظ آرامش نياز دارد.‏ 

به همين ملاحظه غلظت اسا نس را در شربت بايد بر حسب زما ن لا زم ، به تجربه به دست آورد.‏ 

تغيير بو ی کندوها:‏ 

طبيعی است که بو ی کند و ها به هر حال پس از چندسا عت تغيير می کند و هر کندوبو ی طبيعی خو در ا با ز می يابد 

اما بو ی اسانس داده شده تابيش از يکهفته در حا فظه جمعيت با قی است و در صو رت برو ز مشکل يک يا دآوری 

کوتاه کا فی است

: 

: 

129 

خلاصه شنا خت رفتار های ‏(روانشناسی)‏ زنبو را ن 

انواع پرو از ها ومفهوم آ نها 

صدا ها ی مختلف زنبوران 

عکس العمل ها،در مقاطع مختلف 

بال زدن وانو ا ع آن 

احسا سات دفاع،ترس ، آ ينده نگری ، پيشگيری ، کمک خواستن.‏ 

رقص و بيان رقص ورا بطه آ ن با ‏:نوع منبع غذايی ‏،آدر س مرتع 

شورا ها(‏ و رقص)‏ ، رقص زمان!‏ 

وسايل ار تبا طی ديگر : غده بويايی 

بو ی کندو ، همبوکردن زنبورا ن 

. 

زنبو رداری عملی ‏(پرو رش و تکثير زنبوران)‏ 

آ نچه در بخشهای گذشته نگا شته شد ، برای هر چه بهترشنا ختن زنبور عسل و پی بردن به توا نا يی ها و ارزشهای اين 

حشره با يستی کا فی با شد 

اما کار حرفه ‏)زنبو رداری خو د مستلزم دا نستن نکاتی است که درعمل با يستی رعايت شوند و راه کار های صحيح 

را به زنبو ردار بنما يند تا امر پرو رش و بهره بردا ر ی در سايه دانسته ها،‏ به نحو احسن انجام پذيرد 

به همين ملاحظه ، بخش عملی زنبو ردا ری را در رابطه با نکات علمی که قبلآ آ موختيم به ترتيب شرو ع فصو ل سال 

و پيشرفت طبيعی کار ، با ذکر جزئيات آ غاز می کنيم 

. 

. 

) 

. 

تکثير زنبو را ن 

تکثير طبيعی 

در او اسط فصل بهار ، اوا يل خردادماه فصل بچه دادن طبيعی زنبو را ن شرو ع ميشو د و تا ده روز الی دو هفته 

و گاه تا پايا ن خردادماه ادامه دارد 

روستائيا ن،‏ درگذشته براساس سنت کشا ورزی،زما ن 

بچه دادن کندوهارا»‏ جودرو«يعنی زمان دروکردن جو 

ميدانستندواگربه حسا ب با غدارا ن بگوييم اين زما ن با 

رسيدن گيلاس همخوا نی دارد.‏ 

روستائيا ن غا لبآوشهرنشينا نی که به طبيعت الفتی دارند،‏ 

درهمين فصل،دسته زنبورانی راکه برشاخه ای ازدرختان 

با غشان جای گرفته اند و در ون هم ميلو لند ديده اند:‏ 

اين توده گرانبهای زنبو ر ، می توا نند يک کلنی با رور 

و پر ثمر برا ی هرزنبو ردا ربا شند.‏ 

دراصطلاح زنبورداران،اين خوشه را،بهره يا بچه زنبور 

مينا مند.‏ 

دليل اين پديد ه آنست که ازآغازبهارکه گلها وشکو فه ها 

به بارمی آيند ، زنبو را ن برخا سته ازخوا ب زمستانی 


به ذخيره سا زی می پردازند و ملکه نيز با اتکاء به اين 

ذخيره و جمعيت ، به تخمگزا ری خود سرعت بيشتر ی ميدهد تا با لاخره پس از زمانی در حدود‎70‎ تا ‎90‎روز،‏ جمعيت 

کندو به حد انفجار ميرسد و ديگر جا،برا ی فعا ليت آ نان کافی نيست،‏ تا آ نجاکه گاه ‏،شب هنگام نيز بدنه کندواز خارج 

انباشته از زنبو ر شده از تخته پروازنيز می آ ويزند که زنبو ردارا ن به اصطلاح اين حا لت را جوش آ مدن کندو می 

خوا نند . 

94

130 

. 

وقتی کارگرا ن ‏،جا را برای فعاليت خود محدود و شهر شا ن را پراز ذخيره می يا بند ، به بنای چند شا هخانه 

ميپردازند تا ملکه هايی جو ا ن درکندو به دنيا آ يند 

در اين هنگا م است که ملکه هم که جايی برا ی تخمگزا ری نداردبه همرا ه جمع کثيری از کارگران ، از هر سن 

وتخصصی ، کندو را تر ک کرده و به نسل جو ا ن وا ميگذارد.‏ 

بی تنا سب نيست که در اينجا يکی ديگراز پيش بينی ها ی ، طبيعت را د رمورد بقای اين حشره پر ارزش در چرخه 

طبيعت يا د آ ور شو م و آ ن اينکه 

هر ملکه زنبو رعسل بيش از يک دو ره زنبوردا ری يکسال تمام)‏ در کندو يی زندگی نمی کند و رو ا ل طبيعی 

آنستکه هر سال محل ز ند گی خو درا عوض می کند.‏ 

تکثير مصنوعی 

پايين آ ورد ن وجا دادن اين بهره از يک طرف و به موقع رسيدن به اين امر از طرف ديگر ، کاررا بر زنبو ردار 

تنگ ميکند وگاه ممکن است در اثر اشتباه يا سهوی ، چنين بهره ارزشمندی از دست برود 

مخصو صآ در زنبور داری که جنبه حرفه ای داشته و تعداد کندو ها از ده بيشتر با شد.،‏ اصولآ رها کردن کندوها برای 

بچه دادن طبيعی ، اشتباهی غيرقابل جبرا ن خو ا هد بود.‏ 

به اين دليل پيشنها د ميشود 

قبل از آ نکه کندوئی به مر حله بچه دادن برسد ، به طو رمصنو عی و با دقت از آ ن بچه گيری به عمل آ يد 

رو ش ها ی بچه گيری مصنوعی عمومآ به زنبو ردار فرصت ميدهند تا وقت خو د را برا ی کا ردر زنبو رستا ن 

بر نا مه ريزی کند و هر گز غافلگير نشود.‏ 

با شروع يک دو ره زنبو ردا ر ی ، به طو ر الفبائی با يد با با زديد عمومی ‏،نظافت داخل کندو ها،‏ پيشگيری از 

بيماريها ، بهدا شت زنبو را ن و تعميرا ت کندوها،‏ دادن چند فوندا سيون به موقع و بازديد پيشرفت کار کما کيف 

کارکردزنبو را ن را در دست گرفت و در شنا سنا مه هر کندو ياددا شت کرد 

وقتی پيشرفت کار به حددادن طبقه دوم رسيد ، لا زم است تا کندو ها ی بچه گيری آ ماد ه شد ه در نز ديکی کند و ها 

مستقر گردند.سپس به طو ر مشخص ، رو زی را برای بچه گيری درنظر بگيريد که ملکه ها ی مو رد نيا زرا در 

اختيار دا ريد يا شا هخانه های سر بسته کا فی در کندو ها رزرو کرده با شيد.‏ 

چند روش بچه گير ی مصنوعی 

1 بدو ن شا هخانه 

2 با شاهخا نه ها ی رزرو 

3 با ملکه های بارورآماده.‏ 

. 

. 

. 

. 

. 

) 

. 

: 

: 

: 

: 

: 

بچه گيری بدون شا هخانه 

اين روش درزنبو ردا ری ها يی که کار بچه گيری را زو د تر از موعد معمو لی شرو ع می کنند متدا ول است و لذا 

قبل از آ نکه کندوها به مرحله جوش آ مد ن برسند ، با جمعيت کم ، اقدا م به بچه گيری می کنند و در واقع با صرفنظر 

از عسل شکو فه ها،‏ کندو ها يشا ن را تا زمان کوچ به کو هستان ، به رقمی در حدود دو برابر ميرسا نند 

يا آنکه در آ خرين رو زهای پايانی مرا تع کو هستانی ، به چنين اقدامی دست می زنند تا 

اولآ کندوها ی سبکتر و مطمئن برا ی بار گيری و تخليه دا شته باشند.‏ 

ثا نيآ در منطقه گرمی که واردمی شوند ‏،کار شا ن آ سانتر است و با فرصت بيشتری ميتوا نند به دو ر تکثيربعدی 

دست يا بند.‏ 

اما چنين بچه گيری ها يی با يد حتمآ در زنبو ردا ری انجا م پذيرد که همه زنبو را نش ‏،از يک نژاد خا لص هستند مثل 

نژاد بومی ايران 

چنا نچه زنبو رستان ، فاقد اين شرط با شد ، به عبا رت ديگر ، اگر ملکه ها ی زنبورستان دورگه باشند ملکه ها ی 

توليد شده در و رطه از دست دادن صفات بارز افتاده و چنين زنبو رستا نی به زو دی بر خو ا هد افتاد 

در اين روش بچه گيری ، جمعيت و شا نهای تقسيم شده با يد شا مل زنبو ر ا زهرسنی برروی شا نهايی دارای تخم روز 

تا نوزاد تازه با ليده و با ذخيره متنا سب با شد البته تغذيه دستی و با زديد های هفتگی نيز ضرو رت پيدا می کند!‏ 

بچه گيری با شاهخا نه ها ی رزرو 

ابتدا لا زم به توضيح است که چنين روشی ، مانند روش قبلی ، در زنبو رستانی جايز است که همان شرط نژاد 

اصلی را داشته با شد.‏ 

شا هخا نه ها ی رزوشده از ملکه نژاد اصيل را با شان مربو طه يا درصو رت تعدد شا هخا نه ها،‏ با برش دقيق 

بخشی از شان و پيوند آ ن برروی شان ميا نی شا مل تخم ونو زاد ، ودر کنا رآن شا نهای شفيره ها وسپس شا نها ی 

ذخيره با يد قرار داده شو ند .

! 

! 

( شده 

. 

) 

131 

بچه گيری با ملکه ها ی بارور ‏(تلقيح 

نحو ه عمل به اين تر تيب است که قابهای ذخيره،‏ شفيره دار و لارو داررا به تر تيب از سمت راست کنار هم می 

گذا ريم و دو باره قرينه آ ن ، قاب لارو بعد شفيره و درانتها ذخيره را قرارميدهيم و قفس ملکه را و ا رونه در بين 

دوقاب وسطی که هردولارو دارهستند)‏ قرار ميد هيم 

در اين روش از وارد کردن تخم ولا رو های تازه(کمترازسه روزه)‏ با يد خو ددا ری کرد زيرا ممکن است جمعيت 

به شاهخا نه سازی بپردازد و ملکه را قبول نکند 

روشها ی دادن ملکه ها ی آ ماده نيز متفا وتند.‏ 

رو ش فوری ‏:اگر يقين بر آ ن باشد که نژاد جمعيت از هر جهت ساز گارند،‏ می توا ن با دادن کمی شربت همبو کننده 

به کندو ، فو رآ ملکه را در کندورها کرد 

روش برداشت فو ری ‏:چوب پنبه قند!‏ 

رو ش مطمئن و احتياط آ ميز:‏ که در اين روش قفس ملکه بين سه تا شش روز به هما ن وضع اول دربين دوقا ب 

باقی ميماند تااطمينا ن حاصل شو د که جمعيت ، ملکه راغذا ميدهند ، سپس طرف قند را باز می کنيم 

احتياط لازم در هر يک از روشها علاو ه برپيش بينی ‏(بچه گيری باقابهای بدون تخم قبل از رها کردن ملکه ، بايد 

اطمينا ن حاصل شود که شاهخانه طرح نشود و چنا نچه ملاحظه شد ‏،بايد تراشيده شود.‏ 

! 

.( 

محصو لات زنبور داری 

زنبورداری فقط به داشتن چند کندومحدودنمی شود بلکه هستند زنبوردارانی که برای توليدانبوه محصو لات 

زنبورداری سرما يه گذا ر ی می کنند و موجب ايجاد اشتغال بيشتر می گردند 

تو ليد انبو ه زنبورعسل ، خود ميتوا نديکی از اين مشا غل با شد دررو ش تجا رتی تو ليد انبوه زنبور،‏ با تو ليد و 

فروش زنبو را ن پا کتی ، همچنا ن که درکشور آ مريکا و کشور ها ی دنباله رو آ ن مرسو م شد ‏،امکان ارسال زنبوران 

به هر کشور ديگر برای متقا ضيا ن خريد ، امکا ن پذير است.‏ . 

برای توليد زنبو رهای پاکتی ، کشو رايران يکی از بهترين منا طق دنيا است که همچنا ن با وضع آب وهوا يی 

خاصی که دارد،‏ انجا م اين امررا تقريبآ در تمام طول سال امکا ن پذير می سازد 

زيرا ‏،برا ی توليد زنبو ر ، گر مای محيط طبيعی برا ی نشو و نما و پرورش زنبو را ن در همه فصو ل سال در 

اختياراست . غذا رسانی و کا رهای لا زم را با يستی با صرف و قت وکار ، تامين نمو د 

برای شرو ع اين بر نامه لا زم است تا کندو هابا سرعت تغذيه شوند و در هر فرصت منا سبی ، که کند و ها به جوش 

آ مدند ، زنبو رها را در پا کت های از پيش تهيه شده براساس سفا رشا ت دريافتی آ ما ده نمو ده به آ درس متقا ضی 

ارسا ل دارند.‏ 

با ذکر اين مجمل ، بر نا مه کار را می تو ا ن به صو رت کلی تعيين نمود و به تهيه ضرو ريا ت آن پرد ا خت 

قبل از تصميم گيری به تبليغ برای فرو ش ، با يد يک بر نا مه آ ز ما بشی اجرا گردد به عبا رت ساده موضوع 

از قوه به فعل در آ يد و آ نچه لا زمه کار است قبلآ ‏(هز ينه و وقت برآ ورد شود کا رگاهها ی لا زم به کار افتد و تمام 

جنبه ها ی اقتصادی آ ن در نظر گر فته شود وهمه بررسی ها باکا رشنا سا ن خبره تصحيح و تنظيم و تصويب گردد.‏ 

آ نچه برای توليد انبوه زنبورپا کتی لا زم است عبا رتند از 

ملکه،پاکت زنبور،عذای همراه پاکت و زنبور 

برا ی تو ليد ملکه ويا تهيه آ ن با يد قبلآ اقدا م شو د و به تعداد پاکتهای پيش بينی شده به تعدادهرپا کت يک ملکه در 

قفس آ ماده تهيه گردد.‏ 

ابزار کار هما نطو رکه درشکل‎95‎ مشا هده می نما ئيد عبا رتند از 

قيفی متنا سب با پنجره ملکه ‏(به اندازه داخل آن)‏ 

پاکت ها ی آ ما ده برای ظرفيت ‎2‎تا‎3‎ کيلو گرم زنبور.‏ 

قفسهای آ ماده با ملکه ها ی بار ور(تلقيح ‏)شده 

غذای زنبو را ن به همراه درپاکت 

نحوه عمل در شکل به خو بی قابل درک است.‏ 

‎1‎ قفس ملکه را در پاکت ، وا رونه ببنديد تا قابل تغذيه با شد 

‎2‎ پا کت را با زنبور پرکنيد.‏ 

3 درِ‏ پاکت(قفس آ ماده با غذای سفری را وارد جای آن کنيد و محکم نمائيد تادرراه مشکلی ايجاد نشود 

. 

. 

. 

. 

. 

. 

: 

. 

( 

: 

. 

( 

:

132 

محصو لات زنبوردا ری 

زنبور پاکتی 


تهيه زنبو ر پاکتی!‏

133 

: 

محصولات زنبوردا ری 

تو ليد ملکه 

الف انتخاب نژاد:‏ 

معمو لآ درزنبو رستانی که زنبوران آن ازيک نژاد خالص ومنتخب می با شند می توا ن به تو ليد ملکه انبوه دست زد 

زيرا قاعده انتقال صفات ژنتيک در اين حشره که ماده ‏(ملکه)‏ توا نا يی ايجاد نر خودرا نيز دارد(‏ 

آنست که در صو رت خلوص ، همچنا ن صفات بارز ، منتقل خو ا هند شد 

بنا بر اين ‏،هما نطور که قبلآ نبز يادآ وری شده در زنبو رستانی که ملکه ها ی نژاد اصلاح شده دو رگه دارند چنين 

کاری نتيجه ای بسيار نا منا سب به بار خوا هد آورد.‏ 

در صو رتيکه بخو ا هيد ملکه ها ی دو رگه نژاد اصلا ح شده)‏ ارا ئه کنيد ، با زهم مطالعات و آزما يشا تی در هردو 

نسل منتخب ، (1 برای توليد نر /2 برای توليد ماده)‏ به گو نه علمی وعملی ، ضرو رت دارد 

ب تو ليد شاهخانه مصنوعی 

اصو لآ تو ليد شاهخانه د رهر کند و يی 

که ملکه اش برداشته شود ، به را حتی 

امکا ن پذير است و اين خود اساس تکثير 

کلنی های زنبو را ن در بها را ن است 

اما درتوليدشاهخانه هاروشهای بسياری 

تجربه و پيشنهاد شده است که عمو مآ به 

چهار دسته تقسيم می شوند:‏ 

توليد شاهخانه درکندو ی باملکه و 

مشغول به کار 

تو ليد شا هخانه در کندو ی با ملکه 

بوسيله دورکردن بخشی ازپرستاران ازملکه.‏ 

3 تو ليد شا هخانه در کندويی که ملکه اش 


محدود شده با شد 

4 تو ليد شاهخانه درکندوی يتيم ‏(بی ملکه).‏ 

مجموعه اين روشها در توليد انبوه شا هخا نه ها قا عده ای کلی را به دست ميدهند که به تشکيل کندو ی پروش منجر 

ميشود.‏ بنا بر اين ‏،پردا ختن به هر يک از روشها به طورجدا گا نه راحذف می کنيم و بر سر مطلب عملی اصلی 

ميرويم.‏ 

فن ايجاد و سا ختن شا هخا نه به تعداد زياد.:‏ 

سا خت شا هخا نه به تعدار زياد خود شا مل دقت و توجه به شرايط شا هخانه ها و کار های آ تی که بررو ی آ نان 

انجام خو اهد شد ، صو رت پذير است 

که اهم آ نها عبا رت ازآ نست که هر شا هخا نه را بتوا ن جدا گانه و بدون لطمه درقفس شا هخانه قرارداد به همين 

ملاحظه قبل از آ نکه شا هخا نه ها را بسازيم با يد پا يکها ی چوبی يا چوبپنبه ای به تعداد و فا صله ها ی لا زم بر رو ی 

تخته جدا ساز شا هخانه ، با موم ، دقيق و محکم بچسبانيم 

قالبی متناسب با تعداد پا يکها از چو ب آ ما ده دا شته باشيم تا با آ ن قالب ، انگشتانه های مومی را آ ما ده کرد ه سپس 

با موم مذاب بر رو ی پا يکها بچسبا نيم 

اين تخته بار انگشتا نه مومی ه مصنو عی به تعداد سه تاچهارعدد در يک قاب چوبی،جا ی داده می شوند و 

برای انتقا ل لارو آ ما ده می با شند.‏ 

قاب سلو لها ی مصنوعی را به دو روش می تو ا ن تهيه نمود 

با غذا ، به طو ری که بخش بالايی قاب ، بخش پراز گرد گل و عسل با شد 

بدو ن غذا و طبعآ با يکرديف سلول شا هخا نه بيشتر 

تقسيم ژله اکنون نوبت ريختن ژله آ ما ده در سلو لهای آ ما ده است که با يستی به ارتفاع حد اقل يک ميليمتر 

در سلو ل با لا بيا يد بد يهی است اين ژله با يد قبلآ با يکی از روش های توليد ژله رويال ‏،آ ما ده شده با شد 

انتقا ل لا رو و قتی سلو لها آ ما ده و پر ما يه شدند ، انتقال لار و هايی که سنشا ن از 36 سا عت تجا وز نکرد ه 

با ابزار دقيق و د رنهايت دقت و تمرکز،‏ انجا م پذيرد.‏ 

لا زم به تذ کراست که تما می اين آ ما ده ساز ی قاب تو ليد ملکه برای کندو ی پرو رش ، با يد در اطاقی با رطو بت ، 

حرا رت و نو ر لازم انجا م گردد.‏ 

. 

( parthenogenese 

. 

( 

. 

) 

96 

. 

. 

. 

. 

( 

) 

. 

. 

. 

) شاهخان 

. 

. 

. 

: 

1 

2 

A 

1 

2 

B 

C

134 

قاب سلو لها ی مصنو عی شاهخا نه 

و مرا حل مختلف تکميل آن 


قاب تو ليد شاهخانه 

تو ليد شا هخانه و مرا حل آن 

عکس يک قاب تو ليد شا هخانه که شا هخا نه ها درآ ن کا مل شده اند برای نمو نه ارا ئه شده است 

در اين نمو نه بخش با لا يی قاب تا يک سوم ، ذخيره و بخش پايينی قاب آ زا د و خالی باقی ما نده 

اما شا هخانه ها دروسط قاب همگی سالم به مرحله تقسيم در قفس رسيده اند . 

. 


شا هخانه ها ی کامل

135 

: 

ج تشکيل کندو ی پرورش 

کندو يی که برا ی پرو رش 900 ملکه پيش بينی شده است بر اساس رعا يت نکات ذيل بررسی و تر تيب 

داده شده 

1 نظم سيستم تمر کز در کندوبه بهترين وجهی در نظر گرفته شده.‏ 

2 شا نها به آ رايشی قرار گر فته اند تا پرستا را ن ‏،در همه جا ، نبو دن ملکه را احساس کنند 

3 بر رو ی شا هخا نه ها،‏ بيشتر،زنبو را ن پرستا رريخته شده 

4 قابها ی شفيره دا ر برا ی احتراز از ايجاد ما ده تخمگزا ر،در فوا صل مقتضی و موثر قرار گرفته اند 

عسل و گرد گل ذخيره شده به قدرکفايت در نزديکی قابهای پرو رش ، پيش بينی شده است.‏ 

بنا بر اين در صو رت اقدا م به تو ليد ملکه باچنين ظرفيتی ، ابزار و قطعات لا زم را می توا ن به اين شرح پيش بينی 

نمود 

. 

( 

800 تا 

: 

: 

يک کندو ی پنج طبقه ‏(پنج طبقه کندو برا ی قاب بزرگ 

‎6‎شا ن با فته شده بدو ن ذخيره 

‎2‎ظرف غذا 

‎8‎قاب عسل 

‎10‎قاب گرد گل و عسل ‏(ذخيره مخلوط)‏ 

10 قاب شفيره 

‎14‎قاب هم با شا هخا نه ها ی مصنو عی آ ما ده 

در نها يت به اندا زه 50 قاب زنبو ر که بيشتر آ نها پرستا رباشند ، با يد در کندووا رد کرد 

! 

وقتی شا هخا نه هابه مر حله ای رسيدند که رو ی آ نهابسته شد با يستی شا هخا نه ها ی سر بسته را به قفس شا هخا نه 

برد و سپس به کند و های جفتگيری سپرد يا آ نکه برا ی تلقيح مصنوعی ، آ ما ده نمود 

تو ضيحات:‏ 

اگر شا هخا نه ها به موقع به قفس شا هخانه منتقل نشوند سرنو شت غمگينی دارند.‏ 

. 

. 

5 

شکل شما ره 100/A 

برای آ نکه شا هخانه ها به قفس شاهخانه منتقل شوند ، پيش بينی لا زم است 

: 

B/ 100 

: 


د آ ماده کردن قفس فروش 

لا زم است قفس های فرو ش قد ر ی زو د ترآ ما ده شو ند تا به مو قع ‏،قند همرا ه آ ما ده سازی شده جا بيفتد.‏

136 

کندو ی پرورش و تشکيلات آن 

شکل شما ره / 99 کندو ی پرورش

137 

ه تلقيح ملکه ها : 

تلقيح ملکه هما نطور که از نو شته ها ی قبلی برمی آ يد بر دونوع است 

يکی به گو نه مصنو عی با ماشين تلقيح و ديگری با رو ش کندوها ی تقسيم شده به طور طبيعی 

: 

Robert & Mackensen 

) 

1 

تلقيح مصنوعی با دستگاه 

طبيعی است ملکه ها يی که با اينهمه زحمت تهيه می شوند ، در صو رتی ارزشمند ند که با رور با شند 

در غير اينصورت فا قد ارزشهای لا زم می باشند 

علت طبيعی ا مر آ نستکه دو را ن تو ا نايی جفتگيری يا پذ يرش تلقيح مصنوعی برای ملکه محدود است به هفته او ل 

عمر او 

به همين دليل بو د که از سا لهای ‎1911‎م به بعد تلا شهايی برای مقابله با مشکلات توليدو پرورش ملکه به عمل آ مد در 

ضمن با در نظرگرفتن قو ا نين ‏(گرگور مندل)در زمينه صفات ژنتيک و انتقال آ ن به نسل بعد،‏ از طرفی و نياز توليد 

ملکه ها ی بار ور و کارآ مد از طرف ديگر ‏،ضرو رت تلقيح ملکه به روش مصنوعی را بيش از پيش ايجا ب ميکرد 

اين تلا شهابين دا نشمندان مما لک آ لمان ‏،آ مريکا و روسيه به ساخت دستگاههای ناقصی منجر شد که در عمل پذيرفته 

نبو دند تا آ نکه رابرت و مکنسن تو فيق سا خت بهترين ما شين را به دست آ وردند و پس از آ ن کار توليد انبوه ملکه 

رايج شد و به مسابقه بين کشو رهای آ مريکا ‏،استراليا،ايتاليا و بالاخره اسرائيل انجاميد.‏ 

. 

: 

( 

. 

. 

شرايط تکنيکی ماشين تلقيح مصنوعی 

اين د ستگاه با يستی با طبيعت زنبو را ن آ نهم با اين عضو ظريف و لطيف جنسی وازآ ن ظريف تر سلو لها ی نر 

همخو ا نی دا شته باشد وِاعمال کو چکترين لطمه و آ زاری راموجب نشو د 

شرا يط تلقيح و جزئيات آن 

او لين شرط دستگاه قابليت بردا شت و جمع آوری سلو لهای نراززنبوران نر است اين مجمو عه سلول جنسی ، 

بسيار فشرده و کم آ ب است و با تماس با هوا به زو دی منعقد می شود.‏ و به هيچوجه نبا يد در مقابل هوا قرار گيرد 

بنا بر اين لا زم است به محض تهيه ، درمنبع زهدا ن ملکه تزريق گردد.‏ 

برای برداشت سلولهای نر از زنبوران دورا ه و جو د دارد يکی جدا کردن سر زنبو ر نر و ديگری فشردن او است 

که در هر حال خوا هد مرد در اينصو رت عضو نرينه حشره در اختيا راست تا با ميکرو سرنگ مکيده و جمع آ وری 

شو د کليه اين عمل با يد درزما نی کمتر از سه دقيقه آ نهم در شرايط آ زما يشگاهی انجا م پذيرد 

ميکرو سرنگ ‏(سرنگ بسيار کوچک ميکرو سکوپی)‏ پس از پرشدن به مقدار پيش بينی شده با يد درمنبع زهدا ن 

ملکه تزريق گردد.‏ 

لذا قطرآ ن با يد از 66 صدم ميليمتر تجا و ز نکند.‏ باتو جه به اينکه قطر سلو لها ی نر در حدود 45 صدم ميليمتراست.‏ 

به اين جهت ‏،لو له خرو جی سرنگ با يد با دقت بسيار ‏(از شيشه و يا آکريل)‏ تهيه شده با شد 

آ ما ده کرد ن ملکه برای تزريق:‏ 

ملکه به هيچوجه برای تزريق ، همکاری نخو ا هد کرد و به سختی با آ ن مقابله خوا هد نمود از حرکت با زداشتن يا 

وارد کردن سرنگ در ست در جا ی لازم عملی نخو ا هد بود مگر اينکه او رابيهو ش کنيم 

بيهو ش کرد ن ملکه 

درهمين دستگاه تکا مل يا فته رابرت مکنسن ، بخشی برا ی نگاهدا ر ی ملکه پيش بينی شده تا در ست در مقابل 

ميکرو سرنگ قرار گيرد و انتها ی آ ن با لو له ای متناسب به مخزن انيدريدکربنيک متصل ميشود 

بيهو شی با با ز کردن شير گاز انجا م ميشود و فرصتی در حدود 12 ثا نيه برای تزريق به دست می آ يد 

بديهی است اگر زمان بيهوشی از 12 ثانيه تجا وزکند ، ملکه خوا هد مرد.‏ 

جز ئيا ت عمل تلقيح:‏ 

قبلآ با يد دستگاه راطو ری تنظيم کرد تا بستن ملکه در جايگاه نگاهدا ری ، آ خرين مرحله کار باشد.‏ 

وضع دستگاه و ملکه 

چرا غ دستگاه رو شن ، لنز تنظيم شده،پشت ملکه به طرف ميکرو سرنگ،پنسهای نگاهدا رنده بند های آخرين ملکه به 

سرعت وار د و بيهو شی آ غاز شده سرنگ را به آ رامی پا يين آ ورد ه با پنس ظريفی که در دست دا ريم دريچه منبع 

اسپرم رابا زکرد ه سرنگ را وا رد و مقدار لا زم ما يع را تزريق کرده به سرعت همه ابزار هارا دورکرده ملکه را در 

قفس رزرو و ا رد نمو ده به پرستا را ن می سپاريم 

، 

. 

. 

. 

. 

. 

. 

. 

. 

. 

10 تا 

: 

. 

: 

. 

: 

: 

..

138 

ما شين تلقيح مصنوعی 

شکل شماره / 101 دستگاه تلقيح مصنوعی 

شکل شما ره / 102 مرا حل تلقيح ملکه

. 

. 

139 

: 

2 

تلقيح طبيعی ‏(جفتگيری ملکه ها،درفضای آ زاد)‏ 

به فرض مسا عد بو دن هوا و به دليل آ سا نتربو دن روش جفتگيری ملکه ها به طو ر طبيعی ، می توا ن ملکه ها را 

برای پر واز زفاف آ ما ده کرد 

وا قعيت آ نستکه با توليد انبو ه ملکه ، کار آ ما ده ساز ی اين ملکه ها ، خو د امری است که شرا ئط دقيقی با يددر آ ن 

رعايت شود 

اولآ استقلال کندو 

يک ملکه جوان که برای زفاف ، پرواز می کند ‏،بايد دا را ی کلنی مستقلی باشد که ملکه ‏،خود را متعلق به آ ن بداند.‏ 

اما اگربه هما ن انبو ه توليدی 900 ملکه توجه کنيم ، با احتساب هر ملکه يک کندو،‏ به‎900‎ کندو ی کا مل نياز منديم 

بديهی است منظور از کندو ی کا مل ، کندو ئی است که مستقلآ هما ن ملکه و انواع جمعيتش را در بر داشته با شد 

برا ی نيل به اين مقصود،کند وهايی کو چک به نا م کندو ی زفاف ساخته شده که دارا ی سه قاب ‏(يا بيشتر)‏ با شد و هر 

قاب آ ن به اندا زه يک سوم قاب کندو ی معمولی ، به اين تر تيب که اگر اين قاب تقسيم شده راقبلآ درکندو ی اصلی،‏ 

به عمل آ و رده و آ ما ده کنيم به ازاء هر قاب ، يک کندو ی مستقل برای زفاف هر ملکه دراختيا ردا ريم 

در مو رد کندو ها ی زفاف ، يا د آو ری اينکه اين کند و ها می توانند در هر بلوک ، شا مل يک يا چند کندو ی مستقل 

با شند ، بی مورد نيست گذ شته از اين ميتو ا ن کند و ها ی‎2‎ يا 4 قسمتی ساخت که هر قسمت آ ن مستقلآ برای يک 

ملکه در نظر گر فته شده است 

لذا توجه شما را به شکل بخش با لا ئی آن ‏)جلب ميکنم 

ثانيآ تا مين ذخيره و جمعيت و نو زادان 

بر اساس آ نچه در بالا گفته شد ، اين قابها بايد سرشارار ذخيره کا فی ‏،و جمعيت متشکل از شفيره 

و نوزاد وپرستاران با شند تا ملکه به پر وا ززفاف تشو يق گردد.‏ 

ثالثآ محل مشخص استقرار کندو 

همين کندو های کو چک جفتگيری با يد د رمحلی مستقر با شند که جمعيتشان آ ن نقطه را به نا م جا يگا ه زند گی 

خود بشنا سند.‏ برا ی اين منظور بر اساس تجاربی که به عمل آ مده بهتر است که اين کندو ها به رنگهايی مختلف رنگ 

آميزی شده و به گو نه ای نا منظم مستقرشو ند تا هر زنبوری با شنا خت مشکلا ت را ه کندو و جهت آ ن آ شناگردد.‏ 

قرار دا دن علا ئم مختلفی بر سر را ه و مسير زنبو را ن به تشخيص مو قعيت زنبو را ن هر کند و کمک ميکنند 

رابعآ محيط زفاف ملکه 

محيط زفاف اينهمه ملکه 

تو ليد شده با يد به اندا زه 

کا فی اززنبور ستا ن 

به دو ر با شد تاملکه ها 

دچار سر گردا نی 

و هرز رفتن نشو ند.‏ 

! 

. 

. 

. 

. 

) 104 

. 

: 

: 

: 

شکل شماره‎103‎‏/‏ نسب شاهخانه درقابهای کندوی زفاف 

تو صيه های لازم 

به فا صله 450 متری کند و ها ی زفاف ، چند کند و ی قديمی قرار دهيد تا نر های اين کندو ها نيز در 

زفاف شرکت کنند البته بايد از هما ن نسل مو رد نظر با شند 

جلسه زنبو ردارا ن 

در تا ريخ 

زنده يا د ، آ قای دکتر کسائی سه تو صيه کردند که به جا است تا آ نها را نيز به رو يت خو اننده بر سا نم 

کندو ی زفاف(‏ با يستی چند رو ز قبل از وا رد کرد ن شا هخا نه،آ ما ده و مستقر گردد تا 

a: جمعيت تشنه شا هخا نه شودو حتی رو ی تخم شا هخا نه بزند که حتمآ بايد تراشيده شود)‏ . 

b‏:در اين چند رو زه تعدا دی عسلجو پيدا ميکند ورا هنمائی ملکه را در زما ن زفاف ممکن می سازد.‏ 

از نظر جمعيت ، اطمينان بخش و جا افتاده می شود 

غذا ی کندو ی ز فاف حتمآ بايد عسل و گرد گل با شد.دادن عذای جا نشين و شربت هم اضافه شود 

3 اگرشاهخانه شش روزقبل ازخروج به همين کندوی زفاف سپرده شود،ملکه کشيده تروارزنده ترخوا هد بو د.‏ 

: 

: 

. 

) 

! 

. 

( Nuclei 

: 

300 تا 

1353/1/ 24 

1 

:c 

2

140 

کندو های زفاف ‏:ساختار و نحو ه استقرار آنا ن 

شکل شما ره / 104 کندو ی زفاف

141 

اطمينا ن يا فتن از سالم بو دن ملکه:‏ 

تخمی که می گزارد بايد را ست باشد و درست در ته سلول قرار گيرد.‏ 

در هر سلول فقط يک تخم گذا شته با شد 

اندا زه تخم عادی و معمو لی باشد 

تخم بارور باشد.‏ 

. 

حصول اطمينا ن از بارو ری و کا مل بود ن ملکه : 

ملکه ها ی تلقيح شده ، به گو نه طبيعی ، با يد عملآ مو رد بررسی قرارگير ند تا معلو م شود که بی عيب هستند 

برای حصو ل به اين نتيجه با يد به اين نکته توجه داشت که ملکه با رو ر ،48 سا عت پس از استقرار در کندو به 

تخمگزاری می پردا زد 

بايک آ زمايش ميکرو سکو پی از تخم او در موا ردفو ری و در صورت فرصت کا فی به فاصله هفت روز از 

تخمگزاری ، با تو جه به نحو ه پر ورش نوزاد می توا ن ما هيت کار رادر يا فت.‏ 

. 

. 

جمع آ وری کند وهای زفاف:‏ 

پس از هردوره توليد ملکه ، کندوها ی زفاف را با يد جمع آ ور ی کرد 

نحو ه عمل به اينصورت است که در نز ديکی هر بلوک مجتمع کندو ها ی زفاف يک کندو قرارداده همه راهمبو نمو ده 

تشکيلات آ نها را با يک ملکه در آ ن کندو جمع می کنيم و به تدريج قابهای تقسيم شده رابا قابهای معمو لی تعو يض می 

نمائيم 

سپس تشکيلا ت کندورابه خو بی بررسی نمو ده و از آ ن رفع نقص می نما ئيم 

لازم به تذ کر است که قابهای کو چک با يد با دقت تميز و بسته بندی شده برای دو ره بعد آ ما ده نگهدا ری شوند 

. 

. 

! 

. 

شکل شما ره / 105 جمع آ وری کندو های زفاف

142 

. 

و : علامتگزاری ملکه 

وقتی از سلامت وکامل بو د ن ملکه اطمينا ن حا صل شد ، 

می توا ن اورا با رنگ ياشما ره علامتگزاری کرد.‏ 

رنگی که به اين منظور مصرف می شود با يد با سلولوئيد 

و مواد رنگی قابل حل در آستن تهيه شده باشدو با قلم موئی 

بسيار ظريف آ ما ده گردد 

شما ره های آ ما د ه ‏(سلفونی)برای اين منظوربا يد با پيپت 

مکنده برداشته شود و پشت آن باچسب استن به دقت آماده 

گردد.‏ 

ملکه با يد د رمحبس تو قف گيراندا خته شود تا امکان 

حرکت ندا شته با شد 

که در هر صورت علا متگزاری گردد 

و چند ی تا تبخير استن درهما ن محبس بما ند.‏ 

وسايل علامتگزاری ملکه:‏ 

د رشکل مقابل نشا ن داده شده اند.‏ 

شکل شما ره / 106 وسايل علامتگزاری ملکه

ت(‏ 

(10 

143 

: 

1×2× 5 

که با سه بار 

سو راخ 

دريل يک و 

نيم خالی 

شده 

وازدوطرف 

درازانيز 

سوراخهايی 

مناسب 

قطر اندام 

ملکه دارد 

در پهلو های 

باريک 

شيارهايی با 

اره داده شده 

. 

که به بخش 

خالی راه 

دارند 

هو يه).‏ 

يکی ازدايره 

های خالی 

جای غذا 

ودوتای 

ديگر 

جای ملکه 

وپرستاران 

است 

توری فلزی 

. 

: 

. 

ز انتقال ملکه به قفس فروش 

ملکه هارامعمو لآ بدون قفس فرو ش نمی توا ن برا ی مشتری های ملکه يا زنبو را ن پاکتی فرستاد و لذا با يدآ نها را 

قبلآ در قفس فرو ش وار د کردو برای فرو ش آ ما ده سا خت 

روش کلی آ نست که ابتدا قفس فرو ش رابه طو ر کا مل آ ما ده می سازند ، ملکه را به همرا ه چند پرستار(‏‎6‎تا 

به درون آ ن هد ايت می کنند و سپس چوب پنبه ورود و خرو ج ملکه را محکم می کنند 

ساختارقفس فرو ش 

بطوريکه 

درشکلهای 

داده شده می 

بينيد 

قطعه چوب 

کاج مکعب 

مستطيلی 

است به 

ابعادتقريبی 

بعدازقراردادن سلفون روی بخش غذا با منگنه کوبيده ميشود.سلفون روی بخش عذا مانع آ لايش می شود.‏ 

وقتی قفس آ ما ده شدمی تو ا ن ملکه وپرستاران را به قفس وارد نمود.‏ حالا اين قفسها با يد طوری کنارهم بسته بندی 

شو ند تا شيارهای هوا درمقا بل هم و اقع شده وتوريهاهمه به طرف بالا با شند

144 

ملکه رزرو ‏(نگاهداری ملکه ها)‏ 

. 

) 

اگر به دلائلی ملکه ها به فروش نرفتند با يستی برا ی نگا هدا ر ی آنا ن در دراز مدت چاره ای انديشيد.‏ 

چو ن ملکه ها به تغذيه ودفاع از خود قادرنيستند و با يدپيو سته تحت پر ستا ری زنبو را ن با شند بايستی درکندوها ی 

زنبو را ن به گو نه ای نگا هدا ری شو ند تا هم کندو و جمعيت و ملکه اش به کارخو د ادامه دهند و هم پرستاری ملکه 

ها ی رزرو بدون بر خو ردواشکال انجا م پذيرد 

با همه ارائه طريق هايی که شده ، يک را ه عملی را پيشنهاد ميکنيم و آ ن تهيه قاب رزرو ملکه است 

اين قاب به اندا زه يک قاب معمولی کندو است که از درا زابه ‎12‎قسمت و از پهنا به سه قسمت با تخته های ظريفی 

تقسيم شده و يک طرف آ ن سر تا سر با يک تو ری فلزی ‏،و طرف مقابل آ ن با همان تخته ظريف پو شيده شده است 

درهر يک از بخشهای به دست آ مده ُ سو را خی تعبيه شده که با چو ب پنبه بسته می شود.‏ 

ملکه ها ی رزرو را از همين سو راخها و ا رد کرده قا ب را درگو شه ای از کندو ، دو ر از ميدا ن فعا ليت ملکه 

کندو نگا هداری می کنيم تا پر ستا را ن کند و آنها راتغذيه و نگا هدا ری نما يند.‏ 

در صو رت امکا ن با جدا کر دن يک طبقه به کمک پنجره ملکه)‏ نيز می توا ن قا برا به پرستا ران سپرد.‏ 

امکا ن ديگر آ نکه قاب را به طورافقی ميتوان در با لا ی درفيبری کندو قرار داد 

تو صيه و تذکر 

بيش ازتعداد‎4‎قاب رزرورانميتوان به يک کندوتحميل کرد.‏ 

زما ن رزرو بيش از 40 رو ز ، مجاز نيست.‏ 

توليد ژله رويال 

. 

. 

) سلطانی)‏ 

. 

: 

برا ی تو ليد ژله سلطنتی که درواقع غذای روزانه 

ملکه رو شها ی گو نا گو نی ارائه شده که با 

توضيح دادن اين روشها،مطلب به درازاکشيده ميشود 

بنا براين چکيده ای ازنوشته ها و تجارب شخصی را 

در اين زمينه ارا ئه ميدهم 


اصو لآ درفصل بها ر که تما يل زنبو را ن به توليد شا هخا نه زيا د است می تو ا ن قا بها ی شاهخا نه 

دارراعلامتگزاری کر د وبه طو ر متنا وب ، هر هشت سا عت يکبار تخليه نمود 

روش کار آ نست که در هر شا هخا نه کرم ‏(لا رو)‏ رابا قا شقک ظريفی به آ را می بيرو ن می آ و ريم و بعد ژ له را 

باهمان ابزاردر ظرفی که قبلآ پيش بينی کرده ايم ‏،تخليه 

نمود ه کر م را برسر جا يش بر می گردا نيم 

رو ش تجارتی توليد ژ له:‏ 

درکندو هايی که برای پرورش ملکه انتخا ب کرده ايم 

می تو ا نيم به مدت زيادی پر ستاران را به تو ليد ژ له 

وا دار کنيم 

برای اين منظور ، سلولها ی لارو دا ری را که در 

کندوداريم،به طورنيمه کاره برداشته به کندوی ديگری 

منتقل می کنيم 

و بلافا صله سلو لهای خالی 

‏(شاهخانه های مصنوعی بدون لارووژله)به جای آنها 

قرارميدهيم و بعدازگذشت شش ساعت اين شان را 

برداشته وژله های ريخته شده رابرداشت می کنيم 

چنا نچه مقدارژله ناچيزبود،شش ساعت ديگربه کندو 

فرصت داده و بر دا شت را انجا م ميد هيم 

پس از تخليه ‏،شا نها را مجددآ به کندوبر می گردا نيم شکل شماره 109 

حالا اين کندووضعيتی دارد که با اطمينان خا طر می تو انيم سلو لهای لا رو دار ديگر ی را درآن قرار دهيم و به محض 

ژله ريزی به کندو يی خالی برده،‏ باپرستار ان جديد پر نما ييم تا بقيه کاررا به انجام بر سا نند 

بنا براين کا رتو ليد ژ له در هما ن کندوی پر و رش شا هخانه اما با قدری بهره کشی بيشتر،‏ صورت خوا هد پذيرفت.‏ 

108 

. 

. 

. 

. 

. 

است ،

145 

عمل گرده افشانی ، 

يکی ديگر از محصولا ت زنبو رداری 

گل و زنبور 

را بطه بين زنبورو گل يکی ازحلقه ها ی مهم چرخه حيات است،‏ زنبو رها بدون گلها ، می ميرند و گلها نيزبدون 

زنبو ران نسلشا ن گم ميشود.‏ 

برای آ نکه براين رابطه بيشتروقوف يابيم لازم می آ يد تا آ نجا که ممکن است گل رانيز بشنا سيم 

ميدا نيم که تکثير گيا ها ن گلدا ر ، با دانه های آ نها است 

ازآنجائی که گل،اندام جنسی گياه گلداراست ‏،دانه گل نيز نتيجه لقاح گل است و بقاءگياه منو ط به تشکيل دانه است.‏ 

در گيا ها ن گلدار ، اندا م نربه صورت پر چم و يا سنبله نراست که عمو مآ گرده ها ی گل ‏(سلو لهای بارور کننده)‏ از 

اين اندا م خا رج می شوند 

دا نه ها ی گرده درخت کا ج را برروی آ ب باران ، پس از يک بارندگی بهاره به صو رت تو ده چرب زرد رنگی 

ملاحظه کرده ايد.‏ 

ويااگربه بيد مشک دست بما ليد دستتان با گرد زرد رنگی آ غشته ميشود.‏ 

ياچنا نچه به بر جستگی و سط گل ختمی دست بما ليد دستتان به توده چرب سفيد رنگی آ لوده می گردد.‏ 

اينها همه سلو لها ی نر گيا ه هستند که اگر بر روی عضو مادگی گياه قرار گيرند،‏ عمل لقاح انجا م می شود 

ما دگی گل در بسياری از گلها در وسط پر چمها در ميا ن گرفته شده و بلند تر به نظر می آ يد 

اگر چا قا له با دا م رابه دقت نگا ه کنيد ‏،ميله با ريکی درنوک آ ن وجو د دا ردکه به همان اندام ميوه نا رس ختم ميشود 

و به آ سانی از آ ن جدا ميگردد.‏ 

اين هما ن لو له مادگی و چا قاله،‏ ثمره لقاح است 

اينک يک گل سيب را برابر شکل 110 برايتا ن تشريح کرده ام تا نظرتا ن را به چگو نگی عمل لقا ح در اين ميوه 

جلب کنم و به کمک آ ن ، ارزش دخا لت زنبو را ن رادرتلقيح گلها،‏ خاطرنشا ن سازم 

يک گل سيب دارا ی 5 کاسبرگ سبز،‏ ‎5‎گلبرگ رنگين ‏،تعدا د ی پرچم عضو نر و در وسط پر چمها يک کلاله 

‏(مادگی)‏ است.‏ 

هما نطور که دررديف بعدی تصا وير ملا حظه ميشود 

پرچم يا اندا م نر با کيسه گرده پر از دانه ها ی گرده ميبا شد 

در رديف پايينی ‏،اندا م ما ده پس از گرده افشا نی با رو رميگردد.‏ 

در همين رديف پايينی ، نو شجای گل را می توا ن ديد که خو د باعث جلب حشره برا ی نوشيدن شهد می گردد.‏ 

رفتار زنبور و دخالت او:‏ 

زنبو ری که باپا ها يش دا نه های گرده راحمل می کند ، درموقع بر دا شت نوش ، با کلا له گل تما س حاصل ميکند و 

کافی است تا تعدادی گردگل بررو ی کلا له منتقل نما يد و موجب تلقيح گل گردد.‏ 

. 

. 

. 

. 

( 

) 

. 

: 

. 

. 

. 

ارزش های گرد گل 

گرد گل علا و ه بر همرا ه دا شتن سلو ل ها ی نر ينه گيا ه دا را ی موا د غذا يی فشرد ه پر ار زشی نيز هست که در 

و اقع خو رش سلو لها ی نر هستند اما ز نبو ر آ نها رابرا ی تغذيه خود ونو زا دا نش بر ميدارد 

اين معا مله که زنبو ربا بر دا شتن گرده گل ها ی اضا فی گل ، و گرده افشا نی کا مل آن ‏،موجب بقاء گيا ه می شود ، 

امری است که به چرخه حيات مرتبط می گردد 

چرا زنبو ران د ربقاءگيا ها ن ‏،عاملی بی بديل هستند؟ 

گيا ها ن گل دار ، همگی گلها يشان مثل گل سيب نيست و گاه گل نر بر درختی و گل ما ده بر در خت ديگر است 

به طو ر خلاصه : عده ای ازگيا ها ن ما نند خر ما ، بادست انسا ن به با رو ر ی مو فق می شو ند.‏ 

بعضی هم بدو ن دخالت جا ندا رديگر ی ، با با د يا خود به اين مهم دست می يابند.‏ 

اما بسيار ی از گيا ها ن بدو ن دخا لت زنبو را ن ، امکا ن عملی برای بارور ی ندا رند.‏

146 

تشريح گل و گرده افشانی 

شکل شما ره / 110 گرده افشا نی

147 

. 

! 

گرد ه افشا نی و باروری گياهان 

همانطو ر که يا دآ ور ی شد ، همه گياها ن قدرت با رور ی خو د را بدون عاملی همچون ز نبو ر ندا رند 

به شکل 111 تو جه فرماييد:‏ 

در گلهای اين گياه ابتدا پر چمها می رو يند و بزر گ می شوند و فرو ميريزند،‏ در حا ليکه ما دگی هنوز به مر حله رشد 

نرسيده 

اين زنبو راست که از گلی به گل ديگر ميرود و پيام عا شقانه گل تازه دميده ای رابرا ی گلی که پرچمها يش فرو ريخته 

ميبرد واو را بار ور می سازد 

درشکل رديف اول،‏ گل تازه دميده با پرچمهای پر از گرده ، زنبو ررا به جستجو ی شهد می خوا ند و اورا با دانه 

های گرده می آلايد!‏ 

در رديف پايين گلی که کلاله اش رسيده و آ ما ده پذيرش سلول نراست ، نو ش را عرضه می کند و گرده را از زير 

چانه زنبو ر ، در يا فت می کند 

شکل شما ره ‎111‎‏./.نقش زنبو ر عسل درباروری گلها

148 

: 

. 

1 و 

2 و 

هما ن اتفا ق در دو گونه گل ديگر ، موجب با رور ی آ نها می گردد.‏ 

اگر زنبو ران نبا شند ، گلی که پر چمها يش بزرگ شده و بيهو ده فروريخته هر گز به با رور ی و بقای نسل مو فق 

نخوا هد شد به شکل 112 توجه نما ييد 

دورديف بالا:‏ 

3 گل به ژاپونی ، پر چمهايش به رشد کا فی رسيده انداما ما دگيش هنو ز به مرحله رشد نرسيده ، پر چمها يش فرو 

ميريزند 

4 وقتی ما دگی به مرحله تکا مل ميرسد ، نو شجا هايش هم شهد می ترا وند و زنبو را ن را رشوه ميدهند تا مادگی 

آماده آ نها را با چند دا نه گرده بيالايد!‏ 

5 و‎6‎ در ر ديف پا يين نيز با گل استکا نی همين معامله است که به بار ور ی گل می انجا مد 

. 

شکل شما ره / 112 مبادله شهدگل با باروری

و‎3‎ 

149 

چگو نگی جمع آ وری و ذخيره گرد گل 

دربخش زيست شناسی به دقت درمورد اندا مها ی مختلف ز نبو را ن بررسی شد و مشخص گرديد که 

زنبور کا رگر ابزاربسياری درروی پاهای عقبی ‏(سبدابريشمين حمل گردگل)،دهان(آرواره ها)،‏ سر(شاخکها)،‏ 

دستها(‏ پاهای پيشين)‏ وپاهای ميا نی دارد که آ نها رادرکار جمع آوری و تخليه گرد گل به کار می گيرد.‏ 

رو ش کا رحشره،‏ به طو ريکه درشکل 113 ملاحظه ميشود،‏ به اين صورت است که 

با کمک دستها ی خود گرده گل را از پرچم آ ن به دقت جدا کرده به پای ميا نی خود ميدهد و بر رو ی سبد پا های 

عقبی می گذا رد.‏ 

در تما م مدت شا خکهای خود را نيز به کمک می گير د 

اين عمل به طو رمسلسل و با سرعت انجا م ميپذيرد 

به طوريکه وقتی پا ی ميانيش درحال چسباندن دانه گرد ه برروی سبد است(‏‎1‎‏)‏ آ رو ا ره ها و شا خکها ، دا نه های 

گرد ه ديگر ی راجدا می کنند ‏(‏‎2‎‏)و درهمان حال پای ميانی،دانه ها ی گرده جدا شده قبلی را دراختيار دا رد.‏ 

به عبا رت سا د ه ، حشره در اينمو قع مانند ما شينی سريع و بی اشتباه به نظر می آ يد.‏ که به سرعت سبد هاراپر کرده،‏ 

با پا های ميانی آنها رامحکم می گيرد(‏ وبه جا نب کندو پرو از می کند 

درجلو را ه پرواز کندوبه دقت فرود می آ يد و باسرعتی شگفت آور به درو ن کندو ميدود 

دردرو ن کندو به پشت واردسلولی شده پا های خودرا ميتکاند(‏ a ‏)وآنقدراين کارراتکرارمی کند تا سلول پرميشود 

اما چون اين ذخيره هوا گرفته و حجيم است با رها،با سرخود آ نرا محکم می کو بد و فشرده ميسازد 

. 

: 

( d و e ) 

. 

: 

. 

. 

. 

(4 

( 

/ 

) 

(5) 

(6) 

اقدا ما ت احتياطی زنبو را ن برا ی حفظ گر د گل 

گرد گل ما ده ای ازته پرو تئين دار و فساد پذيراست و آفا ت بسياری نيز دا رد که يکی از اين آ فات بيد گرد 

گل وديگری بيد موم است که غالبآ کندو هاراآ لو ده می سازند.‏ 

علا وه براينها،‏ رطو بت هوا موجب تصرف با کتری ها و تخريب گرد گل خو اهند شد.‏ 

زنبورا ن با وقوف به ارزش فو ق العاده اين ماده غذائی و آ سيب پذير ی آ ن ، برای پسشگيری از تخريبش ، پس از 

پر کر دن سلو لهای گرد گل و فشردن و تخليه هو ا ی آ نها به تدريج مقدا ری عسل برروی آ ن ريخته و ذ خيره 

گرانبهای خود رابيمه می کنند 

. 

: 

. 

. 

. 

. 

ارزش ها ی کيفی و کمی گرد گل 

هما نطو رکه قبلآ نيز اشا ره شد ، گرد گل دارا ی ارزشی فوق العاده است و ز نبو را ن اين ماده حيا تی راکه تنها 

منبع تا مين پرو تئين جمعيت کندو است به خو بی می شنا سند و تا بتو انند آ نرابه انبارهای ذخيره شش پهلو ی خو د 

منتقل می کنند 

اما واقعآ گاه مقدار ذخيره شده از حد مصرف خيلی بيشتر است و دروا قع کندو،گر فتا رتورم می شود د رحاليکه 

هنوز گرد گل در منطقه وجود دا رد.‏ 

با و قو ف ز نبو ردا ر بر ارزش گرد گلهای اضا فی زنبو ران و موا رد مصرف آ ن برای انسا ن ، و همچنين 

ذخيره سا زی احتيا طی آ ن باامکا نا ت خارج از کندو برای موا قع کمبو د گرد گل و ضرو رت را ه اندا زی کندو ها ، 

ايجا ب می کند تا اين فراو رد ه زنبو را ن را نيز بردا شت کند.‏ 

گردگل اضا فی ، يکی ديگر از محصو لا ت زنبورداری:‏ 

گرد گلی که زنبو رذحيره کرد ه و ما زا د بر مصرفش در قابهای کندو با قی می ما ند برای مصرف با زار و 

مشتر ی صو رت خو بی ندارند 

زيرا به علت در هم کو فتن و فشردگی ارزششان در مصارف معمو لی به اندا زه گرد گل نرم و از هم گسسته تا زه 

نيست 

علا وه بر آن اگر زو د تر از موعد از زنبو را ن گر فته شوند،‏ زنبو را ن بازهم به ذخيره بيشتر اشتغال خوا هند 

ورزيد!‏ 

به طو ريکه در تمام ممالک مختلف بين زنبو ردا ران مر سو م است ، گر د گل را درجلو کندو و در همان دم که 

زنبوربا شتا ب ميرو د تاانبارش کند ، بايد گرفت که هم نرم است و هم ميتو ا ن ترو تازه نگاهدا ريش کرد و برای 

فروش آما ده اش سا خت.‏

150 

زنبو را ن گرد گل را ذخيره می کنند 


151 

نحو ه برداشت گرد گل اضافی 

( Pollen trap 

) 

. 

در 

گر فتن گرد گل اززنبور،‏ در جلو کند و با و سيله ساده ای به نا م تله گرد گل 

بيشترزنبورداريها ی دنيا معمول است 

آ مريکائی ها اين ابزا ررا با فلز و ترکها با چو ب سا خته و به کار گرفته اند دراسرا ئيل و آ لمان با موا دی ديگر 

عکس چند نوع ازاين تله ها رادرشکل شما ره‎114‎ ملاحظه خو اهيد نمود.‏ 

! 

. 


تله گير اند ا ختن گرد گل 

توصيه در مورد گرد گل جمع آوری شده:‏ 

اين گرد گل با يستی پس از گر فتن از تله و جمع آ وری ، با دقت خشک شود 

ها ی در بسته و د رصورت امکان ، خالی از هوا نگاهدا ر ی شود 

) 

رطو بت آ ن گرفته شود 

( و در شيشه 

.

152 

گرد گل ، شناسنا مه گياه گلدار!‏ 

. 

گل هر گيا ه ، دانه گرده مشخصی دارد و می توا ن باشنا سايی دانه گرده درزيرميکرو سکو پ ، گرده ای را که زنبو ر 

به کندو می برد ، شناسائی کرد.‏ 

با شنا سائی گرده گل ، شنا خت عسلی که همزما ن،به کندو برده ميشود نيز امکا ن پذير است.‏ 

دا نه های گرده غالبآ سطحی زبر و خا ردار دارند و د رخلال خارها و پرزهای آ نها سو را خهايی و جو د دا رد 

در اين صفحه ‏،شکل ظا هر ی چند نوع گرد گل ، در زير ميکروسکو پ نما يش داده شده است.‏ 

. 


گرد گل در زير ميکرو سکوپ 

3 

4 

برای مثال ‏:نا م بعضی از گلها را از رو ی شکل گرد گل آنها نام می بريم:‏ 

گرد گل شما ره از گل اسپرس است 

گردگل شما ره از گل اقا قيا است 

گردگل شما ره 10 ز گل آفتابگردان است 

گرد گل شماره 15 گرده گل توتيا است 

گرده گل شما ره 16 گرده گل مو(انگور)‏ است 

گرده گل شما ره 17 از گل لاله عباسی است 

.

. 

153 

سهم زنبو رعسل درافزايش کيفيت و کميت توليدات باغداری و کشاورزی 

با غدار ی:‏ 

به عنوا ن مثال ‏،در گل در خت سيب ‏،بد ون دخالت زنبورا ن نيز عمل لقا ح انجام و ميوه تشکيل می شود اما اگر 

)، در کارتلقيح گلش دخا لتی ندا شته باشند،‏ اغلب ميوه تشکيل شده به 

زنبورا ن 

نحوی ناقص خوا هد بود.‏ 

واضح است ‏،اگر لقاح گل به طورناقص انجا م پذيرد،تشکيل ميوه نيزبه گو نه ناقص خواهد بو د و در نتيجه ارزش 

کمی وکيفی آ ن پايين خو ا هد آمد.‏ 

برای آ نکه دليل نقص لقاح ، در همين مورد به خو بی رو شن گردد،‏ به توضيح مختصر آ ن توجه نماييد.‏ 

سيب دارا ی مادگی پنج برچه ای است يعنی تخمدا نی پنج قسمتی دارد.‏ و گو شت ميوه به دو ر همين پنج قسمت ، 

تشکيل می شود 

حال اگر فقط يک برچه آ ن تلقيح شده با شد ‏،دا نه کا مل درآن برچه تشکيل شده وآن بخش سيب،به رشدکامل ميرسد.‏ 

اما در چهار بر چه با قی ما نده که دانه تشکيل نشده رشدناچيزی انجام خواهد شدوشکل ميوه ناهنجار خوا هد بود.‏ 

کشا ورزی ‏(نقل از کتا ب يوئيريش):‏ 

بطو ر ی که در مزارع نمو نه روسيه شو روی بررسی شده ‏،محصو ل آفتابگردان و گندم سياه و سيب زمينی بين 

تا‎60‎ در صد به وسيله زنبورا ن عسل افزايش داده شده 

با رو ر ی هند وانه و خربزه را به دوبرابر و در ختا ن گيلاس راتا هفت برابر و مو را تادوبرابر افزا يش داده است 

تجا رب شخصی درکشا ورزی:‏ 

درسال 1349 در نز ديکی مزارع اسپرس يکی از روستا ها ی ايران جنوب غربی ، اليگو درز ‏/قريه سفيد قبا)‏ 

تعدا دی کندوی ز نبو ر عسل و جو ددا شت که پس از ريختن گلهای اسپرس ، موردمعاينه وا قع شدند تمام دا نه ها ی 

اسپرس در کنار هم کامل و پر شده بودند 

اما در تا بستا ن سال 1352 درهمين روستا،‏ ملاحظه شد که دا نه های اسپرس به طو ريک يا دودر ميان تشکيل نشده و 

ريخته بو د ند . علاوه برآ ن بذر همه علو فه ها کا هشی چشمگيرداشت ‏.علت نبو د ن زنبو را ن در اين سال بود 

تجارب در با غداری 

درسال 1351 درباغ محل سکو نت خود ‏،درشميرا ن ، زنبو رستا ن نسبتآ جالبی دا شتم و در همين سال بود که 

محصول سيب ‏،به و گلابی بسيارمرغو ب و عالی بود 

در سا ل 1352 که ز نبو را ن را به جهر م و پس از آ ن به جنگل های شمال برده بو دم ، کليه محصو لا ت همين با غ 

بسيار نا چيز و نامرغو ب و غير قابل استفا ده بو دند.از جمله ميوه های به بسيار کوچک و غالبآاز يکطرف رشد 

کرده بودند.وبقيه بخشها(چهار پنجم باقی رشد نکرده باقی مانده بود.‏ محصول سيب بسيارناچيز ‏،گلابی هاکوچک و 

بزرگ.‏ درختا ن با دا م که هر سال غرق شکو فه بودند ، هر درختی 10 با دا م گرفته بود 

محصو ل خر ما لوکه در سا ل پيش از يک درخت بيش از ‎700‎عدد بود در اين سال به‎40‎ عدد تقليل يافته بود 

در اينجا بی مو رد نيست تا تجا رب کشورهايی مانند روسيه و آمريکا را درباغداری يا د آ ور ی کنم 

در کشور روسيه ز نبو را ن را برای تلقيح گلهای مورد نظر آ ما ده می سازند تا زنبو ر فقط بر رو ی آ ن گلها کار کند.‏ 

درآ مريکا،‏ با غدارا ن کندوهای زنبو ردا را ن را درمو قع شکو فه اجاره می کنند ‏.به عبارت ديگر،‏ بابت تلقيح شکو فه 

ها دستمزد ميدهند.‏ 

50 

. 

. 

. 

: 

. 

: 

) 

6 تا 

. 

. 

Apis flora/Apis Melifera 

( 

. 

(1351) 

: 

) 


مقايسه سيب های تلقيح کا مل و نا قص.‏

154 

عسل خود قبل از زنبورعسل کشف شد تا آ نجا که انسا نها ی اوليه با کشتار زنبو را ن،‏ به عسل دست می يا فتند 

و اصو لآ به اين را بطه تو جه ندا شتند که اگر اين ز نبو رها نبا شند عسل هم نيست!‏ 

هنو زهم عسل درسفره مصرف کنند گا نی ميرو د که خود نميدانند يک قا شق چايخوری آن ، محصول زحمت چند 

زنبورعسل است ، يا زنبو ر برای به دست آوردن ماده او ليه آ ن از گلها ، چند کيلو متر را ه را طی کرده ؟ 

هما ن گو نه که دربخش تشريح زنبو را ن تو ضيحات مختصری داده شده بدن زنبورعسل از اندا مهايی تشکيل شده که 

طبيعت ، مجمو عه آ نها رابرا ی اين منظور پيش بينی کرده است تاجا نور غذا ی خو درا از نوش و گرد ه گلها بسازد و 

در مقابل آ نها را با رور سازد . 

زنبورعسل برای سا ختن عسل چه مراحلی را طی ميکند؟ 

1 جمع آ وری شهد گلها در چينه دا ن و گرده گلها درسبد پاها ی عقبی.‏ 

2 بيرو ن پا شيدن آ ب اضا فی شهد جمع آ وری شده در زما ن برگشت از مرتع ‏(از را ه دهان)و تغليظ نسبی شهد.‏ 

3 تحو يل شهد آ ما ده به نگهبا نا ن عسلجو در جلو کندو.‏ 

4 تغييرات بيوشيمی ‏(تحت تاثيرآنزيمهای چينه دان زنبوران)‏ با چند ين بار نوشيدن و دوبا ره درسلو لهابرگر داندن.‏ 

5 تبخير سطحی و گرم کردن با عمل تهو يه مداوم.‏ 

6 جمع آ ور ی منظم عسل در مرا حل مختلف تبخير ، و ذخيره کرد ن و تمرکز آ نها در سلو لهای قابهای ذخيره.‏ 

7 افزو دن سم ‏(نيش زدن سطح عسل آ ماده برای جلو گيری از نفوذ با کتريها.‏ 

8 سر پو ش گذا شتن پو لک کردن)‏ سلو لهای عسل به عمل آمده.‏ 

‎1‎ جمع آ وری شهد بر رو ی گلها:‏ 

زنبو را ن عسل ، شهد گلها را با زحمت و تلا ش بسيارجمع آ وری می کنند و هر چه تنوع گلها بيشتر با شد تنوع 

عسلهايی که ز نبو را ن می سازند به هما ن اندا زه بيشتر خواهد بود 

وقتی زنبورا ن بر رو ی گلها ی با غچه خا نه شما می آ يند ، آ نهارا مو رد دقت قرار دهيدو ملا حظه کنيد که چگونه 

در لا به لا ی پرچم گلها و يا گلبرگهای در هم ، برای استخرا ج ذره کوچکی شهد فرو می روند 

در مو رد محا سبه سا ختن هر قطره عسل،‏ از طر ف پژو هند گا ن بسياری ، دقت و تامل شده ولی در مشاهدا ت 

عينی که حود نموده ام ، با يد اعترا ف کنم که اين امر آ نقدرپيچيده است که شايد به کمک ما شينهای محاسب و يک 

صاحب نظر،‏ بتو ا ن اين محا سبه را به دقت درموردهر گل ، انجا م داد و بعد به بقيه محا سبا ت پردا خت زيرا 

او لآ نوع گل ، تعداد گلها در متر مربع مرتع)،‏ رطوبت محيط و گرما همه در کار ترا وش شهد مو ثرند 

ثا نيآ نوع زنبور نژاد و کا رآ ئی او در سرعت برداشت شهد 

ثالثآ فاصله زنبو رستا ن تا مر تع و زما ن لا زم 

بايستی در محا سبا ت قيد شو ند 

به عنوا ن مثال زنبو ر ی که درشرا ئط مطلو ب هوا ‏،ازمزرعه شبدر به برد ا شت شهد می پردا زد،برای 

پرکردن چينه دا نش بايستی تعداد 90 تا‎120‎ گل شبدررا باز ديد کند 

زما ن اين کا ر ، برای برداشت شهد از هربوته شبدر که بين 40 گل داشته با شد ، به اذای هر گل 

جمعآ ‎2‎دقيقه و نيم وقت ميخوا هد.‏ حال فاصله کندوتا مرتع هر چه با شد(‏ مثلآ‎3‎کيلومتر)‏ بااحتساب سر عت پرواززنبور 

‎45‎کيلومتر درساعت)‏ يا به عبا رت ديگر 750 متر در دقيقه ، جمعآ 4 دقيقه زما ن می برد.‏ که اگر زما ن تحو يل 

قطره را هم د رحدود 30 ثانيه حسا ب کنيم ‏،تقريبآ زما نی در حدود 7 دقيقه برای هر قطره شهد شبدر لازم است 

حال همين قطره شهد که 60 درصد آ ب به همرا ه دارد 35 درصد آ ن بايد تبخير گرددو در چينه دا ن زنبورا ن ديگر به 

عمل آ يد و پس از به عمل آ وری ، حجم آ ن به نصف حجم او ليه تقليل يا فته 

بنا براين اگر زنبو ر‎500‎بارکارخودراتکرارکند تا زه حجمی به اندازه يک سانتی متر مکعب عسل به دست ميآيد.‏ که 

با همين حسا ب سر انگشتی ، ‎500000‎با ررفت و آ مد يک زنبو ر يا به عبا رت کو تاه تر ، يک کيلو گرم عسل 

حاصل بازديد 500000000 گل شبدر و طی ‎3750000000‎متر راه است 

حال اگرزنبوربرای اين شهد برروی گلهای پرا کنده تر،‏ کو چکترو کم نوش تر کا رکند چه انرژی به کاربرده است ؟ 

در منا طق خشک کو هستانی در دامنه ها ی فقير گياهی ، وقتی زنبو ری را بر روی خار نيمه خشکی درحال تلاش 

برای جستجو ی شهدمی بينم که سعی دارد تازبا ن خو درابه نو شجای آ ن گياه برساند با رها در دل او را تحسين ميکنم 

اما اين سوآ ل را با يد عنوا ن کرد 

آ يا چه چيز اين حشره ظريف رابر اين تلاش وا ميدارد؟ عشق به جامعه اش،گرسنگی ويا وظيفه؟ 

: 

45 ثانيه ، 

. 

. 

. 

. 

! 

. 

30 تا 

: 

عسل 

. 

. 

( 

) 

: 

( 

) 

) 

: 

: 

: 

)

: 

155 

2 بيرو ن پاشيدن آ ب اضا فی شهد 

اين عمل ‏،يک عمل فيزيو لوژيکی پيچيده تو صيف شده که به همين اکتفا ميشود 

3 تحويل شهد آما ده به نگهبا نان عسلجو(‏‎9‎‏)از شکل شما ره 117: 

در اينکه زنبو را ن با خوردن شهد وبرگرداندن آ ن برای زنبور بعدی(‏‎8‎‏)‏ و يا خوردن مجدد آ ن از دا خل سلول و 

انتقا ل آ ن به سلو ل بعدی ، موفق به تبديل شهد روان به عسل غليظ می شوند تر ديد ی نيست 

4 اما دراين گيرو دا ر ، بخش عظيمی ازآ نچه با شهد صورت می گيرد و با عث تبديل آ ن به عسل ميشود دردا خل 

چينه دا ن زنبورا ن و تحت تا ثير بيو آ نزيمها ی دا خل بدن حشره است 

زيرا وقتی نوش گلها را آ زما يش کنيم ‏،علاو ه بر نسبت با لای در صدآ ب ، به ند رت دا رای قند سا ده هستند بلکه 

فرمولهای ديگری دارندکه شا مل قند های مرکب و صمغها ی متفاو ت ميشود.‏ 

اما درسا ختا ر عسل ‏،قند ها عمومآ ساده و صمغها به جز ئيات ديگر ی تجزيه شده وعلا وه برآ ن موا د زايد د غير قابل 

مصرف حشره حذف شده اند ‏(دفع شده اند)‏ وعسلی که آ ما ده شده به راحتی برای لار و ها قا بل جذب است.‏ 

5 تبخير سطحی ، گرم کردن 

عسل نيمه آ ما ده ای که از چينه دا ن زنبو ر بر سقف سلول چسبا نيده ميشود (7) خود دا رای سطحی نسبتآ و سيع برای 

انجام عمل تبخيراست . علا وه بر آن تهويه مدا و م کندوموجب تبخير رطو بت های اضا فی و غير لا زم نيز می شود 

. 

. 

. 

تجربيات و آزمايشها در عسل سازی زنبوران 

به طو ری که آ زما يشها و تجربيات شخصی ، نشا ن دادند زنبو را ن در دو مو قع ، شهد ی را که به کندو می آ ورند 

با سرعت به درو ن کندو برده و در شا نی تخليه می کنندو به اين کا رخو د ادامه ميدهند.‏ 

يکی زمانی که نو زا دا ن بسياردا رند ، دراين زما ن شهد رابه جای ذخيره کردن،‏ مستقيمآ بر رو ی لا روهاميريزند 

چنين به نظر ميرسد که هما ن شهد دارای کيفيت لا زم برای تغذيه نوزا دا ن هست 

ديگری درزمانی که منبع شهدی فراوان کشف کرده اند وبرای استفاده ازوقت ، به سرعت شهد را به کندوميرسانند.‏ 

دراين دومورداست که اگر زنبوران را در صبح رو ز بعد با زديدکنيم ‏،خو ا هيم ديدکه شهد های پرا کنده در قابهای زياد 

وجو د ندا رند و به جای آ نهامقداری عسل درو سط يک قاب جمع شده است ! 

يا دداشتها از بازديد ها 

تا بستا ن ‎1352‎‏(اواخرفصل)‏ 

زنبو را ن ‏،با سرعت زيادشهد بی بو يی رابه کندومی آ ورند.‏ 

يکی از کندو ها را باز ديد کردم و در با زديدخود چنين مشا هده نمودم:‏ 

يک شا نرااز کندو بيرو ن آ وردم تا ببينم چگونه شهدی ميآ ورند اما همينکه شان راقدری برای ديد ن مايل نگاه دا شتم 

متوجه شدم که شهد رقيقی بر رو ی قابهای کندو ريخته شد ، وقتی دقت کردم ، تما م سلو لها ی قاب،‏ باشهدی رقيق و ‏ِگل 

آ لود پر شده بود آنرا مزه کردم مزه آ ب انگور تازه داشت 

در با زديد کندو های ديگر نيز به همين منوا ل ‏،هر کندوبين 4 تا‎6‎ قاب پراز همين شهد داشت 

بازديد صبح رو ز بعد،نشا ن داد که تقريبآ همه قابهای پر ، خا لی شده بو دند و فقط مقدار ی عسل شفاف نيمه ساخته در 

وسط يک قاب جمع شده بود و زنبو را ن بر روی آن کار ميکردند.‏ 

. 

. 

. 

. 

: 

. 

. 

. 

با ز ديد ی ديگر 

صبح زود کندويی سبک را که تازه جمعيتش را تقويت کرده بودم،با ز ديد کردم تا ازوضعيتش آ گاه شوم ، فقط مقدار 

سه سانتيمتر عسل در بالای دو قا ب او ل و آ خر آ ن با قی ما نده بود که با تو جه به پو لکهای ريخته شده در کف کندو 

معلوم بو د که آخرين ذخيره خود را ميخورند 

با تصو ر بر اينکه کندوبه زو دی دچار بی غذائی خوا هد شد تصميم گرفتم تا نز ديک غرو ب ، يک قاب عسل به او 

بدهم نوبت با ز ديد مجددو دا دن غذا که رسيد ، قابی را که به خيال خو دم خالی بود با لاکشيدم باکما ل تعجب ديدم که 

هردوقا ب کناری و رو ی لار وهااز شهد نسبتآغليظی پو شيده شده است 

اين با زديد مشخص کرد که تا زه جمعيت کندو به مرحله عسلجو ئی رسيده است.‏ زيرا منطقه از گلهای پر شهد سرشار 

بود.‏ 

.

156 

مراحل مختلف عسلسازی 

1 تا‎6‎ تکنيک تخليه نوش يا عسل.‏ 

9 تحويل نوش درجلوکندو 

8 تکرار خورد ن وبر گردا نيدن عسل 

7 ذخيره کردن عسل 

شکل شما ره / 117 عسلسازی

157 

مقايسه تشريحی زنبو رعسلجو درحال نوشيدن شهد و بر گرداندن آن 

شکل شما ره / 118 مکيدن و بر گردا ندن نو ش

158 

مشا هده ، دررابطه باتوليد عسل از منبع مشخص ‏(شهد توت سفيد 

( 

تابستا ن سال 1349 شميران 

مو قعی که در ختا ن توت ‏(سفيد)‏ پر ازتوت رسيده بودند،و هر لحظه به زمين می ريختند ، عده ای از زنبورا ن 

کارخو د رابه برداشت شهد تو ت اختصاص داده بو دند.‏ 

درنز ديکی ظهر از زنبو رستا ن بوی شيره توت استشمام ميشد،‏ گويی شيره توت می پختند 

زنبو رها يی که کار تهو يه را به عهده دا شتند ‏،از جلو راه پرو از تا درون قابها واز آنجا تا جلو هوا کش د ‏ِرکندو،‏ خط 

تهو يه را به سختی پيو ندداده بو دند به طوريکه جريا ن هوا همچون هوا کش الکتريکی اما با قدرت هدايتی دقيق جريا ن 

داشت و صدای بالها ی زنبورا ن آ شکارو بلند به گو ش ميرسيد 

هو ای مر طوب و گرمی که از در يچه با لا يی کندو خارج می شد ، نشانه ای از مصرف آ ب و مواد سوختی داشت و 

بو ی پخته شدن شيره تو ت نيز برهمين امر گواهی ميداد 

عسلی که به اين شيوه ساخته می شد و د ر هر جای قابها ی خالی کندو ريخته می شددرجريان کا رروز مره به تد ريج 

جمع آ ور ی و متمر کز می گرديد.‏ 

در با زديد ها ی مکرر اين رو زها مشاهده شد که زنبو را ن ديواره سلو لهارا به گو نه ای غير عادی می کشيدند تا بلند 

تر شده ظرفيت بيشتر ی پيدا کنند.‏ و هر رديف سلو لی که به حد موردنظر زنبو ر ان ميرسيد ، هما ن زنبو رها که در 

کار مومبا فی و کش دادن ديو ا ره ها بو دند به بستن درسلولها می پردا ختند 

پيش از بسته شدن در سلو لها زنبو ری پشتش را به رو ی عسل ذخيره شده ميماليد و آنرا با کمی سم که از نيشش 

تراوش ميشد نقطه پايان می گذا شت و مومبا فان به سرعت رويش را می پو شاندند.‏ 

. 

. 

. 

. 

) 

انوا ع شهدهايی که زنبو را ن به کندو می برند 

شهد هايی که زنبو ران به کندو می برند بسيارمتنوع هستند و بستگی به محيط فعاليت آنان دارد.‏ 

شهد های گل ها ی درختان جنگلی و ميوه جات(‏ ما نند اقاقيا،اقاقی جنگلی ، کهلو ‏،گيلاس ‏،زرد آلو ووو)‏ 

شهد های گيا ها ن کو هستان مانند گون ، آويشن،‏ گاپونه،گل ما هوروووو)‏ 

شهد مزا رع سيفی ‏(مانند خيار ‏،کدو ‏،هندوا نه ‏،پنبه ‏،آفتابگردان ووو 

شهد گلهای زينتی با غ و پارک ‏(ما نند آهار،‏ بنفشه،‏ مريمگلی ‏،استکانی ‏،هميشه بهار و ووو)‏ 

شهد ميوهها ی شيرين مانند توت ، انگور،خربزه،‏ هلو ووو)‏ 

شهد بيخ ها و سا قه های شيرين ما نند نيشکر ، چغندر قندو امثال آ نها)‏ 

شهد شته ها 

شهدبر گ درختان ‏(عسلک ها)‏ 

شهد شکر و ديگر غذا های شيرين دستی و از اين قبيل.‏ 

( 

) 

) 

ارزش همه اين شهد ها برای زنبو را ن يکسا ن نبو ده و هر کدام از لحاظ تر کيبا ت و کار ی که رو ی آنها انجا م 

می شود،ارزش خا ص خودرادا رند و در تبديلشا ن به عسل نيز تر کيبات ضميمه متفاوت و رنگ و بوی خا ص 

خودرا دارند.‏ 

به همين دليل ، زنبو را ن بين شهد های موجو د در منطقه ، پيو سته آ نرا که مرغو بتر است تر جيح ميد هند مشرو ط 

بر آ نکه از لحاظ مقدار ‏،کافی با شد ‏.که در غير اينصو رت ‏،نياز خو د رابا شهد های ديگر برمی آ ورند.‏ 

: 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

طبقه بندی شهد ها به نحوی که ارائه شده به جهت وفو ر،‏ تنوع و ا رزشهای ديگر آ نها از هر لحاظ مانند رنگ ، بو و 

طعم در فصول مختلف سال و همچنين با توجه به خواص دارويی برا ی سا لم سازی و حتی معالجات تدريجی مصرف 

کنندگان درنظر گر فته شده . 

به طو ر مثال،‏ يا د آ وری عطر گلها ی بها ری با تنا ول قدری عسل شکو فه ها ی درختی می توا ند فرح بخش باشد!‏ 

عسل را نميتوان به عنوا ن يک ما ده غذا ئی در رديف مربا جات به حسا ب آ ورد بلکه اکسيری است شفا بخش و 

دا را ی ارزشهايی لطيف و آ ثاری بی نظير برای اعصاب و اند ا مها ی انسان.‏

159 

تمرکز عسل و طريقه رهبری زنبو را ن برای تهيه عسل خالص 

همانطو ر که درمبحث تمرکز ملا حظه شد ، زنبو را ن عا دت دارند تا 

درست از و سط کندو تخم گزار ی کنندو در با لا ی آ ن عسل و د رطرفين شانهاگرد گل ها راذخيره نما يند.‏ 

با اين تر تيب است که شان های عسلی را که زنبو ردا رميخو ا هد بر دا شت کند،‏ غالبآ به گرد گل آ لو ده است و يا با 

نوزا دان اشغال شده وبر دا شت آ نها غير مقدو راست 

اگر هم به کندو ی در حا ل پيشرفت طبقه بد هيم بارهم همين قا عده اجرا ميشود و دا ئره تمرکز به بيضی تمر کز 

تبد يل شده و کار تخم گزا ری به طبقه با لا ئی نيز کشيده ميشود و در واقع امکا ن بر دا شت به مو قع عسل از دست 

خو ا هد رفت.‏ 

در تجار ب به عمل آ مده ، يادداشتها يی در اين زمينه داشته ام که با مرا جعه به آ نها،‏ را ه کار مشخص ميشود.‏ 

در آ خر تا بستا ن سال باز ديد لا زم از کندو هابه عمل آمد:‏ 

وضع عمو می کندو های دوطبقه به صو رتی بو د که در شکل شما ره مشا هده ميشود.‏ 

قابهای عسل را از طبقه پائين به با لا کشيدم و د رپايين ‏،شانهای خالی برای تخم ريزی ، جا نشين کردم و طبقه با لايی 

از عسل انباشته شد.‏ 

شانهای با لا يی عمومآ عسل دا ربو دند ولی در مجمو ع 40 در صد آ نها خا لی بود.‏ 

به هر حا ل با اين تنظيم،شکل تمرکز به صو رت شما ره درآ مد.‏ 

پس از يکهفته با زديد،مشا هده شد که بخش تخمگزار ی و پر ورش بيضی تمرکز،‏ به دا خل طبقه با لا کشيده شده و 

وضع به صو رت شما ره(‏ 119 در آ مده است 

و به جای آ نکه قا بها ی بالايی مطابق ميل زنبو ردا ر ، از عسل پرشده با شند 

برابر منطق تمرکز زنبو را ن،‏ عسل از با لا به پايين و تخمگرزار ی از پا يين به با لا کشيده شده بود.‏ 

در نتيجه برداشت قا بها ی عسل ميا نی ممکن نبو د 

اکنون سوآل اينست که برای مقابله بااين عدم هما هنگی چه با يد کرد ؟ 

در تجا رب بعدی روشن شد که دو را ه حل عملی و جو د دا رد:‏ 

‎1‎ محدو د کردن تخمگزاری ملکه 

2 محدود کردن موقتی ملکه 

برا ی اجرا ی طريقه او ل با يستی از پنجره ملکه استفا ده کرد.‏ 

تا ملکه کارتحمگزاری خودرادربخش پا ئينی ادا مه دهدوسلو لهای شانهای بالائی،‏ که ازنوزاد تخليه می شوند ، با عسل 

انباشته شوند.‏ 

روش دو م در موا رد ی که عسل به و فو ر از راه مير سد ، بهترين طريقه عملی است 

اما زما ن محدو د کر د ن ملکه باقفس سوزنی نبا يد بيش از ده رو ز باشد وبلکه احتيا طآ به يکهفته محدود می شود.‏ 

لزو م دادن طبقه به کندو 

وقتی در سا يه با زديد ها ی منظم ، پيشرفت کند وها را زير نظر دا شته با شيم خواهيم ديد که چه مو قع برای وسعت 

بخشيدن به دا منه کا رکندو منا سب است 

باتو جه به اينکه دادن طبقه به کند ومعمو لآ در دومو رد ضرو رت پيدا می کند 

1 زما نی که ديگر جای کافی برای ادا مه تخمگزار ی و جو د ندارد.‏ 

2 مو قعی که پيشرفت ذخيره سريع است و جا برای آ ن محدو د ميگردد.‏ 

مو رداول غالبآدرفصل بها روفراوا نی گرد گل وسرعت تخمگزاری ملکه پيش می آ يدو ازآنجايی که دراين شرا ئط ، 

بچه گيری از کندو امکا ن پذيرميشود ، با دادن طبقه بزرگ ‏(که قابهای آ ن به اندا ره قابهای کندو هستند ‏)وسايل بچه 

گيری آ ماده ميگردد.‏ 

اما مورد دوم که با يد مو قعيت را برای بر داشت هر چه بيشتر محصو ل عسل آما ده نمود ، ميتوا ن با دادن پنجره 

ملکه ، بخش پايينی کند و را به محل تخمگزا ر ی اختصا ص داد و قابهای عسل داررا به با لا منتقل نمود 

. 

119) (1 

) 119 (2 

. 

. 

. 

. 

. 

( 

3 

/1352 

وفورشهد ، ذخيره کردن عسلهای مختلف و دستيابی به آ نها 

در بها را ن که شکوفه های در ختی به ترتيب باز می شوند ‏(بادام ‏،زردآ لو،‏ گيلاس و ‏)زنبو را ن ‏،که معمو لآ بر 

روری گل يک درخت کارميکنند،‏ هر يک کندو درآن فرصت کم،شهد يک درخت را به کندومی برد و به همان ترتيب ، 

از آ ن عسل می سا زد و ذخيره اش ميکند.‏ بنابراين برروی يک يا چند قاب ، دررديف مشخصی می توا نيم عسل هر 

شکو فه ای را باتجربه ای که داريم بيابيم البته جدا سازيش وقت زيادی را نياز دارد،‏ قابهای بسياری را نيز بايد شکست 

اما چنا نچه سفارشی براين جدا سازی داشته با شيم يا کلکسيونی را بخواهيم داشته با شيم ‏،به زحمتش می ارزد.‏

160 

شکل مربوط به آ زمايشهای گسترش کندو 

شکل شما ره 119/ 

آ زمايش جا دادن بيشتر به زنبوران

161 

کا ربرد پنجره ملکه 

دردو ره عسل 

محدو کرد ن ملکه درزما نی که عسلجو ها به سرعت به کندو شهد ميآ ورند ، از يک طرف موجب خلوص عسل در 

طبقات بالا ئی کندو شده و از طرف ديگر به ملکه فرصت استرا حت ميد هد و او را از اشتبا ها ت زما ن بردا شت 

محصو ل عسل نيز حفا ظت می کند . علاوه بر آن تصرفا تی در نحو ه و زمان عسل گيری هم ممکن ميشو د 

مثلآ می توا ن با دادن نيم طبقه يا قا بها ی تقسيم شده،‏ دو نو ع عسل با شا ن برای عرضه به با زار ، تهيه نمود.‏ 

. 

/ 120 شکل 

تا ثير پنجره ملکه

162 

انوا ع رو شهای تهيه عسل 

عسل را به طو ر کلی به سه روش ميتوا ن تهيه نمود 

1 عسل نوش گلها ‏(که به طورتدريجی ازنوش گل ذخيره ميشود.)‏ 

2 عسل نو ش گلها ، به روش علمی ‏(به طو ر جدا گانه 

3 عسل فو ری که با دادن شربت به کندو داده ميشود)‏ 

روش معمو لی برای تهيه نو ش گلها ‏،آ نست که با کوچ دادن زنبورا ن آنها رابه دنبال گلهای منا طق مختلف ميبريم 

و صحيح آ نست که عسلهارا به نا م منا طق کو چ ، نا مگذا ری کنيم 

البته اگر عسل خا لصی از گياهی شنا حته شده به دست آ يد ‏،ذکر نا م گيا ه نيز لازم می آ يد.‏ 

رو شی ديگررا که روش علمی می ناميم عبا رت از آ نست که ترتيبی اتخا ذ شو د تا زنبو ر ، شهد يک گل مشخص 

را به کندوببرد وآ نرا به عسل تبديل کند 

اين عمل بدينگو نه صورت می پذيرد که با يد دسته ای زنبو ررا به دنبال گل مورد نظر فرستاد تا عسل تهيه شده از آ ن 

گل باشد و نه مخلوطی از گلهای منطقه!‏ 

برای نيل به اين مقصود ، راه کار آنستکه 

اگر بنا به فرض ، زنبو را ن رادر يک منطقه با غستا ن مستقر کرده ايم که درختا ن بادام،‏ گيلاس ، زرد آلو و غيره 

همزمان شکو فه داده اند،‏ و ما هريک از اين شکو فه ها رابرای يک نوع عسل خا لص انتخاب کرده ايم ، با يد شب 

هنگام ، در حد ود ‎100‎گرم شربت را با شکو فه مورد نظر بيا ميزيم و به کندو بخو را نيم ‏.زنبو ر اين شهد را به عنوا ن 

خو را ک ، مصرف می کند اما خاطره بو ی آ نرا درحا فظه چنا ن می پرورد که از با مداد تا شا مگاه ، فقط همان 

شکوفه هارابا زديدمی کند 

بدين ترتيب می توا ن هر دسته ز نبو ررا به دنبال شهد موردنياز فرستاد و يقين حا صل کردکه عسل توليد شده بر اساس 

سفارش ما ساخته شده 

رو ش تهيه عسل فو ری 

تهيه عسل فوری شا يد در ايرا ن رايچ نباشد و اگر زنبوردار ی هم به اين عمل دست زده با شد به نوعی مرتکب خلاف 

شده زيرا تا کنون کسی دربا زار عسل ايرا ن عسلی که رو ی بسته بندی آ ن اعلام شده باشد که عسل فوری است و فلان 

ويتا مين يا د ياستاز را به همرا ه دارد ديده نشده 

اما اين روشی است که در کشو ر رو سيه از دير باز ‏،مرسوم بوده است.‏ 

به هرحال روش آنست که هرگونه ويتا مين يا ماده غذايی راکه با شربت قند به عنوا ن غذا به زنبو را ن بد هيم ‏،زنبوراز 

آ ن عسلی می سازد که فساد نا پذير و ما ندگاراست.‏ 

از جمله عسل های فوری می توا ن عسل شير ، عسل پلی ويتامينه،عسل هويج را نام برد 

در اين مو رد کتا بی را که يو ئيريش درموردخو اص عسل نگا شته و به فارسی نيز تر جمه شده است توصيه می کنم 

اما برای اطلا ع بيشتر ذکر اين مطلب لا زم است که غالبآ عسل فو ری کاربرد پز شکی داردو با سفار ش قبلی بايد به 

تهيه آ ن اقدام نمود.‏ 

فرمول عمومی عسل فوری و يتامينه:‏ 

برای تهيه يک کيلو گرم عسل فو ری پلی ويتامينه 

‎1200‎گرم شکر و هموزن آن آب و مقدار کمی درصد ، بر حسب سفارش)‏ ويتامينهای D B، و A لا زم است 

که در مجمو ع 50 ريال هزينه بر ميدارد اين قيمت گذاری ‏،مربوط به سال‎1349‎ است 

در حاليکه مواد اوليه عسل تهيه شده از نو ش گلها،‏ رايگان به دست آمده ، آيا درست است که اين عسل به قيمت عسل 

طبيعی ‏،فرو خته شود؟ 

. 

. 

. ( 

) 

. 

: 

) 

. 

) 

: 

. 

: 

. 

! 

40 الی 

تر کيبا ت شيميا ئی عسل 

عسلهايی که از گل گيا ها ن مختلف تهيه می شوند ‏،بر اساس آ لکا لو ئيد ها و و يتامينها و صمغهای هر گياه ، مسلمآ 

دا رای تر کيبات متفا وتی هستند اما موا داصلی و نسبت آ نها تقريبآ به صورت زير است 

قندهای ساده ديگر 

قند ميوه ‏(لولز)‏ ‎40/5‎‏%قند انگور(گلوکز)‏‎%34‎ قند نيشکر(ساکارز)‏ آ نزيم ها،چربی،اسيد های آمينه و غيره 

مواد معدنی حا صل تجزيه موا دمعدنی 

/0 386 يد و سديم 

کلسيم 

منيزيم 

% 1 /5 

: 

انوا ع آنزيمهای موجود در عسل % 1/9 

آب %17/7 

% 4 / 22 

% 0/18 

: 

0/00 4 کلر 0/0 29 پتاسيم 

0/00 1 فسفر 0/0 19 آهن 0/000 7 ،0/ 0 18 گو گرد 0/ 00 1 

: 

: 

آميلاز،انورتاز،کاتالاز،ليپازو پراکسيداز.‏ 

( 

1 

2 

3

163 

بردا شت عسل 

عسل را زنبو را ن برای غذای خو د ونوزا دا نشان ذخيره می کنند،‏ زنبوردار هم با دانستن اين راه کار که می توا ند 

شربت قند را به زنبو را ن بدهد تا به جای عسل خود ساخته از گيا ها ن ، دو با ره عسل سازی کند و ذخيره اش را 

جايگزين سازد ، همه ساله در پايا ن دو ره عسل ، اين معا مله سود آ وررا تکرار می کند و د رنتيجه کالا يی پر 

ارزش برای عرضه به با زار دارد.‏ 

بردا شت عسل در خلال کار زنبو را ن 

گاه ميزا ن عسلی که زنبو را ن درهما ن اوا يل بهار ذخيره ميکنند ، ما زاد بر مصرف کندوو قابل برداشت است اما 

چون دادن جای وسيع طبقه)‏ به دليل پا يين بو د ن گرما ی محيط ممکن نيست شانهای آ ما ده راخارج کرد ه و شا 

نهای تازه جا يگزين می کنيم.‏ يا آ نکه همان شا نها رابا اکستراکتو ر خالی کرده به کندو هابرمی گردا نيم 

اما در تا بستا ن که دو ره بزرگ عسل نا ميده ميشود ، می توا ن شا نها ی تقسيم شده يا شا ن نيمه هم به کندو داد و پس 

از پولک کردن خارج نمود 

بردا شت عسل در انتها ی دو ره 

درآ خر هر دو ره عسل ‏(جنگل ‏،کشتزار،‏ با غات و کو هستان)‏ نشا نه ها ی پا يا ن کاررا با بازديد منطقه می توا ن پيش 

بينی کرد اما زنبو را ن نيز خود نشا نه هايی ارائه ميد هند که قا بل تو جه است 

نشا نه ها ی آ خردو ره عسل درهر منطقه 

پروا ز عسلجو هامحدود ميشود ، بيشتر زنبو را ن در روی تخته پرواز يا جلوديواره کندو خوشه می زنند ‏،کندو ی 

روی باسکول ، افزايش وزنی را نشان نميدهد.‏ 

و د رصورت با زديد ملا حظه خوا هد شد که کا رعمده زنبو را ن ، پولک کردن عسل است 

در يک بازديد عمو می با يد شا نها علا متگذاری شوند و فر صت لازم برای بردا شت محصو ل پيش بينی شود.‏ 

علا متگزاری شا نها ، برای شناختن آنها:‏ 

شا نها يی که با يد برداشته شوند(‏ با توجه به ميزان عسل پو لک شده 

شا نها يی که با يد در کندوبا قی بمانند ‏(دارای عسل پو لک نشده،‏ گرد گل و نو زاد.)‏ 

بسته بندی عسل با موم 

1 يکی از را هها ی بسته بندی عسل با موم همان دادن قابهای ظريف تقسيم شده به جای قابها ی معمو لی کندواست 

که پس از بر داشت مستقيمآ قابل بسته بندی هستند 

2 تقسيم موم پرس شده ‏(فونداسيون همزمان با پرس کردن موم با ما شين والس،‏ چند رشته سيم نا زک ياسلفون ويا 

نخ ظريف و محکم در وسط موم قرار ميد هند تاسر سيمها يانخها ازکنا ره ها ی ورق موم به بيرون قرارگيرد ، وقتی 

اين فو ندا سيو ن در قابی جا داده شود و در کند و به صورت شا نی پرعسل درآيد ، با کشيدن نخها ‏،به راحتی با اندا ره 

ها ی پيش بينی شده تقسيم گرديده قابل بسته بندی خوا هد بود.‏ 

3 همين شانهای قاب استا نداردکندو را نيز ميتوان با سيم داغ ‏(ماشين)‏ و يا باکارد تيزونازک تقسيم و بسته بندی نمود 

عسل صاف در شيشه 

برای شيشه کرد ن عسل صاف ، از رو شهای قديمی که بگذريم فعلا رو ش سانتريفوژ(اکستراکتور)‏ برای خارج کرد ن 

عسل از شا نها ی مو می را يج و با صرفه است 

در اين ر و ش شا نها رابر حسب نوع عسلشا ن می توا ن دسته بندی نمود و هر هو ع عسلراجدا گانه برای اکستراکتور 

آ ما ده ساخت 

آ ما ده سازی قابها برای ما شين اکسترا کتور:‏ 

برای اين کا رابزار ی مو رد نيا زهستند مانند 

کار د پو لک تراشی برقی يا معمو لی)،برای با ز کردن پو لک روی عسل 

خرک پو لکتراشی برا ی قرار دادن شان بررو ی آ ن در هنگام تراشيدن پو لکها.(چو بی ، فلزی يا تور سيمی 

وا ن زير دستی که پو لکترا شی بررو ی آ ن انجا م ميگيرد و پو لکهای همراه عسل در آن جمع می شوند.‏ 

اکستراکتور:‏ اين ابزار که بخش گردان آ ن،بر اسا س نيروی گريز از مرکز ‏،عسل روا ن رااز داخل شانها ی گير 

افتاده در توری به ديو ا ره خارجی دستگاه پرتاب می کند 

با ظر فيتها ی سه قابی وچهار قاب و غيره سا خته شده و به طو ر دستی و يا با مو تو ری الکتريکی به دورا ن می آ يد 

در انتها شيری متنا سب داردکه می توا ن عسل را از ا ن خارج کرد و پس از صا ف نمو دن ، در شيشه ها يفرو ش 

بسته بندی نمود 

در زنبو ردا ريها ی بزرگ ، اکسترا کتو رهای بزرگتر ‏(راديال)‏ کاربرد دا رند که اساس کا رآ نان باکمی تفاو ت يکی 

است 

. 

( 

. 

. 

. 

: 

( 

. 

: 

: 

( 

: 

. 

: 

: 

) 

) : 

: 

: 

. 

. 

.

164 

پو لک ترا شی:‏ 

به طو ری که در تصوير های مقابل 

ملا حظه می شود 

‎1‎ شا ن رابه دقت بر رو ی خرک 

مستقر نمو ده با کارد پو لکتراشی ، 

پو لکهای روی سلول های عسل را 

دور می کنيم 

2 در تصوير بعدی ، شان بدون 

پو لک رادر اکستراکتور وارد و 

مستقر ميکنيم 

به طو ريکه زا يده سر قاب،‏ در 

جايگاه پيش بينی شده قرارگيرد.‏ 

توصيه : 

و قتی شانهای بدون پو لکرا در 

ماشين قرارداديد ، نوبت به دورا ن 

درآ وردن انست که بايد کا ملآ به 

آرامی به حرکت درآ يد.‏ 

در غير اينصو رت شان عسل خواهد 

شکست.‏ 

وقتی به آ رامی به چرخش درآ مد 

صدای پرتاب شدن عسل به ديواره 

مانند صدا ی باران به گوش ميآيد.‏ 

و کم کم ديگر شنيده نمی شود 

زيرايک روی قاب تقريبآخالی شده 

پس دستگاه را نگاه داريد و قاب را 

پشت وروکنيد وادامه دهيد تا هردو 

طرف قاب ، خالی گردد.‏ 

صاف کردن عسل 

به طور کلی مقاديری موم و گرد گل در عسل معلق می مانندکه بايد استخرا ج شوند راه حل آ نست که عسل به دست 

آمده از سانتريفوژ را در استو ا نه ای منا سب ريخته و آ نرا با حرار تی بين سی تا سی و پنج در حه به مدت سه شبا نه 

رو ز ، قرار دهيد تا عسل کاملآ سيّال شود و مواد زايد به سطح ظرف بيا يند 

پس از اين مدت،از شير پا يين استو ا نه با اطمينان ميتوا ن شيشه های فرو ش راازعسل خالص پرکرد.‏ 

تو صيه 

حتی المقدور ‏،عسل هر منطقه ودر هر دو ره عسلگيری با يد جدا گانه برای فرو ش آ ماده شود و حد اقل ، نام منطقه و 

گياه غالب برروی شيشه ها قيد گردد.‏ 

بنابر اين از اختلاط عسلها نيز پيشگيری می شود.‏ 

اختلاط عسلها 

عسل هر شکو فه ياگياهی ارزشها ، مزه ، رنگ وبو ی خا ص خودرا دار د و به تنها ئی قابل عرضه به با زار است 

اما بيشترزنبوردا را ن اصرار دارند تا عسلها يشا ن را مخلوط کنند 

علت اين اصرار آ نست که مشتريها ی عسل ، با تبليغات خلا فی که خود زنبو رداران برای سو د جوئی بيشتر عامل آ ن 

هستند،‏ موجب بر انگيختن سو ء تفاهم شده اند 

اين وضعيت معلول توليد انبوه عسل مرکبات است که کمرنگ است،‏ به زودی بوی و طرا وت خو درااز دست 

ميدهدوغلظت پايين تری هم دارد و شبهه بر انگيز است 

پس زنبو ردا رآ نرا باعسل آ ويشن ، رنگين سا خته به نا م عسل آويشن آ نهم با قيمت بالاتر می فرو شد!‏ 

دراينموردبايدتاکيد کنم که:‏ ذهن مشتری را با يد روشن کرد،‏ محصو ل انبو ه را ارزانتر و محصول کميا ب راگرانتر 

فروخت 

نا گفته نما ند که عسلهای مخلوط ، گاهی بوو مزه ای بسيار نا متنا سب دارند!‏ 

. 

. 

. 

. 

! 

. 

! 

: 

. 

. 

: 

!

165 

شکرک زدن عسل 

( کريستاليزه 

غالبآ مشا هد ه شده است که شيشه های صاف پر از عسل ، به تدريج کدر شده و شروع به شکرک زدن می کنند.‏ 

و يا به اصطلاح ، رُس ميکنند.اين حالت ، با رسيدن فصل سرما و يا قراردادن شيشه عسل دريخچال ‏،بروز ميکند.‏ 

گاه در فصل سرد سال ، عسلهای کندو ها ‏(ذخيره جمعيت کندو)‏ نيزدچار همين و ضعيت شده و کار تغذيه زنبورا ن را با 

اشکال موا جه می سازند.‏ 

علت کريستاليزه ‏(رُس کردن)‏ : 

اگرتوازن مقدارآ ب درعسل ‏،درمقابل لولز که قند روانی است ، باگلوکزکه ميل تبلور دارد،‏ به مرحله اشباع بر سد،‏ 

عسل رس خواهدکرد.‏ 

اين عمل را با افزودن چندقطره آ ب و سرد کردن عسل ، به طو رمصنوعی هم می توان انجام داد.‏ 

‏(همچنا نکه درآذربايجان خود مان هم متداول است).‏ 

با همين طرفنداست که عسل صبحا 

نه:‏Miele Pave de راميسازند 

) 

عيوب کريستاليزه 

1 وا خو ردن مشتری دراثر تبليغاتی که خود ز نبو رداران عامل آ ن هستند.‏ 

از دست دادن خاصيت آنتی سپتيک ) ضد با کتری و ضد ميکروب).‏ 

اما عسلی که با يد به شراب عسل مل تبديل شود ، ابتدا بهتر است که رس کند و يا آنکه حرارت داده شود!‏ 

( Met 

( 

) 

) 

: 

. 

2 

آ نچه غالب زنبو ردارا ن می کنند:‏ 

عسل را به مقدار و زما ن زياد ‏،حرارت ميدهند.‏ 

اين عمل هم ارزش های نگاهدا رنده عسل را از بين می برد ، هم مزه آ نراتغيير ميدهد و هم بو ی خوش عسل را ضايع 

می سازد.‏ وا ضح است ، بسياری از مواد ضميمه عسل را هم از ميا ن می برد.‏ 

بعضآ هم موادکنسرو اسيد تارتاريک درعسل واردمی کنند.‏ 

هر عسلی به سادگی رُس نمی کند 

در بر رسی هائی که شده نتيجه آنست که ميل به کريستاليزه در عسل ها ی مختلف ، نسبت به ترکيب عمومی آ نها 

متفاوت است 

برا ی اطلاع ‏،هفت نوع عسل را به شرح زير توضيح داد ه ايم 

: 

شماره نوع گياه گلوکز%‏ 

آب%‏ 

مواد معدنی%‏ 

گرده گل % 

ميل کريستاليزه%‏ 

لوولز % 

%2 

%60 

% 70 

% 75 

%80 

% 90 

%100 

% 1/2 

% 1/8 

% 2/5 

% 2 

% 2 

% 2/5 

% 3/5 

% 48 

% 28 

% 35 

% 37 

% 35 

% 35 

% 20 

% 0/2 

% 0/ 15 

% 0/017 

% 0/15 

% 0 /15 

% 0/18 

% 0/25 

%15 

%19 

% 22 

% 30 

% 20 

% 22 

% 20 

%28 

% 40 

% 40 

% 40 

% 42 

% 45 

% 55 

عسل گرزو زول 

2 عسل شبدرواسپرس 

3 عسل مرکبات 

4 عسل اقاقيا 

5 عسل کراد 

6 عسل بهاره(شکوفه)‏ 

7 عسل پنبه،کدو،جاليز 

1 

هما نطورکه از اين مقا يسه بر می آ يد 

اولآ هر چه مقدار آ ب بيشتر باشد 

ثانيآ هرچه گلو کز بيشتر با شد 

ثالثآ هرچه مواد معدنی بيشتر باشند 

رابعآ:‏ هرچه مقدار گرد گل بيشتر باشد 

امکان رس کردن عسل بيشتر است 

: 

. 

: 

: 

:

166 

منحنی تبلور عسل دررابطه با تر کيبا ت اصلی آ ن 

منحنی شما ره / 4 

تبلور عسل

167 

کلکسيون عسل 

برای مقا يسه و شنا خت عسل ، داشتن يک کلکسيون ، از عسلهای هر سال ‏،موجب اعتبار کار زنبو ردار و 

درجای خود ، پا سخگوی يکی ازمعماهای طبيعت است.‏ 

از سال 1349 تا سال ‎1354‎در کلکسيون عسل خود ، بيش از 30 نوع عسل به رنگهای متفاوت ‏،از فراورده های 

سراسر ايرا ن جمع آ وری و درمعرص ديد با زديد کنندگان زنبوردا ر ی قرار گرفت 

اين مجموعه با شيشه های بزرگ و کوچک و محتو يا ت رنگار نگ آ نها ، نشا ن دهنده بخشی از تنوع طبيعت سرزمين 

اجدادی ما ايران و نما يا نگر زحمت زنبورا ن عسل در تلاش زيستن و حسن توجه زنبور دارا نی است که نامشا ن در 

اين مجموعه آ مده است 

از همه اين مجمو عه دوا زده نو ع آ نرا در جدولی به مقايسه نقل کرده ام تا کم و کيف و تنو ع عسل را بر خو ا ننده 

نيز رو شن کنم.‏ 

. 

. 

بخشی از اطلا عات جمع آ وری شده در کلکسيو ن عسل سالهای 

1349 تا ‎1354‎هجری خورشيدی 

نا م منطقه فصل سال نا م گل نا م زنبوردار رنگ عسل طعم/بوی مشخص تبلور غلظت 

گلابدره بهار 

اليگودرز بهار 

همدان بهار 

جهرم بهار 

سرخه حصار/بهار 

فشندک تابستان 

جهرم تابستان 

شميران تابستان 

آهاروشمال بهار 

ورا مين تابستان 

آبعلی بهار 

برو جرد پاييز 

%70 

%70 

%95 

%98 

1350 

1349 

1352 

1351 

1354 

1353 

1353 

1350 

1354 

1352 

1352 

1352 

بلوطی ‏/شفاف 

بنفشه جويباران فولادپود بادام سو خته 

عنابی شکوفه درختان فولادپور سريع 

آقای مهندس نعيمی/زرد ليمويی 

مغز بادام 

مرکبات/ميوجات حسن آقاحيدری عقيق زرد رقيق 

بوته ای سنبل مانند/‏ فولاد پور/زرد شفاف/مانند روغن بادام زرد کمرنگ 

فولاد پور گل ما هور حسن آقا حيدری قهوه ای ‏/قرمزسير بوی شيره انگور 

خارزرد عنابی/‏ شفاف 

فولادپور بوته سنبل مانند قرمز/‏ شفاف 

آ قای آ هاری مخلوط سريع 

بوی کدو زرد کمرنک فولادپور کدو بسيارغليظ 

بيرنگ/شفاف بسيار شيرين فولادپور خارخسک لب ترش 

نباتی ‏/شفاف آقای جعفرعسلی تيغ و گرز % 99 

%74 

%70 

%75 

%60 

%75 

%97 

%99 

%5 

%60 

در يک دو ره زنبور دا ر ی درآلمان نيز کلکسيو نی از فرآ ورده های عسل اين بخش ارو پا ترتيب داده شد که 

درجای خود جالب است و تعدا د آ تها از هشت ، تجاوز نمی کند 

البته تنوع گياهان در اروپا کمتر از آ سيا است اما گستر ش(‏ مقدار)‏ گيا ها ن به علت رطو بت بالا و با رندگی ها ی 

همه فصلی ، خيلی بيشتر است 

. 

. 

: 

از اين عسلها می توا ن چند نوع را نا م برد 

عسل بهاره از شکو فه های درختان که شا مل گيلاس،‏ آلو چه و امثال آنست.‏ 

عسل تا بستانی از گلهای دشت و صحرا خصو صآ شبدرک 

عسل درختان پارک و جنگل ما نند عسل زيرفون ، گيلاس جنگلی 

عسل منداب ‏(کشتزار 

عسل رنگين معرو ف به عسل جنگلی ، که از عسلک به دست می آ يد.‏ 

. 

: 

. ( 

بيشترين عسل توليدی اين منطقه ، همان عسل مندا ب است که به سرعت شکرک ميزند و مشتری 

عسل ها ی ديگر است!‏ 

پسند تر از

168 

بره موم 

. 

بره موم چيست ؟ 

اگر تا کنو ن به سورا خ را ه پرو از کندو های بو می توجه نمو ده با شيد را ه پرو از آ نها با جسم خمير گونه ای 

سياهرنگ ‏،خا کستری و يا سبز رنگ اندو د شده زنبو ران ‏،اين سورا خها را در رو زهای گرم گشاد می کنند 

ودرزوزهای سرد دوبا ره تنگتر می کنند ، اين جسم خميرگو نه رابره موم نامند 

موارد استفاد ه 

اگر بتو ا نيم اين ما ده را نيز يکی از محصو لات زنبو رداری بنا ميم ، در گذشته ها نيز برای انسا ن موارد استفا ده 

ها يی داشته و اکنون هم گاه و بيگاه خوا ستار هايی دارد.‏ 

مورد استفاد ه آ ن در بين مردم ، برای مالش دادن درزما ن نا رسايی ها ی عصبی و درد های کف دستها تجويز شده 

درآ زما يشگاههانيز به منظو ر کشت ويرو س ها و يا لام در موارد خاص استفاده ميشود.‏ 

اما و ا قعيت آ نستکه زنبو را ن اين ما ده را برای جلو گيری از ورود آفات و برو زبيما ريها ی اپيدميک ميسازند و يا 

به منظور حفظ گرما ی درون کندو بنا می کنند 

با مطالعات و تجاربی که شخصآ به عمل آ ورد ه ام ، اين قابليت در منتها ی ظرافت ودقت ، فقط از زنبو رها ی بو می 

ايرا ن ديد ه شده است و زنبو رهای دورگه چنين فنی را نميدا نند.‏ 

اما چنا نچه ملا حظه شده،‏ درصو رت نياز،‏ به غارت بره مومهای زنبو را ن بو می می پردا زند و يا آنکه اگر پشت 

با م قير اندو د و ياسطح آ سفالتی پيدا کنند ‏،نياز خو دراباقير برمی آ ورند 

اما درکاربرد آ ن هرگز پيش بينی های زنبو را ن بو می را ندارند و غالبآ برا ی چسبا ند ن قطعات دا خلی کندو مو رد 

استفاد ه قرار ميدهند.‏ 

قبل از شروع سرما،زنبو را ن بومی باپيش بينی هوا ، به کو چک کردن هوا کش با لای کندو و حتی بستن کا مل آ ن 

ميپردازند.‏ 

زنبو را ن درچند مورد ، بره موم را به کار می برند:‏ 

برای بستن درز ها و سو را خها ی پيدا شده د رکند و ها.‏ ) ما نند بتو نه 

در مو قع با لا بر د ن حرارت کند و برای مومبافی 

در زمان شرو ع ذخيره کرد ن عسل و برای جلو گيری از غا رتی 

پس از با زديد کندوها برای چسبا ند ن مجد د قابها.‏ 

درموا ردهجوم آ فات زنبور زردو امثال آن)‏ 

درموقع شيو ع بيما ريها ی ميکروبی يا ويروسی.‏ 

درموا قعی که قابهای کندوازحدمعمول کوتاهتر با شند.درزير قابها پله هايی بنا می کنند تا به کف کندو مربو ط شوند.‏ 

در موا قعی که قابها از حد استاندارد بلند تر با شند زير قابها رابا بره موم به کف می چسبانند تا کرم مومکار درآ نجا 

نشو ونمانکند.‏ 

حمل مواد اوليه بره موم از طبيعت 

موا د اوليه ای که زنبو را ن برا ی سا خت بره مو م به کندوهامی برند عبا رتند ا زصمغ های گياهان،‏ مومها ی نبا تی ، 

رزين ها،شيره های گياهی ، پُرز(کرک)‏ برگها،‏ چوب پنبه طبيعی ‏،خاک،شن ‏(سيليس)‏ و امثال اينها 

مشا هده در برداشت مواد اوليه:‏ 

زنبو را ن زيا دی به جای آ نکه به دنبال گرد گل و يا شهد گل بررو ی گل گيا ه بنشينند ، بررو ی سا قه های زخمی 

وترک خو رد ه گيا ها ن می نشينند و يا بررو ی جو ا نه ها ی ناره درختا ن مشغول به کا رند يا آ نکه در محل های 

زخمی درختا ن به بردا شت مواد مشغو لند ‏،لا به لای پو ست درختا ن کهن را جستجو می کنند و يا بر کنار آ برفتها از 

لجن و گل و لا ی بهره می جو يندو ما سه های بسيارريز را با خود حمل می نما يند.‏ 

اين زنبو را ن درکار بره موم ساز ی جلو کند وها ، به رسا ندن مواد اوليه اشتغال دارند.‏ 

تخليه مواد اوليه 

اين زنبو را ن باتو جه به مواد چسبدار و سختی که با پنسهای پاها ی خلفی حمل می کنند و قتی بر رو ی تخته پروا ز 

کند و قرارگرفتند با چند زنبو راحا طه می شو ند و به سرعت ودقتی خا ص مواد او ليه از پاها ی آ نها جدا شده مستقيمآ 

به کارگرا ن بره موم ساز تحو يل می گردد.‏ 

منظره اين عمل زنبورا ن،‏ تما شا گر ناشی رابه اشتبا ه می اندا زدوتصو رمی کند که غارتی به کندو حمله کرده و 

محاصره شده است!‏ 

. 

. 

( 

. 

. 

Propolis 

) 

:

ش/‏ 

169 

که زنبور از آ نها،‏ مواد لا زم برای بره مو م ساز ی بردا شت می کند 

: 

معرفی بعضی ازمنابعی 

صمغ تازه و سبز رنگ روی جوا نه های تازه صنو بر ، ترشحات سا قه های جوا ن که ساس آ نها را سو را خ کرده . 

ترا و شا ت صمغ از سو را خها ی ساقه در ختا نی که کرم خراط به بارآ ورده بيشتر از تيره گل سرخ مانند در ختان 

گيلاس و زردآ لووبا دام.‏ 

صمغ بيرون زده از زخمها ی در ختا نی مثل انجير ‏،سرو و کاج 

صمغ شبا نه نوک سو زنک ها ی کاج 

در منا طق کو هستانی ، صمغ گون ، زول ، شقايق و شيرسگ 

در دما وند صمغ با ريجه ‏(شقايق البرز)،‏ درگر مسا رو ورا مين صمغ تنه انار و انجير 

درجا هايی که جاده سازی ميشود از قير استفا ده می کنند 

در مو قع رنگ کردن کندو ها ‏،ز نبورا ن به کندوها ی رنگ شده و قو طی های رنگ روی ميآ ورند.‏ 

لذا بنابر منا بع مواداو ليه نوع و رنگ و بوی بره مو مها بسيار متفا وت است در حا ليکه سا خت و کا ربرد برابردارند.‏ 

سا خت و کاربرد بره موم 

هما نند مومبا فی درکار مومسازی هم زنبو را ن با کمک گرما ی تن يکديگر اما پهلو به پهلو،به هم چسبيده و در دو 

خط متقابل،‏ در دوطرف محلی که با يد مسدود يا تعمير شود با همکاری تنگا تنگ به اين عمل مبا درت می کنند.‏ 

با ترتيب خاصی مواد وارد شده را به آ ب دهان خود می آميزندو بررو ی محل مورد نظر ميچسبانند.‏ 

اولين زنبوری که موادهمراه خودرا به اين ترتيب ، تحو يل داد ، از صف خارج شده زنبورديگری جايش را می گيرد 

هميشه زنبوران حامل موادآما ده به مصرف ، منتظر جای خالی ميمانند وتاخالی شدن جاباآرامشی خاص صبر ميکنند 

جالب آنکه درمحل تخليه و تحو يل مواد او ليه هيجان و حرکت بسيار به کار ميرود و درمرحله ساخت ‏،آرامش 

کارسازاست به اين ترتيب است که به فاصله ده دقيقه ، می توا ن قشر نازک بره موم راملا حظه و لمس کرد.‏ 

. 

( 

) 

. 

. 

. 

شرح مشا هده بره موم سازی در پائيز سال 1350 

ميرا ن/امامزاده قاسم.‏ : 

‎122‎اين صحنه هارابا دقت بسيار به ترتيب نقا شی کرده ام 

( 

‏(درشکل شما ره 

! 

در جلو کندوها يی که پنجره پرو ا زشا ن کنده شده بود (1)، زنبو رها دربالا و پايين و دوپهلو ی سو را خ پرواز ، 

تنگاتنگ هم ، آ را م نشسته بو ند ‏(‏‎7‎‏)و فقط دستها و شا خکها يشا ن حرکت ميکرد 

من که تا آ نزما ن چنين ر فتا ری را از زنبورهانديده بودم ، با شگفتی به اين منظره چشم دوختم و سعی کردم تا بفهمم 

چه اتفاقی در حال شکل گرفتن است 

پس از ساعتی دقت،‏ دريا فتم که زنبو ری بر می خيزد و زنبو رديگری به جايش قرار می گيرد 

زنبوری که ازجا برخاسته بود به درون غوغا و کشمکش روی تخته پرو ا ز(‏‎8‎‏)‏ فرو د آ مد ودر رفتار ی که به جنگ و 

گريز می ما ند وارد شد 

در اين بخش ، هر زنبو ری که از بيرون بر روی تخته پروا ز فرو د می آ مد با سه تا پنج زنبو رنگهبان ، مو رد 

بررسی و کنکاشی شديد وا قع می شد ، انگاری که پا ها يش را می خو ا ستند بکنند 

اما اين هما ن زنبو ر حا مل مو اد او ليه بو د که با رش را از او می گرفتند 

موا دی را که از کار گر حا مل می گرفتند مستقيمآ به طر ف صفهای دور سو را خ پرواز می بردند و منتظر خالی شدن 

جا می ما ندند اما بعضی از موا د هم بر رو ی تخته پر واز ريخته ميشد 

همين موا د ريخته شده نيز به وسيله زنبو را نی که از صف خارج شده بو د ند جمع آ ور ی ميشد.‏ 

. 

.. 

. 

! 

. 

(6) 

بنا بر اين ديگر جای شک نبود که اين صف مرتب و آ رام ، صف بره موم سازی است 

عصرآنروز،‏ مجددآ همان کندوهارا مورد دقت قرار دادم و با شگفتی بسيار ، ‏(‏‎2‎‏)مخرو ط های ظريف بره موم را ديدم 

که از پايين و با لا درمقابل هم ، سا خته شده بودند.‏ 

فردای آ نروز نيز کا رزنبو را ن به هما ن نحو ادامه داشت تا آ نکه کارراتما م کردند و بر روی هر سورا خ پرواز 

بزرگ ، جند سو را خ کوچک به قطر بدن زنبو ر با قی گذا شته بو دند 

. 

. 

.

170 

بره موم سازان 

شکل شما ره 122 زنبورا ن درحال بره موم ساختن 

مومسازی زنبورا ن عسل 

زنبورانی که برای مومبا فی آ ما دگی پيدا کرده اند.‏ در ضيا فتی که با خورد ن مقادير قابل تو جه گرد گل و عسل آ غاز 

ميشود ‏،(برای توليدهر ‎100‎گرم موم 1/2 کيلوگرم عسل به مصرف ميرسد)‏ گرما ی درون کندو را تا درجه حرارت 

مطلوب ، با لا ميبرند.‏ 

به تدريج محلی را که ميخواهندمومبا فی کنند بررسی کرده و همه محيط لاز م را دورمی زنند و دراين دو رز دنها،‏ 

جمعيتی بيشتر به اين گرو ه می پيوندند تا آ نجا که حرکت ‏،بالاخره متوقف ميشود و زنبورا ن به يکديگر آ ويزان 

ميشوند 

دراينموقع ‏،دو رديف از زنبو را ن که سقف کندو ويا سر قاب ‏(شانی را دراشغال دارند با دست ‏(پاهای جلويی)‏ 

محکم گرفته و آ ويزا ن می شوند ، زنبو را ن دا خل مجمو عه مو مبافان به همين ترتيب ، با يک دست به پاهای پسين 

اين زنبورها آ ويزان شده و صف درهم بافته زنبو ر،‏ تا کف کندو ادامه می يابد 

به اين تر تيب ، دوپرده در هم فشرده از زنبو ران ، فضای با ريک و محدود ی را در بين خود به حد اعلا ی درجه 

حرارت (50 تا‎60‎ درجه)‏ رسا نده در حا ليکه زمزمه به خصو صی دارند ، کار شان با فی را شرو ع ميکنند.‏ 

پولک های مومی که به تدريج از زيرشکمشان جو انه ميزند ، رشد می کنندو بيرو ن می آ يند ، هر زنبور،پولکی را 

با دست آ زاد خو د بيرو ن کشيده به آ ب دها نش می آ لا يد و به زنبوربالا ئی ميدهد 

بالا تر ين زنبو را ن که خود لامهای مومی را در اختيار دارند به سقف می چسبا نند 

زنبو ری که آ خرين وا حد مومش تمام شد،‏ به سرعت به بالا می خزد و زنبوری که به پای ا و آ ويزان بود،‏ به سقف 

می چسبد 

در پايين پرده،‏ زنبورانی که تا زه برای مومبا فی آماده شده اند ، وارد پرده مومبافی ميشوند.‏ 

و به اين ترتيب پرده مومبافی از پائين به بالا در حرکت است اما شان مومی از بالا به پايين بنا ميشود 

نا گفته نما ند که بسته به جمعيت ، اين پرده تنها يک لايه ندارد بلکه از لايه های بيشتری تشکيل شده و هر چه ترا کم 

جمعيت بيشتر با شد ، کار شان سازی يا مومبافی سريعتر به پايا ن ميرسد.‏ 

. 

. 

. 

( 

. 

. 

.

171 

نحوه شا ن سازی زنبورا ن عسل 


مومبافی 

( 1 

( 2 

3 و 

( 5 

پو لکهای کو چک موم ، از زيرشکم زنبور کارگر ترشح ميشود 

زنبو ر ، پو لک را باآنزيمهای دها ن خودآ ماده چسباندن ميکند 

4 ‏)زنبوران،‏ پو لکها را با برس پا های عقبی برميدارند 

مومبا فان ، خود مانند دانه های زنجير،‏ به هم گره ميخورند.‏

م(‏ 

172 

. 

شا ن سازی بچه های طبيعی زنبورا ن 

بنا کردن خا نه های مو می در يک کندو ی خالی:‏ 

امرو زه برای بچه گر فتن طبيعی اززنبوران نيز،قبلآ چندقاب با فو ندا سيو ن قرار ميد هند تا با نظمی که زنبوردارميل 

دارد ، شا نها بنا شوند 

اما مشا هده وبررسی کار زنبورا ن در يک کندو ی خالی نيز جالب توجه است 

وقتی يکدسته زنبو ررا که از رو ی شا خه در ختی پايين ا ورده ايم ، دريک کندوی خالی و ارد کنيم ، بلا فاصله کار 

مومبافی بنای خانه جديد)راآغاز می کند برابر شکل و ترتيب شا نهای بنا شده ، ميتوان به زيبائی و ظرا فت 

کار زنبو را ن ، آگاهی حاصل نمود 

. 

124 

. 

. 

) 

شکل شماره / 124 شا ن سازی 

اندا زه های سلولها ئی ) خانه های ششبر وغيره)‏ که زنبورا ن بنامی کنند:‏ 

اين سلو لها راميتوا ن به سه دسته تقسيم کرد:‏ 

دسته اول : خا نه ها ی کارگری 

حل رشدکارگر)که درخانه سازی های 

اوا يل سال،‏ با فوندا سيو ن ويا بدون 

پايه ها ی پرس شده ساخته می شوند.‏ 

دسته دوم ‏:خا نه های نر 

اين خا نه ها نيز در صو رت لزو م 

بدون توجه به محدوديتهای فونداسيون،‏ 

در هما ن بهارا ن ساخته می شوند.‏ 

دسته سو م : خا نه ها ی بزرگتر از 

خانه نر ها که در موقع وفو ر عسل 

و گاه بدون رعايت فرم بنا می شوند.‏ 

علا و ه بر اين سه دسته سلول 

سلول شا هخا نه نيز يکی ديگر 

از کار های خانه سازی زنبو را ن است

173 

فو ندا سيو نهای مصنو عی ياموم والس 

: 

. 

اين پا يه ها ی پرس شده که برای نظم و سرعت بخشيدن به کار شان سازی زنبو را ن ، ساخته می شوند از هما ن 

مو م با ز يا فتی از توليدا ت زنبو ردا ری ، 

حا صل می شوند و ما شين پر س آ نها ، 

در و ا قع کپيه ای هو شمندا نه ازکار 

دقيق و محا سبه شده زنبورا ن است 

و در عمل لوزيهايی هستندکه با يک زاويه 

130 درجه،‏ 

از هر پهلو به لو زی ديگر ی چسبيده اند.‏ 

باتوجه به شکل ‎1)125‎‏)اگرسو زنی رادروسط 

هرلوزی فرو کنيم ، ازخا نه مقابل خود بيرو ن 

می آيد و دروا قع،هر خا نه در مقابل سه خانه 

ديگر ، شکل گرفته اند 

اين خود تقليدی از کار طبيعت است،براساس 

منطق تمر کز درکندو.‏ 

شيب خا نه ها:‏ 

خانه ها ی شش بر طو ری ساخته می شوند که 

دهانه خانه ، با زا ويه ای درحدود تا 

به طرف بالا باشد وهمين پيش بينی فرصت ميدهد 

تا سلول از ما يع پر گردد.‏ 

45 درجه 

20 

تر ميم قابهای ضربه خو رد ه 

اگر فو نداسيو ن شا نها به هر علت منحرف 

شود ، زنبو را ن آ نرا تر ميم می کنند اما با 

حد اقل زحمت و به سا ده ترين وجه ممکن 

به اين معنی که باتوجه به نيروی ناچيززنبور،‏ 

خم شدگی فو ندا سيون را با مرمت آ ن ، 

تا حد 

همگون شدن فا صله دو شا ن،‏ 

جبرا ن ميکنند.‏ 

. 

: 

125 شکل

174 

پو لکها يی که زنبورا ن برای سرپوش گذا شتن روی سلو لها می سازند.‏ 

پو لکهای رو ی سلو لهای عسل 

اين پو لکها از موم خالص و تا زه سا خته شده اند و غالبآ به رنگ گردگل هما ن گلی هستند که از آ ن شهد و گردگل 

بردا شت شده 

پيو ستگی اين پو لکها باهم بيشترازپيوستگی آنها به ديوا ره سلو لها می با شد و به همين دليل کار پو لکترا شی عسل را 

آ سا ن ميکنند.‏ 

پو لکهای سلول های نوزادان 

اين پو لکها از جنس چوب پنبه ای نا زک سا خته شده و سورا خها يی بسيارريز برای تنفس نوراد ، دارند.و با 

ديواره سلو لها محکم مرتبط بو د ه به آ سانی قابل جدا شدن نيستند لذا برای با زديد نمو نه های نوزا دان بايستی 

درپوش سلو ل را پاره کرد.‏ 

. 

جلو گيری از حيف و ميل شدن اين محصو ل گرانبها 

1 برداشت تاژک ها،‏ پل ها و زوايد شا نها وپو لکها ی تراشيده شده از قابهای عسل.‏ 

2 تعو يض شا نهايی که دو دوره نوزا د درآ نها پرو رش دا د ه شده با شا نها ی تازه و ذو ب کردن وشمش کردن 

همه آ نها.‏ 

شا نهايی که نوزا دان درآ نها پرورش داد ه می شوند به زو دی رنگشان عو ض ميشود و به تد ريج ، دراثر آ نزيمهای 

طبيعی بدن نو زا دا ن ، به چو ب پنبه تبديل شده و غير قابل استفاده خواهند شد.‏ 

منا بع تو ليد موم و لزو م گسترش آنها 

علا و ه بر منا بعی که زير عنوا ن جلو گيری ازحيف و ميل موم ، عنوا ن شد ، را هکا رها ی ديگری نيز برای تو ليد 

موم وجود دارند که بايد مو رد توجه قرار گيرند.‏ 

موم خو د باارزش ترين وآسا نترين منبع درآمد زنبورداراست وخريداری مستمر فوندا سيون ودادن فو ندا سيو نها ی 

کامل و برش خو رده به کندوها،‏ موجب پايين آ مدن تو ليد موم و برهم خو ردن توا زن کا ر زنبورا ن خوا هد شد 

برا ی اطلا ع بيشتر به يادداشتهای منجر به اين تجربه توجه فرماييد 

. 

: 

/ 1352 

بهار سال گزارش رسيده به سنديکای زنبوردارا ن تهرا ن:‏ 

زنبو ر ها در جاجرود به بيماری عجيبی مبتلی شده اند و از نا حيه شکم ، پَردر آورده اند 

و در هر کندو بيشتر زنبو ر ها به اين وضعيت در آ مده اند 

موضو ع کا ملآ مشخص بود و معلو م بو د که در اثر کمک بی رويه و اشتباه ، ‏(موم فو ندا سيون کامل ‏)زنبو ران 

جايی برای تخليه پو لکهای مومی نداشته اند ، کا رمو مبافی نيمه کاره مانده در حالی که جايی برای مومبافی ، باقی 

نمانده و در نتيجه پرده مومبافی از هم متلا شی شده و زنبو را نی که هنو ز پولک دا شته اند ، بی هوده ما نده اند.‏ 

وقتی از زنبو ردار سو آل شد که برای مومبا فی زنبو رها چه کرده ايد ؟ پا سخ داد که پوکه آ ما ده داده است.‏ 

پس از ايشا ن خو ا ستم تا به سرعت ، پو که هايی را که داده ‏،از کندو خارج کند و به جای آ نهافو ندا سيو نهای کوتاه 

پنج سانتی بدهد 

در با زديد بعدی ملا حظه شد که مشکل رفع شده و تما می سلو لهای جديد ، برخلاف آ نچه شايع است عمومآ سلو لها ی 

کارگری بافته شده بودند.‏ 

! 

. 

! 

! 

بهار سال اما مزاده قاسم شميران 

زنبو را نی که رو ی تخته پرواز از اينسو به آنسو هرزه ميرفتند و پو لکهای يخ کرده زير شکمشان از تب مومبا فی 

خبر ميداد،‏ مرا متو جه کرد که با يد شا نهای پر وحتی نيمه ذخيره را از کندو خارج کرد ه به جای آ نها در محو رتخم 

گزاری ملکه شا نها يی با فو ندا سيو ن کو تا ه بگذارم 

پس از دو سا عت ، به طو ر مشهو د ، گرما ی کند و با لا رفت و صدای کندو تغيير محسو سی داشت و محض احتيا ط 

با ظرف غذا ی شيشه ای از جلو را ه پروا ز ، غذا ی کمکی داده شد 

دربازديد روزبعد شانهای بسيارزيباوظريفی که تمام قابهاراباسلولهای کوچک ‏(کارگری)‏ بافته شده بودند،‏ مشا هده کردم.‏ 

. 

/ 1350 

بنا بر اين دادن فوندا سيون های کوتاه د رزما ن شرو ع مو مبا فی ، خو د يکی از منا بع نوليد مو م خوا هد بو د.‏

. 

175 

شا نها ی معيو ب ، يکی ديگر از منابع تو ليد موم هستند:‏ 

درچند مورد،‏ شا نها ی عسل ممکن است کش بردارند و سلو لهای آنها،‏ از اندا زه استاندارد سلول کارگری خارج 

گردد که درآ ينده موجب پيدا يش بيموقع زنبو را ن نر خوا هند شد 

لذا بايد شا نهای اکستراکتو ر شده به دقت با زديد شده و د رصو رت سلا مت کامل ، به جا يگاه تخمگزاری داده شوند.‏ 

. 

: 

) 

پس ، قابهای مشکوک و معيوب را نبا يد به خاطر صرفه جو ئی غلط ، مودراستفاده قرار داد بلکه به عنوان يکی از 

منابع توليد مو م با يستی مو رداستفاده قرار گيرند 

آ نچه در زمينه مومبا فی زنبو را ن به تجربه حا صل شده 

1 با آ نکه فوندا سيو ن ، عملآ زنبورا ن را مقيد به ساختن خانه ها ی کارگری ميکند ليکن در زمانی که زنبو ران 

در حال ذخيره سازی هستند ، اين انگاره ها به هم ميخورد.‏ 

2 دادن فو ندا سيون کامل درفصل مومبافی ‏،قدرت و اشتهای زنبو را ن را در توليد مو م ، از بين ميبردو محصول 

بسيار عالی کندو يعنی موم ، نابود ميشود.‏ 

3 اگر مومبافی در فصل پرو رش ، انجا م گيرد حتی بدون فو ندا سيو ن ، زنبو را ن ، تمام خانه ها رابراساس 

نياز فصل ، با خا نه های کار گری بنا می کنند.‏ 

4 اگر مومبا فی درفصل عسل صو رت پذيرد ‏،زنبو را ن بدون تو جه به ابعاد خانه ها آنهارا با گنجايش بيشتر و 

بزرگتر بنا می کنند.‏ 

اگر در کندو ئی توليد نر لا زم آ يد ، درهما ن سلو لهای تنگ هم ملکه تخم نر می گزارد وکارگران ‏،لبه سلو لهارا 

بيشتر می کشند!‏ 

( 

. 

5 

نگا هداری موم 

از آنجاييکه اين ماده گرا نقيمت ، آفا ت بسيار ی دارد هميشه زنبو ردارا ن با نگاهداری آ ن ، دچار مشکل می شوند اما 

اگر روش صحيح نگاهدا ر ی رعايت گردد،‏ آ فا ت نمی توا نند در آ ن نفو ذ کنند.‏ 

مومهای باقی ماند ه د ر هر مقطع کار ‏،بايد فو رآ جمع آ وری و درديگ مخصوص به همرا ه آ ب ، با دمای‎63‎ تا‎65‎ 

درجه ذو ب شوند.و پس ازآن درحرارت ملا يمتری به صو رت مذا ب و به مدت 2 تا‎6‎ روز نگاهدا ری شو ند تا تمام 

موا د غير قابل استفاد ه آ نها در ته و بالای ظرف رفته و پس از آ ن ظر ف را خنک کنيد تا موم به حال شمش درآيد 

سپس هردوطر ف آ نرا از مواد غير لازم ، با ابزار منا سب پا ک کنيد و با رو پوش پلاستيکی محکم و بد ون هوا 

ببنديد برای اطمينا ن بيشتر کيسه پلا ستيکی را از آبنمک ‎2‎درصد پر کنيد و بعد درآ نرا محکم کنيد.‏ 

موا د زا يدی را که از موم دو ر کرده ايد درآ تش بريزيد و تا آخر بسو زا نيد تا مو جب دعو ت وگسترش آفات نشود 

. 

شا نها ی اکسترا کتو ر شده وشا نهای سالم انتهای فصل کا رراکه بی عيب با شند با يد در کند و ها ی خالی قرار داد به 

طو ری که از هر جهت قابل اطمينان با شند و بتوا ن ار تبا ط آ نها راباهوای خارج قطع کرد!‏ 

به تناسب 

هر دسته که با طبقه ها يکجا شدو با بتو نه وغيره در زگيری شدند با يک شيشه 

حجم کلی مجموعه با اطمينان،‏ تا بهار آينده بيمه خوا هند شد.‏ 

( Ethylen die Bromide ) 

درزنبو ردا ريها ی بزرگ ، جای نگاهداری بايد انبار ی متنا سب باحجم کلی طبقه هادر نظر گرفته شود ‏.و با سموم 

منا سبتر محا فظت گردد.‏ 

تو صيه : 

برای استفاده مجدد شا نها در دو ره زنبو ردا ری آ ينده لا زم است تا شا نهارا به مدت نيم تا يک ساعت در هوای آ زاد 

قرار داد.‏ تا گاز های سمی آ نها تبخير گردد.‏

176 

سم زنبو ر عسل 

همچنا نکه د رگذشته ، نيش زدن زنبورانرابرای علاج بيما ريهای پادردواستخو ا ن درد و امثال آن تجو يز ميکردند ، 

در قرن بيستم نيزپماد سم زنبو ربرا ی معالجه رما تيسم ، مورداستفاده دارد.‏ 

تهيه سم زنبو ر به دليل خوا صی که دارد ، امروزه به صورت عملی تر و منطقی تری درآ مده است.‏ 

با بيهو ش کردن زنبو را ن کارگر ، بدون آ نکه زنبو را ن از بين بروند ، سم آ نهارا که در زما ن بيهوشی ، از 

نيششان جاری می شود بردا شت می کنند و درسا خت دارو های موردمصرف به کار می برند.‏ 

در اينجا بيمو رد نيست تا خاطر نشا ن کنم 

يکی از دکتر های رو سی بر انگيخت و مو جب چا پ مقاله ای بر ضد اوشد ، مرا 

درمبحثی که درسال 

بر آ ن دا شت تا اطلا عا ت بيشتری در موارد استفاده از سم زنبو ربه دست بيا ورم 

براساس همين اطلا عات ، مقا له ای نوشتم که در رو زنا مه کيها ن آن زمان در برنامه تريبون آ زاد روز 

1351 درج شد . 

7 تير 

. 

: 

(1972)1351 

تر کيبا ت سم زنبو ر : 

اسيد فو رميک ، اسيد کلريدريک ‏،اسيد ارتوفسفريک ، هيستامين،کولين،‏ تريپتوفان،‏ 

فسفات منيزيم،آلبو مين و چربی های فرار.‏ 

. 

تر کيبا ت گو گردی بامس و کلسيم 

موا رد استفا ده سم زنبو رعسل:‏ 

درمعا لجه رما تيسم ‏،بيماريهای عصبی ‏،ضا يعات جلدی،‏ ما لا ريا ، فشارخون و گواتر ‏(اکزو فتالميک)‏ 

خلاصه زنبو رداری عملی 

محصولات زنبورداری 


ژله رويال 

توليد ملکه 

گرده افشانی/باغ و کشتزار 

گردگل 

عسل 

بره موم 

موم 

سم زنبور

177 

آفت های زنبورستانها 

کندوی زنبو را ن عسل منبع مواد غذائی کم حجم و پر ارزشی برای بسياری از آفات طبيعی است 

اين آ فات محتويا ت کندورا،‏ ازموم ، که اساس زندگی زنبو ران است تا خود ز نبورا ن ‏،به عنوا ن طعمه مورد استفاده 

قرار ميدهند.‏ به همين ترتيب ابتدا باآ فت موم شرو ع می کنم 

بيد موم يا شب پره مومکار:‏ 

شب پره کرم مومکار که از نوع پروا نه بيد يعنی از دسته شب پره ها ‏(شب پرواز ميبا شد از زما نی که آ فتاب روز 

به غرو ب ميرود ، فعال می شود و به بو ی موم به هر سو را خی سرميکند.‏ 

درهر جا که قطعه مومی بيابد ، تعدادی تخم برروی آ ن می گذارد و خود آ نجا را ترک می کند.‏ 

اگر به مو م دسترسی پيدا نکند ، هما ن بوی موم از توری هوا کش کندو راهنما ئيش ميکند تا با کمک لوله تخمدانش 

در حو ا لی هوا کش تخمگزاری کند و همين برای آلود ه کردن کندو به کرم مو مکار کافی است.‏ 

اين حشره از آن حشرا تی است که دو را ن فعاليتش ‏(زيانکاری)،دورا ن لاروی ‏(کرم)‏ يعنی دو ره دو م دگرديسی 

اواست که از تمام دو را ن ها ی زندگيش طو لانی تر است ، پس از آ ن به پيله ميرود و دو را ن شفيرگی را می گذراند 

که چند روزی بيش نيست!‏ 

قدر ت واستقامت اين پروا نه از عجايب طبيعت است که من برای پی بردن به اين راز ، به آ زمايش هايی متوسل 

شدم که آ نهارا نقل ميکنم.‏ 

‎1‎ پرو ا نه مومکار ی را در بين دوا نگشت دست ، از نا حيه سينه فشار دادم تا بيهو ش گردد.‏ اما احسا س کردم که 

پس از بيهوشی هنوز حرکتی دارد وقتی به دقت نگاه کردم متو جه شدم که لو له تخمدانش خا رج شده و به دنبال 

مانعی ميگردد.‏ نا خن خود را در مقابل اين لوله متحرک قرار دادم 

فورآ آرا م شد وبا حس کردن اين ما نع به تخمگزاری پرداخت 

اين عمل تانيمساعت زمان برد وحشره سطحی به مساحت 5× 5 ميليمتررابدون فاصله و چسبيده به هم تخمگزاری کرد.‏ 

‎2‎ چند کرم مومکاررا در قوطی کبريتی کردم و در آ زما يشگاه با هوای منا سب)‏ قرار داده پس از سه رو ز 

گرسنگی ، از نظر هيکل ، ضعيف شده بو دند اما بدنشا ن به جا نب تکا مل(فاز شفيره)‏ نزديک شده بو د.‏ 

پس از يکهفته ديگر(‏ به همان تعداد)‏ آ نها را درو ن پيله يا فتم.‏ وچو ن باز ديد های منظم بعدی ميسر نشد پس ا زگذشت 

دوهفته به فکر آ نهاافتادم.‏ با باز کردن قو طی به هما ن تعداد،‏ شب پره هايی ‎2‎ميلی متری به جای ما نده بود.‏ 

با رديگر که قو طی را باز کردم فقط يک پروانه باقی ما نده بود و با همه کو چکی جثه ، ماده بودنش محرزبود 

همچنا ن بی قوت و غذا محبو سش کردم تا آ نجا که تخمريزی کرد.‏ اما پس از چند روز ديگر که با زديد کردم هيچ 

اثری از اوو تخمها نيافتم فکر کردم که ممکن است با اين کوچکی و ظرافت ، از روزنه هوا خور خارج شده با شند 

که واقعآ چنين بود 

آ نها ‏،تکه مومی را که برای آزما يش گذا شته بو دم ، پيداکرده بودند و حالا کرمها ی چاق و چله ای شده بودند.‏ 

بعضی از زنبو ردارا ن ، بر اين با وربو دند که کرم مومکار با گرد گل وارد کندو ميشود و يا ا نکه تخمهايش در موم 

ذو ب شده با قی ميما ندو به کرم تبديل می شود ، آ زمايشهای بعدی نشان دادند که چنين نيست وو اقعيت هما نست که 

درآغاز گفته شد بنابراين از ذکر آ زما يشات هم خودداری ميکنم.‏ 

. 

. 

. 

( 

) 

. 

. 

! 

. 

. 

. 

! 

شکل شما ره‎126‎ ‏/دگرديسی شبپره مومکار

178 

آ فات ديگر موم 

علا و ه بر بيد موم که خطر نا کترين عامل نا بو د کننده موم و براندا ختن کندو ها ی ضعيف است ، عو ا مل ديگری 

نيز هستند که مو جب تخريب شانها می شو ند.‏ 

شا نها ی ذخيره ايکه از کند و ها بر داشت شده و يا به تعدادزياد در کند وها با قی مانده وازجمعيت کندو به مدت 

طولا نی دو ر ماند ه با شند ، گرفتا رحمله بعض قارچهای ميکرو سکپی شده و موم و عسلشا ن ضا يع خو ا هد شد.‏ 

قسمت تيره رو ی شا ن،‏ 

منطقه حمله کپک است . 

شکل 127 شا نی که موردحمله کپک وا قع شده 

. 

. 

! 

1354 

. 

آ فت گرد گل:‏ 

گردگل که خود يکی از محصولات پر ارزش زنبو رداری و محتوی مواد غذا ئی فشرده ای است ، آفات بسيار ی 

دارد 

در درو ن شانها ‏،نفوذ رطو بت ، مو جب تخريب آ نها شده و قارچهای ميکرو سکوپی بر روی آ نها ، می نشينند 

در کندوهای ضعيف ، نوعی سو سک سياهرنگ به کوچکی يک تا دوميليمتر ‏،که در رو ی گل ها فعاليت می کند،‏ 

برای خوردن گرد گل ، به کندو هم وارد می شود.‏ 

اما در زما ن بر داشت گرد گل از گلها نيز آفتی شنا خته شد که برابر يا ددا شت ، عينآمنتقل ميگردد.‏ 

دز فول ‏/بهار سال 

باآنکه گلها ی باقلا به خو بی وفراوانی بازشده بودند،‏ و کشت با قلاغالب کشتزارهاراانبا شته بو د ‏،يکبا ره گرد گل 

کمياب و بالاخره قطع شد 

امری فو ق العاده تعجب آ و ر بود لذاموجب کنجکا وی شد وچند گل با قلا راموردبررسی قرار دادم ، درنظر اول ، 

پرچمها و مجمو عه گل سالم و بد و ن عيب بودند 

اما همينکه پرچمها رابررو ی قطعه کا غذی تکا ن دادم ، متو جه جنبش موجودا ت بسيارريزی در خلا ل دا نه ها ی 

گرده شدم 

اين موجو دا ت ، کرمهای بسيارريزی بو دند که به تغذيه از گرد گل اشتعال داشتند و تعدادشان درهر گل بين سه تا شش 

عدد بود.‏ 

با بررسی کشتزار د ر يک شبا نه رو ز ، رو شن شد که شب پره ای مشا به شب پره بيد موم امابسيار کو چکتر ، 

عا مل تخمگزاری بر روی گلهای با قلا است .

179 

آ فات و مشکلات ملکه 

يکی از آفا ت خطر نا کی که فعاليتهای ملکه را مختل می کند،شپش زنبورا ن است و با همه مراقبتهای پرستاران ‏،شپش 

ها خو د را به ملکه می چسبانند و او را از تخمگزاری وحتی گرفتن غذا،باز ميدارند.‏ 

برا ی رفع مشکل ‏،رسم براينست که گاهگاه ملکه رابا انگشتان دست چپ مستقيمآ ميگيرند و با چو ب کبريتی آلوده به 

عسل ، شپش هارا از تن او می زدايند.‏ 

روش گرفتن ملکه برابر شکل‎128‎ آ نست که 

دوانگشت دست چپ را باز،‏ در سر را ه ملکه 

طوری نگه با يد دا شت تا ملکه برروی انگشتان 

بيايد ، آنوقت پا هايش را با هم محکم گرفته بعد 

زدود ن شپش ها را با دست را ست انجام دهيد.‏ 

شکل / 128 

) 

نحوه گرفتن ملکه 

بال های ملکه 

بالهای ملکه جفتگيری کرده را که در کندو به کار مطمئن مشغو ل است به خا طرمآ ل انديشی و پيشگيری از گريختن 

او قطع می کنند.‏ 

اين کار شا يد از جها تی صحيح با شد اما قدرت دفا عی حشره را از او سلب می کند و خصو صآ اگر در بها را ن 

بخو ا هد کندو را تر ک کند بچه بدهد)‏ ممکن نيست و شا يد موجب از دست دادن او بشود.‏ 

آ فا ت زنبو را ن عسل 

زنبو را ن عسل عمومآ آ فا ت بسيار ی دارندکه ميتوا ن آ نها رادسته بندی نمود 

پستا نداران از انسا نها ی نا پرهيزگار که بگذريم ، خرسها يک دسته از دوستدارا ن بی شعور عسل هستند و بدون 

ترس از نيش زنبو را ن ، به نا بو د ی خا نه ها ی طبيعی يا مصنو عی آ نان و نابو د سا ختن زنبو را ن مبادرت ميکنند 

و کا م خو درا باعسل شيرين ميسازند.‏ 

گزا رشی که در سا ل 1355 به سند يکای زنبو ردارا ن رسيده بود ، حاکی از آ ن بو د که 

در منا طق کو هستانی جنگل ها ی ما زندرا ن ، تعداد ی خرس به زنبو رستا نها حمله بردهو با پرتاب کرد ن سنگ،‏ و 

ار عا ب زنبوردا را ن ، چند کنو را ربوده اند.‏ 

موش انواع کوچک جثه آن)‏ بالا نه سازی در درو ن کندوها،‏ به نا بو د کردن جمعيت و خورد کردن وخو ردن شانها 

و زنبو را ن باعث از بين رفتن کندو های بسيار ی می شوند.‏ 

پر ند گا ن دارکو بها در زمستا ن به زنبورستا نها ی آ زاد ، لطما ت فرا وا نی واردميسازندو با توک زدن به کندو ها 

ز نبو ر ها را بيدار می کنند و گاه از کند و به بيرو ن می کشند.‏ 

بلبل ‏:که گفته ميشد،عاشق گل است برروی گلها به شکار زنبو را ن ميپردا زد.‏ 

چرخريسک ‏:زنبورخوا رکم اشتهائی است وبه خورد ن زنبو رها ی زخمی و مرده اکتفا می کند 

سقاهک در آ بشخورها ، زنبورهاييرا که برای بردن آ ب ميروند شکار می کند.‏ 

پرستو اين پرندگان درپروازهای تفريحی عصروهم برفراز کشتزارها،زنبوران بسياری را شکار می کنند.‏ 

مرغ زنبو رخوا ر آ فريقی الاصل ، از پر ند گان مها جری است که گاه با کوچ زنبو را ن ، برنا مه مها جرت 

خودرا تغيير ميدهد.‏ 

و دسته جمعی به زنبو رستا نها ی درحا ل کار حمله می کنند اين پرنده ا زخطر نا کترين آ فات زنبو رستانها است و 

به تجربه در يا فته ام که زمان کو چ و منا طق زنبو ردا ر ی ايرا ن رابه دقت شنا سائی کرده است.‏ 

حتی ضعف زنبورا ن رادر هوای نيمه با رانی و يا نيمه ابری و مر طوب به خو بی ميداند.‏ 

درروز های فرا وا نی عسل ، فقط زنبو را ن بو می ايران با حمله های خود ، اين پرند گان رافرار ی ميدهند 

در تجارب خو د دريا فتم که ضد اين آ فت ، قوش ‏(قرقی يا ‏(با ز)‏ است که هم شکار اين پرنده را دوست دارد و هم 

صدايش درمنطقه آ نها رافراری ميدهد.‏ 

. 

. 

: 

: 

. 

( 

: 

: 

: 

: 

)

180 

آ فا ت زنبو را ن عسل 

مرغ زنبو ر خوار 

سنجاقک 

آخوندک 

زنبور پيشانی سفيد 

شب پره عسلخوار ‏(کله مرده)‏ 

شکل / 

129 آ فتهای زنبو رعسل

. 

. 

) 

: 

: 

: 

181 

خز ند گان مارمولکها گاه زيرکندويی به کمين می نشينند و هراز گاه زنبوری شکار می کنند 

دو زيستا ن قوربا غه ها درآبشخو رها،‏ گاه با شکار زنبو را ن شکم خو درا سير می کنند.‏ 

حشرات زنبو ر خرمايی شکا رگا هش ‏،رو ی تخته پروازکندوی زنبو را ن است در بالا ی شا خه درختی يا در زير 

تخته پروا ز به کمين می نشيند و با يک حمله دو ز نبو ررامی گيرد و فرار ميکند.‏ البته گاهی هم زنبو ران بايک حمله 

انتقامی طو لانی ، تلا فی می کنند.‏ 

زنبو ر زرد در رو ز های پائيزی بدون تر س واردکند و های ضعيف می شود وبه خورد ن عسل می پردازد 

و تا شکمش پر نشو د به فکر رفتن نمی افتد با آنکه در اينموقع با مقا و مت زنبو را ن رو بروميشود اما گاهی هم در 

کندو به بنای لانه همت می گما رد.‏ 

زنبور پيشانی سفيد گرگ زنبور)‏ زنبو ر عسلجو را که با رسنگينی دارد،‏ در يک حمله غافلگير ميکند واو را 

وادار می کند تا عسلش را تقديم او نما يد وقتی عسل را تحو يل گرفت ، زنبو ررا قطعه قطعه کرده گو شتش را هم به 

روش ز نبو رخر ما يی ميخو رد.‏ 

سنجا قکها درآنجاهاکه زنبوران آب برداشت می کنند ، برفراززنبو رستان ودرآ سما ن،زنبور شکار می کنند.‏ 

آخو ندک در کشتزارها ، برروی شا خه ها ی درختان و گذر گاهها ی زنبو را ن در کمين است 

شبا نگاه به کندو واردميشود و آنقدرعسل ميخو رد که ديگرازسوراخ 

شب پره بزرگ کله مرده 

کندو نمی توا ند بگذرد ‏.در اينمو قع ، زنبو را ن اورا می کشند و لا شه اش را بر کف کندو مو ميائی می کنند.‏ 

. 

( 

Atropusse ) 

آ فتها ی خونخوار 

شپش زنبورکه درمورد مشکلا ت ملکه هم 

ازاويادشد،برخلاف همه شپشها اصو لآخونخوا ر 

نيست بلکه با جای گرفتن بر رو ی بدن ملکه و 

پرستا را نش،‏ از ژ له ای که پرستارا ن به ملکه 

ميدهند ‏(از زبا ن پرستاران ( تغذيه ميکنند.‏ 

اين انگل شش پا دارد ‏(حشره درزير سر پوش 

پولکهای)‏ نوزادان دالانی ميسازد و تخمگزاری 

ميکند.‏ اگر تعداد آنها درکندو زياد باشد با يد با 

دود تنبا کوی غليظ يا فنومتازين،‏ آ نها را زدود 

. 

( Meloe Larva ) ِ 

ملووخو د 

لاروملوا 

يک حشره است و اصو لآ وارد کندونميشود 

اماچون برروی گلهاتخمگزاری ميکند،لاروهای 

زيا نکارش درحال خوردن گردگل به زنبورانی 

که گرده جمع ميکنند می چسبند واززيربندهای 

آ نهابه خونخو اری می پردا زند.‏ 

جرب زنبو ر ) Woodiَ ( Acarapis 

اين انگل بسيار کو چک است و بدو ن ذره بين 

قابل رو يت نيست.وارد سو را خهای تنفسی 

زنبوران بالغ شده وخون آ نهارامی مکد و با 

زاد و ولد)‏ وتکثيرموجب نابودی زنبوران 

ميشود.‏ 

جرب بزرگ آکار اپيس بيرو نی که 

گاهی مراحم زنبوران ميشودوکم خطراست.‏ 

را ه مبارزه ، دو د دادن بامواد شيميائی سمی است.‏ 


130 

( 

) 

)

182 

درکتب قديمی نامی از اين انگل برده نشده و حال آ نکه کشف آ ن درسال 

کنه زنبور 

‎1906‎م . صورت پذيرفته و ابتدا با شپش زنبو ر به اشتبا ه گر فته شده 

ليکن بر طبق اطلا عا ت اخير ‏،به نا م کنه زنبو ر ( Apis Miteَ شنا سائی شده است 

در گذشته نظير آ نرابر رو ی جو جه گنجشک ، قناری وکبوتر می شنا ختيم ‏.اين نوع انگل ها،در تما م شبانه رو ز به 

ميزبا ن چسبيده و آ ثار زيانباری ، همچون کم خونی ، کم تحرک داشتن ، عدم باروری،‏ کم خو را ک کردن،‏ ضعف 

عمومی به بار می آ ورند و با لاخره موجب مرگ جا نور ميزبا ن می شوند 

کنه مز بور درست همين آ ثاررادرکندو با قی می گذارد 

انگل هشت پا داردو مانند همه کنه ها،سرو سينه وشکم همه به هم جوش خورده است ‏.از سرو ته کو تاهتر ، از پهلو ها 

است ‏.د ردوران لا روی شش پا دارد بدنی سخت ، پرز دار وبه رنگ قهو ه ا ی دارد.‏ دورا ن دگر ديسی او شش روز 

است تخمگزاريش بر رو ی لار و های زنبورصو رت ميگيرد وتا نوزاد زنبو ری(ميزبان)‏ تکامل پيدا کند ، سه نسل 

کنه از آن تغذيه کرده اند.‏ 

درآزمايشاتی که برای باراول به منظورشناخت 

اين هشتپای مزاحم به عمل آوردم ، رفتاری استثنائی 

داشت.‏ 

وقتی ازرو ی بدن زنبوری با وسيله ای را نده شود ، 

به همه طرف ، حرکت ميکند 

به پهلو ها،‏ به جلو و به عقب ‏)اما جهت بدن خودرا 

ثابت نگاه ميدارد.‏ 

برروی بدن زنبورا ن بالغ ، درحال خونخو ا ری 

کاملآ درزيربند ها ی حشره فرو ميرود و فقط ، 

بخش کو چکی از بدنش قابل رويت است 

امابرروی بدن صدفی رنگ لاروها و شفيره هايی 

که ازسلولهابيرون کشيده شد،‏ به راحتی ديده ميشدند.‏ 

برروی بدن هرشفيره زنبور،گاه تا شش کنه درحال 

خو نخواری ديده شد.‏ 

اين کنه علا وه بر خون زنبوران و نوزا دا نشا ن از 

ژله ای هم که خورا ک اوليه نوزا دا ن زنبو راست 

تغذيه ميکند.‏ 

گاه درحال خونخواری جوانه های شا خکها و ديگر 

اعضای نوزادان را تخريب ميکند.‏ 

مبارزه 

منبع تغذيه اين انگل ، در کندوی زنبو ران ، 

بيشتر ‏،بدن نوزا دان بی دفاع است 

گرچه زنبو را ن خود نيزدر مقابل اين مزاحم ، 

بيدفاع به نظر ميآيند.‏ 

اما وقتی زا د و ولد کنه در سلولهای سربسته 

نوزا دا ن صو رت می پذيرد ، کار مبارزه را 

دشوار و حتی غير ممکن می ساد.‏ 

زيراخود بابيماريها ی باسيلی نوزادان،بسيار 

متفا وت است 

به هرحال دارو ئی که برای دود دا دن تا کنو ن 

تجويز شده هما ن دارو يی است که در مقابل 

جرب درو نی به کارميرفته وآ ن عبا رت است 

از:‏ فنومتازين و يا فنوتيا زين 


. 

. 

. 

) 

( Varroa Jacoupsoni 

. 

. 

. 

! 

) 

. 

. 

: 

. 

)

) 

183 

آ فات شهد گلها 

گلها،‏ در طبيعت فقط خا ص زنبو را ن نيستند.‏ به عبا رت ديگر ، شهد خو ا ران در طبيعت انوا ع بسياری دارند که 

فقط يکنوعش ، تحت سلطه استثمار انسا ن است.‏ 

پروا نه های زيبا ی رو زپرواز ، زنبو را ن و حشی انوا ع خاصی از مور چگان ‏،چند نوع از آ فات گياهی ، ساسها 

‏،نوعی خاص از شته ها،شبپره شکم بزرگ کهمانند پرنده ای کو چک و تند پرواز ، عصرها به بردا شت نو ش گلها می 

پردا زد و همچنين پرنده ای به همين کو چکی به نام کُليبری 

( 

شکل شما ره / 132 پروا نه ها

184 

آ نچه را که درطبيعت ، به زعم ما انسانها ‏،آ فت است ، خو د جز ئی از زنجيره حيا ت است و با همين محاسبه 

می توا ن ادعاکرد که هر آ فتی ، ضد آ فتی دارد 

را زاصلی حيا ت را به سادگی ميتوا ن در خوردن وخورده شدن نيز تصورکرد.‏ 

برای آ نکه ضد آ فت ها را بشناسيم فقط به حو صله و دقت نياز داريم اما اين تامل،‏ گاه بسيار به طو ل می انجامد و 

از حو صله عمريک انسا ن خارج است اما اميد آ نست که انسا نها ی نسل بعد ، با دردست دا شتن تجارب نسلها ی ماقبل 

خود ، دراين بررسی ها،‏ مدا ومت کنند تا به نتيجه مطلو ب دست يابند.‏ 

دراين زمينه تجربه ای دارم که نقل آ نرا خصو صآ در اين مقطع ، ضروری ميدا نم 

قبلآ تهمتی را که به جير جير کهای خا نگی ميزدند،‏ درنظر دا شتم و با ملا حظه زيا نکار ی بيد پشم خوار ، تقريبآ 

اطمينا ن داشتم که مسئول سو را خ شدن جو را بها و شا لگردنها يپشمی يا بخشی از قالی های کف اطا قها ، اين 

جيرجيرکها نيستند ‏.ولی هر گز فر صت منا سبی برا ی تحقيق در اين زمينه به دست نيا ورده بو دم 

علت اطمينا نی که بر بی گناهی جيرجيرکها در من پيدا شده بود،‏ مشا هده لا شه کرمها و پو سته پيله هاو شفيره های 

کر م بيد بودکه د ر کنار پشمها ی نيمخو رده ديده می شد و تصا دفآ جير جير کها هم آ نجا حی و حا ضر بو دند!‏ 

با همين خاطره ذهنی ، درگيرو دار زنبو ردا ری به همين نحو رو برو شدم 

يا دداشت ارديبهشت سال ورامين پيشوا 

وقتی در کندو ی ضعيفی را که هفته گذ شته چند کر م مومکار در آ ن مشا هده کرده بود م،‏ امروز باز کردم ، در حدود 

70 جير جيرک سيا هرنگ،‏ هر کدا م به گو شه ای جستندو فرار کردند!‏ 

بی اختيار ، آ نها رابه عسلخو ا ری متهم کردم اما و قتی شا نها ی کندو را بيرو ن کشيدم ‏،همه آ نها را تميز و بی عيب 

و پر و پيما ن يا فتم و ديدم که اين کندوی ضعيف به چه پيشرفت شگفت آ وری دست يا فته است 

دراين زما ن بو د که به يا د خو يشا وندا ن خا نگی جير جيرکها افتادم و برا يم مسئله بی پايه اتهام آنان،‏ تدا عی شد.‏ 

در با زديد عمومی کندو ها،‏ مشا هده شد که در کليه کندوها چند جير جير ک و جو ددا شت و زنبو را ن نيز آ نهارا 

پذيرفته بودند.‏ 

آ زمايش:‏ 

برا ی يقين حا صل کرد ن از ارزش اين حشره،‏ پس از چندی تکه مومی را که در معرض حمله بيد موم قرار داده بودم 

و پراز کرم و پيله شده بود ، درو ن کندوی خالی گذا شتم و برای وارد شدن حشرا ت ديگر را ه پروازآنرا نيمه باز 

گذاشتم با با زديد های مکرر ، مشا هده کردم که جير جيرکها حتی تخم پرو انه های بيدرا ميخورند 

. 

. 

. 

! 

/ 1353 

. 

. 

50 الی 

ضد آ فت 

! 

بسياری از ضد آفتها درزمينه های مختلف ، شناخته شده اند ، اما در زمينه مبا رزه با آ فات زنبو را ن ‏،تعداد کمی را 

می شناسيم ‏،از آ ن جمله ، ضد آ فت زنبو رخوا ررا که خود آ زموده ام ، همان باز يا قو ش است که وقتی صدايش 

طنين افکن ميشود ، زنبور خوا ران تيز پرواز ، به سرعت از منطقه دو ر می شوند.‏

185 

بيما ريهای زنبو را ن عسل 

در زنبو را ن عسل ، تا کنون بيماريهای بسياری شنا خته شده که غالبآ عوامل با سيلی يا قارچی دارند وبيماريهای 

آ ميبی يا ميکرو بی،‏ کمتر عار ض زنبو را ن می شوند.‏ 

اصو لآ بيما ری های زنبو را ن در فصو ل خاصی از سال ، که رطو بت بالا بو د ه يادر خوا ب زمستانی بو ده اند،‏ با 

بالا رفتن در جه حرارت محيط و طبعآ سرايت رطو بت و عدم امکان فعاليت زنبورا ن ، بروز می کنند 

( Sacbrood 

) 

بيماری لک 

کيسه ای شدن 

از اين دست بيما ريها،‏ بيمار ی گچی شدن 

وشبه لک را می تو ا ن نا م برد که عمومآ به سلو لهای نوزادان وارد ميشوند و ميتوا ن آ نهارا 

بيماری نوزا دان تلقی نمود 

1 مر ض گچی شدن 

تشحيص داده شده 

عامل اين بيماری قارچی انگلی به نا م 

علا ئم بيمار ی پيدا شد ن خا لهای قهوه ای روشن در منطقه شکمی و ماده گچی سفيدرنگ درپشت لارو ها ميباشد 

مشا هده و تجربه 

. 

. 

در سال ، 1348 در شميرا ن بيمار ی نظير بيماری مزبور ، در بين قابهای نوزادا ن ‏(در سلو لهای سربسته)‏ مشا هده 

شد به طو ری که تما م محتو ی سلول به رنگ سفيد و يا قهو ه ا ی و حتی سيا ه خميری يا اسفنجی در آ مده بود.‏ 

قابهای محتو ی گرد گل نيز از اين فساد مصون نما نده بودند 

بو ی کندونشا ن از حمله کپک داشت و کمی بو ی آ مونيا کی حاکی بر فسادمواد آلی 

نفو ذ آ ب درکندو ها به علت با رندگی های شديد و متو ا لی بود.‏ 

آ نچه برای نجات کندوانجام دادم و منجر به علاج شد کليه شا نها ی آ لو د ه خارج شدند ‏،ديواره های کندو تميز و 

خشک شد ، مقداری نمک بر ديو اره ها پاشيده شد رو ی شانهای زنبورا ن پودرقند پاشيده شد.‏ 

شا نها ی خا رج شده را نيز در آ ب جو شا نده موم آ نها را جدا کردم و با قی مانده هارا درآ تش سو زا ندم 

کندو ها به زو د ی به حا ل عادی بر گشتند 

بيمار ی کيسه ای شدن 

مشا بهتی بسيار با همان بيمار ی بالا دارد.‏ بامرگ نوزاد ، توده ای کيسه ما نند به و جود می آيد و علا جش هم همانند 

بيما ری شما ره 

1 است . 

بيمار ی لک 

اين بيماری نيز عاملی باسيلی دا رد ‏،و لی بر عکس بيماريهای قار چی ، بسيار خطرنا ک است و امکان سرايت به 

کندوهای ديگررادارد.‏ 

علا يم آ ن بوی تر شيدگی است و نورادا ن در اين بيمار ی به صورت تار های در هم پيچيده ای در می آيند.‏ 

برای علا ج اين بيمار ی و همچنين پيشگيری از سرايت آ ن به بقيه کندوهاسو لفاتيازول همرا ه با شربت به نسبت 

در هزار بايد داد و آ ثار بيماری را تا آنجاکه ممکن است بايد با آتش نابو دکرد و از اشا عه آ ن جلوگيری نمود 

بيما ری شبه لک 

در اين بيماری که مشابهت بسيار با بيماری لک دارد کشتار کمتر است اما خطر سرايت آ ن زياد است.‏ 

2 تا‎4‎ 

. 

. 

( Chalk brood ) 

. 

( Ascosphaeva 

: 

) 

. 

: 

( Fulbrood 

: 

: 

) 

. 

علت مشهود ، 

2 

3 

4 

اين وضعيت ، با رها در زنبو ردا ريهايی که برای زمستا ن ‏،کندوهارا انبار می کنند پيش آ مده و علا ج آ ن به همين 

ترتيب ، کافی به مقصود بو ده است .

186 

تجربه درمعالجات / 

معالجه نوزادان 

تا آ نجا که به تجربه دريافته ام ‏،در زنبو ردا ر ی کاربرد دارو ‏(هرچه باشد)‏ دردرجه سو م اهميت قرار دارد.‏ 

پيشگيری از بيماريها ، با رعايت نکات بهدا شتی هميشه دردرجه اول است ، پس از آ ن نحو ه معا لجه و سپس کاربرد 

صحيح و به مورددارو.‏ 

خصو صآ درمعالجه نوزادان،به چند نکته مهم بايستی توجه داشت:‏ 

1 معالجه مستقيم نوزادان به ظا هر سالم(‏ با اسپری شربت همراه دارو ی پيشگيری).‏ 

2 پيشگيری از گسترش بيماری ، بااز بين بردن ضايعات و عو امل بيماری زا 

3 جلو گيری موقت ‏،از به و جود آمدن ميز با ن جديد(‏ نورادزنبور)‏ قطع تحمگزاری ملکه.‏ 

نا بو د کردن منا بع اشا عه بيماری ‏(شا نها ی محتوی تخم،‏ لارو و شفيره 

5 پاستوريزه کردن کندو ها ، ابزار کار وشا نها ی مشکوک به آ لو دگی.‏ 

6 سو زا ند ن لا شه زنبوران و نو زادان آ لو ده(‏ که از کندو بيرون ريخته شده اند 

7 پرهيزازکوچ دادن زنبورستان درتمام مدت معالجه ‏(‏‎25‎روز).‏ زمان جا افتادن کارمعالجه ‏(‏‎15‎روز)‏ مجموعآ ‎40‎روز.‏ 

برا ی نيل به اين نحوه معالجه ، طی شش مرحله لازم است 

.( 

( 

: 

: A 

B 

D 

محبو س سا ختن ملکه همراه با 2 تا‎4‎ پرستار 

يک کندوی تميز و استرليزه به جای کندوگذاشته و فقط دوقاب پراز ذخيره در کندو بگذاريد.‏ 

کندوی آ زاد شده رابرای کندو ی بعدی ، گند زدائی کنيد.‏ 

شانهای شفيره داررا فو رآ به گرمخانه منتقل نمائيد.‏ 

قابهای دارای لارو و تخم راتخريب و عسل آ نها را جدا نموده بقيه را بجو شا نيدومومشان رااستخراج کنيد.‏ 

با قيمانده و زوا ئدرا بسو زانيد.‏ 

برای مدت يکهفته ، ملکه هارا باقفس خارج کرده کندو رادود سمی بدهيد ‏(کنه ها)‏ 

دود سمی برای بيماريهای قارچی،ميکروبی لازم نيست دود تنباکو بدهيد.‏ 

در دود داد ن سمی ، پس از سه بار تست کنيد اگر روی کاغذ تست کنه نبود ‏،دود سمی را قطع کنيد.‏ 

زنبوران به دنياآ مده در گرمخانه راروزی دوبار به فاصله 5 ساعت دود سمی داده وتعدادکنه هارا يادداشت کنيد 

کليه کندوهای آ ماده و پرستاران گرمخانه را همبو نماييدوتشکيلات درون کندو هارامتناسب با جمعيت تنظيم کنيد.‏ 

‏.پرستاران ، پس از خنک کردن تدريجی به محيط زنبو رستان ‏،حمل شوند.‏ 

جلوتخته پروازکندوها،فيبری ‏(به اندازه طول وعرض کندو)،فرارداده وسهميه پرستارهر کندوراروی آن خالی کنيد 

در هر کندو يک ملکه رها نما ئيد اگر گنجايش بيشتر باشد ‏،با استفاده از پنجره ملکه،ملکه بيشتر بدهيد.‏ 

ملکه های اضافی را در کندو های بی ملکه موقتآ رزرونماييد 

F 

همزمان شربت دادن ، دود تنبا کو بدهيد 

پس از اطمينان از معالجه برای احتياط،‏ هر 15 روز يکبا رکندو هارا تست کنيد!‏ 

تو ضيح لازم:‏ 

درمعالجات مر بو ط به آ لو دگی با کنه ها ، دوهفته پس از را ه اندازی کندوها،‏ شا نهای شفيره رابه گر مخا نه برده و 

شان خالی جا نشين کنيد 

بااين روش ، از جهتی کار عقب افتاده تا حدی جبران می شود و از طرف ديگر،‏ چنا نچه کنه هابا قی مانده با شند ، 

پس از به دنيا آمدن نوزا دان در گر مخانه با دود سمی تست شده و پس از حصو ل اطمينان به کند و ها بر گردانيده 

شوند.‏ 

چنا نچه انگلی با قی مانده بود ‏،بايد معالجه تکرار شود.‏ 

. 

. 

C 

E 

4 

کندوها ی تشکيل شده را باشربت ‎2‎درهزار اسانس و‎1/5‎ در هزارسولفاتيازول سديم ‏،اسپری کنيد.‏ 

کندو های کم جمعيت را باهم مخلوط کنيد.‏ 

ملکه های اضافی را رو ی کندوهای قوی ‏(در قفس)‏ رزرو کنيد.‏

187 

. 

معرفی بعضی از دارو های را يج برای آ زاد کردن زنبو را ن از کنه : 

فنوتيا زين 

فنومتا زين 

کنه کش های نباتی:‏ 

کلتا ن 

اسپسياليته های جديدبرای مبارزه باکنه واروا:‏ 

فولبکس 

واروازين 

ديا گوار 

پريزين 

مقدار و نحوه استفاده دربرو شو رها ملحو ظ است.‏ 

توجه پس از پايا ن دو ره معالجه کليه قابهای آلو ده به سموم با يستی دراولين فرصت ، سوزا نده شو ند 

زيرا امکان دادرد،‏ عسل توليد شده به سموم باقی مانده آ لوده باشد و خصوصآ به اطفال صدمه بزند.‏ 

Phenothiasine 

Phenomethasine 

Keltan 

.Folbexs Va 

Varroasine 

Diagvar 

Prizin 

: 

بيماريهای زنبو را ن بالغ 

زما ن شيو ع بيماريهای زنبورا ن عمو مآ و زنبو را ن با لغ خصو صآدراو ا ئل و اواخر فصل کار است.‏ 

اين بيما ريهاگونه های مختلفی دارند و به نو زا دان سرايت نميکنند اما درصورت ادامه بيماری ‏،به نسلهای بعدی 

نيزسرايت خو اهند نمو د 

1 اسهال زنبو را ن 

با نوجه به اينکه زنبورا ن در شرو ع بهار ، با مواد گونا گون از منا بع مختلف سروکار پيدا می کنند ، خصو صآ آ بهای 

آ لو ده مو جب عکس العمل احشا ئ زنبو ر شده و به زو ی ساز ش خوا هند کرد 

همچنين يک تخليه عمومی دراو لين پرواز ، مشا هده ميشود که آ ن هم طبيعی و زو د گذ راست 

اما چنانچه تخليه دردا خل کندو يا تخته پرواز صو رت بگيرد ، بيماری است و ادامه خوا هد داشت 

لذا نياز به معالجه و مداوا دارند 

دارو شربتی با 0/5 گرم استرپتومايسين در يک گالنآ ب آ ماده نموده و بررو ی جمعيت و قابهای کندو اسپری نمائيد.‏ 

در صو رت ادا مه بيماری ، پودر قند را به نسبت 1 با پو در ترا مايسين مخلو ط نمود ه بر رو ی زنبورا ن 

بپا شيد به طو ريکه همه قابها و ديواره و کف کندو را بپو شا ند.‏ ). 

2 بيما ر ی آ ميبی ديگری از آ بهای آلو د ه عار ض زنبورا ن ميشو د که زو رگذر است ونيازی به معالجه ندارد 

اين بيماری هم دراثررطوبت منطقه شايع ميشوداماخسا رت جدی ندارد.‏ 

3 بيماری خونی زنبوران(‏ 

4 بيماری عصبی زنبو ران 

مشا هده و تجربه ‎1349‎‏/شميران 

دوست کنجکا وی که حدود عصر به ديدارم آ مده بو د ، از من بااصرار خواست تا در کندويی رابردا رم تااودا خل 

کند و را تما شا کند 

صبح روز بعدکه جلو کندو ها رانگاه می کردم ‏،زنبو رهايی را ديدم که روی زمين افتاده و به دور خو د می چرحيدند 

سرو تنه زنبور رو به عقب خم شده و بدنش ميلرزيد و به دو رخود می پيچيد 

فو رآ زنبو رستا ن رابازديد کردم ، دربسياری از کندو ها همين حالت را مشاهده کردم 

آ نچه فکرکردم علت اين پديده راجز چيری مشابه سرما خو رد گی نيا فتم 

ازررو ی نا چاری شربتی با کمی سو لفاتيا زول آ ماده کردم و بر روی جمعيت کندو ها و جلو آ نها وبررو ی زنبئوران 

به زمين ريخته اسپری کردم کم کم که آ فتاب با لا آ مد ، درکند و هاراباز گذاشت م و کار خو د را تکرار کردم 

مدتی در حدود دو سا عت طو ل کشيد تا زنبورا ن از جابرخا ستند و پروا ز کردند.‏ 

5 بيما ری فلج بالها 

اين بيماری درجنگلها ی مازندرا ن عارض زنبو را ن شد،‏ 

زنبو رهابه آ رامی و بدون هدف روی تما م گيا ها ن و درختا ن جنگل،با بالهای نيمه باز راه ميرفتند و خبری از پرو از 

نبو د،‏ چند زنبوررا آ ز مايش کردم ، تا پرو ا زکند اما به زمين می افتاد و به را ه رفتنی بی هدف ادامه ميداد.‏ 

در بر رسی هيچ عيب ظاهری در زنبو را ن نيا فتم ‏.با با لا آ مدن آ فتاب ، اين حا لت تخفيفی ظا هری يافت ‏،به عبا رت 

بعضی از زنبو را ن ، می پريدند.‏ 

زنبورداران محلی ، نام بيماری را(مستی گل مينا مند.‏ به گما ن من نوعی مسموميت از گرده گل نوعی از بلوط 

است.‏ 

. 

. 

. 

. 

. 

. 

4 بر 

( 

( Cepticemie 

: 

. 

. 

. 

: 

. 

: 

) 

: 

ديگر ،

188 

6 يبو ست زنبورا ن:‏ 

به طو رمسلم ، اين بيماری که در حدَّ‏ ت گرما ی تا بستا ن بروز ميکند ، معلو ل با ز شدن نو ع خاصی از گل است که 

پس از چند رو زی ‏،خود به خود فرو کش ميکند.‏ خسارت آ نهم نا چيز است ، اگر در او ا خر فصل بر دا شت عسل 

منطقه باشد با دادن قدری شيره انگور ، به صو رت شربت آبکی رفع ميشود 

7 فلج زنبو را ن:‏ 

غالبآ پس از سمپاشی ها،‏ پا های عقبی زنبو را ن فلج می شود و اين خود علامت هر نوع مسمو ميتی است 

ليکن در بعضی کتب زنبو ردار ی از بيما ر ی به نا م فلج زنبور نا م برده شده که اين نشا نه را متذ کر نشده اند بلکه 

موضوع منزوی شدن زنبورا ن را عنوا ن مرده اند!‏ 

8 بيما ری نوزما(‏ 

عا مل بيماری ار ميکرو اسپريد ها/‏ ) 

نحو ه سرايت اسپر های او ليه با آ ب آ لوده زنبو را ن بالغ را گرفتا رميکنند و اسپرهای افزو ده بعدی با مدفوع 

زنبو را ن بيما ر ، درمحيط پرا کنده می شو ند 

علائم بيماری:‏ با لها ی زنبو را ن تقريبآ فلج می شود،(‏ بالهارا به طرفين ، عنودی نگاه ميدارند.‏ شکم زنبور متورم 

ميشود اگر زنبو ری را فشار دهيم ‏،محتو يا ت شکمش با بوی تعفن خارج ميشود.(‏ ای ن حالت مشابه زنبو راسهالی 

است بدن زنبو را ن لرزش دارد و از رو ی شا نهابه زير می افتندو قابل علا ج نيستند ميزا ن کشتار اين بيماری 

زياداست 

تاثير بيما ری به نوزادان:‏ با آ نکه گفته شده است ، بيماری به نو زا دا ن سرايت نمی کند امابه علت عدم پرستاری و 

تغذيه به موقع رنگ لا رو ها نيز کد ر شده و ميميرند و بوی لاشه آ نها نيز مزيد بر علت می شود 

در بررسی ميکرو سکوپی ، آ ثار حمله بيماريهای ديگر نيز دراينمو قع به لا رو ها کشف شد ولذا بهتراست ، دارو ی 

پيشگيری لک اسپری شود 

بيماری خيلی سريع منتشر ميشود،‏ دارو ی معالج ندارد و با يد با تما م امکا نا ت جلو انتشارواشا عه آ نرا گرفت 

برای اين منظور:‏ 

‎1‎ کندو ها ی آلو د ه را با يداززنبو رستان جدا کرد ‏(محيط سربسته وتاريک)‏ 

2 لاشه های مرده ها جمع آوری و سو زانده شو ند 

‏.وبه همه کندو ها دا رو ی پيشگيری داده شود.‏ 

تنها دارو يی که تا کنو ن در اينمو رد ، موثر بوده است فو ميديل B می با شد نا م شيميائی اين دارو 

بی سيکلو هکزيل آ مونيوم فو ما ژيلين است 

خا صيت فيزيکی دارو:‏ آ نتی بيو تيک قابل حل درآب 

اين دارو در برشو رها ی مربو طه به عنوا ن يک آنتبی بيو تيک قو ی وقادر به جلو گيری از فعاليتهای نوزمامعرفی 

شده است مقدار خا لص آن در شيشه های پانصد ميلی گرمی بسته بندی شده 

موا رد مصرف آ ن 

در مو رد پيشگيری 

بين ملکه های توليد شده به عنو ا ن غذا در اختيار پر ستا را ن قرار داده شود.‏ 

برا ی جلو گيری ازسرايت آ ن ‏،درغذای ز نبو را ن پا کتی وارد شو د.‏ 

به زنبو را ن سالم به صو رت شربت خو را نده شود 

به عنوا ن کنترل به کندوهای آ لود ه خورانده شود.‏ 

طرز تهيه شربت فوماژيلين:‏ 

مقدار 3/75 تا 5 گرم گرد،‏ در يک گا لن شربت آ ماده حل گردد.‏ ‏(درآ ب سرد حل ميشود)‏ ‏.نسبت شکر با آ ب ‎1‎بر 

اين مقدار برای 6 کلنی کافی است 

اگر سه نوبت داده شود ‏،کلنی هارا برای تمام سال ‏،بيمه ميکند.‏ 

. 2 

. 

! 

: 

. 

. 

( Zander1907 

( Nosema apis 

: 

: 

خلاصه آفتها و بيماريهای زنبورستان:‏ 

آ فتها 

ضدآ فتها 

بيماريها 

دارو ها 

تجربه در معالجات 

پيشگيری ازگسترش بيماريها 

). 

: 

. 

. 

. 

. 

. 

/ 

: 

: 

5 تا 

. 

( 

( 

3

189 

زمستانی کردن کندوها 

زمستان گذرانی زنبوران.‏ 

با پايان گرفتن زمان کار و فعاليت زنبو را ن،بايستی برای زمستا ن گذرا نی آ نها ، پيش بينی لازم بشود.‏ 

اين پيش بينی ها عبا رتند از 

1 در شناسنا مه کندو ها ‏،خرين نتيجه بازديد را يادداشت نمائيد 

و به آ ماده سازی کندوها ی تميز و سالم و مرمت و تجديد رنگ آ نها بپردا زيد 

2 با سرعت هرچه بيشتر ، همه رو زه عصر شربت ‎2‎بر ‏(جوشانده)‏ همرا ه دارو ی پيشگيری بدهيد تا شا نها پر 

شوند.‏ 

3 کلنی ها ی ضعيف را دريک کندو کلنی ، با ملاحظه استقلال هر کلنی)‏ با استفاده از ابزار لازم ‏،جا دهيد.‏ 

4 شا نها ی اضافی بدون جمعيت)‏ را از کندو ها خارج کنيد.‏ 

5 جاها ی خالی را در کندوها به دقت پر نمائيد.‏ 

6 سورا خ بالای در(تهويه ‏)بايد با ز باشد.‏ 

7 راه پرو ا ز با يد برای رفت و آ مد يکی دوزنبو ر ، باز بماند.‏ 

8 چنا نچه زنبو را ن را درانباری جا داديد ، با يد خشک ، تاريک و سا کت باشد و به هيچوجه وسيله گرمايی ندا شته 

باشد..‏ 

. 

. 

1 

) 2 تا 3 

: 

) 

محيط استرا حت زنبو را ن:‏ 

اعم از اينکه زنبورا ن درفضای آ زاد يا در انبار ، به خو ا ب زمستانی بروند،‏ بايستی از سروصدا ‏،و زش باد ، 

ريزش برف و با ران ‏،نفوذ رطوبت،‏ مزا حمتهای جانوران و زيانکاريها کا ملآ مصو ن با شند.‏ 

بررسی آ نها بايد،‏ حد اقل درهفته يکبا ر،‏ انجام شود تا اگر مشکلی پيش آ مده با شد به زو دی رفع و رجوع شود 

دراين بررسی ها با گوش دادن به صدای کندو می توا ن کندوها يی راکه مشکل دارند به فوريت ، باز شناحت 

. 

. 

خو ا ب زمستانی و ارزشهای آ ن 

تجديد نيرو:‏ 

زنبو ران،‏ با خو اب زمستانی ، کليه نيرو های از دست رفته خود را تر ميم می کنند.‏ 

محدود کردن فعاليت:‏ 

فعاليتها ی گسترده آ نها به فعاليت بسيار محدودی در وسط خوشه تمرکز ، منحصر ميشود.‏ 

در جه حرا رت:‏ 

محيط کو چک مر کز خوشه را آ نچنا ن گر م می کنند تاملکه با زهم تخمگزاری کند و چندين نوزاد پرو رش يابد 

ارزش نوزا دا ن زمستانی:‏ 

نو زا دانی که دراين شرائط رشد و نمو می کنند،‏ زنبو را نی بسيار مقاوم ‏،خوا هند بو د و به کلنی ارزش مقابله با 

سرما و گر سنگی خوا هند بخشيد.‏ 

با زسازی 

بسيار ی از زنبو را ن خسته و ز خمی ، آ خرين رمقهای خو درا درهمين خو اب زمستانی به کلی از دست ميدهند و می 

ميرند اماعده ای هم به باز ساز ی موفق می شوند.‏ 

. 

: 

.

190 

شکل عمومی تنظيم زمستانی کندوها 


191 

مشکل ماده تخمگزار 

تخمگزاری کار گرا ن و تو ليد نر های بيفايده 

. 

) 

علائم مربو ط به پديده ما ده تخمگزار:‏ 

بازديد ظا هری جلو کندوها:‏ 

بی نظمی در پرو از زنبو را ن(‏ پروا زهای پرا کنده و بی هدف 

صدا ی زمزمه ای غير معمو لی در کندو 

باز ديد داخل کندو:‏ 

تخمگزاری پرا کنده و بی تر تيب 

افتادگی تخمها بر کف سلو لها 

چند تخم در يک سلول 

و با لاخره شا نهای شفيره ، نشان دهنده و جود نر های بی فايده به جای کارگر 

پس از چندی گرسنگی و نا بود شدن ذخيره و پرواز باقيمانده نرهای کو چک جثه به هرسو 

علت اين امر بی ملکه شدن کندو/‏ دو رما ندن پرستا را ن از ملکه 

. 

.( 

. 

: 

به علت از دست رفتن ملکه در کندو دو رما ندن پر ستارا ن از ملکه)‏ ، کندو ها گرفتا رمشکل تخمگزاری پرستاران 

و توليد نر های تنبل،‏ به جای کارگر شده و کند و بر می افتد 

تلا ش جمعيت کندوبرای توليد ملکه:‏ 

در کند وها يی که ملکه خو دراز دست دا ده اند مدت زمان زيادی ، زنبو را ن بيهود ه تلاش ميکنند تا شاهخانه بزنند در 

تجارب خود متو جه شدم که زنبو را ن،‏ از رو ی نوميدی ‏،با ريختن ژله بر رو ی سلو لهای گرد گل و طرح شاهخانه ، 

تلا ش می کنند تا از پرو تئين مز بور به خلق ملکه بپردا زند.‏ 

دريکی از مقاله های رو زنا مه های آ مريکائی مطالعه کردم که يکی از زنبو رداران مشا هده نمو ده که کارگرا ن 

کندو يی بی ملکه ، به دز ديدن تخم يا لارو کارگر ، از کندو ی همسايه دست زده اند.‏ 

عو ا ملی که منجر به بی ملکه شدن کندومی شوند:‏ 

درصو رت پير بو دن ملکه که منجر به کم شدن تخمگزاری گردد.‏ 

در صو رتی که ملکه فقط تخم نر بگذارد.‏ 

غير استا نداردبودن شانها و بروزنو زادان بسيار نر 

بيماری ملکه و امتناع او از خوردن غذا 

در گيريهای فصل فرا وا نی عسل ) عسلجو های عجول ‏/باملکه)‏ 

هجوم غارتگران به کندو.‏ 

گرسنگی کندو و غارتگر شدن جمعيت 

سمپا شی های وسيع منجر به آ لو دگی فضای زنبورستان 

اشتبا هات زنبورداردربازديدها 

جلو گيری از تخمگزار ی کارگران:‏ 

با تما م تلا شهايی که با آ زما يشهای مختلف به عمل آ مد،‏ 

دادن ملکه کارکشته 

دادن شا هخانه 

دادن تخم يا لارو 

هيچيک ، مانع تخمگزاری کار گرا ن نشدند تا آ نکه لار و ها به پيله رفتند و شفيره ها تشکيل شدند 

بنا براين اگر به کندو های توليد ژله يا توليدملکه به طورمرتب ، شفيره داده شو د ، پديد ه ما ده تخمگزار د رکندو به 

وجود نخو ا هد آ مد 

همچنين ‏،در کندو يی که به اين نا بسا مانی مبتلی شده با و اردشدن شانها ی شفيره در کندو ، کارگران از تخمگزاری 

خودداری خوا هندنمود و سپس امکان دادن شا هخانه و يا ملکه فراهم ميشود 

.

192 

رابطه وظايف کارگرا ن در مرا حل مختلف عمر 

با 

نا هنجاری ماده تخمگزارو حبس ملکه 

برای رو شن شدن اين رابطه ، منحنی مر بو ط به فعاليتهای زنبو رکار گررا نسبت به رو ز های عمر او بررسی 

ميکنيم.‏ 

دراين بررسی ، نکته اساسی اوج زما ن ترشح ژله است يعنی از رو ز چهارم تا هشتم عمر کارگر 

! 

: 

: 

منحنی شماره 5 

به طو ری که در جدول تحليل فعاليتهای ماده تخمگزار»‏ » A خو اهيم ديد،‏ از روز يتيم شدن جمعيت تا بروز اولين تخم 

ماده تخمگزار ها،‏ به مدت 14 روز وقت نياز دارد.‏ 

يا به عبارت بهتر ، در ست شش روزپس از خروج آ خرين نوزاد از سلول ‏(پايان شفيره ها)‏ 

و لذا و ا قعيت زيست شناسی اين تحول ، آ نست که کارگرا ن جوانی که هنوز غدد ترشح ژله آنان به حد رشد نرسيده 

است از يک تا سه روزه از مدت 48 ساعت با يک جهش سه مرحله ای به ماده تخمگزار تبديل می شوند.‏ 

مرحله اول درنوزاد کار گر‎4‎ تا‎9‎ روزه،ضرو رت توليد ژله به آ ن حد ميرسد که وقتی ملکه رانيابد،ژله خو درا 

به نوزادان جوان ‎1‎تا ‎3‎روزه می خو را ند.‏ 

مرحله دوم پر ستا را نی که تازه از سلو ل خارج شده اند برا ی تغذيه به همين پرستاران و ا بسته اند وبه جای 

شهد،‏ ژله در يا فت خو ا هند نمود.‏ 

مر حله سوم نوزا دانی که با ژله تغذيه شده اند ‏،پس از 24 سا عت دچار تغييرا ت فيزيو لو ژيکی ، شده به 

عبارت ديگر تخمدان بالقوه آ نها فعال ميشود.‏ 

نتيجه گيری مهم:‏ 

با اين محاسبه دقيق ‏،به اين نتيجه نيز دست می يابيم که درز مان مبا رزه با انگل هاوبيماريهای نوزا دا ن ‏،که ملکه را 

محبو س کرده ايم ‏،حد اکثر 4 روز پس از خرو ج آ خرين نوزادان ‏،از سلو لهای سر بسته ، با يستی ملکه را آ زادکنيم 

به عبا رت خلاصه ، زما ن موثر حبس ملکه،‏ حد اقل 10 روز و حد اکثر وز است 

. 

12 ر . 

( سپ 

: 

)

193 

تحقيقات ، آ زمايشها و بررسی های جديد پس از آ لوده شدن کندو ها به کنه واروا«‏ 

اززمانی که معالجه زنبوران درمقابل آ لوده شدن نوزا دان به انگل وارداتی(کنه واروا)‏ با کمک همه صا حبنظرا ن 

وزنبو رداران به صو رت يک چاره جويی همگا نی درآ مد ، منهم به نو به خو د به تلاش و چاره جويی پردا ختم ورا ه 

حلی که تا حدی به نتيجه نسبتآ بهتری می انجا ميد به دست آ و ردم که به موقع خو دبه اطلا ع مقاما ت مسئول رساندم و 

به صورت مقا له ا ی در مجله کشاورز ‏(ا رگان ساز مان دا مپروری وکشا ورزی منتشر شد 

در انگلستا ن و يکی ازمرا کز 

اين اطلا عا ت رابا جدولهای خاصی منظم کرده برای سا زما ن 

نيز ار سا ل دا شتم 

زنبوردا ری آ لمان(‏ 

اينک ، جدول مزبوررابا تو ضيحات همراه آ ن به محتوا ی کتاب،می افزايم شايد در معالجات ، کاربرد داشته با شد 

زنبور نر سالم از تخم ملکه 

زنبو ر نر دروغين از تخم ماده تخمگزار 

ژله رويال 

ژله درحال مصرف 

ژله در حال توليد 

کرم(‏ نوزاد زنبور)‏ 

نوزاد ‎1‎تا‎6‎ روزه 

ماده تخمگزار 

شفيره 

شفيره ‎1‎تا‎11‎روزه 

پرستار جوان 

تخم ‏(‏‎1‎تا‎3‎روزه)‏ 

ملکه سالم 

شاهخانه 

جمعيت بدون ملکه 

جمعيت با ملکه 

کارگرسالم 

کارگر(‏ تخمگزار)‏ 

ملکه درقفس ‏(زندانی)‏ 

جدول A نشان دهنده تکا مل روز مره زنبوران در يک کندوی سالم 

جدول B نشان دهنده کندوی آ لوده به کنه و معالجه آن بدون استفاده از گرمخانه 

جدول C نمودار معالجه کندو با استفاده از گرمخانه.‏ 

. 

D 

FB 

j 

cJ . 

Jp 

L 

L1--6 

L W 

N 

N 1 -N11 

NU 

O o1 o3- 

Q 

Q-c 

Q--L 

Q.R 

W 

W_o 

. 

( 

( I B R A ) 

. 

« 

( Kirchhain Bienensucht 

( 

( 

) 

) 

راهنمای جدول بارنگها و حرو ف لاتين

194 

جدول A

جدول B 

195

196 

جدول C

: 

197 

در مقايسه هر سه جدو ل با هم 

خوا هيم دريافت که زيا نهای حا صله از کنه وارووا در معالجات بدون گرمخانه تا چه حد است و گر مخانه تا چه حدی 

اين زيا ن را جبران می نما يد.‏

198 

برای نگارش اين کتاب از منا بع معتبر ی که تا امروز در با ره زنبو ران نوشته اند ‏،بشرح زيراستفاده شده است 

: 

Pierr Russo تر جمه حسن صفاری،‏ چاپ چهارم،ارديبهشت‎1344‎ 

پير روسو تا ريخ علو م R C. h ترجمه خانم نا دره مهتدی چپخانه کيهان 

ر.‏ شوان 

رو انشناسی جانوران ‎1949‎م 

سوربن 

انتشا رات نيل 

فرناندلين جهان حشرات تر جمه ذبيح االله منصوری بدون تاريخ 

کانو ن معرفت ناشر:‏ موريس مترلينگ زنبور عسل بدون تاريخ 

چاپخانه بانکملی اجتماعات حشره ها برتا موريس پارکر سال 

سا زمان انتشارات اشرفی پرورش زنبو ر عسل محمد مشيری سال 1348 

انتشا رات گوتنبرگ خواص پزشکی عسل ن.‏ يوئيريش مرداد سال 

زنبور دا ر ی در ايرا ن و دنيا ‏/دکتر مصطفی خرمشاهی نشر دهخدا 1349 

1350 

1345 

auvin 

Zoologie parti de Insectologie 

1351 

The interoduction of Queen Bees – Snelgrove- 1948Britain . 

Les Abeilles I .Khlifmann Moskou 1955 

The Dansing Bees Dr Karl von frisch 1953 

The H ive & the H ony bees Roy A. Grout 1949 

A .B. C. & X.Y,Z. of Bees cultur—A,I.Root 1966 

Queen Rearing -- Harry H. Laidlaw, Jr&J.E.Eckert. 

American Bees journal 

1962 Uni California 

منابع مطالعه 

مجله زنبور عسل آمريکا 

برشو ر ها و جزوه های آلمانی ‏،استراليا ، اسرائيل و ترکيه 

و سه کتاب ديگر به زبا ن روسی چاپ سالهای 

1967 و 1968 

با آرزوی مو فقيت برای نسل جوان زنبوردار

178 

179 

180 

فهرست موضوعی 

مقدمه 

بخش اول کندو 

خانه های بدوی زنبور 

نسبت لانه وجثه زنبور 

کندوهای بومی ايران 

سيرتکاملی استقرارشان 

تنها مالکيت کندو...‏ 

بخش دوم کندوهای دنيا 

آشنايی با کندوهای ايران 

کندوی ايدآل 

ناهنجاری درساخت کند و 

ساخت قابهای کندو 

تهيه شان مصنوعی 

تاريخچه زنبورداری 

مفهوم زنبورداری 

و سائل زنبورداری 

پنجره ملکه 

رشته های تخصصی 

زنبو رستان 

با زديد کندو ها 

تغذيه دستی زنبورها 

زنبوروتشخيص غذا 

عذای جانشين 

زمان غذای کمکی 

تشخيص زمان غذا 

ظرف غذا 

سيرپروتئين در کندو 

آب ، ارزش ‏،تامين 

گاهشناسی درزنبورداری‎43‎ 

زنبورداری ثابت 

کوچ 


کوچ بدنبال گل 

اسکان رنبو ران 

آشفتگی زنبورستان 

تاريخ زنبور عسل 

زنبوردرشجره حيات 

تعريف حشره 

زيست شناسی زنبور 

خاستگاه زنبوران 

اجداد زنبوران 

کارآئی زنبوران بومی 

اجتماع زنبور عسل 

نظام درون کندو 

تمرکز در کندو 

بازديد و مشاهده 

تاثيرملکه بر تمرکز 

تجارب زيست شناسی 

تشريح زنبور 

فيزيو لوژی زنبور 

آناتومی 

نيش 

نيش زدن به هم 

غددداخلی 

اندام تناسلی نر 

اندام تناسلی ملکه 

باروری تخم 

شکل ظاهری تخم 

محاسبه تخمگزاری 

تبديل تخم به نوزاد 

سن زنبور ووظيفه او 

روانشناسی زنبوران 

رقص زنبوران 

زمان رقص/رقص 

شوراها 

نازانوف 

بوی کندو 

زنبور داری عملی 

محصولات زنبورداری 


توليد ملکه 

کندوی پرورش 

تلقيح ملکه 

تلقيح مصنوعی 

تلقيح طبيعی 

کندوی زفاف 

باروری ملکه 

علامتگزاری ملکه 

قفس فروش 

رزرو ملکه 

توليدژله 

گرده افشانی 

ذخيره گردگل 

محصول گردگل 

گردگل،شناسنامه گل 

زنبوروکشاورزی 

عسل 

کاربرد پنجره ملکه 

روش تهيه انواع عسل 

برداشت عسل 

شکرک زدن عسل 

کلکسيون عسل 

بره موم 

مومسازی 

فوندا سيون 

محصول موم ‎174‎‎175‎ 

محصول سم زنبور 

آ فتهای زنبورستان 

آفت گرد گل 

مشکلات ملکه 

آ فات زنبوران 

آفات خونخوار ‎181‎تا‎189‎ 

آفات شهد گلها 

ضد آفت 

بيما ريهای نوزادزنبوران 

تجربه در معالجات 

دارو ها 

بيماريهای زنبوران بالغ ‎187‎تا‎188‎ 

زمستانی کردن 

مشکل ماده تخمگزار 

سن زنبورو ناهنجاری ملکه 

بررسی جديددرآلايش کنه واروا ‎193‎تا‎197‎ 

منا بع مطالعه 

فهرست موضوعی 

183 

184 

185 

186 

187 

190/189 

191 

192 

198 

199 

86 

87 

102 

104 

105 

106 

108 

110 

111 

113 

114 

116 

118 

122 

127 

127 

127 

128 

129 

131 

132 

133 

135 

137 

138 

139 

140 

141 

142 

143 

144 

144 

145 

150 

151 

152 

153 

154 تا 160 

161 

162 

163 تا 165 

166 

167 

168 

170 

173 

176 

177 

0 

1 

4 

5 

6 

7 

7 

8 

9 

10 

11 

12 

13 

15 

17 

19 

21 

23 

24 

26 

31 

33 

33 

36 

37/36 

38 

40 

41 

44 

46 

47 

48 

50 

53 

57 

58 

59 

60 

65 

6 6 

67 

69 

71 

73 

77 

80 

83 

85

download - PDF Archive

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?