qualia - Filozofia Umysłu i Kognitywistyka

Wprowadzenie do Filozofii
Umysłu i Kognitywistyki:
wykład 13
Filozofia umysłu Daniela Dennetta:
Model Wielu Szkiców

Daniel C. Dennett

Heterofenomenologia
• Sprzeciw wobec dualizmu i klasycznej (husserlowskiej)
fenomenolologii opartej na introspekcji.
• Umysł należy badać empirycznie, intersubiektywnie,
trzecioosobowo.
• Pierwszoosobowe wypowiedzi podmiotu („boli mnie palec”)
traktujemy, jak tekst literacki.
• Wypowiedzi podmiotu o jego umyśle - obiekty teoretyczne, tak
samo jak elektrony w fizyce i wiązania w chemii.
• Decyzja metodologiczna heterofenomenologa:
▫ (1) uznajmy, że zapytanie kogoś o stany mentalne jest sensowne
▫ (2) przyjmijmy nastawienie intencjonalne wobec badanego
podmiotu – uznajmy, że jest racjonalny i ma stany mentalne

„Jeśli miałbym przyznać nagrodę
za najlepszą ideę wszechczasów,
dałbym ją Darwinowi przed
Newtonem, Einsteinem
i wszystkimi innymi. Koncepcja
ewolucji przez dobór naturalny
za jednym zamachem jednoczy
sferę życia, sensu i celu ze sferą
przestrzeni i czasu, przyczyny
i skutku, mechanizmów i praw
fizyki”.
Daniel Dennett,
Darwin’s Dangerous Idea

Wieża Generowania i Testowania
• Istoty darwinowskie
▫ Powstały na drodze przypadkowych mutacji i działania doboru
naturalnego (DN)
• Istoty skinnerowskie
▫ Przedłużeniem DN jest warunkowanie instrumentalne
▫ Wzmacnia ono zachowania o korzystnych skutkach
• Istoty popperowskie
▫ Uczenie się poprzez eliminację błędów
▫ Na podstawie informacji ze środowiska i śladów pamięciowych
organizmy mogą przewidywać skutki swoich zachowań
• Istoty gregoriańskie
▫ Mogą tworzyć narzędzia, najdoskonalszym z nich jest język
▫ Dzięki wspólnocie językowej mogą wymieniać doświadczenia
i jeszcze lepiej przewidywać skutki przyszłych zachowań

Darwinizm neuronowy
• Im wyżej organizm znajduje się wyżej na Wieży
Generowania i Testowania tym jego zachowania są mniej
przypadkowe a bardziej celowe.
• Wzorzec sieci neuronowej nie jest całkowicie
zdeterminowany genetycznie.
• W trakcie rozwoju osobniczego na zasadzie selekcji
naturalnej utrzymywane są korzystne szlaki połączeń
między neuronami.
• Połączenia selekcjonowane są ze względu na
adaptawywność generowanych zachowań.
• Mózg jako „maszyna przewidująca”.

Filozofia podmiotu i świadomości
• Kartezjanizm implikuje istnienie podmiotu (osoba, jaźń)
• W heterofenomenologii podmiot traktowany jest jako
teoretyczna fikcja, za którą nie musi stać coś
rzeczywistego.
• Teoria wiązki: percepcje, przeżycia, uczucia tworzą szybko
przepływający strumień – nie ma podmiotu (David Hume,
Derek Parfitt).
• Konieczne jest tylko wprowadzenie uporządkowania
między przepływające stany mentalne (Dennett)
• Dennett: być może Środek Narratywnej Ciężkości nie
tyle opowiada, ale raczej jest tworzony przez opowiadania?

Filozofia podmiotu i świadmości
• „Jakaś jaźń, według mojej teorii, nie jest znanym
matematycznym punktem, ale abstrakcją
zdefiniowaną przez miriady określeń
i interpretacji (…), które utworzyły biografię
żyjącego ciała, a dla którego owa jaźń jest
Środkiem Narratywnej Ciężkości. Jako takie
odgrywa ono szczególnie ważną rolę w aktualnej
kognitywnej ekonomii żyjącego ciała”.
[Dennett 1991, 426, cyt. za: Bremer 2005, 156].

Filozofia podmiotu i świadomości
• To, co zwykle łączymy z podmiotem jest wytworzoną
przez język Siecią Dyskursów – związek
z fenotypem rozszerzonym Richarda Dawkinsa.
• Jaźń (podmiot) to adaptacja biologiczna.
• Za podmiotem nie stoi żadna struktura neuronalna,
ani kartezjańskie cogito – stoi za nim język.
• Ten kto pyta o „umiejscowienie” podmiotu popełnia
Ryle’owską pomyłkę kategorialną.

Podmiot a hipoteza memów
• Gen = „(…) Dowolna część materiału chromosomalnego,
która może trwać przez wystarczająco wiele pokoleń po to,
by stać się jednostką doboru naturalnego”.
• Krócej i ogólniej: „Gen jest replikatorem o dużej
wierności kopiowania” (R. Dawkins, Samolubny gen)
• Mem = „Element kultury, który można uznać za
przekazywany niegenetycznymi drogami”
(D. Dennett, Odczarowanie).
• Memy „przeskakują” z mózgu do mózgu poprzez proces
naśladownictwa.
• Przykłady memów: języki i ich wytwory, fasony ubrań,
sposoby lepienia garnków, tworzenia narzędzi, religie…

Podmiot a hipoteza memów
„Memy należy traktować jako struktury żywe nie tylko
w sensie metaforycznym, ale i dosłownym. Gdy
wprowadzisz do mojego umysłu płodny mem,
to tak jakbyś umieścił w nim pasożyta,
wykorzystując mój mózg jako narzędzie do
rozprzestrzeniania memu w dokładnie taki
sam sposób, w jaki wirus podporządkowuje
sobie aparat genetyczny komórki gospodarza.
I nie jest to tylko kwestia sformułowań. Dajmy na to,
mem na „wiarę w życie po śmierci” jest fizycznie
urzeczywistniany po milionkroć jako struktura
w układach nerwowych ludzi na całym świecie”.
N. Humphrey (za: R. Dawkins, Samolubny gen)

Podmiot a hipoteza memów
• Dennetowska jaźń = kompleks memów języka.
• Metafora komputerowa: memetyczny software
zainstalowany jest w biologicznym hardware.
• Funkcjonalizm, ale inny niż u H. Putnama!
• Hipoteza genetyczno-kulturowej koewolucji.

Kartezjański Teatr
• Kartezjański Teatr = „miejsce”, w którym podmiot
(osoba) „obserwuje” strumień świadomości.
• „Miejsce” gdzie powstaje świadomość, qualia i
wszystko to, co w psychologii ludowej określamy,
jako perspektywę pierwszoosobową.
• Kartezjański Teatr nie występuje tylko w dualizmie,
ale także w teoriach identyczności type-type
(kartezjański materializm) – podmiot utożsamiany
jest tam ze strukturami neuronalnymi.
• Argument przeciw: KT powoduje regres ad infinitum

Model Wielu Szkiców
• Stany mentalne nie łączą się w jeden strumień, ale
tworzą wiele różnych strumieni (szkice).
• Szkice realizowane są w różnym czasie przez różne
struktury układu nerwowego.
• Szkice są nieustannie edytowane, interpretowane,
przechodzą jeden w drugi, niektóre są odrzucane,
inne stają się przyczynami zachowań.
• Nie ma Kartezjańskiego Teatru – wrażenie
świadomości powodowane jest działaniem memów.

Fenomen phi
• Model Stalinowski – informacja fałszowana jest
przed uświadomieniem
• Model Orwellowski – fałszowana jest pamięć
▫ Mózg „fałszuje” informacje docierające z receptorów
▫ Introspektywnie nie da się orzec, który model jest
poprawny
▫ Nie ma wyraźnej granicy między świadomością
a nieświadomością

Qualia według qualiofilów
• niewyrażalność (trudno jest ująć qualia w słowa
np. odczucie czerwieni),
• wewnętrzność (ich własności zdeterminowane
są tylko przez nie same, są niepoddającymi się
analizie atrybutami przeżyć, są niezależne od
stanów fizykalnych),
• prywatność (mają pierwszoosobową ontologię),
• bezpośredni, intuicyjny dostęp (nie możemy
się mylić co do własnych qualiów)

Qualia których nie ma
• Qualia zdaniem Dennetta nie istnieją,
a przypisywane im cechy są niekoherentne
• Gdyby qualia istniały, byłby epifenomenalne,
a więc ich istnienie nie miałoby uzasadnienia
biologicznego
• Podobnie jak jaźń, są one wytworem języka
• Jak porównać qualia dwóch osób, albo
rozstrzygnąć, że czy mają one te same qualia
w reakcji na ten sam obiekt (np. truskawkę)?

Qualia których nie ma
• Chase i Sanborn są testerami smaku kawy
w firmie Maxwell House. Po kilku latach:
▫ Chase do Sanborna: moje odczucie smaku
wyszlachetniło się, kawa Maxwell już mi nie
smakuje.
▫ Sanborn do Chase’a: to prawda, kawa Maxwella
jest niedobra, ale zapewne dlatego, że moje kubki
smakowe się zużyły.

Qualia których nie ma
• Czy zmienił się element subiektywny, czyli qualia
związane ze smakiem kawy, czy element obiektywny
- kubki smakowe, które badane mogą być
empirycznie?
• Być może – zakładając, że istnieją – qualia obydwu
testerów nie zmieniły się, a zmianie uległy tylko ich
reakcje?
• Czy zmieniła się treść qualiów czy pamięć o niej?

Qualia których nie ma
• Skoro można mylić się co do własnych qualiów to
znaczy, że dostęp do niech nie jest bezpośredni
i intuicyjny (jak mówią np. Chalmers i Jackson).
• Nie pomoże odwołanie się do empirii (kubki
smakowe) bo qualia ex definitione należą do sfery
pierwszoosobowej.
• Ergo: epistemologia qualiów jest niemożliwa: nie
można badać ich ani introspektywnie, ani
empirycznie!
• Uwikłanie qualiów w mechanizmy pamięci podważa
tezę o ich wewnętrznym charakterze.

Architektura von Neumanna

Umysł jako maszyna von Neumanna
• Edycja szkiców zachodzi w reżimie równoległym i
rozproszonym (PDP).
• Mózg przetwarza w tym samym czasie wiele informacji
pochodzących z receptorów.
• Równoległe działanie maszynerii mózgu sprzeczne jest z
powszechnie przyjmowanymi atrybutami świadomości
(ciągłość, jedność…)
• Dzięki memom maszyna von Neumanna może emulować
maszynę szeregową (działającą krok-po-kroku). Określana
jest ona jako maszyna Joyce’a – wyłania się strumień
świadomości.
• Modularna Teoria Umysłu – waga Modułu Teorii Umysłu
dla nastawienia intencjonalnego.

Filozofia Sztucznej Inteligencji
• W mózgu nie ma żadnego Centralnego Dawcy
Znaczenia, który rozróżniał by człowieka od robota.
• Przeciw Searle’owi: semantyka nie jest czymś, co nie
może zostać zredukowane do zbioru reguł.
• Pytanie: „jak skonstruować robota, który rozumie
tekst” powinno być rozłożone na prostsze pytania
dot. rozpoznawania, zapamiętywania, porównywania.
• Procedura rekurencyjnego rozkładu homunkulusów.
• Mózg przypomina komputer nie tylko ze względu na
przetwarzanie informacji, ale również początkowe
niezdeterminowanie hardware’u.

Dennettowska maszyneria umysłu
• „Świadomość ludzka jest sama przez się wielkim kompleksem
memów (lub dokładniej efektem [działania] memów w
mózgu), które mogą być rozumiane jako operacje wirtualnej
maszyny ‘von Neumannowskiej’ zastosowanej w równoległej
architekturze mózgu, która nie została zaprojektowana do
takiej aktywności. Siła oddziaływania tej maszyny wirtualnej
znacznie zwiększa siłę znajdującego się u jej podstaw
organicznego hardware, na którym ona pracuje, ale
równocześnie wiele z jej ciekawych cech, a szczególnie jej
ograniczeń, może zostać wyjaśnionych jako produkty uboczne
tego systemu połączeń, który umożliwia zastanawiające, lecz
skuteczne powtórne użycie istniejącego organu dla nowych
celów” [Dennett 1991, 210, cyt. za: Czarnecki 2002, 34].

Zarzuty Paula Churchlanda
• „(…) W trakcie zmiany starszego wzorca na nowy, lepszy,
Dennett, po pierwsze, usiłuje ten fałszywy wzorzec wepchnąć
z powrotem na scenę; po drugie, czyni go modelem ludzkiej
świadomości; po trzecie, chwali rozproszone przetwarzanie
równoległe za zdolność do symulowania „wirtualnej postaci”
starego wzorca językowego; po czwarte, rozwiązuje problem
niezdolności swojej teorii do wyjaśnienia zjawiska
świadomości u stworzeń nieposługujących się językiem przez
zaprzeczenie, że posiadają cokolwiek zbliżonego do ludzkiej
świadomości (…). Równie dobrze ktoś mógłby zaproponować
zdyskredytowanie ‘siły witalnej’ jako podstawowe
wytłumaczenie fenomenu życia i później przytaczać na
poparcie swojej teorii zdolność cząsteczek DNA do
symulowania ‘wirtualnej siły witalnej’”
[Churchland 2002, 292].

Podsumowanie
• Parafrazując Andersenowską metaforę
wykorzystaną przez Penrose’a w Nowym umyśle
cesarza, u Dennetta istnieją szaty, ale bez cesarza.
• Nie wiadomo jednak co tak naprawdę eliminuje
Dennett:
▫ Tylko podmiot?
▫ Stany mentalne w ogóle?
• Wiele zarzutów stawianych behawioryzmowi jest
aktualnych wobec heterofenomenologii.
• Czy koncepcja Dennetta jest pełnym modelem
umysłu czy heurystyką?

Podsumowanie
• „Wszystko czego dokonałem, to zastąpienie
jednej rodziny metafor i obrazów poprzez drugą:
teatr, świadka, Centralnego Dawcę Znaczenia i
fantazję zamienić na software, na Wielość
Szkiców, chaos homunkulusów. Jest to zatem
jedynie wojna metafor, powiecie – ale metafory
nie są metaforami, metafory są
narzędziami myślenia”.
[Dennett 1991, 455, cyt. za: Bremer 2005, 190].