Sepedi - Department of Public Service and Administration

Batho pele 

Tseba ditokelo tša 

gago tša tirelo le 

maikarabelo a gago 

WENA, Tšhireletšo ya Setšhaba ye e Kopanego, 

Tšwelopele ya Batho le Bodulo bja Batho 

(Sepedi) 

Matlafatšo ya Batho le Kaonafatšo ya Maikarabelo a Mmušo 

Sepedi 

1 

Second Edition Revised March / April 2010

MATSENO 

Tlhagišo ya pukwana ye e fetotšwego ya Sehlopha sa tša Setšhaba go ditirelo tša setšhaba 

tše di akaretšago ke ye nngwe ya ditsela tšeo mmušo o di šomiago go laetša magato 

ao o a tšeago go šomana le dinyakwa tšeo di golago ka mehla nageng ya gaborena. 

Pukwana ye ya Sehlopha sa Tša Setšhaba, go swana le tše dingwe tše di bilego gona 

pele ga ye, ke dipoelo tša dikopano le batho tše di fapafapanego tšeo morero wa tšona e 

bego e le go lebelela ditsela tše di fapanego tša gore batho ba ka fihlelela bjang ditirelo 

tše di lego gona tša mmušo Sehlopheng sa tša Setšhaba ka mokgwa wo o akaretšago. 

Pukwana ye e tšwetša pele maiteko a mantši ao a ikemišeditšego go fetola maphelo a badudi le go a kaonafatša. Ka 

ga se, pukwana ye e swanetše go bonwa bjalo ka karolo ya mokgobo wa dihlamo tše dingwe tše di ikemišeditšego 

go kgonthišiša gore mmušo o tšea magato ka kabo ya ditirelo ka moo go swanetšego, ka bokgoni le dipoelo go 

dinyakwa tša kabo ya ditirelo setšhabeng. 

Go bohlokwa gape go tseba gore tlhagišo ya pukwana ye e nyalelana le ngwaga wa bone wa phethagatšo ya 

White Paper on Transforming Public Service Delivery goba Batho Pele White Paper, ka moo e tsebegago ka 

gona. 

Re dirile ditekolo mo mengwageng ye e fetilego phethagatšong ya Batho Pele White Paper yeo e tlišitšego 

diphetogo maanong a phethagatšo. Batho Pele Revitalisation Programme ye e thomilwego ka 2004, e lemogilego 

maano a mane ao a ka godišago phethagatšo ya White Paper ye e bitšwago: Taking Parliament to the People, Know 

Your Service Rights Campaign, Service-user Relationship Management, le Mainstreaming and Institutionalising 

Batho Pele ditirelong tša mmušo. 

Lesolo la Tseba Ditokelo tša Gago tša Tirelo, gare ga tše dingwe, e rata go: 

• Ruta badudi ka ga ditokelo tša bona ge ba fihlelela ditirelo tša mmušo; 

• Kgonthišiša gore ge badudi ba fihlelela ditirelo tše ba dira bjalo ka hlokomelo; 

• Lemoša bašomedi ba tša ditirelo tša mmušo gore ba se ke ba lokologa ge ba dira mošomo wa bona 

wa go fana ka tirelo ka tsela ye e sa tshwanelago ka gore badudi ba tla be ba na le tsebo ya gore ke 

eng se se dumelelegilego; le 

• Aga le go matlafatša tšhomišano magareng ga badudi le ba tša ditirelo tša mmušo go kgonthišiša gore 

tše di nyakwago ke mahlakore ka bobedi di fihlelelwa ka kwano. 

Go tloga mola pukwana ya pele e tlhagišwago ka 2007, dipukwana tša go feta 236 634 le didirišwa tše dingwe 

tša go bapatša tše 61 894 di phatlaladitšwe ditšhabeng le go bašomedi ba mmušo go matlafatša setšhaba le go 

tliša temošo go bašomedi ba setšhaba. 

Lesolo le, gammogo le didirišwa tše dingwe tša tshedimošo le papatšo go swana le pukwana ye ya ditirelo tša 

Sehlopha sa tša Setšhaba, di tla sepela leeto le le telele go fihlelela ye nngwe ya mekgwa ya Batho Pele, e lego 

“Tokišo”, yeo e hlokago gore rena re le bašomedi ba mmušo re fane ka tokišo goba re tšee magato a tokišo moo 

re palelwago ke go fana ka tirelo go ya ka maemo ao a beilwego. E gapeletša rena bjalo ka bašomedi ba mmušo 

gore re kgopele tshwarelo gape re fane ka tlhaloso ya gore goreng re paletšwe ke go fana ka tirelo. Mokgwa wa 

tokišo ga o hloke fela gore re dumele le gore re kgopele tshwarelo mabakeng ao go nago le kemišo ya kabo ya 

tirelo. E hloka kudu gore re laetše gore tše di ka lokišwa ka pela le go tliša dipoelo. 

Ke tshepa gore pukwana ya “Tseba Ditokelo tša Ditirelo tša Gago” e tla tšwela pele go kgatha tema ye kgolo go 

kgonthišiša gore batho ba lemoga ditokelo tša bona tša ditirelo, ba fihlelela ditirelo tšeo di ba lebanego gomme 

ba kgatha tema le go tšea karolo ditshepetšong tša mmušo le dihlamong tša go ikopantšha le batho. 

Ditebogo tša ka di ya bathong ka moka bao ba kgathilego tema ye kgolo ka diphetogo tša pukwana ye le bao ba 

tšwelago pele go fihlelela bao ba hlokago tsebo gomme ba phatlalatša tshedimošo ye. 

RICHARD MASENYANI BALOYI 

TONA YA KGORO YA DITIRELO TŠA MMUŠO LE TSHEPETŠO 

ISBN 978-1-920345-10-5 

2 Sepedi

O ka šomiša bjang puku ye 

Puku ye e ngwaletšwe go go hlahla ka ga ditokelo, mekgatlo le ditirelo 

tšeo di ka go thušago go diragatša ditokelo tša gago. 

Molaotheo o netefatša gore re na le ditokelo tša leago le ekonomi. 

Maafrika Borwa a mantši a a holega go ditokelo tša bona tša leago 

le ekonomi, ka go hwetša dintlo, tlhokomelo ya tša maphelo, thušo 

ya tšhelete ya go iphepa le kelelatšhila, phepo ya malapa, thuto, 

kamano ya go se tšee lehlakore mešomong, polokego ya dijo, meetse 

le mohlagase. 

Fela ba bangwe bas a ntše ba na le mathata. Go sa ntše go na le 

kgethollo, mme go sa le bothata go fihlelela tshedimošo ye bohlokwa. 

Ba bantši bas a na le bothata bja go hwetša dipukwana tša boitsebišo 

mola ba bangwe ba tshwenyega ka lebaka la ditirelo tšeo di sego gona. 

Re swanetše go tseba gore re na le ditokelo tša leago le ekonomi 

tšeo din ago le melao yeo e di šireleditšego. Re swanetše go 

tseba seo re swanetšego go se dira le gore re ka ikopanya le 

mang ge ditokelo tša rena di phaelwa thoko goba di gatakwa 

– ka a mangwe mantšu ke gore o ka hwetša bjang tokišo. 

BODUDI 

BODULO BJA 

BATHO 

DINYAKWA 

TŠA MOTHEO 

Mohlomongwe o moetapele wa setšhaba, morutiši, molekgotla wa 

selegae goba leloko fela la setšhaba leo le nago le kgahlego, mang 

goba mang, puku ye ke ya gago. 

Ka moka re swanetše go tseba ditokelo tša rena le maikarabelo a rena, 

le mokgwa wo mokaone wa go rarolla mathata a rena ge a tšwelela. Ye 

ke tsela ye nngwe yeo ka yona temokrasi ya rena e dulago e kgwahlile le 

gona go netefatša bokamoso bjo bo kaone bja rena le bja bana ba rena. 

MAPHELO 

Puku ye e go hlalošetša ka melao, ditirelo le mananeo, le boikgethelo 

bja ditsela tšeo o ka di latelago le ditsela tša tokišo tšeo di lego gona 

go go thuša go netefatša gore ditokelo tša gago di a diragatšwa. 

 

THUTO 

Diswantšho le maswao ao a lego ka letsogong la gago la go ja la 

letlakala le di tla go bontšha dikarolo tša puku. 

Lebelela le maswao ao a lego ka tlase. Karolo ye nngwe le ye nngwe 

ya puku e tla šomišwa maswao a ge go bolelwa ka melao, ditirelo le 

mananeo goba ka boikgethelo bja ditsela tšeo di latelwago le ditsela 

tša tokišo: 

TSWALANO YEO 

E SA TŠEEGO 

LEHLAKORE 

MEŠOMONG 

DITOKELO 

LE MELAO 

DITIRELO LE 

MANANEO 

TSELA YEO E 

LATELWAGO LE 

TOKIŠO 

TŠWELETŠO YA 

LEAGO 


3

Diteng 

Merero ya Selegae –let12 

Molao o reng? –let12 

Ditirelo le mananeo –let13 

Tsela yeo e latelwago le tokišo –let16 

Matseno: Tseba Ditokelo tša gago Gomme o di 

Šireletše gape o be le Maikartabelo –let7 


Naa o kwele ka ga Batho Pele? –let11 

Kakaretšo –let81 & 82 

Lenaneo la Mošomo wa Tšweletšopele ya Setšhaba –let81 


Thuto –let77 




Lefase la Mošomo– let71 




4 4 

Sepedi

Bodulo bja Batho –let17 

Go lebelela letlakala la 

ditirelo ka botlalo, eya 

letlakaleng la 87 la tša 

ka teng. 




Tlhokomelo ya tša Maphelo –let30 




Dinyakwa tša motheo – let40 




Tšweletašopele ya Leago –let54 

Molao o reng? –let54, 60, 64 & 67 

Ditirelo le mananeo –let55, 63, 65, 68 & 69 

Tsela yeo e latelwago le tokišo –let62 & 69 


5 

5

Tseba batšeakorolo ba rena 

Yo ke Sara Ndlovu. Ke mosadi wa maatla 

yo a dulago dinagamagaeng mme o fepa 

bana ba šupa ka boyena. Ngwana o tee 

o golofetše. O iphediša ka tšhelete yeo 

morwa’gwe Xolani a mo fago ka nako ye 

nngwe. Nakong ye nngwe ka nako ya puno, 

o hwetša mošomo dipolaseng tša balemi. 

Xolani ke morwa wa Sara yo mogolo, yo a mo ratago 

kudu. O na le mosadi le bana ba babedi. O hwetša 

moputso wo monnyane wo o tsenago ka dinako 

tšohle mo mošomong wa gagwe. Maikemišetšo a 

gagwe a magolo mo bophelong bja gagwe ke go ba 

le ntlo yeo e lego ya gagwe. Yena le ba lapa la gagwe 

ba renta mokhukhu ka jarateng ya motho yo mongwe. 

Xolani o a nwa go ikimolla mathata, fela ge a tagwa o 

thoma go ba bogale. 

Yo ke Patricia, mosadi wa Xolani. O nyetšwe e 

sa le yo monnyane, mme le ge a rata monna 

wa 

This 

gagwe 

is Patricia, 

le bana 

Xolani’s 

ba gagwe, 

wife. 

o 

She 

fela 

married 

a gopola 

gore young, bophelo and bo even be bo though ka swane she loves ge nkabe her a 

se husband na monna and yo her a nwago children, mme she a sometimes mo galefela. 

thinks about how different life could be for 

her if she didn’t have a husband who drank 

and got violent. 

Yo ke Pete, Moagišani wa Xolani le Patricia. O 

na le bana, fela mma’go bona ga a dumelele 

tata’go bona a ba bona. O hlologela bana ba 

gagwe ka kudu. 

Ke nna Nozuko! Ke 

ile go bala puku ye 

le lena mme ka le 

hlalošetša Melao, 

ditirelo le mekgwa 

ya tokišo. 


1. TSEBA DITOKELO TŠA GAGO GOMME O DI 

ŠIRELETŠE GAPE O BE LE MAIKARABELO 

Ke hlokomela ditlogolo tše šupa 

ka bonna. Yo mogolo o na le 

mengwaga ye lesomehlano15 mme 

yo monnyane o na le ye mebedi. 

Ga ke kgone go hwetša thušo 

ya tšhelete ya phepo ka lebaka 

la gore ga ke na pukwana ya 

boitsebišo. Kei le ka dira kgopelo, 

fela ga ke e hwetše. Ge ke eya 

go nyakišiša, ba mpotša gore ke 

swanetše go dira dikgopelo gape. 

Ke dirile seo, fela bjale ga ke na 

tšhelete ya go ya go e tšea. 

Sara o na le ditokelo, fela ga a tsebe gore a ka di diragatša bjang. 

Sara o hloka tshedimošo le thekgo. 

Go swana le Maafrika Borwa ka moka, 

Sara o na le ditokelo tšeo di latelago: 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

Tokelo ya go ba modudi wa naga ye le go ikhola ka ditirelo ka 

moka tša mmušo ka tekatekano go badudi ka moka 

Tokelo ya go fiwa mabaka a diphetho tšeo di tšewago ke mmušo 

Tokelo ya phihlelelo ya tshedimošo yeo e mo amago 

Tokelo ya phihlelo ya dintlo tšeo di nepagetšego 

Tokelo ya phihlelo ya ditirelo tša maphelo, go akaretšwa le maphelo a pelego 

Tokelo ya phihlelo ya dijo tšeo di lekanego le meetse 

Tokelo ya ditirelo tša leago, go akaretšwa thušo ya tšhelete ya tša leago 

Tokelo ya kalafo ya tšhoganetšo yeo e sa lefelwego 

Tokelo ya kamano yeo e sa tšeego lehlakore ya mešomong 

Tokelo ya thuto. 

DITOKELO 

LE MELAO 


7

Sara o rata go tseba ge e ba o na le ditokelo le 

gore go na le mekgatlo yeo e hlamilwego go thuša 

tiragatšo ya ditokelo tšeo. 

●● 

●● 

●● 

Go ya ka Molao wa Thušo ya tša Leago, a ka ba le tokelo ta thušo ya 

tšhelete ya tša leago (lebelela letlakala la 54) 

Go ya ka Molao wa Kgodišo ya Toka ya Taolo, o na le tokelo ya go 

swarwa ka mo go sa kgethollwego ke mmušo. 

Go ya ka Molao wa Kgodišo ya Phihlelelo ya Tshedimošo, o na le tokelo 

ya tshedimošo e fe goba e fe yeo e amago ditokelo tša gagwe thwii. 

Tsela ye nngwe yeo Sara a ka fihlelelago tshedimošo le ditirelo tša mmušo ka 

yona, ke go ya lefelong la kgauswi la Thusong. 

Dumelang! Ke nyaka tshedimošo 

le thušo. Ke dirile kgopelo ya 

pukwana ya boitsebišo fela e sa 

le ke eme dikgwedi tše tshela. Ba 

re ke dire kgopelo gape. Fela nka 

se kgone go dula ke boela morago 

dikantorong tša merero ya selegae. 

Mafelo a Thusong ke a fe? 

O tlile gabotse. Lefelong la Thusong, o ka 

hwetša ditirelo tša mmušo le tshedimošo. Ke 

Mohlankedi wa Mmušo wa tša Dikgokagano. Ke 

šoma gona mo, mme mošomo wa ka ke go fana 

ka tshedimošo yeo e nepagetšego ya maleba. 

Mafelo a Thusong goba Mafelo a Setšhaba a Ditirelo ka moka, ke mafelo 

ao a abelago ditirelo tša mmušo le tshedimošo lefelong le tee ka ga 

mananeo a mmušo go setšhaba. Mafelo a a ikadile le naga ka bophara. 

Lefelo la Thusong ke lefelo la kgokagano ya mmušo le badudi, mo batho 

ba ka hlamulago ka ga dikakanyo tša bona ka ga mananeo a mmušo, 

melaotshepetšo le ditiragatšo le mo badudi ba ka botšago mmušo ka ga 

dinyakwa tša bona. 

Ditirelo tšeo di fiwago: 

●● 

●● 

●● 

DITIRELO LE 

MANANEO 

Ditirelo tša mmušo tša go swana le go fa dipukwana tša boitsebišo le 

kabelo ya tšona, diphenšene, tshedimošo ka tša maphelo, tshedimošo ya mmušo le mangwalo 

a mosepelo. Le šoma gape bjalo ka bokgobapuku le kantoro ya go nyaka mešomo. 

Tlhahlo ya khompyutha le ditlabelo, tšhomišo ya inthanete le ditirelo tše dingwe tša 

tshedimošo ya khompyutha 

Mehuta ye mengwe ya ditirelo le tshedimošo, bjalo ka dipanka tša setšhaba, mabenkele a 

ditšweletšwa tša bobetli, mekgatlo ya basadi le mananeo a tšweletšo ya dijo. 

Go hwetša Thusong Centre ye e lego kgauswi le wena, leletša mogala wo o 

sa lefelwego wa 1020 


Molao o reng? 

Promotion of Access to Information Act 

Molao wa Kgodišo ya Phihlelelo ya Tshedimošo. 

Phihlelelo ya tshedimošo ke ye nngwe ya ditokelo tša rena. Seo se 

netefatšwa ke Molaotheo wa rena le Molao wa Kgodišo ya Phihlelelo ya 

Tshedimošo (200). Molao wo gantši o bitšwa PAIA. 

●● 

●● 

●● 

DITOKELO 

LE MELAO 

Dikgoro tša mmušo ka moka ga tšona le mekgatlo di swanetše go fa 

batho le mekgatlo tshedimošo 

Dikhamphani tša praebete di swanetše go fa batho le mekgatlo tshedimošo ge tshedimošo 

yeo e nyakega go diragatša ditokelo tša bona tša ekonomi le leago. 

Ditho tša setšhaba ka moka di swanetše go thwala mohlankedi wa tshedimošo yo mošomo wa 

gagwe e lego go thuša maloko a setšhaba go hwetša tshedimošo yeo ba e nyakago. 

Yo ke moagišane wa ka, Morena Maduna. O dutše 

ka ntlong ye mengwaga ye 20, fela bjale o swanetše 

go huduga ka gobane masepala o na le dipeakanyo 

tša tšweletšo ya dintlo mo lefelong leo. 

Fela o swanetše go hwetša tshedimošo ka ga tšweletšo 

yeo. Ke tokelo ya gagwe go tseba gore naa o tla 

amega naa, mme ge go le bjalo, ke e fe hlatswadiatla 

yeo a ka e hwetšago. 

Go ya ka Molao wa Kgodišo ya Phihlelelo ya Tshedimošo, dikgoro tša mmušo tšeo di amegago 

di swanetše go fa motho yoo tshedimošo yeo a e nyakago ka gobane e mabapi le ditokelo tša 

gagwe tša molaotheo. Re na le tokelo ya go kgopela tshedimošo yeo e amago ditokelo tša rena 

thwii go tšwa go setho sa mmušo goba khamphani ya praebete, mme ba swanetše ba re fe yona. 

Molao wa Kgodišo ya Tekatekano le Thibelo 

ya Kgethollo ye e sa Lokago (PEPUDA) 

Molao wo o dira gore go se be molaotheong gore lekgotla le lengwe le le lengwe la mmušo goba la 

poraebete, goba motho, go kgetholla mang goba mang ka mo go sa lokago ka mabaka a mohlobo, 

bong, boimana, seemo mabapi le lenyalo, morafe goba setšo, mmala, tshekamelo ya bong, 

bogolo, bogole, bodumedi, letswalo,tumelo, šetšo goba polelo. Molao o dira kabelo ya hlongo ya 

Dikgorotsheko tša Tekatekano tšeo di šomago ka dingongorego tša kgethollo ye e sa lokago ye e 

theilwego mabakeng a le mabakeng a mangwe ao a amago boitlhompho bja motho. 

Tiragalong yeo kgethollo e bago gona mošomong, o ka bega tiragalo ye yunioneng ya gago 

ya tša mešomo goba Kgorong ya tša Mešomo. O ka bega ditiragalo tše dingwe tša kgethollo 

Khomišeneng ya Ditokelo tša Botho. Ge o nyaka thušo mokgatlong wa mmušo, goba ge o 

šomišana le khamphani ye nngwe le ye nngwe ya praebete, o na le tokelo ya go swarwa ka mo 

go sa kgethollwego le ka hlompho bjalo ka motho, go se na taba gore o mang. 

Batho ba ka ikopanya le Khomišene ya Ditokelo tša Botho ya Afrika-Borwa (SAHRC) ge tokelo 

ya tekatekano e tšhošetšwa goba e gatakwa. 


9

Molao wa Kgodišo ya Toka ya Taolo 

O re e sa le o emetše pukwana ya gago 

ya boitsebišo dikgwedi tše selelago. 

Tiego ye bjalo ga e amogelege, mme e 

kgahlanong le molao go ya ka Molao wa 

Kgodišo ya Toka ya Taolo. 

Dikgoro tša mmušo di swanetše go diragatša ka 

go kgotsofatša mahlakore ka go lekana ntle le 

tiego. Ba swanetše go go lemoša ka ga diphetho tšeo 

ba di tšeago pele ba di tšea – ge e le gore diphetho di 

ama ditokelo tša gago tša ekonomi le leago. Go na le 

magato ao o ka a tšeago ge kgoro ya mmušo e sa dire 

seo e swanetšego go se dira. 

Molao wa Kgodišo ya Toka ya Taolo wo nakong ye nngwe o bitšwago (PAJA) 

O ile wa bewa go netefatša gore mmušo o diragatšwa ka tekatekano ge o tšea diphetho tšeo di 

go amago. O go fa tokelo ya go kgopela mabaka ao a ngwetšwego fase ka ga diphetho tšeo 

di dirwago mme o go fa tsela ya go kgopela tshekoleswa ya tshenkoleswa ya sephetho. Go 

sephetho se fe goba se fe seo se dirwago ke mmušo seo se go amago thwii, o swanetše go: 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

Tsebišwa ka ga sephetho seo pele se tšewa 

Fiwa sebaka sa go hlaloša lehlakore la gago pele sephetho se fihlelelwa 

Tsebišwa gore sephetho ke eng, le ka tokelo ya gago go ka kgopela tshenkoleswa ke kgorotsheko 

Tsebišwa ka ga tokelo ya gago ya go kgopela mabaka a seo 

Fiwa mabaka ka go ngwalwa 

Kgona go botšiša kgorotsheko ka ga sephetho. 

Morena Jakavula o dira kgopelo 

go Lekalatiro la Afrika Borwa la 

Polokego ya Leago (SASSA) ya 

thušo ya tšhelete ya bogole. 

Ge Lekalatiro la Afrika Borwa la 

Polokego ya Leago le nagana gore 

sephetho se ka ba kgahlanong le 

tokelo ya Morena Jakavula, ba ka 

ngwala ba mo tsebiša seo, mme 

ba mo fa sebaka sa go hlagiša 

lehlakore la gagwe pele sephetho sa 

mafelelo se tšewa. 

Ge, morago ga go hlagiša lehlakore 

la gagwe ka go ngwala goba ka 

molomo, Lekalatiro la Afrika Borwa 

la Polokego ya Leago le sa ntše 

le eme ka sephetho sa go gana ka 

thušo yeo ya tšhelete ya bogole, 

Morena Jakavula a ka kgopela 

mabaka a seo ao a ngwetšwego ka 

ga sephetho. 


Naa o kwele ka ga Batho Pele? 

Ke leboga go hwetša tshedimošo ye ntši go 

wean. A ko mpotše, naa o na le tshedimošo 

ye ka Setswana? Baagelani ba ka ba ka 

hwetša tshedimošo ye e le mohola kudu ka 

polelo ya bona. 

Phihlelelo ke tsela ya Batho 

Pele, mme ge e le gore batho 

ba tlile go ba le phihlelelo ya 

tshedimošo le ditirelo tšeo e 

lakalekanego, gona ba swanetše 

go thušwa ka polelo yeo ba e 

kwešišago. Bjale, e re ke go 

hweletše se sengwe ka Setswana. 

Batho Pele ke sehlopha sa mekgwa yeo e hlahlago bašomedi ka moka ba mmušo mo 

mošomong wa bona le setšhaba. 

Mohlomongwe o mošomedi wa mmušo, goba mohlomongwe o tseba motho yo mongwe yo e 

lego mošomedi wa mmušo. 

Ye ke mekgwa yeo ba šomago ka yona: 

Go ikopantšha le batho: 

Batho ba swanetše go ipolelela ka ga maemo a boleng bja ditirelo tša setšhaba, mme mo 

go kgonegago ba fiwe boikgethelo. 

Maemo a tirelo: 

Batho ba swanetše go tsebišwa ka ga boleng bja ditirelo yeo ba e fiwago gore ba tsebe 

seo ba se emetšego. 

Phihlelelo: 

Badudi ka moka ba swanetše go ba le phihlelelo ya ditirelo tša tekatekano tšeo dib a 

swanetšego. 

Tlhompho: 

Batho ka moka ba swanetše go swarwa ka tlhompho le kelohloko 

Tshedimošo: 

Batho ba swanetše go fiwa tshedimošo yeo e tletšego, yeo e nepagetšego ka ga ditirelo 

tšeo ba di fiwago. 

Mošomo wa pepeneneng: 

Batho ba swanetše go lemošwa ka mokgwa wo dikgoro tša mmušo di šomago ka gona, 

ditefelo, le gore ka mang a nago le taolo. 

Tokišo: 

Ge tirelo e filwe ka maemo ao e sego ao go kwanwego ka wona, batho ba swanetše go 

kgopelwa tshwarelo, tlhalošo le tokišo ya ka pejana. Ge dingongorego di dirilwe, batho ba 

swanetše go hwetša dikgothatšo tša kwelobohloko le kagišo. 

Boleng bja tšhelete: 

Ditirelo tša setšhaba di swanetše go tlabelwa ka seekonomi ka tshwanelo. 

Mmušo o ikemišeditše go ba le Ditumelelano tša Tirelo mafelong ka moka a Kabelo 

ya Tirelo. Ditumelelano tše tša Tirelo di tsebiša badudi gore ba emele eng ge ba 

nyaka ditirelo tša mmušo. 


11

2. Merero ya Selegae 

Tsela ke leeto, mme legato le legolo mo leetong 

leo le swanetše go ngwalwa fase. Ge re belegwa, 

matswalo a rena a swanetše go ngwadišwa mme 

ge re na le mengwaga ye 16 re swanetše go 

hwetša pukwana ya boitsebišo. 

Ge o nyala, lenyalo la 

gago le swanetše go 

tsebega semmušo mme 

le ngwadišwe. 

Mafelelong, ge o 

hlokofala, lehu la gago le 

swanetše go tsebja e bile 

le ngwadišwe. Go dira seo 

o nyaka setifikeiti sa lehu. 

Molao wa Ngwadišo ya Matswalo le Lehu 

Go ya ka molao wo, matswalo a ngwana yo mongwe le yo mongwe a 

swanetše go ngwadišwa mmušong mo matšatšing a masometharo a 

pelego. Leina le sefane di swanetše go theelwa ngwana pele setifikeiti sa 

matswalo se fiwa. Lehu le lona le swanetše go ngwadišwa. Ke dingaka 

fela tšeo di ka ntšhago setifikeiti sa lehu. Go ya ka Molao, tšeo di latelago 

di kgahlanong le molao: 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

Molao o reng? 

Go se tsebiše Mmušo ka ga matswalo goba lehu 

Go fa Mmušo tshedimošo ya maaka ka ga matswalo goba lehu 

Go lahla, go senya goba go kgeila setifikeiti sa matswalo 

Go šomiša ditokomane tša bofora tša matswalo le lehu 

Go fa tshedimošo ya maaka ka ga matswalo 

Go lefiša le go amogela ditefelo tša go feta tšeo di dumelelwago ke molao, goba 

Go gana ka setifikeiti goba ditokomane tša mabapi le matswalo le mahu. 

DITOKELO 

LE MELAO 

Molao wa boitsebišo 

Molao wa boitsebišo o hlaloša seo se nyakegago ge o tšea pukwana ya 

boitsebišo le gore ditokomane tšeo di swanetše go ba le eng. Lebelela 

letlakala la 17 go hwetša tshedimošo ye nngwe. Go ya ka molao wo, tšeo di 

latelago di kgahlanong le molao: 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

Go fa tshedimošo ya maaka ge o dira kgopelo ya pukwana ya boitsebišo 

Go šomiša pukwana ya yo mongwe boitsebišo 

Go senya le go fetola dikarolo tša pukwana ya boitsebišo 

Go dumelela gore pukwana ya gago ya boitsebišo e šomišwe mo 

mabakeng ao a sego molaong 

Go šomišwa pukwana ya gago ya boitsebišo ge o filwe ye nngwe. 


Molao wa Bodudi bja Afrika Borwa 

Molao o šireletša tokelo ya badudi bao ba tswaletšwego ka mono Afrika Borwa le bao ba nago le 

motswadi o tee wa ka mono Afrika Borwa. Tokelo ye ga e fiwe batho bao ba belegwego ka mono 

Afrika Borwa ke batswadi bao ba bego ba le ka mono nageng ntle le molao. Molao wa Bodudi o 

dumelela go dira kgopelo ya bodudi ka tsela ya go dirwa motho wa tlhago. 

Go ba modudi wa Afrika Borwa, o swanetše go: 

●● 

●● 

●● 

●● 

ba o dutše ka mono Afrika Borwa nakong yeo e sego ka tlase ga ngwaga pele a dira 

dikgopelo, le ka tlase ga mengwaga ye mene go mengwaga ye seswai pele a dira kgopelo. 

ikemišetša go dula ka mono nageng 

kgona go bolela ye nngwe ya dipolelo tša semmušo 

a be le mekgwa ya botho yeo e amogelegago 

Motho o fe gona o fe yo a hwetšago bodudi bja naga ye nngwe a ka se hlwe e le modudi wa Afrika 

Borwa ntle le ge ba dira kgopelo yeo e ikgethago go Letona la Merero ya Selegae. 

Kgopelo ya bodudi 

Ke tšwa Uganda, ke 

dutše ka mono Afrika 

Borwa mengwaga ye 

mehlano mm eke rata 

go dulela sa ruri mono. 

Naa nka ba modudi wa 

Afrika Borwa? 

Ke motšwantle fela ke 

nyetše modudi wa ka 

mono Afrika Borwa. 

Naa nka ba modudi 

wa Afrika Borwa? 

Ngwana wa ka o na le 

tumelelo ya go ya go 

ile ya bodudi. Naa e ka 

ba modudi? 

DITIRELO LE 

MANANEO 

Ee, ge e le gore mo mengwageng yeo ye 

mehlano o be o na le tumelelo ya go ya 

go ile ya bodudi. Morago ga mengwaga ye 

mehlano bjalo ka modudi wa nako ya go 

ya go ile, o swanetše go ba modudi yo a 

tšewago bjalo ka wa tlhago. 

Ee, o a dumelelwa go ba modudi 

mengwaga ye mebedi morago ga go 

hwetša tumelelo ya go ya go ile ya 

bodudi, yeo e filwego mo nakong ya 

lenyalo la gago. 

Ee, yo mongwe le yo mongwe ka 

tlase ga mengwaga ye 21 yo a nago le 

bodudi bja go ya go ile o a lokelwa go 

ba modudi. 


13

Go hwetša pukwana ya boitsebišo 

Go hwetša pukwana ya boitsebišo, etela Kantoro ya gago ya kgauswi ya tša Merero ya Selegae. O tla hlagiša: 

●● 

●● 

●● 

kgatišo ya setifikeiti sa gago sa matswalo 

diswantšho tša boso le bošweu tša pukwana ya boitsebišo 

kgatišo ya setifikeiti sa lenyalo ge e le gore o na le sona 

Morago ga go dira kgopelo, ga wa swanela go leta go feta dikgwedi tše pedi go hwetša pukwana ya 

boitsebo. E lote lefelong leo le bolokegilego. E na le mohola bophelong bja ka mehla mono Afrika Borwa. 

Ntle le pukwana ya boitsebo o ka se kgone go bula akhaonto ya panka, wa ngwadiša go bouta, o ka se 

kgone go hwetša thušo ya tšhelete ya leago, go hwetša laesense ya bootledi goba go hwetša mošomo. 

Nako le nako, diphošo di a direga mo dipukwaneng tša boitsebišo. Diphošo tšeo di tlwaelegilego ke: 

●● 

●● 

leina leo le fošagetšego 

seswantšho seo se fošagetšego 

●● 

●● 

aterese ye e fošagetšego 

letšatši la matswalo le letšatši le bong 

O ka dira dikgopelo tša go lokiša dintlha tše mo kantorong e fe goba e fey a Merero ya Selegae. 

Ga go sa na ditefelo tša godimo 

tša dithekisi! Bjale nka šomiša 

Yuniti ya go sepela ya Merero 

ya Selegae go hwetša pukwana 

ya boitsebišo le ditokomane 

tše dingwe tše bohlokwa 

tša Kgoro. 

Na o dula magaeng mo 

o lego kgole le Kantoro 

ya Merero ya Selegae ya 

kgauswi? Nyaka Yuniti 

ya go Thetha ya Merero 

ya Selegae. Diyuniti tše 

di ka ntšha ditifikeiti tša 

matswalo le tša lehu gona 

bjale. Gape o ka tla wa tšea 

ID ya gago ka nako yeo e 

tlago ba e lokile. 

NA O BE O TSEBA? 

Kgoro ya Bašomi le yona e 

na le diyuniti tša go thetha 

(e ya go letlakala la 75). 

Go ngwadiša matswalo 

Bana bao ba belegwago ka mono Afrika Borwa ba swanetše go ngwadišwa ka go Kgoro 

ya Merero ya Selegae mo matšatšing a 30 a pelego. Ge batswadi ka moka bas a kgone go 

ngwadiša ngwana, ba ka kgopela yo mongwe a ba direla seo, fela ba swanetše go mo fa maatla 

ka go ngwala fase, mme ba hlaloša mabaka ao ka wona ba se kgonego go dira seo ka bobona. 

Ge ngwana a ngwadišitšwe, setifikeiti seo se khutsofaditšwego sa matswalo se fiwa ka lona 

letšatši leo. Go ntšha setifikeiti lekga le lengwe go a kgonagala ka tefo ye nnyane. 

Setifikeiti sa matswalo ka botlalo seo se sa khutsofatšwago, ge se hlokega, le 

sona se ka kgopelwa, ka tefo ya godingwana. Ge o nyaka go tseba ditefo ka 

botlalo, ikopanye le Kgoro ya Merero ya Selegae go 0800 601 190. 

Bana ba batho bao e lego badudi ba Afrika Borwa, ba fiwa setifikeiti sa 

matswalo ka botlalo seo se sa kopafatšwago ntle le go lefa ka letšatši leo 

ba ngwadišago matswalo. 


Ngwadišo ya morago ga nako 

Ngwadišo ya morago ga matšatši a 30 morago 

ga matswalo, fela ngwaga o tee o sa ba wa fela 

Tlatša fela foromo yeo e lebanego kua Kgorong 

ya Merero ya Selegae mme wa fa mabaka a 

gore ke ka lebaka la eng o se wa ngwadiša mo 

nakong ya matšatši a 30. 

Ge ngwana wa gago goba 

ngwana wa motho yo o mo 

tsebago a se na setifikeiti sa 

matswalo, go a kgonagala gore a 

ka se hwetša nako efe goba efe. 

Efela, ditokomane tše dingwe di 

tla nyakega go thekga kgopelo. 

Ngwadišo ya morago ga ngwaga pele ga mengwaga ye lesomehlano 

●● 

●● 

●● 

Tlatša foromo yeo e swanetšego mme o fe mabaka a gore ke ka lebaka la eng o se wa 

ngwadiša mo nakong ya matšatši a 30. 

Hlagiša abitabiti ya batswadi goba metswalle ya kgauswi bao ba swanetšego go ba ba feta 

ngwana ka mengwaga ye lesome, bao ba tlago netefatša matswalo a ngwana. Abitabiti 

ke setatamente sa boikano, seo se saenilwego pele ga Komišenare wa Boikano (mohlala, 

moemedi wa molao). 

Hlagiša ditokomane ka moka tše o nago le tšona ka mo go ka kgonegago go netefatša 

matswalo a ngwana. Tše di akaretša 

• setifikeiti se se kibilwego go tšwa lefelong leo ngwana a belegetšwego go lona; 

• netefatšo ya dintlha tša ngwana go tšwa sekolong sa gagwe sa mathomo 

• setifikeiti sa ngwana sa kolobetšo; 

• pego ya modiredi wa tša leago, go bana bao ba lahlilwego; 

• dipoelo tša sekolo; le 

• ditokomane di fe goba di fe tšeo di ka hlatselago boitsebišo bja ngwana. 

Ngwadišo morago ga mengwaga ye lesomehlano 

●● 

●● 

●● 

Tlatša diforomo tšeo di lebanego, gammogo le tše dingwe, go kgopela pukwana ya boitsebišo. 

Hlaloša ka go ngwala lebaka la go se ngwadiše matswalo ka nako yeo e beilwego 

Fana ka ditokomane tšohle ka mo go ka kgonegago bjalo ka ge go nyakega morago ga 

ngwaga le pele ga mengwaga ye lesomehlano. 

Ngwadišo ya lehu 

Ge motho a hlokofala, magato ao a latelago a swanetše go latelwa: 

1. Ngaka o swanetše go hlahloba setopo mme a tlatše foromo 

yeo e bitšwago 

Setifikeiti sa seo se hlotšego Lehu (Setifikeiti sa Lehu) 

2. Ngaka o fa ba leloko la mohu ditokomane tšeo. 

3. Ba leloko ba ya le ditokomane tšeo go ba dipoloko go dira dithulaganyo tša poloko. 

4. Ge ba poloko ba na la matla, ba ka fa taelo ya poloko. 

5. Ba dipoloko bjale ba iša foromo yeo e tladitšwego go Kgoro ya Merero ya Selegae mme 

ba tla fa ba leloko setifikeiti sa lehu. 

Ba bangwe ba tša dipoloko ga ba na matla a go amogela dipego tša mahu, go tlatša diretšisetara 

tša mahu le go ntšha ditaelo tša poloko. Ge go le bjalo ba lapa ba swanetše go tšea foromo yeo e 

tladitšwego seripa mme ba e iša go kantoro ya merero ya selegae ya kgauswi, ge e se gona ba ka ya 

seteišeneng sa maphodisa sa kgauswi, go tlatša foromo le go hwetša taelo ya poloko le setifikeiti sa lehu. 

Ge lehu le ngwadišitšwe Kgorong ya Merero ya Selegae, setifikeiti seo se khutsofaditšwego sa lehu 

se fiwa ka letšatši lona leo. Go ntšha gape setifikeiti se se khutsofaditšwego sa lehu go a kgonagala 

ka tefo ye nnyane gomme Setifikeiti sa lehu ka botlalo seo se sa khutsofatšwago, ge se hlokega, 

le sona se ka kgopelwa ka tefo ya godingwana. Ge o nyaka go tseba ditefo ka botlalo, ikopanye le 

Kgoro ya Merero ya Selegae go 0800 601 190. 


15

Go ngwadiša lenyalo 

Manyalo ka moka ka mono Afrika Borwa a swanetše go ngwadišwa. 

Dihlatse tše pedi di swanetše go ba gona. Manyalo a mantši a 

ngwadišwa ka nako yona yeo ke mohlankedi yo a lego setulong, e ka 

ba kereke goba mohlankedi yo a dutšego setulong. Manyalo a setšo le 

wona a ka ngwadišwa Kgorong ya Merero ya Selegae. Seo se nyaka 

fela tumelelo ya molekani o tee mme e ka dirwa le ka morago ga lehu 

la molekani. Go ngwadiša lenyalo la setšo le fa balekani ba babedi 

maemo ao a lekanego ge ba tšea sephetho ka ga dithoto tša bona. 

Tsela yeo e latelwago le tokišo 

NA O BE O TSEBA? 

Dinomoro tša mogala wa 

go se lefelwe ke mahala 

fela ge o šomiša mogala. 

Šomiša mogala wa go bega bobodu 

wa 0800 701 go bega tšhomišo ya 

dipukwana tša boitsebišo ka mo go sego 

molaong, goba mokgwa o fe goba o fe wa 

bomenetša bja boitsebišo. 

Ikgokaganye le Kgoro ya Merero ya Selegae 

TSELA YEO E 

LATELWAGO LE 

TOKIŠO 

Profense 

Atrese ya poso 

Nomoro ya mogala 

Nomoro ya fekese 

Kapa Bohlabela Private Bag X6030, 

PORT ELIZABETH, 6000 

(041) 404 8301 (041) 487 3354 

Freistata 

Gauteng 

KwaZulu-Natal 

Limpopo 

Mpumalanga 

Kapa Lebowa 

Lebowa 

Bodikela 

Kapa Bodikela 

Private Bag X20531 

BLOEMFONTEIN, 9300 


Pretoria, 0001 


GREYVILLE, 4023 


GIYANI, 0826 


NELSPRUIT, 120 


KIMBERLEY, 8300 


KLERKSDORP, 2570 


CAPE TOWN, 8000 

(051) 403 9100 (051) 430 8814 

(011) 476 2382 (011) 476 2402 

(031) 564 6411 (031) 564 7126 

(015) 297 5803/04 (015) 297 6029 

(013) 753 9500 (013) 753 3501 

(053) 807 6700 (053) 807 6719 

(018) 384 5443 (018) 397 9903 

(021) 426 1301 (021) 426 1339 

Go hwetša tshedimošo ka ga tirelo ya mmušo goba institušene efe goba efe, 

leletša go nomoro ye ya mahala 1020. 


3. Bodulo bja Batho 

Ke nna Xolani. Ke fišegela go ba le ntlo yeo e lego 

ya ka, moo nna le Patricia re tlago tšofalela gona. 

Fela kgwedi ka kgwedi e ba bothata go tšwelela. 

Ke hlobaetšwa ke gore nka se tsoge ke bile le ntlo. 

Xolani ga a swanela go felelwa 

ke tshepo, ka lebaka la gore 

go na le thušo ya theko ya 

dintlo go batho bao ban ago le 

mathata a tšhelete. 

Molao o reng? 

Molao wa Bosetšhaba wa Dintlo le Seemo sa Bosetšhaba 

seo se Amogelegago sa Dintlo, 2009 

Go ya ka Seemo sa Bosetšhaba seo se Amogelegilego sa Dintlo, 

2009 seo se hlalošwago ke Molao wa Dintlo wa 1997, kabelo ya dintlo 

ka mono Afrika-Borwa e swanetše go bewa godimo ga dinyakwa tše 

dingwe: 

DITOKELO 

LE MELAO 

Kgonagalo ya theko: Dintlo di swanetše go rekega 

Tulego: Dintlo di swanetše go ba tše kgolo ka mo go lekanego 

gore batho ba kgone go dula ka gare ga tšona mme di šireletšege 

go matšhošetši a tikologo. 

Phihlelelo: Dintlo di swanetše go ba mafelong ao go fihlelelwago 

dinamelwa dikolo le didirišwa tše dingwe. 

Ditirelo: Dintlo di swanetše go ba le phihlelelo ya meetse ao a 

hlwekilego, boithomelo, makhura, thwalo ya tšhila, kgamolo ya 

meetse a ledimo le ditirelo tša tšhoganetšo tša mmasepala. 

Polokego ya bodudi: Dintlo di swanetše go neelana ka polokego 

ya bodulo, ka go ba beng motho ka noši goba dikgetho tša go 

renta. Kelohloko e swanetše go fiwa ditokelong tša madulo 

a batho bao ba tšofetšego (bao ba nago le maswanedi a go 

amogela phenšene ya batšofadi), batho bao ba nago le bogole le 

basadi le bana. 


17

Thušo ya theko ya dintlo 

Go ba le maswanedi 

• O swanetše go hwetša moputso wa ka tlase ga R3 500 ka 

kgwedi. 

• O swanetše go ba le bokgoni bja go tsenela kontraka. 

• O swanetše go ba modudi wa Afrika-Borwa goba modudi 

wa go ya go ile. 

• O swanetše go ba o nyetšwe goba o na le molekane, goba 

o se wa nyalwa o na le ngwana o tee goba go feta bao ba 

phelago ka tšhelete ya gago. (Lepheko le ga le ame bao ba 

nago le bogole le batšofe.) 

• Wena goba molekane wa gago ga la swanela go ba le kile 

la hwetša thušo ya theko ya ntlo peleng ( Se ga se ame 

batho bao ba hweditšego mabala ao a se nago dintlo; se 

ga se ame gape batho bao ba nago le maswanedi a thušo 

ya go hudušwa, batho bao ba nago le bogole, goba bao 

bahwetšago thušo ya ditšhelete tša mmušo ya go renta.) 

• Wena goba molekane wa gago ga la swanela go ba le kile la 

ba le ntlo ka mono Afrika-Borwa. (Lepheko le ga le ame bao 

ba nago le bogole goba batho bao ba nago le maswanedi a 

thušo ya go hudušwa.) 

DITIRELO LE 

MANANEO 

Go dira kgopelo 

Go dira kgopelo ya thušo ya theko ya ntlo, goba tirelo e fe goba e fey a mabapi le tša 

dintlo, kgopela foromo ya kgopelo go: 

●● 

●● 

Masepala wa gago wa selegae goba wa selete 

Kgorong ya Profense ya gago ya Dintlo/ Madulo a Batho 

O tla nyaka 

●● 

Mokgopedi wa Moafrika Borwa le molekane wa gagwe ba tla nyaka dikgatišo tšeo di 

netefaditšwego tša dipukwana tša boitsebišo tša methaladi ya khoutu le ditifikeiti tša 

matswalo tša batho bao bal ego ka tlase ga phepo ya bona ka tša ditšhelete. 

●● 

Batho bao ba nago le ditokelo tša bodudi bja go ya go ile ba tla hloka 

dikgatišo tšeo di netefaditšwego tša ditumelelo tša bodudi bja go ya go ile, 

gammogo le ditumelelo tša balekane ba bona le bana ba bona. 

●● 

Bakgopedi ka moka ba tla hloka dikgatišo tšeo di netefaditšwego tša letlakala 

la moputso la bjale, la ka tlase ga dikgwedi tše tharo. 

●● 

Banyalani ba swanetše go bontšha kgatišo yeo netefaditšwego ya setifikeiti sa 

lenyalo. 

●● 

Balekane bao ba hlalanego ba swanetše go hlagiša kgatišo yeo 

netefaditšwego ya taelo ya tlhalano. 

●● 

Balekane bao ba sa nyalanago ba swanetše go bontšha bohlatse bja go hlatsela 

gore ba dula mmogo bjalo ka balekane 

●● 

Bao ba nago le bogole ba swanetše go hlagiša setifikeiti sa ngaka yeo e 

ngwadišitšwego, se se netefatšago hlokego ya go lokiša dintlo tša bona ka 

mo go itšego. 


Ditšhelete tša Thušo tša Mengwako tša Motho ka noši 

Thušo ya Theko ya Ntlo ya motho ka noši e ka šomišwa go reka lebala leo le hlokometšwego 

gape le golagane le kontraka ya kago ya dintlo, goba go reka ntlo ye e šetšego e agilwe yeo e 

sego karolo ya protšeke yeo e lego gona ya thušo ya theko ya ntlo. 

Tshepetšo ya Thušo ya Setšhaba ya Dintlo ye e Kaonafaditšwego 

Tshepetšo ya Thušo ya Setšhaba ya Dintlo ye e Kaonafaditšwego ke lenaneo leo le thušago 

batho go ikagela dintlo tša bona, ka fao ba seketša ditefelong tša kago, le go kgontšha mong wa 

ntlo go ikgethela sebopego le tlhamo ya ntlo ya gagwe. 

Mokgatlo wa thekgo, wo o thušago beng ba dintlo ka dintlha tša setegniki go aga ntlo o tla 

kgethwa. Ikopanye le kgoro ya profense ye e nago le maikarabelo a dintlo/madulo a batho 

(lebelela letlakala la 24) go hwetša tshedimošo ye nngwe gore o ka hwetša bjang mokgatlo wa 

thekgo. 

Efela, mošomo wo montši o tla dirwa ke wena mong wa ntlo! 

Bjalo ka ge o tseba bjale gore 

o ka kgopela thušo ya theko 

ya ntlo, o swanetše go tšea 

sephetho sa ntlo yeo e go 

swanetšego gabotse. 

Ge o ikgethela Tshepetšo ya Thušo ya Setšhaba ya 

Dintlo ye e Kaonafaditšwego, o ka seketša tšhelete 

ye ntši ka go ithekela ditlabelo mme wa ikagela ntlo ya 

gago ka bowena. Re dira ditena tše botse kudu – ka 

fao o se ke wa re lebala! 


19

Lenaneo leo le Akaretšago la Kago ya Magae 

Tšhelete ye ya thušo e golagane le dikontraka 

tša kago ya dintlo tše di agago ke baagi bao 

ba dirišanago ka sekgauswi le mmasepala 

wa selegale le beng ba mafelelo ba dintlo. 

Tšhelete ye ya thušo e thuša batho gore ba 

reke dintlo tše di šetšego di agilwe bjalo ka 

karolo ya protšeke ye e šetšego e dumeletšwe. 

Tšhelete ya thušo e neelana ka ditirelo 

tša boentšineara tša mmasepala le dintlo 

motsengsetoropo wo moswa. 

Hei, Morena Maduna, 

naa o rarolotše bothata 

bja gago bja ntlo? 

Ee, Ke hwetša thušo ya 

khudušo. Mmušo o nthuša 

go hwetša ntlo yeo nka 

kgonago go e lefela! 

Ee, mmušo o a nthuša ka 

protšeke ye ntshwa ya ntlo. 

Thušo ye ya Theko ya Ntlo 

Thušo ye ya theko ya ntlo e hwetšagala 

ditlhamong tša dintlo go swana le 

dikhamphani tša poraebete. Kgoro ya 

profense ye e nago le maikarabelo a dintlo/ 

madulo a batho e neela tlhamo thušo ya 

theko ya ntlo, yeo e tlago swara thoto ye le 

go e rentiša tekano ya mengwaga ye mene. 

Morago ga moo, motho yo a dulago ntlong 

yeo a ka dira dikgopelo tša go ba mong wa 

yuniti yeo a e rentago. 

Thušo ye ya Theko ya Ntlo ke tšhelete e tee 

yeo e swanago go mokgopedi yo mongwe 

le yo mongwe. Bakgopedi ba swanetše go 

hwetša moputso wa ka tlase ga R3 500 ka 

kgwedi. 

Kgoro ya Bodulo bja Batho 

0800 1 HOUSE / 0800 146873 


Ditšhelete tša Thušo tša Magaeng 

Ke mengwaga ke kganyoga go ba le 

ntlo ya ka. Ka hwetša thušo ya theko 

ya ntlo go tšwa go Kgoro ya Dintlo go 

ka lefela ditlabelo tša kago. Ke ile ka 

tšea karolo go thuša go aga. Gona bjale 

ke ithutile mabokgoni a bohlokwa kudu 

ka tša kago. 

Thušo ya Theko ya Ntlo ya Dinagamagaeng e ka šomišwa ke batho bao ba dulago tikologong 

yeo e nago le ditokelo tša bodudi tšeo di šomago go lefela ditshenyegelo dife goba dife tša kago 

tšeo di dumelelwago ke Kgoro ya Dintlo ya Profense/Bodulo bja Batho. 

Thušo ya Theko ya Ntlo e ka hwetšwa fela ka mokgwa wa protšeke. Go na le lepheko la magomo 

a ka tlase le a ka godimo a batho bao ba tšeago karolo protšekeng. Bakgopedi ba swanetše go ba 

le lenaneopeakanyo la tšweletšo ya dintlo gomme lenaneopeakanyo le le swanetše go dumelelwa 

ke Tona ya Rural Development and Land Reform, gammogo le bolaodi bja tša setšo. 

Lenaneo la Poelo ya Phokoletšo 

Batho ba bantši ba dula difoleteng goba dintlong tše di rentilwego tšeo di agilwego ke mmušo 

wa peleng, mme ba lefela rente ya kgwedi ka kgwedi. Ka thušo ya Lenaneo la Poelo ya 

Phokoletšo, ba ka ba beng ba folete yeo goba ntlo yeo ka theko ya phokoletšo. Ikopanye le 

Mmasepala / Kgoro ya Bodulo bja Batho bja Selegae bja Profense / Dintlo (lebelela letlakala 

la 26) go hwetša tlhalošo ya gore o ka ba mong wa folete ya mmušo / ntlo ye o dulago ka go 

yona bjang. 

Mananeo a Dintlo tša Leago le tša go Renta 

Mananeo a mabedi ao a latelago a gona bakeng sa go thuša gore batho ba kgone go 

šomiša dibaka tša go Renta Dintlo. 

Dintlo tša leago: 

Dintlo tša leago di dira gore batho bao ba se nago tšhelete ye ntši ba kgone go renta 

goba go kopanela dintlo.Ba dira se ka go šomišana le mekgatlo ya setšhaba ye e 

kgethilwego ka hlokomelo ye e šomago ka dintlo ditikologong tše itšego. 

Yuniti ya Setšhaba ya Madulo: 

Lenaneo le le dira gore batho/malapa ao a humanago mogolo wa tlase ba kgone go 

fihlelela madulo a go renta ao a sa fetogego. Lenaneo le le thekga gape kaonafatšo ya 

madulo a go renta ao a kopanetšwego a mmasepala/Mmušo. 

Mogala wa ka pejana wa Badiriši ba Tirelo ya Dintlo 0800 203 271 


21

Thušo ya Dintlo ya Badudi ba Dipolaseng 

Lenaneo le le thuša batho bao ba dulago polaseng ya mongmošomo gore ba fihlelele dintlo tša 

bona. Kgoro ya Merero ya Naga gantši e neelana ka naga gore dintlo tša bašomi ba dipolaseng 

di agwe go yona. Dintlo tšeo di neelwa ditirelo tša motheo go swana le mohlagase le meetse. 

Ke šomile ka boima go iphediša, 

eupša mongmošomo ke yena 

a holegago. Nka rata go ba le 

setseka sa naga se se nnyane 

se e lego sa ka mo nka bjalago 

gomme lapa la ka le ka holega. 

Ee, seo se ka dira gore mošomo 

wo boima wo o be le mohola! 

Mogongwe re swantše re bone ge 

Kgoro ya Madulo a Batho e ka re 

thuša ka se. 

Ge o le modudi wa polaseng gomme o rata go dira dikgopelo tša thušo ya ntlo, o ka leletša 

0800 146 873 ge o nyaka tshedimošo ya go feta. 


Thušo ya Kago ya Dintlo ye e Kopanelwago 

Nakong ya mmušo wa kgethollo, mafelo a 

mangwe a be a arotšwe ka diripana tše nnyane tša 

naga tšeo di bego di fiwa ditirelo tša motheo bjalo 

ka meetse, mohlagase le kelelatšhila. Diripana tše 

tša naga di be di fetišeditšwe bathong ka tlase ga 

lenaneo la thušo ya theko ya dintlo la peleng. 

Thušo ya Kago ya Dintlo ye e Kopanelwago ke 

ya batho bao ba nago le diripana tša naga ya go 

swana le yeo gomme ba rata go aga dintlo. 

Tsela yeo e Latelwago le Tokišo 

Ke ile ka fiwa naga ye e hlokometšwego 

mengwageng ye masome-pedi ye e fetilego, 

fela ga se ka kgona go dira selo ka yona. 

Ke leboga Thušo ya Kago ya Dintlo ye e 

Kopanelwago gobane nka kgona go hwetša 

ditlabelo tša kago tšeo ke di hlokago. 

Ge e ba ntlo yeo e agilwego ka thušo ya mmušo, morago ga Matšhe 

1994, e na le makowa, e ka lokišwa. Ikopantšhe le mmasepala wag 

ago wa selegae go hwetša tshedimošo ka botlalo. 

Dintlo tše di agilwego morago ga Matšhe 2002 di šireleditšwe 

ke lenaneo la Tiišetšo la NHBRC. Se se ra gore o ka tsenya 

ngongorego ka go Khansele ya Bosetšhaba ya Ngwadišo ya Baagi 

ba Dintlo. Molao o hlaloša gore moagi o swanetše go lokiša makowa 

a kago ao a tšwelelago mo mengwageng ye mehlano ya mathomo. 

TSELA YEO E 

LATELWAGO 

LE TOKIŠO 

O ka tsenya bjang ngongorego go Khansele ya Bosetšhaba ya 

Ngwadišo ya Baagi ba Dintlo? 

Pele o tsenya ngongorego le Khansele ya Bosetšhaba ya Ngwadišo ya Baagi ba Dintlo o swanetše go: 

●● 

Tsebiša moago ka go ngwala mo nakong ya mengwaga ye mehlano mme o sware kgatišo ya 

lengwalo leo la ngongorego le bohlatse bja letšatši leo ka lona lengwalo le rometšwego. 

●● 

Dumelela moagi go tsena ntlong ya gago gore a kgone go lokiša makowa; mme 

●● 

O netefatše gore o tla lefela moagi seo le kwanego ka sona. 

Ge moagi a sa go fe karabo ya ngongorego ya gago, goba go tsoga dingangišano ka ga seo 

magareng ga gago le moagi, o ka tsenya ngongorego go Khansele ya Bosetšhaba ya Ngwadišo 

ya Baagi ba Dintlo, mme go tla nyakega: 

●● 

Bohlatse bja letšatši leo ka lona o thomilego go dula ka ntlong. 

●● 

Bohlatse bja gore o tsebišitše moagi ka ga bothata bjoo; le 

●● 

Letlakala leo le ngwetšwego mathata a gago. 

Mekgatlo ye bohlokwa 

Khansele ya Bosetšhaba ya Ngwadišo 

ya Baagi ba Dintlo 

Mogala wa go se lefelwe: 800 200 824 

Mogala wa Bofora: 0800 203 698 

Mogala: (011) 317 0000 

Fekese: (011) 317 0105 

Trasete ya Tšhireletšo ya Badiriši ba Dintlo 

E fana ka dikeletšo tšeo di sa lefelwego tša semolao go 

bareki ba dintlo ba meputso ya ka tlase. 

Mogala wa go se lefelwe: 0800 111 663 

Sehlopha sa Thekgo sa Kago 

ya Tikologo 

Ba matlafatša setšhaba go rarolla 

dinyakwa tša bona tša dintlo. 

Mogala: (033) 394 4980 

Fekese: (033) 394 4979 

Sehlopha sa Tiragatšo 

ya Tšweletšo 

Mogala: (021) 448 7886 

Fekese: (021) 447 1987 

Naa o be o 

tseba? 

Dinomoro tša 

mogala wa go 

se lefelwe ga 

di lefelwe fela 

ge o leletša 

go tšwa 

mogaleng wa 

fase. 

Mogala wa Bofora ka go Dintlo 0800 204 401 


23

Dikgoro tša Diprofense tše di nago le 

PROFENSE LEINA ATERESE YA POSO 

ATERESE GOROŠA 

KA LETSOGO 

Gauteng 

Head of Department 

Department of Housing 


MARSHALLTOWN 2107 

Bank of Lisbon Building 

37 Sauer Street 

JOHANNESBURG 2001 

Acting Chief 

Operations Officer 







Chief Director: Policy & Strategic 

Planning 







Lebowa 

Bophirima 


Department of Human 

Settlements 


MMABATHO 2735 

3336 Bessemer Street 

Telkom Building 

Industrial site, Mafikeng 

MMABATHO 2735 

Chief Director: Housing 

Delivery 


Settlements 


MMABATHO 2735 



Industrial site 

Mafikeng 

MMABATHO 2735 

Director: Housing 

Performance 


Settlements 


MMABATHO 2735 



Industrial site 

Mafikeng, MMABATHO 2735 

Mpumalanga 




NELSPRUIT 1200 

Government Complex 

Riverside Boulevard 

Building No 6, 

Lower Ground Floor 


Chief Director: Housing and 

Technical 





Riverside Boulevard 

Building No 6, 

Lower Ground Floor 


Director: Housing 




Nelspruit Office 


Director: Chief Financial 

Officer 




Nelspruit Office 


Kapa 

Lebowa 

Acting Head of Department/ 

Chief Executive Officer 

Department of Cooperative Governance, 

Human Settlements & 

Traditional Affairs 


KIMBERLEY 8300 

J S du Plooy Building 

9 Cecil Sussman Road 


Executive Manager: Housing 

Department of Cooperative Governance, 

Human Settlements & 

Traditional Affairs 



J S du Plooy Building 



Director 

Bjalo ka tše di lego ka godimo 



maikarabelo a Dintlo/Madulo a Batho 

NOMORO YA MOGALA NOMORO YA FEKESE E-MAIL 

[011] 355 4230 

PA: 071 675 1410 

[011] 355 4541 

PA: 072 673 9006 

[011] 355 4557 

PA: 084 425 3310 

[011] 838 8973 

[011] 838 4818 

086 605 6084 

mongezi.mnyani@gauteng.gov.za 

PA: 

florence.koloko@gauteng.gov.za 

bongani.more@gauteng.gov.za 

PA: 

Paballo.chabana@gauteng.gov.za 

petal.thring@gauteng.gov.za 

PA: 

Rulani.mlati@gauteng.gov.za 

[018] 391 0411 

071 883 1296 

[018] 384 1569 

Tmokhatla@nwpg.gov.za 

PA: 

Lmosepele@nwpg.gov.za 

[018] 387 6002 

[018] 387 6039 / 1569 

mmotlogelwa@nwpg.gov.za 

mseate@nwpg.gov.za 

[e-mail: PA] 

[018] 387 6075 

[018] 384 2870 

Llebaka@nepg.gov.za 

Mtshegang@nwpg.gov.za 

[e-mail: PA] 

[013] 766 6229 

[013] 766 6233 

[013] 766 8430 

apohl@mpg.gov.za 

[e-mail: Secretary] 

082 928 1693 

[013] 766 6418 

082 854 2494 

[013] 766 8447 

[013] 766 8441 

bmojapelo@mpg.gov.za 

bdutoit@mpg.gov.za 


[013] 766 6216 

082 462 6043 

[013] 766 6420 

072 493 6609 

[013] 766 8430 

[013] 766 8430 

gsono@mpg.gov.za 

nndubazi@mpg.gov.za 


snnyoni@mpg.gov.za 


[053] 830 9426 

[053] 830 9427 

083 395 2659 

[053] 831 8718 

[053] 807 9748 

086 631 0340 

bswartland@ncpg.gov.za 

PA: 

jpetersen@ncpg.gov.za 

[053] 830 9533 

083 447 4546 

[053] 831 8016 

rsoodeyal@ncpg.gov.za 

smitchell@ncpg.gov.za 

[053] 830 9532 

[053] 831 8016 

lbarnes@ncpg.gov.za 

cmohamed@ncpg.gov.za 


25

Limpopo 


Department of Local 

Government and Housing 


POLOKWANE 0700 

Local Government and 

Housing Building 

28 Market Street 


Senior General Manager 









General Manager [Chief 

Director] 









Senior Manager [Director] 









Senior Manager [Director] 









Kapa 

Bophirima 





CAPE TOWN 8000 

ISM Building 

27 Wale Street 


Deputy Director-General: 

Operations 





ISM Building 




Infrastructure Delivery 





ISM Building 



Chief Director: Planning and 

Development 





ISM Building 



Director: Professional & 

Project Management Services 





ISM Building 



Director: Planning, Research 

and Policy Development 





ISM Building 




Delivery 





ISM Building 



Director: Housing Performance 





ISM Building 




[015] 294 2319 

[015] 294 2000 

086 600 6533 

[015] 295 4190 

motsepenc@limdlgh.gov.za 

palmero@limdlgh.gov.za 

[e-mail: PA] 

[015] 294 2000 

082 829 9217 

086 690 7409 

molokommend@limdlgh.gov.za 

LouwFF@limdlgh.gov.za 

[e-mail: PA] 

[015] 294 2263 

082 550 8661 

[015] 295 3425 

kotaneav@limdlgh.gov.za 

phamelam@limdlgh.gov.za 


[015] 294 2000 

082 550 8442 

[015] 295 8167 

masingigi@limdlgh.gov.za 

[015] 295 6851 

072 484 5037 

[015] 295 8045 

netshifhefhema@limdlgh.gov.za 

[021] 483 5200 

[021] 483 5235 

082 412 3546 

[021] 483 8789 

[021] 483 3475 

davdani@pgwc.gov.za 

tgallow@pgwc.gov.za 

[e-mail: PA] 

[021] 483 3905 

082 884 8046 

[021] 483 2854 

[021] 483 2522 

083 290 3898 

[021] 483 2869 

[021] 483 4224 

[021] 483 2589 

[021] 483 4912 

[021] 483 4585 

mtshanga@pgwc.gov.za 

nadaniels@pgwc.gov.za 

[e-mail: PA] 

lbeck@pgwc.gov.za 

[e-mail: SAO] 

rrughuba@pgwc.gov.za 

ctalmagg@pgwc.gov.za 

[e-mail: PA] 

lotto@pgwc.gov.za 

[e-mail: SAO] 

jsamson@pgwc.gov.za 

fokamish@pgwc.gov.za 

[e-mail: PA] 

[021] 483 4192 

072 463 4439 

[021] 483 4792 

[021] 483 5510 

afourie@pgwc.gov.za 

ihendricks@pgwc.gov.za 

[e-mail: PA] 

[021] 483 2867 

082 806 5413 

[021] 483 5510 

rvanrensburg@pgwc.gov.za 

[021] 483 2868 

[021] 483 4133 

Nadriaan@pgwc.gov.za 

[021] 483 2342 

[021] 483 4133 

pmadanjith@pgwc.gov.za 


27

Kapa 

Bohlabela 

Head of Department / 

Superintendent General 


Steve Tshwete House 

31-33 Phillip Frame Road 

Waverly Park, 3rd Floor 

CHISELHURST 

EAST LONDON 5247 



Waverly Park 

3rd Floor 

CHISELHURST 


Senior Regional Manager: Chris 

Hani District 




Waverly Park, 3rd Floor 

CHISELHURST 




Waverly Park 

3rd Floor 

CHISELHURST 


Senior Manager: BNG in 

Housing Facilitation and 

Administration 



General Manager: Housing 

Assets & Property 

Management 



KwaZulu- 

Natal 




PIETERMARITZBURG 3200 

3rd Floor 

Old Mutual Building 

203 Church Street 


General Manager: Project 

Management 






General Manager: Planning and 

Development 






Acting Chief 

Financial Officer 



DURBAN 

4000 

Tolaram House 

2 Aliwal Street 

DURBAN 

4001 

Manager: Planning and IT 



DURBAN 4000 

Tolaram House 

2 Aliwal Street 

DURBAN 4001 

Freistata 



Settlements 

P O Box 211 

BLOEMFONTEIN 9300 

Lebohang Building 

Room 734 

St Andrew Street 


Acting Office Manager: Head of 

the Department 


Settlements 

P O Box 211 



Room 734 



Acting Deputy Director-General: 

Human Settlements 


Settlements 

P O Box 211 



Room 736 




Performance Management 


Settlements 

P O Box 211 



Room 738 



Chief Director: Housing Development 

Planning & Monitoring 


Settlements 

P O Box 211 



Room 741 



Chief Director: Housing Planning, 

Development and Monitoring 


Settlements 

P O Box 211 


Boe Building 



[043] 711 9582 

[043] 711 9778 

[043] 711 9536 

082 786 1542 

082 496 6844/ 

082 786 1523 

[043] 711 9784 

086 568 5081 

nandiphas@echousing.gov.za 

PA: 

noloyisor@echousing.gov.za 

Manager: 

kennethm@echousing.gov.za 

082 775 6108 

086 568 5081 

nkosiphendulen@echousing.gov.za 

[043] 711 9523 

074 143 1815 

[043] 711 9789 

williamp@echousing.gov.za 

PA: 

portial@echousing.gov.za 

[043] 711 9536 

[043] 711 9791 

thandic@echousing.gov.za 

PA: 

nonkululekom@echousing.gov.za 

[033] 392 6425 

[033] 392 6454 

siddiq.adams@kznhousing.gov.za 

portia.myakayaka@kznhousing.gov.za 

[033] 392 6418 

[033] 392 6518 

khanyi.buthelezi@kznhousing.gov.za 

[033] 392 6420 

[033] 392 6518 

tandaza.ntikinca@kznhousing.gov.za 

silindile.zwane@kznhousing.gov.za 

[031] 336 5393 

[031] 336 5415 

[031] 336 5304 

zandile.myeni@kznhousing.gov.za 

nokuthula.landela@kznhousing.gov.za 

[031] 336 5416 

082 567 7422 

[031] 336 5145 

peter.woolf@kznhousing.gov.za 

neesha.pillay@kznhousing.gov.za 

[051] 405 4727 

[051] 405 5519 

082 809 0054 

[051] 403 3699 

district@lgh.fs.gov.za 

PA: 

district@lgh.fs.gov.za 

[051] 405 4215 

082 934 2318 

[051] 405 5943 

carens@lgh.fs.gov.za 

[051] 405 5717 

082 774 3501 

[051] 405 5008 

polelob@lgh.fs.gov.za 

PA: 

secpol@lgh.fs.gov.za 

[051] 403 3478 

[051] 403 3719 

mamikim@lgh.fs.gov.za 

PA: 

milly@lgh.fs.gov.za 

[051] 405 4417 

079 516 7225 

[051] 405 5491 

cdgpr@lgh.fs.gov.za 

PA: 

msindo@lgh.fs.gov.za 

[051] 407 6728 

[051] 407 6784 

[051] 407 6732 

papiki@lgh.fs.gov.za 

PA: 

moiponel@lgh.fs.gov.za 


29

4. Tlhokomelo ya tša Maphelo 

Ka go tša maphelo, re na le 

maikarabelo le ditokelo. 

Mosadi wa Xolani o na le bolwetši bja swekere. 

Bolwetši bja 

swekere bo ka 

bolaya. Ke leka 

ka matla go 

bea bolwetši bjo 

seemong seo se 

laolegago. Fela 

nakong ye nngwe 

e ba mathata 

gomme ke hloka 

thušo! 

Mmušo wa rena o bofilwe ke molao go abela 

tlhokomelo ya motheo ya tša maphelo. 

Tlhokomelo ya moteo ya tša 

maphelo e akaretša: 

●● 

Thuto ya tša maphelo; 

●● 

Kgodišo ya dijo tšeo di 

swanetšego mmele; 

●● 

Kabelo yeo e lekanego ya meetse 

ao a hlwekilego le kelelotšhila; 

●● 

Tlhokomelo ya baimana le bana; 

●● 

Go entelwa kgahlanong le 

malwetši a magolo ao a fetelago; 

●● 

Thibelo le taolo ya malwetši ao a 

bago gona tikologong ya selegae; 

●● 

Kalafo ya malwetši ao a 

tlwaelegilego le dikgobai; le 

●● 

Kabelo ya dihlare tše bohlokwa 

tša kalafi. 


Molao o reng? 

Molao wa Bosetšhaba wa tša Maphelo 

Molao wa Bosetšhaba wa tša Maphelo ke molao wo bohlokwa kudu 

mabapi le tokelo ya rena go tlhokomelo ya tša maphelo. Tše dingwe 

tša dilebišwa tša Molao wa Bosetšhaba wa tša Maphelo ke go: 

●● 

●● 

●● 

fa batho tirelo ye kaone ka methopo yeo e lego gona 

fihlelelo ya tirelo ya tša maphelo ka tekatekano le ka bokgoni 

ruta batho ka ga ditokelo tša bona tša maphelo le go hlohleletša 

setšhaba go tšea karolo ka go kabelo ya tša maphelo. 

DITOKELO 

LE MELAO 

na le tokelo ya kalafo ya tšhoganetšo go tšwa bookelong bjo bongwe le bjo bongwe – e ka 

bja setšhaba goba praebete – mo motho a ka kgonago go lefela goba aowa. Go ya ka molao 

ga go bookelo bjo bo swanetšego go gomiša molwetši wa tšhoganetšo. 

Mabakeng a tšhireletšego ya setšhaba, Molao o hlaloša gore motho yo mongwe le yo 

mongwe yo a swerwego ke bolwetši bjo bo fetelago, o swanetše go ya ngakeng. Mmušo o 

tlamega go dira dithulaganyo tša gore motho yoo a hwetše kalafo – e ka ba bookelong goba 

lefelong le lengwe. 

Mogala wa Thušo le Tshedimošo ya Bolwetši bja Monagano 0800 567 567 


31

Molao wa Ditokelo tša Balwetši 

Molao wa Ditokelo tša balwetši o gona go tšhireletša le go godiša ditokelo tša 

Maafrika-Borwa ka moka ditirelong tša tlhokomelo ya tša maphelo bjalo ka ge go 

beilwe melaong le Molaotheong. O re balwetši ka moka ba na le: 

Tokelo ya tikologo ya tlhokomelo ya tša maphelo 

ye e hlwekilego gape ye e tšhireletšegilego 

Balwetši ka moka ba na le tokelo ya tlhokomelo ya tša 

maphelo tikologong ye e hlwekilego le moo ba tšhireletšegilego 

mmeleng le monaganong. Ka moo, ditirelo tša tlhokomelo 

ya tša maphelo di swanetše go ba le kabelo ya meetse yeo 

e fihlelelago dinyakwa tša balwetši, kelotšhila le ditirelo tša 

thwalo ya ditšhila. Di swanetše go tšhireletšwa gape dikotsing 

tša tikologo tša go swana le tšhilafatšo le phetelo. 

Tokelo ya go tšea karolo ge go tšewa sephetho 

Maafrika-Borwa ka moka a na le tokelo ya go tšea karolo ge 

go dirwa dipholisi tša maphelo. Balwetši ka moka ba na le 

tokelo ya go tšea karolo ge go tšewa sephetho mererong yeo 

e sepelelanago le maphelo a bona. 

Tokelo ya phihlelelo ya tlhokomelo ya tša 

maphelo 

Motho yo mongwe le yo mongwe o na le tokelo ya go fihlelela 

ditirelo tša tlhokomelo ya tša maphelo tšeo di akaretšago: 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

Tlhokomelo ya tšhoganetšo ya ka pela ge e hlokega 

lefelong le lengwe le le lengwe le le butšwego la 

tlhokomelo ya tša maphelo, a kgona go lefa goba a sa 

kgone go lefa; 

Tlhaloso ya kalafo ka moka gore molwetši a kgone go 

kwešiša gabotse gore ditlamorago tša kalafo yeo ke dife; 

Phihlelelo ya dinyakwa tše di kgethegilego mabakeng 

a go swana le bana bao ba fetšago go belegwa, bana, 

basadi bao ba lego mmeleng, batšofe, batho bao ba 

golofetšego, balwetši bao ba nago le dihlabi, batho bao 

ba phelago ka HIV goba bolwetši bja AIDS; 

Kgothatso yeo e sa kgethollego, yeo e se nago 

kgapeletšo goba tlhokofatšo dilong tša go swana le 

maphelo a pelego, kankere goba HIV/AIDS; 

Kalafo ye e kgonago go lefelwa ya go fokotša dihlabi le 

go se iketle ge bolwetši bo sa kgone go fodišwa goba e le 

bjo bo bolayago; 

Bašomi ba tša tlhokomelo ya maphelo bao ba ratago 

batho, bao ba nago le tlhompho, ba go se fele pelo gape 

ba na kgotlelelo; 

Tshedimošo ka go ba gona ga ditirelo tša maphelo le gore 

o ka di šomiša bjang. Tshedimošo ye e swanetše go ba 

ka leleme leo molwetši a le kwešišago. 


Tokelo ya tshedimošo ka ga inšorense 

ya tša maphelo / lenaneo la tefelo ya 

tša kalafo 

Tshedimošo ka ga inšorense ya tša maphelo 

goba mananeo a tefelo ya tša kalafo e 

swanetše go ba gona mahala go maloko a 

mananeo ao. Maloko a dumeletšwe gape go 

botšišiša, ge go hlokega, diphetho tša inšorense 

ye ya tša maphelo le mananeo a tefelo ya tša 

kalafo ditabeng tše di sepelelanago le akhaonto 

ya boleloko ge go hlokega. 

Tokelo ya kgetho ya ditirelo tša 

maphelo 

Motho yo mongwe le yo mongwe o na le tokelo 

ya go alafiwa ke bašomedi goba lefelo la 

tlhokomelo ya tša maphelo la kgetho ya gagwe. 

Le ge go le bjalo, kgetho ye e swanetše go 

sepelelana le maemo a maitshwaro a bašomedi 

bao goba mafelo ao tlhokomelo ya tša maphelo, 

gape le ditshepetšotlhahlo tše di beilwego tša 

kabelo ya ditirelo. 

Tokelo ya go alafiwa ke bašomedi ba 

tša tlhokomelo ya tša maphelo bao 

ba nago le maina 

Motho yo mongwe le yo mongwe o na le tokelo 

ya go tseba gore ke mang yo a mo thušago 

ka tša tlhokomelo ya tša maphelo. Ka moo, 

bašomedi ba tlhokomelo ya tša maphelo ba 

swanetše go tsebišwa gabotse go molwetši. 

Tokelo ya sephiri 

Tshedimošo ka ga bophelo bja molwetši, 

go akaretša le tshedimošo ka ga kalafo, di 

ka utollwa fela ka tumelelo ye e tletšego 

ya molwetši, ka ntle ga ge e nyakega ka 

mabaka ao a sepelelanago le molao goba 

dikgorotsheko. 

Tokelo ya tumelo ye e nago le tshedimošo 

Molwetši o swanetše go fiwa tshedimošo ye e 

tletšego ya nnete ka ga mokgwa wa bolwetši 

bja gagwe, tsela yeo bolwetši bo tlogo lekolwa 

goba go phekolwa ka gona, le kalafo ye e 

beakantšwego le ditefelo tše di lego gona gore 

molwetši a kgone go tšea sephetho se se nago 

le tshedimošo. 


33

Tokelo ya go gana kalafo 

Motho a ka gana kalafo ge fela se se sa 

dire gore a bee maphelo a ba bangwe 

kotsing. 

Tokelo ya go fetišwa go 

humana maele a mangwe 

Balwetši ka moka ba na le tokelo ya go 

fetišetšwa go mošomedi yo mongwe wa 

tlhokomelo ya tša maphelo wa kgetho 

ya bona gore ba humane maele a 

mangwe. 

Tokelo ya go tšwela pele go 

hlokomelwa 

Bašomedi ba tlhokomelo ya tša 

maphelo le mafelo a tša maphelo ga a 

dumelelelwa go lahla molwetši morago 

ga go dumela gore ba na le maikarabelo 

a bophelo bja molwetši yoo. 

Tokelo ya go dira boipelaetšo 

ka ga ditirelo tša maphelo 

Ge molwetši a sa thabišwe goba go 

kgotsofatšwa ke ditirelo tšeo a di 

fiwago ke mošomedi wa tlhokomelo 

ya tša maphelo, o na le tokelo ya dira 

boipelaetšo, a bone gore pelaelo yeo e 

fiwa šedi le go fiwa karabo ye e tletšego 

ka pelaelo ya gagwe. 

MAIKARABELO A MOLWETŠI 

Molwetši yo mongwe le yo mongwe goba modirelwa o na le maikarabelo a a 

latelago: 

●● 

Go tsebiša bašomedi ba tlhokomelo ya tša maphelo seo a ratago se direga 

ge a ka hlokafala 

●● 

go kgontišiša gore ba šomiša dihlare tša bona ka mo go swanetšego le / 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

goba go ya lefelong la tshokollo 

go botšiša ka ga ditefelo tše di sepelelanago le kalafo le/goba tshokologo le 

go dira dipeakanyo tša go lefa 

go hlokomela dipego tša malwetši tšeo ba nago le tšona 

go hlokomela maphelo a bona 

go hlokomela le go tšhireletša tikologo 

go hlompha ditokelo tša balwetši ba bangwe le bašomedi ba tša maphelo 

go šomiša lenaneo la tlhokomelo ya tša maphelo ka mo go swanetšego ntle 

le go le tlaiša 

go tseba ditirelo tša maphelo tša kgauswi le bona le gore di fana ka eng 

go fa bašomedi ba tlhokomelo ya tša maphelo tshedimošo ya nnete ye e 

hlokegago go thuša ka phekolo, kalafo, tshokollo goba kgothatšo 


Molao wa Bosetšhaba wa tša Maphelo o hlaloša 

gore bjalo ka mosadi yo a ithwelego,nka hwetša 

kalafo yeo e sa lefelwego. 

Bana ba ka le bona bao ba lego ka tlase ga 

mengwaga ye lesomenne le bona ba ka hwetša 

kalafo yeo e sa lefelwego. Ga go motho yo a ka 

re gapeletšago go lefela – ge fela re se maloko a 

lenaneo la tefelo ya tša kalafo. 

Mmušo o bofilwe gape ke Molao wa Bosetšhaba 

wa tša Maphelo go hlagiša ditsela tšeo di šomago 

tša go thibela malwetši. Go na le mananeo a HIV le 

TB, mooko le pholio, cholera, malaria. 

HIV/AIDS 

Go na le palo ya ditirelo tšeo di lego gona go thibela phetelo ya HIV. 

Go akaretšwa tšeo di latelago: 

●● 

●● 

●● 

●● 

Batho ba kgothaletšwa go tšea karolo go lwantšha HIV/AIDS. 

Dikhondomo tša boleng bja nnete di abja naga ka bophara 

Nevirapine le anti-retrovirals (di-ARV) di fiwa bomme bao ba 

ithwelego go šireletša phetetšo ya ngwana go tša motswading 

Batšwasehlabelo sa go katwa ba fiwa anti-retrovirals (di-ARV) go 

thibela phetelo. 

Go na le ditirelo tšeo di fapanego tša batho bao ba phelago le AIDS 

go akaretšwa le tlhokomelo ya ka gae le ya setšhaba. Ditirelo tše di 

akaretša: 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

Go na le boikgethelo bjo bo fapanego bja kalafo, go akaretša 

temogo ya maleba ya bolwetši, kalafo ya malwetšana ao a 

tšwelelago nako le nako (kudu TB le malwetši ao a fetelago ka 

thobalano); gammogo le taelo ya di-ARV tša AIDS 

Kgothatso le ditirelo tša thekgo di a fiwa, go akaretšwa kgarogo 

ya matswalo le kgothatso ya kholofelo le matla yeo e šomanago le 

kamogelego le kgethollo. Dihlopha tša thekgo di a hlangwa mme 

gwa ba le ngwathelano ya tshedimošo. Batho bao ba phelago le 

HIV/AIDS ba hlohleletšwa go swarelela go kamano ya setswalle sa 

meloko. 

Batho bao ba phelago le HIV/AIDS ba fiwa diphuthelwana tša dijo 

le dithušadijo, kudu ditšweletšwa tšeo di ikgethago tša proteine ya 

godimo 

Malapa ao a amogelegago le bahlokomedi ba golaganywa le 

mananeo a kimollo ya bodiidi le diprotšeke tša go dira letseno. 

Tshedimošo e fiwa go godiša phihlelelo ya ditirelo tša mmušo. 

DITIRELO LE 

MANANEO 

a 

Abstain 

(Tlogela thobalano) 

b 

Be faithful 

(pagala) 

c 

Condomise 

(Apara khontomo) 

Mogala wa Thušo wa AIDS: 0800 012 322 


35

Bolwetši bja mafahla (TB) 

Ke gohlola ke a fetše! Ga ke tsebe 

gore go direga eng ka nna. Ke dibeke 

tše tharo bjale ke gohlola. Ke felelwa 

ke moya le gona ke kwa ke lapile, 

mme ke tšwa sethito se sentši bošego! 

Go bonagala e ka ba TB. O swanetše 

go ya ba e hlole ka lebaka la gore go 

gohlola o sa kgaotše, go felelwa ke moya 

le mphufutšo wa bošego ke maswao a 

bolwetši bja mafatlha! 

Bolwetši bja mafatlha bo fetelwa ka mare ao a nago le twatši. Ge motho yo a nago le twatši 

yeo a ithimola goba a gohlola, marothodi a mannyane a ka tsena motho yo a lego kgauswi. 

Lefelo leo le le tletšego batho goba leo le dulwago ke batho ba bantši le thuša kudu go fetetša 

twatši ye. 

Bolwetši bja mafatlha bo ka alafšwa ka katlego ge molwetši a holofela kalafo ka tshwanelo 

lebaka la yona ka moka. 

Naa nka se 

emiše kalafo 

ya ka ka g eke 

šetše ke ikwa 

bokaone? 

Aowa! O swanetše 

go tšwela pele ka 

kalafo lebaka la 

yona ka moka. Ge 

o e gomela tseleng, 

bolwetši bo tla boa 

ka matla a go feta 

peleng, ka mereba 

ya go se alafege. 

Mooko le pholio 

Bobedi bja malwetši a bo thibelwa ka 

moento. Ngwana yo mongwe le yo mongwe 

ka mono Afrika Borwa o swanetše go 

entelwa mooko le pholio. Meento ye e fiwa 

ke mmušo dikliniking mme ga e lefelwe. 


Cholera 

Kgwedi yeo e fetilego re bile le 

mafula. Meetse a noka a gogotše 

ye mengwe ya metse y arena! 

Tlhobaboroko ya gago 

ye kgolo e swanetše 

go ba ka moo cholera 

e ka thibelwago ka 

gona. Kholera e na 

le go phulega mo 

meetse a ditšhila a 

tsenago ka malapeng 

a rena – kudu ge 

a tšhilafaditšwe ke 

mantle a batho. 

Kholera e hlolwa ke meetse ao a 

tšhilafaditšwego, mme fetela ka pelepele 

mo batho ba sa hlapego diatla le dijo. 

Leswao la mathomo 

la kholera ke 

letšhollo go motho 

yoa nago le 

mengwaga ya go 

feta ye mehlano. 

Kalafo ye bohlokwa 

ke go oketša 

meetse a mmeleng 

ka motwako wa 

elektrolaete. 

Motswako wa elektrolaete 

lehwana le 1 la letswai 

malepola a swikiri a 7 

dikomiki tša meetse 

tše 4 

Efa motho yoo 

motswako wo ka go nnyane ka go 

nnyane mosegare le bošego. 

Motswako wo o phološa maphelo! 

Hlatswa dijo ka meetse ao a hlwekišitšwego 

ka mokgwa wo o latelago: 

Tšhela leswana la tee le tee la plitši ka go 

dilitara tše 20 tša meetse, a robatše bošego 

bjo tee. Se dumelele batho bao ba lwalago go 

swara dijo tšeo di tla jewago ke ba bangwe. 

Kholera e alafega ka pele mme e bobebe go e thibela gore e se fetele ba bangwe. Thibelo 

ye kgolo ke tlhwekišo. Ge kholera e gononelwa, ikopanye le mošomedi wa tša maphelo ka 

pelepele gore go tšewe magato a go thibela phetelo. 


37

Malaria 

Nna le mosadi 

wa ka re tlile go 

etela metswalle 

ya rena kua 

Mpumalanga 

nakong yeo 

e tlago mo 

kgweding, mme 

re emetše leeto 

leo ka tlhologelo. 

Naa o tseba gore 

lefelo la tlase la 

Mpumalanga ke 

lefelo la malaria? 

Mafelo a mangwe a 

malaria ke Profense 

ya Lebowa le diripa 

tša ka lebowa le 

bohlabela bja ka 

KwaZulu-Natala. 

Motho yo a etelago mafelo ao lekga la mathomo, 

goba ka morago ga lebaka le letelele, o swanetše 

go nwa dipilisi tša go thibela malaria dibeke tše 

tshela pele a tsena lefelong leo. 

Malaria o rwalwa ke menang. Netefatša go 

šomiša dinette tša menang bošego. Efoga 

mafelo a meetse ao a emego mme o apare 

diaparo tša matsogo a matelele, kudu bošego. 

Ngwaga ka ngwaga malaria a bolaya diketekete tša batho, kudu bana ba ka tlase ga 

mengwaga ye mehlano mme basadi bao ba ithwelego ba swanetše go hlokomela kudu. 

Lenaneo la mmušo la thibelo ya malaria le akaretša go fothela malapa ka dibolai. 

Molao wa Boikgethelo bja go Ntšha Mpa o fa mosadi yo mongwe le yo mongwe boikgethelo bja 

go emiša mpa ka pele ka mo go bolokegilego go ya molao. 

Molao wo o go kgontšha go ntšha mpa mo dibekeng tša mathomo tše lesomepedi. Mabaka ao a 

ikgethago a nyakega ge o ntšha mpa mo dibekeng tše lesometharo go ya go tše masomepedi, 

go swana le gem pa e le kotsi bophelong bja mme, gob age mpa e hlotšwe ke go katwa. Go 

fediša mpa mo dibekeng tša ka godimo ga masomepedi e dumelelwa mo mabakeng ao a sa 

tlwaelegago. 

Gopola gore: 

Go ntšha mpa 

●● 

●● 

●● 

Go nyakega fela tumelelo ya mosadi yo a nyakago go ntšha mpa 

Ke mošomo wa Mmušo go fa kgothatso pele le ka morago ga go ntšha mpa. 

Bana ba ka tlase ga mengwaga ye 18 ba swanetše go bolela le batswadi, ba lelapa le 

bagwera pele ba tšwela pele ka go ntšha mpa. Efela, ba ka se ganetšwe tokelo ya bona ya 

go ntšha mpa. 



Molao wa Bosetšhaba wa tša Maphelo o re maokelo a mmušo goba dikliniki 

di swanetše go ba le ditselatshepetšo tšeo di kwešišagalo tšeo batho ba 

swanetšego go di latela ge ba rata go tsenya dingongorego. Ge o sa tsebe 

ditselatshepetšo, botšiša ka bookelong. Bookelo bo tlamilwe ke molao go go 

hlalošetša ditselatshepetšo. O ka ikopanya gape le Khansele ya Profešene ya 

tša Maphelo ya Afrika Borwa. 

Khansele ya Profešene ya tša Maphelo ya Afrika Borwa e nyakišiša le go tšea magato kgahlanong le 

baprofešenale ba tša maphelo, e ka ba ba praebete goba bao ba šomelago 

mmušo. Ka lebaka la gore seo ga se lefelwe, o swanetše go ikopanya le 

Khansele ya Profešene ya tša Maphelo ya Afrika Borwa ge e le gore o na le 

ngongorego ye bohlokwa. 

Ngongorego e swanetše go ba ka mokgwa wa go ngwalwa mme e swanetše 

go fa dintlha tšeo di latelago: 

1. Leina la gago le leina la motho yo ngongorego e lego mabapi le yena 

2. Letšatši le lefelo la tiragalo 

3. Tiragalo e diregile bjang 

4. Histori ya tiragalo 

TSELA YEO E 

LATELWAGO LE 

TOKIŠO 

Dintlha tša 

boikgokaganyo: 

PO Box 205 


Mogala: (012) 338 9300 

Fekese: (012) 328 5120 

Naa o a tseba? Dinomoro tša mogala wo o sa lefelwego di dirišwa fela mo mogaleng wa fase. 

Ikopanye le Kgoro ya tša Maphelo 





Kapa 

Bohlabela 

Private Bag X0038, 

BISHO, 5605 

0800 032 364 (040) 609 3892 

Freistata PO Box 227, 


0800 535 554 (051) 408 1566 

Gauteng 



0800 203 886 (012) 325 5526 

KwaZulu-Natal Private Bag X9051, 

PIETERMARITZBURG, 3200 

Limpopo Private Bag X9483, 

POLOKWANE, 0700 

Mpumalanga Private Bag X11291, 


Kapa Lebowa Private Bag X5016, 


Lebowa 

Bophirima 

Kapa 

Bophirima 


MMABATHO, 2735 



(033) 395 2009 (033) 395 2258 

0800 919 191 (015) 295 3840 

0800 204 098 (013) 766 2494 

(053) 387 5778 (053) 839 8215 

(018) 397 9919 (018) 387 3008 

(021) 483 3806 (021) 483 2744 

Mogala wa Thušo wa Kankere ya Bana 0800 333 0555 


39

5. Dinyakwa tša motheo 

Naa ke eng mohola wa go tseba gore ken a le tokelo ya dijo 

tše di lekanego le meetse ao a hlwekilego, mola ke sa kgone 

go ithekela dijo tšeo di lekanego mme ke tšea leeto le letelele 

go hwetša meetse ka mehla? 

Molaotheo wa rena o re 

motho yo mngwe le yo 

mongwe o na le tokelo ya 

phihlelelo ya dijo tšeo di 

lekanego le meetse ao a 

hlwekilego, le gore ngwana 

yo mongwe le yo mongwe 

o na le tokelo ya dijo tšeo 

di fepago mmele. Fela re 

a tseba gore go batho ba 

bantši, tokelo yeo ga e sešo 

ya diragatšwa! 

Molao o reng? Ditokelo le melao 

Polokego ya dijo 

Karolo ya 27 ya Molaotheo e fa badudi ka moka tokelo ya dijo, 

fela tokelo yeo e ka diragatšwa fela ge go na le “polokego ya 

dijo”. Seo se ra gore go swanetše go ba le: 

DITOKELO 

LE MELAO 

Dijo tšeo di lekanego, tšeo di bolokegilego mme e le dijo tšeo di fepago mmele 

●● 

●● 

Motho yo mongwe le yo mongwe o swanetše go ba le dijo tšeo di lekanego gore a 

kgone go phela 

Dijo di swanetše go ba tša boleng bja ka godimo go thuša motho go phelega mmeleng. 

Phihlelelo ya dijo 

●● 

●● 

●● 

Ga se maikarabelo a mmušo go fana ka dijo ka dinako tšohle, fela o swanetše go 

kgontšha batho go ikhweletša dijo. 

Theko ya dijo tša boleng bjo bo loketšego mmele ga se ya swanela go ba ya 

godimo kudu mo motho o fe goba ofe a ka kgonago go di hwetša 

Mmušo o swanetše go thuša batho bao bas a kgonego go ithekela dijo ka bobona. 

Phihlelelo ya meetse 

Molao wa Bosetšhaba wa Meetse o re badudi ba na le tokelo ya meetse bakeng 

sa dinyakwa tša botho tša motheo le go hlokomela go šoma ga tikologo 

ya meetse. Tumelelo e a nyakega go tšwa Kgorong ya tša Meetse goba 

Catchment Management Angency (CMA) bakeng sa tšhomišo ya meetse dilong 

tše dingwe. Tshedimošo ye nngwe, bona letl 44. 


Lenaneo la tšweletšo ya dijo tša ka gae 

Lenaneo le le thuša batho bao ba 

amilwego kudu ke go hloka dijo, 

mohlala, batho bao ba se nago seo bat 

la se jago lehono le ka moswana. Le 

lebiša go ruta batho go bjala dijo ka go 

ba abela ditlabelo tša temo tša go thoma 

le didirišwa tša go ikgetha tša go swana 

le “megoma ya go šoma ka matla.” 

DITIRELO LE 

MANANEO 

Ka ngwaga wa 2006, lenaneo le thušitše 

malapa a 40 000 go bjala dijo; maikemišetšo a ngwaga 

wa 2007 ke go fihlelela malapa ao a fetago 62 000. Lenaneo le le 

lebiša kudu go baswa le basadi, kudu bao ba hwetšago thušo go 

Diprotšeke tša Dijo le Mananeo a Dijo tša Tšhoganetšo. Le šoma 

kudu dinagamagaeng, fela le akaretša le metsesetoropo. 

Lenaneo leo le akaretšago la dijo 

Lenaneo le le diragatšwa ka maokelong le dikliniki go thibela phepompe. Lenaneo le fana ka ditlaletša 

difepammele tša mohuta wa A go bomme ba masea ao a sa tšwago go belegwa, masea le bana, le 

difepammele tšeo di fapanego go batho bao ban ago le TB le/goba HIV/AIDS. Etela kliniki ya gago ya 

kgauswi. Bomme ba swanetše go tla le “Tšhate ya Tsela ya Bophelo bjo kaone” ya bana ba bona. 

Lenaneo la Bosetšhaba la Phepo ya Dikolong 

Lenaneo le le abela dikolo tšhelete ya phepo dikolong. Dikolo di hwetša 80c go ngwana o tee ka 

letšatši. Go fela go e ba le tšhelete yeo e feteletšego go lefela ditshenyegelo tša thwalo ya dijo 

go ya dikolong le ya go di apea. Dikolong tšea di fiwago thušo yeo ke tšeo di lego mafelong ao a 

hlašetšwego ke bodiidi, fela ka lebaka la tlhaelelo ya methopo, dikolo ga di hwetše thušo yeo ka moka 

ga tšona. Dikolo di ka hwetša foromo ya kgopelo go tšwa go Kgoro ya Thuto. 

Ditirelo tša motheo tšeo di sa lefelwego tša mmasepala 

Mmušo o ikemišeditše go abela ditirelo tša motheo tša mmasepala go malapa ka moka. Ke mošomo 

wa molaomotheo go dikgoro ka moka go netefatša gore maafrika Borwa ka moka a hwetša tirelo ya 

maemo ao a amogelegago. Ga bjale, ditirelo tša motheo tšeo di sa lefelwego di lebišwa bao ba hlokago. 

Ditirelo tše di akaretša meetse, tša morago, maatla (mohlagase) le thwalo ya ditlakala. Dikgoro tša 

mmušo tša bosetšhaba le profense gammogo le mebasepala di šoma mmogo go abela lapa le lengwe 

le lengwe: dikilolitara tše 6 tša meetse ka kgwedi, dikilowate tše 50 tša mohlagase ka kgwedi, phihlelelo 

ya ditlabelo tša maithomelo le thwalo ya ditlakala. 

Mohlagase wo o sa lefelwego 

Mohlagase wo o sa lefelwego ke dikilowate tše 50 lapeng le lengwe le lengwe ka kgwedi go lenaneo 

la maatla a kriti. Mohlagase wo o tla lekana go fana ka mabone, meetse a borutho le ketlele, 

go šidulla le thelebišene ye nnyane ya boso le bošweu. 


41

Karolo ya Mebasepala 

Mmušo wa Selegae o raloka karolo ye bohlokwa go fihlelela dinyakwa tša setšhaba tša leago, 

ekonomi le didirišwa le go kaonafatša boleng bja maphelo a bona 

O rata go: 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

Fana ka mmušo wa temokrasi le wa go tšea maikarabelo ditšhabeng 

Fihlelela dinyakwa tša setšhaba 

Fa ditšhaba ditirelo ka mo go tletšego 

Godiša tšwelopele ya leago le ekonomi 

Godiša tikologo ye e bolokegilego le ye e phetšego gabotse 

Hlohleletša ditšhaba le mekgatlo ya ditšhaba go tšea karolo ditabeng tša mmušo wa selegae 

Godiša setšo sa ditrelo tša setšhaba le go tšea maikarabelo go bašomedi ba bonaArola 

maikarabelo gabotse gore ditaba tša mmušo wa selegae di laolwe gabotse. 

Ka ditebo tše, mmušo o ikemišeditše go hlola tikologo ye e phetšego gabotse moo e lego gore 

dihlopha tša batšwasehlabelo di a thekgwa le go tšhireletšwa. Se se tliša mmušo le ditšhaba 

kgauswi le kgauswi. 


Go ya ka dinepo tša bjale tša kabelo ya ditirelo le kgolo, mmušo wa Afrika-Borwa o 

ikemišeditše go kgonthišiša gore malapa ka moka a fihlelela maemo a magomo a ka tlase a 

tirelo ye nngwe le ye nngwe ya motheo ngwageng wa 2014, tšeo e lego: 

Meetse: Malapa ka moka a 

swanetše go fihlelela bonnyane bja 

meetse ao a hlwekilego a go tšwa 

phaepeng 200m go tšwa lapeng. 

Kelelatšhila: Malapa ka moka a 

swanetše go fihlelela bonnyane 

bja ntlo ya go ithomela yeo e 

tsenyago moya. 

Mohlagase: Malapa ka moka 

a swanetše go kopanywa 

setšhabeng. 

Thwalo ya Ditšhila: Malapa ka 

moka a swanetše go fihlelela 

ditirelo tša thwalo ya ditšhila tša 

bonnyane bja ga tee ka beke. 

Ntlo/Bodulo bja Batho: Mafelo a baipei ka 

moka ao a lego gona a swanetše go dirwa 

semmušo, a be le dipeakanyo tša tšhomišo 

ya naga bakeng sa mafelo a ekonomi le a 

leago, a fiwe gape le ditirelo tša motheo tša 

go ya go ile. 

Tše dingwe (thuto, maphelo, ditsela 

dinamelwa, dipapadi le boithabišo, thekišo 

ya mebileng, diphaka, diholo tša setšhaba, 

bjalobjalo.): Maemo a phihlelelo ya ditirelo 

tše dingwe ka moka tša mmušo wa leago 

le tša ekonomi di swanetše go hlaloswa 

gabotse, di beakanywe gape, ge go 

kgonega, di diragatšwe ke karolo ye nngwe 

le ye nngwe e šomišana le mebasepala ge 

go hlogwa le ge go diragatšwa Dipeakanyo 

tša go Aga tše di Akaretšago 


43

Laesense ya meetse 

Ge o nyaka go thoma go šomiša meetse, goba 

go oketša tšhomišo ya meetse ao o nago nawo, 

mohlomongwe o tla nyaka laesense ya go dira 

seo. Dilaesense di nyakega gape bakeng sa: 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

Go boloka meetse 

Dithokgwa tše diswa tša kgwebo 

Go thiba goba go fapoša kelo ya meetse 

nokeng 

Go swaragana le ditirelo tšeo di laotšwego 

Go ntšhetša ditšhila mothopong ofe goba ofe 

wa meetse 

Go lahla ditšhila ka tsela yeo e ka amago 

mothopo wa meetse 

Go lahla meetse ao a fišago 

Go fetola bogare bja noka, mariba goba 

pharologantšho ya mothopo wa meetse 

Go tloša, go ntšha goba go lahla meetse ao 

a humanwego ka tlase ga mabu, le 

Boithabišo. 

Ge o nyaka laesense ya go šomiša meetse, o tla swanela ke go dira dikgopelo Ofising 

ya Tikolong ya geno ya Kgoro ya Merero tša Meetse. Ge Catchment Management 

Agency e le gona, e a kgona go hlagiša laesense. Difomo tša go dira dikgopelo tša 

laesense di ka taoneloutiwa letlakaleng la Water Use Registration and Licensing (http:// 

www.dwa.gov.za/Projects/WARMS/Registration1.aspx) goba o letšetše 0800 200 200. 

Laesense ya gago e tšea nako ya go lekana dikgwedi tše 3 – 12 gore e loke, go ya 

ka tsela yeo e šomišago meetse a gago ka yona, le ditlamorago tšeo di a tlišago. 

Dikgopelo tše di nago le ditlamorago tša maeomo a tlase le mohola setšhabeng ka 

kakaretšo di tla lokišwa ka pela. O ka kgopelwa go fana ka tshedimošo ye nngwe, go 

bapatša tšhomišo ya meetse le go mema batho bao ba nago le kgahlego goba bao ba 

amegago gore ba swayaswaye. 

Ikopanye le ofosi ya DWAF ye elego Tikologong ya geno ge o se na bonnete bja gore 

tšhomišo ya gago ya meetse e hloka laesense. 


Dintlha tša Kgokagano tša Kgoro ya Merero ya Meetse 

HEAD KANTOROKGOLO OFFICE POSTAL Aterese ya ADDRESS Poso PHYSICAL Aterese ya go 

Goroša ka Letsogo 

ADDRESS 

Ofisi ya dilo ka Private Bag X 313 185 Schoeman 

Generic Office Private Bag X 313 185 Schoeman 

Kakaretšo 

Pretoria 0001 Street, Pretoria 

Pretoria 0001 Street, Pretoria 

Chief Director: Regional Private Bag X313 185 Schoeman 

Chief Director: Regional Private Bag X313 185 Schoeman 

Co-ordination and Pretoria 0001 Street 

Co-ordination and Pretoria 0001 Street 

Support 

Pretoria 

Support 

Pretoria 

FAX Nomoro NO ya Fekese TEL Nomoro NO ya 

Mogala 

(012) 336 8664 0800 200 200 

(012) 336 8664 0800 200 200 

(012) 326 3348 (012) 336 7500 

(012) 326 3348 (012) 336 7500 

REGIONAL 

DIOFISI TŠA TIKOLOGO 

OFFICES 

Kapa Bohlabela 


King Williams Town 5600 

(043) 604 5592 (043) 604 5402 

Freistata PO Box 528 

Bloemfontein 9300 

(051) 430 8146 (051) 405 9000 

Gauteng 


Pretoria 0001 

(012) 392 1304 (012) 392 1303 

KwaZulu-Natal PO Box 1018 

Durban 4000 

(031) 336 2849 (031) 336 2861 

Mpumalanga 

Lebowa 

Bophirima 

Kapa Lebowa 

Limpopo 

Kapa Bophirima 


Nelspruit 1200 


Mmabatho 2735 


Kimberley 8300 


Polokwane 0700 


Sanlamhof 7532 

(013) 759 7525 (013) 759 7310 

(018) 384 2059 (018) 387 9547 

(053) 831 4534 (053) 830 8804 

(015) 295 2295 (015) 290 1215 

(021) 941 6104 (021) 941 6100 


Ikopanye le Khomišene ya Afrika Borwa ya Ditokelo tša Batho ge e 

le gore o thibelwa ditokelo tša gago tša phihlelelo ya dijo le meetse 

(lebelela letlakala la 84). 

Tshedimošo ye nngwe ka ga kabelo ya ditirelo tša 

motheo, ikopanye le masepala wa gago wa selegae. 

TSELA YEO E 

LATELWAGO LE 

TOKIŠO 


45

Pušotirišano le Merero ya Setšo: 

Kgorokgolo le Ditshepetšo tša Diprofense 

HEAD KANTOROKGOLO OFFICE Aterese Postal Address ya Poso Aterese Physical ya Address go Goroša ka Nomoro Fax no ya Nomoro Tel no ya 

Letsogo 

Fekese 

Mogala 

Pretoria Tshwane Private Bag 804 

Pretoria 0001 

PROVINCIAL 

DIOFISI TŠA DIPROFENSE 

OFFICES 

87 Hamilton 

Cnr Hamilton and Proes Street, Sts, Pretoria Pretoria 

(012) 334 0603 (012) 334 0600 

Kapa Bohlabela 


Tyamzashe Building, Phalo Avenue, 

(040) 635 0439 (040) 609 5243 

Bhisho 5605 

Civic Square, Bhisho 


Bloemfontein 9300 

Lebohang Building, 7th Floor, Cnr 

Markgraaff & St Andrew Streets, 

Bloemfontein 

(051) 405 4803 (051) 405 5719 

Gauteng 


Corner House, 17th Floor 

(011) 836 9334 

(011) 355 6000 

Marshalltown 2107 

63 Fox Street, Johannesburg 

(011) 355 2108 

(011) 355 5000 / 

5022 

KwaZulu-Natal 


330 Langalibalele 

(033) 345 6432 (033) 395 2831 

Pietermaritzburg 

(Longmarket) Street 

3200 

Natalia Building, Pietermaritzburg 

Mpumalanga 


7 Government Boulevard Building 

(013) 766 2494 

(013) 766 2641 / 


6, Riverside Park, Ext 2, Nelspruit 

(013) 766 8425 

(013) 766 6237 

Leboa 


NWDC Building, 1st Floor 

(018) 387 3000 / 

(018) 387 3008 

Bophirima 

Mmabatho 2735 

Cnr Provident St & University Drive 

(018) 384 1569 

(018) 387 6001 / 

Mmabatho 

7902 / 7940 

Kapa Lebowa 



(053) 839 4917 / 

(053) 839 5100 / 


Kimberley 

(053) 831 2904 

(053) 830 9400 

Limpopo 

Mail Street 

Local Government and Housing 

(015) 291 4808 (015) 295 3910 / 


Building 

(015) 294 2000 


28 Market Street, Polokwane 

Kapa Bodikela 


Room 4-05, ISM Building 

(021) 483 3421 / 

(021) 483 4705 / 6 

Cape Town 8000 

27 Wale Street, Cape Town 

(021) 483 8789 

(021) 483 2342 


Mebasepala ya Ditoropongkgolo 

MMASEPALA Aterese ya Poso Aterese ya go Goroša 

ka Letsogo 

Nomoro ya 

Fekese 

Nomoro ya 

Mogala 

Toropokgolo ya 

The Municipal Manager 

Cnr Oxford & North Streets 

(043) 743 1941 / 

(043) 705 2000 

Buffalo 

PO Box 134 

Trust Centre Building 

1688 

East London 5200 

East London 



Civic Centre 

086 103 090 / 

0860 103 089 / 

Kapa 

Cape Town 8000 

Podium Block, 6th Floor 

(021) 400 1313 

(021) 401 4701 / 

12 Hertzog Boulevard 

(021) 400 1300 

Cape Town 

Mmasepala wa Selegae 

wa Toropokgolo ya 

Matlosana 

PO Box 299 

Klerksdorp 

Cnr Braam Fischer & OR 

Tambo Streets, Klerksdorp 

(018) 464 1780 (018) 487 8000 

Nelson Mandela Bay PO Box 116 

Port Elizabeth 6000 

City Hall 

1st Floor, Market Square 

Goven Mbeki Avenue 

Port Elizabeth 

(041) 506 3431 (041) 506 555 / 

3267 / 1911 


PO Box 14013 

373 Pretorius Street 

(012) 323 5117 (012) 358 2111 / 

Tshwane 

Lyttelton 0141 

Pretoria 

7111 / 

(012) 358 7911 


PO Box 1049 

158 Loveday Street 

(011) 339 5704 (011) 375 5555 / 

Johannesburg 

Johannesburg 2000 

Metropolitan Centre 

(011) 407 7557 / 

1st Floor Connel Chamber 

7558; 

Braamfontein 

Toll-free: 101 77 

Ethekwini PO Box 1014 

City Hall 

(031) 311 2111 0800 331 011 / 

Mmasepala wa 


Ekhurhuleni 

Durban 4000 


Germiston 1400 

West Street, Durban 

Germiston Civic Centre 

Cnr Cross & Queen 

Streets 

(011) 871 7258 

(031) 311 2000 

(011) 820 4560 / 

4570 

Call centre: 

0860 543 00 

Germiston 

Emergencies: 

(011) 458 

0911 / 10177 


47

Mebasepala ya Selete 

Mebasepala ya 

Aterese ya Poso 

Aterese ya go 

Nomoro ya 

Nomoro ya 

Diprofense le Dilete 

Goroša ka Letsogo 

Fekese 

Mogala 

MPUMALANGA 

Mmasepala wa 

Selete sa Gert 

Sibande 

PO Box 550 

Secunda 2302 

Louwrens Muller St 

Council Building 

(017) 634 1425 / 

(017) 631 1607 

(017) 620 3000 / 

(017) 620 3143 

Secunda 

Mmasepala wa 

PO Box 437 

Council Building 

(013) 249 2050 / 

(013) 249 2006 / 

Selete sa Nkangala 

Middelburg 

Corner of Church 

(013) 249 2000 

(DC 31) 

1050 

Street & Wanderers 

Avenue, Middelburg 

Mmasepala 

wa Selete sa 

Ehlanzeni, (DC 32) 

PO Box 3333 


Bartilio Building 

16 Nel Street, Nelspruit 

(013) 752 5346 (013) 759 8655 

KAPA BOHLABELA 

Mmasepala wa Se- 


Erf 140, Ntsizwa Street 

(039) 254 0033 / 

(039) 254 5000 

lete sa Alfred Nzo 

Mount Ayliff 4753 

Mount Ayliff 

0343 

Mmasepala wa 

PO Box 320 

40 Cambridge Street 

(043) 742 0337 (043) 701 4000 

Selete sa Amathole 

East London 5200 

East London 

Mmasepala wa 

PO Box 318 

32 Goven Mbeki 

(041) 508 7000 (041) 508 7111 

Selete sa Cacadu 

Port Elizabeth 6000 

Avenue 

Standard Bank Building 

Port Elizabeth 

Mmasepala wa Se- 

PO Box 7121 

15 Bells Road 

(045) 808 4629 (045) 808 4606 

lete sa Chris Hani 

Queenstown 5320 

Queenstown 

Mmasepala wa 


OR Tambo District 

(047) 532 6518 / 

(047) 501 6400 / 

Selete sa OR 

Mthatha 5099 

Municipality House 

4166 

7000 

Tambo 

Nelson Mandela 

Drive, Mthatha 

Mmasepala 


Cnr Cole & 

(045) 971 0251 (045) 979 3000 

wa Selete sa 

Barkly East 9786 

Graham Streets 

Ukhahlamba 

Barkly East 


KwaZulu-Natal 

Mmasepala wa 

Private Bag 6615 

Unit B9356 

(034) 314 3785 / 

(034) 329 7200 

Selete sa Amajuba 

Newcastle 2940 

Amajuba Building 

1264 

Main Street 

Section 1, Madadeni 

Newcastle 

Mmasepala wa 

PO Box 1788 

Ilembe House 

(032) 437 9589 / 5 (032) 437 9300 

Selete sa Ilembe 

KwaDukuza 

59 / 61 Mahatma 

Stanger 4450 

Ghandi Street 

KwaDukuza 

Stanger 

Mmasepala wa 


40 Main Street 

(039) 834 1750 (039) 834 8600 / 

Selete sa Sisonke 

Ixopo 5276 

Ixopo 

8700 

Mmasepala 

Private Bag X 1025 

uThungulu House 

(035) 789 1409 (035) 799 2500 

wa Selete sa 

Richards Bay 

Krugerrand 

Uthungulu 

CBD Richards Bay 

Mmasepala wa 

PO Box 33 

28 Corner Street 

(039) 682 1720 (039) 688 5700 

Selete sa Ugu 

Port Shepstone 4240 

Port Shepstone 

Mmasepala 

PO Box 3235 

176 / 242 

(033) 342 5502 (033) 897 6700 / 

wa Selete sa 


Langalibalele 

0800 864 911 

Umgungundlovu 

3200 


Mmasepala 

PO Box 449 

Harlingen No. 13433 

(035) 573 1809 (035) 573 8600 

wa Selete sa 

Mkuze 

Kingfisher Road 

Umkhanyakude 

3965 

Mkuze 3965 

Mmasepala wa 

PO Box 1965 

39 Victoria Street 

(034) 218 1940 (034) 219 1500 

Selete sa Umzin- 

Dundee 3000 

Princess Magogo 

yathi 

Building, Dundee 

Mmasepala wa 

PO Box 116 

76 Murchison 

(036) 637 5608 (036) 638 5100 

Selete sa Uthukela 

Ladysmith 

Street, Ladysmith 

3370 

3370 

Mmasepala wa 


400 Ngangane Street 

(035) 874 5591 / 

(035) 874 5500 

Selete sa Zululand 

Ulundi 3838 

Ulundi 

(035) 874 5589 


49

LIMPOPO 

Mmasepala wa 

PO Box 116 

76 Murchison Street 

(036) 637 5608 (036) 638 5100 

Selete sa 

Ladysmith 

Ladysmith 

Bohlabela 

3370 

Mmasepala wa 

PO Box 4100 

41 Biccard Street 

(015) 291 4297 / 

(015) 294 1000 

Selete sa Capricorn 


Polokwane 

(015) 295 5356 

FRAUD: 0800 205 053 

Mmasepala wa 


Old Government 

(015) 812 4301 (015) 811 6300 

Selete sa Mopani 

Giyani 0826 

Building 

Giyani 

Mmasepala wa 


6 Voortrekker Street 

(013) 262 3688 / 

(013) 262 4364 / 

Selete sa 

Groblersdal 

Groblersdal 

5849 

7600 

Sekhukhune 

Mmasepala wa 


Old Parliament 

(015) 962 1017 (015) 960 2000 

Selete sa Vhembe 

Thohoyandou 


Tusk, Venda Street 

Thohoyandou 

Mmasepala wa 


Harry Gwala Street 

(014) 717 2931 / 

(014) 718 3300 

Selete sa Waterberg 

Modimolle 0510 

Modimolle 

3886 


LEBOWA BODIKELA 

Mmasepala wa 

PO Box 1993 

Corner Beyers 

(014) 592 6085 / 

(014) 590 4507 / 

Selete sa Platinamo 

Rustenburg 0300 

Naude & Fatima Sts 

(014) 597 0306 

4500 

ya Bojanala 

Bhayat Drive 

Rustenberg 

Mmasepala 


Civic Centre 

(018) 473 2561 (018) 473 8009 

wa Selete sa Dr 

Klerksdorp 

Patmore Road 

Kenneth Kaunda 

2561 

Orkney 2620 

Mmasepala wa Selete 

PO Box 21 

21 De Kock Street 

(053) 927 2401 (053) 927 2222 

sa Boprima / 

Vryberg 8600 

Vryberg 

Mmasepala wa 

Selete sa Dr Ruth 

Segomotsi Mompati 

Mmasepala wa 


Corner Camoton 

(053) 927 2401 (053) 927 2222 

Selete sa Ngaka 

Mafikeng 2745 

Street & First 

Modiri Molema 

Avenue 

Industrial Site 

Mafikeng 

Kapa Bophirima 

Mmasepala wa 

Selete sa Cape 

Winelands 

PO Box 100 

Stellenbosch 7599 

46 Alexander Street 

Stellenbosch 

(023) 342 8442 / 

(021) 887 2271 

0861 265 263 / 

(021) 888 5100 

Mmasepala wa 

Selete sa Central 

Karoo 


Beaufort West 6970 

63 Donkin Street 

Beaufort West 6970 

(023) 414 1253 (023) 449 15000 

Mmasepala wa 

PO Box 12 

54 York Street 

(044) 874 6626 / 

(044) 803 1300 

Selete sa Eden 

George 6530 

George 

(044) 568 6164 

Mmasepala wa 


155 Main Street 

(028) 313 0495 / 

086 1234 777 / 

Selete sa Overberg 

Bredasdorp 

Hermanus / 26 Long St 

(028) 425 1014 

(021) 425 1157 

Bredasdorp 

Mmasepala wa 

Selete sa West 

Coast 

PO Box 242 

Moorreesburg 

8 Long Street 

Moorreesburg 

086 692 6113 (022) 433 8400 

7310 


51

FREISTATA 

Mmasepala wa 

PO Box 10 

Fezile Dabi 

(016) 976 0769 (016) 970 8600 / 

Selete sa Fezile 

Sasolburg 1947 

District 

(016) 976 3047 

Dabi 

Municipality 

Building 

John Vorster 

Street 

Sasolburg 

Mmasepala 

PO Box 2163 

Corner Jan 

(057) 353 3382 (057) 353 3094 / 5 / 

wa Selete sa 

Welkom 9460 

Hofmeyer & 

8 / 9 

Lejweleputswa 

Tempest Roads 

(057) 916 8586 

Welkom 

Mmasepala wa 

PO Box 3677 

Provideaumea 

(051) 713 0461 (051) 713 9300 / 

Selete sa Motheo 

Bloemfontein 

Building 

(051) 403 3714 

9300 

184 Nelson 

Mandela Drive 

Bloemfontein 

Mmasepala wa 


Old Parliament 

(058) 713 0940 (058) 713 4485 / 

Selete sa Thabo 

Witsieshoek 9870 

Building 

(058) 718 1000 / 

Mofutsanayane 

1 Mampo Street 

(058) 713 5846 

Witsieshoek 

Mmasepala wa 


20 Louw Street 

(051) 713 0461 (051) 713 9300 / 

Selete sa Xhariep 

Trompsburg 9913 

Trompsburg 

(051) 403 3714 


KAPA LEBOWA 

Mmasepala wa 


51 Drakensberg 

(053) 861 1538 (053) 838 0902 / 

Selete sa Frances 


Avenue 

11 

Baard 

Carterlen, Kimberley 

Mmasepala wa 

PO Box 1480 

4 Federale 

(053) 712 2502 (053) 712 1001 / 2 / 

Selete sa Johan 

Kuruman 8460 

Mynbou Street 

3 / 4 

Taolo Gaetsewe 

Kuruman 

Mmasepala wa 

PO Box 5 

Van Riebeeck 

(027) 712 8040 (027) 712 8000 

Selete sa Namaqwa 

Springbok 8240 

Street, Springbok 

Mmasepala wa 


Culvert Road 

(053) 631 0891 / 

(053) 631 2529 / 

Selete sa Pixley 

De Aar 7000 

De Aar 

(053) 631 2529 

(053) 0891 0896 

ka Seme / Karoo 

Mmasepala wa 


Corner Hill & Le 

(054) 337 2888 (054) 337 2800 

Selete sa Siyanda 

Upington 

Roux Streets 

Upington 

GAUTENG 

Mmasepala wa 

Private Bag 

287 Iridium Street 

(013) 933 3489 (013) 933 6500 

Selete sa 

X10579 

Ekandustria 

Metsweding 

Bronkhorstspruit 

1020 

Mmasepala wa 

PO Box 471 

Corner Beaconsfield 

(016) 455 2573 (016) 450 3000 


Vereeniging 1930 

& Leslie Streets 

Sedibeng 

Vereeniging 

Mmasepala wa 


Corner 6th & Park 

(011) 412 3663 (011) 411 5000 


Randfontein 1760 

Streets 

West Rand 

Randfontein 


53

6. Tšweletašopele ya Leago 

Naa o ka dira eng ge o nyaka thušo ya tšhelete yeo o ka 

iphedišago ka yona mo kgweding e tee fela? Go bage o 

tlaleditšwe ke maikarabelo a mantši? Mohlala, Sara o godiša 

bana bao e sego ba gagwe. O tee wa bona o golofetše. Ba 

bangwe ba na le mathata a bona a itšeng. 

Ke godiša bana ba ka le bana ba moratho 

wa ka. Naa ke ile go kgona bjang? 

Ke hlokomela mme wa ka yo a lwalago 

monaganong, yo a amogelago phenšene. Ke na 

le kgatelelo ye kgolo kudu. Naa go na le thušo 

yeo nka e hwetšago? 

Lebelela Thušo ya Tšhelete, letlakala la 56 

Ke bile segole ka 

morago ga kotsi ya 

mmotoro, bjale ga ke 

kgone go šoma. Naa 

go na le thušo yeo 

nka e hwetšago? 

Lebelela Thušo ya tšhelete ya bao ba 

golofetšego, letlakala la 56 

Lebelela Thušo ya Phepo ya Bana, letlakala 

la 55 

Lebelela Thušo ya tšhelete ya phepo ya bana 

bao e sego ba gago, letlakala la 55 

Ke golofetše kudu. 

Batswadi ba ka ba 

babedi ba a šoma, 

fela ke bothata gore 

ba nthuše ka tšhelete 

le tša kalafi. Naa go 

na le se sengwenyana 

go thuša lapa la ka? 

Lebelela Thušo ya tšhelete ya bao ba fepšago 

ka tlhokomelo ya dinako tšohle, letlakala la 57 

Molao o reng? 

Karolo ya 27 ya Molaotheo e re motho yo mongwe le yo mongwe o na le tokelo 

ya phihlelelo ya polokego ya leago, go akaretšwa le thušo ya leago (thušo ya 

tšhelete ya phepo) ge ba sa kgone go iphepa. Molao wa Thušo ya Leago o 

abela mehuta ya thušo ya tšhelete ya phepo. Mabaka a taolo a beilwe mme a 

latelwa mabapi le mohuta wa thušo ya tšhelete ya phepo. 

DITOKELO 

LE MELAO 


TŠHELETE YA THUŠO YA PHEPO 

Thušo ya tšhelete ya phepo ya bana 

Thušo ye ya tšhelete ya phepo ya 

bana e thuša mohlokomedi wa bana 

ba ka tlase ga mengwaga ye 14, mo e 

lego gore mohlokomedi ke motswadi 

goba motho yo mongwe. 

●● 

Go amogela tšhelete ye ya thušo 

ya phepo, mogolo wa motho yo 

a dirago dikgopelo le mogolo wa 

molekane wa gagwe o swanetše go 

ba ka tlase ga maemo a itšego. 

DITIRELO LE 

MANANEO 

●● 

●● 

Ngwana le mohlokomedi ba swanetše go ba badudi ba Afrika 

Borwa mme ba dula ka mono Afrika Borwa. 

O ka se kgopelele bana bao ba fetago ba selelago bao e 

sego ba gago, seo se ra bana bao e sego ba pelego ya gago. 

Ikopanye le SASSA go 0800 60 10 11 go nyakikišiša gore 

o loketšwe goba ga wa lokelwa go amogela Tšhelete ya 

Thušo ya Phepo ya Bana. 

Tšhelete thušo ya phepo ya bana ba e sego ba gago 

Thušo ye ya tšhelete 

ya phepo ya bana 

ke ya batho bao ba 

godišago bana bao 

e sego ba bona, bao 

ba dirilego kgopelo 

ka Kgorotsheko ya 

Bana mme ba fetoga 

batswadi ba bana. 

Go ba motswadi 

wa ngwana yo a 

kgopelwago molaong, 

ikopanye le Modiredi 

wa tša Leago goba 

Mokgatlo wa tša 

Bophelo bjo Botse bja 

Bana. 


55

Tšhelete thušo ya Bogole 

Tšhelete ye ya thušo ya bogole e thuša batho bao bas a kgonego go šoma ka lebaka la go 

fokola ga mmele le monagano. Thušo ye ya tšhelete e fiwa ge phokolo e ile go tšea lebaka la go 

feta ngwaga mme thušo ya nakwana e fiwa ge bofokodi bjo yo tšea fela magareng ga dikgwedi 

tše tshela go iša go ngwaga. 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

Go amogela tšhelete ye ya thušo ya phepo, mogolo wa motho yo a dirago dikgopelo le 

mogolo wa molekane wa gagwe o swanetše go ba ka tlase ga maemo a itšego. 

Ngwana le mohlokomedi ba swanetše go ba badudi ba Afrika Borwa mme ba dula ka mono 

Afrika Borwa 

Bakgopedi ba basadi ba swanetše go ba le mengwaga ye 18 go ya go 50, mme banna ba 

swanetše go ba le mengwaga ye 18 go ya go 64. 

Mokgopedi ga a swanela go ba a amogela tlhokomelo lefelong la tlhokomelo la mmušo. 

Mokgopedi ga a swanela go ba a hwetša thušo ye nngwe ya tšhelete ya phepo. 

Kokeletšo ya Tšhelete ya Thušo 

Tšhelete ye ya thušo ke thušo yeo e fiwago batho bao ba šetšego ba hwetša phenšene ya 

batšofadi, tšhelete ya thušo ya bogole goba masole ao a tšwago ntweng, mme bas a kgone go 

itlhokomela. 

●● 

●● 

Thušo ye ya tšhelete ke ya batho bao ba swanetšego go hlokomelwa ke motho yo mongwe 

ka lebaka la bogole bja bona bja mmele le monagano. 

Mokgopedi ga a swanela go ba a amogela tlhokomelo lefelong la tlhokomelo la mmušo 

goba lefelong leo le thušwago ke mmušo ka ditšhelete. 

Bakgopedi ba tšhelete ye ya thušo ba ka dira dikgopelo lefelong la kgauswi la Thušong 

goba Kgorong ya Tšweletšopele ya Leago. Tshedimošo ya dikgokagano o tla e hwetša 

letlakaleng la 70. 


Tšhelete ya Thušo ya Tlhokomelo 

Thušo ye ya tšhelete e thuša batho bao ba swanetšego 

go hlokomela bana bao ban ago le bogole bjo bo nyakago 

tlhokomelo ya nako le nako. Batho bao e ka ba batswadi goba 

bao ba kgethilwego bjalo ka bahlokomedi ke kgorotsheko. 

●● 

●● 

Ngwana o swanetše go ba modudi wa Afrika Borwa, 

batswadi bao ba kgopetšego ngwana e swanetše go ba 

badudi ba Afrika Borwa. 

Mokgopedi le ngwana bobedi bja bona bo swanetše go 

dula ka mono Afrika Borwa. 

●● 

Ngwana yoo ga a swanela go ba a hlokomelwa diiri tše 24 

go feta dikgwedi tše tshela ka go lefelo leo le lefelwago ke 

mmušo. 

●● 

Ngwana o swanetše go ba a le magareng a ngwaga o tee 

le ye 18. 

Ikopanye le SASSA go 0800 60 10 11 go nyakikišiša gore 

o loketšwe goba ga wa lokelwa go amogela Tšhelete ya 

Thušo ya Tlhokomelo ya Bana bao ba Golofetšego. 

Tšhelete ya Thušo ya Kimollo ya tša Leago 

Ye ke thušo ya nakwana ya batho bao ba hlagelwago ke mathata mme ba hloka thušo ya ka 

pejana. 

O ka kgopela Thušo ya Kimollo ya tša Leago ge: 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

O emetše thušo ye nngwe yeo e sa lokišwago 

Go hlolegile kotsi bjalo ka ntlo yeo e swelego 

Ga wa dumelelwa go hwetša thušo ya tšhelete go ya ka molao fela o na le mathata ao a 

ikgethago a tlhokego ya thušo. 

Ga o kgone go šoma ka lebaka la bolwetši goba o bolwetšing mo dikgweding tša ka tlase ga 

tše tshela. 

Mohlokomedi wa ka lapeng o hlokofetše goba o ka kgolegong dikgweding tša ka tlase ga tše tshela. 

Ga o kgone go hwetša tšhelete ya phepo go tšwa go motswadi wa ngwana. 

Tšhelete ya Thušo yeo e Emišitšwego 

Tefelo ya tšhelete ya thušo e ka fegwa, fela o ka dira kgopelo go Kgoro ya Tšweletšopele ya 

Leago gore e bušetšwe. Tšhelete ya thušo e ka fegwa ka mabaka ao a fapanego: 

●● 

●● 

●● 

●● 

Seemo sa gago se ka fetoga – go swana le ge o ka tšewa ka go lefelo la mmušo la tlhokomelo 

morago ga go fela ga nako ya tefelo ya tšhelete ya bogole bja nakwana, bjalo bjalo. 

Go hlokagala ga tšhomišanommogo ge thušo ya gago ya tšhelete e senkwa leswa 

Go se tšee tšhelete mo dikgweding tše tharo ka go latelana 

Go se be gona ka mono Afrika Borwa dikgwedi tše tshela le go feta. 


57

Go dira kgopelo ya thušo e fe goba e fe 

O tla nyakega: 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

Pukwana ya gago ya boitsebišo yeo e 

khoutilwego ka methaladi, le ya molekane 

wag ago goba mosadi wag ago ge e le gore 

o nyetše/we 

Bohlatse bja maemo a gago a lenyalo, 

setifikeiti sa lenyalo, lengwalo la tlhalo goba 

setifikeiti sa lehu sa molekane wag ago ge e 

le gore ga a sa phela. 

Setifikeiti sa matswalo sa ngwana ge e le 

gore kgopelo key a ngwana 

Setifikeiti sa ngaka ge e le gore kgopelo key 

a bogole 

Bohlatse bja letseno la gago le la molekane 

wa gago la yona nako yeo, abitabiti ge e le 

gore ga o šome. 

O dira bjang kgopelo: 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

Ge o tšofetše kudu goba o bajwa kudu go ka 

kgona go dira kgopelo, leloko la lelapa le ka 

dira kgopelo legating la gago. 

O tla kgopelwa go tlatša foromo. Ge 

e tladitšwe mme e išitšwe, o tla fiwa 

setlankana. E lote, ke bohlatse bja letšatši 

leo o dirilego kgopelo ka lona. 

Ge kgopelo ya gago e dumeletšwe, o 

tla lefelwa go tloga letšatši leo ka lona o 

dirilego kgopelo. O ka lefelwa ka tšhelete ya 

seatleng, yeo o ka itatelago yona wena ka 

bowena goba e ka motho yo a rongwago ke 

wena. Motho yo o bitšwa prokhureita. 

Ge o se na prokhureita, mmušo o swanetše 

go go hweletša motho yo a ka go tšeelago 

yona 

O ka ikgethela gore tšhelete e lefelwe 

ka go akhaonto ya gago ya panka, goba 

ya romelwa Kantorong ya gago Poso ya 

kgauswi gore o e hwetše fao. 

Ge kgopelo ya gago e se ya dumelelwa, 

Kgoro ya Tšweletšopele ya tša Leago e 

swanetše go hlaloša ka go ngwala. O na 

le tokelo ya go sekaleswa kganetšo yeo. O 

swanetše go tsenya kgopelo ya tshekoleswa 

ka go Letona la Profense la Tšweletšopele 

ya tša Leago mo matšatšing a 90 go tloga 

letšatšing la kganetšo (Lebelela Molao wa 

Kgodišo ya Toka ya Taolo, letlakala la 10). 


Bomenetša bja tšhelete ya thušo ya leago 

Bomenetša bja tšhelete ya thušo 

ya leago bo ra ge o itira goba o 

ipea seemong seo o sego go sona. 

Bomenetša ke molato wo ka wona o 

ka romelwago kgolegong, mohlala, go 

kgopela tšhelete ya thušo ya bogole 

mola o ka kgona go šoma, goba go 

kgopela phenšene mafelong ao a 

fapanego. 

Ge o hwetša thušo ya tšhelete yeo e 

sego ya go lebana, o tla swanelwa ke 

go e lefela morago go mmušo. Ge e 

le gore Kgoro ya Tšweletšopele ya tša 

Leago e a kgotsofala gore o be o sa 

tsebe gore o ka hwetša tšhelete yeo, e 

tla e emiša, ntle le fao seo se tla bonwa 

bjalo ka bomenetša. 

Ke mošomo wa gago go bega 

bomenetša bja tšhelete ya thušo ge o 

lemoga seo. Bomenetša bjoo bo hlola 

tshenyegelo ya dimilione go mmušo 

ngwaga ka ngwaga, mme seo se tšea 

tšhelete ya batho bao ba e hlokago. 

Se amege ka go bomenetša bja tšhelete 

ya thušo – kotlo ya seo e boima. 

O se ke wa tšea karolo go bomenetša bja tšhelete ya 

thušo ya leago – kotlo ya se e godimo kudu. 

Lekalatiro la Afrika Borwa la Polokego ya Leago ke eng? 

Lekalatiro la Afrika 

Borwa la Polokego ya 

Leago le hlokometše 

gore tšhelete ya 

thušo e lefelwa ka 

mokgwa wa maleba. 

Le na le mananeo ao 

a thibelago bomenetša 

le go šireletša 

tshedimošo ka ga 

baabelwa, mme kotlo 

ya maloko ao a tšeago 

tsogo-le-kobong a 

fiwa kotlo ye boima ka 

kgokagano le ditirelo. 

Tshedimošo ka ga bomenetša bja thušo ya tšhelete, ikgokaganye le Lekalatiro la Afrika Borwa la 

Polokego ya Leago: 0800 601 011 


59

Lenyalo le lapa 

Lenyalo le swanetše go tliša lethabo le 

sekgotsi, fela go batho ba bantši, seo ke ditoro. 

Tlhokofatšo ya mmele, ka polelo le ka tša 

thobalano e senya malapa a mantši. E fela go 

na le melao yeo e šireletšago banna le basadi, 

gammogo le bana go ba tlhokofatša. 

TŠWELETŠOPELE 

YA TŠA LEAGO 

Ge Xolani a tagilwe, mathata a bophelo 

a mo dira bogale, mme o itia mosadi wa 

gagwe. 

Patricia o šetše a tlwaetše seo, ka lebaka la 

gore o a se dumelela. Bana ba gagwe ba šetše 

ba nagana gore go dumeletšwe gore banna ba 

itie basadi. 

Ga se toka go mang goba mang go itia 

molekane wa gagwe. Seo se bitšwa tlhokofatšo 

ya mmele. Go na le mehuta ye mengwe ya 

tlhokofatšo, mme ka moka ga se ya dumelelwa, 

mme e kgahlanong le molao. 

Tlhokofatšo ya ka gae: Molao o reng? 

Molao wa Tlhokofatšo ya ka Gae 

Molao o ntšhitšwe go šireletša batho ba bantši le malapa ao a hlokofatšwago mebele le ka polelo 

le/goba ka thobalano ka magaeng a bona. Mehuta ye ka moka e bitšwa tlhokofatšo ya ka gae. 

Molao o fana ka magato ao batšwasehlabelo ba ka a tšeago go itšhireletša, mme o hlaloša 

gabotse tshepetšotlhahlo go maphodisa ge ba dira pego ya tlhokofatšo ya ka gae. 

Se sengwe sa dilo tšeo di lego boima kudu 

go motho yo a hlokofatšwago ke go tšea 

magato go intšha mo seemong seo. 

Seo ke ka lebaka la gore mengwaga ya 

tlhokofatšo e bolaya boitshepo le tshepo 

ya bokamoso. Ge o le mo seemong se, o 

swanetše go ipotša gore ga se gore ga o 

na mohola e bile ga o kgone selo, le gore 

bophelo bjo bokaone bo a kgonagala. 

Go fihlela 

mohlokofatšwa a ema 

ka maoto go ithuša 

le go thuša bana, 

tlhokofatšo gantši e no 

tšwela pele – nakong 

ye nngwe go fihlela go 

hlaga lehu. Tšea magato 

pele o itshola. 


Tlhokofatšo ya ka gae: Molao o reng? 

Ga ke rate bana 

ba ka ba gola ka 

go thuto ya go 

hlokofatša le go 

hlokofatšwa. Ke 

hlobega boroko e 

fela ga ke tsebe 

gore nka dira eng! 

Mathomo a mabotse ke go 

tseba tokelo ya gago. Go na 

le mekgatlo ye mentši le batho 

bao ba ka go thušago. Se 

tshwenyege o homotše! 

Ge nkabe e se mosadi yo 

a sa kwego, nkabe ke sa 

gapeletšege go mo dira 

dilo tšeo. 

Domestic violence does not only mean acts of violence by men towards women. 

It includes acts commited by adults towards their parents, abuse in same sex 

relationships, abuse of children and abuse of men by women. 

Go ya ka Molao wa Tlhokofatšo ya ka Gae, tlhokofatšo ya ka gae e akaretša: 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

Tlhokofatšo ya mmele, ka thobalano, maikutlo, monagano goba ya seikonomi; 

Tshenyo ya dithoto; 

Go lalelwa ka tšhalomorago 

Go tsena lefelong la motho ntle le kamogelego; le 

Maitshwaro a go tlhokofatša goba a go laola ao a tshwenyanago le maphelo goba polokego ya motho. 

O ka dira eng: kgopelo ya taelo ya tšhireletšo 

Go dira kgopelo ya Taelo ya Tšhireletšo, e ya kgorotsheko ya kgauswi ya magaseterata. Taelo 

ya Tšhireletšo ke taelo ya kgorotsheko ya mohlokofatši yeo e mo laelago go tlogela go go 

hlokofatša, go sego bjalo o tla lebana le kgolego. 

Iša Taelo ya Tšhireletšo kantorong ya morongwa goba seteišeneng sa maphodisa seo se leg 

kgauswi le wena goba mošomong wag ago. Kua seteišeneng sa maphodisa, e fa setatamente 

mme o fe maphodisa Taelo ya gago ya Tšhireletšo. Netefatša gore o ngwala fase leina la 

lephodisa leo o le fago Taelo yeo ya Tšhireletšo le nomoro ya petše ya gagwe. Seo se tla go 

thuša šala mohlala wa taelo moragonyana. 

Lephodisa bjale le tla iša Taelo ya Tšhireletšo go mohlokofatši. Seo se bitšwa Go fa Taelo ya 

Tšhireletšo. Seo ke mošomo wa lephodisa go iša Taelo ya Tšhireletšo go mohlokofatši, seo se 

ra gore ba ka se laele gore wena o iphele yena. 

Go netefatša gore mohlokofatši o hweditše Taelo ya Tšhireletšo, lephodisa le tla go fa 

sengwenyana seo se bitšwago Bohlatse bja Tirelo goba Bohlatse bja Tirelo. Beakanya go tšea 

seo maphodiseng, mme o bušetše go kgorotsheko ya magistrata ka pele ka mo go kgonegago. 

Ge fela klereke e na le tokomane ye, Kgoro e tla go fa Taelo ya go Kgolega ya mohlokofatši. 

Boloka seo lefelong leo le bolokegilego. E tla šomišwa ge mohlokofatši a boeletša molato. A ka 

swara ka pelepele ge seo se ka diragala. 

Motho yo mongwe le yo mongwe, go akaretšwa le ngwana, a ka dira kgopelo ya Taelo ya 

Tšhireletšo go motho o fe goba o fe. Taelo ya Tšhireletšo e fiwa nako e fe goba e fe – go 

akaretšwa le matšatši a maikhutšo, mafelelo a beke le morago ga diiri tša mošomo. 


61

Magato ao a tšewago ke maphodisa 

Maphodisa a na le maswanedi a go fa batšwasehlabelo sa tlhokofatšo thušo ka tlhompho. Ba 

swanetše go go theeletša, mme ba thuša ka go go fa tshedimošo le boikgethelo bja gago ntle le go go 

nyenyefatša goba go go ahlola. Ge o bega tlhokofatšo ya ka gae o na le tokelo ya: 

●● 

●● 

Go bega tiragalo ka polelo ya gago 

Go ga setatamente mo sephiring e sego pele ga motlhokofatši wa gago goba batho ba bangwe. 

Lephodisa le swanetše go: 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

Ngwala tiragalo ye ka go Retšisetara ya Ditiragalo bjalo ka bohlatse bja gore tiragalo yeo e 

begilwe. 

Lota kgatišo ya Taelo ya Tšhireletšo mme a ngwale dipelaelo tšeo di latelago goba dikgolego. 

Felegetša motšwasehlabelo gae mme ba mo thuše go tšea ditlabelo tša gagwe tšeo a tla di 

šomišago. 

Nyakišiša lefelo le go tšea dithunya le/goba dibetša tšeo di lego kotsi. 

Ge motšwasehlabelo a le kotsing, ba ka golega motho yoo gona moo ntle le taelo ya tshwaro. 

Thuša motšwasehlabelo go hwetša thušo ya kalafo, madulo le kgothatšo, le go mo lemoša ka ga 

ditirelo tše dingwe tšeo di lego gona. 

O ka dira eng ge mohlokofatši a sa obamele Taelo ya Tšhireletšo: 

●● 

●● 

●● 

ge mohlokofatši a sa obamele Taelo ya Tšhireletšo, e ya maphodiseng ka pelepele, mme o fe 

setatamente. 

E fa maphodisa Taelo ya Kgolego yeo o e filwego ge o be o kgopela Taelo ya Tšhireletšo 

Ge e le gore o mo kotsing ya ka pele, maphodisa ba tla golega mohlokofatši go fihlela a itlhagiša 

pele ga kgoro letšatši leo le latelago. Fela ge e le gore kotsi ga se ya nako yeo, o tla tsebišwa go 

iponatša pele ga kgoro letšatši leo le latelago. 


Ge lephodisa le le bogale, le sa hlomphe, le go ahlola, le go nyenyefatša goba 

le palelwa ka mekgwa ye mengwe go swara molato wag ago ka tshwanelo, 

o ka bega seo go Mokomišenare wa Seteišene yo a lego seteišeneng sa 

maphodisa seo se amegago. 

Ngongorego ye e tla ngwalwa ka gare ga retšisetara ya dingongorego. 

Mokomišenare wa Seteišene o tla tšea magato a kgalemo go lephodisa leo. 

TSELA YEO E 

LATELWAGO 

LE TOKIŠO 

Ge o sa kgotsofatšwe ke mokgwa wo ngongorego e sepetšwago ka wona, o ka bega seo go Mokomišenare 

wa Selete, ge e le gore o sa ntše o sa kgotsofale, o 

ka ngongorega go Mokomišenare wa Profense. O ka 

bega seo gape le go Bolaodi bjo bo Ikemetšego bja 

Dingongorego. Ba tla romela pego ka ga ngongorego 

ya gago go Kantorokgolo ya Tirelo ya Maphodisa ya 

Afrika Borwa, mme ba go tsebiša ka magato ao a 

tšewago kgahlanong le lephodisa. 

Ke nyaka go 

bega go katwa. 

Ka mokgwa wo o 

aperego ka gona, ga 

ke makale! 

O ka ikopanya le 

ICD go 

(012) 392 0400. 

Leletša Tekolo ya Tirelo 

ya SAPS go bega tirelo ya 

maphodisa ya maemo a tlase. 

Tshekaseko ya Tirelo ya Tirelo ya Maphodisa ya Afrika Borwa: 0860 13 0860 


Tlhokomelo ya bana: Molao o reng? 

Molao wa Tlhokomelo ya Bana 

Molao o diretše bana Dikgorotsheko tša bona le go thwala bahlankedi 

ba tša leago. O laola gape le ditsela tša go fiwa bana le magae a bana, 

mme o bea magato ao a swanetšego go tšewa ge ngwana a hloka 

tlhokomelo. 

Go ya ka molao wo, ngwana o hloka tlhokomelo ge a le ka tlase ga 

mengwaga ye lesomeseswai mme a: 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

se na batswadi (gob age go sa tsebje mo motswadi a 

lego gona); 

lahlilwe mme a se na tlhokomelo; 

sa kgone go laolwa ke batswadi goba bahlokomedi ba 

gagwe; 

dula ka tlase ga seemo seo se sa lokelago bophelo 

bja gagwe; 

le seemong seo se hlokofatšago mmeleng le 

monaganong; 

hlokofatšwa mmeleng, moyeng goba ka thobalano; le 

go se fepege mmeleng ka dijo. 

DITOKELO 

LE MELAO 

Ngwana wa moagišani wa ka o 

lla mosegare ka moka, mme ke 

gononwa gore dilo ga di sepele 

gabotse. Fela ga ke rate go 

tsenatsena tšeo di sa nkamego. 

Molao gape ga o dumelele go tlhokofatša ngwana goba 

go dumelela gore ngwana a hlokofatšwe. Ge o gononela 

gore ngwana o a hlokofatšwa, o swanetše go bolela ka 

go dira bjalo o tla be o thuša ngwana. Ge o sa rate go 

ikopanya le batswadi ba gagwe thwii, ikopanye le Kgoro 

ya kgauswi ta Tšweletšo ya Leago (lebelela letlakala la 

70), mme bat la romela modiredi wa leago go nyakišiša 

bothata. Bana bao e lego batšwasehlabelo ba nyaka 

tlhokomelo ya baagelani, ka lebaka leo, bolela! 

Tlhokomelo ya Bana: Ditirelo 

Mo batswadi goba bahlokomedi ba sa phethagatšego mešomo ya 

bona, mme bana ba hloka tlhokomelo, mmušo o swanetše go tsena 

ka gare go thuša batswadi, goba go tšea ngwana go motswadi goba 

mohlokomedi mme wa mo hlokomela. Seo se hlalošwa ka gore ke 

ditirelo tša tšhireletšo. 

Tšhireletšo ya ngwana e ka dirwa ke modiredi wa leago, mohlankedi wa 

maphodisa goba modiredi yo a nago le maatla ke molao, yo a ka tšeago 

ngwana yo a hlokago thušo go mo iša lefelong la polokego. 

DITIRELO LE 

MANANEO 

Morago ga se, Kgorotsheko ya Bana e tla tša sephetho ka ga seo se loketšego ngwana. 

Kgorotsheko e ka laela gore ngwana a bušetšwe batswading ba gagwe (ka tlase ga tlhokomelo 

ya modiredi wa leago) goba e ka laela gore ngwana a bewe ka tlase ga tlhokomelo ya batho ba 

bangwe goba a romelwe legaeng la tlhokomelo ya bana. Kgorotsheko e ka laela batswadi goba 

mohlokomedi go tšea karolo ka go fepa ngwana. 

Childline 0800 055 555 


63

TLHOKOMELOPHEPO 

Ke rata bana ba ka, fela ga ke bone gore ke ka lebaka 

la eng ke swanetše go fa mosadi yola tšhelete! O na le 

molekane yo mongwe, mm eke a tseba gore o tlile go no 

senya tšhelete ye. Ntle le seo, e bile ga a ntumelele go 

bona bana ba ka! Ke ka lebaka la eng ke swanetše go 

ntšha tšhelete mola e bile ke sa dumelelwe go ba bona? 

Pete ke moagišani wa Xolani le 

Patricia. Yena ga a nyala, fela o na le 

bana. Mma’go bona ga a mo dumelele 

go ba bona, mme o a ba hlologela. 

Fela ga a nyake go ba fa tšhelete ya 

go ba fepa. 

Tlhokomelophepo: Molao o Reng? 

Diemo tšeo di swanago le tše 

di tlwaelegile. Molao o re ga o 

kgathalele gore batswadi ba amana 

bjang, bobedi bja bona ba na le 

maikarabelo a go fepa le hlokomela 

bana ka dilo ka moka tšeo ba di 

hlokago. 

Molao wa Tlhokomelophepo 

Molao wa Tlhokomelophepo o re ngwana o swanetše go 

hlokomelwa le go fepšwa ke: 

• batswadi, ba nyalane ba se ba nyalana, goba 

• makgolo le rakgolo wa gagwe ge e le gore batswadi ba ngwana 

ba be ba nyalane. 

Ge batswadi ba arogana, motswadi yo a sa dulego le bana, mme a na 

le letseno, le yeana o a tlamega go tšea karolo go godiša ngwana. 

TSELA YEO E 

LATELWAGO LE 

TOKIŠO 

Tšhelete ya tlhokomelophepo e lefelwa bjang? 

Ge batswadi bas a kgone go tšea sephetho ka ga peakanyo ya ditšhelete ka bobona, 

motswadi yo a dulago le bana a ka ya kgorongtsheko ya tlhokomelophepo go hwetša 

tšhelete ya tlhokomelophepo go molekane wa gagwe. Kgorongtsheko ya tlhokomelophepo 

e tla senka dintlha ka moka mme ya tšea sephetho sa gore motswadi yo a sego gona a 

lefe bokae kgwedi ye nngwe le ye nngwe. 

Batswadi ba swanetše go amogela gore maikarabelo a bona a go lefela tšhelete ya 

tlhokomelophepo ga a sepelelane le dikamano, maitshwaro le bokgoni bja motswadi 

yo mongwe. Ka goanna, le ge motswadi yo mongwe a amega ka go bolekane bjo 

bongwe, goba a sa go dumelele go bona ngwana, o sa swanetše ke go lefela tšhelete ya 

tlhokomelophepo. 

Motswadi a ka dira kgopelo ya go fetola tšhelete ya tlhokomelophepo, ge seemo se fetoga. 


Ditirelo tša Tlhokomelophepo 

Tlhokomelophepo e 

swanetše go šomišwa go 

akaretša ditshenyegelo tša 

dinyakwa tša bophelo bja 

ngwana. 

Se se akaretša: Diaparo Thuto Legae 

Leloko le fe goba le fe la lapa, e ka ba la mengwaga ye mekae, 

a ka kgopela leloko le fe goba le fe la lapa go mo hlokomela ka 

phepo, ge e le gore: 

●● 

●● 

Leloko la lapa leo le kgopelago tlhokomelophepo ga le kgone 

go iphepa. 

Leloko la lapa leo le tlhokomelophepo e kgopelago go lona le 

ka kgona go fa tlhokomelophepo. 

DITIRELO LE 

MANANEO 

Tshedimošo ya tlhokomelophepo le merero mabapi le se, ikopanye le Kgoro ya tša 

Toka le Tšwetšopele ya Molaotheo go (012) 315 1111. 


O ka kgopela bokae? 

O ka kgopela tlhokomelophepo yeo e swanetšego go phediša ngwana bophelo bjo 

bo amogelegago. Seo se akaretša dijo, diaparo, madulo le sekolo. Ditshenyegelo tše 

dingwe le tšona di ka kgopelwa. Mohlala, o ka kgopela gore ngwana a ngwadišwe mo 

lenaneong la kalafo la molekane wag ago. Kgorotsheko e tla kgopela mahlakore a 

mabedi go hlagiša bohlatse bja ditshenyegelo tša bona. 

Go lefela tlhokomelophepo 

Ke swanetše go lefela 

tlhokomelophepo, 

ke bona bana ba ka 

goba ke sa ba bone. 

Fela ken a le tokelo 

ya go ba gona mo 

bophelong bja bona. 

Kgorotsheko e ka laela gore motho a lefele tlhokomelophepo 

ka ye nngwe ya ditsela tše: 

Taelo ya go tšea tšhelete moputsong: Khamphani yeo motho 

a e šomelago e ntšha tšhelete thwii go tšwa moputsong mme 

ya o tsenya ka akhaontong ya motswadi yo mongwe. 

Tefelo ka seatla: Motho a ka laelwa go lefela tšhelete kgwedi 

ka kgwedi kua kgorotshekong. 

Tefelo thwii ka go akhaonto ya panka: Kgoro e ka laela gore 

motho a tsenye tšhelete ka go akhaontong ya motswadi yo 

mongwe. 

Ge tšhelete ya tlhokomelophepo e sa lefelwe ka matšatši ao 

a beilwego, mohlankedi wa tlhokomelophepo o swanetše 

go tsebišwa ka pele, ka ge e le gore magato a tšewa fela ge 

mongongoregi a ka dira setatamente ka tlase ga boikano. 

Batswadi ba na le ditokelo. Molao wa bo Tata’go Bana 

bao ba Belegwego ka ntle ga Lenyalo o šireletša bo tate 

bao ba sego ba nyala bo mma’go bana. O ba fa tokelo ya 

go kgopela go dula le bana le go itlhokomelela bona. Bo 

tata’go bana ba ka nna ba ba fiwa ka semolao mme ba na 

le ditokelo tše itšeng godimo ga difane tša bana ba bona. 

65

Atebokeiti ya Lapa 

Ge lapa le thubega ka lebaka la lehu goba tlhalano, bana gantši e ba bona bao ba amegago go 

feta. Malapa a mantši a a holega ka dikeletšo tša ditsebi, tšeo di ka eletšago mahlakore ka moka 

ka ditokelo tša bona mme ba thuša go tliša tšhomišanommogo yeo e amogelegago. Atebokeiti ya 

Lapa ke motho wa maleba. 

Atebokeiti ya Lapa ke mohlankedi wa kgorotsheko yo a thwetšwego ke Kgoro ya tša Toka. Yena o 

theeletša mahlakore ka moka a taba, a theeletša taba go tšwa go bana, a hlaloša maikgethelo ao 

a lego gona, a hlaloša ditokelo tša mahlakore ka moka mme a dira ditšhišinyo go kgorotsheko. 

Merero ka moka ya mabapi le tlhalano, madulo, bohlokomedi 

le phihlelelo ke ya Atebokeiti ya Lapa. Yena o thuša ge tlhalano 

e šešo ya rungwa mme a ka se sa tsena ge tlhalano e šetše 

e rumilwe ke kgorotsheko. Atebokeiti ya Lapa ke motho yo a 

lego magareng mme yena o tsena gare go fa dikeletšo, a go 

sedimoša ka ga ditokelo tša gago mme a dira ditšhišinyo ka 

go kgorotsheko. Yena a ka se emele lehlakore le lengwe ka go 

kgorotsheko goba a ema bjalo ka hlatse ya lehlakore le lengwe. 

Go hwetša tirelo ya Atebokeiti ya Lapa, ikopanye le Kgorotsheko 

ya Lapa ya gago ya kgauswi. 

Fela ga 

ke rate 

gore a 

sepele... 

Ditirelo tša Thekgo ya Lapa 

Ditirelo tša lapa di fiwa ke 

mekgatlo ya mmušo le yeo e 

sego ya mmušo. E akaretša: 

●● 

●● 

●● 

Kgothatšotokišo 

Peakanyetšo ya lenyalo le 

kgodišo, le 

Mananeo a batswadi 

Malapa ao a lebanego 

le mathata a HIV/AIDS, 

mathata a lenyalo le mathata 

a mangwe a swanetše go 

dira dikgopelo go Kgoro ya 

Tšweletšopele ya Leago 

go hwetša thekgo ye ba e 

hlokago. 

Mathata ka moka a 

ka rarollwa! Ke be ke 

nagana gore a rena a 

ka se kgonege. Fela ka 

kgothatsotokišo le thekgo, 

ke lemogile gore kua pele 

go a tshepiša. Le wena o 

ka thušega! 


Kalafo ya Tšhomišompe ya Diokobatši 

Tšhomišompe ya diokobatši e ra go šomiša diokobatši tšeo di hlolago bokgoba go fetiša 

tekanyo, kudu dinotagi le diokobatši. Ka mono Afrika Borwa, bokgoba bja diokobatši ke mathata 

a magolo ao a senyago malapa mme mo ditiragalong tše dingwe di senya menagano ya batho 

go ya go ile. 

Thušo e gona. Leletša Kgoro ya Tšweletšopele ya Leago ya kgauswi mme o kgopele letlakala la 

mafelo a kalafo ao a lego kgauswi le wena. Khansele ya Bosetšhaba ya Dinotagi le Diokobatši 

ya Afrika Borwa le Bokgoba bja Diokobatši (SANCA) ke ye nngwe ya mekgatlo yeo e ka thušago. 

Mogala wa diiri tše 24 wa thušo ya bokgoba wa SANCA: 082 264 7000 

Batšofadi 

Molaotheo w arena o beile 

motheo wa setšhaba seo se 

medilego godimo ga tlhompho 

ya batho. Re swanetše ela 

bohwa bjo hloko mme re rute 

bana ba rena. Batšofadi ke 

karolo ya setšhaba bjalo ka 

baswa, mme ba swanetše go 

swarwa ka tlhompho. 

Molao o reng? 

Molao wa Batšofadi 

Batšofadi ba na le ditokelo tšeo di lego ka go Molaokakanywa wa 

Ditokelo, mme go feta fao, ba na le tokelo ya go: 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

Tšea karolo ka go ditirelo tša setšhaba ka tsela yeo e swanelago 

DITOKELO 

dikgahlego tša bona le bokgoni bja bona. 

LE MOLAO 

Tšea karolo ka go tlhamo ya melaotshepetšo yeo e ba amago thwii. 

Tšea karolo ka go mananeo a thutobohwa ya tšhielano ya meloko. 

Tšea karolo ka go mediro yeo e tsenyago tšhelete 

Phela mo tikologong yeo e bolokegilego mme e swanetše bogolo bja bona 

Boikgethelo bja mekgwa ya bophelo go godiša maphelo a bona a mmeleng, 

monagano le maikutlo. 

Motšofadi yo a hwetšago tlhokomelo go setšhaba o na le tokelo ya go dula ka gae 

lebaka leo le kgonegago. 

Šomiša sebaka se sengwe le se sengwe seo se lego gona go tšweletša pele bokgoni 

bja bona, mme ba thušege go tšwa ka lapeng le setšhabeng. 

Tshedimošo ka ga mafelo a mmušo a ditirelo, leletša 1020 mogala wo o sa lefelwego 


67

Tlhokofatšo ya batšofadi 

Batšofadi ke batšwasehlabelo sa mekgwa yeo e fapanego ya tlhokofatšo. Re 

swanetše go lemoga mekgwa ye mme re bege melato yeo mo re e bonago gona. 

●● 

Tlhokofatšo ya mmeleng: Se sengwe le se sengwe seo se hlolago kgobalo 

goba lehu la motšofadi ka go šomiša diatla, bjalo ka, go itia sefahlegong, 

mmeleng, go mo kgorometša, go mo swara ka go šomiša matla, go mo sega 

le go šomiša mapheko ka dihlare le mmele, go mo fa dihlare tšeo di sego 

maleba le ka go fetiša goba se sengwe le se sengwe seo se hlolago go se iketle 

ga mmele, go mo okobatša ka dihlare goba go hlola lehu la gagwe. 

DITIRELO LE 

MANANEO 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

Tlhokofatšo ka thobalano: Se sengwe le se sengwe seo se dirwago go šomiša motšofadi mabakeng 

a go kgotsofatša takatšo ya thobalano yena a sa tsebe, a sa kwešiše e bile a sa dumelelana le seo. 

Tlhokofatšo ya monagano, maikutlo le ka molomo: Go nyenyefatša le go nyefola motšofadi mo 

go hlolago bohloko bja monagano le maikutlo, bjalo ka, go se mo amogele, go mo kgetholla goba go 

mo gatelela, go dira seo e le go mo hlokiša lerato le go šomiša menagano ya bona, go mo rogaka, go 

segiša ka yena le go mo latofatša. 

Tlhokofatšo ya tšhelete/ekonomi: Go šomiša tšhelete ya phepo ya motšofadi, dithoto, madulo ka mo 

go sego molaong ntle le tumelelo ya gagwe le gona go ka kwešiša ka ga ditlamorago tša seo. 

Go hlokomologwa: Go se fe tlhokomelo le dinyakwa tša motheo tšeo di nyakegago mo maphelong a 

monagano le mmele, mohlala, go hlokišwa dijo, borutho, madulo, diaparo, kalafo le thekgo ya semoya. 

Kgatako ya ditokelo tša botho: Go ganetša motšofadi ka ditokelo tša gagwe, bjalo ka tlhompho, 

boitlhompho le sephiri sa gagwe, tokologo ya dikakanyo, dikgolelwa tša gagwe, polelo, go itlhaloša le 

mosepelo. 

Ka moka g arena re na le maikarabelo a go šireletša batšofadi 

Tlhokofatšo ya mmele 

Tlhokofatšo ka thobalano 

Tlhokofatšo ya ekonomi 

Se ntšeele tšhelete ya ka ya 

phepo hle – ke sona fela seo ke 

nago le sona go iphepa! 

Tlhokofatšo ya maikutlo le molomo 

Naa ga o 

kgone go 

dira selo seo 

se lokilego, 

setlatla ke 

wena? 

Tlhokofatšo ya batšofadi e tlwaelegile ka mo go sa lemogegego. Ge o lemoga le gona go 

gononela tshwaro ya motšofadi yeo e hlalošwago ka godimo, o swanetše go bega seo go 

modiredi wa tša leago goba maphodisa. A re lekeng go fediša tlhokofatšo ya batšofadi. 

Mogala wa “Fediša Tlhokofatšo ya Batšofadi” (HEAL) 0800 003 081 (nakong ya mošomo fela) 


Batšofadi: Ditirelo 

Kamogelo ka go legae la batšofadi 

Batho bao ba latelago ba ka kgopela go dula legaeng la batšofadi: 

●● 

Batšofadi bao ba nyakago tlhokomelo ya dinako tšohle ka legaeng la 

batšofadi 

●● 

Batho bao ba amogelago thušo ya tšhelete ya batšofadi ya phepo 

●● 

Basadi bao ba nago le mengwaga ye 60 le go feta, le banna bao ba 

nago le mengwaga ye 65 le go feta. 

DITIRELO LE 

MANANEO 

Thušo ya tšhelete ya batšofadi ya phepo 

Thušo ya tšhelete ya batšofadi ya phepo ke letseno la tšhelete ya kgwedi ka kgwedi yeo e fiwago 

batšofadi bao letseno la bona le lego ka tlase ga maemo a itšego. Letseno le dithoto tša mokgopedi 

le molekane wa gagwe di a sekasekwa go lekola ge ba na le maswanedi, le gore ba ka fiwa bokae. 

Ditirelo tša batšofadi 

Ditirelo tša batšofadi tša setšhaba di fana ka booki bja ka gae bja batšofadi bao ba sa kgonego go 

itlhokomela ka lebaka la go botšofadi. Batho bao ba latelago ba ka dira kgopelo: 

●● 

●● 

●● 

●● 

Batšofadi bao ba hlokago thušo ya dinako tšohle ka lebaka la go fokola monaganong le 

mmeleng 

Bao ba lego legaeng la batšofadi leo le sa hwetšego thušo ya tšhelete ya mmušo 

Batho bao ba amogelago thušo ya tšhelete ya phepo. 

Basadi bao ba lego mengwaga ye 60 le go feta le banna bao ba lego 65 le go feta 


Ke dirile seo ke tsebago gore ke 

swanetše go se dira – ka leletša 

maphodisa mme ba mo golega. 

Morwa’ke e be e le motlatlapi. 

Ke ile ka mo thibela pele a ka 

dira tše dingwe tša go feta fao. 

Seo se be se le boima, fela re ka 

thibela bjang bosenyi ntle le gore 

re šomišane le maphodisa? 

Tsela yeo e 

latelwago le 

tokišo 

Morwa’ke o be a tliša tšhelete ka gae, le g eke 

tseba gore ga a šome. Ke be ke bona a na le 

dillathekeng le dilo tše dingwe tša go bitša 

tšhelete ye ntši tšeo ke tsebago gore a ka se 

kgone go ithekela tšona. 

Dinomoro tše bohlokwa tša mogala 

Mogala wa tšhoganetšo wa maphodisa 10111 

Ditirelo tša Leago tša Maphodisa, mogala wa diiri tše 24 082 809 2277 

Ditirelo Sedumedi tša Maphodisa, mogala wa diiri tše 24 082 808 7478 

Lenaneo la Thušo ya Bašomi la maphodisa 086 010 3055 

Dikgokagano tša Megala ya go lla thekeng 112 

Lefelo la Megala la Dikolo tša Polokego 0800 454 647 

Yuniti ya Bosetšhaba ya Bosenyi (012) 421 8213 

Bongwaledi bja Bosetšhaba bja Tšhireletšo le Polokego (012) 393 2500 


69

Dikgokagano tša Bosenyi Kgahlanong le Basadi (031) 304 6928 

Batho Kgahlanong le Tlhokofatšo ya Basadi (011) 642 4345/6 

Kopano ya Lapa le Lenyalo ya Afrika Borwa (011) 975 7106 

Lefelo la Thuto ya Bosenyi le Tokišo/Kliniki ya Letšhogo (011) 403 5102 

Lefelo la Letšhogo la bao ba phonyokgilego Bosenyi le go bogišwa (021) 465 7373 

Dikgokagano tša Bosetšhaba ka ga Bosenyi Kgahlanong le Basadi (012) 348 1231/2 

Lefelo la Gauteng la Kgothatso ya Batswadi le Bana (011) 484 1734/5/6 

Mogala wa bophelo (Kapa) (021) 461 1111/3 

Mogala wa bophelo (Johannesburg) (011) 728 1331 

Mogala wa bophelo (Port Elizabeth) (041) 585 5581 

MAFELO A BAO BA KATILWEGO 

Kapa (021) 447 9726 

Port Elizabeth (041) 484 3804 

Tshwane (012) 342 2222 

Pietermaritzburg (033) 374 4444 

Teseke ya Durban ya Basadi bao ba Hlokofaditšwego (031) 262 5331 

Dikgokagano Bosenyi Kgahlanong le Basadi (031) 304 6928 

Thibela Bosenyi ya Maphodisa 0800 150 150 

Mogala wa Thušo wa Bomenetša 0800 201 414 

Naa o a 

tseba? 

Dinomoro tša 

mogala wo o 

sa lefelwego di 

šomišwa fela 

go mogala wa 

fase. 

Ikopanye ke Kgoro ya Tlhabollo ya tša Leago 





Kapa 

Bohlabela 


BISHO, 5605 

(040) 609 3400 (040) 639 1928 

Freistata Private Bag X4424, 


(051) 405 4821 (051) 403 3578 

Gauteng 


Johannesburg, 2000 

(011) 355 7878 (011) 836 6533 

KwaZulu-Natal Private Bag X27, 

Ulundi, 3838 







Lebowa 

Bophirima 

Kapa 

Bophirima 





(035) 874 3703 (035) 874 3710 

(015) 290 9262 (015) 291 3355 

(013) 766 3031 (013) 766 3463 

(053) 839 5104 (053) 831 4917 

(018) 387 5282 (018) 387 5402 

(021) 483 3083 (021) 483 4783 


7. Lefase la mošomo 

Re na le tokelo ya 

bophelo, dijo, dintlo tšeo 

di nepagetšego, thuto ya 

maleba, bjalo bjalo – fela 

go bontši bja rena, seo ke 

lefela, ka lebaka la gore ga re 

kgone go hwetša mešomo go 

hlokomela dilo tšeo ka moka! 

Re nyaka mešomo mme re 

swanetše go ba le mabokgoni 

a go hwetša mešomo ye. 

Patricia o re: 

Ke kgale ke nyakana 

le mošomo. Go 

boima ge o se na 

mabokgoni ao a 

lekanego! Ke duma 

gore mmušo o thuše 

batho ba go swana 

le nna. 

Karolo ya mmušo ke go hlama melao yeo e godišago tšweletšopele ya ekonomi le go 

fana ka tlhahlo ya mabokgoni ka thuto ya mafelong a mošomo. 

Mekgatlo yeo e sego ya mmušo le yona e fana ka dikgoba tša go kaonafatša mabokgoni. 

Re swanetše go tšea dikgoba tša go hwetša mabokgoni. Go bontši bja rena, go dira 

dikgwebo tša rena ke tsela e le noši fela go itirela mošomo. 

Molao o reng? 

Molao wa Bosetšhaba wa Tšweletšopele 

ya Mabokgoni 

Selebišwa sa Molao wo ke go netefatša 

gore maafrika Borwa ka moka ba tsenye 

seabe ka go hlama thuto le tlhahlo 

mešomong. O hlohleletša bengmošomo 

go fa bašomi maitemogelo a mošomo le 

DITOKELO 

LE MOLAO 

dikgoba tša go oketša mabokgoni a bona le gona go hlohleletša 

bengmošomo go thwala bao ba se nago mošomo. 

Molao wa Tswalano Mešomo 

Molao o laola: 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

Gore mekgatlo ya bašomi e šome bjang mme o fa melao ye e itšeng ya go gwaba ka seboka. 

Bašomi ka moka ba na le tokelo ya go hlama goba go tsenela mokgatlo wa bašomi, go tšea 

karolo ka go mediro ya mekgatlo ya bašomi le go gwaba. Efela, go na le melawana yeo e 

laolago tsela yeo ka yona mediro yeo e swanetšego go sepetšwa ka yona 

O hlohleletša bašomi gore ba be le seabe ka go diphetho tšeo di tšewago ka go šoma ka diforamo 

tša ka mošomong. 

O hlohleletša go rarolla dikgohlano tša ka mošomong 

O bea Khomišene ya Kagišo , Poelano le Bonamodi (CCMA) go rarolla dikgohlano 

O hlama Kgorotsheko ya tša Mešomo le Kgorotsheko ya Tshekoleswa ya tša Mešomo. 


71

Molao wa Mekgwa ya Motheo ya Mešomo 

Tšeo di latelago di kgahlanong le molao: 

●● 

go thwala bana bao ba lego ka tlase ga mengwaga ye lesomehlano 

●● 

mošomo wo o gapeletšwago 

●● 

go hlokiša maphelo le polokego ka mekgwa ye mengwe 

●● 

go hlokiša nako ya go hlokomela mathata a ka lapeng, nako ya setswetši le nako ya bolwetši. 

●● 

nako ya maikhutšo yeo e lego ka fase ga dibeke tše pedi; le 

●● 

go šomiša bašomi diiri tša go feta tše 45. 

Bengmošomo bao ba nago le bašomi ba go feta ba bahlano, ba swanetše go fa mošomi yo mongwe le 

yo mongwe tlhalošo yeo e ngwetšwego ya dintlha tša mešomo ya bona (kontraka ya mošomo wa bona). 

Mošomi yo mongwe le yo mongwe o na le tokelo ya go: 

●● 

bega ngongorego go mohlahlobi wa tša mošomo goba mokgatlo wa bašomi 

●● 

ahlaahla kontraka ya mošomo wa bona le motho yo mongwe 

●● 

gana go tšea taelo yeo e lego kgahlanong le Molao 

●● 

hlahloba rekoto e fe goba e fe yeo e lego mabapi le mošomo wa gagwe; le 

●● 

go kgopela moemedi wa mokgatlo wa bašomi goba mohlahlobi wa tša mošomo go hlahloba rekoto e 

fe goba e fe. 

Bahlahlobi ba tša mošomo 

Bahlahlobi ba tša mošomo ba thuša go okamela le go diragatša Molao wo. Ba ka tsena lefelong le 

lengwe le le lengwe la mošomo ntle le go tsebiša mongmošomo gore ba etela lefelo, ge fela seo se 

dirwa ka dinako tšeo di lebanego mo letšatšing. Gab a hloke taelo ya tumelelo ya go tsena lifelong. 

Bahlahlobi ba mošomo ba na le matla a go hlaba dipotšišo, go hlahloba le go dita kgatišo ya direkoto. 

Go kgahlanong le molao go gana go šomišana mmogo le mohlahlobi wa mošomo, goba go mo fa 

tshedimošo yeo e sego nnete. 

Ditaelo tša kobamelo 

Ge mohlahlobi wa mošomo a bona gore mongmošomo ga a latele karolo ye nngwe ya Molao wa tša 

Mošomo, a ka boledišana le mongmošomo go dumela phošo ya gagwe go e lokiša goba go mo fa 

taelo ya kobamelo mo nakong yeo e beilwego. Taelo ya kobamelo e swanetše go fiwa mongmošomo le 

bašomi bao ba amegago mme e swanetše go bewa pepeneneng mo lifelong la mošomo. 

Mafelo a mošomo 

Mafelo a Mošomo a swara 

retšisetara ya mešomo ka moka 

le tlhahlo yeo e lego gona mo 

lefelong, mme ba golaganya 

batho bao ba nyakago mošomo le 

dikgoba tšeo. 

DITIRELO LE 

MANANEO 

Ba thuša batho go thoma 

diprotšeke tša go dira tšhelete. 

Nyaka Lefelo la tša Mošomo leo le lego kgauswi le wena. 

Go hwetša mo lefelo la gago la kgauswi la tša mošomo le 

lego gona, e ya go letlakala la 76. 


Lenaneo la go ithuta 

Lenaneo la go ithuta o le mošomong le feleletša le go file mangwalo ao a beakanywago ke mongmošomo 

go bašomi ba gagwe. Batho bao ba sa šomego le bona ba ka holega mo lenaneong le, ka go ingwadiša 

ka go Lefelo la Mošomo la kgauswi. Lenaneo la go ithuta o le mošomong ga le lefelwe mme ke tsela ye 

kaone ya go ikhweletša mabokgoni. 

O ka tsenela bjang lenaneo la go ithuta o le mošomong 

Tšea sephetho sa mabokgoni ao o ratago go ithuta wona. 

Tlhahlo yeo o e hwetšago e swanetše go sepelelana le dikgahlego le bokgoni bja gago. 

Ge o sa šome, ngwadiša bjalo ka motho yo a nyakago mošomo mo Lefelong la tša Mošomo la 

kgauswi le wena. 

Hwetša bengmošomo bao ba fanago ka thuto ya mošomong 

Batho bao bas a šomego ba swanetše go ikopanya le Mafapha a Bolaodi bja Thuto le Tlhahlo 

ao a fapanego (SETA) go hwetša gore ke bomang bengmošomo bao ba fago thuto ya 

mošomong. Batho bao ba šomago ba swanetše go botšiša bahlokomedi goba baemedi ba 

mekgatlo ya bašomi ge e le gore bengmešomo ba bona ba fana ka thuto ya mošomong. 

Ge mongmošomo a sa fane ka thuto ya mošomong, ba hlohleletše go hlama seo. Go na le 

ditebogo tšeo ba di hwetšago ge ba na le lenaneo leo. Ba ka hwetša tshedimošo ka seo ka go 

Kgoro ya tša Mošomo. 

Hwetša tshedimošo yeo e lekanego ka ga thuto ya mošomong 

O swanetše go tseba ka ga: 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

Seo se nyakegago (mohlala, naa o swanetše go ithuta bošego?) 

O tla hwetša mangwalo afe, mm eke maemo a fe 

Ke meleko e fe, go tla diragala eng ge o ka se tšwelele 

Ge e le gore o tla kgona mešomo ya ka phapošing le mošomo wa tiragatšo 

Ge e le gore go ka ba le kgodišo mošomong mo lebakeng leo le tlago goba tlhahlo. 

Motho yo mongwe le yo mongwe yo a sa šomego o swanetše go ba le CV 

CV e hlalošetša mongmošomo gore o mang le gore dintlha tša gago tša bokgoni ke di fe. CV e swanetše 

go akaretša: 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

Dintlha tša gago: leina, letšatši la matswalo, aterese, nomoro ya 

boitsebišo 

Thuto: sekolo se o se tsenego, ngwaga le mangwalo 

Maitemogelo a mošomo: bengmošomo ba peleng, maemo a 

mošomo le tlhalošo ya maikarabelo 

Mabokgoni a mangwe: laesense ya bootledi, mabokgoni a 

khomphutha 

Dintlha tše matla/bokgoni bjo o ka bo fago khamphani: mohlala, 

bokgoni bja go šoma le ba bangwe ka sehlopha, go hlama ka 

bokgoni, go šomišana le bašomiši ka tlhompho, go šoma ka thata, mafolofolo – nagana ka bokgoni 

bjo o ka bo gatelelago go bontšha mohola wag ago (fela o tshepagale). 

Bao ba go tsebago: maina le dintlha tša batho bao ba ka botšišwago ka ga wean ke mongmošomo 

wo moswa go hwetša tshedimošo ka ga gago. 


73


Ge go nyakega fetetša kgakagano ka ga maemo go CCMA 

Kgokagano ka ga maemo a tikologo ya mošomong 

e ka išwa go khansele e fe goba e fe ya seboka 

goba go Motsenagare wa Tharollo ya Dikgogano 

(CCMA). Mohlahlobi o tla lekola taba mme a fa 

mongmošomo taelo goba ge go nyakega e fetetša 

go CCMA. Ge taba e pala go rarologa, e tla fetetšwa 

Kgorotshekong ya Bašomi. 

Kgorotsheko e ka laela mongmošomo gore a 

obamele dinyakwa le/goba go lefela mošomi seo a 

se kolotwago. 

Botsenagare bo hlaloša eng? 

Tsheko ya botsenagare ke tsela yeo khomišenare (goba sehlopha, ge e le khansele ya 

seboka goba lekalatiro) a kopanago le batho bao ba nago le phapano go nyaka ditsela tša 

go rarolla phapano ye ka go hwetša kwano. 

Tshepetšo ya botsenagare e rarolla mathata ao a amanago le dingongorego tša go se 

kgotsofalele ka moo ditaba tša mešomo di sepetšwago ka gona le go kobiwa mošomong 

ka pela ka go tšea lehlakore. Tsela ye ya botsenagare ga e bothata ebile ga e bitše 

tšhelete ye ntši, le gona ga o hloke moemedi wa molao. 

Kopanong ya botsenagare, mongmošomo a ka iponagatša ka boyena goba a ka emelwa 

ke molaodi goba mošomi yo mongwe goba mokgatlo wa bašomi. Mošomi a ka emelwa ke 

mong wa kantoro goba mohlankedi wa mokgatlo wa bašomi wo o ngwadišitšwego. 

Molao wa Hlatswadiatla ya Dikgobadi le Malwetši a Mošomong 

Molao wa Hlatswadiatla ya Dikgobadi le Malwetši a Mošomong o fa 

bašomi tokelo ya go kgopela hlatswadiatla ge ba gobetše goba ba go 

hwetša bolwetši bjo bo amanago le mošomo. 

●● 

●● 

●● 

Bašomi ba swanetše go bega malwetši ka moka le dikgobadi 

tšeo di hlotšwego ke mošomo go Sekhwama sa Hlatswadiatla 

mo dikgweding tše lesomepedi tša kgobalo goba letšatši la 

ponagalo ya bolwetši, goba letšatši la lehu. 

Bengmošomo ba swanetše go iša diforomo tšeo di swanetšego 

go Khomišenare ya Hlatswadiatla mo matšatšing a šupa 

morago ga kgobalo le mo matšatšing a lesomenne a go 

tsebišwa ka ga bolwetši. 

Bašomi ba ka dira kgopelo ya hlatswadiatla ge e le gore 

kgobalo goba bolwetši di hlotšwe ke go se hlokomele ga 

mongmošomo goba mošomi yo a šomago legatong la 

mongmošomo. 

Dintlha tša 

kgokagano: 

Lepokisi la Poso 955, 

Tshwane, 0001 

Mogala: 

(012) 319 911 

Mogala wa 

Tšhoganetšo: 

0860 105 350 

Lefelo la Megala la CCMA 0861 16 16 16 


Molao wa Inšorense ya Tahlegelo ya Mošomo 

Sekhwama se se šireletša batho bao 

ba lahlegetšwego ke mošomo. Se lefela 

tšhelete yeo e itšeng dikgwedi tše mmalwa 

morago ga go lahlegelwa ke mošomo. 

Molao wa Inšorense ya Tahlegelo ya Mošomo le Molao wa Tefelo ya Inšorense ya Tahlegelo ya 

Mošomo o ama bengmošomo le bašomi ka moka ntle bašomi bao ba šomago ka tlase ga diiri tše 24 ka 

kgwedi, baithuti, bašomedi ba setšhaba, batšwantle bao ba šomago ka kontraka, bašomi bao ba amogelago 

penšene ya mmušo (ya botšofadi) goba bašomi bao ba hwetšago khomišene. 

Bengmošomo ka moka go akaretšwa le bengmošomo ba bašomi ka ba malapeng le bašomi ba dipolaseng, 

ba swanetše go ingwadiša le go ngwadiša bašomi ba bona ka go Sekhwama sa Inšorense ya 

Tahlegelo ya Mošomo (UIF). Sekhwama sa Inšorense ya Tahlegelo ya Mošomo se tla lefela bašomi le 

malapa a bona ge mošomi a: 

Lahlegelwa ke mošomo 

●● 

sa hlwe a kgona go šoma ka lebaka la bolwetši 

●● 

tšea nako ya setswetši 

●● 

tšea nako ya go kgopela go fiwa ngwana; goba 

●● 

a hlokofetše 

Go na le ditsela tšeo di fapanego tša go ingwadiša le Sekhwama sa Inšorense ya Tahlegelo ya Mošomo. 

Ke maikarabelo a mongmošomo go tlatša le go romela diforomo go ingwadiša le go ngwadiša bašomi. 

Bengmošomo bat la nyaka: 

●● 

●● 

dinomoro tša boitsebišo tša bona le bašomi 

nomoro ya mongmošomo ya reference, ge a se na nomoro yeo, Sekhwama sa Inšorense ya 

Tahlegelo ya Mošomo se tla mo direla nomoro mme ba mo romela yona. 

O ka ingwadiša bjang 

●● 

Ka khomphyutha: Tlatša foromo ya go ingwadiša yeo e lego ka gare ga khomphyutha mme o di 

e-maile 

●● 

Ka mogala: (012) 337 1680 

●● 

Ka fekese: (086) 712-2000. Leletša mogala wa fekese wa Sekhwama sa Inšorense ya Tahlegelo 

ya Mošomo go tšwa motšheneng wag ago wa fekese mme o latele lentšu leo le go hlahlago. 

Bjale emela diforomo tšeo o tla di romelwago. 

●● 

Ka meili: Romela diforomo go Sekhwama sa Inšorense ya Tahlegelo ya Mošomo, Tshwane, 0052 

●● 

Go lefelo la tša mošomo. 

Yuniti yeo e Sepelago ya tša Mošomo 

O dula dinagamagaeng kgole le Lefelo la tša Mešomo? 

Lebelela Yuniti yeo e Sepelago ya tša Mešomo, Diyuniti tše 

di tla go thuša go dira dikgopelo le go sepetša maswanedi 

a hlatswadiatla ya Sekhwama sa Inšorense ya Tahlegelo 

ya Mošomo, Ditirelo tša Maswanedi le Tlhahlobo le Ditirelo tša Mešomo le Tšweletšopele ya 

Mabokgoni. Bahlahlobi ba Mešomo, Bahlankedi ba Ditirelo tša Bašomiši le Ditsebi tša Ditirelo tša 

Mešomo le bona ba gona go go thuša ka merero yeo e lego mabapi le tša mošomo. 


75

O ka dira eng ge o feletšwe ke mošomo 

Go hwetša mošomo go boima. Netefatša 

gore o ngwadišitše le Sekhwama sa 

Inšorense ya Tahlegelo ya Mošomo go 

ithuša le ba lapa la gago ge o sa nyaka 

mošomo wo mongwe. 

Ge mošomi a lahlegelwa ke mošomo o swanetše go: 

●● 

●● 

●● 

●● 

tlatša diforomo tšeo di nepagetšego mme a di iše Lefelong la tša Mešomo 

ngwadiša bjalo ka motho yo a nyakago mošomo go Lefelo la tša 

Mešomo mme a ikemišeditše go šoma gape. 

Iponatša Lefelong la tša Mešomo ge a kgopelwa go dira seo; le 

Go tšea tlhahlo le kgothatšo ge a kgopelwa go dira seo. 

Nka tsebiša Sekhwama sa Inšorense ya Tahlegelo ya Mošomo neng? 

TOKIŠO LE 

TSELA YEO E 

LATELWAGO 

●● 

●● 

●● 

●● 

Sekhwama sa Inšorense ya Tahlegelo ya Mošomo ga se lefele hlatswadiatla ge o tlogela mošomo 

– o swanetše go tlogedišwa mošomo 

Se tla lefela mošomi goba ba lapa la gagwe ge a hlokofala 

Se tla lefela bašomi bao ba sa kgonego go šoma ka lebaka la bolwetši 

Se tla lefela bašomi bao ba sa hwetšego meputso nakong ya setswetši 

Ikopanye le Mafelo a tša Mošomo 





Kapa 

Bohlabela 


Port Elizabeth, 6000 

(041) 506 5003 (041) 582 3694 

Freistata PO Box 325, 

Zastron, 9950 

Gauteng Private Bag 393, 


KwaZulu-Natal PO Box 10074, 

Marine Parade, 4066 





Kapa Lebowa Private Bag x5012, 


Lebowa 

Bophirima 

Kapa 

Bophirima 


Mafikeng, 2754 

PO Box 872, 


(051) 673 1471 (051) 673 1491 

(012) 309 4000 (012) 320 5627 

(031) 336 1500 (031) 307 1933 

(015) 299 5000 (015) 290 1670 

(013) 753 2844 (013) 752 3270 

(053) 838 1500 (053) 838 1618 

(018) 381 1010 (018) 381 5231 

(021) 460 5911 (021) 462 0981 


8. Thuto 

Nozuko, ken a le bothata. Sekolong sa ngwana wa ka se mmeile ka phapošing 

ya ka thokwana, mme ga a fiwe dithuto go fihlela a lefela tšhelete ya sekolo. 

Ke a tseba gore ke swanetše go lefa – fela naa ba dumeletšwe go dira seo? 

Aowa. le ge ka moka ga rena re na 

le maikarabelo a go dira ditekanyetšo 

gabotse gore re tle re kgone go lefela 

tšhelete ya sekolo, molao o re ga go na 

ngwana yo a ka ganetšwago thuto ge 

batswadi ba gagwe ba se na tšhelete ya 

go lefela thuto! Bala ka ga se go Molao 

wa Dikolo tša Afrika-Borwa. 

Molao wa Dikolo tša Afrika Borwa 

Molao o reng? 

Molao wa Dikolo tša Afrika Borwa wa 1996 ke molaotlhakwa wo 

bohlokwa kudu wo o amago thuto. Le ge e le gore thuto e laolwa ka 

lehlakoreng le lengwe ke mmušo wa profense, molao o fa legoratšhomo 

leo ba swanetšego go šoma ka gare ga lona. O re: 

●● 

●● 

Thuto ke kgapeletšo go tloga ngwageng wa bošupa go fihla go wa 

bolesomehlano goba go fihla go Kreiti ya 9, go seo se tlago pele. 

Go go motho yo a ka go kobiwa sekolong ka lebaka la tšhelete ya 

sekolo, e fela yo a kgopelago go se lefele sekolo a ka dira kgopelo 

go setho sa taolo ya sekolo go dumelelwa. 

DITOKELO 

LE MOLAO 

Molao o kgontšha thuto ya batho ba bagolo. 

Molao wa Thuto ya ka Godimo 

Molao wo gammogo le Molao wa Thuto le Tlhahlo ya go Tšwela pele wa 1998, o beilwe go šireletša 

ditokelo tša gago ka go thuto ya gago ya go tšwela pele. Ka go lemoga go se lekalekane, molao o re 

diinstitšušene tša thuto ya ka godimo go swana le diyunibesithi, di swanetše go hlephiša ge di amogela 

dikgopelo go tšwa go batho bao ba bego ba hlokišwa. 

Molao o fa gape mmušo maikarabelo a go thuša diinstitšušene tša thuto ya ka godimo ka tšhelete. Thušo 

ye e swanetše go lekalekana mme e dirwe pepeneneng, fela e swanetše go sekamela ka lehlakoreng la 

bao ba bego bas a fiwe dikgoba peleng. 

Molao wa Thuto ya ka Godimo o thuša gape go hlaloša molaotshepetšo wa diinstitšušene tša thuto ya ka 

godimo ka mokgwa wo o latelago: 

●● 

●● 

●● 

●● 

Go swanetše gwa ba le phihlelelo ye kgolo ka go thuto ya ka godimo 

Thuto ya ka godimo e swanetše go kgotsofatša dinyakwa tša mmaraka 

Thuto ya ka godimo e swanetše go thuša go aga badudi 

Thuto ya ka godimo e swanetše go ba le seabe go kgodišo ya tsebo le bodudi 


77

Molao wa Bosetšhaba wa Molaotshepetšo wa Thuto 

O na le tokelo ya go rutwa ka polelo ya semmušo yeo o e kgethelago yona ka go sehlangwa se 

sengwe le se sengwe sa thuto. Molao wa Bosetšhaba wa Molaotshepetšo wa Thuto o thekga 

tokelo yeo, ge fela go “kgonagala – ka a mangwe mantšu, ge e le gore go na le bonnyane baithuti 

ba 40 ka go Kreiti ya 1 go ya go 7, goba bonnyane ba baithuti ba 35 ka go Kreiti ya 8 go ya go 12, 

bao ba ikgethelago polelo yeo. 

Ka ga dipolelo tša ka sekolong, Molao o re: 

●● 

●● 

●● 

●● 

Polelo ya thuto e swanetše go ba ya semmušo 

Baithuti ba swanetše go rutwa ka polelo e tee mo mengwageng ye mebedi ya mathomo ya 

thuto 

Go tloga ngwageng wa boraro, baithuti ba swanetše go ithuta polelo ya bobedi – e tee ya 

tšona e swanetše go ba yeo ba rutwago ka yona. 

Go swanetše gwa hlohleletšwa dipolelo tše dintši. 

Kamogelo sekolong sa mmušo 

Sekolo sa mmušo ke lefelo la thuto leo le laolwago e bile le 

ngwadišitšwe ke mmušo ka go Kgoro ya Thuto. 

Kamogelo ka go Kreiti ya R: 

Kamogelo ka go Kreiti ya R ke magareng ga mengwaga ye mene le 

seripa le ye mehlano le seripa ge e le gore ngwna o fetša mengwaga 

ye tshelelago ka la, goba pele ga 30 Tšuni ka go ngwaga wa Kreiti ya 1. 

DITIRELO LE 

MANANEO 

Kamogelo ka go Kreiti ya R: 

Ngwaga wa kamogelo ka go Kreiti ya 1 ke mengwaga ye 

mehlano ge e le gore ngwana o fetša mengwaga ye tshelelago 

ka la, goba pele ga 30 Tšuni ka go ngwaga wa Kreiti ya 1. 

Ge o dira kgopelo ya go ngwadiša ngwana wa gago sekolong, 

o swanetše go hlagiša setifikeiti sa ngwana sa matswalo le 

bohlatse bja gore ngwana o hlabetšwe malwetši. 

Ge o se modudi wa ka mono Afrika Borwa, go nyakega 

lengwalo la tumelelo ya go tla go ithuta ka mono nageng le 

lengwalo la tumelelo ya madulo a nakwana le a go ya go ile 

goba bohlatse bja gore o dirile kgopelo ya go tla go dula ka 

mono Afrika Borwa. 

Ga go sekolo seo se swanetšego go kgetholla ngwana ka mo 

go sa swanelago. Seo se ra gore ga go sekolo sa mmušo seo 

se swanetšego go ngwadiša bana meleko ya kamogelo, goba 

go ganetša ngwana go tsena sekolo ka lebaka la ge batswadi 

ba sa kgone go lefela tšhelete ya sekolo. 

Go hwetša tshedimošo ya ditirelo tša mmušo goba ka sehlangwa 

sa mmušo, leletša 1020 


Go hwetša setifikeiti sa marematlou 

O swanetše go ingwadišetša dithuto tše tshelelago mme o tšwelele bonnyane 

go tše hlano, go akaretšwa dipolelo tša semmušo tše pedi, bobedi ka go kreiti ya 

ka godimo. Go tšwelela ka dithuto tša ka godimo (go go tsenya unibesithing) o 

swanetše tšwelela go dithuti tše tharo tšeo di dirilwego ka kreiti ya ka godimo go 

dihlopha tše tharo tšeo di fapanego tša dithuto. 

O swanetše go hwetša dimaraka tše 720 go hwetša setifikeiti sa marematlou le 

dimaraka tše 950 go hwetša setifikeiti sa marematlou sa tumelelo ya go tsena 

unibesithing. 

Ge setifikeiti sa gago sa marematlou se timetše, se utswitšwe, se senyegile goba 

o fetotše sefane, o ka kgopela go fiwa setifikeiti gape. 

Diforomo tša kgopelo ya go ngwala marematlou di hwetšagala go Bolaodi: 

Ditlhahlobo tša Bosetšhaba le dikgoro tša thuto tša profense (bolaoding bja tšona 

bja ditlhahlobo) 

Kamogelo ka go Sehlangwa sa Dithuto tša ka Godimo 

Senyakwa sa ka tlase sa kamogelo ka go yunibesithi ke ke setifikeiti sa marematlou sa ka godingwana. 

Go yunibesithi thekenolotši ke setifikeiti fela sa marematlou (ge o tšweletše go dithuto tša marematlou). 

Efela ge o le ka godimo ga mengwaga ye 23, ga o sa nyaka setifikeiti sa marematlou sa ka godingwana 

go tsena yunibesithing. O ka fiwa setifikeiti seo go ya ka mengwaga ya gago. Ikopanye le lefelo leo o 

dirago kgopelo ya kamogelo go lona gore o hwetše tshedimošo ka ga kamogelo ya gago. 

Ge o anogelwa ka go lefelo la praebete la dithuto tša ka godimo, lekola gore le ingwadišitše le Kgoro ya 

Thuto, le gore dithuto tšeo o nyakago go di tšea le tšona di ngwadišitšwe. 

Lenaneo la Bosetšhaba la Baithuti la Thušo ya Ditšhelete 

Lenaneo la Bosetšhaba la Baithuti la Thušo ya Ditšhelete (National Student Financial Aid Scheme 

(NSFAS)) le lenaneo la kadimo e bile ke pasari leo le lefelwago ke Kgoro ya Thuto. Sekhwama se se 

hlamilwe go thuša baithuti bao ba nago le bokgoni fela bas a kgone go lefela dithuto tša bona. 

Go lokelwa o swanetše go: 

●● 

Ba modudi wa Afrika-Borwa yo a dirago dithuto tša gagwe tša pele tša ka godimo lefelong la setšhaba 

la thuto ya ka godimo mo Afrika-Borwa. 

●● 

Kgona go laetša bokgoni bja go tšwelela ka dithuto. 

●● 

Ba o hloka thušo ya tšhelete go ya ka taetšo ya National Means Test. 

Mafelo ka moka a Thuto ya ka Godimo a setšhaba a na le dikantoro tša thušo ya tšhelete tšeo di šomago 

ka dipotšišo tša baithuti le ditaba tšeo di sepelelanago le kadimo ya tšhelete Ba tla: 

●● 

Go fa maele ka ga kadimo ya tšhelete gape ba go thuša ka tshepetšo ya go dira dikgopelo tša kadimo 

ya tšhelete; 

●● 

●● 

Go hlalosetša gore o ka fihlelela bjang tšhelete ye le gore o ka e buša bjang; 

Lekola bokgoni bja gago bja go tšwelela dithutong tše o di kgethilego gomme ba dira le diteko tša 

bokgoni ditšheleteng go laetša gore ka nnete o magareng ga bao ba hokago tšhelete. 

Mogala wa go leletša NFSAS: 021 763 3232/021 763 3200. Letšatši la go tswalela la dikgopelo tša go 

ithuta ka thušo ya tšhelete di ka ba ka pela bjalo ka Agosetose ya ngwaga wa pele ga ge o thoma go ithuta. 

Thuto le Tlhahlo ya Batho ba bagolo (ABET) 

Selebišwa sa Thuto le Tlhahlo ya Batho ba bagolo (ABET) ke go fana ka ditlabelo tša go ithuta, tsebo le 

mabokgoni, mme e tlabela batšeakarolo ka mangwalo a dithuto ao a amogelegago bosetšhabeng. 

Motho o fe goba o fey o a sego a fetša sekolo a ka ingwadiša go Lefelo la Thuto le Tlhahlo ya Batho ba 

bagolo (ABET) la kgauswi le yena. Lefelo la ka dira diteko tša go hwetša maemo ao a lebanego a moithuti. 

E ka ba maemo a mathomo, a bobedi goba boraro. 

Mogala wa Thušo wa Kgoro ya Thuto ke 0800 202 933 

Naa setifikeiti sa gago 

sa marematlou se 

timetše, se utswitšwe, 

se senyegile? Naa o 

fetotše sefane sa gago? 

Go fiwa setifikeiti gape, 

ikopanye le kgoro 

ya gago ya thuto ya 

profense. 


79

Tsela yeo e latelwago 

le tokišo 

Ge o na le ngongorego ka mokgwa wo sekolo sa ngwana wa gago se 

sepetšwago ka gona, goba ka sephetho seo se amago ngwana wa gago, o 

swanetše go ikopanya pele le setho sa taolo ya sekolo. Ge o na le ngongorego 

ka mokgwa wo sekolo sa ngwana wa gago se sepetšwago ka gona, goba ka mo 

seo se amago ngwana wa gago ka gona. O swanetše go ikopanya pele le setho 

TSELA YEO E 

LATELWAGO LE 

TOKIŠO 

sa taolo ya sekolo. Setho sa Taolo ya Sekolo se hlamilwe ke hlogo ya sekolo, batswadi le barutiši bao ba 

kgethilwego, mme se na le maikarabelo a go sepetša sekolo go ya ka molao wa bosetšhaba le profense. 

Ge setho sa taolo ya sekolo se sa kgone go rarolla bothata bja gago, o ka ikopanya le Hlogo ya Kgoro ya Thuto 

profenseng ya gago, yeo e nago le matla a go laola sephetho seo se tšerwego ke setho sa taolo ya sekolo. 

O ka ikopanya gape le Khomišene ya Ditokelo tša Batho ya Afrika Borwa (SAHRC) ge o bona gore 

ditokelo tša gago tša thuto di a gatakwa (Lebelela letlakala la 84). 

●● 

●● 

Thuto ya Motheo: Kgoro ya Thuto ya Motheo, 22 Struben Street, Pretoria 

Mogala (012) 357 3000, Fekese: (012) 323 0601 Mogala w Ka pejana: 0800 20 29 33 

Thuto ya ka Godimo: Private bag X895, Pretoria, 0001, Sol Plaatjie, 123 Schoeman Street, 

Pretoria – Mogala: (012) 312 5911 Fekese: (012) 321 6770, Mogala wa ka pejana: 0800 87 22 22 

Ikopanye le Kgoro ya tša Thuto 


Kapa 

Bohlabela 



BISHO, 5605 



(040) 608 4202 (040) 608 4247 



(051) 404 8411 (051) 404 8295 

Gauteng 

KwaZulu-Natal 




PIETERMARITZBURG, 3200 

(011) 355 0909 (011) 355 0542 

(033) 355 2450 (033) 394 0893 



Mpumalanga PO Box 3011, 




Lebowa 

Bophirima 

Kapa 

Bophirima 





(015) 297 8112 (015) 297 0885 

(013) 766 5555 (013) 766 5587 

(053) 839 5104 (053) 831 4917 

(053) 830 7160 (018) 384 5016 

(021) 467 2523 (021) 425 5689 


9. Lenaneo la Mošomo wa 

Tšweletšopele ya Setšhaba 

Mathata a mangwe mabapi le kabelo ya 

ditirelo ka mono Afrika Borwa ke gore batho 

ba bantši – kudu bao ba diilago kudu e bile 

ba le kgakanegong ye kgolo – ga ba kgone go 

fihlelela mananeo a mmušo. 

Lebaka le lengwe ke gore ga ba tsebe ka 

mananeo ao. Le lengwe lebaka ke gore 

mananeo ao akgole le bona mme batho ga 

na tšhelete ya go fihla mafelong ao le gona 

go leletša mafelo. 

Ka lebaka leo, ka 2003, mo dikopanong tša 

mmušo le setšhaba, go ile gwa lemogwa 

tlhokagalo ya mošomedi wa mmušo – 

Mošomedi wa Tšweletšopele ya Setšhaba. 

Bašomedi ba Tšweletšopele ya Setšhaba ke bašomedi ba mmušo bao ba ikgethilego bao ba 

šomago ebile ba dula setšhabeng. Ba šoma le batho ka sekgauswi, ba theeletša dinyakwa tša bona, 

mme ba ba kopanya le ditirelo tše di fapanego – go tša maphelo, leago, temo, mediro ya ekonomi, 

thuto le tlhahlo le mešomo. 

Ge o nyaka tshedimošo ka ga Bašomedi ba Tšweletšopele ya Setšhaba (CDWs), ikopanye le: 

Kgoro ya Tirelo ya Setšhaba le Taolo (DPSA): (012) 336 1063 / 1183 

Kgoro ya Pušotirišano le Merero ya Setšo (COGTLA): 0800 200 200 


81

10. Tsela yeo e latelwago le tokišo 

TSELA YEO E 

LATELWAGO 

LE TOKIŠO 

Bjale o a bona ge! Mohumagadi Ndlovu, ga o a 

swanela go no dumela sephetho le ge se gataka 

ditokelo tša gago. O ka nyaka tlhalošo le 

mabaka a sephetho. Molao wa Kgodišo ya Toka 

ya Taolo o re bontšha tsela e tee go dira seo. 

Go na le ditsela tše dingwe! Ge re latišiša 

sephetho seo se naganago gore ga se sa 

nepagala, seo se bitšwa boipiletšo bja tokišo. 

Ke tokelo ya rena bjalo ka badudi ka go 

naga ya temokrasi go diragatša boipiletšo bja 

tokišo ge dilo di sa sepele ka tshwanelo. 

Go dira boipiletšo bja tokišo ke go lokiša seo se sa lokago – go hwetša seo e lego sa gago go ya 

ka molao. 

Ke ditokelo tša rena le maikarabelo a rena go ipiletša tokišo ge ditokelo tša rena di gatakwa. Mmušo o 

hlaloša gabotse gore o rata go tšea maikarabelo. Go re thuša go dira seo, o butše ditsela tšeo ka tšona 

re ka nyakago tokišo. 

Bahlankedi ba mmušo gantši gab a dire seo ba swanetšego go se dira. Ga se ra swanela go no dumela 

tirelo ya maemo a tlase, tiego yeo e sa hlokegego le go hloka tlhompho. Ga se ra swanela gape go 

dumela diphetho tšeo di amago ditokelo tša rena gampe (lebelela letlakala la 7). 

Re swanetše go kgetha ditsela tša tokišo tšeo di sepelelanago le bogolo le mokgwa wa bothata. Go fa 

mohlala, ga se tsela ye kaone go iša mathata kgorotshekong ka mehla. Go ka nyakega fela lengwalo 

goba kopano le motho wa ka godimo go rarolla bothata. 

Letšatši leo le latel... 

Ga ke kgahlwe ke tsela yeo 

bašomammogo ba gago ka 

go Kgoro ba ntshwarego ka 

yona beke yeo e fetilego. 

Ga ke dumele keletšo 

ya bona ya gore ke dire 

kgopelo leswa ya pukwana 

ya boitsebišo. Se ga se 

maleba go ya ka Molao wa 

Kgodišo ya Toka ya Taolo. 

Ke a lemoga go 

ntemoša seo. Ke 

tla dira tšohle go 

rarolla bothata 

bja gago gore 

o se ke wa dira 

kgopelo gape. 

Tshedimošo ka ga tirelo goba sehlangwa sa mmušo, leletša 1020 

mogala wo o sa lefelwego. 


Na o dira eng ge o swerwe gampe ge o be o leka go 

fihlelela ditirelo tša mmušo? 

Ka molomo goba o ngwadile fase: 

●● 

Bolela gore na o nyaka mabaka a 

sephetho sefe. 

●● 

Bolela gore ke ka lebaka la eng o re 

sephetho se se fošagetše. 

●● 

Kgopela ditirelo tša mohlatholli ge o na 

le bothata bja polelo yeo e šomišwago 

●● 

●● 

●● 

●● 

kantorong ya mmušo. 

Ngongoregong goba nyakišišong ya gago 

ye e ngwadilwego fase, tsenya leina la 

gago, aterese ya gago ya poso, aterese ya 

e-mail; fekese le dinomoro tša mogala. 

Kgopelo ya gago e ka romelwa ka poso, 

fekese, e-mail goba ya gorošwa ka letsogo 

go mogolo wa yuniti GOBA katorong yeo o 

swerwego gampe go yona. 

Ge ona le mathata a go ngwala, kgopela 

CDW ya gago gore e go thuše go ngwala 

ngongorego ya gago fase. Dira bonnete 

bja gore o na le hlatse ge o dira se. Se 

se tla go thuša go kgonthišiša diteng tša 

ngongorego ya gago ye e ngwadilwego 

fase. 

Phetolo e swanetše go humanwa mo 

matšatšing a 90. 

Ke rata go ngongorega 

ka tirelo yeo ke e 

hwetšago mo. 

Na o dira eng ge o sa kgotsofatše ke magato ao a tšewago ke kantoro goba mabaka ao a 

fiwago a sepheto seo se tšeerwego? 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

●● 

Latela tshepetšo ya dingongorego tša ka gare tša kgoro ya diphetho tšeo di tšewago 

kgahlanong le wena. 

Kgopela mohlankedi wa tša Tshedimošo yo a nago le maikarabelo a dinyakišišo kantorong ya 

kgoro yeo o amegilego gampe gore a go fe maele. 

Moo go lebelegago okare go bile le bomenetša le bobodu sephethong, o ka ikopanya le: 

• Nomoro tša go bega bobodu; 0800701 GOBA 

• Motšhireletši wa Setšhaba (Public Protector): 0800 112040 (mogala wa mahala) 

O ka kgopela gape thušo go tšwa go Khomišene ya Ditokelo tša Batho ya Afrika-Borwa 

(SAHRC) moo o bonago gore ditokelo tša gago di a gatakwa. 

Ge o nagana gore ditokelo tša gago di gatakilwe ka lebaka la gore o le monna goba mosadi, 

gona o na le ngongorego yeo e sepelelanago le bong ya ditokelo tša batho. Khomišene ya 

Tekano ya Bong e ka go thuša.. 

Ge e le gore o sa dutše o sa humane thušo ka moo go kgotsofatšago, o ka rata go leletša 

Mogala wa ka pela wa Mopresidente bjalo ka tsela ya mafelelo ya go humana thušo pele o e 

ya kgorongtsheko. 

Tsela ya gago ya mafelelo ya go humana thušo ke ya go iša kgoro goba mokgatlo wo o 

amegago kgorongtsheko. Kgoro ya tša Toka o hlohleletša tšhomišo ya dikgorotsheko tša 

Tekano mererong ya go swana le ye. Eya kgorongtsheko ya mmaseterata ye e lego kgauswi le 

wena ge o nyaka tshedimošo ka ga dikgorotsheko tša Tekano. 


83

Na Dihlongwa tša Kgaolo ya 9 le dihlongwa tšeo e sego tša 

mmušo di kgatha tema efe go tšhireletša ditokelo tša badudi? 

Mošireletši wa Setšhaba 

Sehlangwa se se ile sa hlangwa go dira dinyakišišo ka 

ga maitshwaro a mabe a mmušo, e ka ba maemong a 

bosetšhaba, profense goba a pušoselegae. Seo se akaretša 

bašomedi ka moka ba mmušo, bjalo ka maphodisa, diklereke 

tša tefelo ya diphenšene, bahlankedi ba dikgetho, bašomi ba 

dipetlele tša mmušo le dihlongwa tšeo di dirago mešomo ya 

setšhaba, bjalo ka Telkom, Eskom le Spoornet. 

O ka ngongorega go Mošireletši wa Setšhaba ge o bona gore 

motho yo mongwe wa bao o: 

●● 

šomiša tšhelete ya setšhaba ka bobodu 

●● 

šomiša matla a gagwe gampe 

Melato ye Mošireletši wa Setšhaba a sa swanelago go 

nyakišiša ke: 

●● 

taelo ya baahlodi le ya magaseterata 

●● 

tšhomišompe ka batho le dikhamphani tša praebete; le 

●● 

tšhomišompe ka dingaka goba baemedi ba molao bao e 

sego bašomedi ba mmušo. 

Dintlha tša kgokagano: 

Mokotla wa Praebete 

X677 

Tshwane 

0001 

Mogala: (012) 366-7000 

Fekese: (012) 366-7047 

Mogala wo o sa lefelwego: 

0800 112040 

Khomišene ya Afrika Borwa ya Ditokelo tša Batho 

Khomišene ya Ditokelo tša Botho ya Afrika Borwa ke 

institušene yeo e ikemego yeo e 

hlomilwego go thekga temokrasi ya molaotheo. E šoma bjalo 

ka mohlokomedi wa ditokelo tša batho, e hlokometše mmušo 

le mekgatlo ya praebete. 


●● 

●● 

●● 

E fatišiša tlolo ya ditokelo tša botho. 

E thuša batho go hwetša ditharollo go mathata a ditokelo 

tša batho. 

E dira dinyakišišo le thuto ka ga ditokelo tša botho. 

Mokotla wa Praebete 

2700 

Houghton 

Johannesburg 

2041 

Mogala: (011) 484 8300 

Fekese: (011) 484 1360 


Khomišene ya Tekatekano ya Bong 

Se ke sehlangwa seo se hlamilwego go thekga temokrasi 

ya molaotheo. Ge ditokelo tša gago di gatakwa ka lebaka 

la bong (ka lebaka la gore o le mosadi goba monna), 

ngongorego ya gago e tla ba ya mabapi le ditokelo tša bong, 

mme mokgatlo wo o tla go thuša. 

Mešomo ya Khomišene ke go: 

●● 

nyakišiša merero yeo e lego mabapi le bong, e ka ba ka 

bo yona, goba ka lebaka la ngongorego. 

●● 

Dira dinyakišišo le thuto ka ga merero ya bong; mme 

●● 

Ya dira ditšhišinyo tša melaotshepetšo ya mmušo yeo e 

amago tekatekano ya bong. 


Lepokisi la Poso 32175 

Braamfontein 

2017 

Mogala: (011) 403 7182 

Fekese: (011) 403 7188 

IDASA 

IDASA ke mokgatlo wo o tiišago temokrasi ka go hlohleletša 

botšeakarolo bja badudi, go šireletša dihlangwa tša temokrasi 

le go godiša tokay a leago. 

Ba sepetša mananeo a mmalwa. Mananeo a mabedi ao a ka 

bago a kgahlego ke: 

●● 

●● 

Lenaneo la Matlafatšo a Setšhaba le Badudi, leo le 

hlohleletšago setšhaba le badudi go huetša tshepetšo ya 

leago le polotiki. 

Lefelo la Pušoselegae, leo le nyakago go matlafatša 

mebasepala le setšhaba go hlola pušo ye hlwahlwa ya 

pušoselegae le kabelo ya ditirelo. 



Arcadia, 

0007 

Mogala: (012) 392 0500 

Fekese: (012) 320 2414/5 

Lefelo leo le Bulegilego la Keletšo ya Temokrasi (ODAC) 

Selebišwa Lefelo leo le Bulegilego la Keletšo ya Temokrasi ke go 

godiša temokrasi yeo e bulegilego e bile e sa šoma ka sephiring go 

gapeletša maikarabelo a mmušo le dikhoporeiti ao a lego molaleng 

go mang le mang, le go thuša batho ba Afrika Borwa go netefatša 

ditokelo tša bona. Ba swaragane le go lwantšha bomenetša le 

bobodu le go godiša phihlelelo ya tshedimošo. 

Lefelo leo le Bulegilego la Keletšo ya Temokrasi le na le mogala 

wa thušo wo o fanago ka keletšo ya sephiri yeo e ikemetšego go 

batho bao bomenetša e lego hlobaboroko go bona le go tingwa 

tshedimošo yeo e lego bohlokwa. Ge e le gore o na le hlobaboroko 

ya bobodu mošomong wag ago, goba o tingwa tshedimošo yeo e 

lego tokay a gago go e hwetša, šomiša mogala wa thušo go hwetsa 

keletšo yeo o e nyakago. 

Dintlha tša 


Mogala wa thušo: 

0800 525353 

0800 LALELA 


Kapa 

8001 

Mogala: (021) 467 5673 

Fekese: (021) 461 2814 


85

Bolaodi bjo bo Ikemetšego bja Dingongorego (IDC) 

Bolaodi bjo bo Ikemetšego bja Dingongorego ke lefapha 

la mmušo leo le nyakišišago dingongorego tša bosenyi 

le maitshwarompe kgahlanong le Tirelo ya Maphodisa 

a Afrika Borwa le Tirelo ya Maphodisa a Masepala. Bo 

nyakišiša maitshwarompe le bosenyi bja maloko a maphodisa, 

fela ba dira seo ntle le maphodisa. 

O ka ngongorega gape le go Leloko la Palamente 

ya Bosetšhaba goba ya Profense. Tshedimošo ye 

nngwe ya Palamente, 

ikgokgokaganye le (021) 403 2911; 

Fekese (012) 403 3817 

Dintlha tša 


Mokotlana wa Praebete 

X941 

Tshwane 0001 

Mogala: (012) 392 0400 

Fekese: (012) 320 3116 

Kgorotsheko 

Maitekelo a gago a mafelelo e ka ba go iša kgoro goba mokgatlo wo o 

amegago kgorong ya tsheko 

Dikgoro tša magastrata di theeletša melato yeo e lego mabapi le tekatekano, 

phihlelelo ya tshedimošo, tiegišo ya go tšea magato ka mo go sa swanelago 

ge ba aba ditirelo. Melato ye mengwe e ka išwa Kgorongkgolo ya Tsheko. 

Ge Kgoro e hwetša gore bothata bo hlotše ke go tšee magato ga mmušo 

goba go se šome ga wona, e ka laela kgoro yeo e amegago go tšweletša 

peakanyo ya tiragatšo, go e diragatša, le go begela kgoro nako le nako ka 

ga tšwelopele. 

Go na le dikgoro tše dingwe tšeo di šomago ka merero ya kgahlego, 

bjalo ka, Kgorotsheko ya tša Mešomo e theeletša melato ya tša mešomo, 

Kgorotsheko ya Merero ya tša Kabelo ya Naga e theeletša melato ya tša 

naga mme Kgorotsheko ya Meetse e theeletša melato ya tša methopo ya 

meetse le ditirelo. 

Ge Kgorotsheko ya Molaotheo e hwetša gore mmušo o gataka ditokelo tša 

gago ka lebaka la Molao wo o sego wa molaotheo, e tla fediša Molao woo 

goba karolo ya molao woo. 

Ge o tšea sephetho sa go tšea magato a kgoro, kgopela thušo ya Lefelo la 

Mothopo wa tša Molao, Thušo ya Semolao. 

Mogala wa ka pelal wa Mopresidente 

Ge o na le potšišo ye e sepelelanago le tirelo ya mmušo goba ngongorego 

ye e sa fiwego tsebe gabotse goba go šongwa gabotse, o ka leletša gape 

mogala wa ka pela wa mahala wa Mopresidente. Bahlankedi mogaleng 

wo ba tla dira bonnete bja gore o fiwa tsebe gape le bothata bja gago bo 

rarollwa gabonolo le ka pela ka moo go kgonegago. 

Nomoro ya mogala wa ka pela wa Mopresidente: 17737 


Tseba Ditokelo 

tša gago Gomme 

o di Šireletše 

gape o be le 

Maikarabelo 

MERERO YA 

SELEGAE 

BODULO BJA BATHO 

Tlhokomelo 

ya tša 

Maphelo 

Mafelo a Thusong ke a fe? 8 

Mošireletši wa Setšhaba 84 

Khomišene ya Afrika Borwa ya Ditokelo tša Batho 84 

Khomišene ya Tekatekano ya Bong 85 

IDASA 85 

Lefelo leo le Bulegilego la Keletšo ya Temokrasi (ODAC) 85 

Bolaodi bjo bo Ikemetšego bja Dingongorego (IDC) 86 

Kgorotsheko 86 

Kgopelo ya bodudi 13 

Go hwetša pukwana ya boitsebišo 14 

Go ngwadiša matswalo 14 

Ngwadišo ya morago ga nako 15 

Ngwadišo ya lehu 15 

Go ngwadiša lenyalo 16 

Thušo ya theko ya dintlo 18 

Ditšhelete tša Thušo tša Mengwako tša Motho ka noši 19 

Tshepetšo ya Thušo ya Setšhaba ya Dintlo ye e Kaonafaditšwego 19 

Lenaneo leo Akaretšago Kloago ya Magae 20 

Thušo ye ya Theko ya Ntlo 20 

Ditšhelete tša Thušo tša Magaeng 21 

Lenaneo la Poelo ya Phokoletšo 21 

Mananeo a Dintlo tša Leago le tša go Renta 21 

Thušo ya Dintlo ya Badudi ba Dipolaseng 22 

Thušo ya Kago ya Dintlo ye e Kopanelwago 23 

Molao wa Ditokelo tša Balwetši 32 

HIV/AIDS 35 

Bolwetši bja mafahla (TB) 36 

Mooko le pholio 36 

Cholera 37 

Malaria 38 

Go ntšha mpa 38 

Letlakala la 

Mananeo le 

Ditirelo 

Dinyakwa 

tša motheo 

Tšweletašopele ya Leago 

Lefase 

la 

mošomo 

THUTO 

Lenaneo la tšweletšo ya dijo tša ka gae 41 

Lenaneo leo le akaretšago la dijo 41 

Lenaneo la Bosetšhaba la Phepo ya Dikolong 41 

Ditirelo tša motheo tšeo di sa lefelwego tša mmasepala 41 

Karolo ya Mebasepala 42 

Pušotirišano le Merero ya Setšo 46 

Thušo ya tšhelete ya phepo ya bana 55 

Tšhelete thušo ya phepo ya bana ba e sego ba gago 55 

Tšhelete ya Thušo ya Bogole 56 

Kokeletšo ya Tšhelete ya Thušo 56 

Tšhelete ya Thušo ya Tlhokomelo 57 

Tšhelete ya Thušo ya Kimollo ya tša Leago 57 

Tšhelete ya Thušo yeo e Emišitšwego 57 

Go dira kgopelo ya thušo e fe goba e fe 58 

Bomenetša bja tšhelete ya thušo ya leag 59 

Lekalatiro la Afrika Borwa la Polokego ya Leago ke eng? 59 

Tlhokofatšo ya ka gae: Molao o reng? 61 

Tlhokomelo ya Bana: Ditirelo 63 

Ditirelo tša Tlhokomelophepo 65 

Atebokeiti ya Lapa 66 

Ditirelo tša Thekgo ya Lapa 66 

Kalafo ya Tšhomišompe ya Diokobatši 67 

Batšofadi: Ditirelo 69 

Mafelo a mošomo 72 

Lenaneo la go ithuta 73 

Ge go nyakega fetetša kgakagano ka ga maemo go CCMA 74 

Molao wa Hlatswadiatla ya Dikgobadi le Malwetši a Mošomong 74 

Molao wa Inšorense ya Tahlegelo ya Mošomo 75 

O ka dira eng ge o feletšwe ke mošomo 76 

Kamogelo sekolong sa mmušo 78 

Go hwetša setifikeiti sa marematlou 79 

Kamogelo ka go Sehlangwa sa Dithuto tša ka Godimo 79 

Lenaneo la Bosetšhaba la Baithuti la Thušo ya Ditšhelete 79 

Thuto le Tlhahlo ya Batho ba bagolo (ABET) 79 

Lenaneo la Mošomo wa Tšweletšopele ya Setšhaba 81 


Tsela yeo e latelwago le tokišo 82 

87

Tseba ditokelo tša gago tša 

tirelo le maikarabelo 

E rulagantšwe ke 

legatong la Tšhireletšo ye e Akaretšago ya Setšhaba, 

Tšweletšopele ya Batho & Sehlopha sa tša Madulo a Batho 

Re ngatana e tee Re na le tlhokomelo Re a direla 

Ge o nyaka tshedimošo ya go feta mo, 

ikopanye le sehlopha sa 

Know Your Service Rights and 

Responsibilities team: 

DPSA 

Mogala (012) 336 1063/1183 


Pretoria 

0001 

Aterese ya Moago 

Batho Pele House 

116 Proes Street 

Pretoria 

0001 

88 Sepedi 

Department of Public Service and Administration © 2010

Sepedi - Department of Public Service and Administration

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?