You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
I.- <strong>TA</strong> <strong>KRIKANKA</strong><br />
Tasba prana laka baraba dus nani lainkara<br />
Tawan sirpi banira ai kaikanka pyuara laki kaikikan an pliskara pruyiktuba sipsa dimi wark daukia<br />
tawan uplika aikuki an ansa tawankaba kau upla nani mitin nanira wih ai taimka dinkisa baha sut<br />
laki kaikisa kan baha natkakku un takisa ya naniba sipsa pruyiktu sirpi kum brih impahkaia kaka<br />
kan nahaba sika kakau nasla kumra dus satka nani mangkaia dukiara pruyiktukasa.<br />
Naha pruyiktuka ta kriki pyuara tawan sirpi nanira wiras naha wal ai dusa ma nani baraba kau sauhki<br />
tiki wabia, kan sinska laka yabiba sika kakau ma mangki pyuara dus ma sat sat nani mangkaia<br />
kan baha natkakku lika sipsa yawan dus tara sat nani tiwi auyaba kli yawan paki briaia kan<br />
nikarawa bilara yawan sipsa kaikaia dus apu trabilkaba kau ailalsa kau wan kuntrika kus bilara.<br />
Pruyiktu bapanka lalka sirpi brisa sika nahki natkakku sipsa yawan naniba wan nasla wina kau<br />
wan dusa ma naniba ailal saki briaia kan bahaba yawan hilpkasa kan tasba mangki yus muni<br />
pyuara yawanba pawanka laka kau brisa.<br />
Pruyktuka tawan bilar ai warkka dauki pyuara trabil manis takisa dus nani lainkara kan san<br />
pyuara unta ba sauhki wisa baha mihta pruyiktuba sinska laka manis brisa dia daukaiaba<br />
naha mapara bapi buaia dukiara.<br />
La nani sat sat barasa dus mainka kaikaia dukiara kan sipapiasa tawan luhpika baku an upla<br />
wala wih muni untara dus sat sat naniba klakaia kan nahaba sauhkisa wan iwankara, kan<br />
li apu takisa, pasa apu, baku sin insla naniba pain pauras, baha mihta wan kus tawanka<br />
nanira aptusa aisi kaikanka kum sakaia nahki dauka yawan naniba wan tasbaika pain<br />
main kaiki brih impahkaia, baku kan naha laka ba sika bank lalah yabi uplika naniba sin<br />
witinani ai lakara brisa indian tawanka bilara dus nani satka baraba main kaikaia dukiara.<br />
1
2<br />
Tasba prana laka baraba dus nani lainkara<br />
Lalah yabi banka naniba dus mainka kaikaia laka kat wark nani dauki auyaba bara baku sin pruyiktuba,<br />
i) dus ma sat nani mangkaia insla kum bilara, ii) dus sat ka nani pliki briaia, iii) tasba yus munras<br />
wala nani pliki sakaia insla mangkaia dukiara iv) masin satka nani yus munaia natka nani plikaia, v)<br />
unta tara dus tara nani baraba main kaikanka yabaia baku sin li un nanira dus nani bara nanibara. .<br />
II.- KUS UPLIKA <strong>TA</strong>WANKA NANI IWANKA ANAI<br />
DUSA NANI RITSKA NAHKI WAL IWIBA.<br />
2.1 Natka nani laki kaikanka<br />
Kus kuntrikaba wan nikawara wina saut tanirasa an tasbayaba 32,127.28 kilumitru brisa,<br />
tasba lainkara kusba kau tarasa, sakuna wan kus tasbaikaba tanhta mihta prari manis<br />
ambuk munisa an li nani manis sin bangwisa, waslala, Siuna, baku sin Mulukuku ba tingni<br />
tara an unta an il tara brisa .<br />
Kus tawanka bilara barasa 394,792 upla bahaba wina 49%ba mairinsa an 51.4ba waitnasa.<br />
15 manka naniba 47.6% wahma an tiara barasa, baha wina 15 an 64 maniba 49% barasa,<br />
65 maniba 2.7 upla barasa.<br />
Indian uplika nani kus tanira iwi naniba kulki kaikan ninkara miskituba takisa 45% upla barasa<br />
an sumu-mayangna upla barasa 5.93%, kus bilarasa, bahawina indian nikru naniba<br />
1.15% barasa sakuna naha naniba bilwi tawankara kau ailal barasa, an Ispail naniba kau<br />
ailal barasa kus bilara kan naha naniba 57% sa witin naniba taim wala nani pyua wina<br />
mahka aidriban kus tawanka nanira.<br />
2.2 Características Ambientales<br />
Nikarawa bilara dus yamnika sat nani baraba 87% ba unta tara naniba an awas dusa kau<br />
ailal sa, an naha dusa naniba indian tawanka sirpi nani bara nanibara aihkikaba barasa baha<br />
mihta nitka tara bara indian tawankara hilp munaia an sinska laka yabaia nahki dauka ai dusa<br />
naniba main kaiki brih ai taura impahki waia dukiara.<br />
Tasba trabilka nani takaia pyuara laki kaiki Apis ka naniba INETER witinani wisa kus bilaraba<br />
kau li tara nani auhwisa 2300 an 3500 minits mani kumra, baha wina siuna ba lika 2300<br />
minits auhwisa, an waspan Rio Coco ba wina Rio Grande de Matagalpa ba 3600 minits mani<br />
bilara auhwisa wan wiaia watsa yawan nikarawa bilara kau li satka nani auhwisa an pasa nani<br />
sin hambuk wan munisa.<br />
Tasba prana laka baraba dus nani lainkara<br />
15
14<br />
Tasba prana laka baraba dus nani lainkara<br />
Sika satka nani yus munaia apia dukiara<br />
laki kaikanba. La numba 019 2008<br />
Nina rai paliba Wauhwi atki nani nina yabiba<br />
Tasba prana laka baraba dus nani lainkara<br />
Wan kuska bilara yawan taim kum brisa 24 0 an 39 0 wal bahaba INETER wina ulbi sakansa<br />
baha mihta samtaim talpa an sam taim kauhla wan dara walisa, an ipril pyuaraba kau wiria<br />
lapta bakusa 32 0 ra ba mihta, an krismis katka alkan pyuara taimba mahka sins munisa 23 0<br />
baha mihta wiria kauhla wan dara walisa, sakuna wan wisa kusba ai taim ka sins munisa<br />
80 an 85% mani kum bilara.<br />
2.3 Tasbaba<br />
Wan kus tasbayara tasbaba baiki sakanka barasa ai nitkaba wal, awala un tasbaya naniraba<br />
tasba kum suapni an pain sa bip nani briaia kaka an dus ma nani mangki sakan pyuara<br />
naha tasbayara pain pawisa kan tasbaba kauhla an aima diski pain barasa.<br />
III.- NATKA NANI PLIKI <strong>TA</strong>SBA PRANA ALKI<br />
BRIH WAYABA LAKA.<br />
Naha laka nani sakanba sika nahki dauka pruyiktuba ai bapanka lalka nani brih impahkaia<br />
trabil apukira, kan pyu kum kum taim wark dauki pyuara trabil manis takisa pasa krawi wal,<br />
an li nani trabilka tara taki wal, bara naha natkakku witinani sipsa sinska laka kum pliki kaikaia<br />
mapara bapi buaia dukiara.<br />
3
4<br />
Tasba prana laka baraba dus nani lainkara<br />
Na laka naniba tawan uplika bani tanka briaiasa kan witinaniba sika warkka dauki brih impahkaisa,<br />
baha mihta aptusa sinska laka sat sat yus munaia kan trabil kumsa kaka yawan tawan aiskara<br />
hambuk munisaba mihta.<br />
3.1 La bapanka lalka naniba.<br />
Naha lakaba bapanka lalka manas brisa:<br />
• Asla takanka bani aikuki aisi kaikaia nahki dauka wan iwanka natka unta naniba pain<br />
kaikaia laba kat.<br />
• Nahki dauki dus satka nani main kaikaia, ankaia apia an baku sin tawan uplika aikuki pain<br />
wahbi sakaia ansa uplika nani untara dimi dus sat sat nani mahka klakaia kaka.<br />
• Trabil apukira wark dauki waya wan ritska untara bara main kaiki an hilp laka nani<br />
yabaia ansa asla takanka ai tasbaika pain main kaiki naniba. .<br />
• Untara dus satka nanibara yawan karnikasa baha mihta aptusa wiria luki kaikaia bahkira<br />
yus munaia pyua taim.<br />
• Tawan sirpi uplika banira sinska laka yabaiasa nahki dauka ai nasla banira dus ma<br />
sat sat naniba mangki briaia kan kakau nasla bilara mangkan pyua taim kakauba ai ma<br />
kau pain brisa dista tara takiba wal.<br />
3.2 La nani nitka laki kaikaia pyuara.<br />
Tawan sirpi banira wark daukaia pyuara nitka barasa pruyiktu ACICAFOC ra maisa pakaia<br />
witinani dia muni ai dusa naniba klakaisa kaka an sika satka nani yus munaisa kaka insla<br />
kumra kan sipsa sinska laka nani yabaia tawanba pawi waia dukiara kan pyu kum taimba<br />
nit upa apusa dus klakaia kan kakau nasla mangbia sa kaka hilp laka wala brisa bara naha<br />
natkakku sipsa wan iwanka sins wala takaia.<br />
Tasba prana laka baraba dus nani lainkara<br />
Anexo 2. Sika satka nani yus munaia apia nikarawa bilara sakan naniba. 2008 1<br />
mankara.<br />
Sika satka nani yus munaia apia dukiara<br />
laki kaikanba. La numba 019 2008<br />
Wauhwi atki nani nina yabiba<br />
IN<strong>TA</strong> APIS KA BAKU NAHA SAIKA NANIBA WAN WISA SIP YUS MUNAYA APIA<br />
1.- www.magfor.gob.ni/pea/Afiche%20Plaguicidas%20Prohibidos%20WEB.pdf<br />
13
12<br />
Tasba prana laka baraba dus nani lainkara<br />
Naha ulbankaba yawanra wan wisa nahki daukaiaba, pruyiktu<br />
sirpi nani ulbi sakanka laka waunhka tayara.<br />
3.3 Li nahki apahki briaia tanka.<br />
Tasba prana laka baraba dus nani lainkara<br />
Tawan nani pawanka lakaba asla natkakku brisa baha mihta upla baniba un kaisa nahki dus naniba<br />
mangka li pain yawanra briaia, kan tawan kum li apu taim pawanka lakaba mayarasa, baha mihta<br />
ulbi sakanka manis sipsa brikaia nahki munka li naniba pain ai laya taki kaia.<br />
Wan kus tawankananiba pyu bani li auhwisa tri muns wina ai kainara baha mihta tasba naniba<br />
baiki saki brikaiasa li plapaika baku kan baha apiasa kaka sipsa wan watlara dimi waya liba.<br />
• Plis kum saki bria sipsa ansara kau sipsa li bangwi laiuras pliskaka kan baku lika sipsa<br />
tigni nani, kabu naniba isti pali bangwas kabia sa.<br />
• Insla naniba aptusa 10 pit pitka laiuhwa kaia tingni wina kabu wina, kan baha apia<br />
sa kaka wan naslara hambuk tara munaia sipsa.<br />
• Insla kumra dus mangki pyuara aptsa dusaba wan tawankara pawi kaka nani brih<br />
mangkaiasa.<br />
• Tawan banira tingni nani barakaka sip apia sa sika sat sat nani yus munaia kan<br />
bahaba hambuk munisa lira.<br />
• Pyu banira klin muni brikaiasa tingni nani taski brinaniba kan naha natkakku lika<br />
sipsa yawan naniba li kum pain brikaia, an sika nani yus munaia pyua taim laki<br />
kaikaia dia sat saikaia yus munaiaba trabil liura yabras nani saikaiaba laki kaikaiasa.<br />
• Indian pranaba ai tasbaika an ai dusa sa bara bahaba uba pali samtaim trabil<br />
takras sakuna dus klaki taim lika yawanra trabil manis amuk munisa.<br />
a. Insla kum raya mangkaia pyuara sip apia plis kum yus munras kakara ban brisi<br />
diara mangkaia kan sipsa nahaba diara wala nani nitkara yus munankaia.<br />
3.4 Tasba warkka daukaia tawan yamni dauki brih waiaba<br />
Insla warkka da daukra baniba nu kaiasa insla banira dus ma sat sat nani mangkaia baku<br />
sin daiwan nani satkara baraba sahwaia kan nahaba hilp laka kumsa wan tabaika bilara<br />
kan untaba kau pain pawisa an wan daiura naniba kau ay yamnika brisa.<br />
• Tasba baiwi nani manis baraba sinska laka pliki aptusa mapara wark satka nani<br />
daukaia dus nani mangki baku.<br />
• Dus mangki pyuara hil laka tara brisa: pauta baku sika lainkara sin, dus nani manis<br />
salisa an diara mangkaia sin pain palisa kan tasbaba ay aungka pain brisa.<br />
• Insla kumra diara sat sat nani mangki pyuara tasba yula nani pain barasa kan<br />
bahaba natkakku wan naslara uba daiwan wala nani hambuk munras kan witin ba<br />
mainkaikisa.<br />
• Insla bilara diara sat sat nani mangki pyuara yawanra hilp manas takisa kan witin<br />
natkakku yawan plun pisa an wan dusa ma naniba wauhwi atkisa.<br />
5
6<br />
Tasba prana laka baraba dus nani lainkara<br />
• Upla bani ai tasbaya bilara diara manis mangkiba hilp laka manas yabisa tawanra iwi uplika<br />
nanira kan ai dusa ma naniba wauhwi atkisa dus ma nani baku an dus tara nani baku<br />
sin.<br />
Diara satka nani mangki naniba insla kumira nitka tara barasa nu takaia.<br />
• Upla naniba ansa tasbaya yus muniba wark mapara un kaiasa ansa naniba.<br />
• Wan yamnika pasa mapara yamnika kum barasa tasba yus muni pyuara kan pasa pain brisa<br />
yawan an li sin pain brisa.<br />
• Lalah lainkara yawanra yus manas takisa kan insla pain bri pyuara wan dusa ma<br />
naniba pain baban sa para yawanra hilp tara barasa<br />
• Sinska laka sat wala nani yus munaia pyuara un kaia dia nani yus munaiaba kan kum<br />
kum barasa yawanra uba hilp laka wankras.<br />
Insla bilara daira wala nani mangkaia sinska lakaba sakansa pruyiktu wina kan naha natkakku<br />
lika sipsa yawan naniba wan dusa ma sat nani barasa swaki sakaia kan nahaba<br />
laba kat wal wapisa, baha mihta ansa asla takanka nani wark daukaia pyuara un kaiasa<br />
insla kum diara manis mangki sakaiaba.<br />
Tasba prana laka baraba dus nani lainkara<br />
Asla takanka banira sinska laka yabankabia witin nani dia daukaiba dukiara trabil kum<br />
takan pyuara ai pruyiktuka bilara.<br />
Las ulbanka ba 1. Pruyiktu sirpi nani nahki ai warkka pura kaikaiaba dukiara<br />
Pruyiktuka nina:.<br />
Dia lainkak wapanka briaiba pruyiktu sirpi bani:<br />
Ansa apiska hilpka yabiba:<br />
Pruyiktuka pliskaba:<br />
Pruyiktuka taimka:<br />
Ansa uplika naha wauhkataya bangkiba:<br />
11
10<br />
Tasba prana laka baraba dus nani lainkara<br />
Tawan sirpi bani pruyiktu win takan pyuara wih laki kaikisa dia nani daukanba, an naha lakaba<br />
ulbansa pruyiktu nani bilara:<br />
Pliska: pruyiktuba ai warkka dauki brih impahkisa plis manisra kakau warkka nani wal, bahaba<br />
Matiwas – Bonanza, Siuna, Rosita, Mulukuku, Prinzawala baku.<br />
Trabil nani laki kaikanka: pruyiktu sirpi bani win takan naniba nu kaiasa nahki ai warkka brih<br />
impahkaiaba, baku sin witin naniba nu kaiasa dia sat sinska laka yus munaia kaka insla bila<br />
kumra diara sat nani mangki waia dukiara.<br />
COCOA RAAN bapanka lalka briba: witin pruyiktu baku bapanka lalka kumi brisa bahaba nahki<br />
daukka tawan baniba ai nayaba dia prana briba yamni kira main kaikaia.<br />
Mitinra sinska laka nani yabaia nitka nani dukaira: asla takanka baniba sinska laka nani<br />
yabaisa, ai warkka taura brih impahkaia dukiara, dia nitka naniba laki kaikaia, hilpka laka<br />
yaban ninkara dia nani daukaiaba mairin an waitna sut ai kuki.<br />
Pruyiktu bilara lakikaikanka briba: lalah nitka nani ulbi sakan naniba aptusa laki kaikaia, dia<br />
dauki naniba, nahki daukaia kaka.<br />
V.- YULA KAHBANKA PYU BANIRA NAHKI<br />
YABAIABA AN TRABIL MAPARA BAPI NAH-<br />
KI BUAIABA.<br />
Asla takanka bani ai warkka daukaia pyuara nit barasa sinska laka yabaia skul lainkakku,<br />
baku sin, kakau ma mangkra wala nani wal ai sinska laka pana pana sins munaia, an pruyiktu<br />
warkinka man baku sin dia nani nuba nitka asla takanka banira wih hilp munaia dia witin<br />
nani baku daukaia ai warkka brih impahkaia kaka.<br />
Yula kahbanka manis yabaisa asla takanka banira, baku sin ai aslika naniba pyu banira wark<br />
pain dauki brih impahkaia dukiara, kan plis banira dia daukia naniba nit palisa pusba aisi<br />
kaikaia kan naha natkakku sipsa sinska laka pain naniba wahbi waia trabil apukira.<br />
Asla takanka banira pyu bani aptusa wih pura kaikaia witin naniba dia daukikaka ulbi lakaia<br />
pruyiktura kan naha natkakku kaikisa witin naniba dia daukisa kaka la wal wark daukisa apia<br />
kaka la wina nayara sa kaka sin.<br />
Asla takanka baniba waunhtaya aisi kaikan kaiasa witin nani dia daukiaba, trabail witin nanira<br />
takan taim, apia kaka mibi latwan kum brin pyuara, apia kaka diara luan nani, baha sutba laki<br />
pain kaikaiasa an dia takai naniba sin.<br />
Ulbi sakankara naha naniba kaikaisa:<br />
Tasba prana laka baraba dus nani lainkara<br />
• EUlbi sakankara naha naniba kaikaisa. Ansa nasla mangki sakaia pyuara dista yabi kansa<br />
kaka nit palisa yus munaia rans kum apia sa kaka dus satka nani mangkaia bara baha wal<br />
dista nani yabaia.<br />
• Insla baniraba nitsa mangkaia dus satka paip (5) mz baniba mangkaisa dus yumhpa kum<br />
kan naha natkakku lika dista pain sipsa yabaia inslara dia mangkan naniba.<br />
• Insla banira nitka barasa mangkaia 70% dus satka bani sakuna yawan nanira dusa pawi<br />
naniba baha wina taka walaba sipsa mangkaia dus raya kaka kan nahaba hilpka<br />
tara yabisa inma nani pawaia dukiara an baku sin li naniba pain takisa baha mihta<br />
pyu banira nu kaiasa dia nani sipsa yus munaia wan nasla an tasbayaba pain pawi<br />
waiakaka.<br />
7
8<br />
Tasba prana laka baraba dus nani lainkara<br />
IV.- PRUYIKTU SIRPIBA<br />
Pruyiktuba sinska laka manas brisa nahki ai warkka brih impahkaia kaka: i) yula kahbanka yabaia<br />
hilp laka wal, ii) sinska laka yabaia insla kumra daira satka nani mangkaia dukiara. iii) sinska laka<br />
yabaia apis warkka ba karna dauki briha impahkaia dukiara an iv) trabil kumkaka laki kaikaia<br />
pruyiktu lupia nani baraba.<br />
Insla kumra diara manas mangkaia pyuara upla baniba nu kaiasa dia nani yus munaiaba<br />
kan bahaba sika aptu wan taimka nani mangkaia, wan sinska nani brih yus munaia baku sin<br />
yawan dia nu naniba ai kuki brih impahkaia an kau nit paliba insla kumraba lisa baha mihta<br />
aptu li palisa yaka natka pliki karma kum sakaia.<br />
Upla nani aisi kakanka manis brikaiasa kan naha natkakku lika sipsa wan warkka naniba<br />
yamni brih impahkaia, i) aisi kaikankaba pyu banira nitsa yus munaia, ii) insla ma mangkra<br />
banira wih laki kaikaia dia nani daukiba, iii) asla takanka nani barakakara wih yula kahbanka<br />
an wal aisi kaikaia, iv: radiuk diara naniba maisa pahkaia, v) sinska laka nani yabaia<br />
nahki natkakku witin naniba ai pruyiktuka sirpi naniba wal impahki waia.<br />
4.1 Wan dusa nani trabil bara pyuara pura kaikaia dukiara.<br />
Asla takanka bani pruyiktu sirpi kum ulbi sakaia sa kaka nit palisa nu kaia kakau ma wina<br />
dia hilpa takiba.<br />
Wapanka 1: asla takanka bani pruyiktu sirpi ulbi saki nani pyuara witin naniba bangkaiasa<br />
waunhgtaya kum ai dusa nani nahki main kaikaia dukiara, an baha warkkaba aptusa<br />
ulbaia pruyiktu warkinka man kum ninkara ai ninaba ulban kaiasa.<br />
Waunhtaya bangki luan ninkara aptusa untara wih kaikaia rait tawan baku ai pramis ka<br />
takiba raitsapa.<br />
Wapanka 2: pruyiktu warkinka baniba wih muni laki kaikaiasa untara ai pruyiktuka impahki<br />
auyaba dukiara, dia warkka sat sat naniba aptusa aisi kaikaia pruyiktu uplika an tawanka uplika<br />
naniwal.<br />
• Pruyiktu baku nitka manas brisakaka aptusa laki kaikai dia paliba nitsa daukia kan naha<br />
natkakku lika sipsa wark nani pain brih impahkaia.<br />
• Tawan sirpi nanira pruyiktu warkka dauki pyuara wan iwanka diara satka nani baraba laki<br />
kaikaia nitsa kan baku lika sipsa nu takaia dia suara witinra ambuk munaia sipba.<br />
Tasba prana laka baraba dus nani lainkara<br />
Wapanka 3: la nani ulbi sakaisa nahki natkakku sipsa untara wih kaikaia tawan baniba dia brisa<br />
kaka ay nayara kan sutba ai ritska sa an main kaikaiasa bara aptusa warkinka naniba pruyiktu wina<br />
wih laki kaikaia.<br />
Wapanka 4: asla takanka baniba pramis kum takisa nahki natka wal witin naniba yus munaiasa<br />
ai yamnika nani brisa ai tasbaya bilara an yus munaikabia sin nu kaiasa nahki yus munaia dia<br />
natka wal kan kakau naslakku sipsa dus satka nani mangki muni inslaba pawi waia an yawan<br />
upla baku sin pawi waia.<br />
4.2 kau pruyiktu ta krikas bara laki kaikanka briba.<br />
Pruyiktu sirpi bani baiki sakaia pyuara diara yumhpa kaikisa nahki daukka witin naniba ai<br />
wakka asla takanka baniba sipkabia pruyiktu sirpi naniba brih impahkaia, i) latan ulban naniba,<br />
pruyiktuba sipsa yaka luaia ninkara aisi kaiaia dukiara, ii) sip aisi kaikras naniba, naha<br />
naniba kau diara manas nitsa pruyiktura dimaia kaka, iii) latan naniba pain aisi kaiki saki<br />
naniba, naha pruyiktukaba sipsa win takaia pyu walara sin bara dis diara kumi daukaiaba<br />
lika dis diara kum kum ai pyuyiktuka bilara mangki muni sipsa pyu wala sin dimaia.<br />
9