Kitabı yüklə - Kitabxana

1

Kitaba müllifin müxtılif illrd qlm aldıı povest 

v hekaylri daxil edilmidir. Öz orjinallıı il 

seçiln irili-xırdalı bu srlrin bir çoxu çada dbiyyatımızın 

uurlu nümunlri kimi qzet v dbi 

jurnalların (“Azrbaycan”, “Ulduz”, “fq”, “Söz”, 

“Mars”) shiflrind drc olunmudur. Müllifin 

yaradıcılıının ana xttini brin taleyi, traf mühüt, 

vtn sevgi, bzn keçmiin xifftini çkn, 

bzn d yabanç tsirlrdn getdikc mnviyyatına 

çat dün insanın daxili dünyası, fikir v düünclri 

tkil edir. nanırıq ki, “Qnun” nriyyatı trfindn 

oxucuların ixtiyarına veriln “Ömür vazalı” 

kitabı mövzu rangarngliyi v bdii üslubu il 

müasir dbiyyatsevrlrin üryinc olacaq. 

3

Nurddin dilolu / Ömür vazalı 

Bakı, Qanun Nriyyatı, 2012. 424 shif. 

ISBN 978-9952-26-312-1 

© N.dilolu, 2012 

© Qanun Nriyyatı, 2012 

Bakı, Az 1102, Tbilisi pros., II Alatava 9 

Tel.: (+994 12) 431-16-62; 431-38-18 

Mobil: (+994 55) 212 42 37 

e-mail: info@qanun.az 

www.qanun.az 

4

ÖMÜR VAZALI 

ADM V HVVA 

(povest) 

“Bir qara kölgdi ruhum canımda” 

kitabının müllifi air Hikmt Mlikzady 

Zngin qrb hrlrinin birind günlrl ac-yalavac 

qalan Adm qlbind özünü qınayırdı: «Ata-babadan msl 

var ki, uzaq yerin budasından yaxın yerin arpası yaxıdır. 

Axı mn bxtiqara üçün yaxının, ya uzaın n frqi var? str 

rq olsun, istr qrb – dünya eytanla dolu imi dem, hara 

gedirms, hansı qapını döyürms, oradan gözl-göyçk, 

adam cildind bir eytan çıxır; biri özünü mn dost, biri 

mlk kimi qlm verir, o biri d arkada deyir. Birin canımı, 

birin sirrimi, o birin d pulumu-paramı etibar edirm, 

sonra bu yad, qrib hrin küçlrind qalıram avarasrgrdan! 

Yoxsa snin yaratdıın dünya eytan qapısıymı, 

lahi?! Bu qapıdan adam klind çıxan eytanların zülmünü 

öz bndn nec rva gördün? Çarsiz qalmıam, ya Rbbim, 

rhm el, mni cnnt yurduma qaytar! Sn hr ey 

qadirsn axı, ey yeri-göyü yaradan!..». 

Ehtiyac onu zibillikd qida axtarmaa sövq etmidi, 

bir ayaı irlid, bir ayaı gerid trafa boylana-boylana 

yemy ns axtarırdı. hrin ucqarında yerln zibilxanada 

caib bir sakitlik hökm sürürdü. Burada it-piik d 

göz dymirdi; üst-üst qalaqlanan zibil tullantılarının arasında 

n qarıqalar qaynaırdı, n d acaqanadların vızıltısı 

eidilirdi. Gözün sataan rzaq paketin lini uzatmı- 

5

dı ki, birdn arxadan kims ona sslndi. Dönüb baxanda 

qarısında iyirmi skkiz – otuz yalı gözl-göyçk bir qadın 

gördü. Duruxdu: – Lnt eytana! Bu qadının zibillikd 

n ii var? – dey pıçıldadı. 

Qadın onun gah üst-baına, gah tük basmı siftin, 

gah da yilib götürmk istdiyi paket baxa-baxa almanca 

ns deyirdi. Heç n anlamırdı. Qulaqlarında: «Adam kii 

olar! Kiinin d arvadı, evi, maını, baı, htta muqsi 

olar… Sns n verdiyim çöry qiymt qoyursan, n d 

mni qadın kimi saya salırsan!» sözlri ks-sada verdi. Bu 

sözlri n vaxtsa mlk bilib, hörmt bsldiyi, indis nifrtl 

xatırladıı Mlk adlı bir qadın demidi ona. Onun 

surtini gözünün qabaında canlandırmaa macal tapmadı. 

Qadın yen dillndi, bu df linin jestil onu harasa dvt 

etdi. Acından taqti qalmasa da, qadının önünd yilib 

rzaq paketini götürmyi qüruruna sııdırmadı. Anladı ki, 

qadının dvt etdiyi yer getmlidir. Getdi d… Qadın onu 

zibilliyin knarındakı alçaq, ufacıq taxta komaya gtirdi. 

aryl bildirdi ki, gödkçsini soyunsun, llrini yusun, 

sonra xeyli danıdı. O da lal kimi durub, baının iarsiyl 

onun dediyini tsdiq edirdi. Hrdn-bir fhml yad sözlrin 

içindn az-çox ns baa düüb, heyrtlnirdi d… 

Qadın gülümsyrk, deysn, ona bu balaca otaın 

öz xsi ofisi olduunu anlatmaq istyirdi: – Mn bu zibil 

hrciyinin kraliçasıyam, sn d ülyahzrt kraliça min 

birinci Yevanın rqli qonaısan. Buyur, yl!.. – Sonra 

enli divanın qarısında qoyulmu kiçik jurnal masasının 

üstün soyuducudan götürdüyü tz doranmı pendir, 

kolbasa, ciyr kotleti qoydu. V ona xilaskar kimi baxan 

yad kiidn rab, yoxsa piv içcyini sorudu. 

– Bavariya? – dey Adm dillndi. 

Qadın yqin ki, bu ana qdr onun anadanglm lal 

olduunu znn etmidi. rqli qonaın bayaqdan bri ilk 

df azından eitdiyi bir klm söz gör sevinib gül- 

6

gül dedi: – H, h, Bavariya, Bavariya pivsi, – dedi. V soyuducudan 

çıxardıı srin piv ülrini sliqyl masanın 

üstün düzdü v özün ampan rabı süzüb, zibil hrciyind 

yeni tanılıın rfin bad qaldırdı: – Mnim 

zibil hrciyim xo gldin! Adım Yevadır, bs snin? 

– Sa ol, frau, ya frolen, yox, yox, kraliça, Allahın acyalavac 

bndsin verdiyin bu ziyaft gör sn tkkür 

edirm! Mnim d adım Admdir. Bir vaxtlar dostlarım 

mn Lal Adm deyirdilr… 

– Adam, Adam, Adam!.. Ooo, n xo tsadüf, – qadın 

ayaa qalxıb, yen soyuducuya yaxınladı, bu df üzrin 

«Vodka» yazılan Drezden araı çıxardıb bo badlri azınacan 

doldurdu: – Biz bunu xüsusi qeyd etmliyik. çk, 

öz salıımıza – Adm v Yeva rfin… 

Yeva dolu badni son damlasınacan içib, zrbl dö- 

my çırpdı. Bo bad çilik-çilik olub trafa splndi. 

Adm çoxdan idi ki araq içmirdi. Bu mqamda, yqin, o 

da badsini son damlasınacan içmliydi. Birdn n düündüs, 

birnfs içib boaltdıı badni stolun üstün baı 

aaı qoydu. Sonra yemkdn dadıb, üz-gözündn hl d 

sevinc ifadsi yaan qadına baxdı: – Çox yaxı araqdı, lap 

rus araına oxayır... 

Yeva dilin yemk vurmurdu, sadc qırmızı «Malboro» 

siqareti çkirdi. El bil Admin itahı ona xüsusi 

zövq verirdi: – Byndinmi? Mnd yaxı türk rakısı da 

var. Gtirim? – sorudu. 

Ovurdları dolu Adm baını bulayıb, – xeyr – dedi. 

Yeva tccüblndi: – Canım, sn türksnmi? Burdakı 

türklrin çoxu alman dilind danıa bilir. Mn d onların 

dilini az-çox anlayıram; xayır – yni yox, vt – yni h… 

Adm onun türkc az-çox ns anladıına sevins d, 

köhn drdi tzlndi, tiksi el bil boazında iliib qaldı. 

Bir neç df ççiyndn sonra bady süzülmü pivni 

baına çkdi. Sonra: – Yox, yox mn türk deyilm, – dedi, 

7

– mn azriym, az-r… – lind tutduu büllur badni 

hirsl el sıxdı ki, sındı. Cızılmı barmaının qanını silmk 

üçün qadın tez pambıq gtirdi. V sual dolu baxılarını 

ona zillyrk, yen siqaretdn birini damaına qoyub 

yandırdı. Adm is itahı pozulmu adamlar kimi 

hövsldn çıxıb gileylndi ki: – Mni bu zibillikd bir 

parça çörk axtarmaa ürcah edn bir türkdür. Neç gündür 

arayıram ki, pulumu, sndimi geri alım, amma o, el 

bil iyn olub, çör-çöp qarııb. 

– Xayır, o u çöplükd olamaz, sn onu ndn arıyorsan? 

– Dedim axı, o, mnim pulumu-paramı alıb. Hl d 

inana bilmirm ki, bu qrib diyarda mn karde deyib, 

qucaq açan bir adam bel dlduz çıxa… 

– vt, ben anlıyorum, kardeinmi paranı çalan? 

– N qarda, canım, Allah kssin bel qardalıı. Dedim 

axı, mn azriym, az-r-bay. Azrbaycan, yni Odlar 

diyarı, petrol sltnti… 

– Ooo, ya, ya petrol… – kraliça, Bakı… – kraliçanın 

tacı! Bilmirm, Çörçil, yoxsa Hitler çrnlynd bel bir 

aıllı söz deyib… ama anlamıyorum, o türk ndn sana 

kardeim desin, sonra da paranı çalsın? 

– Sadc, biz hamımız Allahın bndlriyik, bir-birmiz 

qarda deyirik, yetmi il rusa da böyük qarda dedik, 

amma axırda bizi doma Cnntmkandan qovub, didrgin 

saldı, n is… Mn bu hr «Mercedes» almaa glmidim, 

Harun adlı bir türk avtosalonda pulumu-paramı, 

sndlrimi aldı ki, seçib-byndiyim gümüü rngli ma- 

ının sndlm iin yardımçı olsun, htta and içdi, yemin 

etdi ki, mni srhd qdr ötürck… Sonra gözümün 

qabaında, lap birc addımlıımda qeyb çkildi… 

Yni kayb oldu. 

Yeva onun baına gln cansıxıcı hekaytdn çox ey 

anlamasa da, drdin rik olmaq istdi: – Ben seni iyi an- 

8

lıyorum, – deyib ayaa durdu, – Bndniz hiç «Mercedes» 

sevmz, ama sana iyi bir «BMV» armaan ed bilirim... 

Adm el gldi ki, zibilliyin yaxınlıında bomj hyatına 

bnzr ömür-gün keçirn qadın srxodu, ya da ruhi xstdir. 

Amma qadın onun llrindn tutub ayaa qaldırdı, arxasınca 

darta-darta otaqdan bayıra aparıb, arxa trfd yaıl birezent 

örtüyün altındakı maını ona göstrnd tccübündn azı 

açıla qaldı: «Eh-vah, kül olsun mnim alıma, maın almaq 

üçün dükan-bazarı gzib, pulumu, pasportumu o türk ourladanacan, 

kek, bu zibilliy glydim…». 

Yeva dizlri süzülmü cins alvarının cibindn çıxardıı 

açarı sidq-qlbdn ona uzatdı: – Al, u araba snin… 

Admin heykl kimi dayanıb qadına key-key baxması 

uzun çkmdi: vvl qadının açar tutduu lini ovucunun 

için alıb tumarladı, sonra dodaına yaxınladırıb öpdü v 

baını bulayıb açarı geri qaytardı: – Yox, Yeva, yox, bizd 

qadından bxi almaq kii üçün ayıb sayılır – dedi. V bu 

gidi dünyanın qrib ilrin mat qalıb, bir az kövrldi d. 

Gözlrindki iztirabın, hicranın klini qadın görmsin 

dey, baxılarını yer zilldi. 

Bu df d qadın heyrtdn yerind dondu; mavi gözlrind 

pulu-parası lindn çıxmı kiinin aayana davranıına 

heyran qaldıını büruz vern ifad ks olunmudu; 

v Admin tox nfsin mükafat olaraq Yeva uzun qollarını 

açıb boynuna doladı, dodaqlarından öpdü. Sonra zrif llrini 

onun tük basmı üzünd, kirlnmi saçlarında doladırıb 

nvazil pıçıldadı: – Snin du alman lazım. Gl mniml… 

– dey yen lindn tutub arxasınca içri apardı. 

*** 

…Lüt-tcbala soyunub birlikd yuyundular. Adm 

dm olsa da, düünürdü ki, bu dünyada rastına çıxan ilk 

qadınla yaxınlıı ona flakt gtirmidi. O, dorudan da, 

9

«Tanrının cnntdn qovduu kii» kimi bdbxt idi. Yaı 

Hvvayla onu doma yurdu Cnntmkandan didrgin 

salmıdı. Sonra oranı yandırıb, chnnm döndrmidi. O 

gündn gnc r-arvad köçri qu kimi ömür sürürdülr, 

amma saq-Musaq quları tki bir-birindn ayrı dümüdülr. 

Blk, Tanrı köçri qua dönn sevgilisini bu qrib 

hrd Yevanın klind qarısına çıxartmıdı? Sarıın 

saçları, boy-buxunu, iri gülc gözlri eynn bir-birin bnzyirdi. 

Amma Hvvanınkı qara, Yevanınkı maviydi. Bir 

d Yeva göbyindn aaı aappaq qasıına yaıl tula ncir 

yarpaının klini döydürmüdü. Allah bilir, o tnik 

yer döym ii ona nec arı-acı vermidi. 

«…Blk, biz ilk Adml Hvvanın cnntdn qovulmu 

ruhlarıyıq? Bs niy ruhumuz Hindistanın Srndib 

adasında, ya da rbistan shrasında deyil, bu zibil hrciyind 

rastladı?! Yox, bizd Hvvayla Admin nianlrindn 

sr-lamt n gzir? Onlar behit meyvsini dadıb 

günaha batmıdılar, biz is ba dumanlandıran içki... 

Blk, hr ey yuxudur, n mn öz yurdumu trk etmim, 

n müharib olub, n d sevimli Hvvam itkin düüb. Bs 

«kiinin arvadı, maını, muqsi olar» deyib, mni blaya 

salan mlk qiyafli o eytan qadın nec? Allah bilir, indi 

hansı kiinin baının tini yeyir». Birdn o, hr eyi unudub, 

bdnindn sabun köpüyü süzüln qadının yupyumru 

dölrini lldi. Dudan lnn ilıq suyun ırıltısı intim 

nm kimi susmaq bilmirdi. 

Hr ikisi tbitin kii il qadına bx etdiyi ehtirasın 

qarısında aciz qalmıdı. Adm xyalında yen nyis 

xatırlayıb drindn köks ötürdü, htta kövrlib gözlri ya- 

ardı da. Ona gör cinsi laqdn hzz almaq qabiliyytini 

daha çox Yeva nümayi etdirirdi. O, Admi at kimi tumarlayırdı, 

sonra üstün atılıb üryinin istdiyi kimi doyunca 

çapdı… sonra tüklü sinsin sıınaraq enli divanda el çırılçılpaq 

uzanıb, siqaret çk-çk sakitc televizora baxdı. 

10

Çilkdn lnn ilıq suyun altında baına gln intim 

macra Admin rngini durultmudu, bir trfdn d üzünü 

qırxıb, yuyunduqdan sonra görkmi xeyli dyimidi. 

Rahatca divanda uzanmıdı, xumarlanan gözlrinin qarısında 

öz Hvvası canlanmıdı. 

*** 

Tale ilk df Hvvanı Admin rastına cnnt kimi gözl 

bir mkanda ismtli, abırlı, hyalı qız simasında çıxarmıdı. 

Hrbi xidmtdn gldiyi gün bulaq baında gördüyü 

o gözl qıza bir könüldn min könül aiq olmudu. Sonra 

el adtiyl elçi göndrib, Hvvanı ata-anasından istmidi. 

Amma toy-düyünü dünyanın çox pis vaxtına düdü. Bir az 

vvl Yeva il birlikd duun altında yuyunarkn toy 

öncsi bylik hamamına getdiyi o günü xatırlayıb kövrlmidi. 

Htta Yeva gözlrini yumub, seksdn zövq ala-ala 

ufuldayanda Adm duun altındaca sssiz-smirsiz alamıdı. 

ndi o da Yevanın siqaretindn birini damaına qoyub, 

yandırdı. Xyalı boz tüstü dumanı içind qu kimi 

qanad açıb, keçmi günlr döndü. 

…Toy günü bylik libasını ynin geyinmmi sadı-soldıı 

il qonu qsbnin mrkzindki hamama yola 

dümk istynd anası Hlim qabaını ksib ona: – Boyuna 

qurban olum, bala, gl mni d, bu dostlarının analarını 

da nigaran qoyma, son vaxtlar o qsbnin adamları 

yaman qudurub. Dünncn süfrmizd yediklri duz-çöry 

d xtir-hörmt qoymurlar. Ocaqlıqda su qızdırmı- 

am, öz evimizin hamamında yuyunsana… – deyib dil 

tökdü. 

Ev hamamı deynd ki, son vaxtlar tövlnin bir trfindn 

hamam kimi istifad edirdilr. Adm tay-tularının 

yanında özünü sındırmaq istmdi, boy-buxununa, gücün 

arxayın olub dillndi: – Yox, ay ana birc o qalıb ki, qonu 

11

qsbnin camaatı bizi msxry qoysun, desin ki, bizim 

cavanlar qorxusundan mal tövlsini by hamamına döndriblr… 

– Allah tifaını daıtsın hökumtin, bizim qsbni 

qoyub, xstxananı da, hamamı da, poçtu da saldı ora. 

Htta orada köhn mscid qala-qala, tz kilsni tmir 

eldilr. Bel-bel camaatını qudurdub, sadıf eldilr canımıza! 

Gözlri qalıb torpaımızda, indi n kdiyimiz bilinir, 

n biçdiyimiz. Yayda suyumuzu ksirlr, qıda yolumuzu. 

Bel gets, hamı buradan ba götürüb gedck. 

Anası giley-güzar eldi ki, ay bala, bir ay bundan 

qabaq cnntmkanlı brahim kii hamamda çimnd o 

zatıqırıqlar suyu ksiblr, kii bdni sabunlu-sabunlu çıxıb 

bayıra, hamamçıya deyib ki, ay nankor, sn bizim 

shaqın törmsisn axı, adam öz ulu babasını susuz qoyar? 

O da çiynini çkib, yazıq-yazıq lini baından yuxarı 

qaldırıb, deyib ki, mn neynim, suyu yuxarıdan balayırlar. 

brahim kii d qayıdıb ki, – Ad, sn n yuxarıyuxarı 

deyib, sayıqlayırsan? Allah heç vd öz bndsinin 

suyunu-ruzusunu ksmir. Suyu ksn, qonunu-qonuyla, 

qardaı-qardala vuruduran eytandır… 

Hlim arvad n danıdısa, Admi yolundan döndr 

bilmdi. n yaxın qohumu sanın köhn «Moskviç» maınına 

oturub, hrdn toyuna gln dostları – sadıı Musa, 

soldıı Yaqubla birlikd qonu qsbnin mrkzin 

yollandı. Adm özü sgrlikd generalın sürücüsü olmudu. 

Brk-boa dümüdü; dili d, qolunun gücü d onu 

darda qoymamıdı. 

– Uaq vaxtı biz el bilrdik ki, sn lalsan, n dilin 

var, n d dilçyin, – Musa dillndi, – hmi susurdun, 

haqqın pozulanda da dinmzdin, küsüb lal-dinmz ev 

gedrdin. 

– Musa sn lqb d vermidi – Lal Adm. – Bunu 

Yaqub söyldi. 

12

– Qohumum olduuna gör demirm, vallah, trif 

olar. Adm aza qail olan, gözü-könlü tox adamdı. Son 

tiksini ehtiyacı olana verr, özü ac qalar, amma bir kimsy 

aız açmaz! – sa dedi. 

Adm yolboyu susub danımadı. Hamamçının irinliyini 

bri badan verib dedi ki: – Nazar, nzrin suda olsun, 

birdn yarıda ksilib, els pulumu iki qat geri alacam, 

yox, gr yaxı xidmt elsn, çıxandan sonra da sn yen 

irinlik vercm, bu gün mnim toyumdur axı... 

vvllr – dünyanın düz vaxtı, bu iki qonu qsb 

camaatı bir-birinin xeyir-rind itirak edr, mehriban 

yola gedrdilr. Toy v yas adtlri bir-birindn frqlns 

d, «bu yer mnimdi, o yer snin, mnimki yaxıdır, 

sninki pis» demzdilr. O gün hamamda su ksilmdi, 

qonu qsbdn toy hamamına glnlr yuyuna-yuyuna 

doyunca deyib-güldülr, ltiflr danııb, mahnı oxudular. 

Amma çöl çıxanda, gördülr ki, köhn «Moskviç»in 

tkrlrini çıxardıblar. trafda da hamamçıdan savayı inscins 

göz dymir. 

– Nazar, bu maının tkrlrini hansı dyyus çıxarıb? 

– Admcan, axı sn mn dedin ki, nzrin suda olsun, 

maının tkrind yox, n bilim kim açıb, hara aparıb… 

– Bs snin maınının tkrlrini niy aparmayıblar? 

– Admcan, bu orular importnu orulardı ey, Hzrt-Abbas 

haqqı, heç bu qasabadan-zaddan döyüllr. hr-hr, 

qsb-qsb gzib, el ocaq qalayırlar ki, tüstüsü 

vallahi, sabah sizi d boacaq, bizi d. 

– Sn öz maınının açarlarını ver, biz gedk! Toya 

yubanırıq, sabah gtirib qaytararam. 

sa sorudu: – Bs mnim maınım nec olsun? 

Adm dedi: – Snin maının qalır burda. Sabah tkr 

iini hll edrik. 

Nazar trddüdd qalmıdı, n edcyini bilmirdi: – 

Valah, onların mqsdi burdan piyada geri dönnd sizi 

13

l salıb, msxry qoymaqdı, bilslr ki, maınımı siz 

vermim, onda mni ya burdan çıxatdırarlar, ya da döydöy 

öldürrlr, amma… – N düündüs, Nazar tez kndir 

tapdı, özünü hamamın divarına sürtdü, paltarını toztorpaa 

buladı: – Glin mnim l qolumu balayın, azıma 

da skidn-filandan tıxayın, qoy el bilsinlr ki, maını 

qaçırıbsınız. 

– Sabah o dyyuslar bunun külünü göy sovuracaqlar 

– dey sa son df rngi solmu qırmızı «Moskviç»in 

baxdı v hamamçı Nazarın qara «Volqa»sının sükanı arxasına 

oturdu. 

– Sizi and verirm Allaha, dilinizi o dyyus klmsin 

öyrdirib, hr kiiy demyin – dey Yaqub subay da 

olsa onlara öyüd verdi, – dyyusun yeri chnnm olacaq, 

heç behitin iyini d hiss etmyck. Axı, mn arada dilimiz 

trcüm olunan dini kitablar oxuyuram, peymbr 

buyurur ki, dyyus o kslrdir ki, gözünün qabaında 

arvadı pis yola düür, ona xyant edir, amma o, göz 

yumur, n boayır, n öldürür, n d zinakarlıın qarısını 

alır. Bax, dyyus belsin deyrlr... 

Adm uzaq qohumu mran kiinin ziz-giramı nvsi 

sanın üryin daman fikr heç vaxt übh etmirdi. 

…Yolda qabaqlarını ksdilr. sa da, Musa da gözü 

qızmı cavanları sülh çaırdılar: «Admin toyudur» – 

dedilr. Yol ksnlrdn biri lindki tapançanı oynadaoynada 

Admi d, Hvvanı da söydü. Sonra lbyaxa 

dava-dala balandı, sa aır yaralandı. Adm d yolksnlrdn 

bir-ikisini il-küt eldi. sanı köksündn yaralayan 

adamın tapançasını lindn alıb, özünü is baı üst 

qaldırıb, yolun knarındakı dry atdı. Musayla Yaqub 

özlrini n qdr qorusalar da, tz paltarları cırıq-cırıq 

oldu, hr ikisi zd almıdı... 

O gün hadisdn xbr tutan sah müvkkili – «uçaskovı 

Mikayıl» yedkli motosikl il Admgil gldi. Artıq 

14

toy balamıdı, by olanı mclis aparmaa hazırlaırdılar. 

Adt gör knd toyunda byi mclis aparan dst 

havaya tüfng atıb, atfanlıq edirdi. Sah müvkkili 

Mikayıl is qapı-qapı gzib, knd camaatında olan ov tüfnglrini 

yııb, harasa göndrmidi. Camaat da ona qılınc 

lqbi vermidi: «Qılınc Mikayıl gldi, Qılınc Mikayıl 

getdi». O gün “Qılınc Mikayıl” Admin lind dd-babasından 

yadigar qalan beatılanı görck, ona qti kild 

havaya at açmaı qadaan eldi: – Olmaz, – dedi, – qon- 

u qsbd adamlar ikayt edrlr. Ora-bura hay-küy salarlar 

ki, hr gün burdan onları top atin tuturlar… 

– O adamlar heç bilirsiz üstümüz davaya nyl glmidilr? 

Alın, baxın, – dey Adm tapançanı ona verdi, – 

sanın qanını da bununla tökdülr. 

Sah müvkkili tapançanın ora-burasına baxıb cibin 

qoydu, sonra Admdn ov tüfngini d istdi: – Qoy hllik 

bu da mnd qalsın, yuxarıdan göstri var, münaqi 

olan bölglrdn bütün odlu silahlar yıılmalıdır... 

– El is hamamçı Nazarın maınını da özünl apar! 

Onun xtrini axı, sn mndn d çox istyirsn! – dey 

Adm açarları onun üstün atdı. 

*** 

…Hzin segah üst köklnmi «Vazalı»nın sdası 

Cnntmkanın hr trfin yayılmıdı. Zövqlr ahst 

sıal çkn qara zurna toy adamlarının qlbini ovsunlamıdı; 

xo ovqat yaradan transi bir az vvl yaranmı 

qanqaraçılıa mlhm olmaa çalıır, byl-glin hyat 

sevgisindn söz açıb, onlara – ömür qatarının qoa srniinin 

uur dilyirdi. Toy mrasiminin “himni” olan “Vazalı” 

Adml sadı-soldıını maara çaırırdı. Hr üçü 

könülsüz toy mclisi qurulmu çadıra sarı addımladılar. 

Maarda yeyib-içslr d üçünün d üzü gülmürdü. Çox 

15

keçmdi ki, Musa Admin qulaına pıçıldadı ki, bu gec 

glini çox intizarda saxlamasın! Özünün d bdni arıyır, 

daha mclisd oturmaa heyi qalmayıb. Sabah tezdn hr 

yola dümlidir. Adm nyis bhan edib, öz yarının 

vüsalına tlsmliydi. Hvvanın fatasını üzündn qaldıranda 

Admin üryi sanki qulaqlarında döyünürdü. 

Subaylıın son gecsinin n hycanlı anları byl-glinin 

südl yazılıb, qanla yorulan, yaddadan-yaddaa hopan 

adt-nnlr uyun davranması idi. Byin sadıı adt 

gör evli olurdu, byolana zifaf gecsinin “düsturunu” baa 

salmaq onun öhtsin düürdü. Bu nn, toy-büsat ovqatı, 

ülvi duyular sirli-soraqlı keçmi – zli ilkinliy balı idi. 

Bu ilkinlikdn qopmaq, adt-nnni pozmaq müqddsliyi 

itirmk demk idi. Hansı milltdn olursan ol, hansı din 

inanırsan inan, hansı mzhb xidmt edirsn et, ail hr 

zaman insan üçün n müqdds ocaq sayılırdı. 

… Bu gec dünyanın adi geclrin bnzmirdi. Aıq 

Sultan qara zurnada qdim oyun havası çalırdı. Cavanlar 

ıdırı rqs edirdilr. 

Yeng by anası Hlim xalanın aladıını görnd 

vvl el sandı ki, atasız böyütdüyü olunun ail qurması 

onu duyulandırıb. Yaxınlaıb: «Allah xeyir versin, glinin 

qdmlri mübark olsun!» dey xeyir-dua vernd, 

Hlim arvadın ssi titrdi: «sa can verir» – pıçıldadı… 

Çox keçmdi ki, aaı mhlldn gln aı qara zurnanın 

ssini bodu. Hlim ana tez maara yüyürüb, Aıq Sultana 

“dayan!” dedi. Toy mclisind çal-çaır ssi ksilnd 

sanın anasının fryadı bütün qsby yayıldı. 

*** 

…Adm Hvvanı Allahın ziz manti kimi barına 

basdı: «Üzün a olsun!», – dedi v zifaf gecsin hdiyy 

aldıı qızıl zncirli quranqabını onun boynundan asdı, 

16

ehtiramla saf duyu ortaının alnından öpdü... Amma sevinci 

uzun sürmdi. Yengy çatacaq irinliyi mlfnin 

üstün atıb bayıra çıxanda Adm Cnntmkanı yas içind 

gördü. 

O gündn sanın hüzr mrasimini yola vermk üçün 

shr evdn çıxıb, gecdn ötmü qayıtdı. Düz qırx gün 

Hvvaya yaxın dü bilmdi. 

Hvvanı yataqda çılpaq görs bel sanın ruhundan 

çkinir, onun ölümünd özünü suçlu sayıb, nfsin hakim 

olurdu. Toy gecsi ilk df Hvvayla yaxınlıın hzzini 

bel xatırlamaq ona iztirab verirdi. O intim mqam yada 

salanda içrisini ehtiras alovu bürüyürdü, yanıb-yaxılırdı, 

bu, prvannin amın odunda bil-bil yanması kimi bir 

ey idi. «rl arvadın cinsi yaxınlıı xobxtlik sayıla 

bilmz, sl vüsalın irinliyini dadmaq üçün grk ruhlar 

bir-birin qovua!». Aıq Sultan cavanla cavan, qocayla 

qocafndi danımaın ustasıydı. “Sbrini qılınc kimi araya 

qoy!” sanın qırxı çıxanacan insafn Hvva da ondan 

yaxınlıq ummurdu, amma yanbayan uzananda hr ikisinin 

bdni ot tutub yanırdı, llri-ayaqları bir-birin dynd 

xcaltdn qızarardılar. Tz evlnnlr xas olan hvt 

hissi onların da qlbini tez-tez hycana gtirirdi. Qırx 

günün intizarı is bir il kimi uzun çkdi. O qırxıncı günün 

sübh çaı Hvva erkn yataından qalxıb, ipk köynyi 

soyundu. Ev xalatını geyinmk istynd, liftçiyinin 

düymsini balamaq bhansiyl Admin diqqtini özün 

clb etdi. Srin yay shri tr qadın bdninin mstedici 

xfif qoxusu burnuna dolduqca Adm övq gldi. Arvadının 

çılpaq çiyinlrini eh qonmu gül kimi qoxlayıb, 

öpü qrq eldi. Hvva da onun qalın hbi dodaqlarının 

tmasından titryib, üzünü ona çevirdi. Yarı açıq, yarı 

yumulu dodaqlarında, süzgün gözlrind sanki üryi dil 

açıb pıçıldayırdı: «Ay insafsız, kii d qadına bu qdr 

zülm edr?», Qollarını Admin boynuna dolayıb, yumru 

17

dölrini onun tükü qıvrım-qıvrım qabaran enli sinsin 

sıxdı. Adm çoxdanın tamarzısı kimi dlicsin Hvvaya 

sarıldı, onu oxayıb-tumarladı, görmmilik edrk, hvtini 

dön-dön söndürüb, sanki qırx günün hayıfını aldı... 

El o gün qsb camaatı sanın yenic badaı qoyulmu 

mzarını son df ziyart edrkn qonu qsbdn 

qbiristanlıq güll yaıına tutuldu. El bil göydki 

qara buludları tut aacı kimi silkldilr; sanın qara 

mrmr badaındakı kli d gülly tu oldu. Dümnlr 

onun Allah drgahına sıınmı ruhunu prian etdilr; biri 

qoca, biri cavan daha iki cnntmkanlı hlak oldu. Dümn 

trf tz ölülri basdırmaq üçün qonularına möhlt 

verib, ati dayandırdılar. Adamların çoxu vahim içind 

evlrin, Adms «Qılınc Mikayılın” kabinetin üz tutdu: 

– Bu, nec olur, axı bizim ov tüfngimizi alırsan ki, guya 

toyda-bayramda nlnib onları qıcıqlandıra bilrik, onlarsa 

bizim ölülrimizi d, dirilrimizi d Kalanikovla at 

tuturlar? 

Polis zabiti n deycyini bilmdi, mızıldandı ki: – 

Bu oyun qonu münaqisindn çox mühariby bnzyir 

daha, bax, mn yuxarı raport yazıb yollamıam, bundan 

artıq n ed bilrm ki?!.. 

– Kaız-kuuz yollamaqdansa, yuxarıda oturanlara 

de, silahlarımızı geri versinlr, özümüzü qoruyaq!.. 

*** 

O gün Cnntmkanın qorxu çaı yetimidi; bunu 

hamıdan qabaq Aıq Sultan fhml duymudu. Adamlar 

qbiristanda tz cnazlri fn-dfn elynd, aıq qsbnin 

n hündür yerin çıxıb «rrhman» sursini qara 

zurnanın ssiyl alm car çkirdi… 

O güncn Cnntmkanda heç kim bel ey eidibgörmmidi. 

Qara axund iman tpnin baında zurnasını 

18

silah kimi göy tulamı Aıq Sultana baxıb, baını buladı: 

– stfürullah! Bu aıın baına hava glib, harda görünüb 

ki, Allahın müqdds klamını – Rhman sursini 

zurnayla çalsınlar? 

El asaqqalı Mhmmd kiinin çiynin da kimi 

dün aır drddn beli bükülmüdü, axunda baxıb: – Sbr 

et, axund, – dedi, – bu gün sanın qırxına xitam vernd 

özün moiz edirdin ki, hzrti Davud Zburu Rahab 

muamı üst avazla oxuyurmu… Bu ss d Cnntmkanın 

ri-laya ucalan nalsidir, ikaytidir, çünki daha 

yerdki hakimlr fryadımızı eitmirlr... 

Göy üzünd lay-lay buludlar nhng darvaza kimi 

açılmıdı, el bil ilahi bir ss göydn yer sbir dilydily 

hid ruhları drgaha dvt edirdi: «Yaxılıın 

vzi ancaq yaxılıqdır!..» 

Adm drin fikr qrq olmudu; qırx gün vvl bu 

qara zurna «Vazalı» transi il dünyanın gözlliyini vsf 

edirdi, insanı xo duyulara, hyat eqi il yaamaa 

sslyirdi: «dünya yaamalı dünyadır» – deyirdi. ndis 

«rrhman»la yer üzünd olan hr ks fanidir – ölüm 

mhkumdur; «…ancaq zmt v krm sahibi olan 

Rbbinin zatı baqidir» – deyib, insanı Allahın verdiyi nemtlrin 

qdrini bilmy çaırırdı. «Vazalı» insanı dünya 

evin, «rrhman» axirt yola salırdı. Biri ömür vazalının 

ilk dayanacaıydı, o biri son!.. Biri toy marıydı, o 

biri ölüm! Dfn mrasimin glnlrin hamısı qara zurnanın 

ecazkar ssindn heyrt gldilr. Glimli-gedimli 

dünya yamyaıl Cnntmkana qırmızı don biçirdi. Bir 

lçimlik – kiçik musiqi alti tüyan edir, insan olunun 

vhiliyin qarı qiyama qalxmıdı. «Ey insanlar! Qan 

tökmyin, bir-birinizi yurdunuzdan qovub çıxartmayın!», 

– qoca sntkar aıq ruhunun pncrsindn qanlı mnzrlr 

görürdü sanki... Aıq Sultan Cnntmkanına cl 

zngini çaldıqca öz ruhu da göylr çkilirdi. Birdn qara 

19

zurnanın ssi ksildi, aıq iman tpdn üzüaaı yumbalandı... 

Cnntmkanın halına yer-göy aladı, o gün 

göydn tkc yaı yamırdı, hm d qara torpaa, göy 

çmnliy, yaıl ba-baxçalara tzdn güllbarana tutulan 

adamların qanı axırdı. 

…Diindk silahlanmı dümn gec qsby hücum 

ednd li yalın adamlar canlarını qurtarmaq üçün 

melr, dalara splndilr. Sübh çaı Admin anası 

Hlim dönüb trk etdiyi dd-baba yurduna hsrtl 

baxarkn sinsin dyn qfil gülldn hlak oldu. Onu 

med – palıd aacının altında dfn etdilr, sonra Adm 

cibindn qatlama bıçaını çıxarıb aacın enli gövdsin 

anasının adını, ölüm tarixini yazdı. V Hvvanı thlükdn 

uzaqladırıb böyük körpüy trf apardı. Körpünü 

keçmk istyrkn qara eynkli, ucaboylu, zabit qadın onu 

saxladı: – Sn hara? Geri dön, cavan olan, heç utanırsan? 

Qoy qadınlar, uaqlar, qocalar qaçsınlar!.. – Admin ruhunu 

silklyn bu srt sözlri deyn qadının trafında çoxlu 

silahlı sgrlr vardı. O, bu qadını televizorda çox görmüdü, 

kim olduunu bilmirdi, amma ndns o an düündü 

ki, qara eynkli qadın müdafi naziri olsaydı, yqin ki, 

bütün körpülrin üstünd özü kimi srt adamlar qoyardı. 

Amma indi – yetmi yeddi körpünün yalnız birindn 

Adm kimi be-on gnci geriy qaytarmaq ölümü güldürmk, 

hiylgr dümni sevindirmk idi… Di gl, eynkli 

qadının «Heç utanmırsan?” demsi Admin qulaqlarında 

bomba kimi partlasa da qlbind xo duyular oyadırdı: 

«Ndir bu qaçhaqaç, bu köçhaköç? Bir düünün, axı siz 

cnnti trk edib, chnnm zabıyla dolu çöllü-biyabanlıa 

gedirsiniz…». 

Adm o an düünürdü ki: «lahi, bu kii qeyrtli qadın 

adama güc-qüvvt verir». ndi onun da köksünd kii 

üryi döyünürdü; düz qırx gün vvl nikah gecsi tbitin 

v cmiyytin qanunu il o, Hvvanı qadına, Hvva da 

20

onu kiiy çevirmidi... Hr ikisi Dünya evin qdm qoymudu. 

ndi hr ikisi d dabanına tüpürüb Cnntdn 

uzaqlara – hara gldi qaçırdı. 

Dönüb körpünü keçn Hvvaya baxdı. El bil, dourdan 

da, lal idi. Hvva da lindki çamadanı yer qoyub, 

ona trf boylanırdı. Bu ayrılıq shnsini seyr edn eynkli 

qadının el bil üryindn da parçası asılmıdı. Bu 

df amiran ssl hündürdn: «Bütün cavan kiilr, 

hamınız geri dönün, dümnl vurumaq üçün siz silahsursat 

verilck! Qeyrtl ana vtni qoruyun!». 

Adm d silah götürüb geri döndü, kiçik dst il 

birlikd özünü böyük odun-alovun içrisin atdı. Qsbni 

dümn yandırıb, kül döndrmidi, melrd sngrlr 

qazıb dümn müqavimt göstrdilr. Silah yoldalarının 

çoxu mühasiry düüb hlak oldu, amma o, aır yaralansa 

da qayadan özünü çaya atdı, suyun altıyla xeyli üzdü, 

yaı kimi yaan gülllrdn canını gücl xilas etdi. 

*** 

Atksdn üç ay sonra Adm hospitaldan çıxdı, 

Hvvanın soraıyla qaçqın dürglrini bir-bir gzdi. 

Tanı-bili ona yalnız Hvvanın sa-salamat olduunu 

söyldi. sanın anası Mrym ana könülsüz d olsa onu 

çadıra dvt etdi, son df Hvvanı görnd hamil oldu- 

unu bildirdi: – “...qarnı burnundaydı. Blk, indiydk 

uaı domu olar!.. Mnim samdansa heç bir nian 

qalmadı… – deyib, göz yalarını axıtdı, – snin Hvvanın 

ayaı bizim ocaa dümdi… 

Adm baını aaı saldı, n deycyini bilmdi. Aya- 

a qalxıb çadırdan çıxdı, cibindn siqaret çıxarıb yandırdı, 

çk-çk bir xeyli düündü. 

…Sonra hr üz tutub, Hvvasını axtarmaa baladı; 

qaçqınların sıındıı bütün yataqxanalara, hrtrafı 

21

kndlr, ehtiyat dmir yollarındakı vaqonlara ba çkdi. 

Qıın sazaında, yayın nfsksn istisind qlbi hsrtl 

çırpınır, ümidl dönglr, dalanlara boylanırdı. Çarsiz 

qalanda Hvvalı günlri gözlrinin önünd canlanırdı. Yuxusunda 

Hvvayla görüür, ipk kimi saçlarını sıallayır, 

yanaqlarından öpürdü. Hvvasız günlri, ayları belc 

ötüb keçirdi. 

*** 

…Bir df küçd tsadüfn Musayla Yaqubu gördü. 

Toyunda sadı-soldı olmu bu adamların qiyaflri xeyli 

dyimidi. Yaqub hacı olmudu, Musa i adamı. Biri ibadtdn 

danıırdı, biri ticartdn. Admi sa gördüklrin 

çox sevindilr. Adms onları nli görüb çox sıxıldı. 

Özünd güc tapıb Hvvanı sorudu. Hacı Yaqub cavab 

vzin lindki tsbehi çevir-çevir uzun bir hdis 

danıdı: 

– Allah-tala Adm peymbri torpaqdan xlq eldi. 

Ona e olsun dey, yri qabırasından Hvvanı yaratdı. 

Hvva da mlun eytana uyub, Nfs aacının budaını 

ydi, meyvsini dadıb, günaha batdı. Nfsiyrilik qadın 

mxluqunun xisltinddir. Ellri var ki, nfsi yüynsiz at 

kimi hara gldi çapır… Allah bilir, hlak olduunu znn 

edib, blk, r gedib? ndi «Bacar, yaa!» zmansidir. 

xlaq, qeyrt, namus tamahın toruna düüb, nfsin siri 

olub. 

– ndi, a Lal, Admi adam elyn paradır, parasız 

Admin üzü qaradır, – Musa dostunun sözünü ksib it-it 

hırıldadı. 

– Adam dilind danıın, görüm, n demk istyirsiz? 

– Adm sbildi. 

– Hr ks öz baının hayına qalıb! Srgrdan olan 

cnntmkanlılar hrsi bir trf prn-prn düüblr. 

22

Öln ölüb, itn itib, biz d palaza bürünüb, elnn sürünsydik, 

ya sümüyümüz mzarda çürüyckdi, ya da canımız 

ilan mlyn qaçqın çadırlarında. Heç olmasa, burada 

iimizi qurub, kasıb-kusub didrginlr l tuturuq… 

– Gl sn d qoul biz, i-güc sahibi olarsan, sonra 

Allah rva bils, axtardıını da taparsan, – Musa damaına 

qoyduu siqaret drin bir qüllab vurdu, tüstünü havaya 

pilyib Admin üzün baxdı, – çkirsn? 

Adm baını buladı, sanki tanımadıı, yad adamlarla 

qarılamıdı. Cnntmkanın aır günlrind hrd ba 

girlmi dostlarının etibarsızlıını, qorxaqlıını üz 

vurmayan, onlara hmiki kimi mehribançılıq edn adam 

grk anadanglm lal olaydı… 

– Allahı rahat buraxın! – Onun sbri tüknmidi. 

– Yaxı-yaxı fikirl, mn maın alveri edirm, snin 

d sürücülük vsiqn var, müharib itirakçısı olduuna 

gör yolda “it-qurd” sn dyib-dolamaz, gedib Almaniyadan 

maın gtirrsn, pul qazanarsan, hacının da burda 

yaxı bir çayxanası var, qsbmizin adını qoyub – Cnntmkan… 

Hm d torpaq alqı-satqısı il muluq. ndi 

zman bunu tlb edir, – dedi Musa v sözünün sonunda 

msl çkdi, – tk ldn ss çıxmaz. 

Bu zaman a saqqallı, baı papaqlı nurani bir kii 

onların yanında ayaq saxladı, Musanın gözlrinin için 

baxa-baxa codu: 

Tk ldn d ss çıxar, qanında qeyrt olsa, 

Yetn haqqı tapdayar, gr biqeyrt olsa!.. 

Kii peyda olduu kimi d qfildn insan axınına 

qarııb gözdn itdi. 

Admin onun arxasınca zndl baxdıını görn Musa 

dillndi: 

– Fikir verm, onun kasıbçılıqdan baına hava glib, 

özü d müxalift airidi… 

23

– Mns havasız qalmıam, ruhumun havası çatmır, 

el bil, – Adm hl d bir az vvl gördüyü kiinin iıqlı 

siftini, hikmtli sözünü unuda bilmirdi. 

– Bu hrd tmiz hava n gzir? Glin, gedk bizim 

çayxananın baında oturaq, yaxı kkotulu çay iç-iç 

söhbt edk! – dey Hacı Yaqub rkl onların qoluna 

girdi... 

*** 

… O rflr Admin yolu qul bazarına da dümüdü. 

Gündlik ruzu pulu qazanmaq üçün saatlarca i gözlyn 

fhllrin imkanlı mütri üstünd bir-birini söyüb, dalamalarına 

da ahid olmudu. Geni küçd skinin bir trfind 

qolu qüvvtli kiilrin qul klind, digr trfind 

zrif qadınların fahi klind dayanıb, bir tik çörk 

urunda «döyü» shnsini seyr etdikc Adm divara qısılıb, 

dflrl baını dizin qoyub alamıdı. Qul bazarında 

hr gün barının baına tikan sancılırdı. Sonra hara getdiyini 

bilms d gedirdi… Hyatı son bir ild böyük 

hrin yuxusuz geclrindn, arılı-acılı gündüzlrindn 

keçmidi; zmannin ögeyliyini görmüdü, yaıda islanmıdı, 

günün altında yanıb, qaralmıdı, yni-baı nazik 

olduundan payızda-qıda üümüdü. Bzn d aclıqdan 

baı hrlnmidi, gözlrin qaranlıq çökmüdü. Hr df 

çtin dünd keçmiin irinli-acılı xatirlrin pnah 

aparırdı. Üryi qövr ednd Hvvanın kiçik klini drman 

kimi gözünün üstün qoyurdu, öpüb oxayırdı. Bzn drd 

ona güc glnd döyüd hlak olmadıına gör heyifsilnirdi: 

«Ya Rbbim, ruhuma qanad ver, mni qu eyl, 

göy qalxım, sartd qalan Cnntmkanın smasında 

uçum! Qıyma shr-axam qara kölg kimi bu hrin 

küçlrind sürünüm. Bir trfi qul bazarı, bir trfi can 

bazarı… Mn hyatımı adam kimi yaamaq istyirm. 

24

Bel sürünmkdns canımı alsan yaxıdır, ilahi…» Admin 

iki dünya arasında solub-saralan könül baxçasında söz 

qozası tz-tz pardaqlanırdı. Hikmt dolu, ariflik-aiqlik 

çemsi çalayırdı dilinin ucunda: – lahi,– pıçıldadı, – 

Özün d bilirsn nec kiiym, 

bir df demdim: Salam, lahi. 

Bilirsn, n üçün bxt paylananda, 

qapına glmdim? Lalam, lahi… 

O, Allahın lal bndsi deyildi, tnha anlarında susanda 

bel qlbi danıırdı, hr eyi ruhunun gözü il görüb, 

duyub, drk edirdi. Tkc Hvvanın varlıı sanki düyün 

dümüdü... Bxt lahsindn umacaı yalnız öz Hvvası 

idi, bir d Cnntmkana dönmk! Sıındıı uçuq-sökük 

ail yataqxanasında ona rbt bslyn subay qızların, 

dul qadınların baxılarından «Mnim arvadım var» dey 

yayınmıdı. 

…Bir df xsi sürücüsü olduu efinin rköyün qızı 

onun gündn qaralmı, dmirçi qolları kimi iman zlsin 

sıal çkib: – Ay aman, sn lap phlivana oxayırsan 

ki, subay olsaydın, mütlq sn r glrdim, – deyib 

gülümsündü, – vallah, sni mlli-balı geyindirib-keçindirsn, 

fotomodel, maniken kiilrdn geri qalmazsan… 

Admin susduunu görn qız çılınladı, dili kimi liqolu 

d dinc durmadı. «Niy dinmirsn, lalsan? Hm… 

Anam düz deyir d, sn lap ördksnmi». Nhayt qız 

onun yaxasından l çkib, thsil aldıı Tibb Universitetinin 

yaxınlıında maından endi. Adm köks ötürüb, drindn 

nfs aldı: «Allah bundan betrindn qorusun!» – 

dedi. El bil üryin ns dammıdı. Günortaya az qalmı 

efinin cavan arvadını gözllik salonuna aparmaq üçün 

villaya döndü. Qadın geyinmk bhansiyl onu qonaq 

otaında xeyli yubandırdı. Yumaq divanda narahat otur- 

25

mu Admdn gözlrini çkmdi. Cavan sürücünün diqqtini 

özün clb etmk üçün gözünün qarısında qısa 

tumanda gzib-doladı, tez-tez ona çay, kofe tklif eldi. 

– Siz zhmt çkmyin, shr-shr kofe içmim... – 

Adm danıdıı yalana gör qızardı. Qadın iri-iri ona 

yaxınladı: 

– Snin kimi ri olduuna gör arvadın xobxtdir. 

Mnim rimins gözü el onda-bundadır. Bzn ii bhan 

edib heç geclr d ev glmir. Sn mnim n dediyimi 

anlayırsan? Mn çox bdbxt, talesiz qadınam... 

– Bel demyin, Züleyxa xanım, Allaha xo getmz, 

ükür ki, qızınız, imkanlı riniz, gözl ev-eiyiniz var. 

– Kek kasıb olaydım, amma rim mn aid olaydı, – 

dey qadın manikenlr kimi onun gözlrinin qabaında 

soyundu, – Baxın mn, heç bel bir gözl qadını da aylarla 

yalqız qoyarlar… 

Adm onun çılpaq bdninin gözlliyi qarısında 

uzun müddt duru gtir bilmycyindn qorxub ayaa 

qalxdı. Qul bazarında yalı bir kiidn eitmidi ki, qırx 

yaından sonra qadınların hyatı chnnm bnzyir, bu 

yada çoxu rinin ona aid olmadıını düünüb, yanlı addım 

atırlar, htta bzisi bir vaxt dlicsin aiq olduu 

kiinin d hyatını chnnm döndrir. n irin qadının 

bel xmiri acı mayadan yorulub… Qlbind yen: «Allah 

bundan betrindn qorusun!» – dedi v ehtirası cua 

glmi qadını sakitldirmy çalıdı: 

– Siz Allah, tez geyinin, xanım, mn sizi maında gözlrm, 

– dedi, sonra baını günahkar adamlar kimi aaı 

dikib, – inallah, sbir etsniz, Tanrının özü sizi mükafatlandıracaq… 

Soyunmaına peman olmu qadın hirslnib onun 

qolsuz köynyinin yaxasına l atdı. Ktan köynyin bir neç 

düymsini qoparıb, cibini cırsa da, onu fikrindn döndr 

bilmdi. 

26

Qzbindn ssi titrdi: 

– Rdd ol burdan! Sn… sn... – sözünün arxasını gtir 

bilmdi. 

Qapıdan çıxaçıxda Adm dönüb qadına baxdı, o, çılpaq 

halda hl d geni v rahat divanın üstünd oturmudu. 

Cibindn maının açarını çıxarıb ona trf tulladı, – 

nfsini öldür qadın, öldür ki, ruhun, mnliyin dirilsin! – 

deyib zinakarlıq xülyasına dümü kübar qadının ucbatından 

iindn uzaqladı. 

…Yorun, zgin ruhla, yaxası cırıq köynkl gzgz 

dnizin sahilin çatanda, Musayla Yaquba rast glcyini 

alına bel gtirmmidi. «Blk, bu da Allahın 

mn bir lütfüdü, qismtdn qaçmaq olmaz! Blk, Hvva 

barsind bildiklri bir ey var? Mn birdn-bir demk 

istmirlr…». 

*** 

Bir müddt Musanın irktin Almaniyadan ilnmi 

maınları gtirmkl mul oldu. hrdn knar da olsa, 

özün kiçik torpaq sahsi alıb, balaca daxma tikdi, kiçik 

hytind ba-baça saldı… Gözlri hl d Hvvanı axtarırdı. 

«Görsn, dünyaya gtirdiyi uaq olandır, ya 

qız?» düünürdü. Htta bir df hrd gözllik müsabiqsi 

keçirilnd Adm Musaya qoulub, tamaaçı kimi 

yaıl talı incsnt sarayına getdi. «Blk, Hvva da el 

müsabiqy qatılan qızların arasında olar?!» – dey düündü. 

Yarımaçı qızların hr biri Hvva kimi ucaboy, incbel, 

gözl-göyçk idi. 

– bs yer özün ziyt verirsn, n qdr ki, cavansan, 

canın suludur evln…Yaxıca toy edrik sn, yadındadır, 

o vaxt toyunda axıracan otura bilmdim, amma indi 

oturaram, yen sadıın olaram, – dey Musa birdn-bir 

27

onun üryindn keçnlri duyurmu kimi dillndi, – Hvva 

da snin yolunu indiydk çtin gözlmi olar... 

Bir df Musanın ofisin iki gözl, gnc qadın gldi. 

Musa onları görck ayaa qalxıb l uzadıb görüdü, sonra 

hr ikisi il dodaq-dodaa öpüdü. 

– Bu xanımın adı Mlkdir, özü d mlk kimi gözldir, 

bu biri is Sona xanımdır, lap su sonasına oxayır, – dey 

Musa Admi d onlara müharib veteranı, uaqlıq dostu kimi 

tqdim etdi. Mlk d, Sona da l uzadıb Adml göründ 

mütri gözü il onu badan ayaacan süzdü. 

– Musa by, mnim rastıma çıxan cnntmkanlı 

kiilrin hamısı el snin kimi boy-buxunlu, yaraıqlıdır... 

– Mlk mnalı gülümsündü. 

– Heyif ki, hamısı da evlidir. – Sona da rfiqsin göz 

vurub hırıldadı. 

– Adm, bax, bu gözllrin ikisi d çox tmiz, saf, 

qeyrtli xanımdı, – dey Musa onları aız dolusu trifldi. 

Adm hr glndn ilk df idi ki, tanımadıı 

qadınla l-l görüürdü. 

– Subay kiilrin gözü kordu vallah, bu cür qızları 

görmürlr, – dey Musa da ona him-cim edib, bic-bic güldü, 

sonra zarafatla, – mn hrdn az qalır arvadı boayıb, 

bu gözllrdn biriyl evlnmk hvsin düürm, amma 

bu subay-salıq kii hl d fil qulaında yatıb... 

Adm Musanın n demk istdiyini baa düs d 

qadınlara gözünün ucuyla da baxmırdı. 

– Neyniyk, ay Musa by, Allaha yalvarırıx ki, yaxı 

kiinin pis arvadını öldürsün, blk, biz d yol açıla, – bu 

sözlri deyn Sona yaılba sona kimi qaqqıldayıb gülnd 

Adm bu df düz onun gözlrinin için baxdı v orda 

eytan iıına bnzyn parıltını görck diksindi. 

Mlks Adm böyük sayı v hörmtl baxırdı: 

– Siz ona fikir vermyin, alına n gldi danıır, amma 

üryi trtmizdir. 

28

Mlyin ssi el bil göydn glirdi. Rfiqsindn çox 

ux v travtli görünürdü. Sanki onun n böyük arzusu 

cavan qalmaq idi. «Mlyin n qanı olur, n d canı, 

amma deyilnlr gör iblis özü d mlk olub…». 

…Bu mlk kimi xanımla Adm tez bir zamanda 

isinidi, söhbt eldikc, alına, kamalına heyran olurdu. 

Ruhundakı arıları-acıları duyduuna gör Adm ona 

minntdarlıq edirdi. Hmi Mlk ofis glnd çiçyi 

çırtlayırdı. Musayla nrd oynayan Mlk eyni zamanda 

Adml dünyvi söhbtlr edr, deyib gülmyindn qalmazdı. 

Adm bzn ona qlbinin drinliklrindn gln 

smimi hisslrl «Mlk bacı» dey xitab ednd, Musa 

dönüb ona trs-trs baxırdı: – Uaq vaxtı sn lal Adm 

deyirdim, indi görürm, hm d korsan. Alını baına cm 

el, dünyaya açıq gözl bax!.. – Musa Mlyin xtrini o 

qdr istyirdi ki, htta ara bstkarlardan birin min dollar 

verib onun nin «Mlyim» adlı oynaq toy mahnısı 

yazdırmıdı. Mlkl nrd oynayanda mahnını qırıq-qırıq 

zümzüm edrdi: «Fırlanır çrxi flk, trsin sir külk, 

bu dünyam alt-üst olar, gr olmasa Mlk. Mlyim, ay 

mlyim, snsn arzum, dilyim, ömrüm iıq l, bxt 

evim çilyim…». 

Belc, Hvvanı tapa bilms d Admin ilri pis 

getmirdi. Htta Mlkl qdim xalq musiqisi dinlmk 

üçün muam teatrına gedir, ya birlikd tbit qoynunda 

gzib-dolaırdılar. Musanın dediyi kimi, «yalqızlıın qarımı 

qız statusu» verdiyi Mlk kii xarakterli qadın idi. 

Xudmani bir restoranda yeyib-içndn sonra birlikd rqs 

edn zaman Adm bel düünürdü. 

Bir df htta Adm dm olub, Mly kii kimi ürk 

qızdırdı, rqs ed-ed ona öz sirrini açdı. vvl Mlk bu 

sirri özü bildiyi kimi yozdu: «Yqin mn qlbin açıb, 

eq-mhbbt elan edck». Amma Adm onun llrini 

dost kimi sıxıb, idn çıxacaını söylynd Mlk du- 

29

uxub, gözlrini döydü. «Hacıdan da be min dollar borc 

aldım. Bu df düz gedib, o «Mercedes benz» istehsal 

edn hrdn özüm üçün tptz maın gtircm. O 

maınla taksiçilik ed-ed, didrgin Hvvamı axtaracam. 

Onu tapıb, el bu restoranda böyük bir mclis quracam. 

Mlk, sn d mütlq hmin mclisd olacaqsan, özü d 

sevdiyin adamla mclisin lap baında oturacaqsan!..». 

Mlk Admin qlbind Hvvadan savayı baqa qadına 

yer olmadıına min olub, çox myus oldu. Adm 

sidqi-ürkdn ona: «Allah-tala qoy sn yaxı ömür yoldaı 

nsib etsın!» – deyib xeyir-dua ednd, Mlk d dilucu 

dedi ki, «Allah sni d istdiyin qovudursun!» 

Bir gün üçü ofisd çay iç-iç söhbt edirdi. Musa 

Adml çox soyuq danıırdı. Mly öz sirrini demkl 

shv eldiyini o an baa düs d artıq gec idi. Zalım flk 

bu df eytanın yox, mlk kimi bir qadının liyl qlbini 

nian alıb, ttiyi çkmidi. Musa istehza il: 

– Mn sn maın alanda yalnız yüzc dollar xlt 

ver bilrm, indi hamı maın alveri il mul olur, ona 

gör irktimizin qazancı get-ged aaı düür, amma niy 

borca düüb tzsini alırsan? El köhn, ya da azca ilnmi 

«Mercedes» d snin iin yarayar!.. 

– Hl ki, özümçün irin xyallar qururam. Qoy arxı 

atılım, sonra hop elyrm. Snin yüz dollarına da ehtiyacım 

yoxdu, çünki mn xlti sn üç il bundan qabaq – 

bura i götürnd vermisn! Qaldı ki, tzyl köhnnin 

frqin, yollarda az rast glmmim. Eh, Musa, Musa, bu 

dünyada hr ey tzln-tzln köhnlir, köhn is heç 

vaxt dönüb tz olmur… 

– str tzsi olsun, istr köhnsi, snin maın alma- 

ına n çox mn sevinirm, amma ndns bu niyytini 

hamıdan gec biln d mnm. 

Boyun-boazına, qulaqlarına taxdıı tz zint yalarını 

açıq-akar göz soxan Mlks heç n olmamı kimi, 

30

düz onun gözünün için baxırdı, yni «öz czandı, çk, 

Adm!». 

Bu zaman katib qız daxili telefonla bildirdi ki, cnntmkanlı 

Mhmmd kii glib. 

Bir vaxtlar hamı qsb asaqqalı Mhmmd kiiy 

peymbr kimi baxırdı. Onun bir sözünü iki elmzdilr. 

Xeyird-rd bada oturdardılar. ndis quru çörk hayına 

qalan adamların çoxu onu unutmudu. O is vvlki kimi 

xeyirxahlıından l çkmirdi; srvt sahiblrin deyirdi ki, 

filan yerd filan qaçqına yardım edin, filan xstnin vziyyti 

aırdı, gedin ona ba çkin, hid aillrini arayıbaxtarın, 

ehtiyacı olana, azuqsi qurtarana l tutun!.. 

– i, bu Mhmmd kii d bizi lap bezdirib, vallah, 

– dey Musa gileylndi, – bym bu pul deyiln ey yarpaqdı, 

çıxıb aac-uacdan yımırıq ki, kim n qdr lazımdır, 

çıxardıb o qdr d verk? 

Musanın naükürlüyü Adm xo glmdi: 

– Yaxı deyil, Musa, asaqqal kiidir, qoy glsin, dinl 

gör n deyir. 

Admin Musaya göstri vermsi Mlki açmasa da 

Mhmmd kii içri daxil olanda hyalı v utancaq xanımlar 

kimi ayaa qalxıb, ona tzim eldi. Mhmmd kii 

is açıq-saçıq qiyaf geyinmi bu qadına gözucu baxıb, 

ylmdi, Admi görüb ükür eldi, Musaya is üzünü 

tutub: 

– Yaxılıq Allaha aparan körpüdür, bala, – dedi, – 

Qapında bir hid arvadı dayanıb, ii-gücü yoxdu, uaıyla 

avara qalıb küçd, gldim ki, ona kömk edsn, heç 

olmasa burda xadimdn-zadan bir i götürsn... 

Admin üryi atlandı. Az qaldı ki, ayaa durub qapıya 

cumsun. «Blk, qapıdan o trfd gözlyn qadın Hvvadır 

el, yanında da uaı?!». 

Mhmmd kii el bil onun üryindn keçnlri oxumudu: 

31

– Sbr et, Adm, bu qadın Hvva deyil, o glin heç 

bizim Cnntmkandan da deyil. Amma o biçar drini, 

qohum-qardaını davada itirib, – dedi v sonra yen üzünü 

Musaya tutub, – eytanın fitnsin uyanlar insanların facisin, 

arı-acısına sbb olub, olacaq da… N yaxı ki, 

dünya xali deyil, arılara-acılara mlhm olan yaxılıqlar 

var. Yaxılıq ömrü uzadır. Sxavtli adam Allah yanında 

böyük savab qazanır… 

Bu zaman gözlnilmdn Hacı Yaqub içri daxil 

oldu, Mhmmd kiiyl ikilli görüüb, hamıya baı il 

salam verib, «Cmiyyn, leyküm-salam!» dedi. 

– ükür ki, özün gldin, mn d snin yanına glckdim... 

– Asaqqal adamsan, lazım olanda, xbr el, özümüz 

snin ayaına glk! O ki qaldı, bu hid ailsin o i Musalıq 

deyil. Mn günü bu gün hll edrm... 

– Allah kömyin olsun, hacı! – Mhmmd kii ayaa 

qalxıb saollaıb getdi. 

Sonra Hacı Yaqub Musayla harasa yollandı. Gednd 

hid ailsini d özlri il apardılar. 

Mlk xanım üryini boaltmaq üçün bhan axtarırmı 

kimi drhal söhbt baladı: – Bilirsn, Adm, adam 

kii olar, kiinin d yaxı evi-eiyi, arvadı-uaı, maınıbaı, 

lap el gözl-göyçk muqsi d olar... Sns verdiyim 

çöry heç qiymt qoymursan, burda oturub, hm mni 

qadın kimi saya salmırsan, hm d Musaya göstri 

verirsn… Sn kimsn axı? 

Adm çaıb qaldı: bu qarımı qızın tikanlı sözlri 

onun qlbini didib-daıtdı. «Bel mqamda deyirlr, qara 

mni basınca, mn qaranı basım», amma mlk kimi tanıdıı 

qadına n deycyini bilmdi. Sbrini cilovlamaa 

çalıdı. 

– Sn niy milçkdn fil düzldirsn, heç sndn bunu 

gözlmzdim Mlk xanım! – Düz deyirsn, mn kimm 

32

axı, ancaq adamın kiiliyi var-dövltl ölçülmür, kii d 

grk insan olsun!.. Hr adamdan insan olmaz!.. 

Sonra qadın n etdiyini, n dediyini bilmdi. Çnsi 

uzandı, qıyılmı gözlrindn cin yadı… Burnunun prlri 

genldi, bu halda o qadından çox davakar kiiy oxayırdı, 

el ofisin qapısını da kii kimi çırpıb getdi. 

…Bir azdan Musa ofis qayıdanda, Admi çox pri- 

an gördü. Heç n sorumadı. Mlkl aralarında olan 

söhbtdn d xbr tutmudu. Cavan katibsi qabaına çay 

qoydu, kömkçisi glib siqaretini yandırdı v birdn sanki 

özünü onlara göstrirmi kimi Adm: 

– Mlk xanım bizim irktin sahibsidi, – dey 

katibsiyl, kömkçisini Adm göstrdi, – sn d onun 

çöryini yeyirsn, üstlik d alına glni deyib, onu thqir 

elyirsn. N qdr gec deyil gedib, ondan üzr ist... 

Adm onun çıxardıı bu qrardan brk sarsıldı: – 

ksin, o mni thqir edib… 

– Sn özün özünü thqir etdiribsn... 

çilrin yanında Musanın dediklri ona çox aır 

gldi. Özün aid olan yaları yııdırıb ofisi trk etdi... 

*** 

Mlk Admdn qabaq Musanın Davud adlı dostuyla 

da arasına girmidi. Cnntmkanı ial edn qonu dümn 

qsbyl Davudun qohumluq laqsi olduunu iddia 

edn Musa uzun illr onunla ibirliyi qurub, duz-çörk 

ksmidi... Hacı Yaqub onlardan söz dünd: «Allah qeybti 

günaha yazar, Musa da, Davud da o qadının üzündn 

alını itirib, – demidi ona, – kiilik edibsn ki, dava-dalasız 

idn çıxıbsan, Allah krimdir, borca gör d üryini 

sıxma! ükr et, o zinakar qadın sn r atmayıb». Admin 

o gün beynin az qala qan sıçrasın. Hvvanın qarnı 

burnunda ikn uaını domaq üçün çadır dürgsindn 

33

hr gldiyini biln bir qadının az qala ona «kii olsaydın, 

mn bigan qalmazdın» eyhamını, dostu Musanın üzüdönüklüyünü 

nec hzm edydi? blisan ehtiraslarından 

hamil qalan Mlyin düünclrindn r domudu... 

Aradan neç müddt ötüb-keçmsin baxmayaraq, 

hl d hirsi soyumayıb. ndi uzaq qrb hrind oturub, 

Musaya traflı mktub yazmaı düünürdü. Di gl ki, üryindn 

keçirdiyini kaıza yazmaa hvsi yox idi. Barının 

baına arı-acıyla hopmu o «mktub»da Adm keçmi 

dostundan soruurdu: «Ay Musa, axı haqqı niy nahaqqa 

verdin? Mn kiiliyimi haramdan qorumaqdamı 

shv etmim? Nfsin hakim olmaın nyi qbahtdir? 

Sn ki, yaxı bilirsn, bizim Cnntmkanda kiinin gözünün 

için baxa-baxa ona nahaqdan «sn kii deyilsn» deyn 

qadın hörmt layiq olmazdı... gr qeyrt daarcıı 

sandıın Mlk namuslu bir adamı kii olmamaqda ittiham 

edib, özünü qalib kimi aparırsa, onda snin d bu oyunda 

az myin olmayıb! Bilmirm, blk, sizin aranızda 

ortaqlıqdan savayı baqa eylr d var! Blk, o qadın 

snin muqndir? Bu fikr Mlyin nin yazdırdıın 

mahnının sözlrini eidn cahil adam bel kk etmz!.. 

lk df onu mn namuslu qadın kimi tqdim ednd mn 

bdbxt sn inandım. Hrçnd, hr df sn onunla dodaq-dodaa 

öpünd dalaım sancırdı… Dem sizin üçün 

hyat oyun v ylncdn, pul qazanmaqdan baqa bir ey 

deyilmi. Snin mn mlk kimi sırımaq istdiyin o qadına 

ürk qızdırıb sirrimi açdım. çimi töküb, davada ba- 

ıma gln müsibtlri, btnind uaımı gzdirn Hvvanın 

itkin dümsini eidnd kövrlmidi, htta gözlri 

d yaarmıdı… Dem, mlk donu geymi iblis drd danımaq, 

sirr açmaq Allaha asi olmaq kimi bir eymi… 

Kek, lal olaydım! Tkc bir eyi indiydk baa dü 

bilmirm, axı bu oyun sizin nyiniz grk idi? Deyk ki, 

sn Davudla dostluu, ibirliyini onu qonu dümn 

34

qsby balayan qohumluq tellrin gör pozdun, bs 

mniml? Sn frarilik edib hr qaçanda, mn axı 

Cnntmkana od vuran dümnl savamıdım. Bel çıxır, 

snin üçün dost da, dümn d eynidir! Yoxsa Mly 

olan eqin vtn sevgisindn daha üstündür? Yox. sl 

sevgi insanı insan edir, sl sevginin kökünd Allah eqi, 

vtn eqi durur. lahi eq insanın ruhunda behit kimidir. 

Sninki kor sevgidir, qarda, gerçyi gör bilmirsn! 

Musa, axı sn mn sakitc, qlbimi yaralamadan da «get» 

dey bilrdin, nec ki, üç il vvl tsadüfn küçd rastla- 

anda mn qucaq açıb, «gl» demidin! Mni n çox arıdan 

odur ki, sn mni özümdn yaca kiçik qartalburun 

kömkçinin, on yeddi yalı tz katibnin yanında thqir 

etdin. Eh, Musa, Musa, sn yazmaq istdiyim o qdr 

sözlr var üryimd! Anam Hlim salıında heç vaxt 

mndn nigaran qalmamıdı, «oul vay» deyib saçlarını 

yolmamıdı, htta mnim toyum günü qonu kndd qanlı 

savaımızda, dümnlr evimiz od vuran zaman özünü 

toxdaq tutmudu... Amma mnim uaqlıq dostum mlk 

donuna girmi bir eytanın li il üryimi yaralayanda 

anam mzarında saçını yoldu, inan mn! O gec onu dfn 

eldiyim qoca palıdın kölgsi uzaqdan nmli kirpiklrimin 

üstün qondu. Yuxumda – mavi çıraın halsind anam 

mn sslndi: «Can bala, – dedi, – anadan-atadan yetim 

qalmıdın, sonra arvaddan, indi dostdan – sirdadan yetim 

qaldın! Sa ikn mnim ruhumu da incitmdin, indi is 

incik ruhum glib hr gün mzarımda saçlarımı yolur, 

burda salamat qalan tkc o saçlarım idi…». Yox, yox, 

mn bunu sn danııb özümü aciz, günahsız göstrmk 

istmirm. ndi mn d günah sahibiym. Allah sni – 

uaqlıq dostumu üç il vvl i yoldaı kimi mnim qaba- 

ıma çıxartdı, Musa. Amma bir ay bundan qabaq o eytan 

qadın ikimizi d yoldan çıxartdı. Tanrı qlbimizi hörmtl 

doldurmudu, o eytan qadın nifrtl… Mlk klkbazlıq 

35

edib mni d günaha sürükldi. «Kiinin muqsi olar…» 

– deyirdi. El o vaxtdan hiss etdim ki, sadırsa Hvvanın 

özün, ölübs ruhuna xyant edcym… Etdim d! 

Qsbmiz dümnin hücumu zamanı eynkli bir qadının 

mn: «Kii deyilsn, sn hara qaçırsan?» demsi 

ruhumu silkldi. O gündn qayıdıb vtn yolunda özümü 

oda atdım, aır yaralandım. Ka özümü üzü Cnntmkana 

sarı axan çaya atanda ölydim! Bu günlri heç görmyydim… 

Snin sözün grk baxaydım. Hmi gldiyim hrdn 

köhn maın alıb, qayıdaydım. lk df gldiyim 

bu hrds mni bir türk aldatdı… Blk, o pulları mn 

haram yolla qazanmıdım, yoxsa Hacının mn verdiyi o 

be min dolların ardınca gözü qalmıdı? N bilim. Bildiyim 

odur ki, o böyük borcun altına sn arxayın olub 

girmidim. Sns… Yox, el bu dünyada borclu olmaq da 

sadtdir. ndi yqin Hacı Yaqub sndn frqli olaraq, hr 

gün Allaha dua edir ki, sa-salamat geri dönüm! Ümid 

edir ki, gec-tez borcunu qaytaracaam. Musa, mn uaq 

çaı sndn küsnd hmi zab çkrdim. im düz 

gtirmzdi. ndi d o gündn bri el bil barmaqlarımın 

ucunda eytan ylib, pullarımı, sndlrimi d öz liml 

bir dlduza verib, baımı salmıam blaya...». 

*** 

...Hrçnd zibillikd – alman qızı Yevanın rusca «Musorqorod» 

dediyi yerd ömründ görmdiyi kefi çkirdi; 

sübhün alatoranlıında qadın bdnindn aldıı xonudlu- 

un dumanına bürünrk, Adm bir anlıq hmdi-biqm 

olmudu. Yeva yuxudan erkn oyanıb, onun dodaını, bo- 

azını, tüklü sinsini öpülr qrq ed-ed, bdnini yenidn 

övq gtirirdi. Gözlrini yumub, onun qulaına gah 

almanca, gah türkc aiqan sözlr pıçıldayırdı, el bil ki, 

36

yuxuda sayıqlayırdı: « – Hr ey çox mükmmldi, hr ey 

yaxıdır, hr ey gözldir, sn mnim çoxdan bri gözldiyim 

kiisn! De ki, mndn mmnunsan, axı dünyada 

seksdn maraqlı n ola bilr ki?!». Qadının hvt saçan, 

ehtiras oyadan sözü Admin içind illrl daıdıı sızıltılardan 

cana doyub, drddn bezikmi ruhunu cua gtirmidi. 

Hzzin pik nöqtsind onun iliklrincn daxilindki 

hr ey yenilmz qüvv il ah qalxmıdı. Dünyanın 

qm üsyanını yatıran nnin auundaydı: «Hr ey bitdi, 

daha mn vvlki Adm deyilm, n lalam, n d kor… 

çimd indic bir Adm öldü, baqa bir Adm douldu». 

…Sonra Yeva saata baxdı, tez durub dua cumdu, 

ordan qayıdıb qurulana-qurulana sobanın üstünd süd qızdırdı. 

Tlm-tlsik geyindi, Adm yataın içindc bir 

fincan südlü qhv verib, li il soyuducunu göstrdi. Qısaca 

danııb, ns dedi, yni «mn qaçdım, sn üryin 

istdiyindn götür, biir, ye, iç…». Üzündn öpüb çıxdı. 

…Bir azdan Adm d paltarını geyinib bayıra çıxdı, 

hrdn gln böyük zibildaıyan maınlar Yevanın göstrdiyi 

crglrd bir-bir yüklrini boaldıb, geriy qayıdırdılar. 

Sübh tezdn, hl hr yuxudan oyanmamı bura 

xeyli adam glmidi. Glnlrin çoxu yalı adamlar idi. 

Onlar maınların boaltdıı zibil tpciklrin yaxınlaıb, 

sakit-sakit ns axtarırdılar. Birdn Admin qulaqlarına 

lap yaxınlıındakı tpnin arxasından türkc sslr gldi, 

kims ahst rqi oxuyurdu: 

Ölüm hr aklına glnd 

Ah edib, vah edib inlm – 

Bu halinl 

Tanrıyı incitmi olacaksın. 

cl qapını çaldıı zaman 

Evi tlaa verm – 

O gldiyi zaman 

Sn getmi olacaksın… 

37

Qoca bir türk idi, tzc tökülmü zibillikdn xouna 

gldiyi köhn yaları seçib bir knara qoyurdu. 

Adm ona yaxınlaıb, db-rkanla salam verdi, kii 

onu görck sevindi, el bil uzun zamanmı bu anı gözlyirmi: 

– leyküm-salam. Vatandan tazamı gldin, bayım? 

– dey xbr alanda, Adm qocanın çoxdan bu hrd 

yaadıını hiss edib, baına glnlri qısaca ona danıdı, 

sonra sorudu: – fndim, blk, siz Harun Ucalanı 

tanıyırsınız? 

– Sn türkmüsn? – kii ona mnalı-mnalı nzr saldı. 

– Türk desm, ns dyickmi, itirdiklrimi geri 

alacammı? 

– Xayır, övladım, malsf, u Harun dediyin köpk, 

n türk kibi türkdü, n kürd kimi kürddü. Dolandırıcının 

tkidir. Silah kaçaqmalçılıı, kadın tüccarlıı yapıyor. 

Sandan çaldıı paraya alınan silahla ya bir türk asgeri ehid 

olacaq, ya da bir kaç köylü qızı funu bataqlıına 

sürüklnck. Onun amacı udur… 

O, danıa-danıa zibilliyi qurdalayırdı, birdn kaız 

torbaların arasından Hitlerin kiçik büstü çıxdı, kii büstü 

Adm göstrib: – imdi Harun kibi soysuzlar marifetsiz 

barmaklarıyla hr yanda u faistin ruhunu ad ediyorlar. 

Hitler zalim unu uyarmıdı: «Ölsem bel benim ruhum 

baariyyatın baı üzerinde ebediyyn mesken salacaq!» 

Eh, qoca Suleyman, sn bu dünyada nlr tanıq olmadın? 

Bax, bayım, u Adolfun büstünü çöplüy atan bir yahudi 

de ola bilir, alman da, ben d aparıb, qos-qocaman dünya 

tarixi muzesin verib, para ala bilirim... Onu tanıyormusun? 

O, bir ruh hastasıydı, kültür bir alman halqının bir zaman 

öz taleyini bu miskin nec itibar etdiyini imdi d 

anlamıyorum. Bs snin gldiyin baknd necdir? Yqin, 

oranın çöplüyü u çöplükdn yeddi dafa böyük, yeddi ks 

zengin, deyilmi?.. Ora kos-kocaman bir petrol ülksi... u 

38

komu davanız nasıl? O dava batıya petrolunuzu sömürmk 

üçün çox lazım… Petrol yüzündn dounun zatn ba- 

ı drdd… 

Adm ona nec cavab vercyini bilmirdi, n yaxı ki, 

Yeva glib çıxdı, yava-yava ona yaxınlaıb, mehribancasına 

gülümsünrk, qoluna girdi. 

– Efendim, u “çöplyün kraliçsi” olan bayan sana 

aıkmı? O, bizdn ura soxulmaq üçün para alıyor. – Sonra 

üzünü Yevaya tutub, almanca danıdı. 

Yeva gah kiiy, gah da Adm baxıb gülümsündü: – 

Yalnız bu günlük, Admin xatirin sizdn para almaq yox. 

Axı qanunu pozsam, burada xaos yaranar... 

– Siz çox mutlu adamsız bayan, – dedi kii, – çöplüyünüzün 

d kadr-kıymetini biliyorsunuz… – Sonra Adm 

baxdı, – Bayım, yarın git u bayana o Harun köpyin para 

verdiyin dükanı göstr! Ama inanmıyorum, huyu dolandırıcılıq 

olan o soysuzun hr yanda adamı ola bilir. Ax, bayım, 

koca Suleyman diyor ki, u dünyanın güzel omasıyçın 

önc memurların, bakanların içindn murdar nafsını 

çıxarıb, u çöplüy atması lazım… Ondan sonra u dünyada 

n dolandrıcı qalar, n funu yapdıran çt, n d bir 

terror örgütü… Bir d gnc arkarda, beni iyi dinl, koskoca 

Suleyman diyor ki, Allah hpimizi bundan beterindn 

korusun… Türküde nasıl demilr: 

Beterin, beteri vardı, 

yilik et, sana kardı. 

Dünya senin olsa da 

Axiret yerin mezardı… 

*** 

Yeva öz maınıyla onu Harunla rastladıı avtosalonu 

göstrmy apardı. Bir-birin oxayan küçlrd iki-üç 

avtosalona ba çkndn sonra Adm dedi: – Yox, Yeva- 

39

can, yox! gr sn bizim hr glsn, heç vaxt azıbelmzsn, 

çünki orada bütün yazılar ingilisc iri hrflrl 

yazılıb. Orda dükan-bazarların çoxunu biz sahibin gör 

tanıyırıq. linin adlıq sarayı, Vlinin restoranı, Pirinin 

bazarı, Mirinin supermarketi… Burda hr ey almancadı, 

küçlr, maazalar kiz uaqlar kimi bir-birin oxayır. 

– Yaxı, sni baa düürm. Blk, polis gedk? – 

Yeva sevdiyi adamdan bdi ayrılmaa qrar verirmi kimi 

kövrldi. 

Adm bayaq zibilxanada Süleyman kiinin dediyi 

sözlri xatırladı: «o soysuzun hr yanda adamı ola bilir…». 

Hr eyin bir sonu olduu kimi Yeva il d gec-tez 

münasibtlrin sonu olacaqdı. Bir d geri dönüb öz halalhümmt 

arvadını – Hvvanı tapmalıydı. 

– Gedk, – pıçıldadı v Yevanın llrini ovcuna alıb, 

yorunluq v ayrılıq ifadsi yaan gözlrin baxdı, – baqa 

çarmiz varmı? 

Polis mrkzind o gün Adm axtarıda olan bir 

neç adamın kli göstrildi... Ortayalı polis efi Yevanı 

soru-sual edndn sonra Adm üzünü tutub: – Siz bu 

hri drhal trk etmlisiniz, – dedi, – biz sizi öz ölkniz 

yola salarıq. 

Yeva polis efin yalvar-yaxar eldi ki, heç olmasa, 

bir neç gün Adm onun yanında qalmaa icaz versin, 

lakin polis inadkarlıq göstrdi: – Qanunu poza bilmrm, 

sndsiz yad bir adamın l-qolunu sallayıb, bu hrd 

gzmsin göz yuma bilmrm... 

– Baa düürm, mnim xahiimin sizin üçün hmiyyti 

yoxdur! Desm ki, onu bura – mnim yanıma 

Tanrı göndrib, mn gülcksiniz! Baxın, barı, siz qoyun, 

mn özüm onu yola salım. 

Polis efi baını buladı, telefonla hava limanına zng 

edndn sonra üzünü Yevaya tutub, daha da ciddildi: – 

40

Bugünkü axam reysin yubansa, bil ki, sn günahkarsan! 

– dedi v sonra masanın üstündki kaıza ns yazıb ona 

uzatdı, – Bu, ona tyyary minmk üçün lazım olacaq. 

Orda bizim bldiyy polisi siz nzart edck. Bax, 

Yeva, indi ahid oldun ki, mn sn nifrt etmirm? 

Yevanın dodaqları syridi, gözlri doluxsundu. stdi 

desin ki, «yaramaz, gr nifrt etmsydin, ona mniml 

üç gün d vaxt keçirmy imkan verrdin!», amma demdi, 

Admin qolundan tutub çöl çıxartdı. Adm onun 

solun bnizin baxıb, yüngülc ah çkdi: 

– Yeva n olub? O polis sn n dedi ? 

…Yeva susdu. sbindn maını idar ed bilmdi. 

Adm sükanın arxasına keçdi, Yeva da az sonra özün 

glib, polis efinin qarasınca deyindi: 

– Yalan deyir, it olu it, mn nifrt edir, axı mnim 

nnmi ruslar Berlini alanda zorlayıblar. Nnm faist 

deyildi, heç kommunistlri d sevmzdi, ruslar onu… – 

qfildn alamsınıb, sözün davam etdi, – el bil, hr ey 

mnim gözlrimin qarısında olub! Bir sürü azın sgr 

növby durub, tcavüzl «kommunist imcliyi edir» v 

gnc bir qızı zorlayır… O «mhur» Berlin mliyyatından 

doqquz ay sonra atam dünyaya glib, bizim ailni 

atam bic doulub dey, çox gözümçıxdıya salıblar. Nnm 

adımı Yeva qoyub ki, blk, bu faist törmlri rhm 

gl… Amma mn uaq çalarımdan ta bu gündk nifrt 

edir bu polis it olu, it!… 

Üryini boaltdıqca, toxdayırdı, hrdn çıxanda birdn 

ns yadına düdü: – Dayan, dayan, saxla, maını, 

aman Allah, az qala unutmudum, – deyib, maından endi, 

sonra yaxınlıqdakı bankomata yaxınlaıb, ahıllıq çaı üçün 

yıdıı puldan bir xeyli götürdü. Maına ylib Adm 

üzünü tutub dedi: – Az da olsa, bu pullar sn lazım olacaq. 

Mns yen qazanaram… 

41

Adm pulu götürmynd: – H, bilirm, adt gör sizin 

kiilr qadından bxi almırlar, mn bunu sn borc verirm… 

Nec deyrlr, borclu borclunun salıını istyr… 

– Demk, mnim salıımı Allahdan dua edn bndnin 

biri d artdı... 

Yolüstü kiçik motel dönüb, nahar eldilr, Yeva bir 

günlük sevgi macrasının min bir gec naıllarına oxatdıını 

söyldi: – Çox heyif ki, bizim bu qısa naılımızın 

sonu ayrılıqla bitir… 

…Hava limanında onlara yaxınlaan bldiyy polisi 

Yeva il köhn tanıı kimi görüüb, hmsöhbt oldu. Axır 

ki, bayaqdan bri ruhunu sıxan kdrli ovqat onu trk etdi. 

O, doyunca gülüb-danıdı v vida zamanı çatanda Admi 

knara çkib, ona n üçün sevindiyinin sbbini söyldi: – 

Sndlrini götürn o türk kardein dem iki gün qabaq 

buradan snin gldiyin günli diyara uçub! 

…Srniin tyyarsi havaya qalxanda hr ikisi ürklrind 

Allaha dua edirdi: Adm göyd, Yeva yerd – hr 

ikisi yerin-göyün sahibindn kömk dilyirdi. 

*** 

«Bs Yevanın borcunu nec qaytaracaam?!». Dollara 

çevirdiyi avro düz be min idi. «ükür olsun, Allaha, 

Yevanın li il mni darda qoymadı, Hacı Yaqubun yanında 

üzümü qara çıxarmadı». Qrib diyarda ona domalıq 

göstrn Yeva el bil Admi çox dyimidi. hr onu 

ögey ana kimi qaqabaqlı qarıladı. Skilr, küçlr d üzgözünü 

turutmudu. Kölgsi bldçi kimi özündn qaba- 

a dümüdü. Yolboyu Mly oxayan küç qadınları 

onun görkmin baxıb, dodaq büz-büz, sanki ürklrind 

«adam kii olar» deyirdilr! «Kii d qadına borclu qalar? 

Heç utanıb-qızarmırsan?». Admin qlbi dil açıb danı- 

ırdı: «Kii d grk adam olsun, Yeva kimi üryigeni 

42

qadına borclu qalmaq böyük bir qbaht deyil, yurdsuzyuvasız, 

isiz-gücsüz qalmı didrginlr yardım edn xeyirxah 

bir kiiy borclu qalmaq, bax, bu flaktdir… Bir 

d n ad qoyub günlrl yubadım ki? Maın gtirmi olsaydım, 

yqin, bir müddt güzt edrdi…». 

Hacı Yaqubun borcunu qaytarmaq üçün onun çayxanasının 

olduu küçy çatanda, gördü ki, yurdsuz ll 

vlleylid qalıb. Hmi Cnntmkandan söz dünd 

Hacı Yaqub yana-yana deyrdi: “Ll köçüb, yurdu qalıb! 

Özü d kim?..” ndi d Hacının barının baı yanırdı: 

– hr meri burda çayxana olmaz demi, guya hansı 

mmursa buranı çoxdan özlldiribmi… lqrz, rq 

çayxanasının yerind Avropa restoranı tikilck! Dövlt mmuru 

hara, sahibkarlıq hara deyib, etiraz etdim, li-qolu apardılar… 

Eh! Adm, sni Allah yetirdi, hr gün namaz üstünd 

dua edirdim ki, sa-salamat qayıdasan! nan bu pula el ehtiyacım 

vardı ki… Bs maının hanı? Yoxsa ala bilmdin? 

Adm Yaqubun halını çox prian görüb, öz drdini 

danımaq istmdi, sadc baını bulayıb, «qismt deyilmi» 

dedi. Dönüb getmk istynd sorudu ki: – Ay Hacı, 

bs o hid arvadının taleyi nec oldu? 

– H, sn bizim Mhmmd kiinin rzibndlik elyib, 

mn tapırdıı o uaqlı qadınımı deyirsn?! Yaxı 

olar inallah, övladı olmayan bir hacı yoldaıma r verdim! 

Allahın nzri heç birimizin üstündn skik olmasın, 

amin inallah! 

«Blk, Hvva da bir Allah bndsin r gedib?» 

dey düündü v Hacı Yaquba «Sa ol!» söylyib, yollar 

yorunu kimi günün günorta çaında dinclmk üçün 

kiçik daxmasına döndü. 

…Hyt qapısını açıq görnd, mat-mttl qaldı. Tut 

aacının kölgsind iki olan uaı oynayırdı. Onu görn 

kimi “qonaımız gldi” deyib, qabaına qaçdılar. Hrsi 

bir lindn tutub: – Ana, bax, biz Allah qonaı glib! 

43

Qapıda ynin yaıl libas geymi, baı hicablı qadın 

göründü. Admi görck donub qaldı: – Biz dedilr ki, bu 

evin sahibi yoxdur, hmilik qürbt köçüb, biz d... 

Uaqların üz-gözündn, qadının geyim-keçimindn 

seziln Allah sevgisi Admi qlbn kövrltmidi. çind 

dil açıb danıan ruhunun ssini dinly-dinly llrini 

uzadıb, uaqların baına sıal çkdi: – Yaxı, deyin görüm, 

siz kimsiz, adınız ndir? – dey sorudu. 

– Biz didrginik, mnim adım Hsn, qardaımın adı 

Hüseyn, atamızın adı li, anamızın adı Fatimdir. vvlki 

qonular biz qaçqın, sonrakılar kvartirant, indiki qonularsa 

Allah adamı deyirlr! Bs siz kimsiz? 

– Mübark adları daıyan bu xorftar bndlr Allahın 

rhmt qapıları hr iki dünya evind açıqdır. Qoy 

Allah siz sıındıınız bu evdn d yaxısını qismt etsin! 

– dedi, – Siz mn Allah qonaı dediniz, mn bir qrib 

qonaam, öz yolumu azmıam, mn su verin, içim, sonra 

yoluma davam edim... 

yilib uaqların üzündn öpnd bir cüt göz yaı yanaına 

süzüldü. 

…Göz yaları içdiyi suya qarıdı. Qadın ona yemy 

arasında pendir olaq isti çörk gtirdi. Yemdi. 

– Onda yolunuza götürün, – dedi qadın, – Allah rizasına, 

yolçuya sdq vermyi peymbr salavatullah 

bütün müslman qadınlarına buyurub! 

El bil uzaqdan burnuna behitin iyi dydi: – Övlad 

qlbin meyvsidir, deyirlr, xanım, Allah-tala siz övladlarınızdan 

bhr versin, onlara ucalıq ta etsin! 

… O gün axamüstü göy üzünü qara buludlar bürüyüb, 

hri qorxunc bir dumana qrq etmidi. Havanın 

rngindn adamın ruhu sıxılırdı. Amma el bil bu sn 

külyin, n d yaan yaıın yurdsuz-yuvasız qalan, didrgin 

Adm dxli yox idi. 

44

*** 

Shri dmir yolu vazalında açdı. Tük basmı üzünü 

ovudurdu, linin arxasını azına tutub sndi. Ayaa 

durub, hara gedcyini, n i görcyini, sndlrini v 

pulunu alan o dlduz Harunu bu hrd nec tapacaını 

düünürdü. Birdn qarısında Davudu gördü, o, siqaret 

çk-çk ona baxırdı. lind bir dst gül tutmudı. Deysn, 

kimis qarılamaa glmidi. Onlar bir-biri il l 

tutub görüdülr, könülsüz söhbt etdilr. 

– Hr eyi bilirm, demk Musa sni d yola vermdi... 

Adm susub, baını aaı saldı, hardan bildiyini, kimdn 

öyrndiyini sorumadı. Musayla Davudun bir-birindn xou 

glmirdi, vvllr rikli restoranları olub, sonra yola getmdiklri 

üçün onu baqasına satıb, ortaqlıı da, dostluu da 

pozmudular. Bu üç ild Musa Admin qulaını Davudun 

barsind hmi pis fikirlrl doldurmudu. Guya dayıları 

qonu – dümn qsbdnmi… «Ta binayi qdimdn bütün 

insanlar bir-birin qrabadır» des d Musanın dmin 

getmidi. Hmi Davudla soyuq danıırdı. Salam vers dl 

uzatmazdı. Son df qıda bir toy mrasimind rastladılar. 

O axam Davuda yanıq vermk üçün Musa «Mlyim» mahnısını 

dön-dön sifari verib, Mlkl doyunca rqs etmidi. 

Toyun axırında hr ikisi geyinib, foyed onu gözlmidi. 

Admins Almaniyadan aldıı tz papaq qarderobda yoxa 

çıxmıdı. Davud ona yaxınlaıb: – Qm yem, biz öz papa- 

ımızı lap çoxdan – Cnntmkanı trk ednd itirmiik, – 

demidi, sonra da Musayla Mly gözucu baxıb, köks ötürmüdü. 

O vaxt Davudun gözlrindki nigarançılıın mnasını 

baa dümmidi: «Görsn, Davud mnim papaımın 

itmyin, yoxsa Musayla Mlyin bir-birl isti münasibtlrinahid 

olduuna gör tssüflnmidi: 

– Kiinin papaını itirmsi çox pis lamtdi – dey 

nfsindn tünd rab iyi gln Mlk d özünü dünyanın 

45

n kamil qadını kimi göstrrk Musayla Davuda baxıb 

qımımıdı. O gün Admin yediyi-içdiyi ona haram olmudu. 

– Cnnt kimi müqdds ocaım dümn tappa- 

ında qalıb, Hvva kimi gözl arvadım itkin düüb, indi d 

tptz papaım yoxa çıxıb! Daha bundan betr hansı 

lamt qalıb ki... – dey düünmüdü. 

Musa: “Hr eyi üryin salıb, drd elm”, des d, 

Mlk yen d onun bostanına da atmıdı: – Vallah, 

Admin bxtind-taleyind ns var, onun bu uursuzlu- 

undan adamın üryi bulanır, lap qusmaı glir. Dorudan 

da, hm lal, hm d kormu. 

Adm yaralı aslan kimi ssini qaldırmıdı: – Mnim 

bxtimin-taleyimin iyrnilsi nyi var? Qızıl kimi bxt 

verib Allah mn – yer üzün insan kimi yaamaı bx 

edib! Mlk cildin girmi eytan kimi yox! Ömrümügünümü 

tpdn dırnaa çirkaba bulaan adamlar talayır. 

ndi qızıl kimi saf olmaın da bir hmiyyti yoxdur! 

Çünki mis d özünü ona buna qızıl kimi sırıyır. Çünki 

dövran nadanların, boboaz kiilrin dövranıdı… 

Mlk aız-burun büzüb getmk istynd, Musa 

Adm acıqlanıb: – Vallah sn dli olmusan, baına hava 

glib! Hr ey içkinin tsirindndir, – deyib onları tez barıdırmıdı, 

– Lalın qızması pis olur, ay Mlk, sn d 

onun üstün çox getm… 

…ndi vazalda Admin pis hala düdüyünü görn 

Davud ona nec tslli vercyini bilmirdi: – Bu güncn 

mnim ofisimd n danıılıb, sizin ofisd olub, sizin ofisinizd 

olanlar da mnim. Ancaq grk Mlk sn o sözlri 

demyydi... Hr halda özünüz bilrsiniz! Bir d Mlyin 

orda n ii vardı? Mgr o Musayla da çalıır?.. 

Davud hr eydn xbrdar idi, amma ndns özün 

aid qaranlıq qalan sas msly Admin dili il aydınlıq 

gtirmy çalıırdı. Bel çıxırdı, Mlk onların arasını 

vurub, ikisiyl d ortaqlıq edirdi. El bil o qadın ömrü 

46

oyu aravurmaqla muldur. Admin dalın dayanıb, 

susduunu görnd: – Hr halda sn d özünçün aydınladır 

ki, sn zrb hardan v kim trfindn dyib! nanmıram, 

Mlk özbaına bel i tutsun... 

Adm Musanın dümn kimi qlm verdiyi Davudun 

quruca tsllisindn sevins d prt olmudu. Blk, 

o, dorudan da, çox mükül msllri hll edib, dosta 

qarı daltli hökm çıxaran bir adam idi. Amma Hacı Yaqubun 

«bd ayaqda onların hr ikisin etibar yoxdur!» 

klmsini yada salıb, fikrindn vaz keçdi. V Davudla sa- 

ollaıb, vazalın gözlm zalından bayıra çıxdı. Hara 

gedcyini bilmirdi. Dayanıb vazalın nhng saatına baxdı. 

Saatın böyük qrblri ba daına oxayırdı. Pillknlrl 

aır-aır aaı ennd gözü Almaniyada seçib-byndiyi 

gümüü rngli «Mercedes-benz» oxar maından 

enn Mly satadı, o, a eynyini çıxarıb, trafa boylana-boylana 

mobil telefonla kiminls danıırdı. El bu 

vaxt Davud ona yaxınladı, l tutub, öpüdülr, sonra birlikd 

maına minib, vazaldan uzaqladılar… 

Vazal bu cür görülrin mkanıydı, amma ayrılıqların 

da az ahid olmurdu. Burada gül-çiçkl qarılananlar 

da vardı, göz yaı içind vidalaanlar da! Bu vazala 

glib-gednd Adm hmi Aıq Sultanın qara zurnada 

çaldıı «Vazalı»nın ecazkar ssini xatırlayırdı... Tez-tez 

vazalda snd yoxlayan polislrin rezin dynyini bzn 

Aıq Sultanın qara zurnasına oxadırdı. 

*** 

ndi onun Allahdan savayı n dostu vardı, n d kimssi. 

Hrdn üryi sancanda: «Canım, üryim, bir az da döz, mni 

yarı yolda qoyma, bilirm, sn çox zab vermim, amma 

indi yerd sn, göyd Allaha möhtacam, mn sndn yolun 

sonunacan möhlt istyirm…» – deyib yalvarırdı. 

47

O gün metronun giriindn onu dilnçi sanıb qovdular. 

Qribdir, onu qovan adamın özü dilnçi idi: – Get 

burdan, adam kii olar, özün ayrı yer tap, el bilirsn ki, 

mn burda havayı yer durmuam? Bu dünyada hr bir 

cür dilnir; mn burda al günün altında, mndn haqq alan 

srin kabinetind, ondan haqq alan böyük saraylarda. Dünyada 

aalıq iddiasında olan da Qrb, rq dl açıb: 

«mn ver!» dey dilnir. Böyük dilnçilrin sdqsi d 

böyük olur, sdmsi d! – el bil dilnçi qiyafsind 

filosof danıırdı, – Get burdan, ay adam, kii ol, çöryim 

bais olma! 

Bu zaman vaxtil Musayla Yaquba rast gldiyi küçd 

gördüyü baı papaqlı air rast gldi. Deysn, o, Admin 

metronun çıxıındakı dilnçi trfindn qovulduunu görmüdü. 

Yaxınlaıb onun qoluna girdi: – Yalanın ayaq açıb, 

yüyürdüyü bu gda dünyasında kiilik qiymtdn dümü 

pul kimidir, ay oul… – Bu kiinin nur qlbind drya, gözlrind 

dalalar çırpınırdı. O, Admin üz-gözündki ifaddn 

qlbini oxuyurdu: – zizim, – dedi, – mn snin gözlrind 

içind qaralan ruhunu görürm, o dilnçi sn düz deyir, get 

burdan, get. Amma Qurani Krim üz tut, Allaha pnah apar, 

onda ruhun nicat tapacaq, rahat olacaqsan! – v yen d 

adam axınına qarııb gözdn yox oldu. 

O gün Adm didrgin ruhuyla ba-baa qalıb, saatlarla 

qara kölg kimi hrin küçlrini gzib, doladı. 

üçün yolunu «qul bazarı»ndan saldı, amma orada üzgözündn 

xsthal görünn bir qulun hdr keçn cavanlıına 

vaysınıb, çox duru gtir bilmdi. «Nyin grym 

mn bu hrin, qanad ver ruhuma qu olum, Allah, 

Hvvadan savayı kimsm yox burda, izn ver, yarıma tu 

olum, Allah…». Admin içindki incik ruh ac canavar 

kimi ulamaq istyirdi. O an ulasaydı, içind yatmı vulkan 

qan püskürckdi. Allah dualarını eitdi, rva görmdi ki, 

küçlr mzlum bndsinin al qanına boyansın! 

48

Ayaqları onu düünclr qoynunda «Cnntmkan» 

adlı böyük bir istiraht v ylnc sarayın qarısına gtirib 

çıxartdı. Çeid-çeid xörklrin reklamları, böyük bir 

razid yamyaıl aaclar arasında süni lalnin ssi yoldan 

ötnlr gl-gl deyirdi. Sarayın qarısında dayanmı 

iki cavan qız ona baxıb, bir-birin ns dedilr, sonra saymazyana 

hırıldaıb, siqaret yandırdılar. 

Rngli ü qapının üstün yazılmı i elanını oxuyub 

içri keçnd, onu mühafizçi saxladı: – fndim, siz 

yanlı yerd i arıyorsunuz? urada apaydın yazılıb: «Cennetmekan»a 

i yalnız gnc bayanlar aranıyor... 

Bu zaman mrmr pillknd heykl kimi quruyub 

gözlrini qapıdakı adama dikn dolubdnli xidmtçi qadın 

hycanla dillndi: – Rizvan by, qoy glsin, o, mnim 

yanıma glib! 

Qadının hycandan titryn ssi qapıçının üryini 

zrrc yumaltmadı: – Amma bax, Jal xanım, o bir hasta 

ola bilir, patron görs, ikimizi d burdan qovur… 

Qadın da el durduu yerdn inad eldi: – Patronun 

indi oturub Antaliyada, kef baxır, qorxma, ordan n sni 

görür, n d mni… 

Adm utandıından baını aaı salmıdı, düünürdü 

ki, «keçi can hayında, qssab piy axtarır, nyin grym 

bu qadının? Bu zgin halımla onun hansı iin yaraya 

bilrm ki? Blk, mn yazıı glir? Blk, mni dilnçi 

bilib, sdq verck?». 

Qadın dönüb, tli ndamını yıralaya-yıralaya pillknl 

yuxarı qalxdı, o, ynin xzan çaı budaqdan qopan 

ncir yarpaına bnzyn gödk xalat geyinmidi. Adm 

bir ayaı irli, bir ayaı geri onun arxasınca getdi, xadimy 

aid kiçik otaa daxil olanda qadın dönüb, qapını 

baladı. Onun llri, çiyinlri titryirdi, için-için alayırdı, 

yanaına süzüln göz yalarını sils d, hıçqırıını boa 

bilmdi: «Adm» deyib özünü onun üstün atdı… 

49

Adm taqtsiz halda çökdü, pıçıltılı ssl: – lahi, – 

deyib udqundu, – Hvva, sn… 

Qadın qrafindn stkana su töküb ona içirtdi, qolundan 

tutub yumaq ktil oturtdu. Admin rngi qaçmıdı, görkmi 

Hvvanı qorxutmudu. Hvvanın görkmi d Admi 

xoflandırmıdı; iri dölri qarnınacan sallanmıdı. Amma vvlki 

kimi çkici olmasa da, köklük ona yaraırdı. 

«Cnntmkan»a kef gln harın mütrilr ksiz 

ki, bzn ona da tamah salırdılar... 

Hvva Admin üryindn keçnlri gözlrindn oxuyurdu: 

– Mni qınama, bilirm ki, daha sn layiq deyilm… 

sir düdüyünü eidnd, çadır dürgsindn hr 

gldim, hamil olduuma gör mni heç yerd i 

götürmdilr. Qarnımdakı uaqdan canımı qurtarmaq üçün 

hkim getdim. Yaamaq namin qatil ana olmaı bel göz 

almıdım, amma gecdi dedilr, kizlrin olacaq, hr ikisi 

d olandı. Sonra qaçqınlara veriln yardımların umuduna 

qalıb, Habill Qabili dünyaya gtirdim. Dölrimd 

bir damcı da süd yox idi, vvl burda qabyuyan ildim, 

sonra gnc, gözglimli olduuma gör mni mütrilr 

xidmt etmy mcbur etdilr. orgöz, srxo kiilr yilnd 

arxama, qalxanda qabaıma baxır, dölrimin 

arasına dollar dürtüb, sonra… 

– Sus, bsdir, yetr!.. 

Hvva susmadı, baına gln müsibtlr gör taleyini 

qınadı: – Hrnin öz alın yazısı var. Qismtdn qaçmaq 

olmaz... Bura vvllr bizim cnntmkanlı i adamlarına 

– Davudla Musaya aid idi. Musanı axırıncı df snin 

sadıın olanda görmüdüm, amma Davudun adını eitmidim, 

üzünü d burada gördüm. Hr ikisi birf adamdı. 

Hrdn bura Mlk adlı bir qadınla glrdilr, o qadın 

xlvt salıb, gah Musayla, gah da Davudla saunaya girrdi. 

El o qadının ucbatından bir-biril it-piik kimi yola 

getmdilr. Deyilnlr gör, Mlyin birinci ri Cnnt- 

50

mkanı dümnlr pek edndn sonra xaric qaçıb! 

Burada n mlakı var, hamısı qalıb ona. Bu gözlçnin li 

d dili kimi çox uzundur. Böyük adamların tyin çatır. 

Ona gör Davud arsız-arsız burda toy mclisi qurub, evlndi 

o qadınla. Amma Musa n etdis, boandılar… Düzü, 

onların heç biri mni tanımırdı, qsby yaydan-yaya 

dinclmy glrdilr, Musa da toy günü duvaqlı oldu- 

uma gör üzümü görmmidi. Burda heç biri mnim kim 

olduumu bilmirdi. nsafn evli qadın kimi mn dyibdolamırdılar. 

Snin ölüm xbrini d Musadan eitdim, 

bir df xbr aldım ki, mnim Cnntmkanda Hlim 

adlı uzaq bir qohumum vardı, görsn, o, sadı? Dedi ki, 

özünü med öldürüblr, olunu da sirlikd. Guya qzetlr 

d bu bard ns yazıbmı… Günahım böyükdür, sndn 

aman dilmirm. Bu hrd mn öz lyaqtimi övladlarımı 

yaatmaq xatirin qurban verdim, kek Mrym ananın hr 

tnsin dözüb, çadır dürgsind qalaydım… 

– Bs uaqlar hardadır? 

– Mn onları saxlamaq üçün… mcburdum ki… 

Admin qulaqlarında sanın anası Mrymin çadırda 

dediyi sözlr ks-sda verdi: «Hvvanın ayaı bizim ocaa 

dümdi». Gözlrinin qabaında sanın öldüyü gec canlandı, 

qırx mrasimindn sonra qsbnin yandırıldıı, 

med Hvvanın glinlik paltarının anasının qanına 

blndiyi günü xatırladı; o an Admin ovucu qanla doluydu, 

Hvvanın boyun-boazı qızılla. Allahın umuduna qoyub, 

trk etdiklri evdn Hvva yalnız özün aid bzk yalarını, 

pal-paltarları götürmüdü... Hvvanın ssi Admi 

daldıı acı xatirdn ayırdı: – Qabill Habil indi baqa 

adama ata deyirlr, düzdü, o mndn xeyli yalıdır, nikahsız-kbinsiz 

yaayırıq, amma evi-eiyi var, uaqları 

özü baçaya aparıb-gtirir. kizlrin birin am deyir, 

birin d Ram… 

– Sn d Jal... 

51

Hyat qribydi; qadın kbinl halal-hümmt sayılan 

cavan rinin qarısında özünü n qdr günahkar, vfasız 

sayırdısa, bir o qdr d uaqlarının dil açıb ata dediyi, 

kbinsiz yaadıı yalı kiiy etibarını, hörmtini bildirirdi. 

... Bir qadını kimi Admin d halına acıyırdı, bilirdi ki, 

ona itat etmk qadınlıq borcudu, bir-birin mhrm sayılırdılar. 

Admin onun boynunda kiilik haqqı vardı. Bu 

haqqı-sayı itirmk yerin-göyün lntini qazanmaq idi. 

Hvvanın üryindn Adm nvazi göstrmk, yaralı ruhunun 

müsibtin, sssiz fryadına rik olmaq keçdi. 

tirlnib, güzgüd özün sıal verdi. lini Admin üzün, 

boyun-boazına toxundurdu, btnin-bdnin ilıq giziltilr 

düdü, nfsini cilovlaya bilmdi: – Adm, sn mnim 

öz halal rimsn, üryin istdiyi kimi mniml davrana bilrsn… 

– dedi v xalatının düymlrini bir-bir açdı. Onun 

qarnında yarıq izlri vardı, görünür, uaqları dünyaya gtirmk 

üçün aır crrahiy mliyyatı keçirmidi. Boazından 

Admin toy gecsi hdiyy etdiyi qızıl zncirli Quranqabı 

asılmıdı. «Ka, o, mn aid mnvi dyri olan manti d 

qoruyub-saxlayaydı!». Hvvanın sbri çat verdi, ncir yarpa- 

ına bnzr güllü xalatı ynindn sürüdü. 

Admin d li-qolu sustalıb yanına düdü, alı kütldi, 

hansı qüvvs onun içini silkldi, ruhunu cnglyib 

qoparmaq istdi. Bura – bu saxta, süni, münasibtlr, ötri 

sevimlr oylaı olan «Cnntmkan»a glib çıxanacan 

Hvvanın hsrtiyl çkdiyi iztirablara gör çox prian 

olmudu. Özünü l alıb dedi: – Yox, ruhu kirlnmi bdnin 

vüsalı irin ola bilmz! hvt söndürmyin xobxtlikl 

heç bir laqsi yoxdur, bunu heyvanlar da bacarır. 

Geyin, sn daha mn aid deyilsn, sninl yatmaq böyük 

günahdı; ilk df zifaf gecsi sninl yataa girnd 

dostum sanı itirdim, ikinci df yaxınlıq ednd qsby 

yaılar soxuldu, evlr od vurub, Cnntmkanı kül döndrdilr. 

Qohum-qrabam qırıldı. gr bir daha günaha 

52

atsam, üçüncü dünya müharibsi olacaq! Mn müharibd 

çoxlu ölüm-itim görmüm, odur ki, sndn uzaq olmaq 

istyirm. ndi biz öz Allahından uzaq dün, bir-birin yad 

bndlrik… Mn d Musa kimi, Davud kimi birfin, 

dyyusun biriym, Hvva! Ölncn öz sevdiyi qadının 

xyantin göz yuman kiiy baqa n ad vermk olar? 

– Yaxı, mn sn lazım deyilm. Bu qzavü-qdrin 

iidir. Sn torpaı ial olunan bu mmlktd arvadını, 

dostunu-ainasını itirn yegan kii deyilsn… Bs onda 

bunlar nec, – dey Hvva dolabın siyirmsindn çıxardıı 

ffaf paket bükülmü sndlri ona uzatdı, – bunlar da 

sn lazım deyil? 

Adm Almaniyada Haruna verildiyi sndlri Hvvanın 

lind görck, brk sarsıldı, onun çılpaq bdnin 

hqartl baxıb hiddtlndi: – Yoxsa sn Harun deyiln o 

clafla da yataa girmisn? 

Hvva tmkinini pozmadan lini qarnının üstün 

qoyub: – Qarnında bu boyda çapıı olan bir qadın onun 

nyin grkdir? – dedi, – sn bura glnd qapıda gördüyün 

o iki nrmnazik xanımla ötn gec ylnnd yataqda 

unudub. Bu gün shr otaı tmizlynd tapdım… 

Buranın patronu indi odur... gr istsn, ona aız açıb, 

sn burda bir i düzldrm. 

– Namrd tyindn tutmaa daha n halım qalıb, n 

hvsim. Uaqları uzaqdan görsm bsimdi. Sndn umacaım 

yalnız budur. Sa ikn ölü bilib, namusunu qorumadıın 

kiinin bundan sonra n xsiyytini, kimliyini 

tsdiq edn sndlr ehtiyacı var, n d qarnını doyurmaq 

xatirin yadların vercyi i! – Dönüb getmk istynd 

Hvva boynundakı Quranqabını çıxarıb ona uzatdı... Quranqabının 

içi bo idi, Hvva günahkarcasına son df 

dillndi: – siz, ac-susuz qalanda bel mn bunu satmadım, 

amma içindki kiçik Quranı mömin bir adama verdim 

ki, hr cüm axamı snin ruhuna Allah klamı oxu- 

53

sun… Sn bu qızıl yanı mn qızlıq lyaqtimi qorudu- 

um üçün hdiyy etmidin! Amma Cnntmkandan çıxandan 

sonra baım çox müsibtlr çkdi, mn öz qadınlıq 

lyaqtimi qorumadıım üçün bunu sn qaytarıram… 

*** 

«Bu nec taledi? lahi, ükür krmin, axı Sn öz 

quluna bel alın yazısı yazmazsan. Yni, dorudanmı, hr 

eyini itirn kii ömrü yaamaa mhkum edibsn mni?! 

Dünn öz liml tikdiyim daxmanın qapısını döymy 

lim glmdi, bu gün hsrtind olduum qadınla vüsal 

mqamı içimd zqquma döndü». Bundan bel n o bdayaq 

arvadını auuna basıb öpckdi, n d bir cüt balası 

onu ata dey çaıracaqdı… Hr ey adilmidi, ata-anaların 

övladlarına qoyduu mübark adlar bel öz mnasını 

itirmidi. Deysn, dünya yenidn qardaın qarda trfindn 

öldürüldüyün ahid olacaqdı. Yen Lut peymbr 

peyda olacaqdı, adamlar büt sitayi edckdi… Rzalt 

baa çıxacaqdı, Nuhun tufanı olacaqdı. rlid Krbla 

vaqesi kimi müsibtlr ba verckdi. Tarix el bil acıa 

dümüdü: zamanın çarxını keçmi döndrirdi… 

Betrin betri vardı, 

Yaxılıq et, sn kardı. 

Dünya snin olsa da… 

Axirt yerin mzardı. 

Qoca Süleymanın oxuduu türkü qulaqlarında kssda 

verdi. “Görsn, niy ömrün hr fslind insan övladı 

– istr qürbtd olsun, istr vtnd, istr kasıb olsun, istr 

varlı – eytana uyub, günah ildir?.. Görsn, bu fani 

dünyada Hvva kimi qadının, Musa kimi dostun, Mlk 

kimi könül sirdaının xyantin mruz qalıb, üryin 

54

üçkünc tikanlar sancılan mnim kimi n qdr kii var?.. 

Yox! Bu, n taleyin qarııdır, n d Tanrının ii...” Adm 

el glirdi ki, trafında üryinin qapılarını Allah sevgisin 

kip balayan, yalnız özlrini düünüb, el özlri 

üçün d yaayan, qlblrind mrhmt, fqt hissi tüknmi 

mslksiz adamlar gzib-dolaır: “Bu adamlar üzrind 

«Biz Allaha inanırıq» sözlri yazılan dolları Allah 

qdr sevib, rngbrng pulların-paraların gücüyl dünya 

malını ld etmk üçün eytana qulluq edirlr... Axirt 

dünyasını satan, sl Cnntmkanı unudan bellri üçün 

hr ey pul-para rnginddir: hyat, ümid, sevgi, dostluq… 

vicdanın bel zrr qdr rngi varsa, o da, yqin ki, dolların, 

avronun, manatın rngin çalar… lahi, eytan iı- 

ına qrq olan bu zalım kapital dünyasında br övladı 

pulun v alın yaratdıı yeni möcüzlrl facilr arasında 

yaayırdı… Yox, sn rfsiz deyilsn, Adm! Cnntmkana 

qayıtmaa yol axtaran kii rfsiz ola bilmz! Snin 

varlıın özünün yoxluundan doulacaq…» 

Admin d Krbla müsibti öz içind balamıdı. 

Drvisayaı ömür-gün keçirn didrgin Adm bir gün 

vazalda «drdini yastıq yerin baının altına qoyub» yatanda 

yuxuda sl Cnntmkanı gördü, döyüd hlak olan 

döyü yoldalarını, sonra uca palıd aacının altında yuxa 

yayan anasını gördü. Ocaqda olunun xoladıı rit aı 

biirirdi, süfry o qdr naz-nemt düzmüdü ki, lap böyük 

bir ordunu yola vermk olardı. Hamının üz-gözündn 

sevinc yaırdı, hamı ona «Cnntmkana xo gldin!» 

dey göz aydınlıı verirdi… ynin aappaq glinlik paltarı 

geymi Yeva da yamyaıl çmnlikd lind n tirli 

güllrdn çlng tutub ona l elyirdi, üz-gözündn nur 

yaırdı. 

Yuxudan diksinib oyananda el bil yen chnnm 

zabıyla üz-üz qaldı. Üzü tüklü bomj azı köpükln-köpükln 

ona qzblnib, qliz söyülr söyürdü: – Bura 

55

mnim yerimdir, cındır! Sn mni – bomjlar kralını tanımırsanmı? 

Get, özün ayrı yer tap, bu boyda vazalda 

geclmy yer tapa bilmirsns, get özünü at dniz! 

Dniz snin bu murdar cmdyini istdiyin yer aparar... 

– Bir az düünmy macal ver… 

– Macal ndir, blk, sn cl axtarırsan? gr chnnm 

getmk istyirsns bax, bu da açarı – dey bomj 

dö cibindn bıçaını çıxardıb ona göstrdi, – soxaram 

üryin, bir-iki df fırladaram, sonra chnnmin qapısı 

taybatay açılar üzün… 

Kor-peman ayaa qalxıb getdi. Daha n lind bıçaq 

tutmu bomjdan, n d Allahdan macal istyirdi, qaldı 

cl – o da zrayılın linddi. Adm özün dost bildiyi, 

üz-gözündn mlk sandıı insanlar arasında dcl d 

görmüdü, Dccal da. Kiilri öz sartind saxlamaqdan 

zövq alan eytan xisltli qadınla, uaqlıq çaında eyni 

ocaın istisin qızındıı dostu onun didrgin ruhuyla zr 

tutub, nrd d oynamıdı. Nrdin d ahmat kimi alıqaralı 

dünyaya bnzri vardı; biri mlub trfi mars edir, 

o biri d mat qoyur. 

…ndi tez-tez ucsuz-bucaqsız düünclr dnizind 

üzürdü. Hr gün sübh tezdn döyüd hlak olmu 

silah yoldalarının mzarını ziyart edirdi. ıltaq külklr 

bel sübh çaı mürgülyirdi. Dniz d sakit shraya 

bnzyirdi. Son df xiyabanı gzib-dolaanda bir 

anlıq özünü qumlu shrada hiss eldi, ayaqlarını günin 

isitdiyi qum yandırdı. Sonra qulaına uzaqdan 

«Quran» sdası gldi, molla hansı mzarın üstünds 

avazla «Yasin» oxuyurdu. rbcni bilmdiyin gör 

mollanın n dediyini baa dümürdü. «Qurani Krim 

üz tut, Allaha pnah gtir». Üz-gözündn nur yaan 

qoca airin sözlrini xatırladı: «Snin gözlrinin içind 

qaralan ruhunu görürm…». ndi ruhuna iiq salan xo 

avaz onu özün sarı çkib aparırdı. 

56

Üzrin «namlum» yazılmı hid mzarının ayaı 

ucunda dayanan mollanın trafı unudub, öz almind coqun 

hvsl Quran oxuması Admin kövrk qlbini riqqt 

gtirdi. Adtn mollalar pul qazanmaq mqsdil mlum 

mzarların ziyartin glnlr yaxınlaıb, onların 

razılıı il Allah klamı oxuyurdular. Görünür, Allahın 

mömin bndsi olan bu molla daha çox axirt dünyasını 

düünürdü… Adm xiyabanda namlum mzarları döndön 

saymıdı, n düündüs, molla fatih – xeyir verndn 

sonra cibindki qızıl zncirli Quranqabını çıxardıb ona 

uzatdı: – Burada lli namlum mzar var, istyirm ki, 

hamısının üstünd «Yasin» oxuyasınız... 

Molla sakit-sakit gah onun gözlrinin içind parıldayan 

nura, gah da lind tutduu gün iıında brq vuran 

qızıl Quranqabıya baxdı. Zrgr sanki inc naxılı Quranqabını 

onun lind tutduu kiçik hcmli kitabın ölçüsün 

uyun düzltmidi. Molla: – Mn rf nfsh, fqd rf 

rhbbh… – deyib ona baxdı, – yni hr kim özün tanısa, 

Rbbini tanıyar. Allah sizi hifz etsin! llrin drd görmsin, 

Xüdahafizi-mühafizt, Cnntd göründk! 

– nallah, Cnntmkanda göründk, – dedi 

Adm v bo Quranqabını namlum hidin mzarı üstün 

qoyub getdi... 

*** 

Adm, müharib itirakçısı kimi aldıı kiçik mvacibl 

birthr baını girlyirdi. Geclmy n çox vazala 

gedrdi. Amma özünü ona bomjlar kralı kimi tqdim edn 

dlduza rast glndn sonra ora da getmirdi. Evsizlik, 

isizlik gah içini yeyir, gah da yaddaını gmirirdi. Hrdn 

bir orun-orun yaxınlıından ötüb-keçdiyi zibil qutularına 

boylanırdı. Bzn d qürbt hrd gördüyü zibilxananın 

xifftini çkirdi. Yevayla yaadıı xo anları yada 

57

salırdı. Bir gün könlün dnizd çimmk düdü. Di gl ki, 

yay mövsümünd dnizin sahilind bir dn d olsun 

pulsuz çimrlik yox idi. 

O gün nec oldusa, sahilboyu gz-gz hrdn 

uzaq bir yer gldi. Bura hrin tullantıları töküldüyün 

gör heç kim çimmy glmirdi. Yeva kimi bir qadın 

burda da Admin qarısına çıxa bilrdi, onu öz sıınaca- 

ına aparıb, yemk-içmk verr, çimizdirrdi... Amma 

üfunt iyi vern bel yerd qadın n gzirdi? Bir hisssi 

tüstülnn zibilliyin bir ucu da gedib dniz çatırdı. 

Adamlar dükan-bazardan aldıı rzaa qnat etdiyindn 

zibillikd yemli heç n göz dymirdi… Bir trfd sahibsiz 

itlr bir-birin mırıldana-mırıldana qurd basmı mal 

cmdyini dididirirdilr. Balaca plng oxayan piik 

boynunu büküb, knardan itlr baxa-baxa miyoldayırdı. 

Bir-birinin payını hyasızlıqla llrindn alan “dostlar” 

zibilliy gln tz sakin bir-iki aız hürüb, it dilind 

«Snin burda n iin var?» deyib mırıldandılar. Dnizdn 

sn külks qarıqaların ruzusunu havaya sovururdu. 

Uzaqda, pullu çimrlikd – külfrngid, rngbrng 

böyük çtirlrin gölgsind yeyib-içn adamların hayküyü 

sahili baına götürmüdü... Adm kimi didrginin 

kölg kimi süründüyü cmiyytd heç kim ruhi qida axtarmırdı; 

mit qayısı mnviyyat yaddaını üstlmidi, 

srvt eqi qeyrti süst salmıdı. Adm fikirldi ki, indiki 

zamanda bir trfdn adamları da qınamalı deyil, rzaq 

mhsullarının qiymti günü-gündn bahalaırdı... Alayan 

çox, güln az olsa da, dünya gülnlr – dniz sahilind, 

tbit qoynunda istdiyi kimi kef çkn adamlara aid idi. 

Dnizd üznlrin cmiyyt hyatının dibind boulanlardan 

xbri yox idi. 

Adms zibillikd – dnizin on addımlıında, Zeytun 

aacının altında külk tutmayan dalda bir yer tapdı. Uçuqsökük 

balaca ev oxayan taxta vaqonu Nuh yyamında 

58

yaıdan-külkdn daldalanmaq üçün bura, yqin, neftçilr 

gtirmidi. ndi onların nv-nticlri dnizin ortasında 

– dünyanın skkizinci möcüzsi sayılan Neft Dalarında 

çalıırdılar. Orada görünn saysız-hesabsız neft buruqları, 

müasir kfiyyat-qazma quruları dünyanın n güclü 

silahına, sahildki qdim kor neft quyusu is hazır mzara 

bnzyirdi. «Bu da son dayanacaq!» – dedi v el bu an 

vaxtı il Aıq Sultanın qara zurnada çaldıı «rrhman»ın 

sdası doldu qulaqlarına. Gözlrinin önünd dd-baba 

yurdunun yandırıldıı o dhtli gün canlanmıdı: «Dem 

o zaman Cnntmkanın özü boyda mzarıstana döncyi 

aıın üryin damıbmı!.. ndi mnim d üryim damıb 

ki, bura – bu kor quyu mnim qbirim olacaq, dnizdn 

sn külklr d üstümü narın qumla örtck!». Quyunun 

üstünd köhn, ldn dümü quruya baxdı, dd-babaların 

zamanında par-par parıldayan quru indi pas atmı 

silaha bnzyirdi. Kor quyunun içind gözün günin 

yandırıb suxarıya döndrdiyi çörk dilimlri satadı. Enib 

götürdü, bir an nfsini drib, gah aaı, gah da yuxarı 

boylandı; kor quyunun dibindn hr iki dünya görünürdü… 

Sonra çıxıb, zibilliy atılmı vedryl su götürüb 

çörk dilimlrini islatdı, yumalan çöryi aparıb piiyin 

qabaına qoydu. Piik miyoldayıb quyruunu qlb 

bayraı kimi yelldi. Zibilliyin tz sakinin onu aclıqdan 

xilas etdiyin gör «tkkür» etdi. 

…Külk inadkarcasına hl d zibillikd ns axtarırdı. 

Sahil ba vuran qırçın-qırçın lplrin dili il dniz 

onu öz qoynuna çaırırdı. Adm paltarını soyunub, vvl 

çirklnmi köynyini yudu, gtirib zeytun aacının buda- 

ından asdı, sonra qayıdıb dnizin suyunu gözlrin tpdi, 

çim-çim içind yüngüllük hiss etdi. O, su sltntind 

tnha üzn balıq adama bnzyirdi. Dniz zibil hrciyinin 

tz sakinin xo gldin deyib, ona iki kütüm balıı 

hdiyy etdi. Neft qoxusu gln dnizin bu sürpirizi o 

59

qdr gözlnilmz oldu ki, Adm sevincindn qıqırdı: – 

lahi, verdiyin ruziy min ükür!.. 

Balıqları biirmk üçün zeytun aacının altında ocaq 

qaladı. Balaca plngin d bayramıydı, bu df quyruunu lap 

dik tutmudu. Balıqların bimyin hl xeyli vaxt vardı; 

Adm qalxıb zibilliyi doladı. Dniz uuldamaında, külk d 

öz köhn iindydi. Bir cüt qaayı mtb kaızları tökülmü 

hündür zibil tpciyini dimdiklyirdi. Deysn, bura uçub glnd 

aappaq kaızları göyrçin znn etmidilr. Külk sbi-sbi 

onların qurdaladıı kaız parçalarını Admin geclmk 

üçün l gzdirdiyi uçuq-sökük taxta vaqonun çrçivsiz 

pncrsindn içri dürtürdü. Bura onun tz ömür vazalıydı. 

Zamanın srniin qatarından ayrı dümü bu taxta vaqonda 

ölümün yolunu gözlyckdi. Hllik ömür vazalının gözlm 

salonunda külklr vıyıldayırdı. O çrçivsiz pncrdn 

tkc dniz görsnirdi, bir d smada qanad çalan qaayılar. 

Admin qulaına yen Aıq Sultanın qara zurnasının ssi 

gldi. Aıın ruhuyla bahm qeyb çkilmi ilahi musiqi bu 

df göydn yer «Vazalı» klind lnirdi… – Yox, aıq, 

toyuma glnlr vayıma glmz daha... – dönüb aıın ruhuna 

göstrirmi kimi, taxta vaqona baxdı, – indi uçuq divarına 

küryimi söykdiyim bu ömür-gün vazalımda çkdiyim 

iztirablarla ba-baa qalmıam, n halıma yanan var, n ssimi 

duyan! «rrhman»ı çal aıq, «rrhman»ı, Cnntmkanın 

n aır gününd çaldıın kimi… 

Bu vaxt içindn gln tanı ssl qmli-qmli zümzüm 

etdi: – Nyin qonaam bu uçuq evin? Qanad ver, 

bir anlıq qu olum, Allah! Külkdn savayı kims yox 

burda… Qoyma zabıma tu olum, Allah! 

…Yerlri-göylri yaradan Tanrı buludların aappaq 

saçını sıallaya-sıallaya drin fikr getmidi. Bu an, blk, 

öz bndsinin üryin batan tikanları çıxarmaa fürst 

axtarırdı... Blk, el bu an ii, baından aırdı; bir bndsini 

öldürür, birini dirildirdi. El bu saniy hardasa hddini 

60

aan zalımı czalandırır, mzlumun duasını eidib, ona 

mrhmt ta edirdi. 

Bir d… Birdn “uçuq ev” dediyi taxta vaqonun qapısı 

üstünd qızıl parçası kimi parıldayan ya Admin gözlrini 

qamadırdı. Qürub günindn süzüln iıın zola- 

ında brq vuran yanı l uzadıb götürnd Adm matmttl 

qaldı, bu, cildin nfis naxılar vurulmu kitab idi; 

iri qızılı hriflrl «Qurani Krim» yazılmıdı. Admin 

qlbi çırpındı, sövq-tbii götürüb, rütubtdn shiflri 

saralmı kitabı üç df öpdü, titul shifsind ana dilin 

trcüm olunmu Allah klamını qalın cildd çap edn 

nriyyat evinin adı «Qismt» idi. Adm “Qismt” klmsini 

tkrar-tkrar oxuyub üzünü göy tutdu: 

– Qismtin ükür, lahi, – dedi, – yaralı qlbimdn 

tikan çıxardıın mqamına eq olsun! – Onun qlbinin dili 

açılmıdı, daha ölüvaylıın daını bir yolluq dniz atmıdı, 

Lal Admi suda qrq etmidi, – tk tapınacaım 

Snsn. lahi, bu fani dünyada tkbbürlü bndlrin baımın 

tini yedilr, ruhumu diddilr, daha yaamaq hvsi 

qoymadılar mnd… Cnntmkanlı dostum-hmdmim 

dönük çıxıb, Snin ixtiyarında olan ruhumu öldürdü. Ruhu 

özündn qabaq öln adama külklr yas saxlayar, dnizlr 

aı deyr. Ruzi vernim snsn. Verdiyin nemtlr min 

ükür, amma bu Quranı oxuyub tamama yetirndn sonra 

mn ölüm adlı ruzi d göndr!.. Ruhumu Sn, cismimi 

bu kor quyuya mant edirm. Bxt güls üzüm bu kor 

quyuda gülck! Bu kor quyu qoy Cnntmkana açdıım 

ilk qapı olsun!.. «Hmd olsun Allaha – almlrin Rbbin!» 

dedi v zeytun aacının altına çkilib, sonuncu sma 

kitabını açıb oxumaa baladı. Dnizin qoynundan – ya 

qaayının dimdiyind, ya da külyin qanadında gtirdiyi 

damcılar Admin üzün çilndi. Toz basmı ayna kimi 

ruhuna göydn nur damlaları, fqt incilri tk düdü. 

Sonra külklr nfsini drib susdu, daha dnizin uultusu 

61

da eidilmz oldu. irin suya tn üryi srinlnir, ilahi 

söz möhtac qlbi aram-aram tskinlik tapırdı… Sonra dniz 

sahilindki sıınacaa sısqa yaı yadı. Yaı uçuqsökük 

sıınacaın çölünü, ucadan oxuduu mübark aylr 

is Admin öz içinin kirini-pasını yuyurdu. Ömür vazalının 

son dayanacaında rahatlıq duyan bulanıq könlü 

durulurdu, gözü-könlü ilahi nura blnirdi... Son on ild 

payız xzli kimi vdsiz solub-saralan könül baxçasında, 

üzünd-gözünd ilahi hikmtin güllri açılırdı. Ruhu 

dirçlirdi. Yox, bura ömür vazalının son dayanacaı 

deyildi, öz doma Cnntmkanına gedn yolun balan- 

ıcı idi: «Sn hl n savab i görmüsn ki, Adm, yerin o 

dünyada cnntmkan olsun? n böyük savab bu dünyadakı 

Cnntmkanı dümndn azad etmkdi… Dnizin 

ssini eit, yaıın ssini dinl!.. lahi klamlarla silahlan, 

sonra Cnntmkanın ziyartin yollan…» 

*** 

…Balıqlar bincn doma ana dilind oxuduu 

Quran Admin ruhuna qida verirdi, onun üryindn çıxan 

tikanların yerin mlhm qoyurdu. 

…V sonra gün çıxdı, yaı ksdi. Göyd lngrl 

hrkt edn a buludlarsa bu an dv karvanına bnzyirdi: 

el bil kcavlrind dadan aır xzin aparan karvan 

keçmidn glib, glcy gedirdi. Dnizin dalaları 

ucsuz-bucaqsız qumlu shra kimi vrqlndi. Uzaqda – 

smayla dnizin qovuduu yerd bir qadın silueti 

görünürdü. Sanki Bulud kcavsindn enib dnizinin üzril 

sahil doru glirdi. lind tutduu al qırmızı yaylıı 

bayraq kimi dalalanırdı. “Hvva!.. Hvva!” dey pıçıdadı, 

– Cnntmkanda göründk, nallah!” 

62 

2008, Bakı

BI HAQQINDA BALLADA 

Vaqif Hüseynovun xatirsin 

Nql eldiyim bu qrib hvalat ötn srin yetmiinci 

illrind bizim cnub yaltlrinin birind olub. ndi dbiyyat 

almind tale ulduzu parıldayan Xogün txllüslü 

qocaman air o zaman rayon qzetind dbi içi vzifsind 

çalıırdı. Onun enli bılı, qıvrım saçlı redaktorla 

çox yaxı dostluq münasibtlri vardı. Blatli nitqi il 

hamını özün valeh edn redaktor gnc qlm dostunun 

tz eirlrini hmi qzetin nb shiflrind drc 

edirdi. Adti üzr o, istiraht günlrini mkdaları il birlikd 

melrin qoynunda keçirrdi; Qoa bulaın trafında 

yaxıca yeyib, iç-iç eir oxuyar, bir-birlrinin 

rfin gözl salıqlar deyrdilr... 

Günlrin bir günü rayona tz raykom tyin olundu. 

Zalım olu el bil yuxarıdan – partiyanın xüsusi göstriiyl 

glmidi: bütün bılı kadrları bir-bir dyiib, bısızları 

irli çkirdi. Bir gün növb gnc airin dostuna – 

enlibılı, qıvrımsaçlı redaktora da çatdı. vvl o büro 

üzvlüyündn, sonra da dflrl fxri frmanlara, mükafatlara, 

htta “Qızıl qlm” layiq görülmü qzetin redaktoru 

vzifsindn azad edildi. Onun yerin birinci katib 

özü kimi kök, qarayanız, yaı llini ötmü bir adamı redaktor 

göndrdi. 

lk gündn redaksiyanın mkdaları il tz redaktor 

arasında böyük çin sddi yarandı. O, “nb shifsi”ni 

Xogünün üzün balayıb: – eir zamanı deyil, canım, – 

dedi, – gedin malabaxanın, saıcının, bir sözl, sad zh- 

63

mt adamının imzası il hr nömry üç-be yazı hazırlayıb 

gtirin. Bu qzet sizin üçün n dbiyyat qzetidir, 

n d incsnt... Bu ndir? Hr özün bir qondarma 

txllüs götürüb. Bundan sonra kimin familiyası ndir, el 

d yazsın. manlı qoy manov yazsın, Hsnli d Hsnov. 

Ndn yazmaı, nec yazmaı is mndn öyrnin!.. 

Goruma aparmayacaam ki?!”. 

Gnc air o gündn ruhdan düdü; i maraı qalmadı, 

tez-tez xyala dalıb, ötn günlrin xifftini çkdi, htta 

tz eirlrini “Küskün” txllüsü il yazmaa baladı. 

Amma qzetin bütün mkdaları hrdn onun kabinetin 

glib soruurdular: “Ey dahi insan, biz hamımız qzetçiyik, 

amma sn hm d airsn axı, biz bir söyl görk, bu 

tz redaktorun qlbin nec yol tapaq? N edk ki, iimiz 

vvlki kimi axarına düsün?” O da öz hmkarlarının 

üzün baxa-baxa drin fikr gedrdi. 

Bu mkdaların hamısının siftin yaraan gözl 

bıları vardı. Hftd üç df nr olunan, dörd shiflik 

qzetd el kii kimi çalııb, özlrin yaxı gün-güzran 

qurmudular. Kimisi tz maın almıdı, kimisi ev tikdirmidi. 

Hr birinin camaat arasında n azı rayon prokuroru, 

xalq mhkmsinin sdri qdr xtir-hörmti, nüfuzu vardı. 

Ticartd, iad liyrilik ednlr milisdn çox rayon 

qzetinin müxbirlrindn qorxub-çkinrdilr... ndi tz 

redaktor gözlrinin odunu almıdı, htta yolda-yolaqda 

keçmi redaktora rast glnd bel onunla görüüb, hal- 

hval tutmaı yasaq etmidi onlara: “gr katib eidibbils, 

çaırıb, büroda driniz saman tpr!” Saçlarına 

seyrk dn dümü tz redaktor illrl raykomda qazandıı 

idaretm tcrübsini yeddi-skkiz nfrlik redaksiya 

içilrin ttbiq etmidi. Heç kim onun kabinetinin qapısını 

döymmi, pencyinin yaxasını düymlmdn içri 

daxil ola bilmzdi. Tz redaktorun n çox iltdiyi “Bilmdiyinizi 

mndn öyrnin, a bala, goruma aparmayaca- 

64

am ki?!” cümlsi tatdanknar müxbirlrin d dilind 

zbr olmudu. “Bs n etmli?”. Hmkarları bdbin görkmi 

il hamının diqqtini özün clb edn gnc airdn 

aıllı-balı cavab gözlyirdilr. air vvl istdi ki, sabahsabah 

bı haqqında qlm aldıı n yeni eirindn bir-iki 

bnd oxusun, bununla da öz almind kf etdiyi acı 

hqiqti poetik kild öz hmkarlarına çatdırsın. Amma 

ndns qlbind “yox!” dey düünürdü ki, blk, bütün 

bunların hamısı bir tsadüfdür? Ya da onun bı haqqında 

balladasına i yoldaları gülcklr, sonra da deycklr 

ki, bu snin keçmi redaktora mftunluundan irli gln 

fantaziyadır, axı, sn onu hmi Dd Qorquda bnzdirdin! 

Gnc air drindn köks ötürüb, ayaa qalxdı: “Eh, 

qardalar, söz var xalq içind, söz d var xılx içind...” – 

deyib redaksiyanın binasından çıxdı. 

Son vaxtlar onun saç-saqqalı yaman uzanmıdı, bzn 

tz redaktor günlrl, hftlrl onun üzünü görmürdü. O 

da yaman tnbllmidi, hrdn bdbin ovqatla yazdıı 

eirlri paytaxtda çıxan qzetlr göndrrdi. Orada yazdıqlarının 

“azını-burnunu qanadıb” üstün yollayırdılar. 

Bir df “Sovet kndi” adıyla tanınmı bir qzetin son 

shifsind mktubların xülassind onun eirindn sitat 

verilmidi. Yeni txllüsün gör hansı tnqidçis onu qınayırdı; 

insanların taleyin doan kommunizm güninin 

gur iıından gözlrinin qamadıını, azad v xo günlrd 

yaayan bir air yalnız Bxtvr, Xobxt, Alqı kimi 

txllüslr yaradıını eyham vurmudu. Ona gör qzetlr 

poetik “mhsullarını” göndrmy qorxurdu. Keçmi 

redaktor hmi eirlrin l gzdirrdi, bzn bir uurlu 

misrasına gör onu xeyli triflyrdi. O da ruhlanıb, yeniyeni 

eirlr yazardı. ndi düünürdü, blk, gedib, xlvt 

bir güd onunla görüsün?! Bs harda? Zmannin “ba 

redaktoru” rolunu böyük mhartl oynayan birinci katibin 

hr yerd gözü-qulaı vardı. Say-seçm kiilrin görk- 

65

mind uursuz korrektlr edn bu katib airin yaddaına 

artıq orta srlrdn gln zalım ah obrazı kimi hkk 

olunmudu: “Bu yolsuz rayona glndn köhn kiilrdn 

ikisinin üryi partlayıb, bei qazamata düüb, neçsi isizgücsüz 

qalıb...”. Fikirlr içind bir d gördü ki, redaksiyanın 

qonuluundakı brbrxanaya çatıb. Üz-gözündn 

nur yaan usta onun saç-saqqalına l gzdir-gzdir 

sorudu: – air, çoxdandır ki, qzetd erin-zadın çıxmır? 

– eir ndir, ay usta, bu tz redaktorun bıının altından 

heç adam üryi istiyn yaxı mqalni bel keçir bilmir... 

Usta güzgüdn ona baxa-baxa gülümsündü: 

– Ay snin oyunun olsun air. i, mn sni ayıq 

adam bilirdim, rhmtliyin olu, bym, onun bıı var ki, 

altından da bir ey keçirsn? 

– Eh, ay usta, türkün msli, deyirm... 

Usta sınayıcı nzrlrl onu süzdü, deysn, çox eydn 

xbri vardı: – H, air, sn bir söz deycm, amma 

öz aramızda qalsın, onun bılarını mn qırxmıam. Gecnin 

bir almi evim glmidi, dedi, bs sabah tezdn büro 

iclası olacaq, katib o lopabı redaktorun piiyini aaca 

dırmadıracaq. El d oldu... 

– Bilirm, ay usta, bilirm, gr bizim keçmi redaktor 

o lopa bılarını qırxdırsaydı, vzifsini qoruyacaqdı... 

Allah ona insaf versin! 

Usta yen mnalı-mnalı ona baxıb gülümsündü: 

– Sn heç onun yeni kadrlarına fikir vermisn? Gör, 

bizim tz katib n qdr qadını müdir vzifsin tyin 

edib. Axı, onların anadanglm bıı yoxdur. 

– Dourdan a, deyirm, Allah snin üzün baxıb, ay 

usta, gr qadınları da bılı-saqqallı yaratsaydı, indi vzify 

gör snin evind shrcn növb olardı!.. 

Hr ikisi ucadan güldü. Sonra usta maraqlandı: 

– Bs snin fikrin ndir, üryindn yalı vzif-zad 

keçmir? 

66

– Ay usta, sn heç bilirsn bizim keçmi redaktorumuz 

ona n deyib? Deyib ki, mn bu dqiq gedib 

bılarımı tra etdirrm, bir rtl, sn d kabinetind 

portretini asdıın zalım olu Leninin bıını-saqqalını a 

rngl boyatdırasan... – Gnc air qfil susub trafa nzr 

saldı: – ksinin arasında olan bu söhbti redaksiyada mndn 

savayı heç kim bilmir. Mn d görürm ki, sn namaz 

qılan, oruc tutan Allah bndsisn, sn deyirm... 

Sözün qısası, o gün gnc air hiss qapılıb, arada xyala 

da getdi. Bir df qı axamı qzet çapa gedndn 

sonra redaktorla ikilikd oturub, möhkm yeyib-içmidilr. 

Yollar buz balamıdı. Ev piyada glnd parkın 

içind redaktor dahi rhbrin qarla örtülmü bürünc heyklin 

yaxınladı. vvl-vvl gnc air fikirldi ki, gör 

ha, bu adamın qlbind dahi rhbr n qdr mhbbt 

varmı ki, gecnin bu almi kefli-kefli htta onun heyklinin 

qarını tmizlmy bel rinmir. Amma birdn gözlrin 

inanmadı. Redaktor yava-yava çıxıb oturdu 

heyklin çiynind. Gnc air tla içind trafa nzr saldı, 

onları görn olsaydı, n olardı?!. Redaktor da sanki onun 

narahatçılıını duymudu: “Qorxma, air, bu gorbagor lli 

ildir ki, yalançı peymbr kimi öz qırmızı üarları il 

minib bizim belimiz, at kimi ora-bura çapır, mn d heç 

olmasa bir df bu blhin çiynin mindim ki, qoy onun 

kommunist ruhu biz nec zab-ziyyt verdiyindn agah 

olsun...”. Sonra heyklin çiynindn sürüüb yer endi. 

Siqaretini yandırdıb qmli bir ssl dedi: “Blk, mn 

qismt olmadı o günü görmk, amma sn gncsn, inanıram 

ki, bir gün glck sn bu heyklin buralarda izinitozunu 

da görmycksn...”. Bir d keçmi redaktorun 

hmi avazla tkrar etdiyi müdrik klmlr gnc airin 

qulaında ks-sda verdi: 

“Dırnaq il da qoparmaq daidn, 

Yaxıdır namrd yalvarmaidn...” 

67

Brbrxanadan redaksiyaya dönüb, kabinetind oturar-oturmaz 

redaktor müavini sakitc ona yaxınlaıb sorudu: 

– Bayaq o n sözdü dedin, ay air, n bilim, söz var 

xalq içind... 

Gnc air tz qırxılmı üzünü ovudura-ovudura, 

onun sözünü ksib dedi: – Yni bu da bir msldir d dedim. 

Ay canım-gözüm, keçl çar bilsydi, öz baına elyr 

d... 

Redaktor müavini qırsaqqız olub, l çkmdi: – Vallah, 

air, bu yaımda gedib ikinci df ali thsil almıam, 

zarafat deyil, o boyda ali partiya mktbinin mzunuyam, 

amma bu zalım olu redaktor gözümün odunu yaman alıb, 

bel gets, mn vzif üzün hsrt qalacam... Keçmi 

redaktor heç olmasa, arada raykoma haqqımda xo sözlr 

deyirdi. Deyirm, sn bilmmi olmazsan, axı deyirlr 

airlr Allaha yaxın olurlar. Bax, de görüm, n edim ki, 

redaktorun gözün irin görünüm? Bu, yolsuzun biri, yolsuz, 

heç Allahın salamını almır...”. 

Gnc air bir az fikr gedib dillndi: – gr dourdan 

da sn onun gözün irin görünmk istyirsns, onda 

sn bir mslht verim... Get qonuluqdakı brbrxanaya, 

bılarını qırxdır, sonra gl, gir redaktorun otaına, tzdn 

salam ver, hl üstlik ondan tz rhbr d salam yolla, 

gör sn n deyck?! 

Redaktor müavini el d etdi. Bir neç gün sonra 

mktublar öbsinin müdiri gülrüzl airin kabinetin 

girdi: – air, xbrin var tz redaktorla müavinin arasından 

su keçmir, söz-söhbt gzir ki, bir-iki gündn sonra 

onu maarif öbsin müdir göndrcklr. Mn de görüm 

bu n sirdi? Axı bu redaktor zalım olu mnim gül kimi 

“Bhlul Danndnin cnub sfri” satirik yazımın qaba- 

ına kötük yıxıb... Sni and verirm nriyyatda toz bas- 

68

mı o qiymtli külliyyatına, mn yol göstr! Redaktor 

müavini deyir ki, bu sirri ancaq sn bilirsn... 

– Guya sn onun sir-siftind heç bir yeniliyi hiss 

etmdin? Balam, bu tz redaktor glndn bri n yaman 

yerbaxan olmusuz? Bir baınızı qaldırıb, qarınızdakı 

adamın üzün d baxın d... Bir halda ki, sn buna sirr deyirsn, 

onda söylyim, dur ayaa, get qonuluqdakı brbrxanaya, 

bılarını qırxdır, sonra da gl Bhlul Danndnin 

dilindn qlm aldıın o felyotonu apar qoy redaktorun 

qabaına! 

Mktublar öbsinin müdiri iki saatdan sonra yen gnc 

airin yanına gldi. Bu df sevincindn onu barına basdı: – 

air, sn eq olsun, mndn sn la bir qonaqlıq düür, – 

dedi, – snin saynd Bhlul Danndnin bxti açıldı, bundan 

sonra yen qamı atını minib, kndbknd çapacaq, yr- 

skiklri üz çıxaracaq. Amma heyif o bııma, onu mn 

hrbi xidmtd rus generalı bel qırxdıra bilmmidi. 

...Üç-dörd aydan sonra bısız redaksiya mkdalarının 

hamısı jurnalistlr ittifaqına üzv oldu. Gnc airl 

xüsusi müxbir Qara Mtin hmkarlarının döündki qızılı 

qlm ucluu olan niana qibt hissiyl baxsalar da, öz 

bılarından vaz keçmyi aıllarının ucundan bel keçirmirdilr. 

Artıq keçmi redaktor dünyadan köçmüdü, lli 

yaa çatmamı infarkt keçirmidi. Raykomun birinci katibinin 

qorxusundan Küskündn savayı n xstxanada ona 

ba çkn oldu, n d ölndn sonra yasına gln... Gnc 

air ustadının xatirsin ehtiram lamti olaraq bılarını 

bir az da uzatdı. Qara Mtin is eld-obada Bı li adıyla 

tanınan xeyirxah bir kiinin oluydu. Letuçka zamanı hr 

ikisin irad tutan redaktor: “Burdakıların hamısı mnim i 

metodumu tez öyrndilr. Amma siz ikiniz d trssiniz, 

hl d yazılarınızdan n tsrrüfat qoxusu duyuram, n d 

knd-ksk ab-havası, i, yoldalarınız kimi mndn nümun 

götürün, öyrnin d, goruma aparmayacaam ki?!”. 

69

Hr df tz redaktor “gor” deynd gnc air keçmi 

redaktoru xatırlayırdı. Son vaxtlar tez-tez qatmaqarııq 

yuxular görürdü. Görürdü ki, qarayanız, boynuyoun 

raykom lin özü boyda yek qayçı götürüb, vzifli-vzifsiz 

rayondakı bütün kiilrin bılarını ksib-dorayır. 

Sonra hündür kürsüy çıxıb, bar-bar baırır ki, baxın, bu 

altl mn bılarını qırxdıra bilmdiyim kiilrin ömrünü 

qayçılayacaam... Bu vaxt ynin kfn geymi keçmi 

redaktor kürsüy çıxıb, acıqlı nzrlrl raykomu süzürdü: 

“Kimi qorxuzursan, ay zalım olu, atan atam kimi kiilr 

otuz yeddid qnim ksilmidi, özün d mnim kimi 

kiilr yetmi yeddid...” Dd Qorqudsayaı ssi zlzl 

kimi salonu titrtdi. clasdakı vzifli adamlar birc anlıq 

el bil o biri dünyaya – köhn divarları get-ged çat vern 

nhng gor evin dümüdülr. ynin kfn geymi redaktorun 

airan çıxıı hamısının üryindn tikan çıxartsa 

da lind yek qayçı tutmu raykoma trf baxıb, l çalmaa 

qorxurdular. 

“Burda n siyast var, n d ki bir partiya. 

Adamın vicdanını gtirirlr ortaya. 

Vicdanlar darı boyda, vicdanlar yanar, sızlar, 

Adam çox, vicdansa az, n çoxdur vicdansızlar...” 

Gnc airs arxa crgdn ayaa qalxıb dli kimi l çalanda 

diksinib, yuxudan oyanmıdı. “Bs deyirlr tk ldn ss 

çıxmaz...” – dey öz-özün pıçıldamıdı. Qlbind düündü 

ki: “Sabah mütlq gedib, onun mzarını ziyart edcym. 

Rhmtliyin ruhu, yqin, bizim kimi dirilrdn incikdi...”. 

Keçmi redaktorun mzarına Qara Mtinl birlikd 

ba çkdilr. Bısız mkdalara demdilr, yqin, hrsi 

bir bhan tapıb üsulluca aradan çıxacaqdı... 

Bir df yay günü mktublar öbsinin müdiri gnc 

airi d götürüb med ziyaft mclisin apardı. Qonaq- 

70

lıa glnlrin çoxu vzif sahiblri idi. Gnc airdn savayı 

hamısı bısız idi. Vzif onları bir-birin yaxın, dostdoma 

elmidi. El bil tbitin bu gözl güsi yalnız 

onlar üçün yaranmıdı. Mey çökn sükutu qdhlrin 

cingiltisi pozurdu. Bir d “Qoa” bulaın hzin zümzümsi. 

Kims airdn xbr aldı ki, tz n yazır? O da aya- 

a qalxıb, lindki badni yer qoydu, boazını arıtlayıb 

söz baladı: – Mn bu gün siz iki eir oxuyacam, biri 

özümün “Bı haqqında ballada”sı, ikincisi, rhmtlik redaktorumuzun 

“O dünyadan mktub” eiridir. 

Bu zaman mktublar öbsinin müdiri onun pencyinin 

tyindn dartıb astadan pıçıldadı: – Sni and verirm 

ziz-giramılarının canına, heç birini dem, alını 

baına cm el, bax, gör, buradakılar kimdir, nçidirlr. 

– Mnim bir la salıım var, ondan sonra air hansı 

eiri deyr özü bilr, – deysn, bayaq sual vern adam öz 

günahını baa düüb, ayaa qalxdı. – Glin bu badlri 

bizim rayonun rhbri yolda... 

– Lnt eytana, – dey air ucadan qıqırdı, – Mni 

burada öldürsniz d onun salıına içn deyilm, bizim o 

da boyda redaktorun evini yıxdı, balalarını yetim qoydu. 

Bu rayonda katibin qorxusundan bir nfrin kiiliyi çatmadı 

ki, küçd görnd ona Allahın salamını versin! Axı 

sizin çoxunuz onunla el burada duz-çörk ksmidi, dostluqdan, 

kiilikdn dm vurub, salıına bad qaldırmıdı. 

Bs onda xstlnib yoran-döy dünd niy ona ba 

çkmdiniz? Bs niy ölnd yasına getmdiniz? Onun 

mzarının yerini bilniniz bel yoxdur! 

Mclisd hamı bir-birin baxıb fikr getdi. Kimi siqaret 

yandırdı, kimi srin bulaq suyu içdi. Kimi d “Qoa” 

bulaın trafında keçmi redaktorla yeyib-içdiklri günlri 

xatırlayıb drindn ah çkdi. Me d sanki doluxsunmudu, 

aacların kirpik boyda yarpaqlarından ya asılmıdı. 

Gnc air ilk df idi ki, mclisd qalmaqal salırdı, 

mktublar öbsinin müdiri guya srxodu dey onu tez 

71

uzaqladırıb, maınına sarı apardı: – gr bundan sonra 

sni bel mclislr gtirsm, onda mnim ba-cdadıma 

lnt olsun! Be dqiqdn sonra burda olanların hamısını 

katib çatdıracaqlar. Allah sn gül kimi istedad verib, 

amma bir qram aılın yoxdur! Yaxı ki, redaktor burda 

deyil, Moskvaya müalic olunmaa gedib, glndn sonra 

bils, gör, biz n toy tutacaq! 

...Bir aydan sonra redaktor gldi. Ortaboylu, qırmızısift 

msul katib bir-bir otaqları gzib, pul yıdı: “Ayıbdı, 

bir ey alıb, kiini evind ziyart elyk, xsty ba çkmk 

savabdı...”. Bısız mkdalar aldıqlarını Qara Mtinl, 

gnc airin qoltuuna verib, rkl redaktorun evin üz 

tutdular. Redaktor içilrinin gliindn xbrdarmı kimi 

onları qapıda özü qarıladı. Qonaq otaında açılmı süfry 

hr cür naz-nemt düzülmüdü. Redaktor onları süfry 

dvt etdi. Onun yan-yörsind iki piik gzib-dolaırdı – 

biri qara, o biri kürn. Redaktora xo glsin dey bısız 

mkdalar az qaldı ki, piiklrl d hal-hval tutsunlar. 

Gnc airl Qara Mtin bir-birlrin baxıb, xlvtc göz 

vurdular. air tkrar piiklr baxanda heyrtdn yerindc 

donub qaldı, ona bir an el gldi ki, bu piiklrin ikisind 

d çatımayan oxar chtlr var. Amma o oxarlıın 

n olduunu bir an drk ed bilmdi. Mktublar öbsinin 

müdiri zarafatla dedi ki, bunların biri yüz faiz 

airdi, o biri d Qara Mtin... Hamı qhqh çkib güldü. 

Htta Qara Mtin d... Gnc airin bdni gizilddi, qulaqlarına 

sanki keçmi redaktorun ssi gldi: – Yox, – dedi, – 

gnc air, – hamı lal-dinmzc dönüb ona baxdı, el bil 

onlar da keçmi redaktorun ssini eitdilr, – diqqtl baxın, 

bu piiklr d siz oxayır, çünki onların da bıını 

qırxıblar. Hamı dönüb redaktorun dizlri üst xumarlanan 

piiklr baxdı. Dourdan da piiklrin bıları qayçılanmıdı. 

Araya qfil çökn sakitliyi redaktorun xsthal 

ssi pozdu: – Süfry buyurun, nemtlrdn nu elyin... 

72

Gnc airl Qara Mtin yen bir-birin baxıb göz-qa 

etdilr. “Nu edin” klmsindn sonra hr ikisinin qula- 

ında redaktorun n çox iltdiyi ifad sslndi: “Goruma 

aparmayacaam ki?!”. 

Bir azdan süfry plov da gtirildi. Gnc airl Qara 

Mtin mmnun-mmnun çini buluddan iri qaıqla boqablarına 

plov çkib, süfrdki hr nemtdn dadırdılar. Bısız 

mkdalarsa gah bir-birin, gah da yuxarı bada oturan 

redaktora baxıb udqunurdular. 

Redaktor hl azına bir tik xörk qoymamı, cibindn 

çıxardıı hblrdn bir-ikisini atdı. Sonra yava-yava 

öz boqabına xırda qaıqla kimili plovdan çkdi, üstün 

bir-iki tik t qoydu. Bısızlar redaktora baxıb, onun hrktlrini 

yamsılaya-yamsılaya özlrini tox tutmaa çalıırdılar. 

Amma hamısı nigarançılıq içind gözlyirdi ki, 

redaktor azına bir qaıq yemkdn aparsın, sonra onlar da 

rahatca yemy balasınlar. El bu zaman redaktor gözlnilmz 

bir hrktl onların ümidlrini puç eldi. O, qar- 

ısındakı boqabı yilib piiklrin qabaına qoydu. Onları 

tumarlaya-tumarlaya zizldi. Sonra sny-sny Moskvadakı 

hkimlri trifldi. Mktublar öbsinin müdirin 

onlara cnub sovqatı – limon, mandarin, feyxoa yollamaq 

üçün ev ünvanlarını verdi. 

...Bısız mkdalar süfrd get-ged soyuyan xörklrdn 

gözlrini çkib, aaıbada yanbayan oturub, lzztl 

yeyib-içn bılı mkdalara – gnc airl Qara Mtin 

hsdl baxıb, tez-tez drindn köks ötürürdülr. 

...Xst il xudahafizlib redaksiyaya qayıdanda kefi 

kök, damaı ça gnc air qzetin bısız mkdalarına 

hvsl “Bı haqqında ballada”sını oxuyurdu. 

May, 2008 

73

NVTERAPYA 

Deyirlr ki, n böyük ixtiralar ehtiyacdan yaranıb. 

Düzü, ömrümün çoxunu ehtiyac içind keçirsm d, bu 

vaxta qdr n bir ixtira etmim, n d kf-filan. 

...Alım ksndn görüb, duyub, drk etmidim ki, 

ddm heç vaxt qapısına borca gln adamları libo 

qaytarmazdı. Rhmtlik deyrdi ki, kii grk pulu canına 

çpr elsin, canın pula-paraya yox! mkanlı olduum 

vaxtlarda mn d pulla o cür davrandım. Ka, zamanın 

cilovu olaydı... Aradan illr axar su kimi ötüb keçdi, dünyada 

çox eylr dyidi. Pul da zamanın amansız rftarını 

görüb, çox adamdan üz döndrdi... 

*** 

Ötn çrnb axamı el oldu ki, xeyir bir i gör 

ddmin borc verdiyi kiilrdn birinin anlı-övktli övladının 

qapısına borc almaa getdim. O, dolayısıyla borc 

vermkdn imtina edib, ddmi bir xeyli trifldikdn 

sonra dedi: 

– O vaxt uaq idim, papama hr df borc pul vernd 

el bilrdim, snin ddnin pulu-parası tüknmz, amma 

builki parlament seçkilrind özüm kalan xrc dünd 

bildim ki, o vaxt çox yanılmıam... Fikirdn indi d üryim 

arıyır, dalaım iib, kr d mn qnim ksilib! 

Bu qdr xrcin xifftindn canım çıxacaq, vallah! Müalicy 

getmy bel qpik-quruum qalmayıb... 

Bunu deyib, bayaqdan “xrc-xrc” dediyini rqml 

dil gtirnd gözlrim az qala kllm çıxdı. lahi, dedim, 

74

u adam iyirmi ildir ki, millt vkili olmaq üçün ldnayaqdan 

gedir. gr hr be ildn bir seçki “tviqatına” 

msrf eldiyi pullara zavoddan-fabrikdn tikdirsydi, qsbmizd 

bir nfr d isiz-gücsüz cavan qalmazdı. Qanım 

brk qaraldı... Pulu alından beqat artıq olan “xst” 

biznesmen-vkill vidalaıb, kor-peman ev dönsm d 

qamtimi ax tutmudum. ükür edirdim, canım ki, 

salamatdır. Yqin, kasıb üçun salamlıq özü d qiymtli 

srvt, vzsiz srmaydir. Bu düünclrin qoynunda divanda 

uzanıb, televizora baxırdım ki, reklam çarxlarında 

tkrar-tkrar veriln iki elan diqqtimi clb etdi. Birinci 

elan “Ankara” tibb mrkzind jurnalistlrin pulsuz müayin 

olunacaı bardydi. O biri elanda is Aura günü 

mscidlrd qanverm aksiyasının keçirilcyi bildirilirdi. 

Açıı, jurnalistlrin pulsuz müayin olunması xbrin 

çox sevinsm d, acı baırsaq kimi uzanan tıxaclar ucbatından 

göstriln ünvana getmy tnbllik edirdim. Bir d 

ki, mnim haram arıyır ki, müayiny d gedim? n 

yaxısı, blk, mn d gedim evimizin yaxınlıındakı 

mscid, qan verim?.. Bunun hm xeyriyyçilik, hm d 

xilaskarlıq missiyası olduunu düünnd lap csartlndim. 

N is, qrara aldım ki, sabah gedim mscidd qan 

verim. 

*** 

...Mscidin hytind qan vermk üçün dayanan 

adamların növbsini görnd üryim daa döndü. Bu fdakar 

adamların crgsin qatılıb, növbmi gözly-gözly 

bir az acılı-irinlı, bir az da rngli düünclr daldım. 

Düünclrimd qan çemsi kimi qara neft, qara 

neftin göy pulları, göy pulların da bir-birinin üstün qatqat 

çinlnib yııldıı mmlktin dürlü-dürlü kaan bankları... 

Bizim qanımız da vardı, dünya bazarında günbgün 

75

qiymti artan la neftimiz d, neftdn gln pulların saxlandıı 

banklarımız da... 

Xyalımda hmin pulları dünyada yaayan bütün 

soydalarımıza böldüm v gördüm ki, yer üzünd bizdn 

varlı xalq yoxmu... 

Bu zaman növbdki adamlardan kims dedi ki, bizim 

qanımızı burdan “Mrkzi Qan Bankı”na göndrcklr... 

Bank sözü mnim düünclrimi dyidi, onlara baqa 

çalar qatdı. Deputat elolumun söyldiyi o böyük rqmi 

gözümün qabaında canlandırdım. Alı olsaydı, heç 

olmasa, o qdr pulu bankda saxlayardı, kalan faiz alardı... 

Amma görünür, hr i adamı siyast qoulduqca illrdn 

bri üst-üst yımı “kirli camaırlarını” örtbasdır elyir, 

çirkli pullarının üz çıxmasına fürst vermirdı. Blk, deputat 

mandatı da pulunu balta ksmz eloluma zirehli 

qalxan kimi lazımmı? Son df onun yaadıı villaya 

uzaqdan baxanda, ndns qlm dostumun “bu malikand 

hr ey var – insandan baqa” fikrini xatırladım... 

Yox, daqlbli d olsaydı, o, böyük, iman insan idi, özü 

d ictimai-siyasi xadim idi. Düzdür, bellri, ddm demikn, 

canını puluna sipr edrdi, amma pulun banklara 

öldürsydin d etibar etmzdi... Bel adamların heç vaxt 

n banklarda, n d evd saxladıı pullar özün qismt 

olur... Amma mnim “Mrkzi Qan Bankı”ndakı üçüncü 

qrup müsbt iarli qanım, blk, el özümün, ya irsi qan 

xstliyindn ziyyt çkn hansısa körpnin, ya da dümn 

güllsindn yaralanmı igid bir sgrin hyatını xilas 

edckdi?! Mütlq bu qan kims lazım olacaqdı... Nhayt, 

iki saatdan sonra növb mn çatdı. A xalatlı tibb 

bacısı qan tzyiqimi ölçüb, tssüfl baını buladı: – Olmaz! 

– dedi. 

– Niy? Sapsalam adamam... 

– Qan tzyiqiniz çox yükskdi, nbziniz d normadan 

20-30 df artıq vurur... 

76

Mn etiraz etdim, bel çıxır iki saat bs yer növb 

gözlmim. 

Uaq vaxtı eitmidim ki, tzyiqi qalxan adamlardan 

qan alırlar. Bunu deynd hkim xanım dillndi: 

– Düzdür, amma bizim sizdn götürdüyümüz o xst 

qan heç kim lazım olmayacaq!.. 

Xanım qız prt olduumu görüb, sonra mehribancasına 

lav etdi ki, kardioloq hkim müract edin, tcili müayin 

olunun, mnc, tzyiqiniz ürkl balıdır... Birdn televizordakı 

Ankara tibb mrkzinin pulsuz müayin elanını xatırladım: 

– Mslhtiniz gör çox sa olun! – dedim, – el günü 

sabah hkim gedrm! 

Çöl çıxıb, köhn mhccrlri sürtülmü pillkndn 

üzüaaı en-en qan vermk üçün növbd fdakarcasına 

dayanan, n azı mnim qdr salamlıqlarından bixbr 

adamlara baxıb, drindn köks ötürdüm. 

V ölümün nfsini duymu adamlar kimi tez mscidin 

hytindn uzaqladım. 

“Mnim xst qanım heç kim lazım deyilmi...” Söz 

bax! Axı heç yerim aramırdı. Bu n idir? Kasıb da 

olsaydım, salamlıımla tslli tapıb öyünürdüm, amma 

indi tale bunu da mn çox gördü... 

Ev glib tzyiqi ölçn elektron aparatı bilyim baladım. 

H, deysn, arısız-filansız mlli-balı xstydim... 

Qorxdum. 

Ertsi gün iki il qabaq nr olunmu kitabımdan bir 

nüxs götürüb, tibb mrkzin yollandım. Ba hkim kitabımı 

verib, pulun ba rolda olduu indiki zamanda bizim 

kimi kasıb qlm sahiblrin tmnnasız göstrdiyi qayıkeliy 

gör minntdarlıq etdim. 

O, bu tbbüsün kiilrin qdir-qiymtini biln hansısa 

qadın jurnalistlr qurumu trfindn irli sürüldüyünü 

bildirdi. V el mrkzin n gözl gnc xanımlarından birini 

kabinetin çaırıb, mni bir-bir müayin kabinetlrin 

77

aparmaı ona tapırdı. Üç saatdan çox çkn müayindn 

sonra kardioloq hkim mn Türkiyd istehsal olunmu 

“Ayra” adlı bir hbdn alıb, hr shr ikidbir hisssini qbul 

etmyi v tzyiqimi ölçüb, ikigündnbir onunla telefon 

laqsi saxlamaı tövsiy etdi. 

Üryimd “Ayra... ayra” – dedim, sonuna bir “n” yazılsaydı, 

olardı “Ayran”. 

Aptekdn “Ayra” alıb, bir-iki gün qbul etdim. Bdnimin 

arımayan bir üzvü qalmadı. Kardioloq hkim 

zng vurdum. Dedi, bel hallar olur, sas odur ki tzyiqiniz 

aaı düür! Yox, bir tziq gör bdnimin digr 

üzvlrindn vaz keç bilmzdim. nternet vasitsil dünyanın 

Amerika, Rusiya, Almaniya kimi ölklrind tcrüb 

keçn virtual hkimlr mni narahat edn sualları 

yazıb göndrdim. Cavablar müxtlif olsa da öyrndim ki, 

tzyiq “gizli qatildir”. Onunla zarafat etmk olmaz. Mni 

çalıdıqları adlı-sanlı klinikalara dvt ednlr d az 

deyildi. lahi, bu hrd n qdr gözl, dbdbli, brbzkli 

(banklardan v adlıq evlrindn d çox) tibb 

mrkzlri var. Müalic bir yana qalsın, tzdn müayin 

olunmaa pul lazım idi. Uzun söhbtin qısası, hkimdn, 

dava-drmandan imtina edib, hft sonuna kimi hr gün 

shr-axam tzyiqimi ölçüb myus olurdum... 

*** 

nb günü nvlrim biz gldilr. Hmi olduu 

kimi oyuncaqlarını da özlri il gtirmidilr. Bir an xstliyimi 

unudub, onlarla oynamaa baladım. Hsnl 

oyuncaq kubiklrdn ev tikdik, sonra Tariyell Fridin 

tapançalarının ttiklrini çknd lüllrindn qırmızı-ya- 

ıl iıqlar çıxan oyuncaq silahlarıyla dava-dava oynadıq. 

Uaq vaxtı bel oyuncaqları xyallarıma gtir bilmzdim. 

Dava-dava oynayanda taxtadan oyuncaq silahlar düzldr- 

78

dik. ndi o illrin “acıına” nvlrimin oyuncaqlarıyla doyunca 

oynayıb, gözümün qurdunu öldürürdüm... 

lah baxçada öyrndiyi tz eirlrdn söyldi... Balaca 

Hsnin özündn uydurduu naıllarda mn d vardım... 

Hsn balaca olduundan irin danıırdı. Mn ömrümd 

ilk v son eiri d onun dünyaya gldiyi gün – düz 

lli yaımda yazmıdım: 

Tanrı qismtidir, hdiyysidir, 

Tariyelim, Fridim, bir d lahm, 

50-ci yaıma özün yetirdi, 

Balaca Hsn d onlarla bahm... 

ndi o balaca Hsn çiynim çıxıb oturmudu, Fridl 

Tariyel mni “sir alıb”, l-qolumu balamıdılar. lah 

onlara: 

– Babamın qollarını açın, yazıqdı, – v alnımın trini 

silib, üzümdn öp-öp, – o, bizim irin babamızdı... – 

deyirdi. Hsn bacısından soruurdu: 

– Nuru baba niy irindi ki, bal qazanına düüb? 

Bu zaman mni gülmk tutdu. Frid ciddi trzd 

qardaına: 

– Komutanım, sir aldıımız bu adam gülür, – dedi... 

– Gülmk d, danımaq da sirlr yasaqdı, – Tariyel 

amiran ssl dillndi v lahy, – sn qızsan, biz sgrlrin 

iin qarıma, get nny kömk et, – dedi. 

lah sakitc mtbx – nnsinin yanına getdi. 

...O gün hava yamurlu olduundan bütün günümüzü 

evd keçirdik. Ss-küyümüz hyat yoldaım içri girdi: 

– Uaqlar, babanızı incitmyin, axı xstdir! – dedi. 

Birdn yadıma düdü ki, bu gün tzyiqimi heç ölçmmim. 

Oyun bitr-bitmz durub, tzyiqölçni dolabdan 

götürüb qoluma taxdım. Hamıya: “bir dqiq susun” – de- 

79

dim v gözlrim inanmadım. Nbzim d qaydasına dümüdü, 

tzyiqim d... 

– Necdir? – dey yoldaım tez xbr aldı... 

– ladır, – dedim, – la... 

Nvlrim d xorla “Ura” qıqırıb sevindilr... 

Aır hipertenziya deyiln “Gizli qatil” üzrind asan 

qlb qazanan nvlrimi bir-bir barıma basdım... 

– H, deysn, indic bel bir müalic üsulunu kf 

etdim: Nvterapiya! 

Axamüstü atası Fridl Tariyeli aparmaa glnd 

qapıdan çıxa-çıxa Frid dedi ki, baba biz de ki, yolunuz 

açıq olsun! 

– Yolunuz açıq olsun, – dedim. Maraım güc gldi, 

sorudum ki, ay Frid, bs mn sizdn çıxıb, evimiz glnd 

niy, baba, yolun açıq olsun, demirsn? 

– Ona gör ki, snin maının yoxdur, baba, tıxaca 

dümürsn! 

Be yalı Fridin bu mntiqi cavabına doyunca güldüm. 

O gün, lah il Hsn ata-anasından icaz alıb bizd 

qaldılar. Bazar günü hava yaxı olduundan birlikd gzmy 

getdik... 

...Bax, belc, indi hr nb-bazar günlri nvlrin 

gliini dörd gözl gözlyirm. Nhayt, mn d ömrümd 

bir ey kf etdim: özü d dava-drmansız müalic üsulu 

olan NVTERAPYAnı... 

Dekabr, 2010 

80

PREZDENTN T 

P.Aaoluna 

...Dnizdn sn shrin hzin mehi xfif neft qoxusunu 

ana tbitin doma nfsi kimi ruhumuza çildi. Dedim: 

– Biz çatan bu qoxudur, bir d dnizin hrdnbir külkl 

göndrdiyi quruca salamı. 

– Çörçill demidi ki, neft kraliçadırsa Bakı onun tacıdır, 

– Paa müllim fikrinin ardını söylmk ists d 

Qmgin txllüslü air yerindn dniz kimi kükryib 

codu: 

– Canım, bsdirin d, sabah-sabah bu tmiz havada 

heç olmasa siyastdn danımayın! Axı yerin d qulaı 

var, – deyib lini havada yelly-yelly bizdn bir qdr 

knara çkildi. rlid böyük bir itl shr gzintisin çıxan 

sısqa kiini görck geriy döndü. 

air itdn yaman qorxurdu. Uaq vaxtı onu it qapmıdı. 

Harda it görsydi hmin hvalat yadına düürdü. “lan 

vuran ala çatıdan qorxar!”. Blk, o qmli xatirlr danımaa, 

bdbin eirlr yazmaa el o uursuz hadisdn 

sonra balamıdı? Ona gör hamımız bu geni parkda itlrin 

gzib-doladıı yerlrdn uzaq olardıq... Paa müllim 

bir cüt qocaman xan çinarın ba-baa verdiyi hmin xlvt 

guy zarafatla Qmgin adına mdniyyt v informasiya 

mrkzi deyirdi... 

Mnim fikrimi n çox özün clb edn sısqa kiinin 

gzdiyi it ingilisc, orta yalı sarıın qadınınsa öz küçüklrin 

rusca mrlr vermsi idi. Vasif pıçıltı il mn dedi 

ki, o yek, yarım arın dili olan it hansısa varlı bir cnbi- 

81

nindir. Onu gzdirn kii xeyli vaxt isiz imi. li çöry 

çatsın dey ingilis dilini öyrnmy mcbur olub. Zhmti 

hdr getmyib. B.B.-li i adamı öz sevimli itini gzdirmyi, 

çimizdirmyi, bir sözl, ona doma övladı kimi qulluq 

etmyi bu bxtvr kiiy tapırıb... “B.B-li i adamı 

n demkdir?” soruanda dedi ki, B.B.-li, yni Böyük Britaniyalı, 

ola bilsin ki, o i adamı ingilis yox, otlandiyalı, 

ya da irlandiyalı olsun... 

Qrz, ingilisin nacins iti, rusun ayaı qulaından gödk 

cins tulaları bizdn xeyli aralı gzib-dolasa da el bil 

dırnaqları il içimizi-çölümüzü cırmaqlayırdılar: – Çörçill 

el deyib, Lenin bel... Mns deyirm, yerin d qulaı 

var, vssalam, – Mehdi Qmgin adti üzr fikrini ucadan 

tkrar etdi, – Yox bir, “more vaı, neft nai”. El bil Lenin 

bu sözü deynd yanında olub!... O gorbagorun zamanında 

bizim dnizd heç neft çıxarılmırdı. 

– Yerin qulaı olduunu dey bilmrm, amma bu 

aacların dili olsaydı, onlar da hökumtdn mlli-balı 

güley-güzar edrdilr, – Hmi mhbbt mövzusunda 

söhbt edn Aydın da bu df pekar siyastçi kimi frziyylr 

yürütdü, – yaxı, bs bu aacları niy ksib – dorayırlar? 

Çünki harın bir mmurun olu özlldirib buranı, 

özün orta srlrin feodalları kimi qsr, ya da qala 

tikdirck, baxın, o Nargin adasına, düz burdan tpnin 

baından ora asma körpü d çkdirck... 

Hamımızın zarafatla trkm çaırdıımız phlvan 

cüsslli Mtlb d meydana atıldı: – Pah atonnan, n mmur 

atanın gözü doyur, n d papanın gül balasının, – dedi, 

– bs bu camaatın harada tmiz hava almaını heç ks 

fikirlmir? 

– Onlar yalnız özlrini fikirlirlr! V öz xobxt glcklri 

naminhrin keçmiini satıb kapitala çevirirlr! 

– Qmgin müllim düz deyir, – dedim, – “böck” deyiln 

bir kiçik apparat var, blk, burada da aac-uaca 

82

quradırıblar, vallah, isiz qalmaımız chnnm, yaxamızdan 

tutub çkrlr ora-bura, ail-uaq yanında xcaltli 

qalarıq, heç olmasa quru nfsimiz gedib glir... 

– Gördünüz, mn bilmyn ey qurd dür! – Qmgin 

qamtini ax tutub, qürrlndi, – Çax-çux ba arıdar, 

dyirman bildiyini eylr... 

– Siz niy bel a ciyr olubsunuz, i, heç olmasa, bu 

xlvt yerd içimizin arı-acısını boaldırıq! Mgr bu 

boyda hr onlara azlıq edir, üstlik glib bu tpy d 

göz dikirlr?! – yaca hamıdan böyük olan Paa müllim 

Kiçik Torpaqdan olduundan aramızda yegan vzif 

sahibi idi. Hm d hr gldiyi qırx il olardı. Dediyin 

gör bu razid vaxtil “JEK” müdiri d ilyib... ndi o da 

tssüf hissiyl vur-tut 20 il bundan vvl “Lenin piki” 

deyiln hündürlükdn tpnin tklrind kökündn ksiln 

aaclara baxıb drindn köks ötürdü, bu aacları ilin 

yaz vdsi ksmk ikiqat cinaytdir dedi. 

...ri çopur daları, qdim-qayım yovanlı qayaları, sıx 

am v zeytun aacları il zmtli görünn tp mum kimi 

riyirdi. Bir trfd yanacaqdoldurma mntqsi, bir 

trfd adlıq evi, super marketlr, bir trfd göydlnlrin 

özülü qazılırdı. Paytaxta hrmiz uzaq bir yaltdn 

glsk d – dniz mnzrsi görünn bu hündür tpnin 

üstünd tanı olub, bir-birimiz isinimidik. Hr gün sübh 

tezdn irin yuxumuza haram qatıb, el bil bura tmiz 

hava almaa yox, uzaqlara – gldiyimiz yerlr boylanmaq 

üçün qalxırdıq. Mn n çox uaqlıq çalarımı xatırladan 

bu tp idi. Doma ana kimi uaa da, böyüy d 

qucaq açmıdı. Üçqat boyunbaı kimi tpnin boynuna 

dolanan yri-üyrü yollar, enili-yoxulu dar çıırlar üzü 

aaı – dnizin sahilincn uzanıb gedirdi. Salamlıının 

qeydin qalan adamlar cıırlarla o yan-bu yana qaçır, idman 

edirdilr… 

83

– Harınlamı i adamları bu zeytun aaclarının axırına 

çıxacaqlar… 

– adamları kimdir ki, özbaına da i görsünlr, – 

Qismt etiraz etdi, – hr merinin icazsi olmadan bu 

aacları ksmy kimin cürti çatar? 

Belc söhbt tzdn qızıdı. Ksilmk üçün “növb” 

gözlyn yamyaıl am v zeytun aaclarının arasıyla gzib, 

nfsi neft qoxuyan dnizin havasından uda-uda da 

boyda TPNN drdini çkirdik. 

Dmir dili buldozerin, ekskavatorların mühasiry aldıqları 

bu nhng tpnin qoynuna sıınan qocalı-cavanlı 

aaclar da llrini göy açıb, sanki Tanrıdan imdad dilyirdilr: 

– lahi, bu zalımları rhm gtir, qoy kökümüzü 

ksib bizi mhv etmsinlr... 

– Bura vaxtil hri yaıllıqla tmin edn böyük pitomnik 

idi. Hr növd aac itillri yetidirilirdi... 

– Rüvtxor mmurun n vecindir ki, bu aaclar susuzluqdan 

yanır, gövdsi baltalanır, ya da kökündn mi- 

arlanır... Kökündn ksilsi aac varsa, o da rüvt “aacı”dır, 

bütün naqisliklr ondan pöhrlnir... Pula scd 

ednlr, Allahı da unudublar, bndni d! 

– Guya korrupsiyaya qarı mübariz idarsi yaradıblar. 

Heç olmasa bizim kimi adamları qoyaydılar orada i baına, 

onda görrdilr ki, korrupsiya ilsl mübariz nec olur... 

– Dayan görk, a elm! Tutalım, sni verdilr korrupsiyaya 

qarı mübariz idarsin rhbr. Düz on ildir ki, 

ilmirsn... Ail-mit problemlrin üst-üst yıılıb qalıb. 

Qızına ev, oluna maın, xst arvadının müalicsin 

xeyli vsait lazımdır, hl nvlrini demirm, muq 

saxlasan ona da qır-qızıldan, ubadan-zaddan hdiyy alacaqsan... 

Bunları maala 50 il bel ml gtir bilmzsn! 

Demli, mütlq rüvt almalısan. Rüvt d korrupsiyanın 

itilidir. Sonra bu itil böyüyüb nhng bir aac ola- 

84

caq. Bu tpd n qdr aac var hamısının igid arxasını 

yer vuracaq. Al, bu da sn vzif... 

– Yox, qarda, dd-baba yurdumu xatırladan bu tpni 

satıb, aacların igid arxasını yer vurmaqdansa isizgücsüz 

qalmaım yaxıdır. 

– Ay yazıq, ka igid arxası yer çırpılan tk bu tp 

olaydı... 

*** 

Yazın ortaları tpnin döünd bitn lallrin seyrin 

dalarkn Qmgin airan pafosla dedi: – Bu lallr tpy 

sancılmı qlb bayraına bnzyir... 

– Yox! – dedim, – air, Tpnin üryidir, qanayan üryi, 

tklrind ksiln cavan aacların qanı çilnib bura! 

Qmgin lap qmli düünclr daldı: – H, bizim sevimli 

TPmiz can verir! 

– Bu mmlktd çox tplr diz çöküb, çox aaclar 

erkn qırılıb. Htta paytaxtın yegan NBATAT baı da 

mmur tcavüzün mruz qalıb! trafda tikiln göydlnlr 

ucbatından oradakı nadir aaclar da gün iıına möhtac 

qalıbdır. 

Paa müllim d söz srrafıdır. Dedi ki, sinsin da 

çkiln bu tpyl o Nbatat baının drdlrini özüm nzm 

çkcym. Eynn Bxtiyar Vahabzadnin “Gülüstan”ı 

kimi ölmz bir poema yazacaam! 

V gncliyind zbrldiyi hmin poemanı biz vvldn 

axıracan söyldi. 

– Bu sr gör Bxtiyar müllimin ruhuna ehsan, Pa- 

a müllim is yaxı bir qonaqlıq düür... 

– Mn la yer bilirm, – trkm zil ssl dedi, – 

Türkanda dniz sahilind yaxı kafe var, orda lzztli balıq 

kababı verirlr. 

85

– sizlrin hesabı mnim boynuma! – Çöhrsind 

xeyirxah cizgilr ks olunan Paa müllim vvl mni, 

sonra da air Qmgini mna dolu baxılarla süzdü. 

Dedim: – Onda hesab edk ki, Paa müllimin sfr 

hazırladıı Hcc ziyarti bu gün Türkandan balayacaq... 

O gün yen diliacılıq edib, gözlrimizin önünd can 

vern tbit insafsızcasına divan tutan mmurların ünvanına 

o ki var tikanlı sözlr söyldik, htta kii kimi özümüzü 

d ölüvaylıqda, acizlikd, mzlumluqda, ruhsuzluqda 

qınadıq. Aydın coub hündürdn qliz söyü deynd, 

mn yen qorxa-qorxa, B.B.-li itl ingilisc danıan sısqa 

kiiy sarı boylandım, «yava danı, air Qmgin demikn, 

yerin d qulaı var axı» – dedim. 

Hrdn dnizin barına xncr kimi saplanmı Nargin 

adasına lal-dinmz baxıb susurdum… Boyunlarına aır 

da balanıb dniz atılan 37-ci ilin qurbanlarının nigaran 

ruhları sanki oradan mn sslnib: “dinm, danıma” deyirdilr. 

Cinsi blli olmayan yepyek iti gzdirn cins alvarlı, 

ynin tmiz dridn tikilmi gödkc geyn xsthal 

kiidn gözüm ndns heç su içmirdi. Hr kimdirs, 

düünürdüm ki, uzaqdan da olsa bizi pusur; – mqsdi iti 

gzdirmk yox, isizlikdn zhr tuluuna dönn salam 

düüncli kiilrin dediklrini bir-bir dnciyin yımaqdır. 

*** 

...Türkandakı mclisimiz çox n keçdi. Poeziya buketi, 

nm çlngi kimi. Qmgin nikbin eirlr dedi, trkm 

qmgin muamlar oxudu. 

Ertsi gün hamıdan tez tpy gldim. Böyük dövr 

vuranda kiçik bir talada gördüm ki, sısqa kiinin bahalı 

maınla gzdirmy gtirdiyi itl sarıın qadının balaca 

86

küçüklri öz dillrind bir-birlri il brkdn mırıldaırlar. 

Dayanıb maraqla bu shny tamaa etdim. 

ahzad Diana haqqında çkilmi filimin kadrlarında 

Ülyahzrt Yelizavetanın sarayında 4-5 bel yek “nacinc” 

itin kraliçanın yan-yörsind mühafizçi kimi gzibdoladıını 

görmüdüm. ndi burda – K.K.-nin (Kriminal 

Kapitalizmin) tcavüz mruz qalan böyük tpd atiletik 

bdn quruluuna malik sarıın qadın da öz dördayaqlı 

dostlarını o yek, dili azına sımayan B.B.-li itdn mühafiz 

etmy çalıırdı. 

Amma birdn qadın küçüklrin baını buraxdı, üzü dniz 

trf dayanıb llrini göy açdı, dodaqlarının altında 

ns mızıldandı. Mn ömrümd ilk df idi ki, bir xristian 

bndsini dniz baxa-baxa müslmansayaı salavat çkib, 

dua elyn görürdüm. Blk, o qadın müslmançılıı 

qbul etmidi? Dey bilmrm. Sısqa kiinin nacins it gücü 

çatmırdı. B.B.-li irland, ya da otland cinsindn olan 

itin küçüklrin üzrin hücum etmyi adama çox gülünc 

görünürdü. 

Talada eynn kürsüy bnzr dmir dirk vardı. Birc 

mikrofonu skik idi. Qrib d olsa qadın mhz orda kürsü-diryin 

önünd dayanıb sısqa kiiy byanat verdi: – 

Sn öz mavi prezidentinin itini burda gzdirmkl n demk 

istyirsn? Bu hrd it gzdirmy buradan da yax- 

ı, bahalı yerlr var. Mgr bu i üçün aldıın altı yüz avro 

sn azlıq edir? Bdbxt, sn öz ruhunu pula satan bir heçsn!.. 

– sonra mn baxıb, lini sısqa kiiy uzatdı, iztehza 

il, – Hm, siz hl taleyi ourlanmı bu xobxt kiiy 

baxın!.. Mavi prezidentin iti... – dedi. 

Nec? Prezidentin iti? N altı yüz avro… Bu qadın n 

danıır? Mn el gldi ki, qadın bu sözlri sbilib 

özündn uydurur. Dünyada alı-qaralı, saqqallı-saqqalsız, 

htta qadın prezidentlr d var. Amma mavi prezident klmsini 

ilk df eitdiyimdn mat qalmıdım. Prezidentin 

87

d mavisi olar? «Blk, öz küçüklri il rusca danıan qadının 

ingilisc zizlnn, hm d bura bahalı inomarka 

maınla gtiriln B.B.-li itin sahibin paxıllıı tutur? Ona 

gör onun ünvanına “mavi” deyir?! Yox, gr itin sahibi 

dorudan da prezidentdirs, bs niy bu sısqa kii o qadının 

cavabını vermir? Dayan, dayan, Murad, blk, o qadın 

prezident yox, rezident deyib, bu kii d hmin rezident 

xo glsin dey özünü siyasi chtdn ingilislrsayaı 

sbirli, hövslli aparır? Yaxı, bs onda niy hrdn 

dniz – bu tmiz, buludsuz havada uzaqdan görünn neft 

buruqlarına baxıb drindn köks ötürür? Bs niy qadın 

ona gah ruhunu pula satan bdbxt, gah da istehzayla taleyi 

ourlanmı xobxt kii dedi?” Cavabsız suallar mni 

drin düünclr çkib aparmıdı. 

Sıqa kii dönüb bir d dniz boylanmaq istdi. Onun 

qara gözlrindn bdi ayrılıq nisgili yaırdı. Sonra sısqa 

kiini it dartıb maın meydançasına trf apardı. t qadının 

rusca srt byanatını v sahibinin ünvanına deyiln nalayiq 

sözlri sanki anlamıdı. B.B.-li it keçmi “Lenin piki”ndn 

üzü aaı en-en sanki “ruhunu pula satan kiini” 

asanlıqla arxasınca dartıb tanka oxar böyük cip maınına 

sarı aparırdı. 

Qadın da acıqlı-acıqlı onun arxasınca baxıb, “bir d 

gözüm bu iti buralarda görmsin! Arvad-uaını da birdflik 

unut!” dedi v “dmir ledi” kimi dmir “kürsü”dn 

endi. 

O gün hamıdan erkn tpy gldiyimdn n edcyimi 

bilmirdim, Qfildn dnizin üstünü seyrk çn örtdü. 

Mavi prezidentin itini gzdirn kiini qovandan sonra qadın 

öz küçüklrinin mxmr boyunluundan tutub tpnin 

tyin endi. Birdn küçüklr ss-ss verib yen hürüdülr. 

Tpnin döünd tülkülr yuva salmıdılar. Azında 

toyuq tutan arıq bir tülkü onların hay-küyünü eitck özünü 

qalın kolların arasına vurdu. 

88

...Nhayt bizim isizlr komandası yava-yava yııldı. 

n axırda Paa müllim, lind uzun çomaqla gldi, 

çathaçatda dedi: – air Qmgin o qdr quduz itlrdn danııb 

ki, qorxumdan lim çomaq götürdüm... 

– Ba mqçimiz bu gün niy bel yubanıb? – dey 

sorudum. 

– Nvm yuxusundan erkn oyandı. Dedi, baba, mni 

d mey apar, – dedim, bala, sn med neyniycksn? 

Dedi, qonumuzun toyuunu ourlayan tülkünü tapıb 

öldürcym! H, iki gündür, bizim mhlly bir tülkü 

dadanıb... 

Aydın dedi ki, yaxı ki, tülkü toyuqla qane olur, o gün 

canavarlar bir knd hücum edib, üç-dörd cavanı yaralayıb, 

çoxlu qoyun aparıblar. air dedi, bu hl harasıdır. 

Hindistanda ac fillr qiyam qaldırıb, hansı hrins küç 

v meydanlarında adamlara hücum ediblr. Ölnlr d 

olub, yaralananlar da... 

Mns Paa müllimin nv söhbtindn sonra fikr 

dalmıdım. Bu gün-sabah nvmin ad günü olacaqdı. Blk, 

ucuz oyuncaq tülküdn, fildn-zaddan alım ona... Yox! 

Frid balam heyvanları xolamır, o, pultla idar olunan 

oyuncaq qatar, tyyar, gmi istyir. Adam bzn isizliyin 

gör doma nvsindn d xcalt çkir, övladının 

yanında sıxılır. Paa müllim el bil üryimi oxuyurdu: – 

Darıxma, – dedi, – bizimkilr hay salmıam, sn mütlq 

babat bir i tapacam... 

– Sn dem, o yek nacins iti gzdirdiyin gör sısqa 

kii 600 avro mvacib alırmı, – dedim... Hmi itdn 

qorxan Qmgin heyrtlnib: – Bu mbl mn ninki it, 

lap plng d gzdirrm, – dedi. 

Dedim: – Amma o sarıın qadın ndns burdan qovaladı 

onu. O da lal-dinmz çıxıb getdi. V o qadının srt 

byanatı bard komandamıza traflı informasiya verdim. 

89

Paa müllim dedi: – styirsn mn o cılız kiinin 

kim, nçi olduunu, lap partiya mnsubiyytini bu dqiq 

öyrnrm. 

Paa müllim rus dilini yaxı bilirdi, airl birlikd sarıın 

qadının sevimli küçüklri il gzib-doladıı cııra 

endi. Qmgin ömründ ilk df idi ki, qorxmadan küçüklr 

nvazi göstrirdi. Buna gör sarıın qadın ona nzaktl 

gülümsünüb, rusca tkkür etdi. Paa müllim d 

qadını xeyli söhbt tutdu... v az sonra “informasiya mrkzin” 

döndü. Qmgins shrçaı alt köynyincn soyunub 

kitaby bnzyn böyük qayanın üstün uzanaraq, 

qollarını havada yelly-yelly grnirdi. Sarıın qadın 

knardan onun tüklü bdnin orun-orun baxıb gülümsünürdü. 

Deysn, air küçük gzdirn o qadına ilk baxıdan 

aiq olmudu. 

– airl iiniz olmasın! Mn, siz indi çox maraqlı 

söhbt edcym. 

– El is glin, Qmginsiz Qmgin adına mdniyyt 

v informasiya mrkzindki iclasımızı açıq elan edk! 

– O it gzdirn kii d vaxtil bizim kimi yaxı vzifd 

ilyib, nazirlikd kadrlar idarsinin adlı-sanlı risi 

olub… 

– Demk, o da burda gzirk o günlrin xifftini çkirmi? 

– Qulaq as! Qurulu daılandan sonra isiz qalıb, sonra 

dnizd neft çıxaran cnbi irktlrin birin sürücü kimi 

i götürülüb, bu itin sahibi d hmin irktin prezidentidir. 

Sürücülükdn lav bu kiiy it qulluq etmyin 

gör altı yüz avro verir... 

– Ddsinin pulu deyil ki, hamısı bizim neftimizin 

pullarıdır. 

– Biz bdbxtlrs üç yüz manatlıq i üçün ora-bura 

vurnuxuruq… 

90

– Blk, o harın, quduran ingilis bayraımızla ayaını 

siln blhin özüdür el?.. 

– Snin dediyin o murdar ingilisi el o vaxt ölkdn 

qovdular... 

– Onda ötn il dnizd çalıan bizim neftçilr Novruz 

bayramını keçirmy imkan vermyn hansısa lyapasız 

ingilisdir, “üryimdn bir ss glir, o iblisdir!” 

– Hr kimdirs, itinin d qdir-qiymtini bilir! 

– Bs onun itini 600 avroya gzdirn xobxt kii niy 

xst adama oxayır, o qdr zifdir ki, az qala it onu 

arxasınca sürüyckdi... 

Paa müllim sözün davam edrk bizi sakitldirdi: 

– Bu qadının dediyin gör o ingilis mavidir. Kiini öz 

halalca arvadına qısqanırmı, rl-arvadın bir yerd yaamasına 

ngl olmaq üçün ona çri hrd ev d alıb… 

ndiycn birlikd yaayırlar; it, mavi prezident, bir d gül 

kimi arvad-uaından ayrılan 600 avroluq müslman kiisi... 

ndi ay Murad, bildin ki, silotk kiiy niy “bu qadın 

ruhunu satan, taleyi ourlanmı bdbxt” deyib?.. 

Mn cavab vermy macal tapmamı Trkm 

hövslsizlik edib sorudu: – Yaxı, gr mavi prezident 

ona çri hrd ev alıbsa, bs onda niy sahil bulvarı 

yaxın ola-ola, iti gzdirmy bura gtirir? 

Paa müllim baını buladı: – Qulaq asın, sözümü bitirim. 

O, kii iti gzdirmk bhansiyl bura uaqlarını 

görmy glir... Bu qadınsa Nuh deyir, peymbr demir. 

Ona uaqları il görümy imkan vermir... 

Mn Paa müllim baxıb çaqınlıqdan gözlrimi 

döydüm: 

– Mavi prezident! Prezident... bir bax, ingilis, rus, 

htta amerikalı prezident üçün bizim Bakı nefti sad azrbaycanlı 

ailsinin xobxtliyindn qat-qat üstünmü! 

– Tazı-tula gzdirmyin baxmayın, o qadın sl müslmandır. 

Qismt olsa, inallah, birlikd Hcc ziyartin d gedcyik. 

91

– Demk, o itgzdirn namrd kii bu cür gözl qadını 

hansısa mavi prezidentin ucbatından trk edib?!.. – trkmnin 

d tccübdn azı açıla qaldı, – aman Allah, neft 

mcnunluu o zngin ingilisin daxilind n gözl qadınlara 

bel kiilik hissini, hvsini öldürüb... 

– Bli, o zaman neft kraliça deyn gonbul bir siyasi 

xadimin indi dünyanın qloballama çaında bel mavi 

xlfi olması tbii eydir... 

*** 

...Günlr, hftlr ötdü. Mavi prezidentin itini gzdirn 

sısqa kii bir daha göz görünmdi. Tpdn ayrıldıı gün 

o yepyek B.B.-li it ail ocaından didrgin dümü müslman 

kiinin el bil ruhunu özündn vvl, dartıb arxasınca 

dumanlı Londona aparmıdı... 

Taleyi ourlanan, ruhları öz bdnindn didrgin dün 

kiilr hm d biz idik... Biz – mit blalarının burulanından 

qurtulmaq, NSAN kimi yaamaq xatirin milli ruhunu, 

salamlıını, içi qüvvsini ”xst” cnbilr dyrdymzin 

satıb... taley (...) boyun yn, keçmiin xifftini 

çk-çk komforta can atarkn, vulqar xlaqın xırdaladıı, 

da boyda Babklr, Xtailr, Korolular nslindn olduumuzla 

öyünn – fqt ZMANnin R qüvvlrin 

güzt ed-ed, tslim olan bir alay kiilrdik... 

2010 

92

RQA DFTR 

KÇK PARS 

Povest 

...Sksn beinci ilin baharında Murad hr gün iztirablar 

içind gzib-doladıı doma vtn torpaından ayrıldı, 

ona el glirdi ki, çkdiyi arı-acıların yanında 

"Gnc Verterin iztirabları" toya getmliydi. Be il thsil 

aldıı ali mktbd oxuduu flsfi kitablardan yaddaına 

hkk olunmu bir neç fikir onu birdn-bir bu qtiyytli 

addımı atmaa vadar etmidi: "Yerini dyimy qorxma!", 

"Dünyada n yaxı eylrin hl qiymti yoxdur... 

Bütün drin bulaqların hyatı bilinmdn axıb gedir..." 

Qürbt üz tutmudu; düünürdü ki, içindki böyük bolu- 

u, blk d, vtn hsrti dolduracaqdı! 

Dmir relslr üstünd ütüyn qatar da ssi keçmidn 

gln pirani qoca kimi tez-tez köksünü ötürüb, ona öyüd 

verirdi: "Yüyür, dostum mnim, yüyür, öz tnhalıına... 

Mn görürm kiçik adamlar nec sancıb sni... Qlbind 

qanlı cırmaq yerlri var..." Görsn, onun hmvtni, Zrdüt 

peymbr, dorudanmı, bel söylmidi? Yoxsa Nit- 

e özündn düzüb-qoduqlarını onun dilindn qlm 

almıdı: "Xalq yalnız özünü BÖYÜK göstrn böyük aktyorların 

böyüklüyünü baa düür…" Mns hyat shnsind 

bu çaacan ancaq öz mnfi rollarını mhartl ifa 

edn n qdr kiçik aktyorlarla, naqis adamlarla üzlmi- 

m. Pis günlrd insan olu axı nec yaxı fikirlr, ya 

da könül açan gözl sözlr danıa bilr?! Eh Murad, Murad, 

sn hara tlsirsn, yoxsa doma yurdunda itkin dümü 

gncliyini qriblikd axtarmaa gedirsn?!" 

93

"...Yüyür, qardaım, yüyür qürbt…" Üç gün idi ki, 

dmir relslr onun qulaqlarına bu klmlri pıçıldayırdı: 

"– Yüyür, Murad Muanlı, yüyür Qürbt Guy... Dünyada 

görmli o qdr yerlr var ki! Ruhdan düm, ümidsiz 

hyat yoxdur! Yaamaı oxuduun kitablardan yox, 

hyat mktbind öyrnmlisn!.. " 

Daha söz vermidi, bundan sonra özünü avam aparacaqdı. 

"Hyatda özün yer elmyin n düzgün üsulu n 

sfeh heyvanın cildin girmkdir". Bunu da kitabdan oxumudu? 

Müllifi kim idi? Lnt olsun, xatırlamır, yaxı ki, 

unudub... Sevindi... Ancaq sevinc hissin trs kimi maraı 

güc gldi: 

– H, yadıma düdü! Baltasar Qrasian... – Qlbind 

düünürdü: "Yox, deysn, sndn adam olmayacaq qarda! 

ki gün vvl verdiyin sözü n tez unutdun? Ny gör 

trki-vtn oldun? Mgr sn demdilr ki, ali savadın, 

biliyin, bacarıın chnnm?! Demdilrmi vzify ancaq 

kommunistlri götürürlr? Kommunist ola bildinmi? 

Yox! Gördün ki, partiyaya kimlri qbul edirdilr! Ya ali 

thsilin ola-ola gedib hardasa fhllik etmliydin, ya da birinci 

katibin qohumu-qrabası olmalıydın!.. Pulun da yox 

idi ki, versn o l boyda QAN qırmızı bilet üçün... Heç 

olmasa indi getdiyin yerd diplomunu göz soxma! Mqsdin 

çatmaq üçün özünü artistliy qoy! Ay Murad, mgr 

Avropanın böyük qlm hli ekspir pir olmu demyib 

ki, hyat shndir, insanlarsa aktyor?! Qarda, bu artistliyin 

nyi pisdir ki?! Shnd nökr d olur, aa da, ists 

lap ah olur. Ya da kmsavad risin çoxbilmi birinci müavini... 

Maallah, orta srlrin vlduzna vzirlrindn 

hiylgrlikd indiki birinci müavinlr d geri qalmırlar". 

..."Moskva-Riqa" srniin qatarının mnzil baına çatmasını 

o aprel shri Murad sbirsizlikl gözlyirdi. Qatar 

fit verib onu qucaqlayan hri salamlayanda, o, qlbini sıxan 

düünclrin pncsindn xilas olub, pncrdn bayı- 

94

a boylandı. Gözlrinin qarısında açılan yeni dünya onu 

dünn – köhn dünyaya balayan fikir zncirini hl qırıb-qoparmamı 

qaliban tbssümlrl gülümsünürdü. 

Vazala yan alan qatar cilovu çkiln at kimi dartınadartına 

köks ötürüb dayananda, bir-birin dmir “bilklr”l 

yapıan vaqonlar yüngülc titrdi, kupedki yalı 

srniin sny-sny gözlrini ovudurdu. Mavi gözlrini 

vvlc Murada, sonra qol saatına zillyib dedi: 

– H, düz qrafikd göstriln vaxtda glib çatdı, – el 

bil alman, ya da fransız rusca danıırdı, – nec deyrlr, 

hrimiz xo glibsiz, cavan olan. V bel düünürm, 

artıq bizimçün d vidalama zamanı yetiib... 

Nimda idman çantasının ipini çiynin aırıb çıxdı. 

Mrkzi Dmiryol Vazalı hrin qlbin açılan ssliküylü 

nhng QAPIYA bnzyirdi. slind indiy kimi 

gördüyü hrlrin vazallarından frqli olaraq burda xaos, 

adamı sbildirn hay-küy yox idi. Perronda bir günlük 

yol yoldaı olmu yalı adama: 

– Salamat qalın! – dedi v dünyanın bütün vazallarına 

xas qoxusu gln qrib havasını udub, nfsini bir hovur 

drdi. Uzaqdan tnha paravozun hikkli ssi eidildi. 

El bil yolunun üstün kor adam çıxmıdı. Paravoz deyingn 

qoca kimi yen fryad qopardı. Vazala yaxın yaayı 

binalarının sakinlri, yqin ki, bel ss öyrmidilr. 

Murad üzün taybatay açılan qapıdan keçib, yava-yava 

hrin için doru addımlayırdı. Vazal meydanında 

– göz görünn yerd "Lapdien, Laipni, Lüdzam!" sözlri 

yazılmıdı. Bir d lap uaqkn mnasını baa düdüyü v 

hr qarıda gözün soxulan rus dilind iri, qırmızı hriflrl 

yazılmı "Partiya zmanmizin zkası, rfi v vicdanıdır!" 

üarı diqqtini çkdi. Partiya, zaman, zka, rf, 

vicdan, Lenin… Yox! Daha heç n, heç kim bard düün- 

Salam, xo glmisiniz! (lat.) 

95

mk istmirdi. Yalnız zgin ruhuna, incik qlbin rahatlıqdinclik 

istyirdi. Gedirdi – onun n gözlrin, n d ayaqlarına 

yazıı glirdi. El bil o qıpqırmızı üar da ayaq açıb 

arxasınca dümüdü, onu addımbaaddım izlyirdi. "l çk 

mndn, guya peymbrsayaı fikir kimi söylnsn d, 

bu deviz altında çox insanın ömrünü qayçılayıbsan, yni 

sndn qaçıb qurtulmaq mümkün deyil? Axı, sn gör zamanın 

ruzigarı mni bura gtirib! Amma qoy, bir az düünüm... 

Beynim lap kütlib, ruhum keylib, rahat burax 

mni, tnha qalmaq istyirm!" 

Ayaqları onu hara gldi aparırdı. Görmmi kimi o 

qdr yeri gzib-doladı ki, axırda hr nabld olduu 

sosializm yarıının qalibi dö nianı taxan «vicdanlı» kommunistlrin 

iti gözlrindn yayınmadı. Onu nzaktl mikroavtobusa 

ylmy dvt etdilr. Bilmk olmurdu milis 

maınıdı, yoxsa tibb? Blk d, xalq drujinaçıları hkimlrl 

birlikd reyd keçirirdi! Adama baxan kimi tanımaq illrl 

cild-cild, qalın kitablar oxuyub, vecglmz biliklrl 

beyni doldurmaqdan min yol yaxıdı! Vzifsini tanımadıı, 

mqsdini bilmdiyi adamlar onu Anri Barbüs küçsindki 

dri-zöhrvi xstliklr mrkzin gtirdilr. Qribydi, 

onu heyrt bürüs d, susurdu. Bel mqamda sbirli 

olmaqdan özg lacı qalmadıını yaxı bilirdi. Murad 

bu hr gldiyi ilk andan bri çox yerlr görmüdü, 

parklar gzmidi, küçlr keçmidi... Gözlrin tpdiyi gözl 

gulr qlbini oxamıdı, ruhuna dinclik vermidi. 

Ancaq inana bilmirdi ki, Riqa hri onunla tanılıa burdan 

– zöhrvi xstliklr mrkzindn balayır; hm d 

onu utandıra-utandıra, xcalt ver-ver... O, bel hisslri 

hrbi xidmt yola dün rfd keçirmidi. ndi d onu 

lüt-tcbala elyib, tibbi baxıdan keçirirdilr. stdi desin 

ki, axı mn bura hrbi xidmt glmmim! Artıq narahat 

olmaın vaxtı glib çatmıdı: "Blk, harasa tlsirm? 

Axı vaxt qiymtlidir…". 

96

– Hqiqt vaxtdan da qiymtlidir deyiblr. Bu hr 

ilk df gldiyiniz üçün bzi hqiqtlri bilmlisiniz! – 

Nhayt, onun üryindn keçnlri duyan bir insaflı adam 

tapıldı, – Unutmayın ki, bura bs yer Kiçik Paris demirlr... 

Burda önünüz çıxan hr qadınla yataa girmk salamlıınız 

üçün thlüklidir. – Bu sözlri deyn axalatlı 

hkimin özü d ortayalı, sarıın qadın idi. O, Muradı 

uzun-uzadı ayaq üst saxlayıb, ona divardan asılmı yani 

vasitlri bir-bir göstr-göstrmlli-balı drs verdi. 

Axırda Muradın qızmar cnub günindn qaralmı 

çılpaq bdnin son df baxıb, xfifc gülümsündü: 

– Daha geyin bilrsiniz, bu da bizim mrkzd müayindn 

keçmyiniz bard arayıdı. minm ki, mrkzimizd 

itirdiyiniz vaxta gör tssüf etmycksiniz. Tsadüfi 

cinsi laqlrin törtdiyi fsadlardan hrimiz gln 

qonaqları xbrdar etmk borcumuzdur. Üstlik istiqanlı 

cnublu kiilr bzi xlaqsız qadınların toruna tez düürlr. 

Mnc, siz mni çox yaxı baa düürsünüz... 

– Bli, bli! Mn sizi çox yaxı baa düürm! – dedi 

Murad. 

– El is bizim Kiçik Paris xo glibsiniz!.. Buyurun, 

ged bilrsiniz... 

"Kiçik Paris xo glibsiniz!" – hkimin bu sözlri xo- 

una glmidi. "Mrkz"dn xeyli uzaqlasa da, hl d o 

ss qulaqlarında ks-sda verirdi. ndi hr ona gözl v 

sevimli bir xanımı xatırladırdı. Hr addımda gözlliyinin 

yeni shifsini açdıqca, onu özün mftun elyirdi: 

– Xo gördük sni balaca Paris! – dey pıçıldadı, – 

adımı bilirsn, Muraddı! Tanı-bili hrdn zarafatla Qara 

Murad da çaırır mni... – Hkimin verdiyi arayıı gözdn 

keçirib, dö cibin qoydu, – H d, Muradam, öz muradıma 

çatmaq üçün sn üz tutdum! Kiçik Paris dey zizlnn 

ey qdim hr, bax, kitab-dftrin d düdü adım, 

gördün ki, salam cavanam, xst-zad deyilm. Öz doma 

97

Vtnimi d övlad mhbbtil sevirm. Ancaq n ed bilrdim? 

Ondan ayrılmaa mcburdum, axı mn insanam! 

nsan kimi yaamaq, çalımaq istyirm… Hyatda insanı 

heyvandan frqlndirn o qdr gözl eylr var ki!.. Mnim 

vtnims ölümündn bir az qabaq xst v qoca bir 

rhbrin dediyin gör, bu gün d "iri addımlarla irlilyir". 

O iri addımlarla mnim kimilri ndns ayaqlaa 

bilmirlr. Yox, yox, el bilm ki, mn tnbl-zadam. Tnbllik 

zldn insani dyrlri heç endirn pis vrdidi. 

Sadc, o qoca siyasi rhbrin dediyi irlilyiin mnim 

glcyiml heç bir laqsi yoxdur. N yaxı ki, o qoca 

snin barnd – Kiçik Paris böyük addımlarla irlilyir demyib. 

Blk, bura glmyib, sni görmyib? Amma sn 

mnim xouma glirsn, Kiçik Paris!.. 

hrin tmizliyin, adamların dürüstlüyün söz ola 

bilmzdi. «Qardaolu, böyük proletar yazıçısı Qorki deyib: 

"Glck tmiz adamlara mxsusdur". misi orta 

mktb müllimi idi, bu fikrini tkrar-tkrar söylmkdn 

lzzt alardı. Amma Murad kamal attestatı alıb, müstqil 

hyata qdm basanda gördü ki, vtnin çöryini yeyib, 

srvtini çırpıdıran n qdr natmiz adamlar var. Vzif 

kürsülrind ylmi insansift ictimai heyvanların itahları 

sonsuz, gözlri el acdı... Onlar sanki pulla nfs alırdılar. 

Pulsuz adamların elmi, fdakarlıı, vtnprvrliyi, 

saflıı onlar üçün heç bir mna ksb etmirdi. Dövlt mmurları 

"Hr ks qabiliyytin gör..." üarını çoxdan – 

lap çoxdan tarixin arxivin göndrmidilr. Özlrinin uydurdu 

bir sürü yazılmamı qanunları var indi: "Pulun 

varsa giri, yoxdursa sürü!" 

– Mnim gözl vtnimd pula – srvt scd ayaqları 

sosializmd, llri kapitalizmd, baları feodalizmd ya- 

ayan mmurları Allahdan çoxdan uzaq salıb. Ciblrind 

kommunist bileti gzdirn o blhlr htta müqdds Qurana 

da yalandan and içirlr. Bax, belc hr gün buz çatı 

98

kimi genilnir vtnimin drdi-sri. Mn o drdin zirvsindn 

boylandım ucsuz-bucaqsız vtnim. Hl n qdr 

göz görünmyn, müdhi v mümmalı blalar gözlyir 

onu irlid, blk, "iri addımları" vtnimi gözgörünmz, 

alaglmz hmin blalara yaxınladırır? Müsibt hamil 

olan bir vtnin nec arı çkdiyini görmk mn hmi 

zab verir. fsanvi Tantal iztirablarına bnzyir vtniml 

mnim ortaq iztirablarım... 

çindki baqa bir ss deyirdi: “ – Eh, Murad, Murad, 

n olub sn? Hl bir dön trafına bax! Gör saından-solundan 

n qng qızlar ötüb-keçir... Bel gets, sn dünyanın 

yeni mühariby hamil olduunu, Afrika cnglliklrind 

yaayan qbillrin aclıqdan zab çkdiyini d 

özün böyük drd elycksn!.. Bs deyirdin, bütün arıacıları 

orda – öz vtnimd qoyub gldim?” 

“ – Düzdü, qoymudum, dem, vtn eqi kimi o drd 

d mnim içimd glib bura... O el bir eydir ki, uzaa 

getsn d cazibsindn xilas olmaq mümkün deyil...” 

“ – Blk, bir az dincini alasan?” 

“ – Yaxı, yaxı... Ancaq mn hl yorunluq hiss etmirm... 

Bu hri – Kiçik Parisi qarı-qarı gzmk istyirm…” 

“ – Hm, yox, qarda, sn mlli-balı fikir yorunusan... 

Özün yazıın glsin, yoxsa olan-qalan alını da itircksn 

burda... Görünür, sn bu Kiçik Paris naxo glibsn!..” 

“ – H, axı mn bura naxo ruhuma mlhm aramaa 

glmim”. 

*** 

Dincini almaq üçün sumaı rngli bo skamyaya yenic 

ylmidi ki, institut tlbsin oxayan gnc bir qız 

ona yaxınladı: 

99

– Mni siqaret qonaq edrsiniz? – cavab gözlmdn 

onunla yanaı oturdu. 

Ömründ ilk df qlbinin drinliyind siqaret çkmdiyin 

tssüf hissi keçirdi. Yerind qurcalanıb, qızın 

yamyaıl gözlrin, qısa ksilmi quruun rngli saçlarına 

heyranlıqla baxdı. Yüngülc köks ötürüb dedi: 

– Mnc, gözl bir qızı siqaret qonaq etmk günahdı. 

– Amma mn bir mktbli qız deyilm, bu cür tmtraqlı 

sözü köhn fikirli adamlar söylyir. Demk, mn siqaret 

vermk istmirsiniz? – qız incik halda ayaa qalxıb, 

Muradın gözlrinin için baxdı. lk baxıda bir-birin 

qlblrinin drinliyindn boylanan xo hisslr acı duyuya 

döndü. Murada el gldi ki, bu an qızın gözlliyindn d 

heç bir sr-lamt qalmayıb: 

– Mn o zhrimarı heç vaxt çkmmim, bundan bel 

d heç çkmk fikrim yoxdur. – deyib, o da bu sumaı 

skamyada oturduuna peman olub, ayaa durdu. Qız ona: 

– Maraqlıdır, siz bunu birc klmyl dey bilmirdiniz? 

– Baılayın, sizin bel siqaret hvskarı olduunuzu 

bilmirdim, – istdi bir d "gözl qız" desin. Ancaq bu df 

o, iki klm sözün rixndl sslncyini bilib, – salamat 

qalın! – dedi v yaxınlıqdakı dayanacaa yan aldı. ü 

gözlüyün "Mecapark" yazılmı marrut taksiy mindi. 

Meca klmsi üryin yatdı, el bil doma vtn melrindn 

sib gln srin meh üryin sıal çkdi. Murad 

dünya xalqlarının dillrind qohumluq, domalıq olduunu 

n vaxtsa eitmidi. Bu dillri eyni aacın kökündn axlnn 

ayrı-ayrı budaqlara bnzdirlr. V "meca" sözünün 

doma ana dilind "me" olduunu bilnd Muradın 

ayaqlarına sanki tzdn güc gldi. Qlbind "Mecaparka" 

getmk istyi oyandı. Srniinlrl n çox latıca danıma- 

a üstünlük vern sürücüdn pulun qalıını da bu üzdn 

götürmk istmdi. Trs kimi o da Murada acıqla baxıb, 

rus dilind aydın v slis: – Pulunuzun qalıını alın, mn 

100

dilnçi deyilm, – söyldi. Düzdü, Murad sürücüdn bunu 

gözlmdiyin gör prt oldu, ancaq eyni zamanda sevindi. 

Dünn Moskva kimi böyük hrd taksi sürücüsü 

onunla bazarlıq edib, pulunun qalıını «yemidi». Guya 

sayaca gör onun lav aldıı pulun mbli cmi qırx 

iki qpik idi. V el dünn "Bu hrd yaamaq mn çtin 

olar" – deyib Moskva hrindki Riqa vazalına glmidi. 

Bir neç gün vvl is Bakıda Moskva qatarına bileti 

ldn almıdı. Özü d çox baha qiymt. Guya dmir 

yolu vazalının kassalarında bu istiqamt gln qatarlara 

biletlr yoxuydu?! Hrdn ona el glirdi ki, dünyada bir 

qrup adam digr bir qrupu müflisldirmk üçün qrib 

yarıa qoulub. V bu yarıın adına YAAMAQ urunda 

mübariz deyirlr. gr insanlar bir-birlrinin maddi v 

mnvi haqlarını yeyib-gmirmsydilr dünyada n aclar, 

n isizlr, n d dilnçilr ordusu olmazdı. Budur, az qala 

shrdn yarısını pay-piyada gzib-doladıı bu paytaxt 

hrind qarısına bir nfr d olsun dilnçi çıxmamıdı. 

Onu bu düünclr qrq edn gözü tox, nfsin aalıq 

edn sürücüdn üzr istmy dyrdi: 

– Üzr istyirm, mn sizin xtriniz dymk niyytind 

deyildim. 

Bel sürücülr hl üstlik bir "afrin" d düürdü. 

*** 

...Drindn köks ötürüb, menin ba xiyabanında gzib-doladı, 

parkın giriind hrin füsünkar zoologiya 

baı vardı, burda tamaa etmli gözl gulr çox idi. 

Aaclar nazlana-nazlana budaqlarını yıralayırdı, ehli çiçklr 

gülümsün-gülümsün gün v insanlara boylanırdı. 

Torpaq qırmızı, sarı, mavi, çhrayı, bnövyi rnglrd 

sevgisini paylamıdı hr yana… nsanlara mhbbti, 

sevgini vsf edn qızıl güllrin lçklri çırtdamıdı. 

101

Muradı n çox heyrtlndirn yamyaıl parkı xatırladan 

Qardalıq Qbiristanlııydı. Birinci v kinci dünya 

mühariblrind hlak olanların dfn olunduu qbiristanlıın 

giriind "1915-1945" rqmlri yazılmıdı. Aır pilonların 

– naxılı sütunların üzrind atlıların heykllri 

memarlıq sntinin n gözl nümunsiydi. gidliyin, qhrmanlıın 

rmzi olan yüzlrl palıdın arxasında mzarlar 

sıralanmıdı. Bu mzarlarda onun da hmvtnlri, minlrc 

Mhmmd-hümmti uyuyurdu... ıltaq bahar külyi 

bdi mlin alovlarını uaq kimi atıb-tuturdu. Bura görünür 

ki, n gözl istiraht gulrindn biri kimi qocalı-cavanlı 

bütün insanların çox xouna glirdi. Htta bir xaçprst 

mzarının üstünd iki kii yeyib-içmk mclisi d qurmudu. 

Muradı görck biri hündürdn sslndi: 

– Eyy, sn, qara avropalı, gl biziml bir qurtum rab 

iç, qoy burada yatmı zizlrinin ruhu ad olsun! – 

Onu qınamaa balayan bad yoldaı Murada söz demy 

macal vermdi: 

– Sn n danıırsan, baron, mgr bilmirsn, axı qbir 

üstünd içmk onlarda adt deyil? – Sonra üzünü Murada 

tutub: – Allah xatirin, ondan incimyin! Mnim dostum 

kütbeyindir, sizin adt-nnlrinizi bilmir. Ona deyirm 

ki, "Elm v din" jurnalını oxu, orda Mhmmd peymbrin 

hyatından yazırlar, – birdn susub, Muradı sınayıcı 

nzrlrl süzdü, – mnc, znnimd aldanmamıam, siz 

müslmansız?! 

Murad: 

– H, müslmanam! – deyib getmk istdi. Arxadan 

bayaq ona qara avropalı deyn adamın yen hündürdn ssi 

gldi: 

– El is bax, biz badlrimizi burada qhrman oulları 

uyuyan bütün xalqların rfin qaldırırıq! – Hr ikisi 

badlrini bir uduma boaltdılar. Yaxınlıqda kims gitarada 

çalıb-oxuyurdu. El bil o da qbiristanlıqda uyuyanların 

102

ziz ruhunu çalıb-oxuduu nmlrl ad edirdi. Murad 

geri dönnd yolunu mzar üstd yeyib-içn adamların yanından 

salmadı... Düünürdü: "Bli, mn müslmanam, 

sn öz znnind yanılmamısan! Ancaq içimd sönmyn 

bir od var, at var, qarda! gr mn onu iıa çevir bilsydim, 

dünyaya öl saçardı. Mn Odlar Yurdunun övladıyam, 

ta zl gündn onunla hmtaleyik. srlr, qrinlr, 

boyu oduna, iıına qızınmaq üçün özglri ona tamah 

salıb, min hiyleyi-rl ocaımızın baında barda qurub! 

Sonra ona sahib olmaa çalııb! Bli qarda, sn mnim 

hansı din mnsub olduumu doru-dürüst bilirsn... Amma 

bilmirsnmi, mn qılıncdandönmym. Özümü, dilimi, 

odumu, soyumu xilas etmk üçün "La lah llllah" demi- 

m... Mnim Tanrım Odlar Yurdumla kiz yaranıb, qlbi 

iıa xeyirxahlıa, sülh vmniyyt köklnn od olu 

qismtin dün, taleyin yazılan odu qoruya-qoruya A- 

zr-bay olub. Öz odunun byi olan mkana CAN deyib, 

can eidib. Bu hqiqtdir. Zrdüt peymbr buyururdu: 

"Ey hqiqt! O vaxt ki, sn mnim üryimdsn, demli, 

xalqımın arasındasan!" Bzn hqiqt d adamı od, alov 

kimi yaxıb-yandırır... "Br nsli bs haçan dorulua üz 

tutacaq?" Pak tbitl insan ruhunu qorumaq üçün Tanrının 

sevib-seçdiyi Zrdüt söylmidi bu nmni: – 

"Harda ki, tnhalıq qurtarır, orda BAZAR balayır". Yoxsa 

sn mni bazar adamı bildin? "Bütün böyüklr bazardan 

v öhrtdn knarda dolanır". Yox, yox, bu sözlri Nite 

dey bilmzdi. Bu Muanlı Zrdüt peymbrin alqı 

nmlridir. H, bilirm, mn inanmırsan. El onun ada- 

ı Fridrix Bodenteti d Avropada mhurladıran bizim 

Mirz fi Vazehin nmlri idi. Bli, böyük bir zka sahibi 

kimi Zrdütü d rq doub, amma Qrb "oullua" 

götürüb. Çünki onun elmi xristianlıqdan dörd sr vvl qdim 

Yunanıstanı fth elmidi... Nitedn qabaq baqa bir 

alman filosofu Hegel d (yen d alman, yen d Fridrix) 

103

"Avesta"dan bhrlnmidi. Dünyanın zli hqiqti Xeyirl 

rin, ıqla Qaranlıın mübarizsi deyilmi?.. Baqa 

milltlr münasibtd Qrb özünü hmi müllim kimi 

göstrdiyindn sn bu hqiqti drk ed bilmzsn, qarda- 

ım!.. Ka Qrbl rq bir-birini yaxı baa düydi!.. 

Bir d mnim qlbimin ssini nec eidsn? "Qlb odur 

ki, görür, duyur, drk edir v danıır" – Zrdüt bel söylmidi. 

Mn d öz tnha gumd çoxlu ss eidirm. çrimd 

diliyl sahili yalayan suyun pıçıltısını, ruhuma sıal çkn 

mehin hnirtisini duyuram. Bu ndir? Blk, bu su pıçıltısı 

Göyç gölümdn glir?! Bs bu meh? Zrdütun sıındıı 

Tanrı daı Savalandanmı glir?! Görsn, bu qürbt diyarda 

mn n demk istyirlr – Da Babam, Su Nnm?! Eh 

Murad, Murad doma yerlrin uzaqda daha yaxı göründüyünü 

indimi bildin?! Sn miskin adamlardan qaçmaq istyirdin. 

Fikirlrin yen hakim ksilib, içini gmirirlr, sn d l 

uzadanda nemtlri qeyb çkiln, domalarına yad, yadlara 

cnnt olan varlı-karlı yurdun mühacirtd çürüyn kasıb bir 

parçasısan... Tantalı qdim yunan allahları tkbbürlüyün 

gör bdi czaya mhkum etmidilr. O, insan qismtin 

dün n gözl nemtlrdn mrhum idi. Susuzluundan yanır, 

lakin srin bulaqların suyundan içmk istynd su çkilib 

gedir. Tantal meyvlrl dolu baa girir, lini budaa uzadanda 

meyvlr qeyb olurdu. Srvt trafında fır-fır fırlanan 

bu dünya da kasıblar üçün chnnmdi. Ancaq müasir tantallara 

n çox iztirab vern ey onları czaya mhkum edn kiçik 

yalt "allahlarının" nfslrinin ac, mnviyyatlarınınsa 

susuz olmasıdır! 

…Qdim kilsnin yanından ötüb-keçnd Murad dü- 

ünclrdn ayrıldı. O, kilsnin içini yalnız kinolarda görmüdü. 

Qrib bir maraq onu çkib içri apardı. Kilsnin 

içind xeyli adam vardı. Ancaq ndns hamı ayaq üst 

dayanmıdı. Kei dünyanın baının üstünü almı yeni müharib 

thlüksindn, nüv silahlarından, silahlanmaya 

104

qarı keçiriln etiraz mitinqlrindn bhs edib, amerikalı 

siyastbazları qınayırdı. ndi uaq da, böyük d, din xadimi 

d neytron bombasından, qanadlı raketlrdn siyasi icmaçılar 

kimi danımaq vrdiin yiylnmidi... 

Arxa crgdki qadınlardan biri nec oldusa, dönüb 

onu gördü v o andaca yilib yanındakı baı yaylıqlı yalı 

qadının qulaına ns pıçıldadı. O da keidn gözlrini 

çkib Murada baxdı. Bel getsydi, hamı bir-bir dönüb 

ona baxacaqdı. El bil nüv silahını Muradın babası icad 

elmidi, ya da rqdn Qrb Azrbylr slib yürüün 

balamıdı. Birdn keiin moiz eldiyi kürsünün qarısında 

öllnn amlardan bir neçsi söndü. Sanki bir qo- 

un külk kilsnin içindn keçib getdi. Yanan amın 

qfildn sönmsi, sönmü amların yri-üyrü tüstülnmsi, 

blk d, buralarda pis lamt sayılırdı. Murada el gldi 

ki, kei d indic gözlrini oxuduu vrqlrdn çkib, 

ona baxacaq! Heç kimin narahat olmasını istmdiyindn 

sakitc kilsni trk etdi. 

Bayırda onu ayrı bir dünya gözlyirdi. Baını qaldırıb, 

yüksklrdn iıq saçan Aprel günin, smaya boylandı, 

sonra yer baxdı. Üz-gözlrindn tbssüm süzüln insanlar 

da yerd günin zrrlrin bnzyirdilr. Kiçik 

Parisd cmiyyt d tbit kimi adamın üzün gülürdü. 

Sarıın qızların gözlrindn od yaırdı, boy-buxunları, 

yerilri, gülülri onlara heyranlıqla baxanları yandırıbyaxırdı. 

Murad bu gözl qızların hansı biriyl tanı olmaq 

niyytin düsydi, yqin ki, özünü siqaret çkn adam kimi 

aparmalıydı. Amma gözlrind gün parıldayan (dodaqlarının 

arasında is siqaret közrn) müasir dbd geyinmi, 

gözl bir qız özü ona yaxınladı: 

– Ey, sn kimsn? De görüm, bura hardan glib dü- 

übsn? 

Düz deyiblr, gözl xanımların çoxu azını açıb bir 

klm söz deyncn gözldi. Bu siqaret çkn "madonna- 

105

nın"da danııı Muradın xouna glmdi. Qulaında Zöhrvi 

Xstliklr Mrkzindki hkim qadının xbrdarlıı 

sslndi: "Bura bs yer Kiçik Paris demirlr!" ndi Murada 

qızla saymazyana danımaq qalırdı: 

– Mn bura göydn dümüm... 

Qız incimdi, ksin onun bu laqeyd v bigan cavabına 

çox sevindi: 

– Demk, mn sn yaxınlamaqda düz etmim. Göy 

üzün qalxmaı öyrnirsn? Sizinkilrdn bir tanıım vardı, 

burda aviasiya mktbind oxuyurdu... Uçub getdi. ndi 

d sn glibsn. Düzünü de, sn d orda baın dumanlı 

olanda neç rus sgri öldürmüsn? Bs mniml nec, 

göy uçmaq istyirsn? Hr cür raiti olan mnzilim var: 

musiqi – müasir dünya estrada ulduzları, parnofilmlr... 

H, n fikirlirsn? Gedk? 

Muradsa çiyinlrini çkib, hl qızın n istdiyini baa 

dü bilmirdi: 

– N duman, n rus sgri canım, sn n danıırsan? 

Qız yalnız indi Muradın cnub aksentini müyyn ed 

bildi: 

– Lnt eytana! – dedi, – mn d bayaqdan bri el 

bilirdim ki, sn fqansan –deyib dalı bir görkm aldı. 

Murad da qıza borclu qalmaq istmdi: 

– Mn d el bildim sn fransız münnisi Patrisiya 

Kaasan! 

Bu df qız onu acıqla süzdü v moda nümayi etdirn 

manikenlr kimi dönüb getmk istynd iki hindistanlı 

turistl üz-üz gldi: 

– Bs siz, siz dfqan deyilsiniz? Onların çkdiyi otdan 

nec, yoxunuzdumu? Siqaret doldurub çknd adamın 

ayaını yerdn üzür, baa dümürsünüz, mn göyd uçmaq 

istyirm – qız uzun qollarını açıb qu qanadı kimi süzdürdü. 

Hindistanlı turistlr ingilisc ns söylyib dilrini 

aardaraq, çiyinlrini çkdilr. Qız sib-codu: 

106

– Lnt glsiniz sizi, hamınız bir-biriniz oxayırsınız, 

– dedi v acı tssüf hissi il baını yellyib, gnc rfiqlrinin 

dayandıı xudmani guy üz tutdu. 

Murad düünürdü ki, beyinlrini dumanlandırmaq xatirin 

ylnmk istyn bel qızlara bnd olmaqdansa, 

Raynis bulvarında – arxda üzn ördklri seyr etmk daha 

yaxı olardı. Böyük latı airinin adını daıyan bulvar bu 

gün Muradın Kiçik Parisl tanılıa baladıı ilk istiraht 

gusi idi. Bu el ilk sevgi kimi bir eydi. Hara getsn, yen 

sni özün dartıb çkir. "Yürü, qardaım yürü, sevdiyin 

o dilbr guy... yürü..." 

*** 

…hr arxının ksidiyi küçd birdn-bir ss-küy 

qalxdı. Köhn Riqadan keçib, Dauqava çayınacan uzanan 

böyük küç "briyytin dahi rhbrinin" adını daısa da bir 

dst gnc orada "Rdd olsun, kommunistlr!" – dey xorla 

baırırdılar. Onların hay-küyündn arxdakı ördklr d, onlara 

çörk tiklyib atan qocalar da, uaqlar da diksindilr. llrind 

Latviyanın keçmi bayraı il yanaı AB bayraını 

tutan gnclri on-on be milis daıtmaa çalısa da bu mnzrni 

seyr edn qoca latıların üz-gözünd sevinc vardı. Qocalı-cavanlı 

bu adamlar sovet hyat trzindn deysn bezmidilr. 

Onlar yeni tarixin Köhn Riqanın taleyin yazıldıı 

qırmızı shiflriyl barımırdılar. "Rdd olsun, kommunizm..." 

Bu gncliyin tlbi, yoxsa tarixin – taleyin iztehzasıydı? 

Murad ndns o an "Kasıbı dvnin üstünd d böyü 

vurar" atalar misalını yada salıb, yen Tantal haqqındakı fsanni 

xatırladı. Onu bu hr çkib gtirn bir caib istk 

d partiya sıralarına qoulmaq idi; sonra vtn dönüb, 

partbiletini kommunist olmadıını bhan edib, ona i vermyn 

katibin, idar rhbrinin gözlrin soxmaq istyirdi: 

"Alın ha, mn d sizin kimi ARTIQ kommunistm!.." 

107

Orada – Muradın vtnind kommunist bileti "a günlr" 

gedn yollarda mayak idi, orada kommunistlrin hl d 

"xtir-hörmti" vardı. Orada öz glck karyerasını düünn 

Murad kimi gnclr kommunist partiyasının sıralarına daxil 

olmaq urunda mübariz aparırdılar. Burada is… Görünür, 

Leninin bir bayraq altında birldirdiyi milltlr eyni qanunlarla 

idar olunmurdu. Çünki burada – adına Kiçik Paris 

deyiln bu hrd qırmızıpapaq milislr d çox cnfanlıq 

etmirdilr. "Mnim vtnimd bel ilr gör qanun keikçilri 

ninki gnclri, onların valideynlrini d ora-bura çkdirrdilr". 

Bu hrd qanun deyiln ey insanların bdbxtliyin 

xidmt etmirdi. Qalın cildli “Cinayt Mcllsi” hüquq 

içilrinin lindzizi-ksici alt deyildi. 

Bir qarı milisin qovduu gnclr baxıb, xaç çevirirdi. 

Bu qarı Murada nnsini xatırlatdı, o da kömk üçün llrini 

göy qaldırıb, Allahdan imdad dilyirdi. Ali mktbi 

bitirndn sonra Muradın isizlikdn çkdiyi iztirabları o 

biçar arvadı filosof elmidi. Tqaüdündn qnat elyib 

yıdıı pulu Murada verib, yola salanda arxasınca su atıb, 

onu adil v rhimli Allaha tapırmıdı: 

– Allah kömyin olsun bala! Burda çayır kimi tapdalanmısan, 

get, orda palıd tk böyü, axln!.. 

"llrinin qabarına, üryinin qübarına qurban olum, 

ay nn, burada palıd kimi böyüyüb, axlnmk üçün ikiüzlü, 

qırmızı kommunist bileti almaa ehtiyac yoxmu!" 

Nnsi glib durdu Muradın gözü önünd, hlim ssl 

dedi: 

"Qulaq as, bala, gör müllim min n deyir?!" 

misi: "Axı mn sn dedim ki, hrbi xidmtd heç 

olmasa, partiya üzvlüyün namizd ol!.. Mn qulaq asmadın. 

ndi görürsn ki, bo torbayla at tutulmur!.." 

Yox ha! Bel çıxır, erkkli-diili bütün atları ancaq 

kommunistlr minib çapır?! Ona qalsa, ingilis ahzadsini 

grk atlar yaxına heç qoymayıb ıllaqlaya... 

108

Nnsi: "Ay gözümün iıı, dilimin zbri, deyir, ata 

minmk bir eyib, atdan dümk iki... Çalı getdiyin yerdn 

libo qayıtma!.." 

"Darıxma nn, o partbileti sn lap üryimin baında 

gtircym!.." 

"Bax, istyirsn, lap Fitilbörg get, ancaq özünü aır 

ilr verm, sni uaq vaxtından zizly-zizly böyütmüük, 

ilk olan nvm olduuna gör, güc salmamııq, 

hyt-bacamızın qoyun-quzusunu bel tanımayıbsan, iingücün 

bir kitab oxumaq olub, bir d gzmk..." 

misi: "Çalı, tyyard, tramvayda, gmid gednd 

bel lind oxumaq üçün kitab olsun, böyük proletar yazıçısı 

Qorki deyib ki, kitabı sevin, o bilik mnbyidir, ancaq 

bilik insana nicat verr..." 

Kitabı sevnlr tnhalıq bilmz, 

Elm arxalanar, sınar, yilmz... 

"Bs bunu kim deyib, ay mi?" 

"Biz ancaq rus klassiklrini öyrdiblr, qardaolu". 

"bdülrhman Caminin olmasın? Kitab haqqında bizimkilr 

ruslardan çox söz deyiblr, çünki onlardan çoxçox 

vvl bizd kitab olub, htta Lenin "oxumaq, oxumaq, 

yen d oxumaq" fikrini müslmanlardan çırpıdırıb..." 

"Çatdın çöry, a bala, snin Leylin boyda adamla n 

iin var axı?" 

"B bizi zibil o salmayıb, kim salıb, ay nn?!" 

"Vallah bu gedni burda qalsa tutacaqlar!..". 

"Guya çöldkilr, hbsxanadakılardan az ignc çkir?" 

"Day, çıx get, ay saqqalı aarmı, çatan kimi d nnn 

tel vur!" 

*** 

"... Gedim göyçk nnm bir teleqram göndrim ki, 

sa-salamat glib, bu hr çatmıam!" Yeraltı keçiddki 

avtomat qzet kökünün "azına" üç qpik atıb, "Riqas 

109

Balss" adlı axam qzeti götürdü. Qzet onunla hmyaıd idi; 

yni o anadan olan il qzet nr balamıdı. Axam qzetin 

baxdıqca düünürdü ki, bs axamdı, heç harada geclmk 

bard narahat olmur? Artıq hrin rnbrng neon iıqları 

da yanırdı. Teleqramı yola salandan sonra mlumat bürosundan 

dmir yolu vazalına n yaxın mehmanxanaların ünvanını 

öyrndi. Qzetin elanlar gusind yaı iyirmi bedn yuxarı 

olanlar hrin hansısa mdniyyt sarayına "istiraht 

axamı"na dvt olunurdular. O is Suvorov küçsindki 

"Avrora", "Viktoriya", Raynis bulvarı otuz üçd yerln 

"Baltiya" mehmanxanalarında iri riftlrl yazılan "YER- 

MZ YOXDUR" sözlrini gedib öz gözlriyl görmliydi. 

Bu sözlrin keçmii müasirliyi il qol-boyun olmu hrin 

qonaqprvrliyin zrr qdr dxli yox idi. Vazal meydanıda, 

mehmanxanalar qarısında bir geclik ev kiray vern o 

qdr aylıq tqaüd ümidin qalmı qarılar vardı ki... El 

gz-gz qzet ordan-burdan göz atdı: 

"VANQTON (STA). Reyqan hökumti nüv silahları 

il sürtl silahlanmanı genilndirmk üçün yeni vsait 

l keçirmy çalıır..." Murad qzetdn gözünü çkib, 

tk-tk ulduzlar parıldayan göy baxa-baxa düünürdü: 

Mgr Reyqan insan kimi bu aylı-ulduzlu smanı seyr 

etmir? Tutalım, öz artistlik karyerasını artırmaq üçün shn 

ondan qurbanlar tlb ed bilrdi!.. Blk, Reyqan qurban 

vermdn mhurlamıdı? Amma indi a evin sahibi 

olan bu adam öz ölksinin dünyaya riksiz aalıq etmsi 

üçün qurbanlıq qoç kimi milyonlarca günahsız insanın qanını 

axıtmaa hazır idi. 

A evin sahibi artistliyini yad elyir, 

Mmlktlrd ölüm shnsi icad elyir… 

Bu eiri Muradın tanıdıı isiz bir rssam yazmıdı. 

Onun çkdiyi karikatura qan tökmk üçün sürtl silahlan- 

110

maya rvac verib, Yaxın rqd kiçik müharib ocaqları 

yaradan adamın Hitlerin ruhunu ad etdiyindn soraq 

verirdi. Dünya Allahın ah sridir; hr srin mnfi qhrmanı 

olduu kimi Allahın yaratdıı "personajların"da 

içind eytanlar, satanistlr, insan qanından nlnn 

manyaklar, Muradı el-obasından didrgin salan göygöz 

kosalar, sarı iblislr vardı... «Görsn, bizim sosialist myi 

qhrmanları il kapitalist myi qhrmanları arasında 

n frq var? Dayan, axı kapitalist myi qhrmanı adında 

qondarma fxri titul-zad yoxdu…». 

Murad drindn köks ötürüb, öz-özün "Yürü, qarda- 

ım, yürü, bel gets, gecni küçd qalacaqsan! – pıçıldadı 

v yen qzetin orta shiflrin gözucu nzr saldı: 

"Maksim Qorki "Klim Samginin hyatı" epopeyasını Riqada 

qlm almıdır". Sksn bir il vvl bu hr gln 

yazıçı, görsn, nlr düünürmü? 

"Metropol"un qarısındakı bulvardan keçnd Moppasanın 

qhrmanlarına oxayan iki qadın ona köhn tanılar 

kimi gülümsünüb, salamlama jesti etdilr. Onlardan biri 

Murada yaxınlaıb: 

– Cavan olan, bir dqiq ayaq saxlayın, – dedi. Blk, 

istiraht elmk üçün bir yer axtarırsınız? 

Murad ayaq saxlayıb, onu maraqla dinlmy baladı. 

Allah qadınlara qılıı kiilri ovsunlandırmaq üçün verib 

ki, mhartlrini göstrib, öz niyytlrin qovusunlar. vkar 

baxılarla Muradı süzn bu qadın özündn gnc rfiqsini 

ona tqdim etdi: 

– H, deyin görüm, bynirsiniz? Belsi yuxunda da 

l dümz! Çox darıxır. Yalqızdı. Onunla istirahtinizi 

xo keçirmk istyirsiniz? 

– Bs n cb, bel bir hrd sizin bu gözl rfiqniz 

yalqız qalıb? 

Muradın ny eyham vurduunu hiss edn qadın nnvi 

üsulla inandırıcı bhan söylyib ciddildi: 

111

– Onun ri dnizçidir, uzaq sfr gedib, siz ndn 

çkinirsiniz? Mn ixtiyarınıza shrcn ikiotaqlı mnzilimi 

verrm... 

– Madam! – Murad da özünü kiçik Paris bld olan 

tcrübli adam kimi apardı; – Mn onu intizardan qurtarsam, 

muzdum n olacaq? 

Qadın gözlrini döyüb, çiyinlrini çkdi: 

– N demk istdiyinizi anlamadım, cavan olan!.. 

Murad Anri Barbüs küçsindki mrkzdn aldıı arayıı 

ona göstrdi: 

– Mn öz salamlııma cavabdehm... Bs o nec? 

– Axı mn siz dedim ki, o dnizçi arvadıdır... . 

– Olsun lap tyyarçi arvadı! Allahın insana verdiyi 

hyatın siz gör zrr qdr dyri yoxdur, madam. gr 

evlidirs, onu özg kiilr tklif etmyiniz daha böyük 

günah sayılır. 

Bu df qadın özündn çıxdı: – Mn xlaq drsi vermyin! 

Öz yolunuzla gedin! Görünür, siz hl qadın dünyasının 

n demk olduunu anlamırsınız. Bura Avropadır. 

Tssüf ki, ayaqlarınız burda, alınız hl d qadınlarınızı 

sart altında saxladıınız rqd gzir... 

– Mlk qiyafsin bürünüb, eytan rolu oynamaın 

qrbl-rql n laqsi var, madam?.. 

– Mn artıq sizinl danımaq istmirm, – sonra gnc 

rfiqsin baxıb, istehza il, – bizim kiiy ehtiyacımız 

var, alim yox! – dedi. 

Murad vtnind bu qadınların yaıdı olan llri qabarlı 

pambıqçı, saıcı, üzümçü, trvzçi… v baqa mk 

qabaqcıllarını yada saldı. Mövsüm vaxtı istirahtin n oldu- 

unu bilmyn o qadınlar partiyaya qbul edilir, deputat seçilir. 

Sosialist myi Qhrmanı olurdular. rlrinin qullu- 

unda durmaı da qadınlıq borcu bilirdilr. Öz rqli hmcinslrinin 

halına acıyan bu qrbli qadınlar is yeyib-içib, ylnmk 

üçün restoran tinlrind kii "ovu"na çıxmıdılar. 

112

– "Yox, madam, yox!" – Murad qlbind düünürdü: 

– "Kür glib burda Dauqavaya qarısa, Araz lap gedib Parisin 

göbyind Senaya çatsa bel mn sizin rqli qadınların 

sart altında olduu bardki fikriniz rik deyilm!" 

Qribdir, be gün vvl o doma torpaqda ndns 

çatımayan eylr bard düünürdü, amma indi qürbtd 

vtninin gözl xlaqi dyrlrini yada salıb öyünür, içi iftixar 

hissiy dolurdu... 

Sindolusu nfs alıb, köks ötürdü. 

– Görürm ki, siz geclmk üçün mnzil grkdir, 

olum! – bu sözlri nvazil söylyn d qadın idi. O, 

Muradı daldıı düünclrin qoynundan özün qaytardı. 

Bir neç dqiqdn sonra milliyytc polyak olan Vanda 

adlı bu qadının kiray verdiyi mnzillrin birind Murad 

"Sarı glin" xalq mahnısını hvsl oxuyan bir gncl tanı 

oldu: 

– Adım Salmandı, – burda mn hmyerlilrim Qıllı 

Salman da deyirlr. – O özün am yemyi hazırlayırdı, 

hm d söhbtcil olduunu ilk andan blli edirdi. Soyuducudan 

götürdüyü qurudulmu kolbasanı sliq il doradı, 

qırmızı kürü, ya-qaymaq, pendir qoydu süfry. – Buyur, 

kasıbın olanından – dedi, – mn içn deyilm, ancaq bu 

gün xozeykam üçün iki dn "Adam" almıam, istyirsn 

birini gtirim içk! 

– Yox, bir müddtdir ki, trgitmim, – dedi Murad. – 

Heç siqaret d çkmirm. 

– Mn d, düzü, idmanla mul oluram... H, yemyini 

bala, sn çay süzüm, yoxsa qhv? la Braziliya 

qhvsi almıam, bir bax, bunu burda almaq üçün grk 

saatlarla növby durasan, adtim üzr qhvni çaydan 

sonra içirm. Yadan gen-bol istifad el, tzdir, bizd 

qht çıxan eylrin çoxu burda boldur. Bax, tz it orun 

üstün bir az qaymaq tökürsn, bura iki çay qaıı kr 

tozu qarıdırırsan. Hl bir bunun lzztin bax! Yatar 

113

qarına aır yemklr zrrlidir. H, mn burda müvqqti 

qalıram, srf edir, amma istsm, daha yaxı raiti olan 

ev d tapa bilrm. Maın almaq üçün pul yııram. Adamı 

maınına gör, geyimin gör burda çox qiymtlndirirlr, 

evi-eiyi görn yoxdur ki!.. 

Salman el danıırdı ki, Murada sual vermy ehtiyac 

qalmırdı. El bil üryini mlli-balı boaltmaq üçün bel 

günü gözlmidi. Bir azdan utanıb-çkinmdn baına gln 

macraları da hvsl danımaa baladı. 

– H, yqin, düünürsn ki, mn bura nec glib çıxdım? 

Bu hrd mn hrbi xidmtd olmuam, idman yarılarında 

itirak etdiyim gör nec oldusa iki il rzind 

mn kommunist bileti d verdilr. Trxis olunandan sonra 

thsilimi davam etdir bilmsm d göndril Bakıda 

böyük bir nazirlikd sürücülük iin düzldim. vvl idar 

risini, sonra nazir müavininin sürücüsü oldum, qarda! 

Bu qıl mni zibil saldı, – dey Salman ynindki idman 

köynyini çıxarıb, quraacan çılpaq bdnini göstrdi. – 

H el oldu ki, nazir müavininin özündn çox xanımına lazım 

olurdum. Bu maaza mnim, o maaza snin. Zalım 

qızı difisit malların yaman ölüsüydü. Bir df onu o qdr 

gözldim ki, maında yuxuya getdim. sti olduundan yaxamı 

açmıdım. Bir d hiss etdim ki, tüklü sinmd yum- 

aq l gzir. Ayılıb gördüm odur. Mnim tüklü sinm baxıb 

dedi ki, bu ndir, sn yatanda heç yoran-dök lazım 

deyil ki, sn lap ayıya oxayırsan... Sonra gtirdiyi ey- 

üylri maına yıdıq. Adti üzr arxada oturdu. Mn güzgüd 

onun nec heyranlıqla enli küryim baxdıını görürdüm. 

Birdn mn n des yaxıdı, axı sn n vaxtacan sürücü 

ilycksn? styirsn sni orda çörkli idarlrin 

birin yaxı qullua qoydurram! Yoxsa, mn inanmırsan? 

Mnim baıbo rim öz gücün deyil, mnim hesabıma 

oturub nazir müavini kreslosunda. Dedim axı, thsilim, 

diplomum yoxdur! Dedi, n olsun ily-ily qiyabi ali 

114

thsil alarsan, mnim rektor tanıım var, lazım gls, nazir 

özü sn göndri mktubu da verr... Bütün bu yaxılıqlarının 

vzind o mniml olmaq istyirdi. Özü d kim? 

Nazir müavininin arvadı. Gec-gündüz düünürdüm. Hm 

d qorxurdum. kinci df mn eyham vuranda qrara 

gldim. Üryimd dedim ki, i nazir müavininin özü bizim 

milltdn olsa da, arvadı ermnidi, özg mzhbdndir. 

Allah günahımdan keçr. Blk, mn d bir insan kimi 

gün gördüm. Vdldiyimiz gün – görüdn qabaq mllibalı 

özümü sliq-sahmana saldım. Üzqırxanla sinmin tükünü 

qırxdım, daha mn qıllı qabana-zada oxamırdım. Gözlrimin 

qabaına gtirirdim ki, o qadınla nec lüks yorandökd, 

xarici çarpayıda uzanıb kef çkcym. Sürücü yoldalarımdan 

biri bu milltdn olan qadınları ehtiraslı, kiibaz 

olduuna gör yaman trif elmidi... Ancaq dem, mn gicbsrin 

biriymim. O, qapını açıb el dhlizd yarıçılpaq 

halda mni qucaqladı, köynyimin düymlrini açanda birdn 

knara sıçradı. El bil li sinmd soyuq ilana toxunmudu. 

"Bu ndir, – dedi, – sn neylmisn, axmaq, axı mn sni 

o qıllı köksün gör istmidim, çıx, rdd ol burdan, bir d 

gözlrim görünm!" O, mn qapını göstrdi. El sandım 

ki, bir az da yubansam qzbindn mni didib-parçalayacaq!.. 

H, hl qulaq as, sonra n oldu? Ertsi gün partiya yı- 

ıncaında mn iddtli töhmt verdilr, guya rhbrlik trfindn 

veriln xüsusi tapırıı yerin yetirmmim. vvl 

el bildim bu onun rinin oyunudur. Sonra mni nazir yanına 

çaırtdırdı, dedi: – "Açarı thvil ver, idn azadsan! Burnunu 

aid olmadıın yer soxubsan!".. Deysn, mnim bu uzun 

burnum, çoxdan nazirin xouna glmirmi, dedi ki, sürücülr 

rislrin ail üzvüdür, amma sni mnim gözüm vvldn 

tutmamıdı. gr bu hrd bir d qarıma çıxsan, sninl 

dümnim kimi rftar edcym! 

Bax, bel qarda, n yalı i, n qiyabi yolla ali thsil, 

canım, baımı götürüb çıxdım. Qorxdum. Mn el glirdi 

115

ki, hr o qadının anası olan nazirin nzartindydi. Gldim 

bura – mn Riqanı hl hrbi xidmtd olarkn sevmidim. 

styirdim milis i düzlm. kil çkdirmy 

gednd latı fotoqraf n illah els d, boyun-boazımın 

tükünü köynyimin altına yıa bilmdi. Adı Ayvardı. Dedi 

ki, axı milisd aylıq maaın n qdr olacaq? Gl, mniml 

çalı, mn hftd sn o qdr verrm. O, mni baa 

saldı ki, lüt qızlarla parnoqrafik killrd çkilmliym. 

Özü d bu id bir az ehtiyatlı davranmalıyam. Nec deyrlr, 

sirr saxlamalıyam. Mn çkdiyi killrdn nümunlr 

göstrdi. Dedim razıyam, bir rtl ki, heç vaxt ba- 

ım-siftim çkilmsin. Axı bu killr hr yana yayılır. 

Dedi: – "Sn bu idn böyük zövq alacaqsan, hm d dünyanın 

n gözl qızlarıyla çkilcksn..." ndi o, mni bir 

kinorejissorla da tanı edib. O rejissor erotik filmlr çkir. 

Ancaq hl düünürm. Qti qrar vermmim... 

...Murad daha ona qulaq asmırdı. Salman da bunu hiss 

etmidi. "Bu gün çox gzib, yorulubsan, di yat! Sabah sn 

daha maraqlı hvalatlar danıacaam. Gecn xeyir qalsın!.." 

Amma Murad yata bilmdi. Bu onun qürbt hrd 

keçirdiyi ilk gecydi. Pncrdn o yana rngbrng iıqların 

içind ara-sıra srxo qhqhlri eidiln hrd 

mürgüly bilmirdi... 

*** 

...Sübh çaı – hava hl iıqlanmamı Raynis bulvarında 

addımlayırdı. Uzaqdan vazal saatının rqmlri dumanda 

gücl sezilirdi. Bir geclik kiray qaldıı mnzild çox darıxdıından 

shrin açılmasını gözlmmidi. Salman öz qıllı 

sinsini sıallaya-sıallaya uyumudu: el bil qazandıı pullara 

gör yatanda da o qara tüklr minntdarlıq edirdi. 

Ciyrlrin tmiz havanı çkdikc Muradın kefi durulurdu, 

bir az vvl xorultusu divarları titrdn Salmanın 

116

gecki söhbtlrini n xırda trixlrincn xatırladı. gr 

yazıçı olsaydı, mütlq bu hvalatı qlm alardı. "Sabah 

sn daha maraqlı hvalatlar danıacaam!" übhsiz, kil 

çkdirdiyi qızlarla baına glmi intim hvalatlardan 

söz açacaqdı!.. Eyni mövzuda n qdr danımaq olardı? 

Küçd gedi-gli yox idi. Ara-sıra vazal trfdn 

görünn taksilr hrin müxtlif istiqamtlrin ütüyürdülr. 

... Gec qarmaqarııq yuxular görmüdü, qulaına üfüq 

uzanan dmir reyslrinin ahngdar ssi glirdi, el sanırdı 

ki, yen qatardadır, harasa yol gedir. Sonra görürdü 

ki, universiteti tzc bitirib, tyinatla i baladıı idard 

bir dst adam özlri boyda qayçı götürüb onun llriniqollarını 

qayçılayırlar, amma n illah elslr d dilini ks 

bilmirlr. Xorla deyirdilr: "Snin tatın ixtisara dü- 

üb!" Hara üz tuturdu li qayçılı adamlar görürdü. Belc 

gnc ömrü qayçılana-qayçılana, doranıb gedirdi. Ayılıb 

görürdü ki, Riqada – müharibdn sonra alman sirlrinin 

ina etdiyi, Vanda adlı bir polyak qadının evinddir. Hardasa 

köhn krandan su damcılayırdı. O, is beynindn keçmii 

silib atmaa çalıırdı. Gözlrini yumub, az da olsa 

yatmaq istyirdi. Bu df yuxuda iri ncir aacının budaqlarına 

l uzadırdı, yox, yox, budaqlar qeyb çkilmirdi, yetimi 

ncirlrdn seçib yeyirdi, yqin ki, Tantal fl olu, 

fl olub! Muradsa aciz deyildi, ac-susuz qalmırdı... Ancaq 

llri, barmaqları ncirin irsin bulaırdı. Hardansa 

su damcılarının ssi glirdi. Üst-baını batırmasın dey 

damcı ssin sarı getdi, llrini kranın altına tutdu v birdn 

gözlrini açdı, aman Allah bu ndir, o, bu geni mtbxt 

gözüyumlu nec glmidi? Ancaq onu diksindirn 

yuxulu-yuxulu llrini yuduu soyuq su deyildi. Gördü ki, 

ev sahibsi Vanda alt gec köynyind divanda ylib, 

fqan cinsli iri bir köpyi sıallayır, uzun dilini çıxaran it 

d öngüyrk bu tumardan mst olub gözlrini yummu- 

117

du. Qadının açıq sinsini, üz-gözünü yalayırdı. Anası yaında 

olan Vandanın gözlrindn ehtiras qıılcımları saçılırdı. 

Murad çaıb qalmıdı. Ömründ lunatiklr kimi yataından 

qalxıb, harasa gözüyumulu getdiyi yadına glmirdi. Lnt 

glmi o ncillri yemsydi, indi bel olmazdı.. Vanda itin 

tmasından vcd glmidi. Bel anda qoynuna aldıı o qıllı 

köpyi hr hansı bir kiiyl d dyi bilrdi. O, srxoluqdan 

v ehtirasdan qızarmı gözlrini Muradın yarıçılpaq bdnin 

zillmidi: – Mn ömrüm boyu yalqız olmuam, siz 

yalqızlıın n olduunu bilirsinizmi? Eh siz, kiilr, kiilr... 

Köpklr qadınlara sizdn daha sadiqdirlr, – dedi. 

Murad l-üzünü mlli-balı yuyub mtbxtdn, sonra 

da geyinib mnzildn çıxmıdı. "Dorudan da, bura bs 

yer Kiçik Paris demirmilr". 

Seyrk duman yolların, skilrin da köksün enirdi. 

Raynis bulvarındakı qazonların içind çılpaq tunc qadın heykli 

llrini göy qaldırıb köhn Riqaya boylanırdı. Sanki orta 

sr yadigarı olan qdim binaları qurub-yaradan cdadlarının 

ruhuna minntdarlıq elmk üçün llrini göy – Tanrı 

drgahına açmıdı. ehlr onun çılpaq bdnini isladırdı. 

Murad heyklin yanında dayanıb fikir dünyasına getmidi. 

"Blk, bu heykli yaradan sntkar da ona ilham vern müqdds 

ruhların göylrd qrar tutduunu düünürmü!" Muradın 

qulaqlarında ski da kitablrd sntkarlar haqqında 

yazılmı sözlr cingilddi: "Bizim gücümüz, böyüklüyümüzübh 

edirsns, yaratdıqlarımıza bax!" 

O heyklin qarısındakı enli arxda yenic yuxudan 

oyanmı ördklr sakitc üzüb, shrin açılmasını göylyirdilr. 

Bir azdan bura glnlr onlara qida gtirck, traf 

ss-küyl dolacaqdı. Ördklr d bir-bir qıqırıb, ucadan 

onlara qayı göstrn adamlara qu dili il minntdarlıqlarını 

bildirckdilr. Hrdn körfzdn tk-tk bura 

uçub gln qaayılar ördklrin payına qarda malı kimi 

rik olacaqdılar. 

118

Heykldn aralanıb dünn bir dst gncin etiraz nümayii 

keçirdiyi küçy sarı üz tutdu. Arxadan ayaqqabı 

taqqıltısı eidildi. El bil qadın heykli hrkt glib 

onun dalınca dümüdü: "Yox, mni yaradan snin kimi 

düünmyib. ztirabları öldürmyin yegan yolu qadın bdnidir. 

40 il peymbrlik etmi Budda hl 25 sr bundan 

qabaq deyirmi ki, qadın tbitn bilikli olur, kii kitablardan 

öyrnir". Ancaq heyklin ayaqları yalın idi. Möcüz 

ba verib, hrkt glsydi, yen ondan bel sslr 

çıxmazdı. Murad geri baxmadan düünürdü ki, bu ayaq 

sslrinin sahibi orta yalarında bir qadındı. Amma onun 

yanından glib keçmy ehtiyat edir. "Yox, qarda, çtin 

ki, buralarda bel qadın ola! Blk, o, el bilir ki, mn siqaret 

çknm, amma istmy ürk elmir? Yox, blk, 

o, heç sn düündüyün kimi pis, xlaqsız qadın deyil? Bir 

azdan marrutlar ilmy balayacaq, ola bilr, bu qadının 

mnzil baınacan getmy pulu yoxdur?" Dö cibind 

gzdirdiyi portmanatını yoxlayıb, geri çevrildi. Hqiqtn 

d qarısında orta yalı qadın dayanmıdı. lind içi dolu 

sellafon torba tutmudu, azındakı saqqızı aramla çeynyirdi. 

– Siz mndn ns sorumaq istyirsiniz? – dey Murad 

sorudu. Qadın yaxına glib, Muradın buralarda deyildiyi 

kimi, qaralardan olduunu görüb sevindi v özünü 

naz-qmzyl zib-büzdü. Adtn, cavan qızlar öz gnc 

heyranlarının qabaında bu cür zilib-büzülürlr. 

– Mni bir ü araa qonaq et, burada – torbanı göstrdi, 

– yemy hr ey götürmüm, baxıb gördüm ki, evd 

tk darıxıram, çıxdım buralarda tmiz hava almaa... 

Murad geydiyi ayaqqabıların ölçüsü qdr yaı olan 

bu qadının nfsindn ucuz rab qoxusunu duyub, ndns 

airin: "Qadın isitmyn evi-eiyi günin özü d isid 

bilmz, kii üryinin döyüntüsünü heç kim qadın kimi eid 

bilmz!" klamını xatırladı. Amma bu qadının vücu- 

119

dunda kii üryinin döyüntüsünü eidn mnvi qulaqdan 

savayı hr ey yerli-yerindydi. Blk, içki dükünüdür?.. 

Ömrün dumana bürünmü anları çoxdur. Bzn insan bu 

dumanda YOL azır. Gnc olsa da qlbi burxulur, atını çapan 

fikirlr, arzular büdryir, iztirablara düçar olur. Bs bu 

iztirablardan xilas olmaın yolu ndir? Blk, el bir ü 

araqdır?! Ya da ruhu oxayan bir mlksimalı qadındır?.. 

– Niy fikr getdin? Fikirlirsn ki, bu vaxtı hardan 

araq almaq olar? Mn yerini bilirm! – Qadının cır ssi 

onu fikirdn ayırdı. Bellrindn yaxa qurtarmaın asan 

yolu kobudluq idi. Amma onu da mqamında bacarmaq 

adamdan mhart tlb edirdi. 

– Gedin tayınızı axtarın! – deyib yoluna davam etmk 

istdi. 

– H?! – qadın l çkmdi, – sizin kiilr sl centlimendirlr. 

Mnim kimi gözl bir xanımın xahiini yer 

salmaq centlimen yaramır, – incik halda redikulindn siqaret 

çıxarıb, yandırıb çkmy baladı. Tez-tez "ah-vay" 

edib, ciyrlrincn çkdiyi tüstünü sbilikl bayıra üfürdü 

v, – gözlmzdim, heç gözlmzdim – dedi. 

– Gözlyin, blk, o dediyiniz centlimenlrdn gln 

oldu! – Murad gets d arxadan qadının ona acıqlı-acıqlı 

baxdıını hiss edirdi. Qadın onun üçün müqdds ad, varlıq 

idi. Axı shrin gözü açılmamı srxo nfsi il tmiz 

havanı korlayan bu mxluq özün nec gözl xanım deyib, 

rastına çıxan yad kiidn içki umurdu?! 

... Raynis bulvarındakı ehl yuyunmu aaclara baxdıqca 

Murad insan, dünya, müharib bard düüncy dalıb, 

dünn vrqldiyi axam qzetini xatırladı. Yan Raynisin 

aforizmlrindn seçmlr vern o qzeti Vandanın 

evind unutduuna tssüf etdi. Xalq airi hl srin vvllrind 

deyibmi ki, müharib tkc keçmii deyil, glcyi 

d daıdır. Düündü ki, airin ev-muzeyin olsa, bu 

gün-sabah mütlq ora ba çkck. 

120

Nhayt, dünn gnclrin "rdd olsun kommunistlr" 

dediyi küçy glib çıxdı. Burda qırx metrlik Azadlıq abidsi 

ucalırdı. nsan llril üç parlaq ulduzu göylr qaldıran 

zmtli abid bu hrd sovet bayraı dalalanmamıdan 

çox irli qoyulmudu. 

... Polyak ustalarının restavrasiya eldiklri "Riqa" 

oteli trfindn gln üç nfr kii onu görck dayandılar. 

– Salamaleykum, cigid! – dey biri ona yaxınladı. 

– Labdien, – dey Murad da glni latıca salamladı. 

– Biz bir az klm ver d, dost, görürm, yaxı adama 

oxayırsan... 

Murad onun klm sözünü n mnada iltdiyini baa 

dümyib, sorudu: 

– Mn siz n cür kömk ed bilrm? 

– Özün bilirsn d, bütün maazalar gündüz ikiy kimi 

balıdır. Lnt glsin Qarbaçovu, özün i tapıb d, 

biz yaxında bir nöqt tanıyırıq, orda bir ü araı on manata 

verirlr, bizims birc manatımız çatmır... 

– Baa düdüm, – dey partmonatından bir manat ayırıb 

ona uzatdı, – düzü mn ilk dfdir ki, pula klm deyildiyini 

eidirm. El bilirdim niyytiniz mni l salmaqdı... 

– El is gl qoul biz, sn «nöqt» sözünü d izah 

edim. 

– Yox, sa olun, mn shrlr içmirm, özüm d aeroporta 

getmk istyirm... – Murad ora getmk qrarına 

n vaxt gldiyini özü d bilmirdi. 

– H, aeroporta, bax burada ora gedn RAF-lar dayanır, 

bir azdan glcklr, salıqla uçun! 

– Heç olmasa mn "nöqt" sözünü baa salaydınız... 

Kii gülüb dedi: 

– H, biz burda Mia Qarbaçovun acıına ona qarı 

müqavimt nöqtlri yaratmııq. Adı da rusca beldir: 

TSQ – Qarbaçova qarı müqavimt nöqtsi. Sutka boyu 

orda nec içki desn satılır... – Gül-gül getdilr. 

121

Murad onların arxasınca baxıb pıçıldadı: 

– El Raynis rhmtlik çox dahiyan deyib ki, müdrikliyin 

hüdudu var, axmaqlıın is yox! çki dükünü olan 

bu adamlardan n desn gözlmk olar. Htta qiyam da... 

Azadlıq abidsi gerid qaldı. Aeroporta n üçün getmliydi? 

Bakıdan gln srniin tyyarsi be iyirmid Riqa 

hava limanına enckdi. Blk, bir tanı üz gördü, doma 

ss eitdi. Qlbind: "N tez darıxdın Murad, evdn 

ayrıldıın neç gündür ki?!" Birdn güclü bir ss hr 

çökmü sakitliyi pozdu. El bil hardasa güclü partlayı oldu. 

hrin Qorki küçsindn sürtl gln "Volqa" Lenin 

küçsi il tnbl-tnbl Dauqava çayına trf gedn "Moskviç"i 

vurub, xurd-xil elmidi. Öln, aır yaralanan yox 

idi, ksin gurultu ssindn silklnib özün gln yuxulu 

sürücülr zorla aaı enib, öz maınlarının baına fırlanırdılar. 

"Volqa"nın sürücüsü dö cibindn ns qurdalayıb 

çıxarmaa çalıırdı, balıq ovuna yubanan "Moskviç"in sahibi 

rus dilind yalı ana söyüü deyib, damaında tüstülnn 

"Riqa" siqaretini sümürürdü. Murad knardan onlara 

baxırdı. Baı kils gümbzi kimi parıldayan "Volqa" sürücüsü, 

nhayt, cibindn çıxardıı zik-üzük siqareti yandırıb, 

"azı" yilmi maınına söykndi, "Moskviçi"in sahibi 

söyüün ara verib dedi: 

– ndi grk mn bu maını aparıb zibilliy atım getsin! 

– Sn grk bu maını çoxdan aparıb hr zibilxanasına 

ataydın! ndi köhn zir-zibilin gül kimi, trtmiz küçy 

tökülmzdi. 

Sonra hr ikisi susub, yol nzartçilrini gözlmy 

baladılar. Hrdn el soyuqqanlı danıırdılar ki, el bil 

qzanı onlar yox, baqası törtmidi. 

...Riqa drin yuxu içrisindydi. Bu gün Bakıda iyirmi 

iki drc isti olacaqdı. Paris sulu qar yaacaqdı. Liviyanı 

Amerika tyyarlri bombalayırdı. fqanıstanda qanlı döyülr 

bard siyasi icmalçı dil qfs qoymaq bilmirdi. 

122

Aeroporta çatanda bu hrd istehsal olunan RAF-ın 

radiosunda son xbrlrin oxunuu da qurtardı. Salona 

Layma Vaykulenin latıca oxuduu hzin mahnının sdaları 

yayıldı. Sonra Puqaçovanın rusca "Karollar hr nyi 

bacarır" mahnısı sslndi. 

Riqa hava limanı dünyanın böyük hrlrinin hava limanlarından 

geri qalmırdı, htta bzilrindn üstün idi d. 

O aprel günü hava iıqlanmamı Muradın için iıq zolaı 

dümüdü. Bu iıq zolaıyla gzdiyi dünya genilndi, 

ruhu nar aacı kimi çiçklndi, qulaına dolan doma sslr 

onu gldiyi yerlr götürdü. 

Bakıdan gln tyyarni qarılamaa glnlrdn biri 

ki lhcsiyl hmyerlisin deyirdi: – Ha, indi müllim 

Ramiz deyib, gl çıx lövhy, dünya xritsind mn 

Azov dnizini göstr görüm... Bizim Ramiz d nar çubu- 

unu alıb lin, gedir fikr, deyir, ay müllim, sn bizim 

evi tanıyırsan? 

– Müllim deyir yox, ay Ramiz, tanımıram, ha indi 

noolsun ki?! 

Ramiz d qayıdıb n des yaxıdı? Deyir, o olsun ki, 

sn kid – burdan be addım o yana bizim evi tanımırsan, 

b mn bu boyda cındır dünya xritsind Azovu nec 

tanıyım, müllim? 

Murada da bu lazım idi, vtni öz almi, söz almi 

olan dsgah qurulmudu burda... Bir azdan tanı-bililr 

bir-birlri il görüüb-qucaqladılar, gül-gül ad-xürrm 

taksilr oturub, hr yola düdülr. 

Murad gözlm zalındakı yumaq oturacaa ylib, 

cib dftrçsin ns yazırdı. Oturacaq o qdr yumaq v 

rahat idi ki, ona el gldi indi buradaca mürgülyck. Ancaq 

birdn gözlri yer dümü qrnfil çlngin satadı. 

O tztr qrnfillr saymazyana ötüb-keçn adamların 

ayaı altında qala bilrdi. Murad çlngi götürüb, saınasoluna 

boylandı. Bu qrnfil çlngini bir az vvl burda 

123

gülmli söhbtlr edn hmvtnlri unutmudu... Onlar 

vtnin tirli bir parçasını sanki burda qoyub getmidilr. 

Gec Salman demidi ki, üçc qrnfil verib hrin 

qeydiyyatına düüb! Burda bir dst gül da boyda i aırır. 

stsn partiyaya keçrsn, bileti d aparıb çırparsan, 

claf mmurların kllsin! Düünürdü: – "Görsn, Salman 

ev sahibsinin qıllı köpkl sevgi macrasını bilir?! 

Qadınlar çox qrib mxluqdu, yazılmamı roman kimi 

olurlar. ... Eh, yürü, qardaım, yürü... Bu dünyada yazmalı 

el eylr var ki... li Krimin sözü olmasın, adamın sinsi 

masadan ötrü sızıldayır... Eh, sn d özün i tapdın d! 

Romanlar çox vaxt mövzusunu hyatdan götürs d, adam 

onları oxuya-oxuya el hyatdan da tcrid olunur. Bir d 

görürsn ki, hamı irli gedir, sns yüklü beyininl, aır 

düünclrinl gerid qalmısan". 

Gözlm zalında gözlrin qara eynk taxmı bir qadın 

lind nfis trtib olunmu qalın cildli bir kitab tutmudu. 

Murada el gldi ki, qadın kordur, bs o kitabı nec oxuyur? 

Görsn, n kitabdı el? Bir neç df onun yaxınlıından 

ötüb, kitabın adını öyrnmk istdi. gr qadından sorusaydı, 

demzdi ki, sn d korsan? Görmürsn ki, mn kimm? 

Ancaq qadın yerind qurcalandı, burda hamı kimi o da qaralardan 

ehtiyat edirmi kimi narahat olmaa baladı. Demk 

kor deyilmi… Ancaq artıq o kitabın adını öyrnmidi: "AL- 

LAH AMERKANI SEVR". Gülümsün-gülümsün: 

– ...Pah, atonnan, – dedi, – Allah AB-ı sevir? Sevsydi, 

barmaı eytan kimi rqli-qrbli dünyanın hr trfini 

qurdalamazdı ki? – Murad aır-aır gz-gz bir d 

gördü aeroportun ikinci mrtbsindki bufetin qarısındadır. 

"Allah Amerikanı nec sev bilr? Ona gör ki, nüv 

istehsalı il mul olan "ölüm fabriklrind" iini "rentabelli" 

qurub? Ya da dünyanın yarıdan çox xalqının srvtlrini 

daıyıb özün göydlnlr ucaldıb? Dünyaya 124 

min peymbr bx edn qoca rq XAÇ yürülrin r- 

124

vac vern qısqanclıq hissi indi d Amerikanı oranın neft 

sltntin sahib olmaa sövq edir. Dünya aalıı sevdasına 

dümü bu ölkni Allah sev bilrdimi? 

– Yoxsa, qarılamaa gldiyiniz qadın vdin xilaf 

çıxdı? – Bufetçi qadının sualı onu qrq olduu siyasi dü- 

ünclrin lindn aldı, – özünüz drd elmyin! Blk, 

növbti reysl glck? 

– Xeyr, xeyr, mn heç kimi qarılamaa glmmi- 

m! – Murad hycanla bildirdi. 

– El is bu gözl qrnfillr kim üçündü? – bufetçi 

qadın tccübl sorudu. O, hm gnc, hm d gözglimliydi. 

Bufetin i balanmasına hl yarım saat qalırdı. 

Burda vaxta dqiq riayt olunduuna gör Murad ona heç 

n sifari vermdi. Qrnfil çlngini qadına uzadıb: 

– Buyurun, qoy bunlar sizin olsun! – dedi. 

Bufetçi qadın: 

– Dorudan? – dey sevindi, – Bel sürprizi heç gözlmirdim. 

Aman Allah, bir qucaq qrnfil!.. – sonra Muradı 

badan ayaa süzüb, – Çox sa olun!.. Çox yerin düdü, 

mn bu qrnfillri anama götürcym, axı bu gün 

onun ad günüdür. H, siz çay verim, yoxsa qhv? 

– Hl i balamaınıza yarım saat qalıb... 

– Bo ver canım, glin burda ylin, siz isti çay gtirim. 

– Glib özü d yldi. Çnsini llrin söykyib, 

sual dolu nzrlrl Murada baxdı: 

– slind o clng gör siz böyük qonaqlıq düür! 

Saydım, on üç dndir. Bu gün gedib bazardan alacaqdım... 

lbtt ki, üç dn... Axı burda qrnfillr çox bahadı. n 

yaxılarını hmyerlilriniz gtirir bura... Amma bu böyük çlngi 

kim gtirdiyinizi demdiniz? 

– Bakıdan bura gül gtirn hmyerlilrim o tr qrnfillrdn 

bir dstsini bu gözl, beynlxalq aeroportun n 

gözl xanımına tqdim etmyi mn hval edib, sübh tezdn 

gül bazarına getdilr. 

125

– Mnc, siz zarafat edirsiniz? Axı, siz mni niy bu 

görkmd gözl adlandırırsınız? Yoxsa el bildiniz ki, siz 

çay, ya da qhv vermrm? 

Murad da zarafat etmdiyini bildirib gülümsündü. slind 

gnc qadının geyindiyi kraxmallanmı, açıq hava 

rngli xalat ona çox yaraırdı. 

– Görkminiz n glib? Bir d sizin Yan Raynis demikn: 

"Aıl n deyirs bütün dillr trcüm elmk 

olar, amma hisslr deyni yox". Ona gör qoyun, mnim 

d keçirdiyim hisslr öz orijinallıını itirmsin!.. 

– Oyyy. Deysn, siz özünüz d airsiniz? Mn airlri, 

yazıçıları sevirm, kitablarını oxuyuram. Maraqlıdır, 

bs siz n yazırsınız? 

– Mnim qhrmanım bu hr dünn glib, qalma- 

a münasib yer tapa bilmdiyindn gecni küçd keçirib 

v isinmk üçün buranı n etibarlı yer seçib. 

– Mgr bu hrd bir tanı-biliiniz yoxdu sizin? 

– Olsaydı bel, gecnin bir almi heç kimi narahat elmzdim. 

Bir geclik kiray eldiyim evin sahibsi is... srxo bir 

polyak qadını idi. Mn d… – Murad gözlrinin önünd canlandırdıı 

gecki qeyri-adi shny gör qızardı. Bufetçi qadın o 

açıq hava rngli yaraıqlı i xalatının cibindn qlm-kaız çıxarıb 

ns yazdı, sonra yazdıını sliq il büküb Murada uzatdı: 

– Bu ünvana gedin! Mn indic anama zng vurub, 

deyrm ki, siz mnzilimizd otaq ayırsın, gedin, yaxıca 

rahatlanın! Axamüstü növbm qurtarır, gllm birlikd 

bir ey fikirlrik... 

Murad heyrt içind gah onun verdiyi kaıza, gah da 

mavi gözlrin baxdı. 

– N danıırsınız? Biz heç bir-birimizin adını bel bilmirik... 

– Bizim adımız bir sözl ifad olunur – NSAN! 

– Srxolar, orular, canilr, müharib qızıdıranlar 

da bu adı daıyır, br adını... 

126

– Siz bizdn xatircm ola bilrsiniz. Mnim anam almandı, 

o snin gördüyün polyak ev sahibsi, ya da hansısa 

rus qadını kimi içn deyil, ziyalı bir qadındı, qaldı siz deyn... 

– Baılayın, el o fikirlri mni tanımadıınıza gör 

dedim. 

– Siz dedim axı, mn mütalini, eiri sevirm. Hl 

bir misra eir yazan adamın cani, ya da oru olduunu 

eitmmim. Bir d siz mnim yaxını pisdn seçmyim 

übh etmyin!.. 

– Yaxı, buna übh etmirm, qaldı ourluq mslsin, 

mn sizinl razı deyilm, airlr dünyanın n böyük oruları 

olur! – Murad gördü ki, bufetçi qadın onun yumorunu baa 

dümyib, çiyinlrini çkib fikr daldı, tez lav etdi ki, – h 

d söz orusu, antik dövrdn ta bu güncn bir-birlrinin fikirlrini 

çırpıdıra-çırpıdıra glirlr, mgr bu, ourluq deyil? 

– Az qala mni qorxudasınız! – dey qadın gül-gül 

ayaa qalxdı, – sizinl hmsöhbt olmaa dyr, – sonra 

vitrinin yaxınlıında divardan asılmı telefonla anasına 

zng edib, latıca salamladı, rusca danıdı, almanca xudahafizldi. 

Muradın verdiyi güllr ona bir dünya sevinc 

bx etmidi, ruhunu dil gtirmidi. Ax qadınlar, qadınlar, 

siz d gül kimi dünyaya travt verib, ömür-gün bzyi 

olursunuz. Murad indi üryind düünürdü: "Yürü, dostum, 

yürü, Qara Murad, gr ayaqlar altından qaldırdıın o 

tr qrnfillr, bir d öz poetik ruhunu v ssini "Riqas 

Balss"a qatan Raynisin bir misralıq klamı olmasaydı, bu 

hrd çtin ki, sni baa dün tapılardı! Demk, oxuma- 

ın-öyrnmyin ziyanı yoxmu... Sns az qala uursuzluqlarına 

gör kitabları günahkar sanırdın". 

– H, birdn ananız sorudu ki, qızının sl adını bilirm? 

Onda el deyim ki, insandı adı? 

Qzetin adı – “Riqanın ssi” 

127

Qadını gülmk tutdu: 

– Mn tslim, adım Santadır. 

– Santa Mariya, bel desm incimzsiniz ki, axı, siz 

d onun kimi zizsiniz. 

– Bs sizi nec çaırırlar? 

– Adım Muraddı, sizin Kiçik Parisin tz sakini – 

Murad Muanlı. 

– Murad! Yoxsa, siz Tolstoyun o mhur "Hacı Murad"ısınız? 

Bura keçmidn – dalar qoynundan glibsiniz!.. 

– H, baı bdnindn ayrı dümü Hacı Murada bnzyirm, 

dünn d bunu bir qadın dedi mn – guya ayaqlarım 

burda gzir, çürümü baımsa keçmid qalıb... 

– Fikir vermyin! Dünyanın hr yerind olduu kimi bu 

hrd d el qadınlar var ki, özlrini nazlı-qmzli göstrslr 

d tbitc buz kimi soyuq, payız külyi kimi dlisovdular. 

– Mnim gldiyim uzaq diyarın bir adı da zldn 

Odlar Yurdudur! çimizd alııb-yanan odun istisi çox 

buzlaqları ridib, alovun qıılcımlarını külklr uzaq-uzaq 

yerlr aparıb... 

– Yaxı, mnim ziz Hacı Muradım, daha yetrinc 

söz güldirdik, indi srimiz maın sridir, burda – yaxınlıqdakı 

dayanacaqda dmir ata minin, gedin bizim ünvana, 

anam yolunuzu gözlyir, – Santa qrnfillri barına basıb 

öpdü v gül-gül Murada verib, – bu qrnfil çlngini 

aparın, anama verin, hllik, axamadk, – dedi. 

*** 

ndi Bakıda günli havaydı, Riqada çiskin yaı yaırdı. 

Bilmk olmurdu – göylr kdrdn, ya sevincdn alayır! 

Londona horra kimi qatı duman çökmüdü. Blk, ingilis siyastinin 

mkrli sirri o qatı dumanın arxasında daldalanmıdı?! 

Sulu qar yaan Parisd Eyfel qüllsinin baı buluda dirnmidi. 

Moskvada – Kremlin iclas salonunda kommunist- 

128

lr ayaq üstd Qorbaçovun akarlıq v yenidnqurma haqqındakı 

parlaq nitqin sürkli alqılarla l çalırdılar. Alqı ya- 

ıı tbii flakt olmasa da, ucsuz-bucaqsız ölknin hr trfin 

yaırdı. Vainqtonda Reyqan A Evd oturub, Pentaqon 

generallarının hazırladıı "rqd yeni müharib ocaı" adlı 

ssenarisini oxuyurdu. Hyat ona gör kino demk idi. rq 

ancaq canlı v qanlı müharib shnlri yaratmaq, Amerikaya 

öz qüdrtini dünyaya göstrmk üçün daha lveriliydi. 

Radioda xbrlrdn sonra bu df Raymond Paulsun 

"Baraban"ı sslnirdi... 

“Bu hrd çtirsiz keçinmk olmur ki, qardaım, yüyür 

d! Bu da Santanın anası – bs niy rngi-rufu aappaqdı, 

ndn qorxub bel?! Blk, evind cnublu qara gnci gördüyün 

gör bel hycanlıdı?! cb ziyalı qadındı... Yoxsa 

Hitler qbirdn xortlayıb, yenidn rqi Avropaya "Ost" planıyla 

irimiqyaslı hücuma balayıb? Görsn, indi lap uaq kimi 

qorxu hissi keçirdiyi üz-gözündn blli olan bu qadının 

qırx bir il önc – qırx beinci ild neç yaı varmı?!. On 

doqquzmu, iyirmi birmi? Blk, qızı Santadan gncmi qlb 

sevincindn gözlrinin yaardıı gün?! 

– Buyurun, keçin içri. Santa indic yen zng elmidi. 

Amma Allah xatirin mnim zahiri görkmim sizi narahat etmsin! 

Axı heç bilmirsiniz n olub, – dey Muradı qonaq ota- 

ına apardı. – Baxın, – arıq llrini VEF-in ilk buraxılıı olan 

böyük radioqbulediciy uzatdı, – indic alman radiosu xbr 

verdi ki, bir az vvl Çernobıl Atom Elektrik Stansiyasında 

qorxunc partlayı olub. Ölnlrin sayı-hesabı bilinmir... üalanmanın 

radiusu o qdr böyükdür ki, Norveçd, sveçd göy 

otların üst tbqsini inklr yemsin dey, biçib yandırırlar. 

Bu müharibdn d böyük flaktdir. Flakt!.. 

Murad n deycyini bilmirdi. Zavallı qadın ad günü 

olduunu bel unutmudu. Qrnfillri ona uzadıb: 

– Bunu ad gününüz münasibtil siz Santa göndrib, 

bu da mnim hdiyymdir, – uzunboaz "A Leylk"l sa- 

129

at olan münyatür qaya parçası üstünd ah qalxan at fiqurunu 

qadına verib, – ad gününüz mübark olsun, – dedi. 

– Çox sa olun, ziyyt çkmisiniz, görünür, bu qrnfillr 

d el siz trflrin sovqatıdı!.. slind bu gün 

mnim yox, Santanın doum günüdür, qızımın bel bir qara 

cngavr kavaleri olduunu bilmirdim. – Qadın gülümsmy 

çalısa da, hycanını gizly bilmirdi. Radioda 

"Mayak"ın xbrlrin qulaq verib: 

– Bir baxın, – dedi – görün, Moskva azına nec su 

alıb susur!.. 

...Qorbaçovun çıxıından bir parçanı sslndirn "Mayak"da 

alqı sdaları eidilirdi. 

– ndi orda ölk rhbrlri l çala-çala düünürlr ki, bu 

bd xbri xalqa nec açıqlayacaqlar... – söyldi Murad. 

Qadın divardan asılmı ikonaya baxdı: 

– lahi, insanların taleyin bu qdr d laqeydlikmi 

olar? Biz hamımız snin bndlrin deyilikmi?! Grk 

kar-kor olasan ki, bu qulaqbatırıcı alqı sdaların eitmysn, 

hr gün televizorda insanlıq simasını itirmi ikiüzlü 

siyasi büro üzvlrini görmysn!.. – Qadının içind vurnuxan 

qiyamçı ruhuna Murad mat qalmıdı: 

– nsanlar bir-birlrin laqeyd olub, yaradanı unudanda, 

Allah onları aıllandırmaq üçün yer üzün blalar göndrir... 

Bndlr bdbxtliy düçar olanda Allahı yada salıb, 

ona pnah aparır, mdd umurlar. Görünür, bu qza da 

Kreml Allahın ismarıcıdır… 

Qadın: – "Wer wollen hier, auf Erden sehon, 

Das Himmelreich errichten" 

– Sözlrini pıçıldayıb, gnc müsahibinin üzün baxdı, 

Murad onun dediklrindn heç n anlamasa da, fhml 

hiss etdi ki, o almanca eir söylyir. 

Stri trcümsi: Ka ki, yaaya bilydik yer üzünd biz, Allah 

drgahına qovuanlar kimi... (Almanca) 

130

– Bu Henrix Heynedn iki misra eirdi, axı Santa mn 

dedi ki, siz d airsiniz, mnc, bütün airlr bir-birin 

mnvi qohum sayılır. 

O qrnfillri nvazil oxaya-oxaya böyük güldana 

qoyub, hdiyylri kiçik divar mebelinin bo gusind 

yerldirdi v otaı Murada göstrib dedi: 

– Bura sizin ixtiyarınızdadır! stiraht ed bilrsiniz, 

mn is Kiyev zng edcym, sonra da Santa glncn 

mtbxd llcym... Hllik! – deyib getdi. 

…Bayırda çiskin yaı yaırdı. Murad öz-özün pıçıldadı: 

– Yürü, qardaım, yürü, öz gun, vvlc bir yaxıyaxı 

uyu, sonra…. – Yumaq divana oturub, bu gün shr 

az qalmı Raynis bulvarının yaxınlıındakı küçd 

"Volqa" il köhn "Moskviç"in toqqumasını xatırladı. O 

kiçik qza zamanı partlayıa bnzyn güclü ss el bil 

uzaq Çernobıldan glmidi. Qzanın ssi-sdası dünyaya 

yayılmıdı. Amma Kreml sanki qulaına Muradın vtnind 

bitn la növlü pambıq tıxamıdı. Hmi kommunist 

partiyasının tmtraqlı üarları altında pambıq, neft, üzüm, 

taxıl planlarını üçqat-beqat yerin yetirib, keçici qırmızı 

bayraqlar alan Muradın vtnind alqı sslri r dirnmidi. 

Bu alqı sslri Murad kimi çox oulların ssini 

bomu, analarını gözü yalı qoymudu... Moskvanı qibl 

bilib, Kreml scd edn dövlt mmurları Muradın vtnind 

a pambıqla ba ksib, qara nöyütl d qanını yuyurdular... 

Birin a, birin qara qızıl dey-dey tntnli 

mrasimlr, iclaslar keçirirdilr. n kiçik mmurlar bel 

qurub-yaratdıqları süni – bürokratik iqliml yaxı insanların 

ömrünü zhrlyirdilr. Bel olan halda MK – Kreml 

Muradın vtnind hr gün mnvi "Çernobıl qzası" il 

üzln insanların taleyin bigan qalırdı… 

Burda, adına bzn "Kiçik Paris" deyiln Riqa hrind 

aprel yaıı çiskinlyirdi. Muradın gözlri uzaqlara dikilmi- 

131

di. Orada – Qızıl Meydana bnzyn çox uzaq bir yerd n 

qdr qara paltarlı qadınlar alayırdı. Onlar oullarının qara 

çrçivli killrini llrin götürmüdülr; bilmk olmurdu 

ki, killrdki kiilr – yni o qadınların rlri, oulları, 

qardaları doma yurdlarından didrgin düüb, yoxsa fqan 

torpaında, ya da Çernobıl qzasında hlak olublar?! 

O, çox yorun, hm d yuxusuz idi. Üryini arıdan 

bel eylr bard düünmy heyi qalmamıdı. lini 

sızım-sızım sızıldayan köksün apardı: 

– Düz deyiblr ki, Moskva göz yalarına inanmır, – 

pıçıldayıb, gözlrini yumdu, – uyu, qardaım, UYU... 

*** 

…Shr yuxudan oyananda gözlrin inanmadı. Santa 

saında, ondan da gnc bir qız solunda lütüryan uzanmıdı. 

Deysn, bu gnc qızın adı Marta, ya da Maruta idi. Bs bu 

qızın adını hardan bilirdi, o? Murad gec bu geni, rahat 

yataqda n ba verdiyini yada salmaa çalıdı. Baı brk arıyırdı. 

Alnını ovudura-ovudura fikr daldı... Dünn dördbe 

saat da kimi yatandan sonra Santa glib onu oyatmıdı: 

– Murad qalx, masa çoxdan hazırdı, mgr bu gün kimin 

ad günü olduunu unudubsan? 

Murad da üz-gözünü ovudura-ovudura demidi ki: 

– Yuxumda Santa adlı bir ahzadnin ad günü oldu- 

unu söyldilr. 

Sonra rkl Santa onun llrindn tutub ayaa qaldırmıdı… 

Qonaq otaında masanın üstünd hr ey vardı. 

Ancaq Santanın anası dilin heç n vurmurdu, tez-tez saata 

baxıb köks ötürürdü: 

– Siz mn fikir vermyin, nu edin! – des d Murad 

masa arxasında özünü o an çox narahat hiss etmidi. Çox 

çkmdi ki, qadın ayaa qalxıb, vvlc pncry, sonra 

«yolçu yolunda grk» deyrk qapıya yaxınlamıdı: 

132

– Mn Kiyev yola düürm. Santa siz bu qfil gediimin 

sbbini izah elyr! Siz narahat olmayın, taksi 

çaırmıdım, onunla aeroporta gedcym. Axam reysin 

ertdn bilet d sifari etmim. – Qapıdan çıxanda dönüb 

qızına baxmıdı, – Santa minm ki, sn özünü hmi olduutk 

– yetkin qadın kimi aparacaqsan!.. 

Santa baını aaı salıb susmudu. Muradsa qeyriiradi 

dillnmidi ki: 

– Siz min olun, öz qızınızı qara cngavr dediyiniz 

kavaler etibar ed bilrsiniz… 

Anası gedndn sonra Santa: 

– Atalıım orada yaayır, anam ona gör çox nigarandı, 

shrdn bri telefon znglrin cavab vern yoxdur... 

Bel mqamda ayrı lacı qalmırdı. Nec deyrlr, ona yax- 

ı yol, biz xeyirli axamlar! Yaxı, demk, ahzad qız öz 

ad gününü qara cngavr kaveleri il birlikd keçirck. 

H, n deyirsn, davam edk? – dey onu yenidn süfry 

dvt etmidi. ki-üç qdh içmidilr ki, qapı döyülmüdü, 

qonuluqda yaayan rfiqsi idi. Dediyin gör, gec 

növbsindn birthr qaçıb Santanın ad günün glmidi... 

Santa da onun gliin ürkdn sevinib: 

– N yaxı gldin, Marta, – demidi, – mn Murada 

gör lap qarımı qızam, yaım otuza çatıb, sns daha 

gncsn… Gl, onunla tanı ol!.. Qoy bu gec hr ikiniz 

sevgi, bir d azadlıq bx etsin!.. 

Marta da çoxdanın tanıı kimi içdiyi birinci qdhdn 

sonra Muradın dodaqlarından öpmüdü. Sonra zrli kaızdan 

ksib düzltdiyi tacların birini Santanın, birini d Muradın 

baına qoyub, hr ikisini taxta oxayan qoa kresloya 

yldirib bic-bic demidi: 

– Mn sizi «Min bir gec»dki hrmxanaya eyirt 

dvt edirm... – v rq rqqaslri kimi göbyini 

sdir-sdir ortada süzmüdü. 

133

Sonra birlikd gec yarısınadk yeyib-içib rqs etmidilr… 

Marta paltarını bir-bir soyunub, striptiz oynunu 

nümayi etdirnd ehtiraslar comudu. 

…Kiçik Parisin rqli qonaı qürbtd keçn ikinci 

gecd ömründ ilk df qadın mclisind doyunca rab 

içib, bir-iki gil siqaret d çkmidi… V nec olmudusa 

fikri-zikri anasının yanında qalan Santanın bir sözü o siqaret 

dumanının içindimk kimi çaxmıdı: 

– Bu qurulu daılacaq, siz d, biz d müstqil 

olacaıq. – El bil yetkin qadın fhmiyl Santa Muradın 

bu hr n üçün gldiyini anlamıdı. 

– Mn gör kommunizm d faizm d eyni sbtin 

zibilidir… – Sonra Marta qliz söyüü dilinin ucundan qaytarsa 

da, n demk istdiyi rfiqsin d, cnublu qonaa da 

aydın idi, – mns el indidn müstqilm... – bunu deyib, 

gül-gül özünü Muradın auuna atmıdı… Sonra Santa da 

kefli halda özünün dediyi kimi, qarımı qız statusunu pozub, 

«müstqillik»dn hzz almaa balamıdı: 

– Mn daha hmiki Santa olmaq istmirm, istmirm, 

Murad!.. Mn, sn, o… biz bzn abrımızı gözly-gözly, 

bu hyatda hqiqti axtara-axtara özümüzü, 

çox qiymtli gncliyimizi itiririk!.. 

…V gecnin bir almi Murad öz qlbind birdn-bir 

kommunist olmaq fikrindn vaz keçmidi. Ömründ ilk 

df atüstü d olsa müstqillik, azadlıq… bard düünmüdü. 

Amma hvt mlyi obrazını mhartl oynayan 

Marta öz çılın hrktlriyl kimin at, kimin atlı rolunda 

olduunu unutdurmudu ona. Gec böyük amların 

iıında qrbin kino ulduzlarına bnzyn hr iki qadın 

Muradın baına prvan kimi dolanırdı... 

“Sonra daha nlr olmudu?..” 

Santa oyanıb, utana-utana ona baxdı, db-rkanla tez 

çılpaq bdnini örtdü v sanki Muradın qlbindn keçnlri 

duyub, günahkarcasına: 

134

– Baıla, – dedi, – mn axmaq gec öz müstqilliyimdn 

sui-istifad edib, Martayla snin yataına soxulmuam... 

– Mgr biz pis i tutmuuq? – dey Murad gözlrini 

yumub, bir anlıa Santayla aralarında n ba verdiyini 

xatırlamaa çalıdı. 

Santa ona qısılıb: 

– Bilmirm, Murad! Birc onu bilirm ki, n mn 

dünnki Santayam, n d sn dünnki Murad. Marta üçüns 

dünnin d, bu günün d, üstlik sabahın da frqi yoxdur!.. 

Nis... Gözlrini aç... Oyan!– pıçıldadı, – sonra mnalı 

tbssümlrl onu süzüb, – çox gözl, ahan gec 

idi… Sn heç vaxt, bütün ömrün boyu bu gecni – Kiçik 

Parisi unuda bilmycksn… Oyan, zizim, oyan! rlid 

bizi yeni GÜN gözlyir... 

Riqa hri, 

aprel 1986 

135

QRBLKD DOMALIQ 

...vvlc at kinrtisi eitdim, sonra da yolda kssda 

vern nal taqqıltısını; taq-tuuqq, taqqa-taqqa-tuq. Lap 

qavaldadan qopan ritmlr kimiydi. Ancaq bu hrin 

mrkzind at n gzirdi? Heç Qobustandakı qavaldaa 

oxayan qayalar da yoxdu... Bs qulaıma gln o sslr 

n idi? Yataımın içind oturub düündüm: – Blk, yuxu 

görmüdüm?! Yox, axı, doru-dürüst yatmamıdım ki, yuxu 

da görm... Ayaa qalxıb, köhn çilçıraın qndillrini 

yandırdım. Süd rngli gur iıq seli gözlrim tpildi. Pncry 

yaxınlaıb, küçy boylandım; heç n göz görünmürdü 

– skilr, küçlr, dönglr, htta gümbzinin parıltısı 

gündüzlr göz qamadıran yaxınlıqdakı qdim kils 

bel görünmz olmudu. Qatı duman hri tamarzı kimi 

auuna almıdı. eh damlalarının göz yaı kimi süzüldüyü 

pncrlrd sarımtıl iıq zrrlri tk-tk brq vururdu. 

Qdim v nhng binalar duman içind yolunu azmasın 

dey dniz lövbr salan gmilr kimi yıralanırdı... 

Allahdan savayı el bil bu dünyada hr ey hrktsiz dayanıb, 

dumanın çkilmsini, shrin açılmasını gözlyirdi. 

hriyar demikn: 

Yatmı hamı, bir Allah oyaqdır, daha bir mn, 

Mndn aaı kims yox, ondan da yuxarı... 

Üryim brk sıxılırdı. Kirayd qaldıım bu iyirmi 

dörd kvadratmetrlik mnzild ruhum tnhalıq duyularına 

sir dümüdü – darıxırdım. Geyinib otaqda gzimy 

baladım. Glib kitab dolabının qarısında dayandım. Üstündki 

iri balıqqulaını götürüb, qulaıma yaxınladırdım: 

n dniz uultusu duydum, n d baqa bir ss eit- 

136

dim. Bu balıqqulaı mnzilin sahibsi Valentina Petrovnanın 

hrbi xidmtd olan olu Vladik aid kolleksiyadan 

yadigar qalan yegan ya idi. O da çoxdan qoynundan 

ayrıldıı dniz üçün qribsmidi; qulaını geni açıb, sssizliy 

klmidi. Otaq çox sad görünürdü; iki yumaq 

kreslo, bir divan-çarpayı, jurnal stolu, Riqada istehsal 

olunmu divar mebeli, bir d qucaında körp tutmu 

Mrym ananın tablosu asılmı qarı divarı iki-üç kiçik 

ikona il bznmidi. Kiray pulunu vvlcdn, hm d 

üç ayını birdflik ödsm d, özüm daha münasib mnzil 

axtarıb tapmaq qrarına glmidim. Ona gör ki, Valentina 

Petrovna içir! Bu, adi içmy bnzmir, zizim! 

Mn onu bura köçndn bir hft sonra tanıdım. çkili 

halında o qdr danıır ki, adam bezir. n pisi rfiqlrini 

ev gtirdiyi günlr olur. çib-nlnib oxuyur, mhbbtdn 

tutmu dünya siyastincn hr eydn danııbdartıırlar. 

Ev sahibsi hmin mübahislr hmi son 

qoyub, hökmdarlar kimi qrar verir:” – Siz cfngiyyat danıırsınız, 

çıxın gedin burdan!” V srxo halda onların 

üstün çıırır: “– Mn Novqorod knyaginyası Valentina 

Petrovnayam, mni rahatsız etmy ixtiyarınız yoxdur, 

hl üstlik, qafqazlı qonaımı da...” 

Mn onlara baxıb, nnmi, anamı, el-obamızda tanıdı- 

ım bütün qadınları xatırlayıb, ata-babalarına min kr 

rhmt oxuyurdum. Blk, anam yuxusunu bu anlarda qarıdırırdı, 

üryin ns damırdı? Hl ki, burda yaamaa 

mcburdum. Düzü, n çox bel anlarda gzmk istyirm, 

mqsdsiz-filansız; veyil adamlar kimi hara gldi ba 

götürüb gedirm. Adtn, yaxınlıqdakı mrkzi dmir yolu 

vazalına, ya da hrdn bir az aralıda yerln tyyar 

limanına üz tuturam. El bilirm ki, oralarda domalarımdan 

kimis görcym!.. Yorulub ldn dünd ev dönürm. 

Sakitliyin hökm sürdüyü mnzild Novqorod “knyaginyasını” 

gah öz taxtında mürgülyn, gah da harasa 

137

yoxa çıxdıını görüb, rahat nfs alırdım. Onun yoxa çıxdıı 

günlrd mn qtiyyn narahat olmuram, çünki hrdn 

aralı Zemelblauzma stansiyasında yaayan rfiqsi 

Helena llarionovnagil getdiyini, gecni d orada keçirdiyini 

yaxı bilirdim... 

ndi d balıqqulaını yerin qoyub, gecnin bu almind 

duman çökmü hrd gzib-dolamaın uyun 

olub-olmaması bard düünürdüm. Birdn mtbxd ns 

uçulub-daıldı. Buralarda zlzl olduunu heç eitmmidim. 

Ancaq ayaqlarım altındakı parket döm silklnnd 

mni dht bürüdü. Tez mtbx yüyürdüm. Aman 

Allah, Valentina Petrovna tirtap yer srilmidi. Ayaında 

yetmiinci illrin dbd olan nimda dikdaban ayaqqabıları, 

at yelgsi kimi çiyinlrin tökülmü, pırtlaıq sarıın 

saçları, solun yanaqları onu yaından xeyli qoca göstrirdi. 

Dumanda srxo halda yol glmi bu kimssiz qadın 

indi dömd hrktsiz uzanan sahibsiz arıq madyana 

bnzyirdi. Bir az vvl eitdiyim kinrti v ayaq sslrinin 

bu cılız vücuddan gldiyin inana bilmirdim. Mnim 

bu qadına hrdn yazıım da glir... Onu yerdn qaldırıb, 

taxtına sarı aparmaa çalıdım. Tünd araq iyi v saçlarına 

hopmu siqaret qoxusu mni vurdu. O, göz qapaqlarını 

gücl açıb, zarıya-zarıya dillndi: 

– Dur, mni yaxı dinl, baıla ki, sni yen narahat 

edirm... Bu qrib Novqorod knyaginyasını içib keflndiyin 

gör gl, qınama!.. Sn bu gün id olanda ev glmidim, 

poçt qutusundakı mktubla teleqramı götürüb 

çantama qoydum. Mktub mn, teleqramsa sn glmidi... 

Helenanın sevgilisi mn araq almaq üçün pul vermidi... 

Özün d yaxı bilirsn ki, spirtli içkilr satan dükanlar 

günortadan keçmi açılır... Mnim növby dayanmaqdan 

zhlm gedir... “Qorbaçova qarı müqavimt nöqtlrini” 

bir-bir gzib, güc-bla il iki ü “Kristal” araı tapa bildim... 

Qsby döndüm... Orada yadıma düdü ki, axı 

138

teleqramı sn çatdırmaq lazımdır... Budur, gec yarısı olsa 

da mn glmim... 

O qol çantasını açıb, içindkilri dömy tökdü, teleqramı 

axtara-axtara mn baxmadan günahkarcasına 

donquldandı: 

– Prvrdigara, axı mn niy özgsin aid olan bir eyi 

götürdüm? O axmaq Helena da grk mni bu gün keflndirydi... 

Sn heç darıxma! Mn o oqribi indic tapacaam... 

Zavallı qadın uaq kimi imkly-imkly dömy 

tökdüyü kaızları elyirdi. Alman hrbi sirlrinin ina 

etdiyi bu yaayı binasının geni mtbxi llri v ayaqları 

üstünd at kimi o yan-bu yana gedn bu srxo qadına 

darısqallıq elyirdi… Düünürdüm ki, görsn, Valentina 

Petrovna olundan gln mktubu açıb oxuyub? Axı mn 

Vladik bir hftdn artıq olardı ki, balama yollamıdım. 

O balamanı mnim göndrdiyimi Valentina Petrovna bilmirdi. 

stmidim ki, bu xeyirxah iim ona sürpriz olsun! 

Blk, cnublular bard bu güncn düündüklrinin 

yalnı olduuna inanardı... 

– Deysn, siz, Vladikdn aldıınız mktubu da itiribsiniz? 

– dey sınayıcı nzrlrl onu süzdüm. 

– Yox, yox! Mn onun mktubunu üryimin baında 

gzdirirm. Amma oxumaa hl d özümd csart tapmamıam. 

Blk d, istdiklrini ona göndrmdiyim 

gör mndn incidiyini yazıb? – Qırıq-qırıq danıaraq, 

qoynundan çıxardıı mktubu mn göstrdi v drindn 

köks ötürüb, sözün davam etdi: – Bilirsnmi, mn çox pis 

anayam! Snin mn verdiyin kiray pullarını çoxdan 

içkiy xrclmim. Olumun istdiklrini ala bilmmi- 

m. Ancaq inan mn... Nyin bahasına olursa-olsun, 

mn ona üryi istdiyi balamanı göndrcym! Lap tezlikl... 

Axı mn olumu tkbaıma, atasız böyütmüm. 

Doma atası is onu heç olmasa sgrliy yola salmaa da 

glmdi... Sns çox xobxt adamsan, bilirm, hrbi 

139

xidmtd olarkn atan yanına glib, hmi sn pul, 

vaxtı-vaxtında balama göndrib... Snin atan sl kiidir. 

El atanın qarısında ba yrm!.. 

Sonra o, sözlrin ara verib, mchul nöqty baxdı. 

El bil rini gözlri qarısında canlandırmıdı. Gözlrindki 

pemançılıq hissil ötüb-keçn gncliyin, keçmi- 

in boylanırdı. Sonra olunu xatırlayıb: – Mnim ziz v 

sevimli Vladikim! Çalıacaam ki, anan haqqında pis fikirlr 

dümysn... – dedi. V mn baxıb: – Snin barnd 

ona ötn mktubumda yazmıam... 

O, bu sözü azı on df tkrar etmidi. Htta Vladikin 

cavab mktubunu da mn oxumudu. Otaında daha bir 

qafqazlının yaadıından xbr tutan Vladik d anasını 

tbrik edib, ona tz sakinl doru-dürüst davranmaı 

arzulamıdı. Olu hl uaq baçasına gedn vaxtlarda ri 

baqa qadına qoulub, Valentina Petrovnanı trk etmidi. 

Atılmı v unudulmu qadın indi d içnd vfasız rini 

xatırlayır, ona hsr etdiyi eirlri mahnı kimi oxuyurdu. 

Gncliyini yegan oluna qurban vern bu qadın heç vaxt 

yeni ail hyatı qurmaq bard düünmürdü. Tnhalıqdan 

gileylnib, qadın ömrün divan tutsa da, özün ömür-gün 

ortaı istmirdi. Dediyin gör ona prsti ednlr d az 

olmamıdı. O is kiilri sevmir, bzilrin nifrt bsldiyini 

bel gizltmirdi. Cnublu kiilr is heç güvnmirdi... 

Ancaq Müslüm Moqomayevl Rid Behbudova heyran 

olduunu da hvsl dil gtirirdi.... 

...Vladik hl mktbli olanda mnzilini iki ermni 

alverçiy kiray verdiyin gör uzun müddt iztirab çkmidi. 

Onlar ninki kiray pullarını vermmidi, htta bir 

gün mnzili soyub, Vladikin topladıı kolleksiyaları bel 

çırpıdırıb aradan çıxmıdılar. Zavallı qadın milis ikayt 

ets d, orular yaxalanmamıdı. O vaxtdan Valentina 

Petrovna çtinliklr dözüb, ancaq mnzilini kiray vermk 

fikrindn vaz keçib... lk df bu hadisni mn 

140

danıanda, mn azrbaycanlıyam dedim, hiylgrlik v 

ourluq heç azriy xas olan cht deyil! Lakin Valentina 

Petrovnanın übhlri ötüb-keçmmidi. 

– Siz hamınız mnim üçün birsiniz – qafqazlısınız! 

Latılar, estonlar, litvalılar kimi... Onlar da mnim üçün 

birdir – baltikalıdır. Mnim vfasız rim – Baltik dnizçisiydi. 

Dnizd aiq olduu bir su prisin qoulub getdi... 

O su prisi d mnim rimi ourladı... Mn artıq n prilr, 

n d mlklr inanıram... O ki qaldı insanlar ola... 

Özü d o insan olu qara bir qafqazlı ola... 

Mn kefli “knyaginya” il höctlmk istmirdim. 

Qdim çinlilr demikn, n qdr çox danısaydım, bir o 

qdr sfeh söz demk thlüksi artardı. Ancaq onun 

yaxıyla pisi trzinin bir gözün qoymaına bigan d 

qalmaq olmurdu. Müslümün, Ridin heyranı olan, Polad 

Bülbülolunun mahnılarını zümzüm edn bu qadının 

bütün cnublulara etibarsızlıı mni yandırıb-yaxırdı. Deyir, 

hr ks özün gör bir hökmdardır. Onsuz da içndn 

sonra özünü Novqorod knyaginyası elan edn Valentina 

Petrovna zhltökn çrnçiliyi il mni tng gtirirdi. 

Bir d düünürdüm ki, özümü v milltimi tmtraqlı sözlrl 

triflmyin axı n mnası var? Bu qadının beynindki 

fikirlri silib atmaın asan yolu susub, mli i 

görmk idi. Valentina Petrovnanın mntiqsiz hökmünü 

nzaktsizlik hesab etsm d dözüb, onu vicdanının öhdsin 

v düünclrinin axarına buraxmıdım. 

...Budur, o bir az özün gls d, hl d axtardıını 

tapa bilmirdi. Artıq mnim d sbir kasam dolmudu. 

– Allah bilir, ola bilsin mn onu axmaq Helenagild 

unutmuam. H, heç bilirsn, Helena özün tz aiq tapıb! 

– O, bu sözlri el övql dedi ki, mni heyrt bürüdü: 

– Amerika vtndaı olan Ean Karloviç mni ilk tanılıımızdan 

özün valeh eldi. O qdr mdni, lyaqtli 

insandır ki! Bellri adamı heç zaman darda qoymaz... 

141

Düünürm ki, Vladik balama göndrmk üçün o mn 

maddi kömk ed bilr!.. Daha yorulub ldn düdüm, 

lnt glmi bir tik kaız, hansı chnnmd qeyb 

oldun? – Nhayt, birthr ayaa qalxıb, qrafindn stkana 

tökdüyü suyu baına çkdi. Sonra üz-gözün bir ovuc su 

çilyib dedi: – Dayan görüm, deysn, mn o teleqramın 

mzmununu xatırlayıram. H, h, yadıma düdü: “Sabah 

glirm, mni qarıla!” Ancaq incim, n ad, n d familiya 

yadımda qalıb. Snc onu kim göndr bilr? 

Mn çiyinlrimi çkib, onun srxoluqdan xumarlanan 

mavi gözlrin baxdım: 

– N bilim, blk, atamdır, blk d... – O mnim 

sözümü yarıda qoyub tccübl dillndi: 

– Oyy, oyy! Sn n xobxt adamsan! Bir vaxt atan 

Piter – sn ba çkmy glmidi, onda sgr idin! 

ndis bura – Riqaya glir. Sn müstqil yaasan bel, atan 

sni unutmur... Mnim olumun atası is heç onun hrbi 

xidmt getdiyini bilmir. lahi, mgr bu insanlar hamısı 

snin bndn deyilmi? Axı niy birin övlad sevgisindn 

bol verib, o birin bir damla da qıymayıbsan? Niy?.. 

Alamsındı. Heç özüm d bilmirm ny gör atamın 

Leninqrad “hvalatını” Valentina Petrovnaya danımıdım?! 

Blk d, söz müharibdn dümüdü. Mühasird 

olan Leninqradı xatırlamıdı. Mn d atamla birlikd 

ahidi olduum bir qmli hvalatı dil gtirmidim. Valentin 

Petrovna is fürst dünd qmli-kdrli hadisni 

bel zarafata, yumora çevirirdi. 

...Düz on il vvl Lomonosov hrinin – Leninqraddan 

on be-iyirmi dqiqlik msafd yerln Lebyaciye 

qsbsind atam qoca bir rus qarısının evini birc hftliy 

kiraylmidi. Hrbi hissmizin on addımlıında olan 

hmin ev mni aparmaq üçün atam hiss komandirin 

gtirdiyi cnub sovqatından pay verib, üç günlük icazmi 

almıdı. Bir df axam yemyindn sonra o qarı atamın 

142

qarısına içi zint yaları il dolu mis qazana oxayan iri 

qab qoydu: 

– Görürm ki, imkanlı adama oxayırsınız. Mn artıq 

çox qocalmıam. Heç kilsy getmy d ayaqlarımda 

taqt qalmayıb. Bu qiymtli yaların daha mnim üçün 

dyri yoxdu. Byndiyiniz yaları siz n ucuz qiymt 

sata bilrm. Onların arasından glck glininiz üçün gözl 

hdiyylr seçib götür bilrsiniz, – dey o mni atama 

göstrib gülümsündü. Atam o mis qaba baxıb fikr getmidi. 

Mn is qızıl-gümü bzk yalarına baxıb udqunurdum. 

Boazım yaman sulanmıdı. am yemyi hl mdmdn 

aaı getmmi mis qaba baxıb nnmi xatırlayırdım. 

Mnim Badagül nnmin eynn bu mis qaba 

oxayan qazanda biirdiyi balıq bulamasını, qu-plovu, 

Muan bozbaını – baqa dadlı-lzztli xörklrini gözümün 

önünd tutmudular el bil. trindn azım sulanırdı. 

Ortaya çökmü sükuta atamın ssi son qoydu: 

– Axı deyirlr, ruslar bu cür qiymtli da-qaların 

aludsi olmur. Bs siz bunları nec yııb, qoruya bilmisiniz? 

Görürm, gün-güzranınız da heç varlı-karlı adamların 

vziyytin oxamır... 

Qarı çliyin söyknib, aır-aır ayaa qalxdı. vvl 

mn onu Qorkinin “Ana”sına oxatdım, sonra “Kölglr 

günorta yox olur”dakı qara donlu Serafima – öz doma 

balasına zülm edn Ustin Akimoviçin arvadı canlandı 

gözlrim qarısında. 

– Leninqrad hri faistlr trfindn mühasiry 

alınanda mn çörk dükanlarının birind çalıırdım. Aclıq 

v axtanın divan tutduu qocaların çoxu çörk payını 

almaa gl bilmirdilr. Hr gün susuz, çörksiz, yanacaqsız 

hrd yüzlrc insan tlf olurdu. Yaamaq istynlr 

bir tik çöry n qiymtli yalarını bel dyiirdilr. 

Mn gnc idim. Qorxa-qorxa, hyatım bahasına risk edib, 

normadan artıq çörk istyn adamlarla alver edirdim... 

143

llr ötüb-keçdi. Ancaq mn bu qiymtli yaları aldıım 

zaman keçirdiyim qorxu-hycan mni trk etmdi. Onları 

ortaya çıxarmaq qorxusundan özüm bu dünyada indi d 

yer tapa bilmirm... 

Atam qarını dinldikc lini uzadıb, o qabı knara itlyirdi. 

Hm d tssüf hissiyl gözlrini qarının qırılanmı 

üzün zillmidi. Mn d fikr dalıb, 1941-ci ild 

dümn güllsi altında Leninqrad hrind böyük Nizaminin 

800 illiyin hsr edilmi yubiley gecsin aid 

sndli kino-kadrları gözlrimin önünd canlandırmıdım. 

Briyytin tanıdıı bu dahi airin mnim hmvtnim 

olduuna öyünürdüm... 

– Yox, yox!.. Mn bu yaları, havayı olsa da götür 

bilmrm! – dey atam qti fikrini söyldi. – Bunların 

arxasınca gözü qalan n qdr insan var... Allah bilir, 

blk, onların çoxu dünyasını dyiib! Amma ruhları indi 

d nigaran, priandır. O zamanlar çörk tiksi gülldn d 

qiymtli idi. Bir d aclıqdan ölmk dümn güllsindn 

ölmkdn daha dhtli olub. Siz bu yaları yalnız o 

müharib dhtlrini ks etdirn tarix muzeylrin ver 

bilrsiniz... 

Gncliyind srvt dükünü olan o hris qarı acgözlükl 

topladıqlarına atamın nifrtl baxdıını görüb, tvi 

düdü: 

– N qdr günah i tutduumu baa düürm. gr 

Allah mn ikinci df ömür versydi, mn onu baqa cür 

yaayardım. Bel vicdan zabı çkib, tez-tez xstlnmzdim. 

Bu yaları mn vern adamların üzlrini yuxumda 

görürm. Onlar mn acıyıb-gülürlr. Müqdds Mrym 

ana, qorxuram, mnim günahlarımı baıla!.. – deyib qupquru 

barmaqları il sinsinin üstünd xaç çkdi. 

Ertsi gün atam o evdn ayrılıb, mehmanxanada yerldi. 

Biz onunla Ermitajı, köhn Peterburqu gzib dola- 

144

dıq. V bir payız shri o mni qulluq eldiyim hrbi hissy 

gtirib, evimiz döndü. 

ndi Riqada Qoqolun adını daıyan küçdki evin 

mnzilind Valentina Petrovna o hvalatı, xatırlayıb yen 

özünmxsus kild zarafatla eyham vururdu: – Axı sn 

atanı yaxı mnzil tapmayınca bura dvt etmycyini 

deyirdin. Bilirm, buranın görkmindn xcalt çkib 

utanarsan! El is grk vaxtında atan o hris qarının qiymtli 

yalarını alıb, xırıd edydi. ndi sn onu kirayd 

qaldıın bel mnzil gtirmk mcburiyytind qalmazdın. 

Htta özünün hr cür raiti olan mnzilin ola bilrdi... 

Ancaq qm yem, qızıldan imtina etmk hr kiinin 

ii deyil! Bu kralı taxtdan salmaa brabrdir! 

– Siz yatıb, istiraht edin! Mn çıxıb bir az dola- 

acaam. Shr yaxın aeroporta gedib, gln adamı qarılayaram... 

– dedim. 

– Bilirm, mn sni srxo sicillmlrl zinhara 

gtirmim. Axı indi çox tezdir. Shrin açılmasına xeyli 

vaxt qalıb... Sn hmi belsn! Eviniz yadına dünd 

darıxırsan... El is get, amma unutma ki, bu hrd qrib 

olan tkc sn deyilsn!.. Biz heç birimiz buralı deyilik... 

Bizi domaladıran da bu qriblik hissidir, cavan olan!.. 

...Nhayt, küçy çıxıb, rahat nfs aldım. Bakıdan 

gln srniin tyyarsi shr saat altıya iyirmi dqiq 

ilmi Riqa hava limanına enckdi. Ancaq hava hl qatı 

dumanla örtülmüdü. Buna baxmayaraq ehli hava ciyrlrim 

dolduqca kefim durulurdu. Bir az vvl mnim ruhumu 

qriblik mngnsind sıxan fikirlri, ev sahibsi 

Valentina Petrovnanın sicillmlrini unutmaa çalıırdım. 

Ancaq hl d gln adamın kim olduunu düünürdüm. 

Hr kim idis, mn doma vtnin ab-havasını 

gtirirdi. Görünür, qhr edib ayrılsam da, doma yerlr 

üçün çox darıxmıam. Yeddi ay vvl ordan ayrılanda alıma 

gtirmzdim ki, doma adamlar bir yana, htta oranın 

çala-çuxur yolları, oran torpaı üçün darıxa bilrm... 

145

Mrkzi dmir yolu vazalının yaxınlıındakı yeraltı 

keçiddn çıxıb Raynis bulvarına yaraıq vern arxın knarı 

il yava-yava Azadlıq abidsin trf addımlayırdım. 

Bulvarın rngbrng iıqlarının fonunda dumandan islanmı 

aacların qol-budaqlarına baxdıqca, datyi yerlrin 

dmiraac, palıd melri yadıma düürdü. Mn el glirdi 

ki, bu aacların da yaddaı var; bir aac ömrünü tk 

ayaı üst dayanmaqla keçirn bu tbit gözllrinin qocası-cavanı, 

dcli-ıltaı var. Arxdakı ördklr yuvalarına 

çkilib sussa da, bu aaclar dünyaya ns pıçıldayırdı. Hr 

birinin yanından ötüb keçnd mn: “Darıxma!” deyirdilr. 

“Bizsiz darıxırsanmı?” – bu ss bütün sevdiklrimi 

xyallarımın qanadında canlandırır. Mn el glir ki, o 

ss xyalla aramda dumanın çkdiyi qatı sddi sökmy 

çalıır. Azadlıq abidsin çatanacan xyalımda bütün sevdiyim 

insanlarla bir-bir görüdüm. Blk, vüsalı irinldirn 

bu ayrılıqlar olmasaydı, insan hyatı bu qdr 

romantik olmazdı. Duman seyrldikc qürbt mnzrlrin 

baxa-baxa xalqımızın gözl airsi Nigar xanım 

Rfibylinin eri qulaqlarımda sslnirdi: 

Dostum, bu yerlrin qürbtdir adı, 

Qürbtd insanın könlü açılmaz. 

Yaralı qu kimi sınır qanadı, 

Xyal bu yerlrd edrmi prvaz? 

Ay bir cıır salıb dniz nurdan, 

Aaclar baını yibdir yer. 

Xyalım daınıq, könlüm prian, 

Baxıram bu qrib yad sahillr. 

Vtn hsrtil qlbim döyünür, 

Neynirm cnnti vtndn ayrı, 

Neynirm bu lvan, ux çiçklri 

Neynirm, sevgilim, mn sndn ayrı?.. 

146

...Polyak ustalarının tmir etdiyi “Riqa” mehmanxanası 

istiqamtindn dikdaban ayaqqabıların ssi glirdi. 

Qoa at ayaqlarının ssin bnzyirdi. Ayaq sslri yaxınladıqca 

çıraqban skid iki gnc qadın göründü. Mndn 

siqaret istdilr. “Çkn deyilm” dedim. “Demk içn d 

deyilsn?.. Qısa cavab verdim: “Yox!” Hr ikisi ucadan 

qhqh çkib, yola düzldilr. Ged-ged mn istehza 

edib: “Bs sn ny yarayırsan?” Bu df lap bir-birin 

qoulub at kimi kindilr. Özlrin bab kii ovuna çıxan 

bu gnc qadınların kinrtisi mndn xeyli uzaqlasa da 

ksilmk bilmirdi. Onlar hardan bilydilr ki, mnim qlbim 

o an vtn sevgisi üstünd köklnmidi. Bu sevgi 

qriblik mktbind mükmml drs almıdır. Mn burda 

– Dauqavanın sahillrind Xzrin ssini duya bilirdim. 

n kiçik tpy çıxanda vtn dalarını seyr edirdim. 

General Hzi Aslanovun, Abusmd dayımın faizm zülmündn 

azad etdiyi bu torpaqlarda qürurla gzirdim. 

Hrdn öz qlbimin pıçıltılarını da dinlyirdim: 

Qribliyin hr qarıı domalıq, 

Doma yurdun görn nyi qribdir?! 

...çib kövrlnd özünü qrib qadın adlandıran Valentina 

Petrovnanın sözünü xatırladım: “Sn xobxt adamsan, 

atan yanına glir!” ndi, yqin, o öz taxtında çoxdan 

yuxuya getmidi. Mns hava limanına yola dünd fikirlirdim 

ki, dorudanmı, gln atamdır? Blk, el Abusmd 

dayımdır. Qırx il vvl bu yerlrd döyümü dayımın 

öz alaylarındakı fqt bacısı il eq macraları 

olmudu. Ondan dünyaya gln körpsin Nelli adını qoyan 

dayım müharibdn sonra iki il burada yaasa da vtn 

dönmüdü. Çox sonralar Nellini axtarmaq ists d 

onun soraını ala bilmmidi. Bu yeddi ayda qürbtd 

mnim n böyük uurum Nellini Kuldiqa hrind tapmaım 

oldu. Eynn Abusmd dayımın Zeynb adlı qızına 

bnzyn Nelli mndn on üç ya böyük idi. Dayıma 

147

drhal mktub yazdıımı Nelliy xbr vermidim. Nelli 

is trslik edib, o, mnim atam deyil, deyirdi: 

– Mnim atam birinci sinf gednd mn lifba kitabı 

alan adamdır. 

Sonra Nellini çtinlikl d olsa yola gtirdim. O da 

xırda shv gör küsdüyü rindn boanmaını txir salıb, 

dayımın glcyi günü gözlyirdi. Dayımınsa yubanmaına 

n çox sevinn Nellinin ri idi. Blk d barıacaqlarına 

inanırdı... 

Mn Riqa hava limanına çatanda Bakıdan gln srniin 

tyyarsinin endiyini diktor tez-tez elan edirdi. Srniinlri 

qarılama zalında mn artıq domalıq selind 

üzürdüm. Bir ortayalı kii ki lhcsiyl söhbt ed-ed 

trafındakıları güldürürdü. Qriblikd heç kim özünü dilinin 

altında gizld bilmir. Vtninin, milltinin adını uca 

tutanlar burda özünü göz soxmur. Bzn doma dild bir 

xo klm kifayt edir ki, dodaqlarda tbssüm ml glsin. 

Hyatda irindil olmaq da bxtvrlikdir. Hyat bazarında 

söz il alver etmk böyük bacarıqdır. llrind gülçiçk 

dstlri tutmu bu adamlar tyyarnin trapından 

dünlr boylanırdılar. libo olmaımın frqin varmadan 

mn o gül-çiçk dstlrin baxa-baxa içimd doma 

bir mahnını zümzüm edirdim: 

...Nrgizlrin gözü yala dolanda, 

Bnövlr baxıb qmgin olanda, 

Qrnfilin gözü yolda qalanda 

Yasmnlr saçın yolur, neylyim. 

Çiçklrin çkir gözü intizar, 

Ayrılıqdan betr dünyada n var. 

Bu bahar axamı sni bax, Nigar 

Hzin-hzin yada salır, neylyim... 

148

...Gln atam idi. Nfsind nnmin, anamın, bacıqardalarımın, 

bütün domalarımın hrartini gtirmidi. 

Sevincimdn uçurdum. Görüüb-qucaqladıq. Birdn içimdn 

gln sevinci kdr çulaladı. Gnc yalarından oruc 

tutub, namaz qılan bu imanlı kiini indi mn mnzili spirt 

iyi vern Valentina Petrovnagil nec aparım? Bu hr 

glndn iki mnzil dyism d içki içn, siqaret çkn ev 

sahiblrindn yaxamı qurtara bilmirdim. Dünyanın n gözl 

hava limanlarından biri olan Riqa aeroportunda xeyli 

yubandıq, kafed ylib çay içdik. Düünürdüm ki, blk, 

hmyerlimiz Valehgil gedk... Atası Xanolan kiiyl 

atam otuz ildn çox idi ki, bir-birlrini tanıyırdılar. Ancaq 

Valehin yaadıı kiçik tkotaqlı mnzil ail qurduu latı 

qadınla altı yalı olu Vahid darısqallıq edirdi. Atamı 

mehmanxanaya aparmaq düzgün olmazdı. Mktublarımda 

ikiotaqlı mnzil kirayldiyimi hvsl yazmıdım. Demzdimi, 

bs hanı snin kirayd qaldıın o ikiotaqlı mnzil? 

Bs neynmli? Qlbimi parçalayan kdrdn atamın 

xbri olmasın dey onu soru-suala tutub, evimizdkilri 

dön-dön xbr alırdım. 

Abusmd dayımın n üçün glmdiyini soruanda: 

– Mktubunu alıb, oxuyub, qızının tapılması xbrin 

sevindiyindn infarkt keçirib. Hkimlr bir müddt yataqdan 

qalxmamasını bildiriblr. – dedi. 

nd d düünürdüm ki, Nellinin evi Riqada olsaydı, 

n yaxı olardı! Bir bhan il atamı ora aparardım. “Daha 

bu qribliyin hr qarıı hardan doma oldu ki?!” – dey o 

iki misralıq erimdn d vaz keçib, qlbimdn pozmaq 

qrarına gldim. 

...Birdn sanki möcüz ba verdi; gözlrim inana bilmirdim. 

Valentina Petrovna lind bir dst qrnfil, gözl geyimd 

baımızın üstünü ksdirmidi. Aradan üç-dörd saat 

keçs d srxoluunun bel tez sovuduunu heç görm- 

149

midim. Bax, indi sözün sl mnasında Novqorod knyaginyalarına 

bnzyirdi. Saçları sliq il daranmı, üzgözün 

nlik-kiran çkib, qamtini düzltmidi. Qadının 

gözlrind sevinc parıldayırdı. Çox nzaktl lindki 

qrnfillri atama uzadıb: – Xo glibsiniz – dedi, – mn 

sizin olunuzun xozeykasıyam, – Valentina Petrovna... 

Mat-mttl qalmıdım. Qadın dünyası hqiqtn d 

sirli-soraqlı bir almdir. El bil dünncn özünü qadın 

gözlliyindn v nzaktindn mhrum edn Valentina Petrovna 

xzin tapmıdı. Mni doma balası kimi barına basıb, 

atama: – Bel oul böyütdüyünüz gör siz minntdaram. 

Bir ana kimi qarınızda ba yib, siz çox sa olun, 

deyirm! – dey atama tzim edib, sözün davam etdi: 

– Sizin bu olunuz mn bir dünya sevinc verib, sgr 

olumun yanında baımı uca edib... Mnim Vladikim 

mktubunda yazıb ki, çox sa ol ana, göndrdiyin skkiz 

kiloqramlıq balamanı; Riqa balzamını, “Uzvara” fabrikinin 

nemtlrini – okoladlı zefirl, “Qu südü” karamelini 

alıb, sgr yoldalarımla bölüdüm. Sn dünyanın n gözl 

anasısan!.. 

Atam gah mn, gah da bayaqdan dil qfs qoymayan 

qadına baxırdı. Nhayt, Novqorod knyaginyası 

atamın onun sözündn heç n anlamadıını baa 

düüb: – slind bu balamanı ona Sizin olunuz 

göndrib, mn yox! V sizin hüzurunuzda, qafqazlılara 

güvnmdiyim gör, olunuzdan üzr istyirm... 

– dedi, Sonra üzünü mn tutub: – Sübh tezdn 

ayılıb, mktubu oxuyanda gözlrim inanmadım. 

Sevincimdn lap at kimi kindim. Sonra tez vanna 

otaına cumub ilıq duda yuyundum. Özümü d, evi 

d mlli-balı sliq-sahmana saldım. Bir ayda görmdiyim 

ev ilrini birc saatda görüb qurtardım. El 

bil mn qeyri-adi güc glmidi. nan mn, mnzil 

150

gül iyi verir. Atan bizd istdiyi qdr qala bilr. 

Mn is bir müddt Xelena llarionovnayla qalaca- 

am. Evi v hr eyi sn etibar edirm. Aydındır? – 

dey rkl cavab gözlmdn: “ndis, irli!” söyldi. 

Çiynimdn el bil aır yük götürülmüdü. Bayaqdan 

qlbimi sıxan qmli fikirlrin ndisindn qurtulub, 

Valentina Petrovnaya dedim: 

– Heç bilmirm siz nec tkkür edim, knyaginya?! 

– Sn öz tkkürünü artıqlaması il edibsn, – indi 

növb mnimdir – dey gülümsündü. 

...V biz hr üçümüz hava limanının yaxınlıındakı 

dayanacaqda taksiy ylib hr yola düdük. 

Riqa, 1985 

151

SARI YARPAQLAR 

Görkmli latı bstkarı Raymond Paulsa v 

Riqa hrindki köhn tanılara ithaf edirm. 

…Sübh tezdn Vilnisin tkotaqlı mnzilinin qapısı 

tappıltıyla çırpıldı. Ss yuxudan oyanıb yataqda özünü tk 

görck, tez qalxıb yarıçılpaq pncry yaxınladı. Binanın 

hytind dayanan xidmti maın Kristinanı aparmaa glmidi. 

Sarıın sgr-sürücü maının arxa qapısını açıb, onu 

nzaktl ylmy dvt ednd Kristina bir an ayaq 

saxlayıb, sa çiyninin üstündn pncry boylandı. Vilnis 

tk layı açılmı pncrdn ona sslndi: – Getm, Kristin, 

qayıt!.. – Bu zaman arxa oturacaqda ylmi polkovnik 

qadının lindn tutub, hirsl özün trf çkdi. Maın sürtl 

irli ütüyüb gözdn itdi. Kristina gedndn sonra o tktnha 

qaldıı otaqda boluq hiss etdi, üryind rus polkovnikinin 

qarasınca deyindi. Divarda çrçivsin qara lent 

balanmı kildn anası ona kdrl baxırdı. Sanki salı- 

ında söyldiyi fikri bir daha tkrar edirdi: «Snin içindki 

boluu yalnız o qadın doldura bilr! Ailn sahib çıx, Vilni! 

Unutma ki, mndn sonra bu hrd snin n yaxın bir 

kimsn varsa, o da Kristinadır…» 

nsan sevdiyi qadınla bu dünyanın hr zabına tab 

gtirir, çtin sınaına dözür. Düz deyirmi anası… 

*** 

…O elektrik qatarının pncrsindn dniz baxabaxa 

düünürdü. «Ay aman, yay bu gün-sabah öz köçünü 

152

sürüb gedck…» Anasının uzun sürn xstliyi baını o 

qdr qatmıdı ki, bu yay heç çimrliy d getmdi. Dubultu 

stansiyasında qatardan endi. Burada göy üzü trtmiz, 

dnizin rngi masmavi idi. Anasını torpaa tapırandan 

sonra Kristina il aralarında yaranan buzu ritmk 

üçün yollar axtarırdı. ndi körfzin sapsarı khrba sahillrind 

sssiz-küysüz yer tapmaq asan msl deyildi… Suya 

bir kr ba vurub, narın qızılı qumların üstün uzandı. Yaxınlıqda 

cnub lhcsi il ltif danıan cavan kii trafındakı 

gözl xanımları güldürüb-ylndirirdi. Vilnis llrini baının 

arxasında daraqlayıb, smanın nginliyin tamaa etdi. Anasının 

göy qübbsin sıınmı ruhunun a göyrçin döndüyün 

inanırdı. Smada görünn qaayılar hrdnbir sakit 

lplrin qoynuna ııyıb, yenidn havaya qalxırdılar. 

Dala mnası vern adını qoyanda, blk, anası onun 

hmi dnizl ülft balayıb, sirda olmasını arzulamıdı. 

Vilnisin qlbi sıxılanda bura – dnizin qoynuna can atar, 

onu düündürn qliz sualların cavabını dalaların ssind 

duymaa adt elmidi. «N yaxı ki, anam sa ikn mnzilini 

adıma sndldirdi. Yoxsa, çtin ki, mn ev-eik 

sahibi olardım. Kristina da gec-tez atıb getdiyi evin dönckdi, 

onda, yqin ki, bütün ylnclr hvsi sönck, 

n vaxtsa qadın ehtirasları da bitib-tüknckdi… Kim 

bilir, blk d, o zaman mni evindn çıxarıb, grksiz 

ya kimi atacaqdı? Azından od tökül-tökül: «Cavanlıımda 

mn n gün-güzran verdin ki, sn…» – deyib 

arxamca qliz söyülr d yadıracaqdı… Onda hara gedckdim? 

Yox, blk, bs yer bel düünürm, hr ey 

ksin olacaq; üstlik, mni zizly-zizly onu baılamaımı 

istyck. Amma bir eyi yqin bilirm ki, Kristina 

qoulub getdiyi o ialçı rus polkovnikdn ayrılmaa özünd 

güc tapacaq v bir gün qızımızı da götürüb geri dönck… 

Bs, görsn, indi bu bard özü n düünür?..» 

153

*** 

…Üç ildn çox idi ki, Kristina nikahsız, qeyri-qanuni 

bir rus zabit il yaayırdı. Vilnis ona tkc hyat yoldaına, 

mktbli qızına sahib çıxdıına gör deyil, hm d 

ialçı adlandırdıı Sovet ordusunun yüksk çinli zabiti 

olduu üçün nifrt elyirdi. fqanıstandakı döyülrd ba- 

ından yaralanmı hmin zabit üç il vvl «Riqas Balss» 1 

qzetinin tanılıq gusind utanmazcasına elan vermidi: 

«Yaı qırx bei ötmü, siqaret çkmyn, içki içmyn, 

yüksk maaı, hr birind xarici mebel dsti olan üçotaqlı 

mnzili, xsi v xidmti maını, Yurmalada lüks ba evi 

olan hrbçi iyirmi skkiz-otuz yalarında musiqini v idmanı 

sevn, milliyytc latı, gözl qadınla hmdm 

olmaq istyir…». Jurnal stolunun üstünd qırmızı qlml 

dairy alınmı o elanın kefd-damaqda keçn hyatını 

dyidir bilcyini Vilnis alına bel gtirmzdi. Onda 

çox içrdi, qazancını ev gtirncn qlyanaltılarda gzib 

dolaar, i yoldalarıyla maa aldıı günü bayram kimi 

qeyd edrdi. Hftlik qazancı, aylıq mükafatı içkiy 

gedrdi. Kristina qızını da götürüb evdn gedndn sonra 

Vilnis o pis vrdilrini trgitdi… 

ndi maadan-maaa adını bel eitmk istmdiyi o 

zabitin evin – qızını görmy gedirdi. nqa üçün ayırdıı 

pulları Kristinaya verndn sonra, ya tk qaldıı ev 

dönür, ya da xst anasının ziyartin gedirdi. Bzn polkovnik 

evd olmayanda Kristina onu bir fincan Braziliya 

qhvsin qonaq edir, gtirdiyi pulları büllur güldana qoyan 

kimi, latıca tkkürünü bildirirdi. Kristina Vilnisin 

yanında birlikd yaadıı adamdan söz salmazdı, sadc o, 

rahat olsun dey, «van Petroviç bu gün ev gec glck!», 

ya da «glmyck» – deyrdi. 

1 «Riqanın ssi» 

154

Vilnis hr df fürst tapıb Kristinanı sancırdı: 

– Bir gün snin o van Petroviçin hmilik bu ev 

glmyck! 

Hmin anı sükut içind keçirn nqa acıqla anasına 

baxardı. Cıdır meydanı kimi geni mnzild onun uaq 

qlbi sıxılırdı. 

– Vilni, mn snin bel tez dyicyini bilsydim, 

heç vaxt ayrılmaq fikrin dümzdim. Görünür, tnha 

yaamaq alını baına gtirdi, bu ayrılıq sn ibrt oldu… 

Bu cür söhbtlr qızının qlbin xal salmasın dey 

Vilnis ayaa qalxıb, xudahafizlmdn küçy çıxardı. 

Ucuz «Baltiya» siqaretindn dodaqları arasına qoyub 

yandırar, çk-çk pncrdn ona nigarançılıqla boylanan 

qızına baxıb kövrlrdi, sonra yava-yava yaxınlıqdakı 

tramvay dayanacaına sarı addımlayardı. 

…Bir df nec oldusa, Kristina ordan-burdan söz 

salıb dedi: 

– Vilni, «Baharın on yeddi anı» teleserialının bzi 

epizodları van Petroviçin ba evind çkilib.. 

Vilnisin birdn-bir qanı qaraldı, içdiyi kofeni yer 

qoyub, stolun üstündki okoladlı zefir v ekler qoyulmu 

çini qabı knara itldi: 

– Sn van Petroviçdn el heyranlıqla söz salırsan ki, 

sanki, o, bir mlkdi! Halbuki o, ialçı rus ordusunun claf 

bir zabitidir. fqanıstanda n qdr günahsız adamların qanın 

töküb. Snin oxuduun kitablar, baxdıın kino-filmlrs 

onların humanist olduundan bhs edir. Bizim qoca Matiss 

deyir ki, müharibd on-on iki yalı latı uaqlarını sovet 

tankları qabaqlarına qatıb, almanları tutduqları mövqelrdn 

geri qovurdu. Ndns «Mosfilm», «Lenfilm» kinorejissorlarının 

çkdiyi filmlrd biz bunun ksini görürük, guya 

yalnız almanlar bu cür antihumanist üsuldan istifad edib!.. 

Sn heç bilirsn, Stalinin cza dstsi müharibdn sonra 

bizim melrd n qdr latıı gülllyib? 

155

– Guya faistlr az aın duzu olub? Sn d mnim 

üzümdn az qala bütün rusları özün dümn bilirsn. Eh, 

Vilni, sevgisini qoruya bilmdiyin bir qadına gör bu 

qdr nifrt qlbin çox aır yük deyil? 

– Yox, sn düz demirsn! Çünki sn öz rinin günahını 

bhan edrk, yataını yalı rus donuzu il paylaan 

n ilk, n d son latı qadınısan... Onlar tkc torpaqlarımızı 

deyil, mhbbtimizi d ial ediblr… – Sakit ol, 

Vilni! Axı sn hr gün ev srxo glirdin. Qızımızın nec 

böyüdüyü bel vecin deyildi. Mn snin bu hrktlrindn 

bezmidim. Üryim dözmürdü… Axır vaxtlar is sn 

lap qol-budaı budanmı kötüy bnzyirdin. Yanında 

gnc, gözl bir qadının olduunu unudurdun… Mn heç 

nyi bhan etmdim, ötüb-keçn gncliyimi xilas etmk 

istyirdim, qızımızın glcyini düünürdüm… 

– Baıla, lahzrt rus polkovnikinin evind ssimi 

qaldırmaqla sni çox hycanlandırdım. Ancaq bizim hm 

qdim, hm d müasir Riqanın küçlrind ssini yüksltmy 

haqqı olan mnim kimi minlrc latı var. Hamısı da 

Mia Qorbaçovun akarlıq ideyasının cfngiyyat olduuna 

inanır. Ona gör bu il n “1 may”, n d ki “9 may” 

paradlarında Riqanın küçlrind sovet bayraı dalalandı. 

Bizim «Uzvara»da bu ialçı dövltn bayraını götürmk 

üçün bir nfr d olsun avam latı tapmadılar. nan mn, 

heç 7 noyabr paradında da tapmayacaqlar. Biz gec-tez öz 

milli bayraımızı qaldıracaıq!.. 

– Bsdir, Vilni, çıx get! Mn bu söhbtlri eitmk 

bel istmirm… 

– Gedirm, Kristina, gedirm. Özün d görürsn ki, 

içmmim. Dediklrimi unutma, ruslar burdan gedcklr, 

snin prsti etdiyin polkovnik is lap siçovul kimi 

qaçacaq… 

156

*** 

– Ata, olar mn d sninl glim? – nqanın solun 

çöhrsin tbssüm çilnmidi. 

– H, qızım, artıq böyümüsn, kimin haqlı olduunu 

sn özün yaxı baa düürsn… Amma anandan icazsiz 

olmaz!.. 

– Yni, biz heç olmasa, birlikd gzib-dolaa da bilmrik? 

Kristina qızına n deycyini bilmirdi. O, yalvarıcı 

nzrlrl Vilnis baxıb dedi: – Özün d görürsn, nqa 

artıq böyüyüb. On iki yaı var. Sninl gzib-dolaa bilr… 

Ancaq xahi edirm, onun yanında özünün inqilabi 

ideyalarından danıma!.. 

– slind Latviyanın azad vtndaları olacaq bu 

yeniyetmlr yaxın glckd tarixi narahat edn suallara 

cavab verck… Bizim nqamız glck yolunu mnc 

indidn aydınladırıb, nec deyrlr öz seçimini edib. O da 

bizim birlikd olmaımızı axı ürkdn istyir… 

– Sn antisovet tbliatınla onu özün mftun etmisn… 

Vilni, mn qızımızın n Marqarit Tetçer, n d ndira Qandi 

olmasını istyirm. O, bir musiqiçi kimi yetick… 

– Musiqi – bu bizi bir-birimiz balayan mnvi bir 

yoldur… Bs hyat yolumuz nec olsun?! 

– Onu da zaman göstrck… 

*** 

Tnha yaadıı o günlrd Vilnis it saxlayırdı. Adını da 

Puqo qoymudu. Günlrin bir günü Kristina üryiyumaqlıq 

elyib ondan sorumudu: – Vilni, sn hl d tk yaayırsan? 

– Yox! Mn indi Puqoyla birlikd oluram. Mnim 

Puqom çox sdaqtlidir – dey cavab vermidi. Kristina 

Puqonun bir it olduunu bilnd xeyli gülmüdü. 

157

– Bs onu niy bura glnd özünl gtirmirsn? 

– Hr shr onu Arkadi parkına gzmy aparırdım. 

– Arkadi parkına? – Kristina tccübl sorumudu. 

– H, bu park mnim Riqada sevdiyim n gözl, tbii 

parkdır… Ancaq bir gün sübh tezdn gördüm ki, siz ikiniz 

– o ialçı rusla idman geyimind orda qaçırsınız… Daha 

ora getmdik. 

– Shr qaçıını sn d mslht görürm Vilni! Heç 

bilirsn çkim n qdr aaı düüb?! Özümü gnc v 

gözl, gümrah hiss edirm. H, axı demdin, indi Puqonu 

hansı parka aparırsan? 

– Bir ara Raynis bulvarına getdik. Puqo yolunu azıb 

bir df arxdakı ördklr hücum eldi… Mia onun 

adaını Moskvaya çkib aparandan sonra mn d öz 

Puqomla vidalamalı oldum. Onu bir estrada münnisin 

satdım… 

– Satdın? Axı niy? Yqin ki, onunla darıxmırdın?! 

– H, satdım. Özü d çox baha qiymt… Bilmirm, 

ruslar cnab Puqonu neçy aldılar, Kremld aqibti n 

olacaq? Ancaq mn öz Puqomun puluna çoxlu davadrman 

alıb, anamı müalic etdirirm. Özü is musiqi dolu 

bir almd yaayır. Kim bilir, blk, hür-hür oxumaı, 

rqs etmyi d öyrnck! Axı mnim Puqom itlrin yarı- 

ında çempion olmudu… 

– Bs Elfrida ana indi necdir? – Kristina smimi 

trzd xbr aldı. 

– Tez-tez sni soruur, el istyir ki, bir yerd olaq!.. 

«Ailn sahib çıx Vilni, ailn sahib çıx» deyir. El 

sanıram, bir gün deyck: – Torpaına sahib çıx, Vilni, 

torpaına sahib ol!.. Qadın da, torpaq da – hr ikisi eynidir. 

Hr ikisini oxayıb, zizlysn grk. Bilirsn, Qdim 

Riqa cngavrlri qılınclarını qından n çox iki halda 

çıxararmılar. Bir torpaqlarına ialçılar ayaq basanda, bir 

d sevdiklri qadın dara dünd… 

158

– Baa düürm, Vilni! Snin üçün çtindir. Mnc, 

özün bir qadın hmdm tapsan, yaxı olar. Blk… – o, 

ani susub, rinin gözlrin baxdı, – deyirm, blk, özünü 

hkim göstrsn, axı indi hr yan elanla doludur. stsn 

sn kömk edrm!.. 

– Sn get, yaı llini haqlamı o rus anan üçün hkim 

axtar! 

Kristinanın ny eyham vurduunu biln kimi incik 

halda çıxıb getmidi. V uzun müddt onun yaadıı ev 

üz tutmamıdı. Anasının ölümü onu Kristinanı telefonla 

aramaa vadar etdi… 

*** 

– Bs, qızımız hanı? – Qbiristanlıqda nqanı soru- 

anda, zadgan qadınlarsayaı matm libası geyinmi 

Kristina cavab verdi: 

– Onu Bakıya rfiqmin yanına göndrdim. Ötn qı 

tez-tez soyuqlayıb, zökm olurdu. Oralarda yay erkn balayır. 

Dedim, qoy Xzrin sahilind bdnini cnub güni 

mlli-balı yandırsın. 

Dfndn sonra i yoldaları Matissl Uldis onunla ev 

gldilr. Onlar xudahafizlib gednd Kristina il ikisi 

qaldı. 

Kristina ilk df bu ev on üç il vvl glmidi. Onda 

Vilnis onu anası il tanı elmy gtirmidi. ndi üç il üç 

aylıq ayrılıqdan sonra ba-baa qalıb Kristinanın bu 

mnzil qdm qoyduu hmin günü yada sala-sala Vilnis 

anasının ruhuna dua edirdi. O, hl içki içmmi özünü 

ux v dözümlü adam kimi aparırdı. 

Sanki divardan asılmı kildn anası da ona baxıb 

deyirdi: «Vilni, bir d axmaqlıq edib Kristinanı buraxma! 

Çünki o da sni sevir. Qoy xobxtlik ilahsi Layma siz 

yar olsun!..» – O, sni çox sevrdi Kristin!.. Bu gün bura 

159

gldiyin gör sn v anamın ruhuna çox-çox minntdaram. 

Hyatda dostları, rfiqlri dön-dön, amma anaları 

bir kr itiririk!.. Yalnız bir kr, Kris!.. 

– Prvrdigara, bu kostyum sn nec d yaraır Vilni, 

ancaq qayılı v ciddi görünürsn… – Kristina qollarını 

uzadıb, onun boynuna sarıldı, tk-tk aarmı saçlarını 

sıallayıb, qlbin tslli olsun dey bir neç rabitsiz 

klmlr söyldi: – Bel mqamlarda zab-ziyyt çkn 

tnha kiinin yegan hmdmi qadındır. Sn qadın nvazii 

grkdir Vilni, qadın!.. – Sonra drman v yod iyi çkilmmi 

otaqda hr guy bld olan Kristina me 

aacından düzldilmi fiqurlu amdanı götürüb içkilr düzüln 

stolun üstün qoydu. Oradakı amlardan üçünü yandırıb, 

tavandan asılmı çilçıraı söndürdü. Qara l çantasından 

çıxardıı kaseti elektroçalıca qoydu. Glib Vilnisin 

llrindn tutub, nimda divanda yldirdi. Özü d 

qara tül örpyi baından götürüb onunla üzbüz yldi. 

Otaa sanki srlrin o üzündn gln hzin v kövrk 

orqan musiqisinin sdası doldu. – Gl, Elfrida ananın xatirsini 

yad edk, qoy onun ruhu ad olsun… 

Ndns Vilnis el gldi ki, Kristinanın onunla tklikd 

qalıb, drdin rik olmaının sbbi anasız halına 

acıdıı üçün deyil, stolun üstünd azına qdr dolu rab 

badlrini bir-bir boaldıb, yeyib-içib, nlnmk idi. Bu 

maraq irlid hr ikisin ehtiraslı duyular, intim yaxınlıq 

vd edirdi. nsan ömrü çox qısadır – bu cür göydndüm 

mqamlar üçün az vaxt ayrıldıından xobxtlik dqiqlrl 

ölçülür. Kristina rabdan bir udum alıb, ayaqlarını 

bir-birinin üstün aırdı. amların iıında orta sr kraliçaları 

kimi lind tutduu yelpikl özün srinlik verib, 

rabın tsirindn üzün yayılan qızartını qovmaa çalı- 

ırdı. gr tli dodaqlarının arasında am ölsind alıdırdıı 

«Elita» siqareti olmasaydı, Kristina öz gözlliyil 

qrbli-rqli bütün ahzadlri kölgd qoyardı. Bu gör- 

160

kml ngiltr ahzadsi Dianadan da çox xeyirxah v 

fdakar görünürdü: – Yadındadır, bu amdanı on üç il vvl 

anana hdiyy gtirdiyim gün? 

Vilnis onu bu mqamda öpüb-oxamaqdan özünü 

gücl saxlayırdı: – Yadımdadır, lap indiki kimi xatırlayıram. 

Htta snin ilk gliin münasibtiyl «A leylk» 

konyakı, «Naıl» tortu v çoxlu qızılgül almıdım. Tanı 

olandan sonra anam bizi ba-baa qoyub, axam qzeti 

almaq bhansiyl evdn çıxıb, qonuya getdi. 

…Musiqi uzandıqca uzanırdı. Kristinanın gözlri yala, 

Vilnisin qlbi sözl doluydu: – O gün ilk df sninl 

yaxınlıq etdik. Bu bizim evlnmyimizi tezldirdi… 

– Çox gnc idik, uzun çkn dostluumuz ilk mhbbtimiz 

arasında körpü yaratdı… ndi itirilmi dostluumuz 

körpünün o yanında, sevgimiz is baqa trfind 

qalıb. Hrdn mn el glir ki, biz Dauqavanın ks sahillrindn 

bir-birin baxan yad adamlara bnzyirik. 

– Yox, Vilni, o vaxt bizim yaxınlıımıza sbb olan 

baqa ortaq chtlrimiz vardı. Mgr unutmusan?.. 

Vilnis qliz tapmacaya cavab axtarırmı kimi susub, 

fikr getdi. 

– Demk xatırlamırsan?! Onda qoy deyim: «Sarı yarpaqlar» 

– Raymond Pauls möcüzsi! Axı biz hr ikimiz 

onun heyranıydıq!.. 

– H, h! Aman Allah, nec unuda bilrm?! Biz ilk 

df sninl maestronun ruhumuza qida vern o hzin 

melodiyasının sdaları altında… 

Kristina hadt barmaını Vilnisin islaq dodaqlarının 

üstün qoyub dedi: – Sus, Vilni, yalvarıram sn, tlsm! 

Hr ikisi susub, am iıında bir-birini hsrtli baxılarla 

süzdülr. amların öllrindn sevgi dolu qlblrin 

sanki çınqı düürdü. 

– Mn onun müllif konsertindki mahnılarını bu 

disk yazdırmıam. Bir az sbr et, zizim, indi sni özüml 

161

irlikd keçmi götürcym!.. – Kristinanın pıçıltısı Vilnisin 

üryin dün çınqını alova çevirirdi. Orqanın aır, 

titrk sdası baa çatandan sonra otaa «Dnizin ssi» 

doldu: – Gnc bir qız özünü asmaq istyirmi… Birdn radioda 

onun bstldiyi mahnı sslnir. O ecazkar musiqini 

axıracan dinlyn qız intihar etmkdn vaz keçib, yaamaı, 

hyatdan zövq almaı qrara alır… – Kristina bu 

klmlri d pıçıltıyla söyldi. 

– Bizim maestronu çkib Moskvaya aparmaq istyirdilr 

– mrkzi televiziyanın musiqi proqramları redaksiyasına, 

ancaq o, getmdi, – stdi desin ki, itindn piiyincn 

zbrdn tanıdıqları Raymond özü d rusları 

xolamır. Ancaq bu fikri dilinin ucundan qaytardı, sözsözü 

çkib, axır glib rus zabitinin üstün çıxacaqdı. 

Birdn Kristina küsüb ged bilrdi. Ancaq o Kristinanın 

heç vaxt çıxıb getmsini istmirdi, – «Sarı yarpaqlar» 

lyaqeri onu dünyaya tanıtdı. Axı o sntkar kimi öz 

ilhamını bu torpaqdan alır. ndi Qrbi Avropa münnilri 

d onun mahnılarını oxuyurlar. O da «ABBA», «BoneyM» 

kimi dünya estrada ulduzları qdr mhurdu. Hl 

bir qulaq as, Kris, bu onun öz barmaqlarıdır – Raymond 

Paulsun gödk v sehrli barmaqları «Vida valsı» çalır… 

Bu zaman Kristina onun llrini tutub ayaa qaldırdı, 

üzünü-üzün qoyub, yava-yava musiqinin ritmin uyun 

rqs elmy çalıdı. Addımları v hrktlri irliy gets 

d, xyalları on üç il geriy dönmüdü. On üç il vvlki 

Kristina il Vilnis kimi üzbüz dayanmıdılar. Növb 

«Sarı yarpaqlar»a çatanda: 

– Mn bu mahnını sabaha qdr dinlyrm, doymaram… 

«Sarı yarpaqlar» sanki sehirli bir ll onların paltarlarını 

soyundururdu. Cnntin qoynundakı Adml Hvva 

kimi çılpaq qalmıdılar. Maestro is gah cour, gah da 

yataa uzanan sevgililrin bir-birlrindn aldıı böyük 

hzzin ömrünü uzatmaq üçün royalın irmayi dillrini 

162

ahst tumarlayırdı. El bil sahil can atan dnizin dalalarına 

meh sıal çkirdi. Sonra o coqun dalalar sahilin 

köksün ba qoyub, yorunluunu alırdı. 

– Vilni, – dey Kristina pıçıldadı, – bu gün qdr snin 

barnd düünnd bir sual mni çox narahat edirdi. 

Düünürdüm ki, axı snin çalıdıın «Uzvara» karamel 

fabrikind o qdr gözl v subay qadınlar var; hmi d 

hkim müayinsindn keçirlr, bs bu konfet kimi irin- 

kr qadınlardan niy birini özün hmdm seçmirsn? 

Axı sn salam bir kiisn! 

Vilnisin ssi am kimi titrdi: 

– Mn sn öyrmim Kris, yalnız sninl yaxınlıq 

ed bilirm… 

– Mn buna indic min oldum. Baıla mni, vvllr 

el düünürdüm ki, içkiy gör, blk, snd impotentlik 

var, çünki bu üç ildn artıq bir vaxtda qadın rfiqn 

olmadıına gör mn öz qnatimd haqlı olduumu sanırdım. 

Axı bu gün qdr salam bir kiinin qadınsız 

keçin bilmsin kim inanardı? 

– gr snsiz çkdiyim iztirablar ahidim olsaydı, 

onda, yqin ki, bel düünmzdin… 

– Bu gözl, xo anları tkrar yaadıımız üçün maestroya 

– bizim Raymonda ruhu coduran nmlrin 

gör minntdar olmalıyıq, – dey Kristina tzdn ona 

sarıldı. El bil birlikd olmadıı illrin vzini çıxmaq 

üçün lin fürst dümüdü. Bu df hzin musiqiy telefonun 

ssi qarıdı. Danıan Kristinanın birlikd yaadıı 

rus zabiti idi. Ona qulaq asdıqca, Kristina mindiyi atdan 

zorla endiriln ıltaq ahzadlr kimi prian oldu. Bir az 

vvl ehtirasdan qıılcım parlayan gözlrini qıyıb, telefonun 

dstyini hirsl sıxdı: 

– Mn sizi baa dümdim, van Petroviç! Unutmayın 

ki, mn sizin nikahlı arvadınız deyilm. Gecni harda keçirib, 

kiminl qalacaımı özüm bilrm. Mgr, ziz 

163

anasını itirn qanuni rim tslli vermk üçün icazni 

sizdn almalıydım? ndis, gecniz xeyr qalsın! H, üstünüzü 

d örtmyi unutmayın. Sabaha qdr… 

Vilnisin drdi yen tzlndi. sblrini sakitldirmk 

üçün otaqda var-gl ed-ed siqaret çkmy baladı. 

Kristina onun lüt bdnin baxa-baxa öz-özün danıırmı 

kimi gileylndi: 

– nana bilmirm, o mniml ilk df hrbçi kimi danıır. 

El bil Reystaa qlb bayraını bu sancıb. Ya da 

fqanıstanda keçirdiyi hrbi mliyyatlara gör külli-almin 

ona borcu var?! 

Vilnisin d sbri tükndi: – Kris, zizim, l çk ondan. 

nan, bizim torpaqda ona heç vaxt general maaı almaq 

nsib olmayacaq! Latviya azad, sözün sl mnasında suveren 

dövlt olacaq! Sovet mperiyası süqut edck! – dedi, 

sonra özünü l aldı, – Qulaq as, gl, birotaqlı mnzillrimizi 

satıb, vzin hr raiti olan iki otaqlısını alarıq. 

Sn, mn, nqa yen bir ail olarıq. Söyl, blk, sn 

ondan qorxub-çkinirsn? 

Kristina baını bulayıb susdu. 

– Öz ailmi qaytarmaq namin mn o clafı öldür d 

bilrm… 

– Bel danımaq sn yaramır, axı o da insandır… 

– Bs mn? Mgr mn insan deyilm? Çox heyif, sn 

ömrünün n gözl çaını çürük bir imperiyanın murdar 

zabitiyl keçirirsn… Sn hl mn de görüm, bu gün 

qbiristanlıqda Matissi tanıdın? Yan Karloviçi deyirm. O, 

anamı çox sevrdi, htta birlikd kilsy d gedirdilr. 

Bilirsn, qoca Matiss deyirdi ki, Qorbaçovun alnındakı lk 

çox thlükli lamtlrinin niansidir. Guya dini 

rvaytlrd bel bir adamın rhbr olacaı bildirilib: 

qılınc Mixayil insanlara flakt v bdbxtlik gtirck, o 

tarixin gediini dyiib, xalqlar arasında davt salacaq. 

Bir düün, onun srxoluqla mübarizsi Don Kixotun yel 

164

dyirmanı il vurumaına bnzmirmi? Snc rus vana 

içkini trgitmk olar? Bunlar hamısı bhandir. Onu ruslar 

özlri taxt-tacdan salacaq. Ancaq ona qdr o, öz eytani 

mllrinin qanlı izini hr yanda qoyacaq… Odur ki, sn 

evin dön, deyirm, o imkanlı rus zabitil yaamaın birc 

qpiklik mnası yoxdur!.. 

– Dayan, Vilni! Sn mni qoxudursan! Bir vaxtlar 

yataq otaında aramıza boaltdıın araq, çaxır ülri 

girrdi… ndi d Puqo, Qorbaçov, n bilim daha kim! Axı 

mn qadınam. Qadının hyatını gözlldirn mhbbtdir, 

dava-dala yox! Snin ba qoduun siyastin bel 

mhbbtl heç bir laqsi ola bilmz!.. 

– Lnt eytana! Bir az vvl sn on üç il bundan 

qabaq ilk df bu mnzil gln Kristinaya el bnzyirdin 

ki… – Vilnis birdn susub, qadın mhbbti qarısında 

özünü borclu sanan cngavrlr kimi çarpayıda oturmu 

Kristinanın önünd yilib, baını onun çılpaq dizlri üstün 

qoydu. Maestro Raymond is susmaq bilmirdi. ndi o, 

«Mnim yolum»u ifa edirdi. Onu shr qdr dinlmkdn 

doymadıını söylyn Kristina sssiz-smirsiz axıtdıı 

göz yaları içrisind oturub, Vilnisin qıvrım saçlarını 

sıallayırdı. 

*** 

«…Bs bizim yolumuz nec olacaq?!» – öz-özün 

pıçıldayan Vilnis indi dniz sahilind drin düünclr 

dalıb, bu suala cavab axtarırdı. “Görsn, Kristina sevmdiyi 

o rus polkovnikl bundan sonra daha n qdr birlikd 

olacaq?!” Fikirlirdi ki, gr dörd-be il bundan qabaq 

srxoluq girdabından özünü qurtara bilsydi, yqin ki, 

indi çimrlikd uzanıb, bel axmaq suallara cavab axtarmaqla 

mul olmazdı… Kristinayla qızı bu gün yanında 

olardı. «Görsn, indi Bakıda – Xzrin sahillrind n- 

165

qanın günlri neç keçir? Köhn Riqa üçün darıxırmı?». 

Vilnis hrbi xidmtd ünsiyytd olduu bakılı sgr 

yoldalarını bir-bir xatırladı, axı onlar da köhn Bakıdan – 

çrihrdn aızdolusu söhbt açardılar. Blk, indi nqa 

bakılı rfiqsiyl keçmiin yadigarı olan o tarixi yerlri 

gzib-dolaırdı?! Bu qdim cnub hrinin qonaqprvrliyi 

bard Vilnis çox eitmidi. Ancaq qızının bxti gtirmidi; 

atasının eitdiklrinin canlı ahidi olmaq onun qismtin 

dümüdü. 

…Bu zaman çimrliyin piv v srin sular satılan kökünd 

quradırılmı musqili mrkzdn ucalan tanı qadın 

ssi trafa yayıldı. Estrada münnisi Raymond Paulsun 

«Sarı yarpaqlar»ını sev-sev, övql oxuyurdu. 

Bu gözl mahnı körfzin sarı khraba sahillrin, 

köhn Riqaya yaraırdı. Bu gün blk d Xzrin sahilind 

– Bakıda istiraht edn qızı nqa da öz yaıdları il bu 

lyaqeri dinlyirdi. Bu mahnını qocalar da, cavanlar da sevirdi. 

«Sarı yarpaqlar» hr bir nsil, hr bir fsil uyun 

idi. rlidn is qızıl payız glirdi. Bir payız gününd sarı 

yarpaqlar parkları, cıırları, skilri bürüynd Kristina 

qızı nqa il geri dönckdi, Vilnisin dünyasına qayıdacaqdı. 

Öz dünyasında Vilnis bu hqiqt Sovet Ordusunun 

vtnindn gedcyi gün min olduu qdr inanırdı. 

…O gün maestronun bstldiyi «Sarı yarpaqlar» 

hm d milyonlarla insan ömrünü saraldıb-solduran qırmızı 

imperiyanın XZAN çaından bhs edirdi… 

Avqust 1985-fevral 1987, 

Riqa hri 

166

13 

( 

) 

... . . 

 

. , 

, , 

, 

. . 

... 

. 

 

. . 

. 

. - 

. 

... – , 

, . - 

. – - 

. , 

, , 

: 

– , ! – . 

, 

, . 

... 

... - 

. . 

167

. 

, , - 

( - 

). ... 

– 

. 

, , 

. 

, 

. - 

. , - 

, ... 

. - 

. . 

... , 

. , 

, , 

, - 

. – , – - 

«», . - 

?! - 

. , ... 

, , . 

– , ! – , 

– ? 

? ... 

– , , - 

- 

... , - 

, ... 

... . , - 

. 

. 

, : 

168

– , , ... ( - 

, 13 , 

). 

. 

. , , 

. , 

, , ... 

-, , , 

. 

. , - 

- . 

. , 

... 

, 

! , 

... , 

. - 

, : 

– ? 

, - 

, . 

, . , : « - 

, , ... - 

 

... ...» 

. . 

, 

, . , 

, : 

, , ?.. 

... , , 

... 

, 

. 

169

... , 

. 

, , 

 

. , , 

... 

, . 

. - 

. - 

. , 

 

. 

, - 

: 

«... , - 

. 

, ... 

, . - 

, … 

: « . - 

». 

. 

... , 

. , - 

, . 

, . 

, 

. 

... . 

- 

: « ..., ! ! , 

! - 

. , - 

... . ! - 

170

! , - 

!.. . !». 

... ! , ! , 

! ?!. 

, . 

. 

, ? , 

 

, ? , 

... , 

- 

. , ... 

! . 

. - 

!» 

... , - 

. , , – 

! 

... . . 

. - 

. 

. . « 

» – . 

... - 

. «». 

, ... 

. . 

, : 

– , – . 

– , -? – . 

, – , – - 

. 

... , 

. 

171

. 

, - 

. , 

. 

. ? 

. 

– , , 

, ... : 

, . , , - 

... 

– , – , – - 

. , 

... . 

, – - 

. , . 

... . - 

, . 

... - 

, ... 

. 

. - 

... 

... 

. ! 

*** 

... . 

. 

. 

, - 

, 

. 

172

. , , 

, ... 

. - 

, , 

. 

– - 

, – , , – - 

– 

. ? 

, . , - 

, , – 

... 

: 

, , ? 

, , - 

! : 

– ! !.. 

, 1985 

173

AX YAZIQ VTN! 

DV QAPISI 

v ya MÜQVVA ADAM 

(pritça-povest) 

Dünyada n iyrnc ey adamları vzif, an-öhrt 

namin canlı müqvvalara çevirmkdir. Müqvva 

adamları idar ednlr onların n cür ss 

çıxaracaqlarını (nec hrkt edcklrini) 

vvlcdn yaxı bilirlr. 

Müllif 

… Baını llri arasına alıb gözlrini bir nöqty zillmidi. 

Vzify tyin olunandan sonra tez-tez aır dü- 

ünclr dalırdı; bu kabinetd baxdıı hr gu ona keçmi 

baçını xatırladırdı, interyerd xırda-para dyiikliklr 

aparıb, kreslosunu tzls d, özünü ndns özg qoltu- 

unda hiss edirdi. Ortası dazlamı baının da bzn özgy 

aid olduunu düünürdü. 

– Bs mndn hcv yazıb, «Vzify keçni, baı özünün 

deyil…» söylyn air niy mnvi cza verrm? Ny 

gör onunla gnclik illrind ksdiyimiz duz-çöryi tapdaladım? 

– dey pıçıldadı, – bel görünür, vzif insan mnliyini, 

lyaqtini sınamaq üçün çox çtin imtahanmı… 

Bu qoltuqda oturan güncn o, çox cfalara dözmüdü; 

vzifc özündn böyüklr tzim edib, yaltaqlanmıdı, 

bzn aır söyülri, tikanlı sözlri, thqirlri qula- 

174

qardına vurmudu. El bu kabinetd keçmi icra baçısı 

onu az gözümçıxdıya salmamıdı. ndi budur, çkdiyi cfaların 

sfasını görmk üçün lin fürst düüb; Div Qapısında 

yln himaydarı yaltin böyük rayonlarından 

birini, xalqın taleyini ona etibar edib! Ancaq zaman o 

zaman deyildi: artıq hamı – uaq da, böyük d yaxı bilirdi 

ki, Günlini o idar etmir. Yalnız yerin-göyün sahibi olan 

uca Allahın riki olmur! Özünü kiçik tanrı hesab edn 

bizim ba qhrmansa yaadıı biznes zmansind nnvi 

hal alan rikli ilrin srt qanunları il üzlmidi. 

Düünürdü ki, bir olan Allahın riki yoxdursa, onda yer 

üzünd pul namin bir-biri il riklik edn adamların da 

n Allahı vardı, n d imanı; var-dövlt ehtirası, an-öhrt, 

mnm-mnmlik mrzi vicdanlarını susdurmu, 

insaflarını öldürmüdü: «Ruhunun gözü kor olanın vicdanı 

da lal olar!». ndi .. tz vzifd özünün eytana trs 

papı tikmkd ustaladıını znn edirdi. Htta böyük 

rikinin – Qaraçuxa adlı himaydarının dilini-azını balatdırmaq 

üçün qara mollaya cadu-pitik d eltdirmidi. 

Amma tz baçının qulaqlarında ks-sda vern tanı bir 

baırtı heç susmaq bilmirdi, onu tez-tez ittiham edib: – 

Sn bu vzify layiq deyilsn… Sn bostan müqvvasısan! 

– dey-dey beyninin qurdunu trpdirdi. O baırtı 

günlrin bir günü bu kabinetin divarlarını titrtmidi, 

tavandakı çilçıraı yerindn oynatmıdı: 

– Lnt sn, kor eytan! Axı sn kimsn, nçisn ki, 

bizim uzaqgörn, dünya öhrtli müdrik rhbrimiz sni 

tanısın, adam yerin qoysun? Yox! Grk sni ona tanıdıb, 

tqdim elynlr yaxı-yaxı fikirlydilr… 

O gün dövlt baçısının srncamı il tanı olub, el 

hmin andan da rayonun keçmi rhbrlrinin crgsin 

qatılan bazburutlu baçı qfsind çabalayan yaralı aslan 

kimi qzbindn dön-dön codu. Htta siftin d tüpürdü, 

rfsiz, blh, dyyus… dedi ona. Aman Allah, ada- 

175

mın içind n qdr tüpürck olarmı?! .-nin qdim 

hb cngavrlrin oxatdıı keçmi icra baçısı el bil 

yeddi il tkbaına bu vzifd riksiz-filansız yıdıqlarını 

tüpürcy çevirib, hmin gün üçün saxlayıbmı: – Dem, 

deyilnlr doru imi, mnim ayaımın altını qazan köstbk 

snmisn! Üzüm gül-gül torbamı gizlic tikn 

nankor… Ayaqlarımın altında ilan kimi sürünürdün. Biriki 

df baını zmk istdim, qoymadılar. Bu güncn 

mn sni heç adam yerin qoymamıam. Ancaq sni adam 

bilib, adam crgsin qatanlara get qurban ol! V unutma 

ki, sn onlar üçün bu postda canlı robotdan baqa bir ey 

deyilsn. zinsiz-filansız heç birc addım bel ata bilmycksn. 

Sn bir buna bax, uzaqdan düym il idar olunan 

robot bu boyda rayona rhbrlik edck! Mn snin dabbaxda 

gönün bldm. Heyif, i-idn keçib daha, amma 

bil ki, hyatda iki ey riksiz idar olunur; onun biri vzifdi, 

o biri arvad! Sn is vzifn kimi, lap arvadını da… 

Prezident Aparatından gln nümaynd onu sakitldirmk 

istdi, thqirsiz-söyüsüz danımaa dvt etdi. 

Moskva kimi böyük hrd ali thsil almı, bir müddt 

orada yaayan – vtnin müstqilliyi brpa olandan 

bri ikinci df doulduu rayona rhbr tyin olunmu 

köhn baçı yerin gtiriln tz baçını rus dilind 

xarakteriz eldi: – Da razve, vı ne videte, çto, on ne çelovek, 

a nastoyaaya kitayskaya kukla, vanka-vstanka, oqorodskoye 

çuçelo?!. 

Nhayt, ..-nin ünvanına doma ana dilind yalı 

bir söyü deyib toxdadı. Özünün dediyi kimi, dorudan da, 

iki-üç ay vvl onu vzifsindn uzaqladırmaq istmidi. 

Xahiin kimlr glmdi? Rayonun ba hkimi, telekommunikasiya 

qovaının risi, mkdar jurnalist, hörmtli 

bir hacı, tanınmı bir air… «Bu adamların hörmtini, görsn, 

o, nec qazana bilib?» – düünmüdü. 

176

O vdlrd özünü orta sr padahının çoxbilmi ba 

vziri kimi aparan birinci müavini icra baçısına xbr 

vermidi ki, hr dair seçki komissiyasının sdri irinbala 

rbtzad baımıza bla olub! «O qdr qudurub ki, aya- 

ınızın altını iriçalovlu ekskavatorla qazır, özü d düz yeddi 

ildir ki, müllimlrin mk haqqından bala-bala yeyib-iir, 

ellnnir özüyçün. N hrin abadlıq ilrin, n d 

idmanın inkiafına bir manat kömk edir. Bir ayaı da el 

paytaxtadır. Div Qapısında kef edir. Deyilnlr gör, ora 

div boyda ilr görn yepyek adamların msknidir. Atalar 

hdr yer demyiblr ki, “arxalı köpk qurd basar…” 

Rixndl gülüb, inanmamıdı o zaman. Prezidenti 

olduu «Gün» futbol klubuna yardım qoparmaq üçün 

idar müdirlrini yerli-yersiz qaralamaq birinci müavinin 

akri idi. Ancaq bir df baçı nec oldusa eitdiklrini 

.-y söyldi. O, da bu kabinetd n hallara düdü, alayıb 

göz yaı tökdü, kri qalxdı. Üryini tutub, namusuna 

and içdi ki, bu dedi-qodunu yayanlar mnim yerim 

göz dikn adamlardı. Mn hara, sizin apardıınız da boyda 

vzif hara?.. Mn heç xyalıma bel ey gtirmmi- 

m. And olsun, baınızın üstünd o müqdds qurana!.. – 

V qorxa-qorxa Qurana l basıb, onu arxayın etmidı. 

…Gözlnilmz thvil-tslim mqamı prezident aparatının 

öb müdirinin hüzurunda n düündüs, sabiq baçı 

zmansinin görkmli mollası kimi ad-san qazanmı mrhum 

babasının yadigarı olan perqament cildli qdim Qurani-rifi 

kitab dolabının üstündn götürüb, yen ona 

uzatdı: – Bu müqdds Qurani-rif and iç ki, sn bir d 

rayona xyant etmycksn!.. 

Tz baçı dili topuq vura-vura dedi: – And içirm ki, 

sn xyant etmycym!.. 

Köhn baçının qzbi yen da çayı kimi kükrdi: – 

Ay danaba müqvva, sn artıq mn xyant edibsn, 

istyirm ki, bu rayona xyant etmysn, yaxı adamlara 

177

quyu qazmayasan, xbislik etmysn, sndn bacarıqlı 

olanları güdaza vermysn!.. Qanduuun? – Son klmsind 

«u» hrfini uzadaraq qsdn yerli lhc il danııb, ona son 

df xbrdarlıq etdi: – Qurani-rif yalandan and içdins, 

pis gün qalarsan, zab-ziyytdn qurtulmaq üçün özün 

ölüm arzulayarsan. Allah hr iki dünyanı sn qara edr! 

Daha taxtan dün baçı hddini aıb, thvil-tslimi 

uzatmasın dey, rayon polis öbsinin qrargah risi içri 

dvt olundu. Köhn baçı öhdsind olan tabel silahı 

onun itirakı il tz baçıya thvil verdi. 

*** 

O hycan dolu anları xatırlayanda tz baçı indi d 

udqunub, tla keçirirdi. Aradan xeyli vaxt keçs d, köhn 

baçı tez-tez yuxusuna girirdi. Onun yen icra baçısı 

vzifsin qayıdacaı bard gzn söz-söhbtlrdn narahat 

olurdu. Bzn saatlarla tk oturub, keçmi baçının hrktlrini 

yamsılamaq istyirdi; görsn, o, bu kabinetd tktnha 

olanda, n çox n bard düünürdü? Pncrdn 

bayıra nec boylanırdı? Baçı vzifsind ilyn adamların 

hyatı, yaayı trzi hmi onun üçün sirli-soraqlı, möcüzli 

alm dönmüdü: «Görsn, yatanda nec yatırlar, duranda 

nec dururlar? Qonaq-qarasını nec qarılayıb, nec yola 

salırlar? Arvad qohumları il n cür davranırlar?». 

Bir gün bxt ilahsi üzün güldü. Div Qapısı ylnclr 

mrkzind elmi rhbrin rast gldi. Qribdir, otuz il ali 

mktbd tlblr elmi ateizmdn mühazirlr oxuyan, 

Allahın yoxluunu, dinin puç v fsan olmasını söylyn bu 

adam indi özünü ilahiyyatçı alim, filosof kimi Prof. Dr. Qaraçuxa 

ayaması il mhurladırmıdı. Htta keçmi tlbsin 

fxrl bildirdi ki, bir neç gün vvl hökumt baçıları il 

Kbd ümr ziyartind olub: «Bundan sonra hr il Hcc 

gedcym. Mni böyük filosof, elm adamı, akademik kimi 

178

indi hr yerd eidirlr». .. o zaman düünmüdü: «Bu nec 

olur? Professor vvlki kimi heç yeyib-içmyindn qalmır. 

Yqin qumar oynamaını da trgitmyib. Axı deyirlr ki, südnn 

gln sümüknn çıxır, yni o, dorudan da, Allah adamıdı? 

ndiki zamanda Allahprst olmaa n var…». Qaraçuxa 

da .-nin el bil üryini oxumudu: «Biz grk öz müstqilliyimizdn 

gen-bol istifad edk, indi insan kimi yaamaq 

istyirsns, grk hm Allaha, hm d eytana scd edsn! 

H de, görüm sn n il mulsan, Günlid n var, n 

yox? Oranın baçısı kimdir, aranız necdir?». Nec olmudusa, 

söz-sözü çknd.. demidi ki, baçı zalım olu, rayonu 

lap Vatikan kimi dini mrkz döndrib; paytaxtdan ora tz 

polis risi, prokuror, mhkm göndrilnd ictimaiyyt 

nümayndlrinin gözü qarısında onlara Qurana and içdirib, 

sonra xeyir-dua verir, bir sözl, rayonda paklıq siyasti aparır, 

özü d, birinci müavini d bütün dini mrasimlrd itirak 

edir. Mhrrmlik ayında, Aura günü Günlid bir qara 

parad olur ki, gl görsn, htta qonu rayonlardan llrin 

«Hr gün Auradır, hr yer Krbla» üarı götürmü qarapaltarlar 

bura axııb glirlr. Adam lap vahimy düür…». Qaraçuxa 

da onun sözünü ksib demidi: «Deysn, baçı sarıdan 

azın yridir? Sn mn onun dini mrasimlrd, lap el 

o Aura günündki itirakının video-kasetini gtir, gerisiyl 

iin olmasın! Mnim mslhtiml oturub-dursan, rtlrim 

ml etsn, el hesab et ki, rayonun tz baçısı sn özünsn!». 

Bax belc, onun da Div Qapısında qurdu ulamıdı; 

bxti ayaq üst qalxmıdı, ivkar tale ilahsi onu auuna 

basıb, bal kimi buslr qrq etmidi. O gündn .. dostdümnleytansayaı 

görüüb-öpümy vrdikar olmudu. 

*** 

…Telefonun zngi onu drin düünclrin qoynundan 

aldı: – Bli!.. Eidirm!.. Deyirsiniz, o köhn bostan yeri 

179

azar olsun?! Ba üst! Ba üst! hrin asaqqalları 

istyirdi ki, ora qbiristanlıq olsun. Bir halda ki, siz oranı 

bazar üçün mslht bilirsiniz, bazar olsun, mzarlıq üçün 

baqa yer taparıq!.. 

Dstyi qoyub, drindn köks ötürdü. Bu zaman selektorda 

kömkçiy aid düymnin iıı yandı. Baçı hadt 

barmaını hmin düymy toxundurdu. Kömkçinin 

ssi eidildi: – irin müllim, amama xanımı çaırtdırmıdınız, 

qbul otaında gözlyir. 

– çri glsin! – dedi. Kabinet gnc bir xanım daxil 

oldu. Qadın yaxınladıqca baçının burnuna tanı qoxu 

doldu. El bil klassik airlrin, toy xanndlrinin, el aıqlarının 

övql mdh eyldiyi tz-tr amamalar amama 

xanımın qoynunda gizlnmidi. O amamaların tri baçını 

mst elyirdi. Özünü ciddi göstrmy çalısa da baçının 

üzü turp kimi qızardı. amama xanım da a yanaqlarını 

nlik-kiranla qızartmıdı. Onun ivkar tbssümlri 

tz baçıya ürk açan xo anlar vd edirdi. Kiilrl 

dostluu etibarsız sayan baçı hm d xroniki qısqanclıq 

azarına mübtla olmudu. Özündn yaraıqlı, ucaboy, 

aıllı kiilr bsldiyi hsd hissi onun zövqün qara kölg 

salmıdı. Gözlliyi hamıdan daha yaxı drk etdiyini, 

seçmk qabiliyytin malik olduunu düünn baçı indi 

vzif baında olan qadınlara daha çox güvnirdi. 

Xbis adamlar öz bacarıqsızlıına hmi tmtraqlı 

sözlrl imkansızlıq donu geyindirirlr. Yaxı tanıdıı ki- 

ilrin xahiini: «mkanım yoxdur, bu i mnlik deyil, 

savadınıza, bacarıınıza böyük hörmtim var, ancaq ixtiyar 

sahibi deyilm…» bhansiyl qulaqardına vuran baçı 

üzünü amama xanıma tutub: – Bu aparatdakı içilrin 

mnim barmd n düündüklrini bilmirm, – dedi, – hl 

ki, aralarında mnim etibar edib, güvndiyim adam çox 

azdır! Özün d yaxı bilirsn ki, onların çoxu keçmi baçının 

kadrlarıdır… styirm ki, sninl birlikd ilyk. 

180

Maaından lav hr ay konvertd sn 500 dollar verilck… 

Qadın gülümsünüb: – Siz biln mslhtdir, irin mü- 

llim, – dedi. V xyalına tz baçı il mkdalıq edib, 

birlikd ilmk istyn kiili-qadınlı çox adam gtirdi. 

Tkc vzif xatirin deyil, hm d baçı il quruca ünsiyyt 

saxlamaq üçün ldn-ayaqdan gednlrin arasında 

amama xanımın zrif cinsdn olan rqiblri d az deyildi. 

O, razılıqla gülümsünüb ayaa qalxdı. Xudahafizlib qaliban 

addımlarla gedndn sonra onun özünmxsus amama 

qoxusu hl d kabinetd qalmıdı. Bu qoxu baçıya 

qdim Gün çayının knarındakı Köhn Bostan yerini 

xatırladırdı. çin-çölün hopmu amama qoxusunu xaricd 

istehsal olunmu srinkedn kabinet yayılan xfif 

meh qovub çıxarmaq istyirdi… 

amama trindn xumarlanan baçınınsa gözlri önünd 

hrd daha bir tz bazarın tikintisi üçün nzrd 

tutulmu Köhn Bostan yeri canlanmıdı. 

*** 

…Böyük meydançaya bnzyn o Köhn Bostan yerind 

tk ayaı üstünd cansız bir müqvva dayanmıdı. 

çindki boluqda külk uuldayırdı. Külk güclndikc, 

el bil müqvva qorxub, tla keçirirdi. Çünki ot-lf doldurulmu 

içini payız külyi amansızlıqla lk-vlk elyirdi. 

Bu zaman dilsiz-aızsız müqvva yerin-göyün sahibin 

sssizc yalvarırdı ki, ıltaq payız külyinin cilovunu 

çksin! Yoxsa içalatını çöl töküb, havaya sovuracaqdı. 

Dondan-dona, qılıqdan-qılıa, qılafdan-qılafa gir-gir 

xeyli müddt idi ki, müqvva vücudunu birthr qoruyurdu. 

Adam olmaq arzusuyla neç yay-payız yola salmıdı. 

nsanabnzr bostan dclinin dana kllsi qırmızı rngli 

kauçuk vedr il örtülmüdü. Qızmar günin altında qup- 

181

quru qaxaca dönmü kll çoxdan qurd salmıdı. Kllnin 

qurdları trpndikc müqvva özündn çıxırdı. Son vaxtlar 

bostana dli-divan kimi aiq olmudu. Amma amama trindn 

mst olub, süst dün müqvva cındırı cinlri hürküdn 

qiyafsindn utanırdı. Gizlinc xo tri könül oxayan 

amamaları bostandan drib aparan adamlara hsd 

aparırdı. Hicran çkn aiqlrsayaı müqvvanın vücudu 

getdikc riyib muma dönürdü… 

Bir df bostan uralanandan sonra burada futbol oynayan 

uaqlar müqvvanın cındır libasını çıxarıb, yin-baını 

tzldilr. Boynuna son dbd olan narıncı qalstuk taxdılar, 

qırmızı vedrni zibilliy atılmı nimda lyapa il dyidilr. 

– Müqvvaya bax ey, müqvvaya! Lap adama oxayır. 

– H, düz deyirsn! Ancaq heyif ki, tkayaqlıdır… 

– N çtin eydir, glin biz ona bir ayaq da düzldk, 

olsun ikiayaqlı… – Bu fikri söylyn mktbli hm d divar 

qzeti üçün eirlr yazırdı. O eirlrin birind müqvvadan 

bhs edirdi... 

– Yox, yox! – dey uaqlardan biri ona etiraz eldi, – 

Ceyhun, bu müqvva ikiayaqlı olsa, burdan qaçıb getmz 

ki?!.. 

– Sn guya, zarafat edirsn?! Mgr televizorda danı- 

an müqvvaları görmyibsn? Hamısı da böyük-böyük 

vzif dalınca qaçırlar. Bizim bu müqvvanın onlardan 

nyi skikdir ki? 

– Qiyafsini dyindn sonra bu müqvva bizim 

mktbin direktoru irinbala müllim oxadı. nsafınız 

olsun uaqlar, glin ona ikinci ayaq da düzldk! Yazıqdı, 

qoy gedib, mlli-balı adam kimi ellnsin! 

– H, uaqlar, siz «Buratino» filmin baxmamısınız? 

Buratino odun parçasından olsa da, uaqlarla qaynayıbqarıır, 

hamı onu sevib-zizlyir. O, da adam kimi alayıb-gülür, 

danııb, rqs edir… 

182

– N deyirsn de, ancaq bizim bu müqvva o uzunburun 

Buratinodan da yaxıdır. styirsn, gl mrc glk! 

Sn heç ömründ bel alim müqvva görmyibsn! 

– Ha, haa!.. , sn n alim-malim deyib hapa-gopa basırsan? 

Yox ey, hl çaıb deputat-zad olar aa!.. Heç alim d 

bu uralanmı bostan yerind qapı diryi kimi dayanar? 

– Düz deyirsn, müqvvadan alim olmaz! Müqvvadan 

xadim olmaz: 

Bu Allahsız müqvvanın – 

N dostu, n anası var. 

N Hvvatk nnsi var, 

N Admtk babası var! 

– Ceyhun, bs müqvvadan o qaraya sirda olar? – 

Bunu deyn mktbli li il telefon diryinin baında 

oturmu qaranı göstrdi, – o gün gördüm ki, o qara yl- 

ib bu müqvvanın tpsind, el qarıldayır, el qarıldayır, 

sanki müqvva üçün günorta konserti verirdi. 

Uaqlar qhqh çkib gülüdülr. Ceyhun onlara 

baxıb dedi: 

– Kim bilir, blk, qara müqvvaya ns bir xo, ya 

da bd xbr verirmi?!.. ndi is glin siz o qaraya 

müqvvanın dilindn yazdıım tz bir eir oxuyum: 

Hay salır, qarıldayır, 

Hava glib baına?!. 

Bu dünya yaman glir, 

Qaraların xouna. 

Mni qarıma qara, 

ad xbrin min olsun! 

Olma baıma aa, 

Bir azca rhmin olsun! 

183

Snin ömrün üç yüz il, 

Ömrün-günün n keçir. 

Mnimki blli deyil, 

Arzularım yan keçir. 

Hr günümd ziyyt, 

Hr günümd dözüm var. 

Gör n gün qalmıam, 

Qara, sn sözüm var. 

– Dorudan da bu eri sn özün yazmısan, Ceyhun? – 

Bu sualı vern mktbli yoldaına Ceyhun da zarafatla cavab 

verdi: 

– Yox, dedim axı, bizim bu müqvva yazıb!.. 

… Sonra uaqlar gül-gül ordan uzaqlaıb getdilr. 

Adına müqvva deyiln insanabnzr köhn bostan dcli 

ikinci ayaı düzlndn sonra xeyli ciddilmidi. Onu l 

salıb, msxry qoyan mktbli uaqlardan incis d, övksini 

udub, sanki drin düünclr qrq olmudu: «Qoy 

bu tz ayaım yer tutsun, adam olub, adamlara qounlandan 

sonra siz göstrrm alim-müqvva olduumu. ndi 

gülün, mni l salın! N istyirsiniz adıma yazın!.. Keçn 

df futbol oynayanda qapı diryinin yerin mni paya 

kimi yer sancıb, arxamı zrb il vurduunuz toplara ni- 

angah etdiniz... Eybi yox, vaxt glr mn qarı etdiyiniz 

bu haqsızlıın heyfini mktblilr arasında «Sünbül» kubokunun 

qalibi olan komandanızdan çıxaram. ndi gülün, 

aylar-illr ötüb-keçr, buranın böyüyü ollam! Alim-müqvva 

dey l saldıınız mn mzlumu onda tanıyarsınız! 

Yox bir, qara-qara mnd qoz varmı... 

Bu zaman mktbli uaqların gördüyü hmin ala qara 

glib müqvvanın baına qondu. Qara ahlıq quu deyildi, 

ancaq müqvvanın düündüklrini sanki qu fhmiyl 

184

duymudu. Qarıldaya-qarıldaya müqvvanın içi bo baını 

dimdikldi: 

– Qarr, qarrr! Sndki qozun n mal olduunu da mn 

yaxı bilirm, bu uralanmı bostan yerind qalmaını da! 

Uaqlar sni adam cildin salıblar, hl bir onları günahkar 

da sayırsan! Eh, ay baıbo bdbxt, mgr bilmirsn 

ki, snin böyüklük etmk eqin düdüyün bu yer bir 

vaxtlar ümumittifaq öhrtli Bostan idi. Bar-bhri aıbdaardı, 

vaqon karvanları buranın mhsulunu gec-gündüz 

dünyanın o baına daıyardı. O vaxtlar snin kimi müqvvaların 

xtir-hörmti d vardı, zhmi-zabitsi d. Müqvvalar 

dünyanın yarıdan çoxuna hökmranlıq edn böyük bir 

imperiyanın göstrii il planla da ilyirdilr, yalanla da! 

Nec deyrlr, elmlri d vardı, helmlri d. ndikilr 

snin kimi ancaq özlrini düünürlr. Günd bir partiya 

qururlar. Göz kül üfürüb, özlrindn zmtli heykl, 

xan-by obrazı yaradırlar. Bütprst müqvvaların robortlaan 

vücudlarında n Allah xofu, n d insan sevgisi olur. 

Onların hr eyi sünidi. Htta daıdıqları dbdbli titullar, 

fxri adları da… 

Qara yetmi il rzind gördüyü v ahidi olduu müqvva 

adamlar bardki söhbtlri ip-sapa düzüb, tzc 

Adam olmaq eqin dün müqvvaya nql eldi. Müqvva 

qaradan eitdiklrin mlli-balı heyrtlnmidi: 

«Sn dem, hl 37-ci ild müqvva adamlar iıqlı beyinlrini 

– ziyalıları, savadlı mollaları xalq dümni kimi Sibir 

sürgün yollayıb, say-seçm adamları mhv etmkd 

böyük canfanlıqlar göstriblrmi. Bs o zaman Stalin 

kimi dahi rhbr sdaqtl quluq edn qaniçn müqvvaların 

sonrakı aqibti nec olub?». Müqvva dillnmk 

istdi. Bu vaxt yoldan ötüb-keçn bir dst adam qbiristanlıa 

tabut aparırdı. Önd gedn mollalar ucadan «rrhman» 

oxuyurdular. Qara da son df qarıldayıb, söhbtin 

ara verdi. Al-qırmızı parçaya bürünmü tabutu göz- 

185

dn itncn seyr edn qara sonra boazını arıtlayıb, 

dünyagörmü ixtiyarın ssiyl dedi: – Görürsn, indi hr 

ey dyiilib, htta tabutların qiyafsi d! – Qaranın ssi 

bu df kdrli ovqat üstünd köklnmidi: – Bu cavan bir 

olanın tabutudur. Ruzi dalınca Sibir getmidi. Adam 

kimi yaamaq istyirdi. n böyük arzusu orada zhmtl 

qazandıı pulla geri dönüb ev tikmk, ail qurmaq idi. 

Tabutunun büründüyü o zr-xaranı nianlısı üçün göndrmidi. 

Onun öldürüldüyü o qrib yerlrd ömrü yarımçıq 

qalan bel cavanlar çoxdur. Htta burda vtn müharibsi 

zamanı hlak olan hidlrdn d çox!.. vvllr öz cli 

il öln ataların qara tabutu oulların çiynind mzarlıa 

gedrdi, indi qürbt diyarlarda qtl yetiriln cavan oulların 

qırmızı tabutları ataların çiynind… 

Yaxınlıqdan hıçqırtı ssi eidn kimi qara susdu. Müqvva 

onun ny gör susduunu duymamıdı. Duruundan 

aır nisgil v hüzn yaan söyüd aacının budaqlarına 

boylanan qara hycanla dillndi: – Bu onun Ruhudur. 

Öz cismin matm qurub, tabutunu qbiristanlıa aparan 

adamları görür… Mnim dediklrimi d duyub kövrldi. 

Sn onun hıçqırıını eitmirsn. Mns bu dünyanın maddi 

zab-ziyytlrindn qurtulub, ölümü sevincl qarılayan 

çox ruhlar görmüm. Amma qürbtd cismindn 

erkn ayrılıb, bu cür sarsılan, öz tabutunun arxasınca hsrtl 

boylanıb, yas tutan Ruh görnd uzun ömür sürdüyüm 

peman oluram. Htta özüm ölüm arzulayıram… 

– O ruh dediyin n olan eydir? – nhayt müqvva 

gücl dillnib xbr aldı. Sonbaharın ilk yaıı sanki bir az 

onu cana gtirmidi. 

– Mollalar moizlrind söylyirlr ki, Ruh yaradanın 

ixtiyarındadır. nsanda üç cür ruh olur – insani, heyvani v 

nbati. nsani ruh ana btnindykn bdn daxil olur, 

insan öldüyü anda onu trk edir, heyvani ruh insan vfat 

etdikdn yeddi gün sonra, nbati ruh is qırxıncı gün sonra 

186

dndn ayrılır. Ona gör d öln adama qırx gün yas 

saxlayırlar. Varlıq almind gözgörünmz ulu Tanrıdan 

savayı hamı bu dünyanı trk edckdir; adamlar, aaclar, 

qular, heyvanlar, htta müqvvalar da… 

– Ona gör mnim bu molla tayfasından zndeyizhlm 

gedir. Onların saqqalı, qiyafsi hmi ölümü, 

qliz söhbtlri bu gözl dünyanın fani olduunu xatırladır. 

Mollaların xo günü hmi özg qapılarında keçir, 

yas yerlrind özlrini dünyanın n xobxt adamı sanırlar. 

El bil tbitd bütün canlı-cansız hr n varsa, mollalara 

borcludur: «Baı mollanın, döü mollanın, yeddi 

paydan bei mollanın, yerd qalan ikisiyl d var, ii mollanın…». 

Qara onun sözünü ksdi: – El is niy snin niyytin 

adam olub, adamlara qoulmaqdır? Bs sn bilmirsn 

ki, vzifli-vzifsiz bütün insanlar dünyasını dyind, 

onlar fn-dfn edir, meyit namazı qılır, mzara qoyur, 

ruhlarına «Fatih-Yasin» oxuyurlar. Yas mrasimind rövzlr, 

mrsiylr deyib, Allah klamı, peymbr hdislri 

danıırlar. Düzdür, onların da arasında tamahkarı, fırıldaqçısı 

olur. Amma bir halda ki, sn d adam olmaq istyirsn, 

yaxı, tqva sahibi olan din xadimlrin hörmt edib, 

ehtiram bslmlisn!.. 

Qara sözünü tamama yetirib, uçub getmk istyirdi. 

Müqvvanın sifti bimi boranı kimi pörtmüdü. Kkly-kkly 

tez sorudu: – Ey hr yerdn, hr eydn 

xbrdar olan qocaman qara, axı mn demdin nec 

adam olub, adamlara qoulum? 

Qara qarıldadı: – Sn el bilirsn ki, adam olmaq 

asan msldir? Mgr müqvva kimi xobxt deyilsn? 

Adamlar sni geyindirib-keçindirir, adına eir-nm qo- 

ur. Sn is insan övladlarına hsd aparıb, kin bslyirsn. 

Azın qdrini bilmyn çoxun qdrini d bilmz! Qarıqa 

basmı o kirli vücudun qapqara kölg salır trafa… 

187

– Burda grksiz ya kimi mn la edib, hmiyyt 

vermirlr. Mns gözünün qarısında çox zab-ziyytlr 

dözmüm. Mnim d köküm bu torpaa balıdır. Bir d 

bu bostanda balqabaı, qarpızı, yemii, amamanı mühafiz 

etmkd böyük xidmtim olub. Buranın hr bir 

xırasını ziz tutmuam. Dflrl sosializm yarıının qalibi 

olmuam, htta mni Lenin, Qırmızı mk Bayraı ordenlri 

il tltif ediblr. ndi is hr yerd özllmdn, 

aqrar islahatdan dm vururlar. Mnim d bura sahib olmaq 

haqqım var! Hr cfasına dözmüms, niy d sfasını 

görmyim. Buranın sahibi olmaq ansını qazanmaq namin 

ilk növbd adam cildin girib, adam olu adama 

bnzmliym. Buna gör ny desn hazıram. 

– Pisniyytlr mqsdlrin çatmaq üçün eytanla 

izdivac balayırlar… Xoniyytlr is Allaha pnah aparırlar. 

Allaha sıınanın alacaı var, eytana güvnnin 

vercyi… Adamın cildi, yni bdni onun ruhunun libasıdır! 

Snin içind uyuyan eytan da adamların qlbin 

gir bilir, içind mürgülyir. eytanın bir vzifsi var: Yer 

üzünd insanlar üçün pis mllri gözl göstrmk, onları 

düz yoldan çıxarmaq! gr sn adam cildin gir bilsn, 

onda eytanın vsvssin tez uyub, n yaxı adamları 

an-öhrt namin kor ehtiraslarına qurban vercksn!.. 

Dünyanın indi az qala yarıdan çoxunu eytan xisltli 

adamlar idar edirlr. Bellrindn olmaq üçün sn d eytana 

aid xüsusiyytlrdn birin malik olmalısan; riyakarlıı 

özün pe edib, güclülr tzim etmlisn! Sni 

sevmyni sevmli, tnqid edni triflmlisn. Unutma 

ki, toz yuxarılara ayaqlar altında zilib, xıncım-xıncım olduuna 

gör qalxır. H, az qala unutmudum, mollalardan 

xoun glms d, qara mollaya irinlik duası da yazdırasan 

grk. Adamların gözlrin irin görünrsn onda. ndi 

gündmd olanların çoxu bu üsuldan istifad edir, guya 

rqiblrinin dilini-azını balatdırırlar. Sn d müqvva- 

188

lıını gizltmkçün inc siyastl simanı dyiib, cürbcür 

maskalar taxmalısan! Qulaında sıra el; adam olub, 

adamların crgsin qoulmaq istdiyin indiki cmiyytd 

mkrsiz-riyasız bir addım da irli ged bilmzsn! Saxtakarlıa 

hqiqt donu geyindirn adamçaların tamahı, yaramazlıı 

ucbatından hyatda saf, tmiz insanlar zab çkirlr. 

Müdriklrin dediyin gör, dünya el özü d tmiz 

adamlara qarı dlduzlar ittifaqı, nanciblr cmiyytidir. 

Xbislr badalaq vurmaqda, xsislr srvt toplamaqda 

ustalaırlar. Bxt ilahsinin hökmüyl snin kimilrinin 

gücü zif xarakterind, xbisliyind, xsisliyind, baya- 

ılıında cmlib… 

Müqvva içdn, çox drin ah çkdi: – Ey gözl Bxt 

ilahsi, sndn n aıl, n d müdriklik dilyirm… Mn 

bxt ver ki, bxtvr olum! Bu quruca qlbinin qapısını 

eytana açan müqvvaya yardım eyl! Arzuma çatmaq 

üçün eytanla izdivaca girmy mcburam… 

Baının üstünd qfildn imk çaxdı. Göy guruldadı, 

müqvva diksindi. Qara bir neç df qarıldayıb, qeyb 

oldu. 

*** 

…Mobil telefonunun qara qarıltısına bnzr melodiyası 

baçını öz almin qaytardı. Telefonun o baındakı 

gurultulu ssi eitck, dik ayaa qalxdı. Bakıdan zng 

edn adam sanki onun kabinetd nec saymazyana ylib, 

xyala daldıını görmüdü. Ancaq baçı tkc ayaa durmaqla 

kifaytlnmdi. Hm d danıa-danıa pencyini 

düymldi. Dön-dön: «Ba üstd, oldu, hll olunacaq, 

arxayın olun!» klmlrini söyldi. Telefon söhbti bitdikdn 

sonra sir-siftinin pörtüb-qızardıını hiss etdi. Arxa 

otaqdakı güzgünün qarısına glib dayandı. El sandı ki, 

güzgüdn ona baqa adam boylanır. Güzgüdki adam ona 

189

lap keçmi icra baçısı kimi baxırdı. Bir addım geri 

çkildi. Birdn güzgüdn ona boylanan keçmi baçının 

ssi qulaqlarında cingilddi: «– H, necsn, özg qoltu- 

unda bo baını girlyn müqvva! Sn söylmidim, 

vzify glmk asan, onu idar etmks çtindir. Snin 

indic danıdıın o nazirl, dövlt müavirlril, yaxud da 

deputatlarla mgr görmürdün ki, mn nec danııram? 

Bzn telefonda onlarla zarafatlaıb, adlarının yanına 

«çik» lav edrdim. Tz-tz i balayanda biri mn 

zng edib, üstüörtülü be-on dst GÖY istdi. Tz d 

olsam bilirdim ki, yuxarıdakılar göy deynd nyi nzrd 

tuturlar. Ancaq onlara yaxı ibrt drsi olsun dey yüz 

dst üyüd, keni, cfri, göy soan-sarımsaq göndrdim. 

Bir daha mndn göy adında ey istmdilr. Sn is 

eitmim ki, yıdıın göylrdn htta aylıq faiz d 

verirsn? o yer çatıb ki, qzetlr d bunu açıq-akar 

yazır, heç tkzib etmy iradn d çatmır, ay yazıq!..». 

Xyalında canlandırdıı keçmi icra baçısı güzgüdn 

ona baxıb, halına acıyırdı. O da güzgüdki adamın halına: 

– Snin vzifdn getmyinin bir sbbi d el tkbbürün, 

özündn mütbehliyin oldu. Hamını özün dost bilirdin. 

Htta hytindki itinin adını da Dost qoymudun. 

Amma filosofların «bugünkü dostlarına sabahkı dümnin 

kimi bax» deyimini unutmudun… Axırı n oldu? 

Vzifdn çıxarıldın, demk, ünsiyyt özün n ziz dost 

bildiklrinin d xarakterini korlayır… 

– Dem, snin filosofluun da varmı! Mgr o alimciyz 

baını gzdirn vücudunda insan üryi döyünmür? 

Eh, irik, irik, insanlarla ünsiyytd olmaın nyi pisdir 

ki? Atalar nec d gözl deyiblr, “alim olmaq asandır, 

insan olmaq çtin…” Dünyanın lzzti baqasına bir insan 

kimi lazım olduunu hiss etmkdir. Sn xeyirxahlıq 

hissindn mhrumsan! Bs eitmyibsn ki, xeyirxahlıq 

lalların anlaya, karların eid bildiyi dildir… 

190

– Hmm… sn is hmi çox dil bildiyin – poliqlot 

olduuna gör, öyünüb-fxr edirdin. Ancaq lal dilini 

bilmirdin, yeri glnd susmaı bacarmırdın... Guya sn 

rüvt almırdın? Deyirlr ehtiyac qanunlardan da güclüdür. 

O adamı bzn lal oyununa sövq edir. Bax, mn sn 

bel bir oyunda qalib gldim… 

– Baxıram, rüvt mslsindn heç anlayıın yoxdur. 

El danıırsan ki, guya bizim ölkmiz rüvtl nfs alır… 

– Yox, yox, ölkm d qurban olum, onun rhbrin d! 

Ona ürcah olan bütün qada-balalar mn glsin! Mn el ey 

demdim, heç fikrimdn d keçirmdim. Bizim ölk rüvtsiz 

d keçinir, özü d neftl, qazla nfs alır, rüvtl yox. 

– Ay taxtaba, rüvt kimi dhtli blanın qabaını 

almaqdan ötrü ta qdimdn üzü bri mübariz aparılır. 

Htta eramızdan VIII sr vvl mmurlar rüvt almasın 

dey, Spartada iri pulları böyük araba çarxları formasında 

buraxdırmıdılar. Bundan sonra mmurlar çıxı yolu tapıb, 

gördüklri iin vzin qızıl yaları tlb etdilr. Fransa 

kralı XIV Lüdovik is rüvtin kökünü ks bilmdiyi 

üçün baqa yol seçmidi: O, rüvtin hcmin gör vergi 

drcsi müyynldirn frman vermidi. Frmanı 

pozanlardan ötrü crim v hbs czası nzrd tutulsa da, 

rüvt almaın yeni-yeni yolları tapıldı. Demli, rüvt – 

indi n çox dbd olan korrupsiya el murdar, yabanı kol 

bitkisi kimidir ki, dünyanın hr trfind pöhrlnir. Sn 

d rüvtl alim olmusan. Mhz rüvt gücün snin kimi 

r qüvvlr xeyirin üzrind qlb çalırlar… 

– Mgr rin d xeyir kimi öz qhrmanları oldu- 

unu bilmirdin? Mn yazıq deyirsn. Az qala özünü 

Roma papası kimi aparırdın, paklıq siyastindn dm vururdun, 

özünü müstqil znn edirdin, rüvt alırdın, amma 

rüvt vermdiyin gör indiycn vzif üzün hsrt 

qalıbsan. Yazıq sn özünsn! Get, get, xatirlr kitabını 

yaz, blk, innn bel sn bir faydası oldu. 

191

…l-üzünü yuyub, qurulandı. Bir d güzgüy baxıb 

baını buladı. Üzün çökmü qızartı hl d çkilmmidi. 

Yen qayıdıb rahat, yumaq, fırlanan kresloya yldi. V 

getdikc tükü seyrkln baını llri arasına aldı. Bu 

df ona el gldi ki, çiyinlri üstündki baını tutan özg 

llridi. Çünki o sa li il bzn üryi istmdiyi sndlr 

imza atırdı, haqq-hesabını apardıı pulları sol li il 

Div Qapsının nin dini-flsfi, fundamental srlr hsr 

edn prof. Dr. Qaraçuxaya ötürürdü. Ona el glirdi ki, hr 

gün eyni ilri görn robotdur. 

…Bir azdan kömkçi gülümsün-gülümsün içri daxil 

oldu. Baçı onun lindki qara mein cildli qeyd dftrçsin 

baxıb, qbul otaında kimlrin olduunu sorudu. 

xtisasca di hkimi olan kömkçi dftrçsin yazdıı 

adları bir-bir oxudu: – Hacı filanks, Bakıdan glmi air 

bhmnks, lallar çayxanasına thkim etdiyiniz qasid 

imanks, bir d… 

Baçı kömkçinin gözlrin diqqtl baxıb dedi: – 

Doktur, lallar çayxanasından gln adamı içri burax, 

görk ora kimlr yııır, n danıırlar. O airi is birthr 

badan el, çıxıb getsin! Hacı il özüm çıxanda görürm. 

Baqalarını da günortadan sonra qbul edrm. 

Kömkçi: – irin müllim, o air deyir ki, vaxtil 

aranızda möhkm dostluq laqlri olub! Siz baçı tyin 

olunandan bri yolu bizim trflr ilk dfdir ki, düür. 

Bir-iki dqiqliy vaxtınızı alıb, sizi tbrik edck, sonra 

qonu rayona gedck… 

Baçı: – Mn onu çox yaxı tanıyıram, bir-iki dqiq 

ndir? Füzulidn üç-dörd qzl, özünün is tz eirlrindn 

bir-ikisini dems çtin gedr. Onu göndr birinci 

müavinin yanına. Qoy üryini boaltsın, ona de ki, baçı 

Bakıya müaviry gedir, incimsin!.. 

Kömkçi çıxdı. air dediyi dostu onun tkidil bir-iki 

il önc keçmi icra baçısı il araları srin olanda pay- 

192

taxtdan durub rayona glmidi. Xahi-minnt edib, baçını 

onunla barıdırmıdı. Haqqında ölk mtbuatında trif 

dolu bir neç mqal drc etdirmidi. O vaxt air nüfuzlu 

dövlt qzetlrindn birinin bölg müxbiriydi. ndi hansısa 

müxalift partiyasına rbt bsldiyindn onunla görümy 

ehtiyat edirdi. Bir d hr df air, eir sözü 

eidnd son vaxtlar yaman sblirdi: «Vzify keçni, 

baı özünün deyil!» misrası tkrar-tkrar qulaında kssda 

verirdi. Bu poetik fikirl onu mzmmt edn airi d 

tanımaq istmirdi: 

« – gr vzify keçndn sonra bu ba mnimki 

deyils, onda sni nec tanıyım? Axı deyirlr airlr ruh 

qardalarıdır. ndi mn hcv qoub, el içind xar edn bir 

airin ruh qardaını nec qbul ed bilrm?!». Axırıncı 

df eitdiyi eir parçasını xatırladı: 

Hr adamdan adam olmaz, 

Adam deyil adamçalar. 

Mni vallah ilan çalmaz, 

Mni çalsa, adam çalar… 

Bu eiri n vaxtsa bir mktbli söylmidi. Görsn, o, 

«adam deyil adamçalar» deynd kimi nzrd tuturdu? 

Adamça il müqvva eyni deyilmi? «Ay bala, bu eri kim 

yazıb?». «air slam, xounuza gldi, müllim?». «slam 

kimdi?». «Gnc airdi, irin müllim, bizim hmyerlimizdi»… 

ndi .-y slam adı qbul otaındakı saqqalı bir 

xsi, gncliyind n çox qorxub-çkindiyi Hacını xatırlatdı 

(O vaxtlar bu adam n Mdi idi, n Klblayı, n 

d Hacı…). Bu Hacının keçmi baçıyla dostluq münasibtlri 

olduunu yaxı bilirdi. Bzn çkinmdn Hacı 

.-y tez-tez onu nümun çkrdi: «O, xeyird-rd 

görünn adamıydı, mscidd, mdrsd keçiriln dini 

193

mrasimlr glrdi…». .. kabinet raitind Hacı il 

söhbtin uzun çkcyindn narahat olub, özü qalxıb 

qbul otaına keçdi. Hacı il görüüb-qucaqladılar. Hal- 

hval tutandan sonra ondan gliinin mqsdini sorudu. 

– irin müllim! – dey Hacı söhbt baladı. – Allah 

bütün ölnlriniz rhmt elsin, eitdim ki, köhn bostanlıqda 

tz bazar tikdirmk istyirsiniz. Oranı qbiristanlıq 

üçün ayırsanız, Allaha da xo gedr, bndy d. 

Asaqqalların, ziyalıların da böyük hörmtini qazanmı 

olarsınız. Özünüz d çox yaxı bilirsiniz ki, hrimizin 

qbiristanlıqda ölü basdırmaa yer qalmayıb. Bazarlarsa 

hrimizd gen-boldur. Bu qdr bazara n hact… 

Onlar söhbt ed-ed dhlizdn keçib, binanın arxa 

hytin endilr. Baçı Hacını razı salmaq üçün irin dilini 

i saldı: 

– Hacı, bu bard mn hr cüm mscidinin axundu 

da, bldiyy asaqqallar mclisi d müracit edib. 

Arxayın ol, camaat nec istyir, el d olacaq! Daha n 

qulluun var? 

– Bir d söz-söhbt gzir ki, mdrsni balatdırmaq 

istyirsiniz. Ölkd din, vicdan azadlıı bym yasaq 

olunub? Narkomaniyanın gnclrin hyatını mhv etdiyi 

bu çalarda o mdrs heç bilirsiniz, n qdr yeniyetmni 

adına a ölüm deyiln o böyük blanın pncsindn xilas 

edib? Bir d niy fikirlirsiniz ki, orda thsil alanlar 

glckd ruhani v ya molla olacaq, onların arasından 

gözl rqünaslar, diplomatlar da yeti bilr. Bu rayonda 

adlı-sanlı müllimlrin çoxu vaxtil mdrs thsili 

görmüdü. ndi özl ali mktblri pul gücün qurtaranlarla 

o sindftr kiilri heç eyni da trziy qoymaq 

olar? Ya da mdrs thsili görmü gnclrl orta mktbi 

bitirib, avara gzn hmyaıdlarını özünüz müqayis edin. 

Hansının ourlua, yalan danımaa, pis-pis mllr 

meyli daha güclüdür? Lap el tutaq ki, savadlı, müasir 

194

uhanilr yetidirs bel mdrsnin dövlt heç bir ziyanı 

ola bilmz… 

– Hacı, mn sn kii kimi söz verirm ki, o mdrs 

balanmayacaq! 

Hacı lini dri gödkçsinin yan cibin saldı. Baçı n 

düündüs bir addım geri çkilib, hycan içind «yox!» 

dedi, «heç ny grk yoxdu, ötn df artıqlaması il…». 

Hacı saymazyana yan cibindn çıxardıı siqareti damaına 

qoyub alıqanla yandırdı. Siqaret drindn qüllab 

vurub dedi: 

– Sn heç dediyin sözün mntiqini baa düürsn? 

Blk, kii klmsini iltmysn. Birdn idi-ayt verdiyin 

söz ml ed bilmsn, çox da myus olmazsan… 

– Bu n sözdür, ay Hacı, mn alim adamam, dediyimin, 

tbii ki, mnasını, msuliyytini çox yaxı bilirm. Kii kimi 

söz verdim, demk sözümün d aası olacaam!.. 

– Kiilik edn adamları Allah hifz edr. Kiilr ölr, 

kiilik qalar bu dünyada. Deyirlr: «Kii üçün n yaxı rol 

kii olmaqdır el». Hrdn-bir yolunu mscid-mdrsy 

d sal! Allah keçmi baçının ata-babasına min rhmt 

elsin, tez-tez glrdi, onun vaxtında heç bu cür problemlrl 

üzlmzdik… Di, sa ol, Allah sndn razı qalsın! 

Hacı xudahafizlib getdi. Baçı ürkk nzrlrl onun 

arxasınca bir xeyli baxdı. Bu Hacı hl uaq vaxtı onu 

yalan danımaının üstünd möhkmc zidirmidi. Bu 

gün vzifsi ona imkan verirdi ki, o, Hacıdan qisas alsın! 

Bir d o bdnam nian hvalatı… Onda yalvarmıdı ki, ay 

Hacı mhllnizd sözün ötür, qoyma filanks nianı 

pozub, mni el içind xar elsin! Perspektivim var, bu ii 

yoluna qoy! Ancaq Hacı ona «mn insan taleyi il oynaya 

bilmrm, gr biri snin qüsurunu, çatımayan chtini 

görüb, nianı qaytarırsa, mn n ed bilrm» dey qısa 

cavab vermidi. Onda zif idi. ndi vzifsi gücünü qat-qat 

artırmıdı. stsydi bu Hacını vtn xaini kimi qlm 

195

verrdi. Adına ranın adamı, ya da müxalift daması vurub, 

gününü qara edrdi. «Bu Hacıya tl qurmaın, deysn, 

mqamı çatıb! Bs, görsn, o mqam yetindk 

neç df onunla görüüb-öpücym?! Buyur, xo gldin. 

Sa ol, xo getdin, deycym?! Bu bdbxt bilmir ki, 

keçmi baçı el mscid, mdrsy gör güdaza getdi… 

Onun zamanında Günlid tikiln yeni mscidlrin sayı 

az qala mktblrin sayını ötüb keçmidi». 

*** 

Yolu iki-üç polis içisinin müayitil keçib, tz 

köçdüyü yaayı evin getdi. cra hakimiyyti binasının 

on-on be metrliyind olan bu evd ona qdr bir neç 

rhbr yaamıdı. O is hmi bu evin qapısını açanda 

hb cngavrlrin oxatdıı keçmi baçını yada salırdı. 

stsydi o, bu ev köçmy d bilrdi. Ancaq bu 

xüsusi binada yaayan vvlki rhbrlrin yaam trzin 

maraı, hsd hissi onu da bir rhbr kimi bura köçüb 

yaamaa vadar elmidi. Bir d vzify keçndn bri 

tz mhlldki evinin qapısını tanıyan qohum-qrbasının 

sayı xeyli çoxalmıdı. Bura is az-az glirdilr. Bzn 

qapıda dayanan polislr bildirirdi ki, «Glnlr deyin, 

evd yoxdur!.. Vssalam!..». 

O gün arvadı onu çox qaqabaqlı qarıladı. Dinmzsöylmz 

mtbx keçdi. Yemyini gtirib süfry qoydu. 

Sual dolu baxılarla arvadına baxa-baxa, durub soyuducudan 

«Staraya Moskva» araını götürüb, azını açdı. Bady 

doldurub baına çkdi. Sonra nar irsindn bir udum 

aldı. Yalnız ikinci baddn sonra hünri çatdı ki, hyat 

yoldaından qaqabaqlı olmasının sbbini sorusun. 

– N olacaq? Qardaım yen ba götürüb Rusiyaya 

gedir. Bu xaraba qalmı rayonun böyüyü sn deyilsn? 

Niy ailsini dolandırmaq üçün ona bir i vermirsn? 

196

– Sn dflrl demim: idi, torpaqdı, mlak bölgüsüdü 

mnim slahiyytim aid deyil. El eylr var 

demk olmur. Mnim bu vzify tyin olunmaıma kömk 

edn hörmtli professorun mslhti, razılıı olmadan 

doma qardaıma da i ver bilmrm. lli yerdn nzartçi 

qoyulub. Lnt glsin, o Qara mollanı, yazdıı irinlik 

dualarının ona heç bir tsiri olmadı… El bil mn onun 

üçün müqvva-zadam. Deyir: «fndim, mn sni burda, 

Div Qapısında oturub, geni ekranlı monitorda çox yaxı 

görürm». ndi özün de, mn n ed bilrm? 

– O hörmtli professoru baa sala bilmirsn ki, qaynın 

isizdir? Duanın, ovsunun araq içn, qumarbaza n tsiri 

olacaq ki?! Sn bel eylri bhan edib, öz yaxanı msuliyytdn 

qurtardıını znn edirsn. gr, dorudan da, i 

mslsini sn hll ed bilmirsns, bs onda qadın analarını 

nec irli çkirsn? Toyumuzdan qabaq snin n yuvanın 

quu olduunu bilib, nian üzüyünü qaytarmaq istdim, 

ayaqlarıma yıxıldın, mnim, ata-anamın, indi isiz qoyduun 

qardaımın üstün göndrmdiyin adam qalmadı. Mnim d 

sn yazıım gldi, çünki mndn vvl bir df nianı 

pozub, sni el içindmllic xar elmidilr… 

.. qalxıb bir siqaret yandırdı. Bel anlarda arvadına 

qayılı olduunu, mnn zab-ziyyt çkdiyini göstrmy 

çalıırdı. Arvad da giley-güzarını unudub: «Siqaret 

üryin ziyandır axı, sn Allah, çkm!» – deyrdi. Ancaq 

qadın bu df ndns o sözlri demdi. Bir vaxtlar bu 

qadınla ail hyatı qurmaq üçün dridn-qabıqdan çıxmıdı. 

Gözlliyi olmasa da vzifsi vardı qadının. Onunla keçmi 

rayon partiya komitsinin binasında tanı olduu ilk 

günü xatırladı. Salam vernd qulaının dibincn qızarmıdı. 

Aiq olduundan, utandıından deyil, vzifsin 

gör ondan çkinrdi. Htta özünün cürti çatmamıdı ki, 

üryini ona açsın. gr dilli-dilavr jurnalist dostu olmasaydı, 

çtin ki, ulduzları barıardı. Düzü, arada nianı geri 

197

qaytarmaq istmidi. Onda ucqar da kndind yaayan 

qara mollanın yazdıı ilk irinlik duası müstcb olmudu. 

ndi düünürdü, gör zman nec dyiib ki, daha irinlik 

dualarının da tsir gücü qalmayıb. Budur, qarısında dayanıb, 

siqaret çkmyin etiraz etmyn sevimli arvadı bel 

onu frsizliyin gör qınayırdı: «Sn kimilrin deyirlr n 

tdi, n balıq…». 

« – Eh, qadınlar, qadınlar! Bzn siz öz daxilinizd kii 

csarti tapıb, hqiqti üzax söylynd, biz kiilr yalanımızı 

ört-basdır etmk üçün qadın xisltli oluruq, guya xcaltimizdn 

utanıb-qızarırıq, bacarmadıımız iin günahını 

baqasının boynuna yıxırıq. Mgr siz bilmirsiniz ki, vzif 

özü d kbinli qadın kimidir. Mn d «kbin ksn» özümü 

hmi borclu bilirm! V bu borcun n adı, n d ölçüsü 

var, onun srbstlikl laqsi yoxdur! El buna gör bizim 

ail hyatı qurmaımıza sbb olan jurnalist dostumuzu vzify 

qurban verdim… Düzdür, mn hmi sevib-sevmdiyim 

bütün qadınları ona qısqanırdım. Htta bir df sn d 

onun mqalsini oxuyub: «Zalım olu çox la yazır» demidin. 

ndi redaktoru olduu müstqil qzetin hr sayında 

mndn yazır, karikaturamı basız müqvva kimi çkdirib, 

drc edir. Qrzçilik edir. Amma bilmir ki, onun idn çıxarılmasına 

mn sbb olmamıam… Bura bax, gör hl 

qzetind n yazır? Guya mn hr gün yeyib-içirm, alka- 

am, ona gör burnum Günli turpu kimi qıpqırmızıdır… 

Guya mnim kefimi xbr alana deyirm ki, gözl, görüm 

paytaxtda oturan rikim n deyir v ondan sonra cavab verirm 

ki, kefim yaxıdır, ya yox…» 

*** 

… O gec baçı yataına çox narahat girdi: yorandöyin 

sanki qor lnmidi. Evin trafında sahibsiz itlr 

aız-aıza verib, xeyli hürdülr. Bura hrd iıqların n 

198

gur yandıı yer idi. tlr el bil iıa hürürdülr. Qaranlıa 

qrq olmu küçlrd sssizlik hökm sürürdü. Qdim cüm 

mscidini, tz tmir olunmu köhn mbdi qaranlıq 

udmudu. Gecnins ömrü tüknmk bilmirdi. Yuxusu r 

çkilmi icra baçısının xyalında yen hb cngavrlrin 

bnztdiyi adam canlanmıdı. Onun baçılıq etdiyi günlri 

yada salırdı. Budur, hmi könülsüz glib-getdiyi hr 

stadionu azına qdr tamaaçılarla dolu idi… Ancaq hb 

cngavrlrin oxayan baçının acıqlı baxıları ndns ona 

tulanmıdı. lind yarım arınlıq tsbehini oynadan gödkboylu 

birinci müavin baçıya xo glsin dey .-ni danlayırdı: 

– O qdr için var, hl seçki mntqlrinin üzvlrini 

demirm, amma bel hlledici oyuna iki cüt bir tk adam 

gtiribsn, and olsun, üç df getdiyim o müqdds Hcc, 

sn ncam çkmyin tam zamanıdı, bu hrktin biz 

xyant brabr msuliyytsizlikdir... 

Boy-buxunlu baçı yuxarıdan aaı gödkboylu birinci 

müavinin baxıb dillndi: – Boazını niy yırtırsan, 

rizsini al, itilib getsin chnnmin dibin, yoxsa nazirin 

(lap el Mrkzi Seçki Komissiyasına da) el bir mktub 

göndrrm ki, yoxlamaların pncsindn canını sasalamat 

qurtara bilmz!.. 

O da mrkzi tribunanın bir trfind kirimic dayanıb, 

gözlrini gah bazburutlu baçının, gah da gödkboylu 

çoxbilmi birinci müavinin azına dikib, susuz qalmı 

bostan boranısı kimı pölükmidi. Tribunada rayonun 

rhbr adamları il yanaı qonaq komandanın tmsilçilri, 

AFFA-dan glmi nümaynd, telejurnalistlr dayanmıdılar. 

hr stadionundan bir az aralı hzin-hzin dnizin 

qoynuna can atan qdim da çayının adını daıyan komanda 

respublika çempionatında üçüncü pilly çıxdıı 

üçün klubun prezidenti olan birinci müavin oyunçuların 

ayaı altında qurban ksdirmy xeyli qoyun gtirtmidi. 

Rhbrlik eldiyi rayona böyük shn kimi yuxarıdan 

199

axan baçı (htta buna gör cngavrlik edib, paytaxtan 

Günliy helikopter marurutu da açdırmıdı…) oyundan 

qabaq hr iki komandanın futbolçularını ruhlandırmaq 

üçün tcrübli rejissorsayaı özünü oda-köz vururdu: 

Tribunanın gah bu, gah da o baına yüyürür, llrini havaya 

qaldırır, tamaaçıları l çalmaa – idmançıları alqılamaa 

çaırırdı. Birdn n düündüs dayanıb .-ya 

baxdı. El baxdı ki, el bil onun qarnının içind ilan boyda 

qurd görmüdü: – , irik, qoyunları get irli ver!.. 

.-nin üryi hövlündn yarpaq kimi titrdi. Özünü 

itirib, mat-mttl qalmıdı. Hr df baçı onu «irik» 

çaıranda çaırdı, n edcyini bilmirdi: – N? Hansı 

qoyunları? H!.. Bildim… Bizimkilr! 

Baçı bu df kinay il onu qısnadı: – y, çin 

kuklası kimi n gözünü döyürsn? Özün kimi ikiayaqlı 

qoyunları demirm ey, get, o qurbanlıq qoyunları qabaa 

ver! Görmürsn çkili gedir! – dey lind böyük videokamera 

tutmu operatoru göstrdi. 

– irin rbtzad! Ada bax, soyada bax! vvllr gözüm 

çox irin dyirdin. Lap kr qamıına oxayırdın. ndi irinliyin 

gedib, qmiliyin qalıb, mlli-balı qmi olub, soxulursan 

gözlrim. Korsan? Qurbanlıq qoyunları görmürsn?! 

ki a kr, üç qumral kür qoç, bir br qoyun 

meydançanın qıraında burunlarını göynkliy sürtsürt 

iylyirdilr. li videokameralı operatoru görck biriki 

aız mlyib, sonra lal-dinmz oldular. Mrkzi tribunanın 

aaısında, yan xttin knarında qoyunların baları 

ksilr-ksilmz qssab Pösü özünü birinci müavin yetirib, 

qulaına pıçıldadı: – Hacı, reklamunuz baa çatdusa, 

mn qoyunlarımı götürüb, day aparım. Bir-bir soyubdoramalıyam. 

Sonra shr obadan durub bazar-dükana 

çıxarıb, yerbyer edcym, valah, iim olduqca çoxdur. 

– , nainsaf, i-güc qaçmır ki, qal oyuna bax d! Grk 

bu gün sn burada düz on bir dn qurban ksydin. 

200

Gör nec komanda yaratmıam. Bir neç gündn sonra 

Polaya yola dück. H, heç olmasa, o qoyunlardan birini 

ver, futbolçularımız sfrqabaı kabablanıb güc 

glsinlr. 

– And olsun, getdiyin müqdds Hcc, mayam batır, 

keçn df birini verdim d... Vallah-billah bel gets, 

özüvüzü reklam elmk üçün siz qoyun vermiycym, 

bym mndn baqa bu hrd qssab-filan yoxdu?! 

Gödkboylu birinci müavinin gözlrind bapbalaca 

ildırım çaxdı: – Ayıbdı axı, ay Pösü! Camaatı niy duyuq 

salırsan? Hamı hqiqtn d mnim qurban ksdiyimi znn 

elyir. Arvad kimi n deyinirsn? Qalabazarın n yaxı 

yerind sn t dükanı ayırmııq. Ötn df verdiyin o mlik 

quzu mnim heç vitse-prezidentimin qarnını doydurmadı, 

onda qalmı oyunçular ola. El bilirsn ki, baımıza qoyunquzu 

qhtdi, bu rayonda? Yeri, götür o ındır qoyunlarını da 

get burdan! Ancaq kii ol, azıyırtıq olma!.. 

Baı ksilmi qoyunlarını qssab Pösü qan-tr içind 

üçtkrli «Muravey» motosklin sarı aparanda icra baçısı 

mikrofonla qısa nitq söylyib, hr iki komandaya maraqlı 

oyun nümayi etdirmyi, azarkelr hycanlı dqiqlr 

yaatmaı arzu eldi. Qarı tribunada yln azarkelr 

könülsüz l çaldılar. Bu icra baçısının gözündn yayınmadı. 

Bu df gnclr idarsinin risiyl irini yanına 

çaırıb sorudu: – Siz niy burda dayanıbsınız? Gedin qar- 

ı trfdki azarkelri baa salın, l çalsınlar. Biriniz 

gnclrin, o biriniz intiligetlrin rhbrisiniz, inthası burda 

n gnclrin ssi glir, n d intiligetlrin. Siz d özünüzü 

veribsiniz kölgy… 

Hr ikisi qaçı zolaı il qarı tribunaya sarı üz tutdu. 

Orada çoxlu gnclr v boynuqalstuklu azarkelr ylmidi. 

irin acizan görkm alıb (htta lini boynuna-qarpız 

zolaqlarına oxayan enli qalstukuna uzatdı. Yni mn 

201

d sizin kimi ziyalı adamam): – Noolar, siz d hrdn 

«Gün» deyin, fit verin, l çalın!.. 

Tamaaçılardan kims ucadan dillndi ki, y, heç 

olmasa, bu camaatı l salıb, qoyun yerin qoymayın! str 

qıqır, istr baır! N qlb, n mlubiyyt, n d heçheç 

«Gün»i öz yerindn – üçüncü pilldn trpdn 

deyil! Camaatın ksriyyti bura istiraht glib ey, artistliy 

yox… 

Suyu süzül-süzül geri döndü. Fasil zamanı el bil, 

irin acıq vermk üçün baçı lin meqafon götürüb, 

xidmti maını il meydançanı dövr vura-vura deyirdi: 

– Hamınız xorla «Gün» deyin! Komandamızı 

dstklyin! «Gün», qlb!.. «Gün», irli!.. Komanda 

yarandıı gündn ilk df UEFA yarılarında itirak etmk 

hüququ qazanıb. Bu bizim hakimiyytimiz dövründ ba 

verib. Urra!.. Urra!.. 

…Ancaq bütün ciddi chdlr baxmayaraq, ikinci 

hiss d maraqsız v sönük keçdi. Qonaqların qapısı 

azında real qol vziyytindn istifad olunmadıını görn 

bir azarke hamının eid bilcyi uca ssl baırdı: – Ay 

camaat, bunlar oyunu satıblar, özlri heç-heç razılaıblar, 

bizi d yalandan mcbur edirlr ki, qıqırıb-baıraq… 

Baçı da, birinci müavin d acıını tökmy adam axtarırdı. 

«Ka, ötn df olduu kimi özümü xstliy vurub, 

bu oyuna da glmyydim!» – dey düünn .. 

onların gözlrindn yayınmaa çalıırdı. «Oyunun nticsini 

vvlcdn bilslr d qsdn hirslrini mni qaralayıb, 

üstüm boaldacaqlar: – «Daha bsdir, rizni üzüsulu 

yaz! inin öhdsindn glmirsn!..». Ay-hay! Siz 

saydıınızı sayın! Lap mni bu meydançada lütüryan 

soyundurub, futbol topu kimi oynatsanız da riz yazan 

deyilm. Mgr mn ölmüm yerim baqası glsin! 

tahanızdan n keçdiyini yaxı bilirm…» 

202

Yox, yox, o gün oyun heç-heç baa çatandan sonra 

ona düündüyü kimi, rizni yaz, deyn-filan olmadı. 

Ancaq nec oldusa o balacaboy birinci müavin bazar uaı 

kimi qıcıqlanıb, özünü l ala bilmdi. .-nin ombasına 

qfildn bir tpik ilidirdi: – Dyyusun biri dyyus! Arvad 

kimi üz-gözün sıal vermkdn baqa heç n bilmirsn. 

Tabeçiliyind üç min baılyapalı, boynuqalstuklu kulturnu 

içi var. Bazar günü onların yarıbayarısını da bura gtird 

bilmirsn? Bizs – hörmtli baçımızla ikimiz bu 

komandanın yolunda can qoyuruq, pulumuzdan keçirik, 

amma snin kimi hazırına nazir olan murdarlar txribatçılıq 

edib, iimizi pozurlar… Sn heç bilirsn, yeriv n 

qdr göz dikn adam var, ay kukla?.. 

*** 

… Yataq otaının divarında xyalında canlanan 

adamlar riyib yoxa çıxdı. Üryind: «O tpiyin vzini 

sndn ikiqat çıxmasam, onda hqiqtn d dyyusam, 

sni bazar milçyi kimi zib, it kimi peman edcym. 

Baçı tyin olunanda mni tbrik elmk üçün sino gednlrdn 

n birincisi sn olmadınmı? Geni mzmunlu tbrik 

teleqramın indinin özündk birinci mrtbd – aparatın 

reklamlar lövhsinddir. Qoy snin neç ahsevn olduunu 

hamı bilsin! slahat adı altında qazandıın pulları o 

balaca canına indi çpr elmisn. Mn snin tpiyin 

dözdüm, bs sn nec, bazar milçyi, mnim trsmssb 

toppuzuma tab gtir bilcksnmi? Sevimli futbol klubunun 

adını idman tarixindn silnd, sn nec zrb 

vuracaımı bilcksn ». 

… Shr açılırdı. O gec heç yarımca saat yata bilmmidi. 

Fikirlirdi ki, axı niy tez-tez xatırladıı keçmi 

baçı xyalında canlanır, yuxusunu qaçırır, içind vurnuxur: 

«Gecbgündüz mnimldir; ayaqyoluna gednd, 

203

hamamda çimnd bel yadıma düür, yataıma girnd 

d, yataımdan qalxanda da mniml höctlir… Yoxsa, 

rhbr olduuma kk edirm? Yoxsa gözlrim inana 

bilmirm ki, qorxub-çkindiyim o kosmopolit, özündn 

mütbeh, bazburutlu hb oxar adamın bir vaxt yatdıı 

otaqda indi mn uzanıb, xyallar qururam?! Bu mnm, 

mn! Onun kinay il irik dediyi irinbala! Soruan grk, 

indi onun özü hansı mzhb qulluq edir? Tanıdıqları 

baa düdüyü qdrdimi? Ya baa düüb, drk eldiklri 

tanıdıqları kimidirmi? Yni dorudanmı, onun niyyti bu 

rayona üçüncü df rhbr glmkdi? Yox, bu mümkün 

deyil! Onun pucunu el burdurmuam ki, çtin bir d 

özün gl. Özünü Roma papası kimi qara camaata mrhmtli 

göstrmk üçün el bil xüsusi mktb keçmidi. Di 

gl ki, mn qarı çox kobud idi…». 

Beyni uuldadı. çrisind el bil qarıqalar gziirdi. 

çi sızıldayırdı. Qulaqları zoqquldayırdı. Qalxıb bir neç 

gün vvl hkiminin verdiyi hblrin ikisini birdn uddu, 

üstündn yarım qurtum su içib, yenidn yataına uzandı. 

Yuxusunda gördü ki, yen Div Qapısındadır. Bu df 

ynin kfn geymi prof. Dr. Qaraçuxanın baı da a 

tnzifl sarınmıdı. Yan-yörsind llrind qızıldan tökülmü, 

brilliyant da-qalı böyk araba çarxları tutan bir 

xeyli müqvva adamlar fır-fır fırlanırdı. Professorun ynin 

geydiyi kfn vzif adları v qiymtlri yazılmıdı: 

nazir müavini.., polis risi.., icra baçısı.., prokuror... 

Bazar iqtisadiyyatının genilndiyi ölkd vzif bazarı da 

Div Qapısının qismtin yazılmıdı. Vzif bazarlıına 

glnlr üçün burada Avropa v rq standartlarına uyun 

hr rait vardı; yarıçılpaq göbk rqsi edn gözlçlr 

musiqi sdaları altında lap daları-divarları da övq 

gtirirdi. Böyük filosof, prof. Dr. Qaraçuxa .-ni lziz 

yemklr, cürbcür xarici içkilr düzülmü masaya dvt 

ed-ed deyirdi: «El indic Hcc ziyartindn qayıtmı- 

204

am, bu df eytana da atanda, nec oldusa, yekpr 

hb zvvarın atdıı dalardan biri baımı yardı, dedilr 

burda bel eylr çox olur, llxüsus da eytanı dalama 

mlini yerin yetirn zaman. N is de görüm ilr nec 

gedir? Deysn, mlli-balı özünü tutmusan. Bu gördüyün 

yaları ad günüm vzif baına qoydurduum mmurlar 

hdiyy gtirib, bs snin hdiyyn hanı?» O da 

dili topuq vura-vura deyirdi: «Bu hdiyylri heç Parisd 

Luvr muzeyi d tutmaz ki, mn is XIV Lüdovikin 

frmanına sasn aldıım ruvt uyun aybaay vergi 

ödyirm… Nec demilr: Vtn sevgi, dövlt vergi. 

Amma mni nazir müavini qoydura bilsn, sn bir maın 

xalis göy verrm…». Prof. Dr. Qaraçuxa qdim Roma 

filosofları kimi qrib görkm alıb, onu lindki mobil 

telefonuyla ayaqdan-baacan yoxladı. Telefonda göy, qırmızı, 

yaıl iıqlar bir-birin qarııb, qara qarıltısına 

bnzr sslr çıxartdı. El bil çoxbilmi qu qara ssi il 

gül-gül .-ni l salırdı. Filosof da gülüb, deyirdi: «Ay 

axmaq, snin baının içi çoxdan çürüyüb ki! N danıdıını 

bilmirsn. XIV Lüdovik hara, sn hara, nazir 

müavini postu hara? Mn gedib Kbd – Allahın evind 

camaata hül glirm, sn d glib burda mni l salırsan? 

Get, o çürümü baına lac el, mn öz kadrlarımın n cür 

çs çıxardıını vvlcdn bilmsm, xeyri yoxdur!». Bu 

zaman Div Qapısının bütün hücrlrind qapılar cırıldadı. 

El bil erkkli-diili qurdlar, çaqallar aız-aıza verib 

uladılar: «Çürükba, taxtaba, danaba, malba, külba, 

müqvva… rdd ol!» Div Qapısından çıxar-çıxmaz qaranlıq 

bir alm düdü. Hardasa itlr hürüürdü, xeyli aralıda 

iıq glirdi. Lap avara qalmıdı: bilmirdi ki, it hürn smt 

getsin, ya iıq gln! Qaranlıq cdaha kimi yaxınlıqdakı 

tz mbdi udmudu. Böyük eytan yuvasına bnzyn 

villanın zirzmisindn ıdırı cnbi musiqisinin ssi glirdi. 

ıq zolaı dün yolun üstünd bir qoca tülkü 

205

dayanmıdı; el bil rngbrng iıqlar yanıb-sönn böyük 

eytan yuvasından indic çıxmııdı. Quyruundan baınacan 

eytan iıına qrq olmudu: «Mn o Qaraçuxa filosofun 

xsi tülkülrindn biriym. Özü d Div Qapısındakı özl 

bazarda dllklik edirm. «Bazar bazar içind, gözl bazar 

içind, tülkü dllklik edr, özl bazar içind! H, vvllr 

mn möhtrm professorumuza qoulub, imal tülküsü kimi 

tez-tez Kreml gedr, orada briyytin dahi rhbrinin 

uyuduu movzeleyi ziyart edrdim. imin xatirin, o qdr 

onun ü altında saxlanılan mumiyalanmı csdinin üstünd 

alayıb, göz yaı tökmüm ki… Müstqillik qazanandan 

sonra is hr il birlikd Mkky-Hcc gedirik (ndi 

üzünü rq tutan çoxlu Qrb tülkülri var ki, orada böyük 

siyast bazarında apardıqları alver d söz ola bilmz! Müslman 

bndlrinin qanından tutmu canınacan, lap içalatınacan 

hr eyi alıb-satırlar. Hm növbnöv silahlarını xırıd 

edirlr, hm d rqin neftin bazarkomluq...). Sn is 

mnim Hcc getmyim hl uaq vaxtından kk elyirdin, 

deyirdin ki, bu naıldı, inanmırdın. ndi özün böyük yol 

ayrıcında qalmısan! Bax, ona gör yalandan olsa da yolunu 

qaranlıqlar içindki o tptz mbddn sal, onda arzusunda 

olduun mnzilbaına tez çatarsan!». 

Yuxudan hövlank ayılıb durdu; «Yox! Deysn, mn 

dli olacaam? Bu n yuxudur, mn görürm, ilahi!». 

… Bir neç il vvl – öb müdiri olduu vdlrd 

tz tikdirdiyi evinin hamamını tmir etdirirdi. Paytaxtın 

Div Qapısında kef mclisi quran tanıları zng etdilr ki, 

tcili özünü ora çatdırsın. O, mclisdki xanımlardan birinin: 

«Gl, burada snin yerin görünür» sözündn sonra az 

qala qanad açıb uçmaq istmidi. O gün tlm-tlsik iri 

mis qazanda qızdırılmı suyla yuyunanda baını möhkmc 

yandırmıdı. Daz baının drisind suluqlar ml gls 

d arvadına tcili nazirliy çaırıldıını bhan edib, 

sfrini txir salmamıdı. Lakin o suluqlar iib, böyü- 

206

dükc el bil beyninin içindki iliklri çkib qurutmudu… 

Ona bzn el glirdi ki, o gündn sonra baının 

içind ns qaydasında deyil. Kim bilir, blk, el ona 

gör indi dayaz düünclr dalır! Qorxub çkindiyi, sevmdiyi 

adamlar xyalından çıxmır, gr bel olmasaydı, 

shrin bu sübh çaında adlarını qara siyahıya daxil etdiyi 

adamları yada salmazdı ki… Düünürdü, blk, baını 

mli-balıca müayin etdirsin?!. Birdn idi-ayt çürüm 

gedr? Yox, atalar aası gülüm olanın baına külüm olar 

deyiblr. «Toz da ayaqlar altında xıncım-xıncım zilir ki, 

yuxarı qalxsın». Bu sözlri ona kim söylmidi, n vaxt 

söylmidi, niy söylmidi, xatırlaya bilmirdii. 

Hardasa uzaqdan qara qarıltısı eidilirdi. 

…sny-sny icra hakimiyytinin binasına sarı boylandı. 

Shr tezdn ora xeyli adam toplamıdı. Yataq otaının 

pncrsindn görünn üçmrtbli bina a gmiy, hytind 

dayanan adamlar böyük ümidlr içind növb gözlyn srniinlr 

bnzyirdi. Saat on birin yarısında evdn çıxıb, cib 

telefonu il kömkçisin zng eldi: « – Orada hr ey qaydasındadır? 

Evdn çıxıram. Yolda bir mane-zad yoxdur ki?!» 

Kömkçi drhal bildirdi ki, bu gün onun qbul günüdür, ona 

gör binanın qarısında adam çoxdur. 

Hyt qapısını ehtiyatla açıb, bayıra diqqtl göz atdı. 

Bu dmir qapı içridn üç yerdn kilidlnirdi. Hmin 

kilidlrdn ikisi onun tkidi il qoyulmudu. Darvazanın 

yaxınlıında onun yaadıı evin keiyini çkn iki gec 

polisi maında mürgülmidilr. Üç hft vvl qonu 

mhlld darvaza açılarkn güclü partlayı olmudu. Bir 

nfr ölümcül yaralanmıdı. Qumbaranın kimin trfindn 

qoyulduu aradırılırdı. O gündn baçı polis risin göstri 

vermidi ki, yaadıı ev nzarti güclndirsin. Hr 

df bu dmir qapını açanda baçı onu ndilndirn o 

mümmalı partlayı hadissini yada salırdı. ki-üç nfrin 

müayitil yolu keçn baçı kömkçiy tkrar zng etdi: 

– Dhlizd adam-zad yoxdur ki?.. 

207

V sürtl binanın arxa hytindki giriindn keçib, 

kabinetin getdi. lüstü o gün görcyi ilrin qısaca siyahısı 

il tanı oldu. Sonra selektorun düymsini basıb, thsil 

öbsinin müdirin kal ssl müllimlr konfransının icra 

hakimiyytinin böyük iclas zalında keçirilcyini xatırlatdı. 

Uzun illr idi ki, bu nnvi konfrans hrin «Ziyalılar 

sarayı»nda keçirilirdi. Qarısındakı qara siyahıda adı olan 

müllimlrin ucbatından konfransı orda keçirmy çkinirdi. 

Hmin gün polis öbsindn mühafiz üçün yardım istmidi. 

Rayonun tarixind ilk df müllimlrin konfransı polis 

içilrinin nzarti altında keçirilckdi. Konfransa dvt 

olunmasalar bel glib, baçıya qarı müxaliftçi mövqeyindn 

çıxı edcyi ehtimal olunan müllimlrin drhal 

ordan uzaqladırılması üçün göstrilr vermidi. 

Onun n çox xolamadıı gün – qbul günlri idi. Ona 

gör hmin günlrd i gec glib, tez gedirdi. razi nümayndlrin 

ciddi tapırılmıdır ki, qbul günü mütlq 

icra hakimiyytind olsunlar. Kndlrdn ikayt glnlri 

dil tutsunlar, onları baçının qbulunda olmaq fikrindn 

daındırsınlar. ikaytçilrl görü az vaxt qalsın 

dey hmin gün qıa hazırlıın vziyyti il balı geni 

iclas planladırılmıdı. Bütün idar v müssislrin rhbrlrinin 

dvt olunduu iclasda edcyi mruznin mtni 

il tanı olmaq istynd binanın hytindn ucalan ssküy 

onu tvi saldı. Daxili telefonla: – Orda n problem 

yaranıb? – dey kömkçidn sorudu. 

– Bir xeyli adam qbulunuza glib, qazın-iıın olmamasından, 

baqa sosial msllrl balı ikaytlrini 

bildirmk istyirlr. 

Qalxıb pncrdn hyt boylandı. Glnlrin arasında 

yalı adamlar da vardı. Baçı zldn bel adamları 

sevmirdi. N fikirldis, drhal polis risin zng eldi: 

– Bura bir qrup polis göndr, mollalar qiyama qalxıb. 

208

Polis risi onun saysız-hesabsız tlblrindn usansa 

da «yaxı» dedi. Sonra müavinlri v öb müdirlrini 

kabinetin çaırtdıran baçı çox tcrübli v sritli 

adamlar kimi nitq söyldi: 

– Nzriniz çatdırmaq istyirm, el indic etibarlı 

mnbdn mlumat aldım ki, bura yııanlar xüsusi öyrdilmi 

adamlardır. Onların kimlr trfindn göndrildiklri 

d mn mlumdur. ıq-qaz hamısı bhandir. Bu 

adamlar bizim hakimiyyt qarı çıxırlar… Bütün razi 

nümayndlrin çatdırın ki, hansı knddn bel aksiyaya 

qatılan olsa hmin nümayndlr idn qovulacaq. Qaldı 

sas msl. Rayon mhkmsin tcili bir mktub 

hazırlayın! Bu camaatı bura göndrnlr – Hacıyla Seyid 

axund qonu ölknin maraqlarına xidmt etdiklrin gör 

msuliyyt clb edilsinlr. Özünüz d görürsünüz ki, 

glnlrin çoxu saqallıdır. Siz dediyim, o Seyid axundun 

mn uzaq qohumluu da çatır. Noolsun?! Mgr biz 

ölmüük? Bura yas tutmaa gliblr? Onların bir yer cm 

olmaında, übhsiz ki, xarici kfiyyatın barmaı, bzi i 

adamının maliyy dstyi var. Lazım gls, bu bard milli 

thlüksizlik nazirin, lap dövlt baçısına da xbr 

vercym… Dünn mnim qbuluma gln Hacı ultimatum 

verib bildirdi ki, gr mdrs balansa, ciddi tdbirlr 

l atacaıq!.. Oranı da balatdırmaq grkdir. Mdrs 

biz lazım deyil. rb-fars dilini öyrnmk istynlr 

gedib pullu kurslarda oxusunlar… Gedin! Lazım gls 

yazılı izahat verin, mhkmd bu ölübasdıranların üzün 

durun… Onlara yaxı ibrt drsi vermyin zamanı yetiib. 

… Aparat bir-birin dydi. Heç bölgd «Yeni Respublika» 

yaratmaq eqin dün separatçılar Günli 

hrind meydan sulayanda bel mütkkil mübariz 

metodlarına l atılmamıdı. Htta .. qlbind özünü 

qondarma resbublikanın prezidenti elan edn qara polkovnik 

rbt d bslyirdi. O vaxt irin hmin polkovnikin 

209

trcümeyi-halı drc olunmu rayon qzetinin birinci shifsini 

idarsinin mr v elanlar lövhsin vurdurmudu. 

Kims onu bu hrktin gör sonralar qınayanda deyirdi 

ki, o shifnin yuxarı hisssind mnim rayon dair seçki 

komissiyasının sdri tyin olunmaım bard qrar vardı. 

slind .. o zaman dönüb quruca by olmudu v yeni 

elan olunmu respublikanın thsil v ya mdniyyt naziri 

postunu tutmaq sevdasına dümüdü. ndis istdi icra 

aparatının bütün içilrin byan etsin ki, o Hacı da, Seyid 

axund da, htta barsind bdlr yazan jurnalist d bölgd 

separatizmi dstklyn adamlar olub, amma fikrindn 

tez daındı; «Birdn i yerini itirmkdn qorxmayan içilrdn 

hansısa qayıdıb deyr ki, düz deyiblr, ay irin mü- 

llim, adımı sn qoyum, sni d yana-yana qoyum! V açıb 

tökdüyü köhn palanın içindn birdn özü çıxardı... Axı 

vaxtil babası krin ura hökumtini qurduu il öyünn 

.. indi trcümeyi-halında onun by olduundan, otuzuncu 

illrd ura Hökumtin qarı Qaçaq Mozu il birlikd 

mübariz aparıb, dalarda, melrd qaçaq hyatı sürdüyündn 

dm vururdu». lqrz, az sonra ümumi öbnin müdiri 

sevinck baçıya xbr çatdırdı ki, Hacının kitabı balandı: 

«Baxın, özüm d daxil olmaqla üç-dörd nfrin dilindn 

dadan keçn izahatlar hazırlamıam, irin müllim!». öb 

müdrin tkkür edn .. irin-irin xyala daldı: 

« – H, çox yaxı oldu. Daha o Hacının bir d llrini 

sıxıb, üzündn öpmycksn demk! Hycanla ona xo 

gldin Hacı, xo getdin Hacı, demycksn! Bir d o 

Hacı filanks sn keçmi icra baçısından aız dolusu 

triflr danımayacaq! Qoy bu zfrin narahat v yuxusuz 

geclrinin mükafatı olsun, qolçomaq kr byin irin 

rbtzad nvsi!..» 

Qlbsindn qürrlnib, kabinetd var-gl eldi. O 

gün el ayaqüstü tkc uzaq kndlrin birindn glmi ahıl 

bir kiini qbul eldi. Baçı ikaytçi kiiy torpaq ms- 

210

lsil balı problemin ona aid olmadıını izah etmy 

çalıdı. Bu cavab kiini qane etmdiyindn çıxıb getmk 

istmirdi. Axırda baçı: – Ay mi, get doktorun yanına, 

qoy sni o, baa salsın! 

Kii d sblrini cilovlaya bilmyib dedi: – Ayıb 

olsun! Atan yaında kiiym, mni l salırsan? Sn özün 

get doxturun yanına, baıvu göstr, qoy müalic etsin. 

Mnim alım baımdadır. 

– Ay kii, siz mni düz baa dümdiniz, mnim 

kömkçim ixtisasca hkimdir. Dediyin payıblli torpaq 

haqqında qanunu sn o yaxı izah edr, sonra da sni 

aidiyyti idary göndrr! Mnim vaxtım azdır. Bir azdan 

iclasım olacaq! 

Kii öz yerli lhcsiyl: «O payebali torpaı da, görüm 

qara gün qalsın, snün kimi vecyaramaz iraykomu da!» 

– deyib gedndn sonra baçı glib pncrnin önünd 

dayandı. Hytd sssizlik hökm sürürdü. Yaxınlıqda 

çinar aacları boy-boya vermidi. O çinar aaclarından 

birinin budaında bir ala qara oturmudu. Ona el gldi 

ki, hmin qara Günli hrind ba vern çox ilrdn 

halidir, htta onun kabinetdki itklrini görür, keçmiini 

zbr bilir. Bugünkü mllrin gör qarıldaya-qarıldaya 

onu bayaqkı qoca kimi qarayır. 

O srsri, ala qara neç il bundan qabaq köhn bostan 

yerind baına nimda lyapa qoyulmu, adamabnzr 

bir müqvvanın çiynind oturmudu… 

*** 

… Mktbli uaqlar müqvvaya yaxınlaanda qara 

uçub bir az aralıda yarpaqları saralan söyüd aacının n 

hündür budaına qondu. Müqvvanın ot-lf tıxcanmı 

içindn qırmızı ilan ss-küy oyanıb, qıvrılaraq çöl çıxdı. 

Uaqlardan biri yilib yerdn da götürüb ilanı vurmaq 

211

istynd mktbin divar qzeti üçün eir yazan balaca 

Ceyhun dillndi: 

– O da canlıdır. Adına qızıl ilan deyirlr. Nnmdn 

eitmim ki, qızıl ilanlar yeddi qarda olurlar. gr sn 

indi onu vurub öldürsn, gec-tez qardalarından biri qisasını 

alacaq! 

– Görsn, zhrlidir, adamı çalsa öldürr?! 

– El adamlar var ilandan da thlüklidir. Bir eir var: 

Hr adamdan adam olmaz, 

Adam deyil adamçalar… 

Mni vallah ilan çalmaz, 

Ancaq çalsa adam çalar. 

– O gün irin müllim bu eiri eidnd acıqlandı 

sn, dedi zbrlmy baına eir qhtdi?!. 

– Hr sözd, hr eir parçasında yalnız özünün mnfi 

obrazını axtarmaq xain v xoflu adamların tbitin xasdır. 

Bzi adamların yaxı adı xarakteri il trs-mütnasib 

olur. Adı irin, soyadı rbtzad olsa da, onun kimilrinin 

içi zhr tuluuna bnzyir. gr zhrli ilan bir 

adamı çalıb öldürürs, irin kimlri minlrl adamın 

hyatını zhrlyib, taleyin balta çalarlar!.. 

*** 

… Balta ssin diksindi. Gördü qaranın yldiyi 

çinar aacını bir mktbli yeniyetm olan ksmk istyir. 

Kömkçisi il birlikd hyt endi. Tsrrüfat iin baxan 

adamı göndrdi ki, aacı ksn yeniyetmni qovsun. 

Mktbli olan çkinib-qırpınmadan qıqırdı ki: 

– Evimizd qaz yox, iıq yox, anam xörk biirmk 

üçün qalıb girinc. Atam da snin kimi alimdi, amma sn 

ona burda bir i vermdin, o da çörk dalınca Rusiyaya 

gedib… Bs n edk? Sizin n veciniz, iıınız da var, 

212

qazınız da, yalıca vzifniz d, bolluca pulunuz da… 

yirmi birinci srdi, amma Günli camaatının çoxu qıda 

evlrini isitmk üçün mal tzyi yandırır … 

– Deysn, bu mktbli bayaqkı piketçilrdn birinin 

uaıdır. 

– Ay uaq, hansı mktbd oxuyursan? 

– O mktbd ki, orda gündliklr zorla satılır. O 

mktbd ki, müllimlrin halal maaına göz tikib, hr ay haram 

payınızı alırsınız. O mktbd ki, agirdlr repetitorsuz 

biliklr sahib ola bilmir. O mktbd ki, ora köhn bazar 

alverçisindn rüvt alıb, tz direktor tyin etdirmisinz… 

Baçı qızıdı, qapıdakı polismrl: 

– Get onu tut bura gtir! – dey baırdı. 

Uaq qaça-qaça «Günli xbrlri» qzetindn 

oxuyub zbrldiyi eiri gözl ssl mahnı kimi ifa etdi: 

Qrim çkib üzün, 

Qaı özünün deyil. 

Özü-özünün deyil, 

Yaı özünün deyil. 

Görmür ötüb-keçni, 

Seçmir hamı seçni 

Tz baçı keçni – 

Baı özünün deyil! 

Kömkçi baçını qrib nzrlrl süzüb, gileylndi: 

– Mn siz dedim axı, o airi qbul edin! O da insandı, 

iin bir ncam çkib, hll ed bilrdiniz… ndi onun 

yazdıı eirlri bu hrd uaq da, böyük d zbrdn 

bilir. Baxın görün, tz n yazıb! Qeyd dftrini açıb 

oxudu: «Qorxu içind ömür-gün keçirn müqvva baçımız 

keçl hmzlrin yoluyla gedir; yni özg atına ylib, 

özg kiinin öhrtiyl özün vzif tutub, ona gör 

d özgnin puluyla yaxını yamana satır…». 

– Mgr sn bel sfeh eylri qeyd dftrçn 

yazmaa mcbursan? 

213

– Siz özünüz barnizd yazılanlardan xbrdar olmaq 

üçün mn gündlik mtbuatı izlmyi tövsiy etmidiniz. 

– hr merin tapır ki, qzet köklrini bir-bir 

gzsin, bel qzetlrin yayılmasının qarısını alsın. Mn 

gedib iclasa hazırlaım… Özümü çox narahat hiss edirm. 

Geclr çox qatmaqarııq yuxular görürm. hval-ruhiyym 

heç yaxı deyil, doktor! 

Kömkçi: – irin müllim, bo vaxtınızda Muama 

qulaq asın, hvalınız düzlr! Muam dünyaya açılan 

darvaza kimidir. Adamın ruhu bu darvazadan keçib rahatlıq 

tapır, dinclir. Ovqatı tlx olanların qlbin mlhmdir 

Muam… 

– Heç xoum glmir, mn Azan ssini xatırladır, h 

bir d hrin merin mnim adımdan xsn de ki, cüm 

mscidind ucadan veriln Azanın da ssini alsın, lap 

birdflik yııdırsın! 

Kömkçi Muam bard söz saldıına peman oldu. 

Baçı is kabinetin dönnd düünürdü ki, onu uaq vaxtı 

zidirn Hacıdan bu gün yaxı qisas aldı, qaldı o biri... 

«Onun da karyerasına son qoymaq üçün prezidenti olduu 

futbol klubunu lv etmkdn baqa çar yoxdur! N 

olsun ki, «Gün» komandası onun saysin ölk çempionatında 

üçüncü yeri tutub, gözlrim aydın. Bu komandaya 

gör mgr az söyülüb thqir olunmuam?! ndi 

arxadan zrb vurmaq sırası mn çatıb...». 

Mobil telefonuna gln zng onu fikirdn ayırdı. 

Futbol Federasiyasından zng edn xs paytaxtda otursa 

da, el bil indic onun üryini oxumudu; son vaxtlar 

rayonun futbol klubuna laqeyd münasibtindn narahatçılıını 

bildirdi. Baçı: – Xeyr, siz yanlı mlumat veriblr. 

Mn o komandanı canımdan çox istyirm, çünki 

Bibiheybtdn bri bölgmizi tmsil edn yegan komandadır. 

N kömk lazımdır edcym. Bli, bli, mn çox 

yaxı baa düürm ki, bu komandanı yaatmaq lazımdır. 

214

Deyirsiniz, bu ayın axırında spaniyaya gedck? Lap 

yaxı! Sevindim, çox sevindim… 

Telefon söhbti bitdikdn sonra: – Ay hay, ölmüdü 

Xankii, – deyib baını buladı, – sn saydıını say, gör flk 

olu, flk n sayır... 

*** 

clas tyin olunduu vaxtdan çox gec baladı. Zalda 

ylnlr llrindki vrqlri özlrin yelpik etmidilr. 

Srinkelrin hamısı enerji azlıı ucbatından nasaz vziyyt 

dümüdü. Baçı ryast kürsüsündn zala baxanda 

hycanlanırdı. Prezident aparatının thkimçisi trslikdn 

iclas zamanı özünü rayona yetirib, onunla çiyin-çiyin yldi. 

«Görsn, çıxıım xouna glckmi?» – dey düünn 

baçının üzünün qızartısı, üryinin döyüntüsü getdikc 

artırdı. «Ka mn d birinci müavinim, humanitar öbnin 

müdiri kimi, ya da polis risitk danıa bilydim! Bxtvrlr 

el bil qdim Yunanıstanda natiqlik mktbi keçiblr…» 

Bir-iki qurtum su içs d dili-dodaı qurumudu. 

Hycan keçirdiyi anlarda kklyirdi. Çıxıına balamamı 

ilk deycyi cümlni bir d gözdn keçirdi. O, bu 

çıxıın mtni üzrind bir hft idi ki, çalıırdı: «Mn 

möhtrm prezidentl göründ, onu min etdim ki, rayonumuzun 

halisi Sizin arxanızda möhkm dayanıb». Görsn, 

burada «arxanızda» sözünün vzin hansı söz daha 

uyun glr?». Bir-iki df yüngülc köks ötürdü. Bir 

anlıq tutuldu: «ziz v möhtrm prezidentimizl…». 

Ömrünün n bxtvr anı saydıı o görü zaman keçirdiyi 

hisslr v hycanlar qfildn onu çulaladı, bdnind 

trlmdiyi yer qalmadı. Halı getdikc xarablaırdı. Dönüb 

birinci müavinin baxdı. Baı il «gl çıxıımın mtnini 

sn oxu!» iarsi verdi. Özü birthr kürsüdn enib, 

kabinetin sarı getdi. Baçının hvalından n çox nigaran 

215

olan rayon mrkzi xstxanasının ba hkimi ona yardım 

göstrmk niyyti il ayaa qalxıb, tez zalı trk etdi. 

Döyü meydanından qaçmı hökmdarın söz cngavrin 

oxayan sritli tz birinci müavin baçının mruzsini 

oxumaa davam etdi: – Mn möhtrm prezidentimizl 

göründ onu min etdim ki… 

Zalda pıçhapıç düdü. Birinci müavin eynyini 

çıxarıb, zaldakı adamlara baxan kimi pıçhapıç dalasının 

mnasını drhal baa düdü: – vvla mn hörmtli baçımızın 

mruzsini oxuyuram, tbii ki, mn yox, o – özü, 

yni bizim hörmtli irin müllim möhtrm prezidentimizl 

görün zaman onu min edib, cani-dildn söz verib 

ki, rayonumuzun halisi dünya öhrtli liderimizin 

müdrik siyastini dstklyir v bundan sonra da dstklyckdir… 

Zalı gurultulu alqı sslri bürüdü. Baçı bu an öz 

kabinetind yumaq kresloya srvzlnib, trini qurudaquruda 

ölk prezidenti il görüdüyü hmin tarixi anları 

tzdn yada salmıdı. Hl prezidentl görü qdr baına 

çox qrib ilr glmidi… O gün «Bakı Soveti» 1 metrosunun 

qarısındakı yolu piyada keçnd «Cip» maınının 

ylcindn çıxan cayib ss onu qorxudub, yolun 

ortasına mıxlamıdı: – Al, çurban kimi n yolun ortasında 

qalıbsan? Bym korsan, yeraltı keçidi görmürsn? – 

«Cip» sahibinin srt baxıları o isti yay günü onun canına 

üütm salmıdı. gr maın altında qalıb ölsydi, illrl 

hsrtind olduu vzifnin üzünü görmyckdi. Arzuları 

onunla mzara gedckdi. «Çox ükür, Qaraçuxam yatmayıbmı 

dem…» Bs sonra nlr olmudu? cra aparatının 

rhbri ona: «Hazırla, on dqiqdn sonra rhbrin qbuluna 

gedcyik» deynd boazı qurudu, sarayın dhlizlrindn 

keçib, qbul otaına gln kimi bdnindn tr 

1 ndiki çrihr 

216

axmaa baladı. cra aparatının ortaboylu rhbri ona baxıb 

bic-bic gülümsünürdü. Tr alvarının balaqlarınacan 

süzülmüdü. Dövlt mmuru onun alvarının ya balaqlarına 

baxıb: «Bu ndir bel? Yoxsa sn…» – deynd tlsik 

cavab verdi ki: «Yox, yox, fikriniz baqa ey glmsin, 

möhkm trlmim… hycan keçirirm. Axı möhtrm 

prezidentimizi bu vaxta qdr mn ancaq televizorda 

görmüm. Sizc mndn n soruacaq?» 

– Rhmtliyin olu, bu halda sndn n sorumaq 

olar ki? Kondisionerin qabaında qal, trin qurusun, 

pencyinin düymsini hllik aç! mlli-balı özün gl, 

srinln, götür soyuducudakı mineral sudan iç!.. 

çridki adamın zhmi hl qbul otaındaykn onu 

bu hala salmıdı. Fikirlirdi ki, Allah elmmi, birdn 

içrid üryi gedr, ya da prezident onun bu halını heç 

bynmz. On dqiqdn sonra icra aparatının rhbri ona 

toxtaqlıq verdi: – Qorxma, içrid çox qalmayacaqsan. 

Mnim tqdimatımdan çox ey asılıdır. Bir az drindn 

nfs al, bir, iki, üç… Getdik! 

Prezidentin yanında o bir neç dqiq ona bir il kimi 

uzun göründü. Prezident onun xsi iin baxıb, titrk 

barmaqları arasında tutduu qlml srncamı imzalayanacan 

.. o dünyanı görüb, gldi. Üz-gözündn yorunluq 

yaan prezident xobxtlikdn ona çox sual vermdi. 

Artıq o hycan dolu anlar – özünün dediyi kimi, böyük 

tarixi gün gerid qalmıdı. «Bs görsn, hr df yadıma 

dünd niy tutulub, özümü itirirm? Yoxsa indi prezident 

aparatının o cavan kuratorundan qorxub, bu hala 

düdüm?». 

…Rayonun ba hkimi kabinet daxil oldu, zng edib 

nevropatoloq hkim d çaırmıdı. 

– clas nec gedir, doktor? – dey baçı drhal ondan 

sorudu. 

217

– Orda hr ey öz axarına düüb, qaydasınca gedir. 

Eidirsn alqı ssini? Sn özün necsn, hl dur, lüzün 

srin su vur! ndi sakitldirici iyn vurular! Bir az 

rahatlanarsan… 

– Gec yata bilmmim doktor, yuxusuzam. Bir 

yandan da bugünkü hadis, glib burda piket keçirnlr … 

Digr yandan zng edib deyirlr ki, bunu çıxart, onu qoy! 

Filanks yaxı bax, filanks pis… – cra baçısı ara-bir 

nıqqıldayırdı. Ba hkim yeddi il yoldalıq eldiyi bu qırmızısift 

adamı sakitldirmk üçün l çantasından çıxardıı 

hblrdn birini verdi. Sonra nevropatoloq hkim 

glib, tzyiqini ölçdü, qoluna iyn vurdu. Çox çkmdi ki, 

baçı yuxuya getdi. O bir anlıq yuxuda gördü ki, adına 

tz qbiristanlıq deyiln köhn bostan yerind tk bir 

mzar var. Mrmr sindaına onun adı v soyadı yazılıb: 

irin rbtzad. Ancaq n vzifsi yazılıb, n elmi drcsi 

göstrilib: «Yoxsa mn ba daı qoyanlar baçı 

olduuma, alim olduuma kk elyiblr?..» Qara mrmrdn 

qoyulmu badaına qonan ala qara qarıldayanda 

baçı diksinib yuxudan oyandı. Telefonunun zngi d el 

qaranın ssini xatırladırdı. Ba hkim v nevropatoloqa 

baxa-baxa lini uzadıb, dstyi götürdü. 

– Eidirm… mn onunla düz yeddinci ildir ki, yoldalıq 

edirm. Blk, baqa variant mümkündür? Bs onda 

yerin kimi mslht bilirsiniz?.. Nazirl görüdürübsünüz… 

H, yaxı, aydındır… Ba üst… Oldu! 

Dstyi qoyandan sonra lacsızlıq yaan baxılarını 

ba hkim zilldi: – Eh, ay doktor, nec xstlnmyim, 

sn özün çox yaxı bilirsn ki, bzi msllr mndn asılı 

deyil. Uzaqbaı çalııb duz-çörk xatirin sni bir-iki ay 

qoruya bilrm. nan mn, getdikc tüknib yarımcan 

oluram. Vzifdn çıxarılmaın bir eyi var ki, adam 

srbst olur. slind vzif adamın müstqilliyini lindn 

alır. Dost-tanı da balayır sndn umub, küsmy… 

218

– Mn snin n demk istdiyini çox gözl baa 

düürm. Biz eyni zncirin hlqlriyik! Keçmi kiilr 

vzifni bs yer hamam fitsin bnztmyiblr… 

Baçı dair seçki komissiyasının sdri olduu illrd 

seçki üarları yazdırmaq üçün paytaxtdan göndriln 

qırmızı üllri hrin hamamlarına topla satdırardı. 

«Hamam fitsi?!. Görsn, ba hkim fit deynd ona 

satamırdı ki?». 

Hmi vzif sahiblrinin xidmtind durmaqla öyünüb 

fxr edn nevropatoloq hkim ba hkiml baçı arasında 

dialoqdan bir ey anlamadıından gözlrini döyürdü. 

Ba hkim çox aıllı, hm d öz iini biln adam idi. 

O da baçı kimi elmlr namizdi adını almıdı. Shiyy 

Nazirliyind tanınırdı. Tibb sahsind göstrdiyi xidmtlr 

gör Fxri Frmanla tltif olunmudu. Rhbrlik 

eldiyi mrkzi xstxana mhz onun vaxtında müasir tibb 

avadanlıqları il tchiz edilmidi. ndi ona idn çıxmasını 

eyham vuran baçını bu kabinetd hb cngavrlrin 

oxayan keçmi baçının hücumlarından qoruduu günü 

xatırladı: «gr irin müllimi idn çıxartsanız, onda 

mn d istefa rizmi yazacaam!» demidi. ndi n qdr 

gülünc olsa da, keçmi baçıdan qat-qat zif v aciz olan 

tz baçı – hm d yeddi il duz-çörk ksdiyi, bzn d 

nevroz xstlr kimi özünü yarımçıq adam sayan dostu 

ona könüllü vzifdn getmyi eyham vururdu. Eh gidi 

dünya, snin n çox qribliklrin varmı… n qribsi 

d o idi ki, yerin göz tikn hkim bard xstxanada 

çalıan qadınlar hl ay yarım bundan qabaq danıırdılar. 

Ba hkim qadınların uzaqgörnliyin heyrtlnms d 

qorxaq v yazıq adam kimi tanıdıı dostunun «hünrin» 

mat qalmıdı. Hardasa oxuduu bir fikri yada salmaa 

çalıırdı: «Bel taleyüklü msllrd yalnız axmaqlar heç 

ndn, htta Allahdan qorxmadıı üçün adamı mat-mttl 

qoyurlar. Lyaqt sahiblrindn imtina edib, üz çevirmk 

219

mslksiz adamın vicdanını qtiyyn arıtmır. Taxt-tac 

sahibi olmasa bel irin kimi müqvva adamlar itatkarlıqları 

il uzun ömür yaayırlar...». 

Baçı hmi rfin, sdaqtin, üryinin böyüklüyün 

dflrl bad qaldırıb, haqqında dbdbli salıqlar 

deyn ba hkimin indi üz-gözündki ifaddn onu baa 

düdüyün mmnun qalmıdı: «Sn bir i bax, bu gün 

hycan keçirnd mnim harayıma ilk özünü yetirn ba 

hkim d bel getdi…». 

Aır-aır addımlarla kabinetind var-gl eldi. Hrdn 

pncry yaxınlaıb, yeniyetm olanın bayaq ksmk 

istdiyi çinar aacına baxdı. O çinarın hündür budaında 

yen hmin qara ylmidi. 

Polisdn qorxub qaçan li baltalı o mktblinin nm 

kimi oxuduu eirin bzi misraları qulaqlarında ks-sda 

verdi: «Yaı özünün deyil, qaı özünün deyil, tz baçı 

keçni, baı özünün deyil…». Bu eiri yazan air d alim 

idi. Hmin eir qzetd drc olunandan sonra baçı Nizami 

Gncvidn üzü bri adını eitdiyi bütün airlr kin 

bslyirdi. Görsn, o alim-air indi haradadır? Deyilr, 

isizlikdn ba götürüb Sibir gedib. «Bazar ziyalılar 

qbiristanıdır» dey-dey, «köhn arzularla bazara gedib, 

tz drdlriyl qayıdan» o air tbitc çox sakit olsa da, 

son görülrind dözmyib baçıya: – Ömrü boyu kin 

saxlamaq ingilislr üçün sciyyvidir, snin ingilislrl 

qohumluq laqn yoxdur ki?! – deyib, onu satqın adlandırmıdı: 

«Öz ziyalısına dyr vermyn yurdun satqın baçısını 

qınamıram mn». O da: «37-ci ild snin kimi airlri 

Sibir sürgün edirdilr» – deynd, air ona bel cavab vermidi: 

«Sn ziyyt çkm, ora mn özüm öz xoumla 

gedcym, çünki Sibird yaamaq snin kimi nancib 

baçısı olan rayonda yaamaqdan qat-qat yaxıdır!..». 

Keçmi icra baçısı bu air böyük hörmt bslyrdi; bir 

df nec olmudusa .-ni götürüb birlikd airin evin 

220

getmidi. Xstlnrkn ona ziyalı adam kimi diqqt, rhbr 

kimi qayı göstrmidi, air d yataından qalxıb; «Xo 

rftar görnd, xo üz görnd, bir-min güc glir ayaqlarıma» 

dey baçının da, .-nin d qfil gliin sevinmidi, 

airn qoca atası da söz mftunu idi. Clalddin 

Rumidn msl çkib; «air ah qarısında gdadan gda, 

ah air evind ucadan uca!» – demidi. Keçmi baçı da 

hazırcavablıq edib: «Zorla ah olmaq mümkündür, amma 

zorla air olmaq mümkün deyil» – söylmidi. 

.. is erkn yalarından ninki o air, istedadı, 

bacarıı olan hr ks qarı kin-küdurt bslyirdi. O, kinküdurtdn 

yaranan paxıllıq hissi il indi onun qbuluna 

glmsinlr dey, tz baçı günahsız insanlara müxalift 

donu biçirdi, onlara yalandan antidövltçi daması vurub, 

özündn qondarma dümn obrazları yaradırdı. Xst 

ruhuyla ziyalı adamların talelri il gah qumar, gah da 

ahmat oynamaqdan zövq alırdı… 

*** 

Televizorda yaponların icad etdiyi aıllı robotlar öz 

bacarıqlarını nümayi etdirirdilr. Onlar insan kimi gülümsünür, 

bir-birin nvazi göstrib, xidmt edirdilr, musiqi 

altlrind çalıb-oxuyurdular. Bel gets, yaxın zamanlarda 

robotları insandan seçmk mümkün olmayacaqdı. Bu 

aıllı robotlarla lap dövlti idar etmk olardı… 

classa hl d davam edirdi. Baçı ekrandan gözünü 

çkib, ölk prezidentinin rngli portretinin önünd dayanıb, 

fikir almind qrq olmudu: «Haqqınızda kitab yazan 

keçmi baçı mn gah «adamça», gah «çin kuklası», gah 

da «uzaqdan idar olunan robot» deyrdi. Sizin o mübark 

imzanızla mn adam oldum. Amma hmi mn mümmalı 

görünn bu vzifnin sirrindn hl d ba aça bilmirm. 

Yoxsa el mümma dolu sirr budur; yni vaxtil 

221

yaxılıq ednlr pis üz göstrmk, xsi maraqları hr 

eydn üstün tutmaq, güclünü zmk, sayılıb-seçilmyni 

seçmk, bynilmyni bynmk, sevilmyni sevmk, 

bzn d xolamadıın adamlarla yalandan görüüböpümk 

mcburiyytind qalmaq...». 

Dövlt baçısı xsi drknarı çkilmi rngli portretindn 

ona gülümss d, baxılarından zhm yaırdı: 

«Bzn el olur tyin etdiyimiz icra hakimiyyti baçıları 

bizim ümidlrimizi dorultmurlar. Vzifsinin öhdsindn 

gl bilmir, xalqın dövlt olan inamına sarsıdıcı zrblr 

vurur. Bellrinin haqqında vaxtında tdbir görülckdir… 

Rüvtxor bazarda pitaxta arxasında ylib pul qazanmır, 

o dövltin maraqlarını satır». 

.. professor Qaraçuxanın dilindn eitmidi ki, dahilr 

d i baında hrdn mürgülyirlr. Rhbr kimi özün 

aid olan ilrd çox tcrübli v sritli olan prezident, 

görsn, onun kimi müqvvaya bnzyn neç frsizi 

yüksk posta tyin edrkn yorunluqdan mürgülmidi?!. 

ndi böyük övq v hvsl balarının üstündn asılmı bu 

rngli portretlrin, ölknin milli bayraının altında hansı 

oyunlardan çıxmırlar? yaltlrd kimi özünü by, kimis 

xan kimi aparır. Baçının içind sanki baqa biri özün 

qarı qiyam qaldırmıdı. «Bs sn kimsn? By, xan, gda, 

yoxsa eytan nökri?». Shhtind n ba verdiyini anlamaa 

çalıırdı. Rqiblri, yerin göz dikn arxalı adamlar, 

incik saldıı dost-tanıları bu gün kürsüd özünü itirn 

baçı haqqında, görsn, daha hansı bdlr qoacaqlar? 

Günlinin cikini-bikini biln, buna gör d «Qalolu 

adam» lqbi il tanınan keçmi i yoldaına zng edib, 

axamüstü onu kabinetind gözlycyini bildirdi. 

…clas baa çatdıqdan sonra prezident sarayından 

gln qonaqla gözl tbit mnzrlril dolu melrdn 

birinin sfalı qoynunda tz istifady verilmi «Qonaq 

evi»n yollananda baçı özünü yaxı hiss edirdi. Hmi 

222

qonaq-qarası olanda gününün çoxunu dmiraac mesind 

keçirirdi. O gün qonaq qonu rayonlardan birin tlsdiyini 

bildirdi. Axamüstü hrin mrkzi küçlrini 

maınla doladılar, sonra qonaı yola salıb, kabinetin 

döndü. Doulub boya-baa çatdıı kndin üç asaqqalını 

qbul otaında görck içri dvt etdi. Baçının nfsindn 

spirtli içkinin iyi glirdi. Asaqqallardan biri kabinet 

daxil olan kimi söhbt baladı: – Baına dönüm ay oul, 

çoxdandır ki, knd yolun dümür. Qapı-qapı düüb pul 

yımııq, tikinti materialları almııq. Knddki köhn 

mscidin yerind tzsini tikdirmiik. Bu güncn xeyli i 

görmüük. Xırda-para ilr qalıb, bir d ustaların haqqı. 

Deyirlr ustanın haqqını grk alnının tri qurumamı 

versn! Gldik ki, hm icra baçısı kimi, hm d kndimizin 

alim övladı kimi sn d bu xeyirxah id öz 

kömyini sirgmysn. Bir d ay oul… 

Baçı laqeydlikl onun sözünü ksdi v cibindn 

çıxardıı pulların arasından ax bir milli lliminlik 1 ayırıb 

kiiy uzatdı: – Asaqqal, mn bundan artıq n kömk ed 

bilrm. Çoxları el bilir ki, biz burda qaz vurub, qazan 

doldururuq; indi sovxoz yox, kolxoz yox, torpaq camaatın 

ixtiyarına verilib. Müssislr özllib. Fikriniz vvlki 

rhbrlr getmsin, tkc trvzçilik-südçülük sahsind 

eldiklri pripiskayla milyonlar qazanırdılar. 

Asaqqallar bir-birinin üzün baxıb, pulu götürmk 

istmdilr. – Ay oul, biz d tqaüdümüzdn el be-on 

«irvan» ayırmııq. Onu da ki, vaxtı-vaxtında ala bilmirik. 

Qaldı kömk mslsin, sn özün arada imkan tapıb 

knd gl, tz mscidimiz ba çk! vvllr knd yerind 

mscidlr evlrdn uca olardı. Ona gör d mscid 

Allah evi deyillr. Bizim köhn mscids tz tikiln evlrin 

yanında lap kümy oxayırdı. Biz d çalıırıq ki, 

1 ndiki on manat 

223

elsini tikk ki, uzaqdan baxanda heç olmasa minarsi 

görünsün… 

– Bir d azanı kndin hr trfind eimk üçün ssgüclndiriciy 

ehtiyacımız var. – Bu sözlri d baqa asaqqal 

dedi. 

Mscid, mdrs deynd baçının hvalına el bil 

soan dorayırdılar, yadına qarasaqqal, yin-baı balı- 

mmamli mollalar düürdü. mkanı olsaydı, Günlid 

bütün mollaların kökünü ksrdi. Cüm mscidind hr 

df azan verilnd o, qulaqlarına pambıq tıxayırdı ki, «La 

ilah illllah!..» eitmsin. 

Üçüncü asaqqal da dillndi: – Bala, mscid glsn 

d sa ol, glmsn d, ora snin öz doma kndindir, hr 

birimizin dd-baba ocaımızdır. Biz xeyir-r adamıyıq. 

Bineyi-qdimdn yaxı kiilr yaxı mllri il tanınıb, 

ad-san çıxarıblar. Bu gün kndd eitdik ki, sn Seyid 

axundu hbs etdiribsn. O axund bizim çox ölülrimizin 

yas mrasimini tmnnasız yola verib. Ayıbdı, bala! Gl 

sn kndimizi baı srkili, biz asaqqalların da üzünü 

kölgli elm! De ki, buraxsınlar axundu. O, böyük ruhanidir. 

Alimin alim zülmünü Allah da götürmz… 

– Qanun var, qayda var, ay asaqqallar. Onların iin 

mhkmd baxılacaq. Mn heç n ed bilmrm. Bura 

ran deyil ki, mollalar yıılıb sosial msllrin hllind 

itirak etsinlr! ıın-qazın onlara n dxli var?! Dini qidsin 

gör meydana atılanlardan is mnim heç xoum 

glmir. 

Asaqqallar kor-peman ayaa qalxdılar: – Ka, bura 

heç glmyydik! Ka, dediyin o qayda-qanunlara sn 

özün d ml edydin! Ka, qidnin n olduunu bilydin!.. 

Molla bym adam döyül? nsan kimi yaamaq 

istynlrdn, haqq sözünü deynlrdn niy xoun glmir 

bala? Bu rayonun prokuroru, polis risi, mhkmsi, adı 

ndi, o kekebesi-zadı (htta, deputatları da) hamısı glm- 

224

lrdi, onlar bizim sözümüzü qribçiliy salanda incimirik, 

çünki n veclrin, gec-tez gldiklri yerlr döncklr. 

Amma sn özümüzünküsn. Unutma ki, bir gün glck, 

tabutun öz kndçilrinin çiynlrind mzara gedck! 

Mscidd meyit namazını da Seyid axund kimi ruhanilr 

qılacaq!.. Bu dünyada yalnız kafir dinsizlrin n mollaya, 

n asaqqal nsihtin, n d Allah evin ehtiyacı var… 

– A kii, buranı moiz yerin döndrmyin! – dey 

baçı sbildi. Bir yandan içki, bir yandan da knd 

asaqqallarının qınaı onu özündn çıxardı. Siftindki 

tünd qızartıya acı, kinay dolu tbssümlri qatıldı. Ancaq 

bu kinayli tbssümdn daha çox söyü ifadsin bnzyirdi. 

Asaqqallar sanki eytanla üz-üz dayanmıdılar. 

Hr üçü bir ssl: – Lnt sn, kor eytan! – deyib getdilr. 

Zrr qdr pemançılıq hissi keçirmyn baçı asaqqallar 

gednd ayaa da qalxmadı. Adti üzr özünü 

mul göstrmy çalıdı. Telefonun dstyini götürüb 

evin zng etdi. Evd telefonu gec götürdüyün gör 

arvadına da qızdı: 

– Hardaydın, niy telefona gec cavab verdin? Ev kim 

glmidi? 

Bu zaman kömkçi daxili telefonla bildirdi ki, baçının 

gözldiyi adam glib. Dstyi qoyub, ayaa qalxdı. 

Kabinet daxil olan adamla qucaqlaıb-öpüdülr. «N 

var, n yox»dan sonra «qalolu adam» baçını maraqlandıran 

xbrlri bir-bir ip-sapa düzdü: – Maliyynin 

müdiri siz dediyim o köçürm mslsini hl d yubadır. 

O dediyin adam var ey, o da son vaxtlar «Lallar çayxanası»na 

ayaq açıb. O gün parkda böyük xan çinarının 

kölgsind «Günli» qzetind snin haqqında çıxan 

satirik mqalni adamlara ucadan oxuyurmu. Qurtarandan 

sonra ünvanınıza bir-iki nalayiq söz d deyib… 

– Baqa n var, bugünkü iclasda vziyytimin xarablamasından 

n danıırlar? 

225

– Sevinnlr el yeyib-içdiyiniz adamlardı, deyirlr, 

nec olub ki, danııq qabiliyyti olmayan bir adam hansı 

keyfiyytin gör o boyda posta tyin edilib? Söz gzir ki, 

bel gets, tezlikl sizi dyiib, bura knar yerdn baçı 

tyin edcklr! 

– Bu söhbti edn adamlarla görü, n istdiklrini 

öyrn! Onların azını yummaq lazımdır. Bir d yuxarıya 

haqqımda yaxı mzmunlu teleqramlar göndrilmlidir. 

Gör n qdr uurlu ilrim var, yolları, skilri tmir 

etdirmim, Günlid xeyli irlilyi var, grk bel 

razılıq teleqramlarının sayı çox olsun. 

– Sonra o air vardı, yazmıdı ki, «Bir ana dilnir tz 

bazarda» – onun yaradıcılıq gecsin mdniyyt evind 

hazırlıq aparılır. 

– Ola bilmz!.. Hl keçn df «Ruhani dünyası» 

kitabının müllifi il görü keçirmk istynd mdniyyt 

evinin direktoru töhmt alıb. Xbrdarlıq etmim ki, bel 

msllrd özbaınalıq elmsin! 

Az qala özünün d çaıb «qalolu adam» demk 

istdiyi xs rayonun qaynar nöqtlrindn xbr verndn 

sonra çıxıb getdi. 

Baçı onun dilindn eitdiyi bzi xslrin adlarını 

özünün qara siyahısına yazdı. Ev getmk istyirdi ki, 

kömkçi içri daxil olub, paytaxtdan iki müxbirin gldiyini 

bildirdi. vvl istdi desin ki, badan birthr el getsinlr. 

Ancaq kömkçinin xasiyytini yaxı bilirdi. Badan 

edilsi müxbirlrin yola salınması qaydalarını çox gözl 

bilirdi. Kömkçi müxbirlrin iki gnc xanım olduunu, 

hm d xsi «inomarka» maınla gldiklrini söylyib, 

mnalı-mnalı gülümsündü: 

– Qnirsiz gözldilr. Heç müxbir oxamırlar. Lap 

televizorda gözllik yarımasında itirak edn qızlara ox- 

ayırlar… 

– Onda doktor, onları Qonaq evind yerldirin. 

Axam yemyind onlarla birlikd olacaımı söyl! 

226

… Axam yemyin kefikök gln baçı macra axtaran 

iki gözl xanımla gecni srmst keçirdi. Gnc kübar 

xanımlar indi dünyanın onun kimi bayaı adamlara mxsus 

olduunu çox yaxı bilirdilr. O gec çnsi dümü 

baçı onların sınaq imtahanından keçirdiyi yüzlrl zif 

xarakter malik olan ruhsuz, iqtidarsız, amma özündnrazı 

vzif sahiblrindn biriydi… 

… Ertsi gün cib telefonunda eitdiyi tanı ss baçının 

nsini pozdu, kefin soan doradı (i glnd 

mhllnin qara piiyi rastına çıxmıdı…). Ona zng edn 

xs keçn gecki ylncdn kiçik detallarınacan xbr 

tutmudu. «cb sirr saxlayanmısan? Onların kim trfindn 

göndrildiyi heç alına glmdimi? Görünür, sn etibar 

olunan vzifnin incliklrini hl d baa dümürsn!..». 

– Heç üryim istyn ilri gör bilirm ki? Hr gün 

camaatın tnli baxıları il üzlirm. Açıını deyim ki, o 

qdr dümn qazanmıam ki, heç mnim bu hrd rahat 

yaamaıma gümanım qalmayıb. Adımı müqvva-baçı 

qoyublar, eitmisn? Mn bu ii bacaracaımı sanırdım. 

Amma istyirsn, düzüb-qo, glim ora – paytaxta, snin 

lin çox uzundur, hr yer çatır. Xudmani, sssiz-smirsiz, 

mnimçün msuliyyti az olan bir i tkil el, ya da deputat-zad 

seçilmyim kömk et! 

Telefonun o baındakı ss: – Yuxunda görrsn! Bs o iki 

xanıma verdiyin vdlr nec olsun? Ya da Allah adamını 

zindana saldırmaına n ad verk? Sn heç iqtidarda ikn 

iqtidarsızlıın diktaturasının nec irticaçı olduunu bilirsnmi? 

Gec araı çaxıra, çaxırı ampana qatıdıran baçı verdiyi 

vdin n olduunu bilmk üçün ba sındırdı. Blk, o 

qızlara paytaxtda mnzil alacaını vd etmidi? Blk, 

baqa bir qiymtli hdiyy? Yox! Görsn, Qaraçuxadan 

gizltdiyi pulların miqdarını söylmmidi ki? Bs Div 

Qapısının trafında ucalan göydln binalarda aldıı tz 

mnzillrdn gec söz salmıdımı? Bu gözlçlri axı kim 

227

göndr bilrdi? Blk, Qaraçuxanın özü?! Dediyindn 

bel çıxır ki, mn iqtidarda ikn iqtidarsız diktatoram!.. 

Görsn, onun bu sözünün mnası ndir? Axı mn n 

yatdım ki, n yuxu da görm?!. 

…Gecnin bir almi sürücüsü ilyn bacanaı onun 

mitilini gtirib ev çıxartmıdı. O is xumarlanıb, hl d 

naıl dünyasında olduunu znn edirdi. Gözl, n rqs elyn 

xanımlar onu oyuncaq kimi bir-birlrin ötürüb at kimi 

çapıb yormu, bdnind – boyun-boazında gecki ylncdn 

xatir olaraq qırmızı dodaqları il öz «avtoqraflarını» 

qoymudular. Div Qapısındakı adamı ona zifaf gecsindn 

üzüqara çıxmı glinin abrını tyin bükn heybtli r kimi 

qzblnmidi. «Bdbxt, dünn yataqda sn bu ölkd 

qılıını dyiib dondan-dona girn, yaltaqlıqla milçk kimi 

vzifdn – vzify qonan müqvvaların sirrini fa edibsn! 

Bel çıxır ki, bu dünyanın kefi-ylncsi ancaq snin kimilr 

mxsusdur…». .. d qlbind sanki çıxı yolunu atası 

evin qayıtmaqda görn o üzüqara glin tki baını lal-dinmz 

aaı dikib, ahlıq tacını vaxtsız-vdsiz itirdiyi qonaq 

otaındakı o böyük yataa lnt yadırırdı. 

…Günortaya az qalmı özün gln baçıya acıqla baxan 

hyat yoldaı da ultimatum vermidi: – Get, qurban ol, 

gül kimi balalarıma! Yoxsa sndn el günü bu gün boanardım… 

gr Qaraçuxa zng etmsydi, arvadı onunla mütlq 

dalaıb, qanqaraçılıq yaradacaqdı. Mobil telefonunun yaddaında 

iki namlum xanımın telefon nömrlrini axtaraaxtara 

evdn çıxdı. 

*** 

Aradan bir ay keçdi. .. baçı vzifsindn azad 

edildi. Paytaxta köçdü – rayonda kimi onun prezident 

sarayında qullua keçdiyini, kimi d hardasa kargüzar 

228

ildiyini söyldi. Amma .-nin qabiliyytin bld 

olanlar deyirdilr: «O, grk tanrısına min kr ükür elsin 

ki, hl d onu adam yerin qoyanlar var!». O is 

xeyir-rd d göz görünmürdü, az qala guniin hyat 

trzi keçirirdi. El bil mmlktd o adda adam yox idi… 

Amma ötn payızın sonu onu ömründ ayaq basmadıı 

mscid hytind görnlr çox tccüblndilr. O 

zaman Amerikadan gln bd xbr hamını sarsıtmıdı. 

Ölknin eks-prezidenti uzun müddt müalic olunduu 

Klivlend xstxanasında dünyasını dyimidi. Onun milli 

bayraqla örtülmü tabutu hava limanından birbaa paytaxtın 

Tz Pir mscidin gtirildi. eyxülislamın iqamtgahı 

yerln bu mscidin hytin mötbr asaqqallar, 

hacılar, yüksk rütbli din xadimlri, dövlt mmurları, 

tanınmı ziyalılar yıımıdı. 

O gün .. hycan içrisind bura gln insanlara 

tamaa edirdi. Baçı ilynd vzifdn çıxardıı 

mkdar jurnalist d, qbul elmdiyi coqun tbli air d, 

mhkmnin cngin verib, bir müddt hbs etdirdiyi Hacı 

il Seyid axund da bura – vida mrasimin glmidi. 

Onları görn kimi xcaltdn özünü itirn .. gizlnmy 

çalısa da yerindn trpn bilmirdi. El bil sehirli, güclü 

bir l onu yer mıxlamıdı. ncik saldıı adamlarsa çox 

srbst idi. Qmli görkm alıb, ruhani-alimlrin qiyaflrin, 

baı mmamli mollalara baxa-baxa düünürdü: «Bs 

n cb, dini-flsfi traktatlarına gör milli akademiyaya 

hqiqi üzv seçiln prof. Dr. Qaraçuxa göz dymir? Blk, 

hm Allaha, hm d eytana sıınan mhur filosofun da 

iç üzü açılmıdı, axı neç vaxtdır ki, o, heç Div Qapısında 

da görünmürdü…». Vaxtil yalan danıdıına gör onun 

aız-burnunu zidirmi Hacının bir il önc dediyi sözlri 

xatırladı: «Sn heç kii sözünün mntiqini drk edirsn? 

Kii üçün n yaxı rol kii olmaqdır el… Kii adamları 

Allah hifz edr…». Yni Allahın hifz etmdiyini eytan da 

229

qorumur? Budur, ona artist deyib, oynadıı kii roluna 

kk edn Hacı Allah evind indi .-ni trs-trs süzrk 

yen dini söhbtlr edirdi: – Din, triqt, mzhb hyatda 

insanlara ruhi sıınacaq verir, – bu sözlri deynd o, gözlrini 

müqvva adama diks d, mqsdi axundu danıdırmaq 

idi. 

– Cmiyyt dinsiz mövcud ola bilmz. Din hörmt, 

adt-nnlr ehtiram hr bir vzif sahibin baucalıı 

gtirir... Allah bu mrhuma rhmt elsin, ömür müvqqti, 

yaxı ad-sansa bdidir. Qartal yuvasından qartal 

prvazlanar deyiblr, 40-45 gün vvl onun varisi lini 

müqdds Qurani-rif basaraq and içib deynd ki, 

milli-mnvi dyrlr, nnlr sadiq qalacaam, onları 

daim uca tutacaam, üryim daa döndü. Sa olsun, 

prezident vzifsi ana südü kimi halaldı ona! 

– Axund aa, bir ora bax, baımıza oyun açan, sizin 

kimi mollaları görmy gözü olmayan keçmi baçı gör 

qulaqlarını nec klyib, biz dörd gözl baxır! 

– Ruhunu eytana satmı o mlun n üzl bura glib? 

Deyir, ilahi klamlar oxunan bel yerd eytanın özü kimi 

onun nökrlri d zab çkr, gözdn iraq olar… Bu gün 

bura say-seçm adamlar glib. O is Allah bndlrin 

ayrılan qbir payına da tamah salıb, qbiristanlıq yerini 

satdı, mdrs hücrlrini bazarçalara döndrdi… Haqq 

drgahına ucalan azan sdasını bel susdurdu... 

– Blk, bu adamaoxamaz pis mllrindin peman 

olub, Allah evin tövb etmk üçün pnah gtirib?! Qoy 

burda ediln dualar, oxunan ilahi klamlar onun xst 

ruhuna fa versin, bundan bel axirt müjdsindn soraq 

vern, qaranlıq könüllri hdisi-riflrl nurlandıran sizin 

kimi ruhanilr bir daha zülm etmsin! 

– Ehh! Ay Hacı, zülm edn ilk növbd özünü mhv 

sürüklyir. ndi onun görkmi dyiib, içi is vvlki 

kimidir. Hzrti li leyhislam buyurur ki, hr yara üçün 

230

drman var, bdxasiyyt üçün fa vern drman yoxdur. 

Axmaqlıq xstlikdn d betrdir… Bir d özün yaxı 

bilirsn, lahi drgahından qovulandan sonra eytan insanı 

qiyamtdk hdf seçib, amma Allah ona smimi bndlri 

üzrind tsir etmk slahiyyti vermyib. Hicr sursind 

buyurur: «Mnim bndlrim üzrind snin heç bir 

hökmün yoxdur, yolunu azıb snin ardınca gednlrdn 

baqa». Öz Rbbin qarı üsyan edn eytanın ardıcıllarından 

biri d el bu mlundur. Onun vzif baında qazandıı 

ad el özün bsdir: «Müqvva adam…». 

.. qorxu içind qulaqlarını klyib hrdn d airl 

jurnalistin söhbtlrini dinlyirdi: «übhsiz bunlar da 

mndn danıırlar». 

airs hmsöhbt olduu jurnalist eyx Mhmmd 

Füzulinin könül mantlrindn olan qzllrindn birini 

söylyirdi: 

Mn zldn nuri-çemi Mustfa mutaqiym, 

ahi – mrdan, iri-yzdan Murtaza mutaqtym… 

– Allah Füzuliy min rhmt elsin. O, yaradanın 

gözl nemti olan sözün xidmtind kii kimi zab- 

ziyyt qatlaıb, ölmz srlr yaradıb! 

– Sözün hikmti bard Hzrti li ibn Abutalib buyurub: 

– Sözün yeri könüldür, ismarlandıı alm düüncdir, 

onu qüvvtlndirn aıl, meydana çıxaran is 

dildir…Hr ks öz dilinin altında gizlnib. 

– Bizim filosf Ulusel d deyir ki, grk söz qlb 

qaranqu yuvaya qonan kimi glsin… 

Bu zaman eyxülislamın iarsil mollalar «rrhman» 

sursini avazla oxumaa baladılar. Hamı irli 

yeridi, müqvva adam tvi içind geriy çkildi. Sanki 

rbc ucadan deyiln – hm d bütün ruhanilrin xorla 

oxuduu sözlr qılınc kimi onun barını dlirdi. Qulaının 

231

dibind kims trcüm elyirdi: – Rhman (Mrhmtli 

olan Allah!) insanı yaratdı. Ona danımaı (fikir v duy- 

ularını byan etmyi) öyrtdi. Otlar da, aaclar da (Allaha) 

scd edr!.. Yeri d (bütün) mxluqat üçün O 

dödi… 

Paytaxt küçlrin sıımayan «rrhman» sdası 

onun ruhunu az qala içindn çkib-çıxarırdı: – Yer üzrind 

olan hr ks fanidir (ölüm mhkumdur). Ancaq 

zmt v krm sahibi olan Rbbinin zatı baqidir… Göylrd 

v yerlrd kim varsa, (hamısı) Ondan (ruzi, mrhmt 

v mdd) dilyir. O hr gün (hr an) bir iddir (birini 

öldürr, birini dirildr; aciz kömk, zalim zülm edr; 

birinin duasını qbul edr, birin mrhmt ta edib, digrin 

cza verr...) 

Müqvva adam tk-tnha qalıb, mscidin günbzind 

brq vuran gün zrrlrin baxırdı. Günbzin üzrin 

Allah drgahından el bil nur lnmidi. Gözlrini qamadıran 

o nur onun qaranlıq çökmü için yol arayırdı. Amma 

o yarasa kimi iıqdan qorxub gözlrini baladı, el bil 

qlbin gedn yola eytan barmaq tıxadı. «Dua et!». Ss 

gözlrini açanda, gördü ki, n günbz görünür, n d iıq, özü 

d mlli-balı üüyür, için el bil qar yamıdı. Qlbind 

niyyt etdi: «Ka, Tanrı mni daa döndrydi. Ona gör ki, 

dalar üümürlr... Ya da Tanrı mni bir qua döndrydi! 

Onda qanad açıb, burdan uçub uzaqlara gedrdim… Adıma 

müqvva adam daması vuran bu adamların gözündn iraq 

eyl, mni ilahi! Ya mni keçmi qaytar, ya da dalaraqulara 

yolda eyl, heç kim olmaa bel razıyam, tki canım 

bir insan ömründ çkdiyim mnvi sıxıntılardan qurtarsın!..». 

Birdn qulaqlarına tanı ss gldi. Da hasarın yaxınlı- 

ındakı am aacında ala qara qarıldayırdı. Qara sanki bu 

df d onun üryindn keçn istyi duyub qu gülüü 

çıxarırdı: «Heç kim olmaa razısan? Mn sn demidim axı, 

adam olmaq asan deyil!» Qara uçub qara dmir darvazanın 

232

üstün qondu, qu ssiyl onu çaırdi: «Gl, gl, gl burdan 

keç, keçmiin dön! Ay yazıq, gr kiilrl kii kimi davransaydın, 

Allah sni d hifz edrdi… Sn demidim axı, 

qlbi Allahla olanın alacaı var, eytanla olanın vercyi…». 

Darvaza cırıltılı ssl öz-özün açıldı, o çrçivy sarı 

getdi… Sirli keçmii ahnruba kimi onu yava-yava 

özün sarı çkirdi. Cnaz Fxri Xiyabanda torpaa tap- 

ırılanda müqvva adam göz dymdi. El bil, mscid 

hytind Tanrı onun son duasını eitmidi; çkdiyi sıxıntıların 

pncsindn qurtarıb heçliy qovudurmudu onu – 

o gündn sonra n yasda görünürdü, n toyda … 

*** 

...Div Qapısı müqvva adamdan sonra ondan da zalım 

KKKK tipli 1 Allahsız robotların üzün açıq idi… 

Dekabr 2003, 

Masallı 

1 KKKK – Kriminal Kapitalizmin Korrupsioner Kuklaları. 

233

SEL 

Cmiyyt çoxdan üzücü, süni böhranlara alımıdı, 

azad doulan insanlar indi köl ömrü sürürdülr. Ölülrini 

alamaq üçün ürklrind tab da qalmamıdı... 

Zamanın tbitd d kemkeli vdsi yetimidi. 

Zirvsin qara buludlar çökmü daın tyindki med 

caib bir sükut hökm sürürdü. Bu med yaxılar 

az, pislr çox idi; lyaqtlilr ac, hiylgrlr tox idi, 

haqq var, divan yox idi... Gecli-gündüzlü qaranlıa 

qrq olan gulri ölüm yuvasına bnzyirdi. Bu me- 

d tamah yaraqlı, hyat sönük, yollar-cıırlar klkötür 

idi. Susuzluqdan torpaın sinsi cadar-cadar olmudu; 

günin hrartindn erkn xzan görn yarpaqlar 

qovrulurdu. Gözllikdn günbgün mhrum 

olan aaclar çılpaqlaan qamtlrini gizltmk üçün 

menin drinliklrin çkilmidilr. çin düyün dümü 

aacların duruundan nigarançılıq yaırdı, quruyan 

qol-budaqları yaıllıq hsrtindydi, vaxtsız yer 

töküln yarpaqlara boylanmaqdan gövdlrinin beli 

bükülmüdü. Nmsi könül oxayan quların ssi 

ksilmidi. Ac-susuz gzib-dolaan heyvanların iztirabları 

gözlrindn sezilirdi. Ceyranlar-cüyürlr baqa 

melr üz tutmudular. Uca v düz aacları seyrls 

d, menin srvti bol idi. Tüknmz, qdim-qayım 

srvt haqqında söz-söhbt alm yayılmıdı. Baqa 

melrdn güclü, hiylgr heyvanlar srvt eqi il bura 

glib mskn salırdılar. Onların güclü pnclri, caynaqları 

menin srvtini sanki gözgörünmz bir dünyaya 

daıyırdı. 

234

Tbitin d qara keilri, keçl hmzlri, öklü mliklri 

vardı. Tbitin d zalımları mzlumlarına zülm edirdi. 

V ana tbitin auuna sıınmı bu menin sevinci-nsi, 

qmi-qüsssi Ulu göyd ks olunurdu. Göy güzgü kimi asılmıdı 

menin baı üstünd... gündüzlr güni, geclr xalxal 

ulduzları, byaz ayı auuna alıb, drin-drin fikr getmidi 

Göy Tanrı!.. 

...Menin sakinlri içlrini qurudan, beyinlrinin iliklrini 

vhi bir ehtirasla dididirn qm-qüssni, drd-sri, 

qorxu-hürkünü mürgülynd d unuda bilmirdilr. Bu drd 

öz içlrind kök salmıdı, rilnmidi; zaman-zaman, qarı-qarı 

boy atmıdı... Naı heyvanların mnmliyi idi bu 

drd! Acgöz çaqqalların mrama yetdiyi bu med hiylgr 

tülkülr koxalıq edirdi. Gündüzlr yaman bürkü peyda 

olurdu med. Nfs tntiirdi, qular, heyvanlar dillrini 

çıxardıb lhlyirdilr. 

Menin lap drinliyind çemlr parıldayır, sanki 

insafsız tqiblrdn yayınıb, ilım kimi tövüy-tövüy 

qeyb olurdular. Aradabir göz bbklrini andıran su ırnaı 

dibsiz v qaranlıq almin rhimsiz qoynunda gizlnirdi... 

Amma kötüklr vardı ki, zamanın grdiini zrr qdr 

veclrin almırdılar. Heyvanlar vardı ki, bürkünü duymurdular, 

aclıa-susuzlua yuxularında da rast dümürdülr. V 

drd-sri baından aan bu menin ölü sükutunu qayısız, 

tox gzib-dolaan vhi heyvanların caib ulartısı, harın 

nrsi pozurdu. Bir d onların qabaından artıq qalan lelri 

yeyib, günd min df özlrini Tanrı bildiklrin ükür edn 

qara-quzunların qarıldamaı... Yırtıcı quların caynaqlarından 

menin haqq-dalt soraqlayan sakinlrinin qanı 

axdıqca, qanad çalıb yükskliy uçur, zirvlr qalxırdılar. 

...Bu menin ahnahı qosqoca bir ir idi ki, 

trafına yıdıı bütün heyvanlara byan elmidi: ona 

fildn d böyük bir ad icad edib, tzim elsinlr. V nin 

uyun olmayan el öhrt qazanmıdı ki, hr cıırın- 

235

dan ölüm qoxusu gln, intiqam duyusu cücrn menin 

sl halisindn xbrsiz idi. Me onun saysind cngllik 

qanunları il idar olunurdu. 

Qoca ir tbit hadislrini bel öz iradsin tabe 

etmk istyirdi. irin trafında fır-fır fırlanan çoxbilmi 

tülkülrin, hiylgr çaqqalların, acgöz canavarların güngüzranı 

xo keçirdi. Onlar bilib drk etmkdn bacarıı 

üstün tuturdular. Bacarana can qurban edirdilr. Zorakılıqdan 

hzz alırdılar. ir d onların pis mllrin ustalıqla 

göz yumurdu. Menin srvtindn, nemtlrindn bol-bol 

bhrlnn bu hiylgr v hoqqabaz heyvanlar irin qılıına 

girib, qulaına saxta triflr deyir, htta onu Tanrı adlandırırdılar. 

it, bayaı triflr irin gözlrin alabzk 

rnglr çkmidi. Sanki o rnglrin içindn boylananda ir 

meni al-lvan qiyafd görürdü... 

irxan öz yırtıcılıq xisltin zahird müdriklik, dahilik 

v uzaqgörnlik donu geyindirmidi. Onun n böyük silahı 

fndgir olması idi. Bzn med özünün qsdn yandırdıı 

alovu özü söndürür, yanını is üzün a olan heyvanların 

törtdiyindn dm vurur, divan qururdu. Aıllı balar 

onun üçün thlük mnbyi idi; odur ki, med aıl sahiblrini 

yemk üçün qurduu tllrin sayı-hesabı yox idi. 

Özün sadiq heyvanlara güvnci olmasa da, onların kömkliyi 

il menin zli sakinlri arasında dümn axtarırdı. 

Bel ilr srf etdiyi vaxtdan v zhmtdn böyük hzz 

alırdı. Dümn axtarıında rnglr o qdr tündldirilirdi, 

yalan el ayaq açıb yeriyirdi ki, med hansı fslin olduu 

bilinmirdi. Çinarlar, palıdlar, dmiraaclar yaıl libasa 

hsrt qalanda, qaratikanlar boy atıb, el bil göyün fikrindn 

düyünlnmi alnını cırmaqlamaq istyirdilr... 

*** 

...Bülbüllr, sarıköynklr hrdn el yanıqlı oxuyurdular 

ki... Sanki bu yanıqlı sslr srvti talan olunan, sakinlri 

236

mnm-mnmlik ednlrin sartind qalmı meni yuxudan 

oyatmaq istyirdi. Könüllri riqqt gtirn bel yanıqlı 

sslrin sdası baqa melr d gedib çatırdı... 

ir fryad sslrindn qzblnirdi. Drhal trafında 

fır-fır fırlanan yaltaq v çoxbilmi heyvanları hüzuruna 

çaırtdırıb, mslht-mvrt mclislri qururdu. ahnaha 

asi olan qular guya doma menin qanunlarına 

xain çıxdıına gör qfs salınmalı, ya da ölüm mhkum 

olunmalıydı. irin xouna glsin dey azadlıq carçısı 

olan qulara hücum ednlr qrib yarıa girrdilr. Bel 

hücumlardan qorxub-çkinn digr qular sslrini içlrin 

salıb, qara-quzunların haray-hirin dözüb, çarsizcsin 

budaqdan-budaa qonub, özlrin yad ömürgün 

keçirirdilr. 

...Qaralar qarıldamaında, qurbaalar quruldama- 

ındaydı. Bülbüllr susmaında, tülkülr is onları pusma- 

ındaydı. Yol qıraındakı kollar, o kollardakı mürgülmkdn 

snyn qular-heyvanlar köllik xstliyin tutulmudular. 

Bu minvalla medki hyat hr gün belc zamanın 

alı-qaralı yumaına dolanırdı... Menin cah-clalından ilhamla 

dm vuran qaraların harayı-ünü alm yayılmıdı. 

Bu yalançı, boazdan yuxarı sslrin soraı Göy Tanrının 

qulaına da çatmıdı. Drin-drin drlrin tuta bilmdiyi, 

dadan aır düünclrin içindn baxıb, istehza il gülümsünürdü 

Göy Tanrı. Amma bu istehzalı gülüd ciddilik 

duyulurdu, arı sezilirdi, bir d gülümsdikc göy yıralanırdı, 

yıralandıqca sinsi qubarla dolurdu müdrik göyün... 

H, bu menin hyatı lap naıla bnzyirdi, kimin irin, 

gözl, kimin qorxulu görünürdü... Amma o qorxunu, narahatçılıı 

drk elynlrin sayı, medki hyatın irinliyini 

dadıb, gözlliyindn feyziyab olanlardan qat-qat çox 

idi! Bu med fil yox idi, amma fil qulaında yatanlar çox 

idi, bu med züraf d yox idi, di gl zürafnin boazından 

yuxarı danıanların qarnı tox idi. Naıla bnzyn 

237

günlr, aylar, illr el naıl dili kimi yüyrk olar! Vaxtvd 

dartılıb-daraldı; günlrin bir günü menin bir trfind 

çılın ziyaftlr iıq salmı, o biri trfind is qüsskdr, 

ümidsizlik kölgsi aır-aır, saır-saır sürünürdü. 

ıq dün trfd bbirlr, tülkülr, çaqqallar, canavarlar 

yalı tiklri qanlı dilrin çkib ridirdilr. Qaralar 

da balarının üstünü ksdirib, onların nin iyrnc nmlr 

oxuyurdular. O nmlrd menin tayı-brabri 

yox idi. Me bütün sakinlri üçün tbitin bx eldiyi 

rahat beik idi. O beikd dinclnlr bir-birlri il ünsiyytd, 

ülftd, kefd-damaqda brabr hüquqda idilr... 

Qulaqları den bu nmlr göyd ikrah doururdu. Kölg 

dümü trfds bu nmlrin saxtalıından cana 

yıılmı csart zamanın fil qulaında mürgülyn lal sükutunu 

oyadırdı. Sükuntin vrdikar olduu yuxuya csartin 

qzbindn birdn qıılcım düdü. Bu mqamda 

Ulu göy csartin hrktin sevinib ürkdn güldü. V 

gül-gül medki mnzrlri bir-bir seyr etdi. Bu zaman 

göyün için qfil arılar doldu. Çoxdan qat atmı 

fikirlri yumaq kimi çözlnmy baladı; düyünlri açılmı 

düünclr sinsin splndi. Qoynunda aappaq 

zka nsi öllndi. Bir neç df yanıb-söndü. Bu 

ocaın çınqısından göyün arı-acılarına od düdü. Arılar 

od tutub alıdıqca göyün zaları titrdi. Bu titryidn 

göy mum-mum uuldamaa baladı. Namlum bir 

qüvvnin tsirindn özü d bilmdi n vaxt hönkürdü göy. 

Gözlrind imk çaxdı, göz yaları ırıltıyla yer axdı! 

Çoxdan, lap çoxdan dolmu üryini boaldırdı göy. Cngcng 

bulud saçlarının suyunu var qüvvsi il sıxırdı göy! 

Me d csart meydan verdi; torpaın daa dönmü köksü 

yumaldı, aacların toz-torpaı yuyulduqca tmizlndi, 

gövdlri dikldi. Menin sakinlri hzin yaı pıçıltısıyla 

qmli yuxudan oyandılar. Baxıb gördülr ki, hsrtind 

olduqları gün glib çatıb! Med at oynadan 

bürkü köç-külftiyl ba götürüb yoxa çıxmıdı... 

238

Birdn mcrasına sımayan sel bir qoun sularıyla 

düdü mey!.. Canavarlar, çaqqallar, tülkülr selin iri, 

güclü pncsi altında boulurdular. Sel menin adı icad 

olunmamı ahnahını axtarırdı. Nhayt, onu da iri bir 

siçovulun yuvasından tapıb üz çıxartdı. Heç o boyda 

cmdyin siçovul yuvasına nec yerldiyin tccüblnmdi 

d. Adı icad olunmamı ir aman istdi ki, bir d gücsüz 

heyvanları incitmyck, onların bütün istklrin ml 

edib, heç bir yardımını sirgmyck. Amma sel onu öz 

köç-külftiyl xeyli uzaqlara götürüb apardı... Med adlıq-adyanalıq 

elyn gözl-gözl qular nhng kötüklrin 

üstün qonub seli haraylayırdılar. Sel d öz qoun 

sularıyla yıxırdı kötüklri, o kötüklri ki, altında xzin 

yatırdı. Bu xzinlrin gücüyl yeni-yeni melr salmaq 

olardı. Sevgili aacları qovumaa qoymayan qaratikan 

kötüyünü d sel yıxıb selova tökürdü. Cavan palıdla yemi- 

an vüsala tamarzı qalmı lüt-üryan gövdlrini bir-birlrin 

sıxdılar. Suya tn aaclar qol-boyun olub, minntdarlıq 

içrisind göy baxırdılar... Tbit qara keilrin tilsimin 

qalib glmidi. Keçl hmzlr, öklü mliklr 

divan qurmudu. Yeni cücrn bitkilrin qrib qoxusu trafı 

bürümüdü. Me sevinc içind yaıl donunu geyinmy 

hazırlaırdı... Medki selin ss-sdası uca daın 

tklrindki baqa melr d düdü... Daın zirvsi qara 

buludlardan tmizlnib, aydın görünürdü. Med shrdn 

axama, axamdan shr kimi davam edn mübarizni csart 

selin kömkliyi il uurla baa çatdırdı. 

Lap sübh tezdn zümrüd otları, dümdüz aacları, n v 

mehriban nmkar quları, gözl ceyranları-cüyürlri il 

sevinib-öyünn meni n birinci dan ulduzu v uca da 

zirvsind parıldayan nur ziyalı gün tbrik eldi... 

Cmiyytd is üzücü böhranlar hl d davam edirdi. 

239 

1981

SRLKDN QAÇAN DA ÇAYI 

(pritça-hekay) 

...Su dünyada n yumaq v zif eydir. 

Amma brk v möhkm eylri 

daıtmaqda tayı-brabri yoxdur. 

Qdim Çin misalı 

Çayın zümzümsi eidilmirdi. Körpsini laylasız qoyan 

ana kimiydi; qarısına dmir-beton bnd çkiln gündn 

yataında dili-azı qurumudu, daha geclr ayla – ulduzla, 

gündüzlr günl pıçıldamırdı. Üç trfdn mühasiry 

düüb, sir alınmı da çayı min illr boyu sevsev 

axıb-töküldüyü dniz hsrt qalmıdı, yumaq sulu 

«bdni» da qfsd saxlandıqca, günbgün iirdi. 

ipirin çay suyuna tamarzı qalan dnizin rngi gah bozarır, 

gah da qaralırdı. Balıqları drinliklrd gzib-dolanırdı, 

körfz – çayın mnsbin glmirdilr. Dnizdn uzaq me, 

medn yuxarı da görünürdü, hr iksinin üstün qatı duman 

çökmüdü; aacların için balta-miar ssi, daın döün nhng 

buldozerlr vahim salmıdı, hr gün sapsalam, cavan 

palıdlar, qızılgözlr, dmiraaclar ksilib-doranır, da-da 

qarı-qarı riyirdi. tyind süni dryaça yaradılan bu qocaman 

daın qoynunda göz yaı kimi, dupduru bulaqlar çalayırdı 

– o buz bulaqların çemlri süzül-süzül da çayına 

qarıırdı. Coqun da çayını mnbyindn bir az aralı – Piri 

drsind insan olu texnikanın gücüyl kmnd salıb, özün 

ram elmidi. Bnddn üzüaaı – çayın sahili boyunca get- 

240

dikc seyrln beli bükülmü söyüdlrin gövdsini qarıqa 

basmıdı, salxım-salxım qol-budaqları soluxub yanlarına dümudü. 

Hr gün cdaha boyda ekskavatorlar dmir diiyl çayın 

dalı-çınqıllı barını didib-daıdırdı. Bu, irili-xırdalı daları, 

narın qumları, çınqılları da çayı yaranlardan tik-tik qoparıb 

yataına daımıdı. 

Çay dalarından özün ev tikib, hasar çkn insan olu 

ötüb-keçdiyi yollara çınqıl döyib, asfalt çkdirmidi... 

... O taylı-bu taylı sahillrind ucalan evlrdn toybayram 

sdası glnd çayın sevinci-sevgisi aıb-daar, insan 

olunun kincyin bar-brkt verib, ruzisini artırardı. 

Yazazı dnizdn körfz gln balıqlar çay yuxarı 

üzrdilr; a sol, qara sol, kütüm, külm, çki, durna balı- 

ı, xm, qızılala... Qaya balıqları is dadan dnizcn 

uzanan çayın bdi sakiniydi. Bahar bayramında el arasında 

adına ziyad deyiln balıq süfrlri, bayram xonçalarını 

bzyrdi. O vaxtlar çaya balıq tutmaa gln insan da çox 

insaflıydı, atdıını-tutduunu bilrdi. Nfsin aalıq etmyi 

bacarar, ana tbitin hr nemtini vicdanının gözüyl 

ölçüb-biçrdi, imanını itirmzdi; ona gör tbit d öz sxavtini 

sirgmzdi insan olundan... 

ndi insan olunun tbit "çox sa ol"u, nemtlrin 

ükür etmyi bir yana qalsın, hl oturduu budaı ustalıqla 

ksir, içdiyi saf suya tüpürürdü; dd-babasının göz bbyi 

kimi qoruduu tbitl savaırdı. n körp fidanlara 

tamah salıb, nadir quların, aacların, heyvanların "uf" demdn 

nslini-toxumunu ksirdi. Dnizin sahilini, melrin 

knarını da hasarlara alırdı... 

Budur, indi d yurdun tarixi qdr qdim da çayını 

sir edib, onu dnizdn ayırmıdı. Qarısına çkdiyi dmir-beton 

bnd ucaldıqca daın döünd yıılan çay suyu 

kiçik dniz dönürdü, trafda yamyaıl otlar, böyürtikan, 

çaytikanı kolları su altında qalırdı. Arandasa torpaın sinsi 

çat-çat olurdu, bitkilr susuzluqdan yanıb-qovrulurdu... 

241

Da çayı qfs salınmı qzbli ir bnzyirdi; dmir-beton 

bnd di qıcada-qıcada bir yerd qrar tutmaq 

istmirdi. Hrdn dadan sn külyin dalalandırdıı a 

sular coub nr çkirdi: – Eheyy, insan olu, sn gl, tbit 

asi olma, o, snin – bütün canlıların anasıdır. Ana qzbindn 

qorx, qarıından çkin! Aç bndi-brni, mni 

burax, qoy öz yolumla gedim dniz qovuum... 

nsan olu bndin üstünd dayanıb, düünclrini airan 

dil gtirdi: 

– Dala dniz arasında kniz olduun yetr! Dniz 

nyin grk, sn özün d dnizsn! 

– Yox, mn süni dniz olmaq istmirm! Axı ana tbit 

mni çay kimi yaradıb ki, kin-biçin fayda verim! 

Mgr aranda torpaı çat-çat olan insan olu snin qarda- 

ın deyil? Susuz qoyduun el-obaların harayını eitmirsn? 

Çox çılınlıq etm, insan olu! Keçmid mnim qar- 

ımı yeddibalı jdahalar ks bilmyib. Sn d mni özün 

sir ed bilmzsn! Makedoniyalı sgndrin atına boy 

vermyn bir çaya kniz demys haqqın yoxdur! Mn 

azadlıq eqiyl çırpınan da çayıyam! Mni sir saxlama- 

ın eytan mlidir. 

nsan: – ...Mn snin ipirin suyunun yay-qı bo-bo- 

una axıb or dniz tökülmsini istmirm! Onsuz da o 

dnizin sviyysi günbgün artır. Bir d dörd bir yandan 

dniz töküln o qdr çaylar var ki!.. Bilmirm, sn n 

görübsn, o or dnizd?! Bundan bel sn mn aidsn! 

ndi zaman tbitdn çox biznesl nfs alır, biznesl. 

Mn d snin ffaf suyunu, bol-bol daını-çınqılını, asfalt 

istehsalında istifad olunan narın qumunu satıb, var-dövlt 

sahibi olacam... Bu yurdun yeraltı-yerüstü srvtlrini hrraca 

qoyub satan insandan mnim nyim skikdir? O, öz 

ömrünü adam kimi yaaya bilr, mn yox?! Aranda susuzluqdan 

torpaı çat-çat olanlar çox yaxı bilirlr ki, indi 

konfort hyat yalnız varlılara mxsusdur. Nec deyrlr, 

242

pulunu ver, istdiyini ld el!.. – dedi v yilib çayın qurumu 

yataından gümüü, bnövyi, narıncı, qhvyi, 

mavi, bozumtul rngli xırda daları ovcunun için yıdı, – 

bu, gözlim, daların n qiymtli dalardan n frqi var? 

Bu kiçik rngarng dalardan yaranan modernist snt 

srlri dünyanın n mhur incsnt muzeylrini bzyck... 

Mn dünyanın n varlı, n dahi, adlı-sanlı i adamı 

olacaam! Gör, bu xırda dalarla bndin divarına ilnmi 

portretim nec d zmtli görünür!.. 

O, ayaq üstünd – sntkarlıqla ilnmi rngli portretindn 

gül-gül çayın iki hissy ayırdıı böyük qsby 

sarı boylanırdı. Qsb insan olunun adıyla tanınırdı, ancaq 

burda hyat çox sönük v mnasız keçirdi. Geclr qaranlıa 

qrq olan qsb gündüzlr susuzluqdan yanıbqovrulurdu. 

nsan olu hr gün bu qsbnin iıqlı glcyindn 

bhs edn uzun-uzadı söhbtlriyl hamını ovsunlamıdı. 

Burada hr ey ona aid idi; körpülr, yollar, restoranlar, 

maazalar, parklar... Çayın sahilind ucalan yara- 

ıqlı "BY" adlıq evinin, çayın üstündn keçn qaz kmrinin 

sahibi d insan oluydu. Di gl, xeyli vaxt idi ki, o 

yekqarın qaz kmrinin içiyl tbii qaz glmirdi. Qsbd 

hamı süni qaza öyrmidi. Susuzluqdan qovrulan babaçalarda 

tbii gül-çiçklr d qht çıxmıdı. Zövql 

bzdilmi maaza vitrinlrind süni gül-çiçklr, klillr 

tıx vururdu (nsanlar süni eylr getdikc alıır, gözlrini, 

qulaqlarını yaır elyn bel görüntülr vrdikar olurdular.). 

Dadan dnizcn hr ey insan olunun adıyla çaırılırdı. 

Kisçi adına sauna, Pinçi adına gön-dri irkti, 

Kilimçi adına özl xalı-xalça salonu, Keççi adlı yun sexi... 

Yaxı ki, insan olunun adına payız yaıı, qı gecsi, 

yay axamı, yaz günlri yox idi! Yoxsa da xcaltindn 

tamam riyr, yeri gülmk, göyü alamaq tutardı. 

Tkc me yana-yana ah çkirdi, tala yerlri hidlr 

xiyabanını xatırladırdı. Baı ksilmi kötüklr hid aac- 

243

ların mzar dalarına bnzyirdi. nsan olunun sirlikd 

saxladıı çayın gözlri hdqsindn çıxırdı. "Susmaq qızıl 

deyil!" nsan olunun yerl-yeksan eldiyi Qeyrt qalasının 

uçuqlarından gln heybtli ss sir çayın ayna sularını 

lrzy gtirdi: 

– Çay daını ll daına qatma, qarda, krm eyl... 

– Bu ss sn tanı glirmi, insan olu? Bir zamanlar 

bu klamı deyn ahın qoununu öz suyumla sirab elmi- 

m. O hm qılınc srkrdsiydi – a atlı, Murtuza li zatlı, 

hm d söz srkrdsidi – dili krdn dadlı… 

nsan olu: – N qılınc canım, indi ancaq PUL zamanıdı. 

Pulla oynamaq, güc sahibi olmaq hr ks nsib olmayan 

sadtdir. Mn d mnm – hr eydn, hr kimdn 

üstün olan MN... Hyat shnsi güclülri sevir, gücs 

puldadır, bu dünyada ziflr yer yoxdu... Qoy ziflr Allahın 

vd etdiyi axirt nemtlriyl qane olsunlar, bu dünyanın 

nemtlri is biz güclülr – pul phlvanlarına 

mxsusdur. 

Çay: – Özünvurunluun sni tbitdn rncid salıb. 

Unutma ki, sn d tbitin bir zrrsisn... 

nsan olu: – gr mn tbitin zrrsiyms, onda 

nec onu öz iradm tabe etmim? Niy mesi, dnizi, 

çayı sirimdi? Nemtlri – da mdnlri, qızıl yataqları 

bir imzama bnddir ki, içini bayıra töksün... Hl qranit, 

mrmr süxurları oynaya-oynaya qulluuma glr. Bu, böyük 

istedad tlb elyn eydir, zizim, quldar, feodal, 

kapitalist olmaq asan i deyil. stsm süni yaılar yadıraram, 

istsm gün nur saçar. Bax, gör nec hündür, nec 

möhtm süni PRAMDA yaratmıam – qdim Misir 

fironlarının tikdirdiyi piramidalar mnim monopolist ticart 

piramidalarımın yanında ndir ki?! Mn süni adamlar 

yaratmaa bel qadirm. Aclıa-susuzlua dözn, iıqsızqazsız 

qalanlar bel adımı hörmtl dil gtirirlr. Bu konsepsiya 

üzrind mn uzun illr ilmim. ndi dünyanın 

244

hr yerind güclü olmaq istynlr mnim konsepsiyamdan 

bhrlnirlr! Mn bir dahi, müdrik insan kimi tarixd 

yaayacaam. 

Çay: – Gl sn dahi, müdrik adlarını bel ucuz tutub 

alçatma! Sn mni – tbitin yaratdıqlarını özün sir, qul 

etmyinl öyünürsn. Halbuki n böyük sir d, qul da 

özünsn – öhrt, srvt sirisn, nfsinin qulusan! Hrislik 

ruhunun gözlrini o qdr kor edib ki, öz yurdunda n 

qdr çayın, gölün, menin, bulaın, daın yadellilr trfindn 

ial olunduunu görmürsn! Sn öz murdar nfsinl, 

ana tbitin Adm övladına bx eldiyi lyaqti, sdaqti, 

yurd sevgisini llrindn alıbsan. Bu dahilik yox, 

tiranlıqdı – sn öhrt namin tbitin nizamını pozursan. 

Dahilrin, müdriklrin is heç vaxt var-dövlt, öhrt 

ehtiyacı olmur!.. nsan olu, sn süni, saxta öhrt xatirin 

çox eyi dyi bilrsn! Ancaq torpaa, oda, suya, havaya 

hökm ed bilmzsn! Bu dörd – tbit ünsürü sndn uca, 

sndn mrhmtli, qüdrtli lahinin ixtiyarındadır. Öz 

bxtin güvnib, adlıına itlik elm! Qlbini iman iı- 

ıyla barındır. Tarixin qdim çalarında sahilimd su ilahsinin 

heykli qoyulardı, insan olu, sns öz büstünü... 

Ancaq n illah etsn d adamlar yen suyun pakına, 

mehrin and içirlr!.. Mehr bu torpaa gözllik bx edn 

lahnin adıydı. 

Dünyanın zlidir su, canın cövhridir su... 

Su olmasa, od olmaz, yerin ruzisi olmaz... 

Su cana bx edr can, su incidir, su mrcan. 

Sn qoy irin suyumdan, torpaq içsin doyuncan! 

...Hl Bndin aaısında sünbüllri yetimmi, susuzluqdan 

erkn saralıb-solan taxıl zmisin arsız-arsız 

cah-calalla öz adını qoymusan! Axı o zmi sndn d qabaq 

vardı; ötn yyamlarda burda çltik krdilr, qız-g- 

245

linlr mahnı oxuya-oxuya bicara çıxardı, ondan qabaqsa 

bu yerlrd knaf bitkisi becrilrdi, lifindn kndir hörrdilr. 

Hr gün aaclarını qırdıın bu me is irlrin, plnglrin, 

ceyran-cüyürlrin oylaıydı. ndi snin saynd 

burada ancaq tülkülr-çaqqallar meydan sulayır, porsuqlar-kaftarlar 

yuva qurub, gmiricilr artıb-çoxalır. Sn ana 

tbitin aurasını korlayıbsan, ey insan olu! 

– Sus görüm, yox, hl bir mn aıl da öyrdib, drs 

vercksn – mn bel sicillmlri çox eitmim: n bilim, 

dünya sndn bin tutub, ml glib, ya sahilind Makedoniyalı 

sgndr Daranın anasını alar qoyandan sonra 

nec xyala dalıb, tarixin atası Herodot sndn bhs edib, 

n bilim eramızın vvlind yaamı corafiyanın anası 

Ptolomey guya bu yerlrin xritsini çknd snin dadan 

axıb dniz töküldüyünü tsvir edib. Ellr, obalar sndn 

hmi içmli su kimi istifad edib. N bilim, mühariblrd 

oul itirn anaların göz yaları sn qarııb... ndiki 

günündn danı, ay yazıq, öz yataının içind göz yaların 

quruyub! Gl mn naıl danıma, çünki taleyin mniml 

balıdır. Unut getsin, biryolluq Qızılaacdan sal düzldib 

atlarını, qounlarını boy vermz suyundan keçirn 

qdim srkrdlri. ndi snin sahibin mnm, cilovun mnim 

llrimddir! Da döünd dniz, dniz sahilind me- 

, me qoynunda is... El proje hazırlamıam ki, onun 

n Antaliyada, n d Mayamid analoqu yoxdur! 

– Antaliyadan dm vurub, Mayamidn bo-bo danıma! 

gr mnim cilovum snin linddirs, onda niy 

bu dryada yıdıın bol suyumdan böyük qsbnin xeyiri 

üçün smrli istifad etmirsn? Bndin üstünd qranit 

heyklini ucaldınca, mini su elektrik stansiyası qurusu 

qoyaydın barı. Nec deyrlr, hm ticart, hm ziyart imkanı 

yaradaydın. Sn pulunu qazanaydın, mn d axıb dniz 

qovuaydım. Qsbd d iıqlar gur yanaydı – mhlllri 

qaranlıa qrq olmayaydı. Axı su kimi, iıq da 

246

hyatdır, firavanlıqdı, gözllikdi, yar-yaraıqdı!.. Sns öz 

killrinl bznn, heykllrin qoyulan yerlri iıqlandırıb, 

evlri-eiklri, mscidlri bel zülmt içind saxlayırsan! 

Ocaqsöndürn adamın ÖMÜR söndürndn n frqi. 

Ömür söndürmk, insan içini zülmt qrq etmk n böyük 

cinaytdi. 

– Eh, sn d lap a eldin ha! Baına söz qhtdir? Görürm, 

baını itiribsn, get-ged d çnn düür. El bu 

Böyük Qsbd d çnsidüük adamlar o qdr gözl, 

tmtraqlı danıırlar ki, sanki dinc yolla dünyanı düzldcklr. 

gr onların üryi istyn hr ey yerindc olsaydı, 

Tanrıya bndlik etmzdilr... Bir d o iıq mslsi mnim 

yox, BAYVO adlı enerji imperiyasının ixtiyarındadır. 

Ordakılar da el mn deyni deyir: "Pulunu ver, iıını al!" 

Çay: – Bu torpaın adamları mgr onların dd-babalarına 

borcludur? Enerji qaynaqlarını l keçirn glmlr 

bu yurdun xeyrini deyil, öz mnafelrini düünürlr. Bellrinin 

R niyytlri qarısında tbit özü d aciz qalıb. 

Blk, bu hddn ziyad rhmdar olmaın nticsidi... Siz 

insanlarsa tbiti baa dümürsünüz! Ona gör d tbit 

hl d sizdn çox sirlrini gizlin saxlayır. Snin kimisi 

üçün puldan yüksk heç n yoxdur! Almin Böyük eytanına 

arxalanaraq doma yurdunun tbitin tam hökmran 

olduunu znn edirsn. Halbuki eytan xisltlilr qulluq 

ed-ed öz zatını unudursan... Müdrik xsiyytlr öz 

yurddalarının tbii hyatını pozmur... Yalnız imanını itirib, 

öz yurddalarının xobxtliyini istmynlr snin 

kimi puldan-paradan hzz alar. 

– Axı dedim, mn sünilik aiqiym, öz müstqil projelrim 

var; rngli çay dalarını, içmli suyunu mineral 

markasıyla dünya bazarına çıxarıb, iri çay dalarından süni 

dnizin sahillrind villalar tikcm, qoynunda yelknli 

qayıqlar, katamaranlar üzck, ph, ph, ph! Ph! – Dünyanın 

bütün nudistlri öz gündymzlrini cnub günin- 

247

d qaraltmaq üçün bura üz tutacaq! Avropasayaı restoranlar, 

gec barları, kazinolar, da döünd striptiz klublarında 

çılpaq rqs edn qızlar... 

Avropa heyrtdn mat qalacaq. Mn burda el mdniyyt 

aacı yetidircym ki, rqli-qrbli bütün mdniyytlri 

kölgd qoyacaq... Mn zamana hökm edib, tbiti 

dyicm! 

Çay: – Görürm, Nuhun tufanının ndn ba verdiyini 

unudubsan! Ona gör sn öz mllrinl bu Böyük Qsbnin 

üstün hansı flakti dartıb gtirdiyini bilmirsn! Su 

canlı almi yaratdıı kimi, onu mhv d ed bilir. Qlbind 

iman iıı olmayanlar bu gün d almi qaranlıa qrq 

edib, eytanı sevindirirlr. Sn kimsn, nsan olu, kim?.. 

Almin Böyük eytanına qulluq göstrn nökr, ya BÜT- 

LR yaradan mbud?! Snin qranit-mrmr bütlrin sitayi 

ednlr imanlarını itirib, qiblsini, scdsini dyiib! 

Bu btni kirldilmi dünyada, çtin ki, Nuh kimi peymbr 

doula! Snin o lnt glmi bütlrin bütün dünyaya 

ayaq açıb. O bütlr xrclnn kapitala n qdr acı, xstni 

ölümün pncsindn xilas etmk olardı... Sn Nmruddan 

betr bir mxluqsan! 

Çay qzbindn codu... Daın baından od püskürdü 

– da vücudu titrdi. Göylr uuldadı, buludlar kindi, 

me drindn ah çkdi – aaclara nfsindn od düdü, 

budaqların yamyaıl yarpaqları bir anın içind saralıb-soldu, 

sanki sehirli bir qüvv odlu llriyl menin baına sı- 

al çkdi. Qarısını dmir-beton bnd ksmi çay cilovunu 

qırmı at kimi ah qalxdı. El bil süni dryaçanın içindn 

çıxan a khr polad ayaqlarıyla bndin divarlarını döyürdü: 

gurumb, gurumb, gurumb! Göyd d gurultu qopdu, 

sükuta qrq olmu torpaa lahinin TN yaıları 

yamaa baladı. Dryada kükryn at kinrtisi bu df 

dada qorxunc ks-sda verdi. El bil bura qitlrarası raket 

düdü. Bndin üstündki insan olunun qranit heykli 

248

kll-mayallaq çayın yataına yuvarlandı, divarına rngli 

dalardan hörülmü portret ovulub suya töküldü. Güclü tkan 

bndi mhvrindn oynatdı. Bir qoun su onu yıxıb çayın 

yataına endi. Mcrasına sımayan çay qarısına çıxan 

n varsa uçurub-yıxır, güclü pnclri altına salıb zirdi... 

Çayın üstündn keçn paslı, youn, qarnısallaq qaz kmrin 

insan olunun rngli killri yapıdırılmıdı. Bu killrd 

lini bnd sarı uzadan insan olunun iıqlı glck 

haqqında dm vurduu ideyaların tezislri yazılmıdı. Tezislrd 

insan olu mlli-balı Allahlıq iddiası edirdi... 

– Bu içibo kmrl glck qurursan?! Sn demdimmi, 

mni öz mcramdan çıxarma, tbitin iin qarıma?! 

– dey çay yataını qaza-qaza eybcr hala salmı 

jdaha boyda, iri çalovlu ekskavatorları aırıb, içibo qaz 

kmrini zik-üzük eldi. Dlisov da çayı hr iki trfind 

yarıadam, yarıir heykli qoyulmu nhng körpünü çiyinlrin 

alıb yuxarı qaldırdı, sonra qol-qabırasını xurdxil 

elyib knara atdı. Çay öz yataındakı çala-çuxurları 

da-çınqıllarla doldurub hamarlayır, yaralarını saalda-sa- 

alda dniz can atırdı. Suya qrq olan zminin sünbüllri 

l-qol atıb sahibini kömy çaırırdı. Çay ose yolun üzrindn 

aıb qsbnin mhlllrin soxuldu. Qarısına çıxan 

zibil tplrini yıxıb, brli-bzkli adlıq evin girdi. 

Toy adamları hay-küy içind, lziz xörklr, içkilr düzülmü 

stolların üstün çıxdılar. Qarpız-yemi dilimlri, alma-armud, 

üzüm salxımları çayın üstü il üzürdü. Da çayı 

ömründ ilk df bazara çıxmıdı. nsan olunun adını 

zizly-zizly gzdirn köhn bazarın pitaxtalarından 

çoxlu göy-göyrti, soan-kartof, badımcan, istixanada süni 

yetidiriln xiyar-pomidor «götürüb», oynaya-oynaya özündn 

çıxırdı. Keçmidn yadigar qalan taxta körpünü çay 

kibrit qutusu kimi qoynuna alıb yaxınlıındakı dmir yolunacan 

qalxdı. El bil dmir yolu suyun üzri il çkilmidi. 

nsan olunun cürbcür pozalarda çkdirdiyi rngli - 

249

killri suyun üstü il axırdı. Rngli killr süni çiçklr, 

süni çiçklr rngli killr qarımıdı. Çayın illrl yıdıı 

köp, hikk yatmaq bilmirdi. Göylr üryini boaltmıdı, 

daha yaı yamırdı. Hrdnbir quru bylr kimi nr 

çkib, hay-küy salırdı. 

...Çay hytind süni palma, xurma v banan aacları görünn 

Kisçi adına saunanın, Pinçi adına gön-dri irktinin 

qapılarını döydü; birindn lüt-üryan kiilrl cavan qadınlar 

çıxdı, o birindn heroin, marexuana qutuları, kifsmi pullar. 

Peysri youn, saqqalına hna yaxmı Mdi bada oxar bir 

kii saunanın n hündür yerin çıxıb llrini göy açdı: 

– lahi, yoxsa Nuhun tufanı tkrar olunur? – yanındakı 

bir cüt lüt xanım da llrini göy açıb, onun dediklrini 

tkrar edirdilr: – lahi, keç bizim günahımızdan! 

Bir dst lüt-tcbala adam coqun çayın qabaına dü- 

üb qaçırdı. gr Beynlxalq Nudistlr Cmiyyti bu mnzrni 

görsydi, öz sıralarının genilnmsindn mmnunluq 

duyardı. V onların tbii flaktdn xilası üçün BMT-y, 

AB-n, htta NATO-ya müracit edib, kömk istyrdi… 

Çay milyardlarla "çirkli" pulları üz çıxarmıdı; suyun 

üstü il saxta sndlr, etiketlr, hesablar, çeklr üzürdü... 

– Bütün eybcr ilrinin sonu çatıb, insan olu! 

nsan olu çay daqınlarını smadan seyr elyirdi. Bu 

snada – görünür, onun yer enmk fikri yoxuydu, – taxdı- 

ı süni qanadlar ayaını yer almindn üzmüdü. ndi yuxarıdan 

da çayının azadlıını istyn gnc tbitsevrlri, 

yaıllar cmiyytini qınayıb, ünvanlarına yeddimrtbli 

söyülr yadırırdı. 

– Sarsaqlar, siz deyirdim axı, bu çay azadlıa çıxsa, 

quduracaq!.. 

...Dniz az qalmı yolda glin aparan maın karvanı görünürdü. 

Yol dmir mhccrli körpüdn keçirdi. vvllr 

dcl uaqlar bu körpünün üstünü ksdirib, glin maınlarından 

irinlik alardı. ndis körpünün üstünü çay ksdirmidi. 

250

Çay irinlik istmirdi, olsa-olsa insanlardan ana tbit qayı 

istyirdi... 

Glin maını su basmı körpünün bir baında, dövlt 

qoruundan – qaban ovundan qayıdan ekologiya v tbii 

srvtlr nazirinin qara cip maınını o biri baında dayanmıdı. 

Ovundan mmnun qayıdan nazirin qanı bura çatanda 

qaralmıdı; vinçester tüfngini çiynin aırıb, fikirli-fikirli 

gah yolunu ksmi çaya, gah da o biri sahild dayanmı 

maın karvanına baxırdı. Tbitin baına açılan hngamlr 

bu gün qdr dözdüyün gör özünü qınamaa el 

bil indic macal tapmıdı. Onun rhbrlik etdiyi nazirliyin 

Milli Hidrometeoroloji Departamentinin verdiyi mlumata 

gör bu gün hava xo keçckdi, ölkd yamur v daqın 

gözlnilmirdi. "Bs hanı?! Mn hr nec dönüm?.." 

– Cnab nazir, mn sirlikdn qaçan da çayıyam. Sizinkilr 

mnim azadlıımı limdn almıdı. Sn d susurdun, 

haqqımda n daltsiz hökm verilnd cınqırını çıxarıb, 

etiraz elmdin. Guya bu gün med, dnizd, dada 

ba vernlrdn xbrsizsn?!. 

– Mn snin düündüyündn d kiçik adamam. Bir d 

el mqamlar var ki, susmaq can rahatlııdır... Hqiqt 

qurbanlar tlb edn absurd, romantik bir eydir. Onu axtaranlar 

gözdn uzaq, könüldn iraqdır. Yüksk post, rütb, 

konfort yaayı hqiqtl qazanılmır, ksin, bunlar 

bir-birini df edir. 

– "Hqiqt özü-özün qarı fırtına qoparır ki, öz toxumlarını 

uzaqlara splsin"... 

– Ancaq bunu deyn müdrik sntkar bilmirdi ki, 

dünyada el bir zaman glck ki, hqiqt süni yalanların 

ona qarı yaratdıı fırtınalarda boulacaq! 

...Nazirin uzunboaz çkmlri suyla dolmudu, uzaqdan 

görünn daın, menin baı üstündn duman çkilmidi. 

Getdikc çay da öz mcrasına düüb, dniz qovu- 

urdu – dnizin qoynunda rahatlıq tapan çayın basdıı 

251

yerlrdn hl d çirkli sular axırdı. Bu çirk dala dniz 

arasında illrl çayın sahilin qalaq-qalaq yıılan zibilliklrdn 

çıxırdı... Dniz çayın qabaına qatıb gtirdiyi zir-zibillri 

sahilin tullayırdı. Qarınqulu fırtına quları sahil boyu 

hücuma keçmidilr, drinliklrd gzib-dolanan balıqlar 

körfz cumub, irin sudan iç-iç çayı öpüb-oxayırdılar. 

Dniz mavi rng yaraırdı. 

nsan oluna ibrt drsi vern da çayı dnizin mavi 

dalalarına qovuanda körfzdn iki a göyrçin qanad çalıb 

göy prvazlandı... 

O gün körfz gln qaayıların da bayramı idi... 

17-24 oktyabr 2004, 

Bakı hri 

252

AH AACI 

(pritça) 

“ncsnt tbitin qurtardıı yerd balayır” 

O.Uayld 

...Qoca Divin qarnı brk arıyırdı. Arının iddtindn 

zar-zar zarıyan bu fsanvi mxluqun yupyumru iri 

qara gözlri çuxura dümüdü. Yay glndn bri dilin 

heç n vura bilmirdi. Maarasından çıxıb qida axtarmalı 

halı-hvsi d qalmamıdı. Naz-nemtlri min bir drd 

drman olan Med çalar da o çalar deyildi: buradakı 

yemli – içmli eylrin dadı, tamı dyimidi: – lahi, axı 

niy yeddidn yetmicn hr ey bel tez zay oldu? N 

yeyirm qarnım arıyır, hara baxıram üryim bulanır... – 

Div arı-acı içind drindn köks ötürdü. Maaradakı qaranlıq 

onun üryini sıxırdı, yataından qalxıb, divardan 

tuta-tuta bayıra çıxdı. Qdim maaranın yaxınlıından keçn 

da çayının yataında dalar susuzludan ölmü heyvan 

csdlrinin dilri kimi aarırdı. vvllr bu çayda qızıl 

balıqlar kürsy gedrdilr. Divin könlü balıq istynd, 

qıllı llrini suya salıb ovunu tutardı. “Eh, hara getdi o bol 

ruzili, qayısız illr…” – düüncsiyl xst div inildyrk 

Menin keçmi günlrini yada saldı. Ulu Keçmidn 

bu günlr n db qalmıdı, n d dbdb. 

Vur-tut 20 il önc bülbüllr, sarıköynklr shr-ax- 

am ch-ch vurub, alm car çkirdilr ki, DOQQUZ iqlim 

quraqlı Me ÖZLLS, bütün sakinlrini a gün 

çıxaracaq! Sad aaclar da, qular da, heyvanlar da bu 

253

irin vd inanıb qürrlnirdilr... Xyalda tsvvür etdiklri 

o özl günlrin uruna menin gözl sakinlri özlrini 

fda etdilr. 

...Tbitin v Zamanın hökmüyl özlln menin 

get-ged gözlliyindn sr-lamt qalmadı, iqlim dyidi; 

aacların – kolların barı-brkti saatbasaat tükndi. Adi 

aacların ömrün ömür calayan tbii güllr-çiçklr günbgün 

qht çıxdı... ndi menin çox yerind qara ruzigarlar 

sirdi: cnubda qızmar gün körp fidanları yandırıb 

yaxırdı. Sitrus balarında apelsinlr, mandarinlr, limonlar 

susuzluqdan quruyan budaqlarda büzümüdülr. 

imalda göydn yer güll kimi dolu yaırdı. Rütubtdn 

meyv aaclarının beli yilmidi, drlrd-tplrd yayqı 

qayıları hndsi silsil il çoxalırdı... Qrbd ucaboylu 

çinar aacları dümn med bslnn qara sarmaıqların, 

odlu-alovlu nfsi il ba-baçaları qarsalayan qaratikan 

kollarının tcavüzün mruz qalmıdı. Vüqarı sınıb 

iki paralıq olan qdim-qayım aacların tüstüsü tpsindn 

çıxsa da, illrl uzanan sart zncirinin halqası qırılmırdı 

ki, qırılmırdı... rqdki böyük mavi nur dryasının üzrin 

polad aaclar kölg salmıdı. Onların polad köklrinin 

gölün dibindn sömürdüyü qara ir uzaq melr a iıq 

saçırdı. Bu polad aacların aid olduu menin drsind, 

daında maaralar qaranlıq içindydi. Yelqovanlar grksiz 

yaya dönmüdü, hrktsizlikdn sınıq-salxaq hala 

dümüdülr. Zaman aac-uacları ilin fsillrini med 

tay-dyiik salmıdı. Tbii gözlliklr azaldıqca aaclar, 

qular, heyvanlar zli vrdilrindn l çkirdilr. Torpa- 

ı daralan me öz xarakterini, zmtini itirmidi. Mn- 

yi blli olmayan süni aaclar, zhrli sarmaıqlar, tirsiz 

güllr bura ayaq açdıqca medki ab-havanı korlayırdılar. 

Mtinliyi il ad çıxaran Dmiraaclar sapı özündn 

olan iti baltaların ucbatından menin drinliyin çkilirdilr. 

Qhrmanlıq rmzi olan palıdlar da vaxtsız-vdsiz 

254

udanır, ilbil seyrlirdi. Srvin, ümadın, Eldar amının 

qamtin Yel sarmaıqları dolamıdı... Azad aaclar cinsindn 

olan nadir aacların ömrü gödlirdi... 

...Div qıvrıla-qıvrıla glib, ulu cdadından miras qalan 

maaranın qabaında – baı tz ksilmi enli nil kötüyünün 

üstünd oturdu. Alacalanmı gözlri il trafa boylandı. 

Maaranın hndvrind baltalanmı xeyli Zeytun aacını 

görüb myus oldu. trafda yemianın, Dd nilin, çök v 

ulasların kötüklri hid aacların ba daına oxayırdı... “Bu 

kshaks, bu qırhaqır, bu qovhaqov n vaxt qurtaracaq, lahi? 

– div fryad edrk baını tutub, drin fikr getdi... 

Me d qmli düünclr dalmıdı. Sad, qara aacları 

bir köllikdn qurtarıb, digrin ürcah olmudu. Bu sad, qara 

aacın çoxu halal qida axtaran div kimi köhn Mebyinin 

xifftini çkirdilr. Tz ah aacı qocalıb qartımı Mebyini 

Me xaini elan etdi. Yabanı Yel aacları ah aacın 

göz-qulaı tyin edilndn bri Me sssizliy qrq olmudu. 

Amma bu sssizlikd lal aaclar da fryad edirdi. 

Son zamanlar uzunömürlü qoz, fındıq, abalıd aaclarının 

canına caib-qraib qurdlar daramıdı. Hris Qurdlar 

budaqların yaıl yarpaını, tz tumurcuq vuran qozaların 

lçklrini acgözlükl gmirirdilr. 

Yel aaclarının himay etdiyi Qurdlar dstsi günboyu 

öz ilrindydilr. Arxalı qurdlar fsanvi Divi, pncsi 

güclü Aslanı, bir tkanla aaca dırmaıb ovunu pusan 

Plngi psnd elmirdilr, gmiricilr v ziyanvericilr 

dstsi nhng aacların, iri caynaqlı quların n adlarından 

qorxurdular, n d zhmlı görkmindn... Ziyanvericilık 

ilrini qurdlar sülalsi mütkkil v nizamlı kild 

aparırdılar. Vadidki qurdlar külkl, klkl, flkl 

lbir olub, aacların iç dünyasına soxulurdular. 

– Sizi görüm lnt glsiniz! Bel gets bu med 

bir dn d salam aac qalmayacaq... – Div qmli fikir 

dünyasında öz-özün deyindi. 

255

Bu zaman mcrası quruyan çayın sahilind ek 

anqırırdı. Div diksindi, ona el gldi ki, ek susuzluqdan 

fryad edir, amma bir d baxıb gördü ki, ek anqıraanqıra 

caz oynayır. “Yoxsa bdbxtin baına hava glib?” 

Çayın o biri sahilindn – böyük Qurdlar vadisindn ss 

gldi. Birdn ek dayanıb, uzun qulaqlarını kldi. Vadidn 

yuxarıda, keçmı at meydanında iki-üç ek ssss 

verib anqırırdı. Onlar susuz çayın bu biri sahilindki 

eyi Sulu Tpy çaırırdılar. Ek Qurdlar vadisindn 

keçmy qorxurdu. 

– Qorxma, – dedilr hmcinslri, – bu med qurdlar 

da, gnlr d, bütün qansoran hratlar biz qulluq edirlr. 

Buradakı at meydanı da bizim ixtiyarımıza verilib. 

Doyunca arpa yemk, su içmk istyirsns biz qoul! 

Biz bu menin görn gözü, eidn qulaı vzifsind çalıan 

yel aaclarının ortaqlarıyıq. Onların saysind lahzrt 

ah aacı üzümüzü görmdn biz d qulluq verib. 

Bizim d borcumuz uzaqgörn ah aacına kor-koran 

itat, Yel aaclarına is canla-bala qulluq etmkdir! 

Ek quyruunu bulaya-bulaya süni lallr çalayan 

Ekmeydana sarı addımladı. 

– Toxumunuz ksilsin, siz eklr bu Özl Med 

qulluq sahibi olan gündn mn at tin hsrt qalmıam... 

Me gilmeyv il, çay da cürbcür balıqla doluydu... 

Böyürtikan kollarına el bil qara kürü lnmidi. Hansı 

birindn yesydim, bir df d qarnım arımazdı... 

Hicran çkmkdn beli büküln qocaman Dmiraac 

dedi: – Sn dem 20 il önc tikanlı mftillrdn azad olmaq 

hl sartdn xilas olmaq deyilmi... 

Div hıqqana-hıqqana ayaa qalxıb Dmiraaca yaxınladı. 

Tükü tökülmü llrini aacın yaralı gövdsindki 

düyünlr sürtdü. Qocaman Dmiraacın barının baı 

drddn qabar balamıdı. – Bizi d qırmızı palıdlar kimi 

amansızcasına ksib-dorayırlar... Bir vaxtlar yolunu az- 

256

mı birisi burada Dmiraacı krallıı yaratmaq istyirdi. 

Özü baqa mey köçüb gets d indiy kimi onun günahlarının 

zabını çkirik... 

– Bu med ksilib-doranan tkc qırmızı palıdlar, 

ya da snin cinsindn olan aaclar deyil ki, ay qoca Dmir, 

– gövdsi qırıdanmı Qızılgöz dillndi, – bax, o Divin 

maarasının trafındakı hid ediln Dd Nilin yeddi 

yüzdn çox yaı vardı.. Kouunda minlrl bal arıları yuva 

salmıdılar... 

– Bs o arılar... bal arıları nec oldu? – Div aaclardan 

çox bal arılarının halına acıyırmı kimi hycanla xbr 

aldı. 

– Qoca Nili miarlayandan sonra arılar aillikc ba 

götürüb özg melr getdilr... 

Divin drdi tzlndi: – lahi, hr aac ksilnd bax, 

gör, n qdr arı ailsi könüllü sürgün yollanır... 

Qızılaac dedi: – Ndir, ay Dd Div, yoxsa könlün 

bal düüb? El is özünü ver Özl menin gözl talalarına. 

ndi hr talada bir bazar var. Talalarda n talananların 

sayı var, n d zurna çalanların... 

– Yox, yox, lhzr. Mn tövb etmim, yabanı v 

yabançı eylr yemirm. Son vaxtlar ninki özg melrdn 

gtiriln, öz memizin d hansı nemtindn dilim 

vururam qarnım arayır... Hr ey xarab olub, hr ey... 

– Fikrin ndir bs? Acından ölcksn? Axı sn bu med 

keçmidn yadigar qalan sonuncu divsn... Biz snin hekaytlrini 

danııb körp fidanlara mübariz olmaı öyrdirik. 

– lahzrt ah Aacının yanına ikayt gedcym. 

Mnc, bu med nlrin ba verdiyindn o bixbrdir. 

Tkc o yabanı eylr deyil, medki iqlim buranın 

sakinlrinin atar damarını qırıb. Ruhlarını pasladırıb. 

– Kimdn ikayt edcksn ay Dd Div?!. El bilirsn, 

ah aacını üzük qaı kimi dövry alan Yel aacları 

sni ona yaxın dümy qoyacaqlar?.. 

257

– Bu yabanı aaclar hardan peyda olublar, mgr göy 

yarılıb oradan düüblr?... 

– Bu aacların toxumunu külklr qrbdn – indi bizim 

mey qnim ksiln dümn medn gtirib. Ona gör d 

adına Yel aacı deyirlr. Yel aacları öz cdadlarının mesindn 

l çkndn bri bizim menin barlı-brktli gulrin 

tamah saldılar. Onlar qrbin qrib nnlrini – yazılmamı 

qanunlarını da özlri il memiz gtirdilr. Hr eydn 

önc özlrin rqib bidiklri yerli aacları sıxıdırıb me- 

dn çıxardılar... Talalarda göblk kimi artan bazarlara hakim 

oldular. Qdim-qayım palıdların qol-budaını budadılar. 

Bu aacların da mnyi bard med müxtlif söhbtlr 

gzir. Biri özün Hyat aacı deyir, biri Tanrı aacı, o biri d 

Çörk aacı. Bu üç müqdds söz dillrinin zbri olandan 

Med Hyat sönüb, Tanrı da burdan üz döndrib, Çörk d 

ceyran belin çıxıb. Yel aaclarının hr küncd-bucaqda qulaqcıı 

var. Dediyim kimi, YEL AAClar cngllik qanunu 

il pöhrlnirdilr... Div agah olsun ki, onun bu qdim ma- 

arasına da Yel aacları tcavüz edib. Maaranın trafındakı 

nillrin, zeytunların, palıdların axırına çıxan bu aacların mqsdi 

sni d medn didrgin salmaq, qdim maaranı l 

keçirmkdir. 

– Axı bu qaranlıq maara Yel aaclarının nyin 

grkdi. 

– Blk, barxana, ya da gizli bir xzin yaradacaqlar?.. 

Amma sas niyytlri Dd Div fsansin son 

qoymaqdır. mindilr ki, Divi susdurandan sonra bu me- 

d aslanlar, plnglr özlrini quzu kimi aparacaqlar. 

Dd Div baını aaı saldı. Ulas aacı dedi: – Bu 

med haqq-dalt axtarana dli kimi baxırlar. Mgr Dd 

Palıdın, Mcnun Söyüdün balarına açılan oyundan 

agah deyilsn?.. 

– Eklr Vlsdn, Qovaqdan, Narratdan Dar aacı 

düzldiblr. Dild vmllrind bir üar var: Ya Çörk 

258

aacı, ya da Dar aacı! Zavallı Qara aaclar ayaqda qalmaın 

yolunu Yel aaclarının kölgsin sıınmaqda görürlr... 

Yel aacları med deici, daıdıcı, sömürücü güc 

malikdirlr. Onlar dimdik duruundan qiyam yaan aacları 

bir göz qırpımında zrrsizldirir, onları bir araya 

glmy qoymurlar… 

Dd Div a saqqalına sıal verib, srv aacından 

sasına söykn-söykn ah aacının hüzuruna yollandı. 

Drlrin dibind zindan zabı çkn aaclar da onun 

arxasınca Tpbaına sarı yürü etdilr. Ekmeydanda 

onların qabaını cırtdan palmalar ksdilr. Meydana kölg 

salan xan çinarları qırıb vzin xeyli palma v mnyi 

blli olmayan baqa aaclar özlrini meydanın sl sahibi 

kimi aparırdılar. 

Liliput bir palma nhng Dmiraacın qabaını ksib 

cır ssl ona tpinirdi: – Diz çök! Dmir aacı da dmir 

cingiltisi kimi ssini qaldırdı: – Sn bu mey aid deyilsn, 

mn meydan oxumaa haqqın yoxdur! 

Liliput palma halını pozmadı, cır ssl: – Mnim boyumun 

kiçikliyin baxma, dyrim sndn üç df bahadır, 

– dedi, – biz ah Aacın mhbbt arınıyıq. 

– Bu me sizin kimi glm, bahalı aacların ucbatından 

müflis olub, – Dd Div sinsini qabaa verdi, – Mhbbt 

arınına bax, sn bu cırtdan boyunla Xan Çinarın, 

Dd Palıdin, dmir kimi köküyl bu torpaa balı olan 

Dmiraacın sevgisini nec ölçcksn? Yox! lahzrt 

ah Aacı menin sl durumundan xbrdar olmalıdır. 

Qoyun sözümüzü deyk! 

Bu zaman Ekmeydana tz gln Ek anqırdı: – 

O gün sn bizi qarıyıb deyirdin ki, toxumumuz ksilsin? 

ndi mn sn burda bir toy tutaram ki, öz toxumun 

ksilr... 

Cırtdan palmalar çiyin-çiyin verdi: – Sizi bura gtirn 

cılız arzular olduunu bilirik. Bu yolu, bu meydanı 

259

iz etibar edn Tanrı aacı arzunuzdan xbr tutsa, sizi 

bu medn sürgün edr... – bunu deyn liliput palmalar 

meymun kimi vay-ivn qopardılar, eklr d ss-ss 

verib anqırdılar, onların ssin Tp baında ah aacı 

üzük qaı kimi dövry almı Yel aacları tez meydana 

hücum çkib, oranı mühasiry aldılar. 

– N istyirsiniz? – ah Aacının ba aacvuranı zo- 

al dynyini havaya qaldırdı. 

– Bizim mqsdimiz qırın törtmk deyil, istyirik 

ah Aacı frman verib Tp baında kef çkn sizin 

cinsinizdn olan bütün Yel aaclarını bizim gldiyimiz dry 

köçürsün! Bizim çkdiyimiz zab-ziyyti bir az da 

siz çkin. Yalnız bu yolla med brabrliyi, sosial dalti 

brpa etmk olar... 

ah aacının aacvuranları me titanı sayılan Dd 

Div el divan tutdular ki, gl görsn! Meydana yııan 

qiyamçı aaclar da bir göz qırpımında il-küt edildi. 

Dd Divin harayını ah aacı eitmdi. Eid d 

bilmzdi. Axı o uzaqgörn gözlrini, darı dln qulaqlarını 

Yel aaclarına etibar etmidi. Qiyam yatırıldıqdan sonra 

Dry kor peman qayıdan qara aaclar bir daha qamtlrini 

dikltmy cürt etmdilr. Dd Divl uursuz qiyamçıların 

halını görn baqa aaclar vhicsin zopalanmaqdansa 

ah aacına könüllü köl olmaı qrara aldılar. 

ndi menin qocalı-cavanlı sakinlrinin ah aacının 

çevrsind ahlıq edn Yel aaclarına yaltaqlanmaqdan 

baqa lacları qalmırdı... ah aacına itat etsinlr dey qiyamçı 

aacları ram etmk üçün hr Yel aacının xüsusi 

aacvuran dstsi vardı. Onlar med özlri yandırdıı 

süni qiyam alovunu el mhartl söndürürdülr ki... naı 

aaclar ilin bütün fsillrind keçmi qiyamçılara lnt 

yadırırdılar... Smaya qara bulud glnd, ya da med 

iddtli külk snd hamı qiyamçı aacları qınayırdı. 

Palıdlar med sn saxta ruzigarlara duru gtir bilmir- 

260

di. Menin qocalı-cavanlı aacları Yel aaclara ÇÖRK 

aacı kimi baxırdılar. Hansı aac Yel aaclarının kölgsin 

sıınırdısa, o bxtvrliy çıxırdı. 

Qocaman Qızılaaclar, Dmiraaclar, nillr d özlrini 

xilas etmk üçün Yel aaclarına pnah aparırdılar... Azad 

aaclar cinsindn olanlar bel narıncı qiyafsini dyiib 

yabanı Yel aaclarının çörk killi bayraını qaldırdılar. 

Medki qular, saqqız aacları xorla “Çörk aaclarının” 

nin mahnılar oxuyurdular. 

Bir gün Qurdlar vadisindn gln qurdlar Divin ddbaba 

maarasının azını ksdirdi. Alabzk qiyafli Yel 

aacının mriyl qurdlar Divl brabr onun köh-kül yalarını 

maaradan bayıra atdılar... 

Div Ekmeydanda döyülndn sonra yeddi gün idi 

ki, qan qusurdu. Xırıltılı ssl alabzk qotazlı Yel aacına 

dedi: – Unutma ki, bir df bu my bambılı mebyi 

glmidi. O, sizin cinsinizdn olan aacların qol-budaını 

el budamıdı ki, öz dibiniz d kölg sala bimirdiniz... ndi 

lap qudurubsunuz. Mey yaramayan DAR libas geyindiribsiniz! 

Tanrının qzbindn qorxun, Yaradanın yaratdıını 

bu qdr urvatsız etmzlr! Bu med düz aacları 

yib qsdn dliy – bambılıya döndrirsiniz, qorxursunuz 

ki, onlar menin xarakterini özün qaytarar, qara aaclar 

ydiyiniz qamtlrini dikldib ahlıınıza son qoyar… 

– Ovuclarını yalayarlar. Onların belini el qırmııq ki, 

qamtlrini qiyamtdk düzld bilmycklr... Sn d 

öz xounla burdan itil get chnnm. Dd Div deyibn 

baımızı arıtma! Sn keçmiin qalıısan. Bizim aacvuranlar 

sni qarıqa kimi zr... 

– Chnnm gedrm! –dedi Div, – lboyu bu med 

qarın arısından, susuzluqdan ziyyt çkmkdns, ölmk 

yaxıdır... Mn keçmiin qalıı yox, azadlıq obrazıyam, 

fsanvi mxluq olsam da menin mübarizlik ruhunu 

diri saxlayıram! Siz Yaradana onun xlq eldiyini 

261

mhv etmkl asilik edirsiniz. Mndn sonra qılınclar qınında 

daha da pas atacaq. Qoy bu medki zavallı qara 

aaclar bilsin ki, Ölümlrin n dhtlisi diri ola-ola drlrin 

dibind kölg kimi sürünmkdir. 

Bu sözlri deyib, Dd Div dar aacına sarı yollandı. 

Medki qaralar xorla qarıldadı: – Alını itirmi 

Dd Div özünü intihar etdi. Özl med Div halal ruzi 

axtaran sonuncu xyalprst vcaib mxluq idi... 

...fsanvi Divin ölümü Yel aaclarının vecin d 

deyildi. Me titanının ölümü qlb bayramı kimi qeyd 

edildı, qaliblr hr yerd menin cnnt olduundan dm 

vururdular: – Bizim Menin yer üzünd misli-brabri 

yoxdur. Eq olsun, fsanlr v möcüzlr almin! 

Payızda külklr medki toz aaclarının tozunu 

çırpdı. Qıda me a yapıncıya bürünüb diz çökdü. 

Drdli aacların byaz saçlarına çovun daraq çkdi. Me 

Mediyası (MM) Hikmt Bulaının: “Yaamaq – Bir aac 

kimi tk v azad v bir me kimi qardacasına” – nmsi 

il üüyn aaclara quruca tslli verirdi. ah Aacı 

Me Kodeksin (MK) gör azad yaamaq, Menin oduna 

qızınmaq rüsxtini yel qanadlı yabanı aaclara vermidi... 

lova Yel aacları çarpaz tozlanma yolu il ilin bütün 

fsillrind göblk kimi artıb-töryirdilr. Onların toxumu 

menin hr trfind bitirdi: istr soyuq da yeri olsun, 

istr isti aran, Yelaacları ora tez uyunlaır, yriüyrü 

boy atır, qol-budaqlarını axlndirir, hmin yerlrin 

köklü-kömcli aaclarını ah aacının sart kölgsi altına 

salırdılar... ah aacını öy-öy onu fsanvi Su Tanrıçasının 

dyrli töhfsi adlandıran Yel aacları Yaradanı tanımırdılar, 

ona gör d Menin tbitini istdiklri kl 

salırdılar. Yerin-göyün Sahibin arxa çevirn bu aaclar 

içlrin su spn ah Aacına ehtiramla Süni Çarhovuzlarda 

Su Tanrıçasının heykllrini qoyur, ona sitayi edir- 

262

dilr. Bu heykllrin sayı artdıqca Menin flora v faunası 

daha çox tcavüz urayırdı. 

Suya – iıa möhtac qalan Qara aaclar dilklrini hyata 

keçirmk ümidi il Su Prisinin soraındaydılar. Yel 

aaclarının halaypozanları Qara aacların hamisi olan xeyirxah 

Su Prisinin obrazını el bil Menin yaddaından 

hmilik silmidilr. 

Sad aaclar sussalar da öz diblrindn su içirdilr. 

Lakin Divin aclıq v sfalt içind ölümündn sonra 

med aslanların, plnglrin gözü tamam qorxdu, hamısı 

ssini içlrin salıb, Yel aaclarının verdiyi tula payına qane 

olurdular. Qoynunda kabus dolaan Menin sakinlri 

mütilik v biganlik xstliyin tutulurdular. 

...Özlrini hr yerd ah Aacının zizlri kimi qlm 

verib, sad aaclara divan tutan Yel aacları meni 

bioloji flaktl üz-üz qoymudu... 

Köllikl barımaa mhkum olan Me sakinlri xlvtd 

Yerin-göyün Sahibin yalvarırdılar: 

– lahi, biz rhm el, ömrümüzün qalan hisssini bu 

zalımların tcavüzündn v tilsimindn hifz el! Bizim 

nicatımız yalnız sn qalıb! 

...Yerin-göyün Sahibinin sbri sonsuz idi. 

Avqust 2011 

263

GÖZL BAKI, ÖZL BAKI... 

«Mn qhrman hrmmi? 

Sual budur, bu – 

Tarixin dhtli zrblrin. 

Susmaq qızıldırmı, susummu, yoxsa... 

Üsyanmı qaldırım silahlanaraq?!» 

Pir olmu müasir ekspir 

(Bir prdli müsibti – Azrbaycan) 

tirak edirlr: Xzr, Bakı, Qız Qalası, bdi Ml, 

Birinci v kinci göydlnlr – kiz cnbi siyastçilrin 

rmzlri. 

Göz önünd Azrbaycan boyda nhng shn canlanır. 

Qarabasayaı allı-güllü, xarıbülbüllü prd yavayava 

aralanır. El bil sehrli bir L gözl tbit gulrini 

seyrçilrin boylandıı SHNDN dartıb hmilik aparır. 

Uzaqdan XZR, qoynundakı saysız-hesabsız neft buruqları, 

yaxında QIZ QALASI, irvanahlar mscidi, bir 

trfd hidlr Xiyabanındakı BD ML, bir trfd 

divarlarına Xarici Neft irktlrinin adı yazılmı, rngbrng 

iıqlar içind brq vuran iki kiz göydln görünür. 

Bu «cüt bacılar» göydlnlrin Avropasayaı bzdilmi 

çardaqlarında biri badan ayaa BURUQ, o biri yarı 

DOLLAR, yarı AVRO qiyafli iki cnbi saqqız çeynyçeyny 

böyük binokl il Bakıya yuxarıdan aaıya baxırlar. 

Rok musiqisinin ssi sübh azanını eidilmz edib. Bakı 

külyi neft irktlrinin aid olduu ölklrin bayraı il 

birlikd üçrngli Azrbaycan bayraını dalalandırır. 

264

XZR (cilovu çkilmi at kimi ah qalxıb): – Bakı 

sabahın xeyir! Bütün qada-balan çirkli sularınla axıb mn 

glsin. De, axı niy bel dalınsan? Görkmin yamanca 

dyiib. Sabahın gözü açılmamı axı kim snin kefini pozub? 

BAKI: Eh, canım Xzr, gözüm Xzr! Heç bilmirm 

bu qhrman hr söhbtini KM atıb ortalıa? Heç mndn 

sorumurlar ki, mn bu adı daımaa razıyam, ya yox! 

QIZ QALASI: – Axı niy d razı olmayasan. Snin 

qhrman hrlrdn nyin ksikdir. Dnizi olan bütün 

paytaxt hrlr alınmaz qala sayılır (Mrur görkm 

alıb). Snin mlubedilmzliyinin bir rmzi d mn deyilmmi?! 

srlrin sınaından çıxmı QIZ QALASIYAM. 

Çünki heç zaman dümn içim soxula bilmyib. Qız timsalı 

bakirliyimi, lyaqtimi qoruyub saxlamıam. Amma 

n edim ki, haqqımda qırx cür rvayt uydurub danıırlar... 

ML: (hidlr Xiyabanının baı üstündki bir 

parça göyü alov dili il yalayır). – Mn Odlar Yurdunun 

bdi v sönmz ruhuyam. Ulu Zrdüt buyurmudu ki, ey 

hqiqt nuru, gr sn mnim içimdsns, demli, xalqımın 

arasındasan... Gözl Bakı, dünyanın min cür göz qamadıran 

br-bzkli iıqları snin içindki HQQT 

nurunu söndür bilmz!.. Bu da bir hqiqtdir ki, burada – 

hidlr Xiyabanında uyuyanların qisası n qdr alınmayıb, 

qatillri beynlxalq almd mühakim olunmayıb, 

heç kimin v heç nyin tmtraqlı adlar, fxri titullar daımaa 

haqqı yoxdur. 

BRNC GÖYDLN: – Oooo, yes, very qood... 

KNC GÖYDLN: – Vay, qood, SÜLH yaxı, 

PETROL yaxı (binoklla yen gah Bakını, gah da Xzri 

seyr edir), burda hr ey gözldir. Hr ey d özl... 

ML: – Od, at mnim xalqımla kiz qardadır. Siz 

is siyasi aktyorluqla ona sahib durub günbgün ucalırsınız... 

BRNC GÖYDLN: O yes, yes. Biz Mdi badı 

yaxı tanıyırıq. Qood, very nice... Amma o indiki za- 

265

manda taxt-tac dükünü olan bir kapitalistdir. Hl gnc 

Srvri demirik. Htta o da Gülnazı unudub, taxt-taca aiq 

olduu öz zli qiyafsini dyiib. 

KNC GÖYDLN: – Biz zldn gözl siyasi 

drziyik. Onların – sizinkilrin birin iqtidar, birin müxalift 

DONU biçmiik. Kim n vaxt hansı donu geyindirmyi 

biz yaxı bacarırıq. Baxın, dünyanın hr yerind tcrübmizdn 

smrli kild istifad edib, glck nsillrimizin 

qayısını indidn düünürük. 

BAKI: (drdli-drdli) – Eh, mn d ona gör deyirm 

ki, axı qhrman hr mnim harama yaraır? Bizimkilr 

heç indiki nsilin aqibtini düünmür bel... 

XZR: (cour) – Sn hl bir qulaq ver külklrin 

ssin. Öz neftinl altmı il önc briyyti faizm zülmündn 

xilas etmisn. Faistlrl mübariz aparan döyü 

tyyarlrinin 90 faizi snin neftinin saysind havaya 

qalxıb. Sovet tanklarının, hrbi texnikasının 75 faizini Bakı 

nefti hrkt gtirirdi. 

QIZ QALASI: – Faizm üzrind QLBN paytaxtı 

olduun vtnin oulları radtl qazandı. 7 milli 

atıcı diviziya, 7 briqada, bir çox hrbi hisslr kinci Dünya 

müharibsind qhrmancasına döyüüb. 

XZR: – Hitler «Barbarossa» adlı ildırım sürtli hücum 

planını hazırlayanda Almaniyanın «Kontinental neft 

cmiyyti»n yalnız Bakı neftil ciddi maraqlanmaı mr 

etmidir. Bu gün qhrman hr adı gzdirnlrin heç biri 

Hitlerin qara siyahısında yox idi. Yalnız snin adın var idi. 

O, snin hansı güc, srvt malik olduunun yaxı bilirdi. 

QIZ QALASI: – 416-cı milli diviziyamızın igid oulları 

Reystaq yaxınlıında Branderberq darvazasının üzrin 

ilk QLB bayraını sancdılar. Sn Avropanın n 

böyük paytaxt hrlrini Faist Almaniyasının sartindn 

xilas etdiyin gör qhrman hrsn, mnim Bakım! 

KZ GÖYDLNLR: (xorla) – Oooo, böyük 

NEFT, böyük QAN... Böyük... 

266

ML: – Atprstlr yurdunun peymbri briyyt 

SÜLH v MNYYT dilmidi. 60 il qabaq rin 

kökünün ksilmsin xidmt edn Odlar diyarının bs 

siz o böyük qan dey neftini sora-sora bir ovuc ermni fa- 

izminin lind girinc-giriftar qoymusunuz? «Ost» planının 

xritsind lini Bakının üstün qoyub, bar-bar neft 

baıran Hitlerl sizin aranızda n frq var ki? 

BRNC GÖYDLN: Oooo, frqimiz çoxdur, bizim 

böyük döyü texnikamız Beynlxalq Valyuta Fondu 

v Dünya Bankıdır. Görürsünüz dollarımızın rngini? sgr 

paltarına oxayır. Maliyy qurumlarımız gedn yer 

sgr göndrmy ehtiyac qalmır, sgr göndrdiyimiz 

yerlrd is tökdüyümüz qanları QIRMIZI XAÇIN llri 

il yuyuruq, yaraları onun kömyi il sarıyırıq... 

KNC GÖYDLN: – “Neft kraliçadırsa, Bakı 

onun tacıdır”. Biz Çörçilin bu tövsiysin hmi ml 

edirik. Tacın parıltısını artırmaq namin biz sizin ölky 

sivilizasiya, demokratiya, sülh, çox eylrdn bzk-düzk 

gtirmiik. 

BAKI: – Sizin saxta sivilizasiyanız, qulaqları batıran 

demokratik hayqırılarınız n qorxunc mdniyytsizlikdir, 

dhtli drbylik, saalmaz xstlikdir. Qarabada 

öz neftimizl öz qanımızı tökmk, bir milyon adamı doma 

ev-eiyindn didrgin salmaq sivilizasiyadır?! Sizin 

siyasi oyunlarınızdan bezib-usanmıam daha... 

KZ GÖYDLNLR: – Blk, sni burdan baqa 

yer köçürmk lazımdır? Narahat olma, günü sabah bizim 

siyasi dllallarımız bu mslni Milli Mclisin gündliyin 

çıxarar. Biz hr eyi hll etmk iqtidarındayıq. 

BAKI: – Mnim yerim-yurdum mn darısqallıq etmir. 

Amma dünyanı darısqalladıran eytan xisltli, sizin 

kimi ikiüzlü siyast alverçilridir. 1418 gün alman faistlri 

üzrind qlbni tmin etmk mqsdi il 75 milyon 

tondan çox neft verdim, amma bir litr olsa da o neftdn 

267

dümn trf satılmadı. Ancaq indi Qarabaı ial etmi 

dümn sizin linizl mnim neftim pek edilir. Siz 

mrdi namrd qabaında xcil edirsiniz. 

KZ GÖYDLNLR: – Neylyk, sizinkilr dolları, 

avronu görck hr eyi unudurlar. Müasir Gülnaz xanımı 

unudan Mister Mdi badla, centlimen Srvr kimi. 

QIZ QALASI: – Siz d dünyanın guya QOÇU S- 

GRisiz, h? Bs orta sr vhiliyi il tördiln Xocalı 

soyqırımına niy göz yumursunuz? Niy ermni terrorizmin 

dünyada Nürimberq mhkmsi kimi divan qurulmur? 

Heç olmasa vicdanınız olsun. Neftimizi daıyıb aparırsınız, 

barı Qarabaın drdin lac edydiniz. Onsuz da 

nefti çıxaran azrbaycanlı fhly qara qul kimi baxırsınız... 

Ay Allah, heç nefti-qazı olan mmlktin övladı da 

cnbiy qul olar??? (Bu zaman irvanahlar mscidinin 

minarsind AZAN ssi eidilir). 

KNC GÖYDLN: (Azan ssini azca dinlyib) – 

gr Allah göyddirs, onda mnim ssim sninkindn 

ona daha tez çatar. Bax, mn sndn 50 mrtb hündürdym. 

Allah yalnız güclülri sevir. Odur ki, biz gücqüdrt 

verir. Bilmirm, Ayda bu ssi eidn Nil Armstronq 

ny gör möcüz adlandırıb? Biz rqd ondan misgin, 

qmli nal eitmmiik. 

BAKI: – Yoxsa siz yer üzünd o ssin sehrin dümkdn 

qorxursunuz? 

BRNC GÖYDLN: – Biz rq dünyası üçün bundan 

qmli bir melodiya layihsi üzrind düünürük. Bizim 

dirijor çubuumuzla ifa olunacaq hmin melodiya sizin Qaraba 

ikstsi kimi ahu-zarla dolu olacaq. Sizi d Qaraba 

hsrti n qdr yandırıb-qovurursa, bizim neftl vüsalımız, 

yni srin kontraktları bir o qdr uzunömürlü olacaq... 

XZR: (cour) – Görüm Sizi lnt glsiniz! 

QIZ QALASI: (tmkinl) – Hirslnib özündn çıxma, 

Xzr! Sn coanda zrrçknlr el sahilind yaayan 

268

soydalarımız olur. Bu blhlrin is anaları layla çalmasa 

da, bxtlri ayaq üstdir, bxtvr balarına, xo hallarına, 

drd n olduunu bilmirlr. Qara Kmr mliyyatlarını hr 

yanda uurla aparırlar. Onlar «Hollivud» kinolarındakı canlı 

döyü mnzrlrini rq shnsind yaradırlar hmi. 

BRNC GÖYDLN: – Yoxsa, siz, neft kmrini 

nzrd tutursunuz? O kmrl uzaq 30-40 ildn sonra öz 

neftinizi sizin özünüz satacaıq. H, vvllr sizin n 

qdr qhrman analarınız var idi. Hr qhrman ana 5-6 

qhrman oul dourdu. Amma biz sizin böyük messenat 

Hacı... mister Taıyevin çkdirdiyi ollar suyuna kimyvi 

rnglr qatıb neç illrdir ki, sizin camaata sırıyırıq. Biz 

qazanırıq, sizin qadınlar is daha qhrman oullar doa 

bilmir. Htta qadın sonsuzluu sizd günbgün artır. Çox 

milltlr öz bdbxtliklrini bizdn baha qiymt satın 

alırlar. Bax, siz d o milltlrdn birisiniz. Çoxlu-çoxlu 

Kola, Fanta, Sprayt için. H, bel olan kild Azadlıq 

meydanına daha yıımaa csur olanlarımız qalmayacaq. 

Bir aaca gör, o meydana iki milyon adam yııanda 

biz çox narahat olduq. Düündük ki, bxtvrlr, gör nec 

birliklri var. Birdn glckd bu birlikl dünyaya aalıqzad 

edrlr. O dqiq baladıq dünyanın siyasi mnzrsini, 

tarixin gediini dyimy. Bizim n güclü silahımız 

maliyy vsaitlri, qrantlar, kreditlr v s. ikibalı pul yardımlarıdır. 

Siyastd n böyük rolu is YALAN oynayır. 

XZR: – Demk siz öz siyasi tamahınızla Qarabaı 

addım-addım, qarı-qarı, ver-ver Bakı neftin yaxınla- 

ırmısınız? 

KNC GÖYDLN: – Bli, dünya bir ahmat taxtasıdır 

bizim limizd. Bütün gedilri yalnız biz edirik. 

Öz ölksinin kralı sayılan böyük füqurları bel biz limizd 

kiçik oyuncaa çevirmy qadirik. 

QIZ QALASI: – Demk istyirsiniz ki, burda n var 

siz aiddir? Alçaq, sizin neft olan tamahınız içinizdki in- 

269

sanlıq hisslrini öldürüb. ynindki o BURUQ geyimindn 

görünür ki, baınızda ns qaydasında deyil. 

BRNC GÖYDLN: – Yox, yox. Bu onun neft 

mcnunluunun simvoludur. O da Mcnun kimi neft divansidir. 

Pulu mn buraxıram, nefti o daıyır. stsn, snin 

d qiyafni dyi bilrm. Olarsan Avropa standartına 

uyun Qız Qalası... 

BAKI: – Eh, yüz ildn çoxdur ki, mnim neftim itqurda 

qismt olur. 1913-cü ild mn dünyada neft çıxarılmasına 

gör iki liderdn biri idim. Ancaq hyat sviyysin 

gör hmi gerid qoyublar mni. 70 il rzind 

Moskva 1 milyard tondan çox Qara qızılımı daıdı. Yüz 

milyard dollar qazancdan cmi-cümltani mn 15 faiz 

verdi. Qoynumda çoxlu xstxanalar, yaayı massivlri, 

mktblr, zavodlar, fabriklr tikildi. Pulsuz thsil, müalic 

öz yerind. nsanlar indikindn salam, insani keyfiyytlr, 

mnvi dyrlr qat-qat yuxarı idi. 

BRNC GÖYDLN: – Bu nostalgiya hisslri il 

birg gl sni burdan köçürk. Harda istyirsn, orda tz 

Bakı yaradaq. 

BAKI: – 87 il vvl bizimkilr milli hökumt quranda 

sizinkilr bel demidi: «Gedin öz hökumtinizi Gncd 

qurun. Bakı dünyaya mxsusdur». Guya mn indi d dünyaya 

mxsusam. Ancaq dünya mnim Qaraba boyda drdimi 

anlamaq istmir ki, istmir. 

ML: (sanki yeri-göyü cırmaqlayır) – ziz Bakı 

burda uyuyan hidlrin ruhunun pıçıltısını eidirm hr gün: 

ziz Bakı, bu ruhların arzusu var. 

Vtn dümn tapdaında olmasın xar. 

– deyir onlar. 

Bu zaman lap uzaqdan Bakının qdim binalarından 

«Qaraba ikstsi» eidilir. Xanla övktin ssini dinlyn 

cnbilr bir an duruxur. Sonra ingilisc deyin-deyi- 

270

n biri binokulun üsini çardaqda dalalanan Azrbaycan 

bayraı il silib, ss gln binaya baxmaq istyir. 

BAKI: (külklrl ivn qoparır) – Mn qhrman hrmiym?! 

Sual budur, bu, tarixin dhtli zrblrin. 

Özl paytaxt kimi dözümmü, yoxsa, üsyanmı qaldırım 

silahlanaraq?! 

KZ GÖYDLNLR: – Bu ki, bizim Hamletin 

monoloquna bnzdi. Oooo, ekspir. Very nise. Yaxı gözl 

(Dinldiyi cnbi musiqinin ssini yüksltmk istyir 

ki, Bakının ssini eitmsin). 

XZR: (ah qalxır) – Bs Azrbaycanın bayraına 

bu hörmtsizlik ndir? Axı o çardaqda öz ölknizin d 

bayraqları var. Blk d binoklunuzu, el ayaqqabınızı da 

silmy öz bayraınız yarıyar. 

ML: – Ey mnim Tanrım, Sn mni bu yurdla 

kiz yaratmısan. cdadı blli olmayan bu iki cnbi mnim 

yurdumun odunu apardıı azmı kimi hl bayraına 

da adi ski kimi baxır. Ya mni bdi söndür, ya da mn 

güc ver Ulu Tanrı! 

Xzrd dalalar ah qalxan at kimi ayaqlarını sahil 

çırpır. Mlin drindn çkdiyi ah qzb püskürür. 

Yer-göy lrzy glir. Ala-bzk Avropa qadınlarına bnzyn 

kiz göydlnlr yellnir. Divarlarındakı iri riflrl 

adı yazılmı neft kompaniyalarının emblemlri bir-bir qopub 

düür. Hr iki göydln kll-mayallaq aır. Binokulun 

gözlüyünü Azrbaycan bayraı il siln cnbi Qız 

qalasının ayaqlarına srvzlnir. «Vay» dey ns ingilisc 

qıqırır v qalanın ayaqlarını qucaqlayır. 

QIZ QALASI: – Çk o murdar lini ayaqlarımdan. 

Rdd ol burdan. 

CNB: – O miss, mn sizin ayaqlarınızdan öpmk 

istyirdim. styirsiniz öz bayraımızla ayaımızın altındakı 

271

tozu silim. styirsiniz qdim divarlarınızı diliml yalayım... 

styirsiniz Qaraba düyününü bir dqiqy açım... 

BAKI: (qhqh çkir) – Ah siyast, siyast. Özünü 

aa kimi göstrnlri nec d insanlıqdan çıxarır. Srvtsevr 

insanlar, dünya malına aiq olanların tamahı çrihrd 

köhn divarlar qoyub ki, yalayasan da... Amma o 

düyünü xristian qardalarınla tez açın! Çünki Qarabaa sizin 

ingilis, rus, fransız... barmaqları birlikd düyün vurub! 

“Qafqazın sraili” yaratmaq niyytinizdn l çkin! 

Yen Qaraba boyda allı-güllü, xarıbülbüllü PRD 

qapanır. Shn arxasından sslr glir. eytan qhqlrin 

bnzyn gülü sslri eidilir: 

“Bakı cnnt dönür, 

Yaddan cıxır Qaraba” 

SON 

Bakı, 2005 

272

MUAN TRLOGYASI 

1. QIZIL NK 

... Ay yarım olardı ki, Gülaa Aca qarının gileyli 

baxılarına tu glmsin dey, evdn shr çıxıb axam 

glrdi. Amma bu ay yarımda ilk df uaqlarını yayın 

irin yuxusundan oyatmıdı ki, durub maını itlsinlr. 

Uaqlar da göz dymsin, bir dst, küçd maını yelldirdilr 

o yan-bu yana, bir tappatap, bir guppagup dümüdü 

ki, gl görsn!.. 

Qırmızı “Jiquli” sanki özünü qoymudu naza, mührriki 

i dümürdü ki, dümürdü... 

... Hmin yay shri Gülaanın avazla dediyi “talkay” 

sözün qonusu Kazbek Mmmd yuxudan oyandı. Miçtknin 

içindc kazbekini yandırdı, çıxıb el a tumanköynkd 

çömbldi eyvanın lap qıraında: 

– , Gülaa, ay pir olmu, qoy bir doyunca yataq d! 

Shrin gözü açılmamı n talkay-malkay salmısan? – dey 

gülümsündü. V iri-iri gülümsünnd dodaqlarının 

bir ucu gedib çatırdı sol qulaının dibin, el kl düürdü 

ki, Gülaa özü d bilmirdi ki, gülsün, yoxsa acıqlansın 

qonusuna. 

Amma el bu dm küçdn ötn bamz dllk Elmidar 

uaqları nian verib deynd ki: 

– y, Gülü, sn öl, sizd bir yıma futbol komandasının 

heyti var ha! 

Gülaa fikirldi ki, ayrı vaxt olsaydı, yqin ki, bu 

futbol azarkeinin mlli-balı cavabını verrdi (bir vaxtlar 

özü d “Neftçi”nin azarkei idi). ndis eyvandan baxan 

273

abirçk anasının qzb saçan baxılarını görüb, hirsini 

için saldı. 

Aca qarı tövüy-tövüy nfs alan v sir-siftlrindn 

tr damcılayan nvlrin baxıb deyinirdi: 

– Gülaaya n var! Maına güc elyn d bu tifillr, 

özg qapısına süd, ayrana gedn d... 

Gülaaya el gldi ki, indic anasının köksündn yanıqlı 

bir fryad qopacaq. Duruxa-duruxa yorulub ldn 

dümü uaqlarına baxdı. Trslikdn Aca qarı da çıxıb 

getmirdi. Gülaa dönüb acıqlı-acıqlı maına baxdı, sonra 

dilxor halda: 

– , ay uaqlar! 

– ... 

– , götürün bu... 

Ns köntöy bir söyüü dilinin lap ucundan qaytardı. 

V li il on bir metrlik crmni iar vern hakim kimi 

hytin o baındakı qarajı göstrib: 

– Salın xarabaya! – dedi v yava-yava çıxıb getdi. 

Aca qarı bayaqdan olunun göstrdiyi smtdn 

gözünü çkmirdi. Çünki bu, hmin o qaraj idi ki, onun çox 

istdiyi Qızıl ink körp buzovuyla burdaca saxlanırdı. 

Qızıl ink satılan gündn arvadın el bil itiyi itmidi. N 

qdr ki, qızıl ink vardı, Gülaanın uaqları n ayran 

üçün Cümüdgil cumardılar, n d süd üçün Mürüdgil. 

O gündn ki Qızıl inyin tövlsi dönüb “Jiquli” üçün oldu 

qaraj, vvlki qaymaq, qatıq, süzm, or harda idi?! Hl 

lazımsız maın hisslri tövly yııldıqca hytin qoyunquzusu 

da azalmaa balamıdı. 

– Qadan alım, ay oul, uaqları aartı üzün hsrt 

qoyma! – deynd Gülaa anasına cavab verrdi ki, kndd 

n birincidi, n axırıncı, çünki onun kimi tövllri bo 

qalan olanlar az deyildi. El birisi qonusu Fti. Bu 

bhs-bhsd hytlrinin mal-qarasını satıb, qttz aappaq 

süd rngind “ Moskviç” almıdı. 

274

Hmin gün Aca qarının yadından çıxmamıdı. Fti- 

in tz maınına mübarkbazlıa gln Kazbek Mmmd 

zarafatından qalmamı, üzünü Fti v qeyrilrin tutub: 

“, rhmtliyin uaqları, hytinizd heç olmasa, damazlıq 

üçün bir mal saxlayaydınız, arvad-uaq bu dördtkri 

saan ki, döyül ha!” – demidi. 

Kazbek Mmmdin bu sözü Aca qarının üryindn 

tikanın yarıbayarsını çkib çıxarmıdı. 

... ndi Aca qarı üryindn keçidiklrini yel verver 

olunun vvl-vvl baına döndüyü qırmızı “nol 

altı”sına baxırdı. Arvadın gözlrindn el bil od yaacaqdı 

maının üstün. Maın da mamun-mamun yupyumru 

dörd ü gözü il baxırdı Aca qarıya... 

... Günortadan sonra Gülaa bir usta gtirib maını 

düzltdirdi. Usta haqqını alıb getdi. Gülaa da cinayt etmi 

adamlar kimi maınına minib, aradan çıxdı. Aca qarı 

onun arxasınca baxıb baını yıraladı. 

*** 

... Axamüstü kndin mal-qarası örüdn qayıdırdı. O 

gün qonularının açıq pldindn hyt iki bir – üç bir 

ml-ml mal-qara daxil olurdu. Aca qarının hmi 

Qızıl inyi gldiyi plddn içri indi Gülaanın qırmızı 

“Jiquli”si girirdi. Siqnalının ssi d quzusu tzc ölmü 

ana qoyunun mlrtisi kimi ksilmk bilmirdi. Birdn Aca 

qarı n fikirldis, yaına uyun olmayan bir çeviklikl 

srinci götürüb cumdu maına trf. Dayanandan 

sonra ehmalca srinci qoydu maının dal tkrinin yanına, 

baladı bir hzin pıçıltıyla eydirm oxumaa: 

Nnm ay, nnm ay, 

Sni saan mnm ay... 

Gülaanı vvlc heyrt bürüdü. Sonra xoflu adamlar 

kimi yola boylandı görsün ki, bu qrib mnzrni ondan 

275

aqa seyr edn yoxdur ki? Bilirdi ki, kndin azıgöyçk 

adamları söz buraxacaqlar ki, bs Aca arvadın baına hava 

glib. Qırmızı rngli maını Qızıl ink znn edib samaq 

istyirmi... 

Sonra Gülaa qorxa-qorxa Kazbek Mmmdgil trf 

boylandı. Üryind min df ükür eldi ki, yaxı ki, Kazbek 

Mmmd d bunu görmür. Yoxsa birinin üstün be- 

ini qoyub sabah knd brbrxanasında tz val qoyacaqdı. 

Kndd d pld-pld, çpr-cpr söz yayılacaqdı ki, 

Aca arvad havalanıb. “Eh, yazıq arvad birc Qızıl inyin 

hövlündn gör n hala düdü...” 

Gülaa bir d göy baxdı. n çox qorxub-çkindiyi 

varlıq el bil ordaydı. Amma göy üzünd cng-cng ot 

topası kimi qara bulud görünürdü. El sandı ki, anasının 

bu halını görüb göylri alamaq tutacaqdı. O an Gülaanın 

içind bir duyu oyanmıdı. O duu yegan tsllisi idi 

Gülaanın. El günü sabah anasının hsrtind olduu 

Qızıl iny bnzr bir ink alacaqdı. Mütlq... 

Baqa cür ola da bilmzdi. V n qribsi bu idi ki, 

Aca qarı da olunun üryindn keçnlri yqin elmidi. 

Çünki onun oxuduu eydirmnin ssi çoxdan axamın 

alatoranlıına qarııb eidilmz olmudu... 

1979, Xırmandalı 

276

2. QARA CAMI 

...Barlı-brktli isti tndir çöryinin trin blnn 

uaq dünyamızın al-lvan çaıydı; o gözl, yorulub, bs 

deyncn oynadıımız günlrimiz rngbrng kitaba bnzyrdi. 

Bzn nadinc uaqlara qoulub örüdn qayıdan 

inklrin, camıların hoppanıb bellrin minr, quyru- 

undan sallanardıq. O zaman bir çox yaıdlarım kimi mn 

d adına “fil” deyiln heyvanı el rngli kitab shiflrind, 

bir d knd klubunda baxdıım hind kinolarında 

görmüdüm. Ancaq el sanırdım ki, göz azandan hytimizd 

gördüyüm Qara Camıımız dünyanın n hündür, iri 

v gözl-göyçk heyvanıdır. Heyvana gözl-göyçk demkl, 

blk, bir az a eldim... Amma bizim qoca (ailmizin 

n yalı üzvü olduuna gör Badagül nnni hamımız 

qoca çaırırdıq) Qara Camıa «mnim maralım, 

gözlim, qngim» dey naz edrdi... 

n çox samal vdlrind qocam camıı el zizlyib-oxayırdı 

ki, adam Allahın dilsiz-aızsız heyvanına da 

hsd aparırdı. Hrdn mn el glirdi ki, qocam o Qara 

Camıı bizdn – yni öz nvlrindn d çox istyir. Qara 

Camı cınqırını çıxaran kimi arvad tez onun yanına yüyürrdi: 

– H, ndi? Su istyirsn, ya ot? Gldim, mnim maralım, 

n olub, mni niy çaırdın? 

On iki taxtalıq allı-güllü gen tumanının tklrini bir 

lind dstlyib, o biri li il heyvanı tumarlayıb, qa- 

ovlayırdı. Camı tli gövdsini yıralaya-yıralaya qocama 

naz elyirdi; quyruunu yelldib, baını bulayar, 

277

urnunu nnmin pal-paltarına sürtüb iylyr, astadan ss 

çıxarıb ona sanki öz dilind tkkürünü bildirrdi. 

...Qocam Qara Camıı digr samal heyvanlar kimi iki 

öyn – shr v axam saırdı; vvl qaqa balaı camıın 

altına çkib mizdirir, sonra suyla tr-tmiz yuduu mcklrini 

eydirm dey-dey, srinc avarlardı. Aappaq, 

köpüklü südün qoxusu hyt-bacanı bürüyrdi. O qoxunu 

v srnic saılan ırıltını duycaq, mn qaça-qaça qocamın 

yanına glrdim. O, vvl qa-gözünün iarsil mn “ay 

bala, heyvanı hürküdrsn, yava ol!” deyrdi, sonra srnicd 

xfif-xfif buxarlanan köpüklü südü göstrib: – Gl 

sn süd verim, iç! – deyrdi. Dadından-tamından böyük 

lzzt duyub, hzz aldıım süddn içndn sonra mn 

kirimic dayanıb, Qara Camıın getdikc boalan yelinin 

baxardım. 

Bir df qonumuz Mdi liheydr kiinin olu 

Bhmn mi çprin üstündn qocama sslndi: 

– Ay xala, uaa çiy süd içirtm, xstlnr!.. 

– raq olsun, – dedi qocam, – mn dünyaya gözümü 

açandan bri çiy süd içirm, n olub ki?! Kii qızı deyrm 

hr cavan glin, glib mn qdr i-güc gör bils, ay 

doxtur!.. 

Yaı doxsanı haqlamı qocamızın qıvraqlıı, gümrahlıı 

göz qabaındaydı. El buna gör d “doxtur” dediyi 

Bhmn mi onunla chl elmdi: 

– Sizin zmannin adamlarına baxma, ay xala, indikilrin 

yanından yel ötn kimi ora-burasını tuturlar... 

Mn Bhmn minin lind tibb çantasını görnd 

hmi kimins xstlndiyini düünürdüm. O, sanki canlı 

“tcili yardım” idi. Payız-qı ayları yollar palçıq olsa bel, 

o, hmi xst adamların imdadına yetirdi. Bzn güclü 

sel kndin tn ortasından keçn çayın üstündki körpünü 

yıxıb-aparırdı. Onda Mdi liheydr kii, sinsini qaba- 

a verib kndin sayılıb-seziln adamlarından pul yııb 

278

çala-çuxur, keçilmz yollara çınqıl tökdürr, körpünü brpa 

etdirr, birc gün d olsun kndin aaıbaı il yuxarıbaı 

arasında laqnin ksilmyin fürst vermzdi. Bel 

ilrd knd asaqqalına hrdn ddm d kömk edrdi. 

Bir gün ddmin Qumlu Bazı deyiln yerd baı i 

brk qarımıdı; orada knd qbiristanlıının dörd bir yanını 

dmir hasara aldırırdı. Örüdn qayıdan mal-qara çox 

vaxt mzarları tapdayır, ba dalarına sürtünüb onları yir, 

bzn d yerindn qoparırdı. Orada uyuyanların ruhlarını 

üursuz heyvanlar narahat etmsin dey, qbiristanlıın 

trafına hasar çkilmsi qocalı-cavanlı hamının üryindn 

hay verirdi. lheydr kii ddm deyirdi ki, ay qonu, 

qbiristanlıa hasar çkdirmkl sn salıında özün rhmtlik 

qazandın!.. 

O günlrin birind axamüstü pltimizdn içri iki 

kii, bir qadın daxil oldu. Qocam Qara Camıın axuruna 

xeyli qarpız qabıı tökmüdü. Camı qarpız qabıını köv- 

y-kövy pld baxırdı. El bil kimins yolunu gözlyirdi. 

Qocam glnlri görck, irli yeridi, tccübl: 

– Bıyy, baıma xeyir, bu ki, ispalkom Leyladı, – 

dedi, xeyir ola, ay qızım, xo glibsn! 

Leyla xalanın bst boyuna yaraan smni rngli pencyinin 

tyi dizlrin çatırdı. Ndns uaq alımla el 

bilirdim ki, bu cür penck geyn bst boylu qadınlar qocam 

demikn, hamısı ispalkomdu. 

– Xo günün glk, Badagül xala, bax, t planım 

ksird qalıb. Oluna da demim, glmim ki, bu camıı 

tliy aparım... 

Mn tliyin n olduunu anlamasam da, söhbtin bizim 

Qara Camıdan getdiyini baa düüb, Leyla xaladan 

incidim. Qocamın da ssi titrdi: 

– Baına dönüm, ay qızım, sn tliy qısır heyvan apar 

d, bu samal, yanıbalalı camıı neynirsn? Mn namaz 

qılıb, oruc tutan adamam, bu camıı göz gör-gör bıçaq 

279

altına göndrmy razı olsam, Allah yanında böyük günah 

sahibi olaram axı... 

El bu zaman ddm d glib çıxdı: 

– Leyla bacıya bu hytin bütün mal-qarası qurbandır 

dedi. Görünürdü ki, ddm qocamın bir az vvl söyldiyi 

klmlri eitmmidi. Leyla xala da ddmin bu üryiaçıqlıından 

xoallanıb dedi: 

– Ay dil qarda, vallah, snin bu camıın tlikd ikiüç 

heyvanın pulunu çıxarar, maallah, lap fil boydadır!.. 

Qocam klaayısının ucuyla alnının, üz-gözünün trini 

quruladı, sonra üzünü ddm tutub, hlim ssl dedi: 

Bala, “bxi var xalvarnan, haqq-hesab var dinarnan”, 

dem ki, qocalmıam, diim yoxdu, canımda giriim 

yoxdu. ükr olsun Allaha ki, hb nfsim gedib-glir. Harda 

görünüb ki, hytin samal heyvanını aparıb tliy 

verlr?! Bir d Qara Camı bu nvml mnimdi. Snin 

öz ayaında camıın da var, inyin d... tliy versn d 

özün bilrsn, vermsn d... 

Ddm bıaltı qımıdı. O, indiy kimi qocamın bir 

sözünü iki elmmidi, gül-gül dedi ki, ay nn (ddm 

anasına nn deyrdi), düz deyirsn, grk bu hökumt, 

Leyla xalanı göstrdi, – bizim qapıdan libo qayıtmasın, axı 

t planını doldurmaq üçün bu dar axamçaı qapı-qapı dü- 

üb! Mn öz tsrrüfatımda olan camılardan birini verrm 

aparar, hanı bs bizim Sarı Camı, heç gözüm dymir? 

Eh, ay oul, snin baın i-gücün qarııb, shr çıxırsan, 

axam glirsn. Xbrin yoxdu, deyirlr yen camaatın xeyli 

mal-qarasını aparıb qhl salıblar, üryim damıb ki, Sarı 

Camıla, ala-bula qaqa bir klçmiz d ordadır... 

“Qhl” sözünü eidn kimi Leyla xala gldiyi adamlarla 

çıxıb getdi. Ddm onları pltdn çıxanacan ötürüb 

geri qayıtdı, qocama: 

– Üryini sıxma, ay nn, sabah atı minib, gedib Sarı 

Camıı da, klçni d buraxdırram, – dedi. Sonra tut aa- 

280

cından asılmı irli su qabına yaxınladı, l-üzünü yuyub, 

eyvana qalxdı. Mn qocamın tyini dartıdırıb sorudum: 

– Qoca, tlik ndi, qhl haradı? 

Bala, mal-qaranı ksilmkçün qbul edn hökumt idarsinin 

adına tlik deyirlr. Orada heyvanları ksib, tini 

sgrlr, qazamatda olanlara göndrirlr. Qaldı qhl – ora 

kolxoz zmisin girn mal-qaranın tutulub saxlandıı yerin 

adıdı, yiylrindn crim, yni pul almamı buraxmırlar. 

Axı, kndin naxırçısı olsa, bel olmaz! Qabaqlar naxırçı olmaq 

üçün ldn-ayaqdan gedrdilr, amma indi heç kim 

naxıra getmk istmir. Bu camaat lap qudurub vallah... 

*** 

...Yayda uaqlarla kndimizin günbatanındakı Ana 

stil deyiln yer çimmy gedrdik, Gurgur çayında balıq 

tutar, Qırxbrnin dikdirlri (yastı tplri) üstün çıxıb, 

böyürtkn yıardıq. Qırxbrdn o yana kolxozun müharib 

illrind saldıı tut baları görünürdü, ondan da o yana 

cuhud damlarının olduu razilr idi. Tut baını gzsk 

d, cuhud damına getmy heç birimizin hünri çatmazdı. 

Mn hytimizdn çıxanda qocam hmi deyrdi ki, hara 

gedirsn get, amma zmi xndyindn o trf keçm!.. 

Zmi xndyi qocamın hyat kitabında vhi heyvanlarla 

kndimiz arasında srhd idi... Bli, cuhud damlarına getmy 

qorxardıq. Ona gör yox ki, orada vhi heyvan ola 

bilrdi. N vaxtsa, kims özündn uydurmudu ki, guya 

orada qalan cuhudlar müslman uaqlarını tutub, qanını 

içirlr, vvlc tutduqları uaı atırlar çllyin için, sonra 

azını balayıb, çllyin divarlarına çöldn o qdr mismar 

vururlar ki, bdni dlik-deik olur. Müslman qanı 

içmkdn hzz alan o zalım cuhud naılını kim özündn 

uydurmudu bilmirm, amma görünür, knddn çox uzaa 

getmsinlr dey uaqları mlli-balı qorxutmudu. Çün- 

281

ki ninki kiçiklr, heç bizdn yaca böyük uaqlar da o 

hndvrd gzib-dolamazdılar. 

Qızmar yay günü göld qurbaaların, çöld cırcıramaların 

ssi bizi dngsr ed-ed Qırxbrni lk-vlk edrdik. 

Qayıdanba bir-birimiz baxardıq ki, kol-kosda yaddan 

çıxıb qalan olmasın. O qdr saf, hm d sadlövh idik ki, 

tkc qaniçn cuhudlar haqqındakı yalana deyil, öz yaıdlarımızın 

da uydurma söhbtlrin inananlarımız vardı. 

Uaqlardan biri deynd ki, atasının «Pobeda» maını 

dnizd batan gmini dartıb çıxarıb, çoxumuzun azı açıla 

qalardı. Çünki n dniz görmüdük, n d gmi... Kndd 

az-az adamların televizoru vardı. Radioda deyirdilr ki, 

srail sgrlri müslman uaqlarını qanına qltan elyib, 

küçlri, meydanları hr gün flstinlilrin qanıyla suvarırlar. 

O gün olmazdı ki, Aydın mimin aldıı yepyek radio 

AB-dan, sraildn, Ymndn danımasın. Qribydi, 

bizim kndimizd srail, Abı, Ymn adlarında adamlar 

vardı. Amma onlar bir-biri il qohum olmasalar da, davadalasız 

keçinirdilr. Nnm demikn, yaxın qonu kimi, 

dinc-faraat, min-amanlıq içind yaayırdılar. Mn d 

uaq alımla fikirlirdim ki, yqin radionun bhs etdiyi 

AB-ın srail qohumluu çatır, lap el miuaıdırlar. 

Yoxsa, qonusu olmayan rblri, Allahın müslman bndlrini 

hr gün qanına qltan etmkd gedib srail kömk 

etmzdi ki!.. mimdn eitmidim ki, AB dünyanın 

hr yerind öz xaç qardalarını haqq-nahaq müdafi edir. 

Amma öz qonusu Kuba il yola getmir. Çünki adına 

Kuba deyiln mmlkt onun sözü il oturub-durmur. 

Bir df ev glnd gördüm qocam qdim tut aacının 

altındakı dördkünc taxtında oturub aı deyir. Knar 

adam olsaydı, el düünrdi ki, qocam radiodakı xbrlr 

qulaq asıb, insafı ölmü dünyaya yas saxlayır. Amma mn 

onun hmi tk olanda xlvt çkilib, ucadan aladıının 

çox ahidi olmudum. Yen sakitc glib oturdum 

282

onun yanında, amma qocamın yalı gözlri yol çkirdi, 

mni görmürdü: 

Bülbül gül barabarı, 

Ceyran çöl barabarı, 

Gülbdn balam öldü 

Bütün el barabarı. 

Gülbdn üzünü görmdiyim bibimin adıydı. Müharib 

illrind cavankn vfat etmidi. Qocam deyrdi ki, 

cmi altıca ayın gliniymi, rini cbhy aparıblar. O da, 

birdn-bir aır xstlnib, drdin çar tapılmayıb. Üryin 

tslli olsun dey qocam nvlrindn birinin – mnim 

bacımın adını Gülbdn qoymudu. Bütün nnlr kimi 

qocam da nvlrin naıl danıardı; amma dünyadan 

nakam köçn qızı Gülbdn haqqında danıanda üryi 

qövr elyr, arvadın azında dili yanıb-qovrulardı. 

...Mni görck qocam toxdadı, gözünün yaını silib 

dedi: – Al günün altında o qdr gzmisn ki, yanıbqaralmısan, 

gözümün nuru, get l-üzünü yu, uzan, dincini 

al, axı gün vurar sni!.. 

«Bu da tz çıxıb! Heç gün d adam vurar?! Günün 

bym li-qolu var?! Yqin qocam özünd-sözünd deyil 

hl» – dey düündüm. V baımı onun dizlrin qoyub, 

hmiki sualı bir d verdim ki, qocam özünü cmly bilsin: 

– Qoca, Gülbdn bibim niy öldü? 

– Nzr gldi glin balam, nzr! Çaydan su aparanda 

paltarını çirmlyib, ayaqlarını yuyurmu... Gözü çıxsın 

bdnzr adamın, qayıdıb deyib ki, bu glinin n yaman 

acamaya baldırları var, el bil gün üzü görmyib. O 

gündn yazıq balam naxolayıb, düdü yoran-döy... 

Mn evimizdki divar xalçasının üstünd bibimin qara 

paltarda çkilmi klini yada salıb dedim: 

– Bs mnim Gülbdn bacım bibim heç oxamır axı? 

– Oxayacaq bala. Oxayacaq! Hl uaqdı, qoy böyüyüb 

qızlar bulaından su içsin, el oxayacaq ki... – Ssindn 

283

yen kövrldiyini duydum. Ancaq bu df mn aydın oldu 

ki, qocam bacımın öz qızına bnzycyi günü hsrtl gözlyir. 

O gün, yqin ki, bacımın glin köçcyi gün olacaqdı... 

– Qoca, sn deyirdin kims bibim bayatı da qoub axı... 

– H, Qarabucaqdan glmi znn xannd toyda görüb, 

adını öyrnib, oxuya-oxuya deyib ki: 

zizim gül bdn, 

eh qonub gülbdn 

Bir dst gül olaydım 

Sarılaydım Gülbdn... 

Mn nnmin dizlrind xumarlanıb, o toy-büsatı gözlrim 

önünd canlandırmaa çalıırdım. Ancaq birdn nnm 

diksinib, ucadan: 

– Bıyy, – dedi, – baıma xeyir, bu camı niy bel ert 

glib?! 

Baımı qaldırıb gördüm ki, Qara Camı pltdn içri 

girib, düz qocamın üstün glir. Camı biz çatar-çatmaz 

qocam dillndi: 

– Ndi, ay maral, heç mcyin südl dolmayıb, niy 

tez glibsn, yoxsa sni incidn-zad olub? 

Camı vvlc fınxırdı, sonra böyürüb, ss-küy saldı. 

Qocam da, mn d ayaa durub, mat-mttl qalmıdıq. 

Sonra Laçın da hür-hür camıın yanına gldi. Qardaımın 

Layka çaırdıı bu itin adını qocam Laçın qoymudu. Deyirdi 

müharibdn qabaq bu hytd n it olub, hamısının adı 

Laçın olub, Layka-mayka ndi eyy!.. Guya gedib, göy 

çıxıb? Böyük i görüb? Aclıq illri bizim Laçın adlı bir itimiz 

qudurmudu, zingildy-zingildy hyt-bacadan ayrılıb, 

ba götürüb çöllmy getdi, bir nfr d zrr vermdi... 

ndi Laçın adı il çaırdıı baqa bir it onun sevimli camıına 

hürür, hndvrind dövr vururdu. Camıın gözlri 

az qala hdqsindn çıxacaqdı. Hr ikimiz camıın belind 

qan izlri görüb, ona yaxınladıq. Qocam dedi ki, bu qara- 

284

quzunun iidir, camı sucaq yerd aınayanda dimdiklyirlr... 

Camısa sanki onunla razılamayıb yen böyürdü. El 

bil nyis baa salmaa çalıırdı. Qocam Laçına acıqlanıb 

qovmaq istdi. Camıın yambızında, irtmyind cırmaq yerlrini 

görck o, bir yer baxdı, bir d göy... Yer baxanda 

gördü ki, mn tyindn yapııb, maraqla gah ona, gah da 

camıa baxıram, göy baxanda: 

– Allah, Allah, – dedi v gördü ki, göy üzünd 

aappaq bulud topaları yerdki ot tayaları kimi uzanıb 

gedir. Odur ki, tzdn cırmaq yerlrini gözdn keçirdi: 

– Aaaa, bu cızıqlar canavar pncsinin cırmaına oxayır... 

Laçın bir-iki aız hürüb, sakitldi. El bil qocamın 

dediyini hürüü il tsdiqlyib, susdu. Dem, bayaqdan 

camıın drisin hopmu canavarın iyini alıbmı. 

– Sni görüm, ildırım vursun, gör camıı n hala salıb, 

ey! Bala, sn get, Hüseynalı kiini çaır, nec olsa, mal 

doxturudur... 

Laçın da dilini çıxarıb, lhly-lhly mniml Hüseynalı 

kiigil qaçdı. Ancaq o, evd yox idi. Qocam shr 

çalxaladıı nehrnin yaından bir kasa götürüb ocaqda da 

eldi, isti-isti camıın yaralarına tökdü, sonra ski parçalarını 

yandırıb cırmaq yerlrin basdı. Dedi: 

– oqribin dii-dırnaı dyn yer simlyir... 

Ancaq arvadın üryi bununla da soyumadı, limdn 

tutub, mdi liheydr kiinin düzltdiyi örpüdn keçib 

molla bigil üz tutdu. 

Yazdırdıı duanı gtirib Qara Camıın buynuzuna 

baladı. Ocaqda üzrlik yandırıb, tüstüsünü camıa verdi. 

– Neç qrindir, hytimizin mal-qarasına, qoyun-quzusuna 

yalquzaq sürüsü, canavar-zad yaxın dümürdü. 

Çünki ulu baban Mdi Baba el dua yazıb qoyub ki, 

aylarla qamılıqda qalsaydı bel n orudan, n d canavardan 

bizim mal-qaraya xll glmzdi... Fil boydadır 

dey-dey göz gtirdilr benava camıı... 

285

Südü quruyandan sonra kl almaq üçün Qara Camı uzun 

müddt Muan Xolunda – Açalardakı qamılıqda qalardı. Onu 

yada salanda nnm zarafatla deyrdi ki: «Qamı ola, camı ola, 

özü d görmmi ola, al lindn görüm, nec alırsan...» 

ndi acgöz canavarın Qara Camıa hücum xbri 

qonum-qonuya da yayılmıdı. Görnlr deyirdi ki, bu 

cırmaq yerlri tk bir canavarın ii deyil... 

Yazıın baı gör nlr çkib! Qocam canavarın qarasınca 

deyinir, hrdn d mn baxıb, hadt barmaını 

sirklyirdi: 

– Bax, görürsn, mn sn hmi bunu deyirm; zmi 

xndyindn o trf keçm! ndiki uaqlar söz qulaq 

asmırlar ki... 

– Zmi xndyindn o yana o qdr yerlr var, axı, 

mn heç oralara getmmim. El biri olsun, Xudaverdi 

quyusu!.. Uaqlar deyir oralarda qdimlrd hr olub – 

Muan hri... 

– Snin el yerlrd n iin var? Oralar köhn qbiristanlıqdı. 

Bir d gördün ayaın düdü bolua, batdın 

yerin tkin... 

Mixk xalam dillndi ki: 

– Aaaz, ay Bada, n veribsn uaa, ala bilmirsn? 

Deyir, alm almnn, keçl d xalamnan. Uaı qorxuzub, 

aürk elm... Qoy gedib harda ürklri istyir oynasınlar 

da. Daa, glib bizim evin yanını Eminalı qulabanına 

döndrmycklr ki?! Sn heyvanın qaydına qal! Marqanıslı 

su tök ki, yarası sonradan irinlmsin... 

Kims ddmi xbr aldı, el o anda qayıdıb qocama 

mslht verdi ki: 

– Bax, n qdr gec deyil, verin camıı ispalkom Leylaya, 

aparsın tliy. Ora onsuz da xst, bir d qocalıb 

ldn dümü heyvanları verirlr. Hayıfdı, sonra peman 

olarsız, heyvan paymal olar. Maallah, ti kalandır. Bu 

indiki halı il n azı iki camıın pulunu çıxarar!.. 

286

O hay-hayda mn d hyt-bacaya gln yalı adamlardan 

xbr alırdım ki, bir deyin görüm, bu Eminalı 

qulabanı hardadı, niy biz uaqlar yıılıb yolda top-top 

oynayanda hr bir qapıdan baını çıxarıb deyir ki, ay 

uaqlar, bura sizin üçün Eminalı qulabanı-zad deyil! Çıxın 

gedin, oynamaa baqa yer tapın!.. 

liheydr kii araqçınını yan qoyub, gülümsüngülümsün 

dedi: 

– Kndimizin aaı baında Eminalı adlı zarafatcıl, 

n, söhbtcil bir adam olub. Keçmid uaqdan böyüycn 

hamı onu tanıyardı. Eminalı kiinin evinin günbatan 

trfind geni bir meydan vardı. Knd uaqdan böyüy 

hr gün ora yıııb, istdiklri kimi ylnrdi. Biz cavan 

olanda orada “Qayı döydü”, “Atmindi”, “Sultanoyunu”, 

“Çilingaac”, “Aıq-aıq”, “Beda”, “Bhmngizir” oynayardıq. 

ndiki cavanlar heç o oyunların adlarını bilmirlr, 

ay bala! 

Mn Qara Camıı unudub, liheydr babanın söhbtin 

el maraqla qulaq asırdım ki... (onsuz da indi Qara 

Camıın qayısına qalan xeyli adam vardı). Ancaq ddmin 

glii Mdinin söhbtini yarımçıq qoydu. Ddm at 

belindydi, Sarı Camıla qaqa klçni “qhl” deyiln 

yerdn azadlıa çıxarıb, hyt gtirmidi. 

Qocam Qara Camıa nvazil baxıb ona ad xbr 

verdi: 

– Bax, ay Maral, qızın da gldi, Sarıqız... 

Anayla-balanın görü shnsin hamı maraqla baxırdı. 

Onlar burunlarını bir-birin sürtüb, boyun-boazlarını yaladılar. 

Böyür-böyür el bil kef-hvallarını xbr alırdılar. 

Amma ana-bala camıların sevinci uzun sürmdi. El ertsi 

gün hökumt – Leyla xala «Maz» deyiln yük maınıyla glib, 

Sarı Camıın axurundaca baının üstünü ksdirdi. Zncirini 

axurdan açıb, onu güc-bla il maına mindirdilr. Sarıqız 

maının taxta banından baını qaldırıb son df anasına 

287

axırdı. Qara Camıın iri gözlrindn gildir-gildir ya axırdı. 

Sanki o da balasının bıçaq altına getdiyini hiss etmidi. Ksik-ksik 

böyürüb inildyirdi: – “Ka mni aparaydılar bala”, 

– deyirdi, blk, – «axı sn nec qıyarlar, cmi üç-be qarın 

bala domusan. Mns qocalıb ldn dümüm, bir yandan 

da ac canavar sürüsünün bdnimd açdıı ırımlar, 

mnim ömrümü bir az qısaldıb, sns cavansan, qızım!» 

Mn d qocam kimi Qara Camıın bu halına kövrlmidim. 

Sarı Camıı aparandan sonra qocam qmli-qmli 

dillndi: 

– Bu Sarıqız Qara Camıın yeddinci balasıydı. Yaxı 

heyvan olduuna gör Qara Camıın balalarını qonu 

kndlrdn bel glib damazlıq üçün alıb aparıblar. Birikisini 

d ddn dost-tanıına pay verib... 

...O gün radioda Xoruz Baba uaqlar üçün maraqlı söhbt 

edirdi. “Heç xoruzdan da baba olar?” dey, kk elsm d, 

mn hrdn o söhbtlr qulaq verirdim. Xoruz baba deyirdi 

ki, özünün bu gün dünyanın hansı yerinds fillr futbol oynayır, 

eynn Laçına oxayan itlr guya yarı çempionu olub, 

medal alıblar, amma vhi irlr, canavarar dmir qfs 

salınmıdı ki, uaqlar onlara baxanda qorxmasınlar. Hansı 

ölkds Sarı Camı kimi heyvanların Müdafi Cmiyyti 

vardı. Asiyanın hansı mahalındasa bir camı poçtalyonluq 

edirdi. Guya o camı belin yüklnmi mktublarla, balamalarla 

dolu kislri n pis hava raitind bel ünvanına 

çatdırırdı... Radio öz iindydi. Burda is sarı camıları, qızıl 

inklri tliy aparırdılar. Hl üstlik yiylri ispalkom 

Leylaya yun, yumurta verib hökumti saxlamalıydı. Burda 

heyvanların da, insanların da taleyi hökumtdn asılı idi... 

Sonra radioda saıcı v çobanlar haqqında uaqlar n 

mahnı oxudular. Blk, o taxta qutunun içindki el mnim 

yaıdlarım olan uaqların Qara Camıdan, Sarı Camıdan xbrlri 

yox idi... nineir deyib, mahnı oxuduqları saıcının 

da, çobanın da bir df d olsun üzünü görmmidilr. 

288

*** 

...Aradan neç bahar, neç qı ötdü bilmirm. Amma 

bizim Qara Camıın qara gözlrindn axan ya dayanmaq 

bilmdi. Yazçaı arılar ba-baçada vızıldaya-vızıldaya 

gül-çiçyin irsini çknd, Qara Camı ot tayasının qar- 

ısındakı yataında uzanıb kövk çala-çala xyala dalmıdı. 

El bil o güllri-çiçklri iylyib trini canına çkmk 

istmirdi. Camıın daha yaamaq hvsi qalmamıdı. Bir 

gün qocam mni sslyib dedi: 

– Bala, bu heyvanın buynuzundakı buruq-buruq xtlri 

sana görüm... Mn d baladım Qara Camıın iri buynuzlarında 

qabarmı burma xtlri saymaa: bir, iki, üç, 

on üç... on dörd, on be... on yeddi... on yeddi! 

– H, demk on yeddi bala verib bugüncn... Ancaq 

hl d Sarıqızın xifftini çkir. – Qocam bel deyib yen 

gözlrini uzaqlara zilldi. Mn el gldi ki, o yen d 

qızını – Gülbdn bibimi yada salmıdı. Onun uaqlıını, 

gncliyini xatırlayaraq, glin köçdüyü payız gününü gözünün 

qabaında canlandırmıdı... Mnim sevimli qocam 

yaman kövrlmidi. 

...Bir yaz shri hyt-bacanın toyuq-cüclri hürkü- 

üb qaraqıqırıq saldılar. Laçın hür-hür Qara Camıın 

yataına cumdu. Qocam eyvandaca donub qaldı. N fikirldis, 

qfildn: 

– Qara Camı öldü – deyib uaq kimi hönkürdü. Biz camıın 

açıq havadakı yataına sarı qaçdıq, bli, qocam znnind 

yanılmamıdı, Qara Camı ölmüdü. Amma bulanıq 

gözlri hl d açıq idi, el bil doymadıı canlı alm 

baxırdı. O alm ki, orada yaz güni hr yana fq saçmıdı, 

ba-baata yaıllıq bx edib, tptz can verirdi... 

Evimizin böyüyü – qocamın mslhtiyl ddml 

milrim Qara Camıı basdırmaq üçün baxçamızda iri bir 

289

çala qazdılar. O qazılan yerdn o qdr balıqqulaı çıxdı 

ki, gl görsn! 

Qocam deyirdi ki, buralar dnizin lpdöyni olub. Bir 

ucu da gedib çıxır Qumlu Bakıya. Biz uaqlar balıqqula- 

ını daıyıb hytimizin su duran çökk yerlrini doldurduq, 

cıırlara, yollara tökdük. Camı iri olduundan çala o 

qdr drin v böyük qazılmıdı ki, qonular da glib vedryl 

aappaq balıqqulaından hytlrin daıdılar. Qara 

Camıın ölüsü d kara glmidi... Balıqqulaı aparanların 

üz-gözündn sevinc yaırdı. Amma çox sonralar Qocam 

dedi ki, o Qara Camı hytimizin qaraçuxası idi. Onun 

ölümündn sonra hyt-bacamızın qoyun-quzusu, mal-qarası 

azalmaa baladı. Düzdü, nnm zarafatla hrdn deyrdi 

ki, ddnizin dost-tanıı çoxaldıqca qoyun-quzumuz, 

mal-qaramız azalır! 

...Bir gün mal-qaranın kövndn qayıtdıı vaxt qocam 

dedi: 

– A bala, gözüm uzaı seçmir, deysn, hyt özgnin 

mal-qarası girib, get, onları qov getsin!.. Ot tayasına 

dadanmasınlar!.. 

Mn d gedib onları hyt-bacadan çıxardım, amma 

yolda ddml rastladım. Sorudu: 

– Sn bu axam vaxtı heyvanlarımızı hara aparırsan? 

– Bym, bunlar bizimdi? – dey dilim topuq vura-vura 

sorudum. 

– H, bs, ay saqqalı aarmı, sn öz mal-qaramızı tanımırsan? 

Ay-hayy... – ddmin gülümsmyi mni ürklndirdi. 

Axı mn Niftalı mimin ad günümd pay verdiyi br 

qoyundan, qocamın sevimli Qara Camıından savayı baqa 

heyvan tanımırdım. 

El qocam da, o gün ndns öz heyvanlarımızı tanımamıdı. 

290

...O axam qocamın biirdiyi dadlı balıq bulamasını 

yeyndn sonra ddmin üryi qatıq istdi. Qocam kefsiz 

halda dillndi: 

– ndi mn sn hardan tapım gtirim, Qara Camıın 

bıçaqksmz qatıını. Aartısız qalmııq. Axam-axam 

qonuya da aartı üçün getmzlr, bu dar çaında ruzi 

almaın dür-dümzi olar deyiblr... 

Ddm onu sakitldirdi: 

– Darıxma, ay nn, o Qara Camıın cinsindn yen 

tapıb gtircym sn... 

Qocam drindn köks ötürdü: 

– Hardadır indilrd el heyvan? Muanı qarı-qarı 

gzsn, elsini bir d çtin taparsan. Öln gündn bri iki 

kr yuxumda görmüm... 

...Mn el gldi ki, el o gündn qocam içind Qara 

Camı boyda böyük drd gzdirir... O drdl yatıb, o 

drdl d durur... V hr birimiz qocamızı fikirli görnd 

yadımıza Qara Camı düürdü... 

1985, Masallı 

291

3. SMND AT 

Mn orta mktbd oxuduum zaman eitmidim ki, 

Smd Vurun bizim knd ova glib. Ovçuların dediyin 

gör, air onu ova aparan arabaçı Qismtin Smnd atına 

eir qoub. Bir df Açalanın qamılıında yek bir qaban 

qfildn air hücum çkibmi, kims ovçu mhartini 

göstrib; köhn tklül tüfngi il vhi heyvanın alnını 

quruunla doldurub. Bu qoçaqlıına gör dair xeyli 

trif edndn sonra, özünün tptz qoalül tüfngini guya 

hmin ovçuya hdiyy edib. Ovçuların bel söhbtlrin 

ninki uaqlar, htta böyüklr d maraqla qulaq 

asardı. Bir df mktbdn ev qayıdırdım. Gördüm ara 

yolda ovçu Yasr biz nm drsi keçn müllimin qabaını 

ksib, ona Smnd atın nin yazılmı bir eir 

oxuyur. Mn d bir knarda dayanıb onu dinldim. Knd 

toylarında qarmon çalan Yasr mi hmin eiri qirat 

ustası kimi ucadan övql oxuyub, sonra üzünü nm 

müllimin tutub dedi: – Müllim, o vaxt dahi air kndimiz 

ova glnd bunu, xsn öz dilindn eidib, kaıza 

köçürmüm, indi istyirm bu eir bir yaxı mahnı 

qoam… Sn nec fikirlirsn? 

Nm müllimi fikr getdi. Düünürdü ki, orta musiqi 

thsili olan bu ovçu Yasr ksiz-übhsiz mahnı qomaına 

qoar. Axı, onun ssi-soraı kndimizdn çox-çox 

uzaa gedib çatan «Ail» ansanblı vardı v o ansablın ifa 

etdiyi «Mnim ziz Muanım, snin sabahın xeyir!» nmsini 

d ovçu Yasr bstlmidi. 

Amma indi bizim mktbin nm müllimi Smnd 

at haqqında ovçu Yasrin dilindn eitdiyi poetik fikirlrin 

292

Smd Vurunun dilindn çıxdıına mlli-balı kk 

elyirdi. Ona gör d Yasr n cavab vercyini bilmirdi, 

sadc, baını yıralayıb: “Brkallah” deyib kndimizin 

maestrosundan tez uzaqlamaa çalıdı. 

El bu vaxt çiynin köhn tüfng aırıb, khr atın 

trkind ova gedn Xankiinin ösküryi dalbadal baımın 

üstünd imk kimi çaxdı. Ovçu Yasr qfil ssdn diksindiyimi 

görüb: – Qorxma, miolu, – dedi, – Bu zalım 

olunun ösküryi d yalandı. Ona bo yer yalançı demirlr 

ki, kndimizd. 

…Mn «zalım olu» klmsini yuxarı sinifcn 

«lazım olu» deyirdim. Msln, o gün ev glnd 

nnmdn «Yasr mi Xankii miy niy yalançı lazım 

olu deyir», – soruanda, o mn güldü. Dedi ki, 

ay bala, yoxsa sn o Alapapaq olu Xankiini deyirsn? 

Böyük-kiçiyin “yalançı” lqbi il tanıdıı adama 

ddml nnmin hörmtl Alapapaq olu demsi 

mn d xo glirdi. Düünürdüm ki, axı, adı Xankii 

olan da boyda adam da heç yalançı olar? Em bılarından, 

boy-buxunun kinoda gördüyüm Koroluya ox- 

ayırdı… Bir d, insafn, o, kndd mnim tanıdıım 

yegan ovçu idi ki, on üç yaında olarkn lin tüfng 

götürüb, Smd Vurunla gah Aqobuya, gah da Çalaya 

yaılba ovuna getdiklrindn naıl danımırdı. 

Demli, «ovçular hamısı gopçu olur» deynlr yanılırlar. 

Kndimizd el ovçular da vardı ki, onların ov 

srgüztlri maraqlı heky v naıla bnzyirdi. 

…Siz nql eldiyim bu hvalatın bzi mqamlarına 

da el hmin söhbtlrin iıı düüb. Bu hvalat 

mnim dünyaya gliimdn on il vvl olsa da, hr 

df ovdan v ovçulardan söz dünd, Smd Vurunun 

kndimiz gldiyi ilıq bir payız günü retro filmlr 

kimi gözlrimin önünd canlanır. 

293

*** 

…O gün kolxoz idarsinin kuryeri Sübhan kii sübh 

erkndn özünü arabaçı Qismtgil yetirib ona: – y, 

keçl, tez ol, arabanı sür idary! – dedi. Qismt kii 

cbh yoldaının hycanını yaxı baa düs d, el bil, 

heç tlsmirdi, arabaya qoduu atların yan-yörsind 

gz-gz ucadan arvadı Bsdiqızı ssldi: 

– Ay tümmtünün qızı, qıvraq ol d, görmürsn arxamca 

adam glib? 

Arvadı yüyürüb yola yavanlıq üçün hazırladıı zmbili 

ona verib, getdi. 

Kuryer Sübhan qırmızı l aacına söyknib yavadan 

dedi: 

– , keçl, birdn Bakıdan gln o air qonaın yanında 

da azını köndln qoyub, yava-yava danıarsan a?! 

– Eh, ay manov, neynim, vallah, evd arvadı söymsm 

i yola getmir, çöld d atları… – dey Qismt arabaya 

otursa da, Sübhan kii yen ondan l çkmdi: 

– Tutalım, , arvad adam balasıdır, söyü-zad annıyır, 

b, a, keçl öqrib, bu yazıq atlar snin o qliz söyülrini 

n qanır? 

Qismt d boynunu qısıb, ynindki köhn sgr sırıqlısına 

iar etdi: 

– El müharibd iradioda Stalin yoldaın gürcü lhcsind 

urusca dediyi qliz-qliz sözlri bu atlar kimi n 

sn qanırdın, n d mn. Amma hr df azını açıb, gurgur 

gurulduyanda, baa düürdük ki, o Hitler alçaın anasını 

alatmaq lazımdı. Sn-mn bunu qanmasaydıq, özümüzü 

odun-alovun için atmazdıq ki? gr qmndirlr, 

qırmızı alvarlı generallar ali ba qomandandan qorxubçkinmsydi, 

onun hr mrini qulaqardına vursaydılar, ay 

manov, indi firist köpk olu bizim bu yerlrd ov eded 

anamızı aladardı… Bax, el biri sn, bizim kolxoz 

294

sdrinin zhmindn qorxub-çkinmsn, bir göz qırpımında 

glib n mni evd taparsan, n dlini-Vlini ordaburda… 

– d, d sn nbad belnçik danıma, mn el ki, 

gedib, sdrin çaıtdırdıı adamı qanı qara görrm, üryiml 

bacarmıram, deerm, bir da altda, bir da üst, ay 

filanks, baa, n sn mni görübsn, n d mn sni, sdr 

deyrm, tapmadım, evdn d hara getdiyini biln-zad 

yoxdu. Dvni görsm d, görmdim deyrm… 

– Bilmirsn ki, dvdn d böyük fil var? Bir gün Abı 

eidib-bils, dv ndir, lap snin o göy gözlrin fili soxar! 

Buna bax, üryiyuxa çıxıb. Sn bu ürkl frist anası… 

göyçy nec güll atıbsan, mn bilmirm... 

*** 

… H, müharib arabaçı Qismtin dilin çoxlu yabançı 

söyülr qatmıdı. Ona gör kolxoz sdri Abdulxalıq kii 

dön-dön onu zhmli baxılarla süzüb, li il «qonaın 

yanında dilini dinc qoy!» iarsi verdi. El arasında Abı kimi 

tanınan kolxoz sdrinin kndd bir sözünü iki elmzdilr. O 

gün idarnin hytind adamlar çox gur idi. Cavanlardan biri 

cürt edib, sdrdn icazsiz idarnin baxçasından payız güllrindn 

bircciyini drmidi. Abı kii kuryer Sübhana 

gtizdirdiyi iyn-sapı hmin cavana uzadıb: – Apar, o gülü 

hansı koldan dribsn, ora da tik! – dedi v sonra üzünü 

lind bir dst a qızılgül tutmu aqronom Qulama tutub, – 

sn o güllrdn birini ayır ver buna! 

Cavan olanın prt olduunu görn sdr hlim ssl 

dillndi: – Bax, cavan olan, qoy bu sn ibrt olsun. Bundan 

sonra izinsiz sn aid olmayan ey l vurma… 

Bu ba-baxçanı kndd kolxoz tz-tz qurulanda, 

rhmtlik Mir Smid aa salmıdı, sdr deyirdi ki, baqa 

kolxozlarda da olub, amma heç birind bu cür zövql sa- 

295

lınmı ba-baata rast glmyib. Kolxoza gln qonaqqara 

da Muanın bu boz kndind hmin gözl guy 

baxanda tccüb edrdi. Blk ona gör ki, onlar ölkd 

yalnız Leninl Stalinin heykllrinin trafını hmi bel 

abad, sliq-sahmanlı, gül-çiçkli görmy vrdi etmidilr. 

Bura is daha çox ruhani bir adamın könül dünyasından 

soraq verirdi. 

*** 

… Raykomun birinci katibi Clil Mmmdovla 

maından dün qonaq idarnin hytindki o balı-baatlı 

gud duz-çörkl, gül-çiçkl qarılanma mrasimindn 

sonra tüfngini, patrondaını götürüb Qismtin arabasına 

oturdu. Kolxoz sdri yen zhmli baxılarla arabaçını süzdü: 

«Yaxı yol, bax, dediyimi unutma ha!». Qismt dünn 

axamdan bilirdi ki, Bakıdan gln hörmtli qonaı bu gün 

ova aparacaq. Gec narahat yatmıdı. Sdr dön-dön 

tapırmıdı: «A Qismt, sn çöl-bayıra nec bldsns, 

bax, mn d snin kimi kolxozçulara o cür bldm. Amma 

bilmirm, bu qdr pis-pis söyülr dilind alaq otu kimi 

n zaman bitib. Müharib dörd ildi ki, qurtarıb, sn hl 

d rusca ana söyüünü yer qoymursan! Bax, sn deyirm, 

qonaın yanında o tuluunu birdflik yumarsan. Smd 

Vkilovu Stalin yolda xsn tanıyır. Bizim Muana 

da dastan qoub. O, deyir ki, “Muan Muan olsa, biri üç 

eylr… “Amma pis azını açıb, bizi heç edrsn aa!..». 

Gec yaı yamıdı. Araba tkrlri torpaq yola drin 

izlr salırdı. zlr drinldikc, atlar dartınıb güc düürdülr; 

orta gedn n hündür atın bdnindn tr buxarlanırdı. 

Onu qızılı-boz rngi vardı. Arabaçı uzun qırmancını 

havada oynadıb, ndns n çox hmin atı vurur, hrdn 

dodaqlarının altında donquldayırdı: – «Yeri d, ay 

smt, ay sni, çr azarına tutulasan! «Kazbek» çk-çk 

296

tkmseyrk yulun kollarını, sıx v hündür sarı qamılıı 

seyr edn air el gldi ki, arabaçı onun adını pıçıldayır. 

Bir xeyli getmidilr ki, araba palçıq çalaya düdü. 

Arabaçı yen qırmancı qoqunun ortasında gedn atın trli 

yambızına çkib: « – Ay smt, sni mn ürca ednin lap 

zatına lnt». – dedi. air tccübl ona baxdı: 

– Ay, arabaçı, sn n danıırsan? Mni sn rast salan 

adamın niy söyürsn? 

Arabaçı Qismt el bil yuxudan ayıldı. geri çevrilib 

dizi üst qalxdı: 

– Bıy, qlt edrm, a air, mn besavadın biriym, 

heç snin düz mlli-balı adını da bilmirm. Düzü, dünn 

axam sdr demidi, lnt glmi müharib, mn yazıqda 

hu qoyub ki, qalsın? Düz iki df qntuziy olmuam. 

Mn bu mrt qalmı, qoca smt atı söyürm... 

air bu df zarafatla sorudu: 

– Ay qaa, mnim adımı bu ata kim qoyub?… 

– Yox eyy, air qarda, bax, o biri yan at Qaraba maralıdı, 

bu biri yan at Muan ceyranı, bu ortadakı da smtti. Bu 

onun el anadanglm adıdı, Allah onu bu dünyaya smt 

kimi bx edib. Htrxan cinsidi. Mni cmi Muan kndlrind 

bu ata gör tanıyırlar. Heyif ki, sn onun ldn dümü 

gününü gördün. Bir zamanlar onun yora yeriin hamı 

heyran qalardı. Qoqu atı kimi d istr da-kskli yol olsun, 

istr palçıq, çox rahat gedrdi. ndi xfnk olub yazıq… 

Göy üzündn dstyl uçan qu qularının ssi gldi. 

– Demk, sn smndin «n» hrfini yeyib, «d»sına da 

«t» deyirsn. 

Qu qularının uçuunu seyr edn qonaın acdıını 

znn edn arabaçı dillndi: 

– air qarda, bax, o znbild isti tndir çöryi, üzügözü 

motal pendiri, camı qaymaı, yumurta soyutması, 

yaxı Muan bozartması var. Mn obadan durub, doyunca 

yemim. Sn mn baxma, meylin çkndn ye! 

297

Vurunun üzün xo tbssüm yayıldı... Göy üzünd 

qu qularına baxa-baxa sorudu: 

– Bs arabaçı, snin adın ndir? 

– Mnim adım Qismtdi, qadan alım. Zmbild çay da 

var, qnd d. Kasıbın olanından… 

– Snin adın Qismt, atın smnddir, 

Mn air Vurunam, adım Smddir. 

– Eldi, baına dönüm, eldi! – dey arabaçı yen d 

atı qırmancladı. 

– Demk bel, Qismt, qaa, çöryini bir rtl ksrm, 

sn bu smnd atı innn bel söyüb-incitmysn! 

– Sn mn ba qoma, air qarda, vallah adt elmi- 

m, trgid bilmirm. Bu at da el övdki arvad kimi mnim 

hr nöy xsytim öyrncli olub! 

rlid Açalada payız külyinin sıx me kimi yıraladıı 

hündür qamılıın ortasında kiçik talaya bnzyn yer 

göründü. Arabaçı atları baını hmin smt yenic döndrmidi 

ki, yaxınlıqda tüfngdn açılan at göyd qanad çalan 

yaılba ördyi yolun qıraına saldı. Yaralı qu qanadlarını 

çırpanda atlar hürküb, kindilr. Qamıların arasından çıxan 

qara saqqallı ovçu cld addımlarla yaralı qua yaxınlaıb, 

ucadan «Bismillah» deyndn sonra sliqyl onun baını 

ksdi. Qanını yuyub, ov çantasına qoydu… Arabaçı Qismt 

atları sakitldirib, üzünü air tutdu: 

– Molla Baladı, buralarda ala qurub, – dedi, – bizim 

kndd bir msl var, air qarda: «Göyd quu ala vurmur, 

Bala vurur». 

Bu vaxt taxta qayıqda oturan cavan bir ovçu tk li il 

nian aldıı qaqaldaq dstsindn bir neçsini vurub yer 

saldı. airin cavan ovçuya çox diqqtl tamaa etdiyini 

görn arabaçı Qismt yen dillndi: 

– Onun bir qolu anadanglmikstdi. Amma Allah-tala 

ona frast verib; tk qoluyla qu vurur, balıq ovlayır, kolaz da 

çplyir, dryaz götürüb ot da çalır. Bizim Xırmandalıda yaxı 

ovçulardan biridir. Adı da Tkqol Mriftdi. 

298

– Mrift!.. – Smd Vurun bir anlıa xyala daldı. 

Moskvada Nazim Hikmt eq mcarası yaadıı hansısa 

sarıın rus gözlini biirdiyi dadlı yemklr gör trif 

ednd, ona bir türk msli söylmidi: «u bayanın on 

barmakında on marift var! Baazıları böylsinin ayakındakı 

corabları görür, bn hm onun corablarını, hm ayaklarını, 

hm ellerini, hm d kalbini iyi görüyorum.». ndi 

air hmkarı Muana glib, ovçu Mrifti görsydi, yqin 

bel deyrdi: «fndim Samet, cba, u Marift denn, 

gnc adamın be barmakında on maarift varmı…». 

Qismt arabanı saxlayıb, özünün taxtadan düzltdiyi 

tkayaq oturacaı qonaa verdi: – Xouna gln yerd bunun 

i ucunu torpaa sancıb, ylrsn. Yoxsa ayaq üst 

qalsan, tez yorularsan. H, air qarda, onu da deyim ki, 

bizim ovçular qu qularına tüfng çkmirlr. Asaqqallar 

deyir ki, bu qularının ahı tutar adamı, kndin d ruzibrkti 

göy çkilr… 

Smd Vurun ona baxıb, gülümsündü: 

– Ay Qismt qaa, mn Muana ova çox glmim. 

Ovçuluun sirrlrin d azdan-çoxdan bldm. Bzn 

geclr çöld-bayırda da qalmıam. -güc mni yorub ldn 

salanda, dinclmk üçün ruhum hmi tbitin qoynuna 

can atıb. 

Qismtin baı atları qoqudan çıxarmaa qarımıdı; 

airin n söyldiyini sanki eitmirdi. Atlarla danıırdı. n 

çox da Smnd atla; Onu o biri atlardan daha çox zizlyib, 

tumarlayırdı. El bil vurduu qırmacların, söydüyü 

söyülrin arı-acısını onun canından çıxarmaq istyirdi. 

Smt, yalına qurban, 

Qaqa xalına qurban. 

Mndn n küs, n inci, 

Polad nalına qurban. 

299

At burnunu onun nimda sgr sırıqlısına sürtdü… 

– Smtim, ceyranım, maralım mnim, üçünüz ba-baa 

verib, burda zodan-modan yeyib, ot-lfdn mıdılanın, 

mn d arabaya çıxıb, bir az gözlrimin acısını alım. Shri 

dirigözlü açmıam… Vallah, Tkqol Mrift o yandan, Molla 

Bala bu yandan, indi air d qoulacaq olara, bir guppagup 

salacaqlar ki, gl yat görüm, nec yatırsan… 

*** 

…Qismt oyananda arabanın banına dirsklnib ona 

baxan airi görck, gözlrin inanmadı: – Deysn, axı 

mlli-balı yatıb, yuxuya getmim? 

air tüfngini arabaya qoyub, papirosunu yandırdı: 

– Deyirlr, Napaleon da yorulanda atının yhrini 

baının altına qoyub, el top-tüfng ssi altında yatarmı… 

– O, kimdi, air qarda? Ovçudu? Sn bayaqdan bri, 

bir qatar patron boaldıbsan, bs vurduun qular hanı? 

– N qu canım, mn sn dedim axı, mqsdim qu 

ovlamaq deyil, tbit qoynunda dinclmkdi, – deyib, sonra 

Xzrin sahillrin sarı uzanan ucsuz-bucaqsız geni 

ovalıı gözdn keçirdi. – Atları qo, gedk, katib bir azdan 

arxamca glck… 

…Araba knd trf yan alanda, lind bir cüt yaılba 

tutub, piyada yol gedn kiini görck, arabaçı Qismtin el 

bil çiçyi çırtladı: 

– Bu Mirhsn aadı, aır seyiddi, – dedi v onu götürmk 

üçün arabanı saxladı, – Cddin qurban, ay aa, 

gl otur. Bu vaxtı hardan bel? 

– Muan xolundakı qılaa bir xsty ba çkmy 

getmidim, mni atla aparmaq istdilr, razı olmadım, sizi 

d narahat etmk istmirm. Yolunuzdan qalmayın, mn 

piyada getmy öyrncliym… 

300

– Aa, bu n sözdü, nrahatçılıq-filan yoxdu, yolyolaı 

da palçıqdı… 

Bu vaxt smnd at kiny-kiny üzündn nur yaan 

yol adamına sarı dartındı, Qoca adam: 

– Yaxı, yaxı, buna bax, Smnd at da mni tanıdı, – 

lini atın qaqasına sürtüb, sonra arabaya qalxdı: – Allah 

kömyiniz olsun! dedi, – Müharib vaxtı ocaımıza gtiriln 

nzir-niyazla aldıımızı arabaya yüklyib, sizin rhmtlik 

Mirsmid aayla basız qalan aillr pal-paltar, 

rzaq, dava-drman paylayardıq. Bu Smnd at da mni 

el o vaxtdan tanıyır. 

– Ay aa, bu qonaq Bakıdan glib, özü d airdi. 

Adı… 

– Smd Vurun. – dey air arabaçı Qismtin 

hafizsin bld olduu üçün özü dillndi. V «Ya Allah!» 

deyib, arabada yerini rahatlayan yalı kiiy l uzatdı. 

Arabaçının aa dediyi bu sksn yalı adam gözlrinin ucu 

il arabaya baxan kimi sorudu: 

– Ay Qismt, b qonaın ovdan niy libo qayıdır? – 

V cavab gözlmdn lindki bir cüt yaılbaı air 

uzatdı: – Bunu mn Allah payı veriblr. Mn d sn 

verirm. Halal xoun olsun! – dedi. 

– Sa olun, asaqqal, mn bunu … – Aanın lini geri 

qaytarmaq istdiyini görn Qismt tez dillndi: – air 

qarda, bu seyid-peymbr övladının verdiyi Allah payını 

geri qaytarmaq günahdı. Allah pay vernin d, alanın da 

savabını verr! 

– Demli, Bakıdan glibsn!.. Onda Mirbir Qasımovu 

tanıyarsan? – dey qoca sorudu. 

– Tanıyırdım. O, bu ilin aprelind dünyasını dyidi… 

– H, bilmirdim, ay oul, dünya dyikn dünyadır, 

Allah onun axirt dünyasını abad elsin, el yqin o da be 

il qabaq, Novruz vaxtı dost-domaca bibisi olu Mir 

Smid aanın vfatından bixbriydi… O, mndn on, 

301

Mir Smid aa is iyirmi il sonra bu dünyaya göz açmıdı: 

nqilab, hökumt ii Mirbiri srtxasiyyt elmidi, Mir 

Smid aa is çox üryiyumaq, sxavtli, Allahın mömin 

bndsiydi. O da Tbrizdn Bakıya glmidi… Sona Allahın 

izniyl bu Muan kndind mskn saldı… Qapısı 

fqir-füqaranın üzün hmi açıq olardı. Mirbirin kömyi 

il ona pasport verilnd, hytind qurban ksib, 

ehsan verdi. Tuthatut vaxtı ruhani alimlrin çoxu onun 

ocaına sıınmıdı; bdniyytlr o vaxt kndbknd gzib, 

evind dini kitablar saxlayan, Ncf alimlrini gizldn 

adamları gedr-glmz sürgün etmkl hdlyrdilr, 

Zalımlar amanda, mzlumlar fanda olanda, almi flakt 

bürüyür. O vdlr aa Tbrizdn özü il gtirdiyi bütün 

dini, dünyvi kitabları gecnin bir almi özünün bildiyi 

yerd qazıb torpaa basdırdı. Özü is… Allah Mir Smid 

aa kimi alicnab bndsini bdniyyt adamların xtasından 

hifz edirdi ki, o, hr zaman kasıb-kusuba dayaq olsun! 

Sonra müharib baladı. Bu kndin kiilri cbhy getdi. 

Heç traktor sürmy d bir baıpapaqlı qalmadı. Qadınlar 

traktor sürüb, yer umladılar, ferma tikdilr, bostan qorudular, 

Müharibdn is qara kaızlar glirdi. Basız qalan 

sgr aillrin, atasız uaqlara Mir Smid aa Allahın 

drgahına qovuduu güncn yardım eldi… 

– Bs o kitablar? – deyair xbr aldı. 

– Kim inanardı ki, o qiymtli kitablar tkc islam dininin 

tarixi, rit qanunları deyil, hm d mntiq, flsf, 

nücum, tbabt haqqındaydı? O kitablar dil açıb bütün 

canlı brdn söhbt edrdi. Qızlaacdan durub mn d 

Xırmandalıya – o kitabları danıdıran miolugil glrdim… 

Çox sonralar aa, mn dedi ki, onları basdıranda, 

alaya-alaya çoxlu dualar oxuyub, dfn namazı qılıb!.. O 

kitablara gör bir df az qalıb ki, onun özünü mscidd 

qtl yetirsinlr. – Qonaın ona çox maraqla qulaq asdı- 

ını görn qoca sözün davam etdi: – Bir gün anası Mirb- 

302

ir xbr yollayır ki, bs Bakıda ara qarııb, mzhb itib, 

Mir Smid aanı Tbriz göndrsin! …O zaman Mir Smid 

aanın Quba meydanında xırdavat dükanı vardı. O, 

kitabları xurcunlara yııb, gmi il Lnkrana yola düür. 

Onda qrib adamlar geclmk üçün mscidlri n etibarlı 

yer bilrdilr. Mir Smid aa da Lnkranda mscidd 

geclyir. Gecnin bir almi drvi libası geymi üç nfr 

adam xurcunlardakı qalın kitabları pul znn edib, ona 

hücum edir. kisi l-ayaını tutur, biri sinsin çöküb, 

xncrl boazanı ksir. Amma n illah ets d, xncr drin 

getmir. eytanın vsvssin uyan adamlar boazını 

ksslr d, aanın haqdan gln nfsini ks bilmirlr. 

Uca Rbbimiz onun al-qanın içind: «La ilah illahlah», 

«Allahu kbr» ssini eidir, onun mrhmtiyl dnizdn 

sn külklr mscidin qapısını taybatay açır, bir cüt göyrçin 

is qanadlarını pncry çırpıb, haray salırlar, quldurlar 

bayırdakı hay-küyü eidib qaçırlar. Mscidin xüddamı 

aanın ksilmi boazına mlhm çkrk saaldır. 

Sonra el arasında boazıksik seyid adlanan Mir Smid 

aa Tbriz qayıtmaq fikrindn vaz keçib, Qızılaaca bizim 

ata-baba ocaının ziyartin glib. Onun qlbind 

gzdirdiyi Allah sevgisini görüb, seyidi olmayan Muan 

kndlrinin birind mskn salmasını mslht gördüm. 

Tqva sahibi olan aır seyid nslindndi. Tbrizd atası 

Hacı Mir Hüseynin adını daıyan bir mscid d var. 

Sonra qoca susub, el bil, xyaln ötn günlr döndü. 

Ona rast gldiyi ilk gündn ehtiramla «miolu» deyn Mir 

Smid aa itirak etdiyi dini mrasimlrd bir ruhani kimi 

tmnnasız xidmt edirdi, Eidnd ki, bir kndd meyidi 

dfn ediblr, amma namazı qılınmayıb, çox narahat olardı, 

Smnd ata minib, o knd gedr meyit namazının hökmlrini, 

vacib dini ayinlri icra edib, sonra rahatlıq tapardı… 

airi xyal çkib uzaqlara apardı; Gözlrinin önünd 

çrihrd Mir Möhsün aanın ocaını ziyart edn 

303

adamlar canlandı. Analar mühariby gedn oullarına Allahdan 

nicat dilyirdilr. «Bakının mrkzind bu n 

bazardı?» deyib, qzbini içind boan Mir Cfr Baırov 

kimi adam bel hmin ocaın qapısını balatdırmaqdan 

çkinmidi. Blk o da etiqadın insanları yaadan n ülvi 

hiss olduuna inanıb?!. Deyilnlr gör özü d uzaq sfrlr 

çıxanda, Mir Möhsün aanın cddin nzir ayırarmı. 

Bs onda… 

Bu zaman Arabaçı Qismtin qırmacının havada vıyıltısı 

hr ikisini xyaldan ayırdı: – Yeri d, ay çrdymi, 

ölübsn? – deyib, adti üzr qırmacını Smnd atın yambızına 

çkdi. Uzaqdan kolxozun fermaları görünürdü. air 

yolüstü ora dönmk, zhmt adamları il görümk istyirdi. 

Atlarsa Gur-gur çayından çalaya uzanan arxın üstündki 

palçıqlı körpüdn keçmk istmirdilr. Suyu az olsa 

da, arx drin qazılmıdı. Arabaçı qzblnib yen Smndi 

qırmacladı. Üryi bununla soyumadı: – Ay sni görüm, el 

burda qurd-qu yesin!… 

Atlar üçü d birdn irli sıçradı. gr irlid o sürükn 

taxta körpü olmasaydı, bel onlar arxın üstündn yel 

kimi keçrdilr, amma körpünü keçn kimi Mirhsn aa 

n düündüs, Qismt «ay bala, saxla» dedi, v arabadan 

aaı endi: – Sür get! Mn piyada gedrm…Qismt pemançılıqla 

dillndi: – Aa baıla, bilirm, snin xtrin 

dydim. Qlt edrm, bir d Smt ata qırmac vurmaram. 

– Mnim xtrim dymk n demkdir? Rhmtliyin 

olu, bu at sn n edib ki, onu hm döyürsn, hm d söyürsn. 

Ev-eiyin dni-suyu, çölün otunu-odununu bu 

atla aparmırsanmı? El-obanın ziz qonaını onunla ova 

aparıb-gtirmirsnmi? Bu at snin çörk aacındı bala! O 

da snin kimi canlıdı. Yoxsa el bilirsn, Allah onu söyülüb-döyülmkçün 

yaradıb? O gün poçt yolunda dedim 

axı, gr sn özünü qabaq cbhnin qhrmanı sanırsansa, 

bu at da arxa cbhnin qhrmanı olub!.. 

304

– Cddin haqqı, aa bir d lim bu qırmacı almaram, 

– Ayaq üst qalxıb, qırmancı sındırıb knara tullasa da 

qoca seyid geri qayıtmadı. Amma dönüb Qismt: 

– Snin kimi lillr görünür, müharibd tkc 

qolunu-qıçını deyil, üryini d itirib, insafını da… Qoy, 

Allah snin xsiyytini lindn almasın, ay oul! – dedi 

v qamılıın arasında görünmz oldu. 

– Bir df d o, bel qzblnmidi. Ancaq onda knd 

xeyir-brkt gtirmidi, air qarda! Deyirlr axı, r 

demsn, xeyir glmz. 

– Yox ay qaa, bu qoca kii snin ucbatından qamılıqda 

azıb qalacaq, sns «r demsn, xeyir glmz!» 

dey özün tslli verirsn… 

– Vallah-billah air qarda, zrr qdr d üryini 

sıxma, o, pay-piyada gets d, knd bizdn tez çatacaq… 

H, deyirm axı, o, bir df d bel qzblnmidi. Nikolay 

padahın yyamında bizim kndd brk quraqlıq 

oldu: su qht çıxmıdı, Gülü gölü d qurumudu. Mn 

balaca ayaıyalın, baıaçıq uaq idim… 

Qismti dinldikc, air el sanırdı ki, o, n vaxtsa 

gördüyü yuxunu yada salıb, uzun yolun ömrünü qısaltmaq 

üçün danıır. Araba il hr gün gzib-doladıı yerlr kimi 

danıdıı söhbtlr d onun üçün adilmidi. Blk öz 

almind düünürdü ki, ömründ ilk df gördüyü yol 

yoldaına Muanın sirli-sehirli tbiti kimi onun nql 

etdiyi bu hadis d maraqlı görünck?.. 

– Böyüklrdn eitmidim ki, bu aa bizim knd öz 

mübark qdmlriyl hmi xeyir-brkt gtirib. Amma 

o vdlrd xeyli vaxtmı, knd yolu dümyn aanı 

görnd, camaat yalvarıb-yaxardı ki, bs, kin-biçinimiz 

yanıb-qovrulur. Cddin çaır, dualar oxu, Allah Rsuli- 

krmin hli-beyt niansi kimi snin xeyir-dualarını 

eidr. …H, axı, bu seyidin crsi mam Museyi – 

Kazımdan zinyt alıb. lqrz, aa n qdr dua edib, 

305

cddini çaırdı, bir xeyiri olmadı. Axırda üzünü camaata 

tutub, dedi ki, bilirm, cddim hörmtiniz var, amma indi 

mni qovun, daa basın, Ta yorulub, yer yıxılanacan 

arxamca düün! …Hamı çaıb, bir-birin baxdı; «Heç 

Allahın bel sevimli bndsini d qovub, ona da-ksk 

atarlar?». Sudan korluq çkn adamlar nalac qalmıdılar. 

Kndin mollası manalı kii dedi ki, ay camaat, n durmusuz, 

aanın cddini cua gtirmk üçün onu qzblndirmk 

grkdi. Uaq-böyük onu qovmaa baladı. Muan 

yolunun knarı il qaçanda aa dizlri üst yer yıxıldı, 

Onun rngi-rufu qaçmıdı. Ayaa qalxıb: – Buranı qazın! 

– dedi. Qazılan yerdn ipirin su çıxırdı. Bu bir sirri- 

Xuda idi, air qarda, yerin tkind qırmızı kürbnd, l 

boyda krpiclrl hörülmü quyunu el bil Allah zldn 

kndimizin dar günüyçün yaratmıdı... Adamlar ona 

«Xuda verdi» quyusu dedilr. 

*** 

… air papiros çk-çk düünclr dalmaında, 

Qismt söhbtind, atarabası da söyüsüz-qırmancsız öz 

yolu il getmkd idi. 

– Bdninin cılız olmasına baxma, üryi da boydadı. 

O gün Poçt Yolunda rastıma çıxdı. Gördüm, yol üstün 

dümü irili-xırdalı daları bir-bir yııb, xndy atır, 

Sorudum ay aa, n edirsn? Qayıdıb n des yaxıdı? 

Dedi, birdn kims bu daları götürüb yol qıraında dn 

axtaran qulara atar… 

air düünclr qoynunda ah Xtainin bir beytini 

pıçıldadı: – Yol daını, yol quuna, atma qarda, krm 

eyl! 

Qismt onun n dediyinin frqin varmadan dillndi: 

– Mnim qardaımın da adı Krmdi… 

– Qardaın da snin kimi söyücüldü? 

306

– H, air qarda! Özü d canavarları söyür. Axı ba 

çobandı, kolxozun qoyunlarını qurddan-qudan qoruyur. 

Knd yeridir bura, arın mn, qoyun-quzu da bu dünyanın 

dördayaqlısından çox ikiayaqlı canavarlarının zavalına 

glir... 

Üz-gözündn faır görünn arabaçı az aın duzu deyildi, 

onun da öz almi vardı. Bu dünyanın çox yri-üyrü yollarıyla 

araba sürmüdü. yrini düzdn, aı qaradan yaxı 

seçirdi. Sad ii-pesi onun lilliyini, söyücül olmasını 

kölgd qoymudu, özünü idn-gücdn yayındıran sapsalam 

adamlardan faydalı i görür, salam düünürdü… Shr-axam 

eyni yollarla araba sürmk, eyni ilri, eyni 

tapırıqları yerin yetirmk onu sla usandırmırdı... 

*** 

…Araba axamçaı kolxoz idarsin çatanda, air 

mat-mttl qaldı. Bayaq acıq edib arabadan dün nurani 

kii llrind dörd cüt yaılba tutub, yola baxırdı. ziz 

qonaa verdiyi payın vzin el bil Tanrı asaqqala ikiqatını 

yetirmidi. 

– Gördün, dedim axı, o knd bizdn tez çatacaq! – 

dey arabaçı sevinck dillndi. air sual dolu baxılarla 

onu süzs d, heç n sorumadı. Qismt onun bu hadisni 

soyuqqanlı qarılamasına tccüblnib: 

– Heç sorumursan ki, bu n möcüzdi? – dey xbr aldı. 

– Mnim üçün sl möcüz onun sn verdiyi ibrt 

drsi oldu: – Öz aramızdı, bayaqdan sn fikir verirm, 

daha söyü söymürsn… Bel gets, Smnd atı da vurmaı 

trgidcksn! Axı, sn and içdin ki, bir d lin qırmanc 

almayacaqsan! 

Birdn kolxoz sdrinin dünn axam dediyi sözlr 

Qismtin yadına düdü: «Muan Muan olsa, biri üç 

eylr». 

307

“– Yox i, bu Muanı yaradan Allahdırsa, el biri d 

üç eylyn o prvrdigardı! Amma burası da var ki, grk 

adamlar böyük Yaradana sidq qlbl inana, onun yerdki 

mli-saleh bndlrini sev. gr bu müqdds adamlar 

olmasa, iman aradan gedr, mmlktlr viran olar, dünyanın 

sonu çatar!” – qlbind düündüklri qulaqlarında 

ks-sda vers d, dilin gtir bilmdi, sonra – O, bütün 

canlıları sevir… – dedi, – Onlardan öz sxavtini, kramtini 

qızıramır. Ona gör d Allahın nzrlri üstündn 

heç vaxt skik olmur. Qaldı mn, bisavad olsam da, yen 

deyirm, r r demsn vallah, bir xeyri olmaz. Bax, 

nec ki, biz hamımız bir aızdan Hitler (Burda dilinin 

ucuna gln qliz söyüü zorla saxladı) zalıma r deyib 

üstün getdik, Allah da biz kömk oldu, müharibd qalib 

çıxdıq!.. rl savaanın nifrti, qzbi, dini-imanı toptüfngdn 

d güclü eydi, air qarda!.. And içmims, 

demk sözümü poza bilmrm. Yoxsa aanın cddi mn 

qnim olar!.. 

…darnin hytind dayanan kimi qara maından dü- 

n raykomun birinci katibi Clil Mmmdov airi gtirn 

arabaya yaxınladı. air gülrüzl onu yola salan kolxozçularla 

vidaladı. Muana çökn payızın o darmacal axamı 

sad adamların sevgisi airin qlbindn gln: «Dem, 

Smd Vurun gldi-gedrdi, Unutmaz, bu oba, bu mahal 

mni» misralarına qol-qanad vermidi. 

*** 

…Aradan xeyli illr ötüb-keçdi. Mn tlb olanda, 

eitdim ki, airin olu Vaqif Smdolu da Mmmdxanlı 

Qara srafill bizim kndd ovda olub. Arabaçı Qismtin 

olu qabaında dmir at emblemi par-par parıldayan 

«Az.SAMAND» markalı maını il onlara bldçilik edib. 

Deyirlr, fsanlr ataların mövqeyindn, oulların maraq 

308

dairsindn yaranır. Amma mnim siz nql etdiklrim, n 

fsandi, n d naıl. Söz yox mn özüm d indi o böyük 

Muan kndinin balaca qlm sahibiym; xalq airi Smd 

Vurun demikn, az-az uydururam, yeri glnd. Amma 

kndimiz xeyli böyüs dvvlki çalarından sr-lamt 

qalmayıb. Böyük airin gördüyü abad fermaların yerind indi 

yulun kolları bitib. Köhn kiilri, mömin bndlri ilbil 

azaldıqca, xeyir-brkti göy çkilib. Atları, mal-qarası, 

qoyun-quzusu seyrlib. Düz deyiblr, yaxı atları, yaxı ki- 

ilr minib getdilr. ndi xarici markalı maınları olan hytlrin 

qapısında at nalı mıxlayırlar ki, ev, aily sadt nsib 

olsun! Amma çoxu yaı, südü, qaymaı, yumurtanı gedib 

bazardan alır. Bazarlarda sadt satılmasa da, mnyi bilinmyn 

hr cür xarici rzaqlar tıx vurur. Bizim kndimizs 

dd-babadan ovçular mskni kimi tanınır. Hrdn yolum 

knd dünd köhn ovçularla görüürm. Amma indi 

onların hamısı dünya siyastindn danıır, ötn günlrin 

xifftini çkirlr. Daha qu ovu da qadaan olub, deyirlr ki, 

dünyanın n dbd olan ba ovçusu, prezident Budu. O, 

rqikara çıxandan tbit d qu qripi deyiln blaya sadıf 

olub. llri idn-gücdn soyumu bu sad adamlar rqin 

neft sltntind “Terrorçu ovu”nun bhan olduunu danı- 

ırlar. Amma n etsinlr? Hr gün günahsız müslman bndlrinin 

qanını töküb, dd-baba torpaqlarından didrgin 

salan insan ovçularının zülmün dözmk asan ey deyil ki!.. 

Lnt r, bizim Qarabaın da baının üstündn neç illrdir 

ki, skik olmur. “r demsn, xeyir glmz!” cb sözdü. 

r haçanacan, r deyrlr?! Blk indiki r dünyanın o 

biri rlrin bnzmir. Müasir dünya shnsin çıxaran R 

d blk törtdiyi intellektual facilrl BR inteqrasiya 

olunur?! Amma glcyin xilası el keçmidn keçir. 

Dünyanın müasir siyast donu geyindiyi R oynundan gectez 

qoca rqin el qocaman XEYR qalib çıxacaq! 

309

Rhmtlik nnm salıında deyrdi ki, yuxuda at nalı 

görn adam istyin çatar!.. Mn d indi kndimizdn 

uzaq hrd yuxumda tez-tez Smnd atı görürm. Qosqocaman 

at Cıdır düzünd sahibsiz qalmı a atların 

arasında ah qalxıb kinyir. Polad nalları Sarı baba 

daının baı üstünd nur saçan bahar Güninin fqlrind 

brq vurur. A atlar da onun ssin ss verib, birbir 

ah qalxırlar. Deysn, axı, o a atalar bizi ora çaırır, 

Cıdır düzünd yolumuzu gözlyirlr… Yuxumu valah, 

yaxı görmüm, yaxı yer yozanların da Allah yurdunu 

azad v abad elsin! Amin. 

Bakı, 2007 

310

“NAILA DÖNN HQQTLR” 

SLSLSNDN 

“XALQ DÜMN” 

Yalılardan eitdiyim bu hvalat min doqquz yüz qırx 

üçüncü ilin payızında olmudur. 

...Odlu-alovlu müharib acı baırsaq kimi uzandıqca, 

uzanırdı. Topların-tüfnglrin ölüm qhqhsin qrq etdiyi 

cbhlrdn çox-çox uzaq hrlrd, kndlrd dhtli 

aclıq hökm sürürdü. 

Kazımabad kndinin d palçıqlı yollarında skkizdoqquz 

yalı bir qızcıaz ümidsiz-çarsiz qapı-qapı gzibdolaır, 

hrdn baını qaldırıb göy üzündki qara buludlara 

baxırdı, göylrd özü kimi yetim-yetim sürünüb gzn qara 

buludlar doluxsunmudu, hönkürüb göz yalarını sıxsaydı, 

yol-yolaqda sudan gölmçlr yaranardı. Göylr 

üryini, blk, boaldardı, amma qızın üryi drdl doluydu. 

Bir azdan erkn payız axamının soyuq nfsi onu 

auuna alacaqdı, nigaran baxıını, qmli yeriini zülmt 

bürüyckdi... 

Hardasa brkdn at kindi, el bil cilovunu sahibinin 

lindn alıb qaça-qaça göy üzünd qara at ilxısına bnzyn 

buludlara qarıdı. Göylrd d ardı-arası ksilmyn 

kinrti ssi qopdu. Qız uçuq bir divara qısılıb, boynunu 

çiynin qoydu; rngi solub-saralmı yanaqlarından süzüln 

bir cüt göz yaları çnsind asılıb qaldı. Bir parça qmli 

payız mnzrsind taleyin fırçası qrib qızcıazın canlı 

tablosunu yaratmıdı. Onun gözlrind ümidsizlik yuva 

salmıdı; daha qapı-qapı gzib, bir qarın çörk üçün l 

311

açmaın grksiz olduunu yqin etmidi. Geriy dönmy 

ayaqlarında taqt, üryind güc qalmamıdı. Bir d 

piyada geri döncyi yolu düünnd onun ti ürpdi. Qaranlıq 

dünd ac-yalavac qurd-qular yuvalarından çıxıb, 

insan ayaı dyn yollarda özlrin ov axtaracaqdılar... N 

fikirldis, qfilc hıçqırdı: 

– Allahım, bs indi mn neynim? – göz yaları içind pıçıldayan 

qız heykllmi uaq dünyasından qaranlıq çökn 

– böyük, ucsuz-bucaqsız göy almin boylandı. N göyd, n 

d yerd ins-cins göz dymirdi. Ancaq qız yen gözgörünmz 

alm baxıb, bir an da ümidini üzmürdü: 

– Allahım, sn mni axı görürsn, rhm eyl!.. Allahım... 

Birdn qız çiynind xfif istilik duydu. Öz fikir dünyasından 

azmı cocuun yalvarıları baını el qatmıdı ki, 

asaqqal v mötbr bir qocanın ona n vaxt yaxınladı- 

ından, lini çiynin qoyduundan xbri olmamıdı. Qız 

diksinmdi. Son df Allahdan imdad dilynd içind 

rahatlıq hiss etmidi. Bir yandan da lini çiynin qoymu 

bu arıq qocanın üz-gözündn nur yadıını görüb özün 

toxtaqlıq verdi. 

– Sni Allahmı göndrdi mi? Bilirdim ki, o mni 

görür, demk ssimi d, yalvarılarımı da eidib?! ükür 

onun böyüklüyün! mi, mn dilnçiym, ancaq bu gün 

kndimizdn çox aralı dümüm, geriy qayıtmaa gücüm, 

geclmy yerim yoxdur!.. Qocanın soru-sualını 

gözlmdn üryini boaltmaa çalıırdı qızcıaz. 

– Qızım, gl gedk biz, sndn üç-dörd ya böyük iki 

qızım burda mniml qalır. vvlc, de görüm sn hansı 

knddnsn? Niy dilnçilik edirsn? 

Smimi v mehribancasına danıan qocanın baxıları 

el bil bu kiçik qız uaına deyil, qmdn-kdrdn yaranmı 

canlı bir snt srin dikilmidi. Deyirlr sirli-soraqlı 

insan Yaradanın yer üzün bx eldiyi sntin n 

alisidir. nsan snt sri, Yaradansa böyük sntkardır. 

312

ndi hyat shnsind üzldiyi bir canlı snt sri qocaya 

öz doma balası kimi sıınmıdı. 

Qız üryind Allaha dön-dön ükr ets d, qocaya 

tkkür etmy söz tapa bilmirdi. nsan övladının ruhi 

ehtiyacından yaranmı domalıq hissi qızın üryin tpr, 

ayaqlarına v dilin güc vermidi: 

– Mn Ada kndindnm. ki yaım olanda atam 

ölüb, yetim qalmıam. Ötn ilcn anamla qalırdım... 

Amma bir cansız ya kimi o da mni atıb r getdi... 

Qız bir anlıq susub, sonra anasına sanki haqq qazandırmaq 

üçün yavaca dillndi: 

– Blk, onun r getdiyi kii mni qızlıa götürmk 

istmmidi, biçar anamsa aclıq v sfaltin lindn qurtulmaın 

yolunu o kiiy r getmkd görmüdü... Birdn 

o ayaq saxlayıb, lindn tutduu qocadan xbr aldı: 

– mi, bs snin arvadının mn acıı tutmaz? 

– Yox, qızım, bel eyi heç alına gtirm, – dey qoca 

yoluna davam ed-ed sorudu: 

– Bs snin adın ndir? 

– Adımı Xanı çaırırlar. Anam r gedndn sonra 

mimgild qalırdım. mimi d bayramdan qabaq mühariby 

apardılar. Bir az keçmi arvadı mni evdn qovdu, 

mn d dilnçilik etmy mcbur oldum. Amma el bil hr 

yerd adamlar dilnçilrdn bezib, üz döndriblr... 

Arı-acılar qıza mlli-balı hyat drsi keçmidi, o, 

öz “drsini” utanıb-sıxılmadan, yaxı biln agird kimi 

srbst danıırdı. 

Ömrünün qürub çaı yaxınladıını hiss edn qoca 

qızın qmli hvalatına qulaq asa-asa aır düünclr qrq 

olmudu. O da bu qızcıaz kimi doma yerindn qribçiliy 

dümüdü. Daknd hrindki hbsxanaların birind 

ömründn ourlanmı o müdhi be ilin yaantıları, 

tarixin qırmızı qiyafy bürünüb, Allahsız adamların barmaı 

il qapılar döyüb, “xalq dümni” axtardıı qırın 

313

illrini yada saldı. O, da lacı arxasınca kölg kimi sürünn 

bdxahların tqibindn yayınmaq üçün doma Masallıdan 

baqa yer çıxıb getmkd görmüdü. Evi müsadir 

olunmudu. Bir “xalq dümni” üç qız, üç oul övladıyla 

hara ged bilrdi?! Adı NKVD-nin, milisin axtarı- 

ında olanların siyahısındaydı. Bura ilk qdm qoyanda 

knd asaqqalı ahmrdan kii onu evind saxlamıdı. 

nsanların hr addımbaı Allahı kömy çaırdıı müharibnin 

ilk illrind onun arzusuyla knd camaatı kömklib 

mscid tikmidilr. 

Rusca adına Splanoy deyiln bu kndin kolxoz sdri 

Rüstm kii prn-prn dümü ailsi il birlikd yaamaq 

üçün ona ayrıca ev köçmy yardım göstrmidi. 

Aclıq-susuzluq drdi az imi kimi, yen ellri d var idi 

ki, onu hökumtin lin vermy çalıırdı. 

O is hmi Allaha dua edirdi ki, günahkar bndlrin 

tqsirindn keçsin! 

Müharib onun sıındıı bu kndd çox aillri basız 

qoymudu. 

– mi, bs snin olun yoxdu? – Qızın sualı qocanı 

düünclrin qoynundan ayırdı. 

– Var, ancaq onlar baqa yerd yaayırlar... – dedi. 

O payız axamı dilotu yemi qızcıazı qoca qaldıı 

ev gtirdi. 

– Fatim! – dey o öz hyat yoldaını çaırdı, – bax, 

bu kiçik qız bir geclik bizim qonaımız olacaq!.. 

– eyx! – hyat yoldaı gah rin, gah da onun ev 

gtirdiyi qıza baxıb, udqundu, üryindn keçirdiklrini 

dilin gtirmkdn vaz keçdi. 

Qadının eyx dey xitab etdiyi qoca kiini Xanı el bil 

indi yenidn görmüdü. Onu badan ayaa, ayaqdan baa 

süzdü. ynin tyi süzülmü nimda ba geymi, baına 

buxara papaq qoymu bu saqqallı nurani adam sanki keçmidn 

glmidi. 

314

Hyat yoldaı ötn axam çörk olmadıına gör qızlarını 

amsız yatızdırmıdı. O, rinin sübh qdr avazla 

quran oxuyub, sonra namaz üstünd çoxlu dualar etdiyini 

eitmidi. 

Shri oyaq gözl açan eyx bu gün dyirmançı Mhrrml 

rastladı. Ondan ehtiyatda unu olsa, üç kilo vermsini 

rica ednd, eyxin gözlri önünd kndd azuqsiz, çörksiz 

qalan basız aillr canlanmıdı. Dyirmançı ruhani alimi 

bel amansız sınaa çkn zmanni bir xeyli lntlmidi. 

O, yaxı bilirdi ki, eyx icra eldiyi dini ayinlr, dfn 

mrasimlrin gör heç kimdn pul almır, tmnna ummur. 

Adına “xalq dümni” daması vurulan bu pak adam slind 

xalqın drin mhbbtini, hörmtini qazanmıdı. 

– Siz ev gedin, mn özüm unu göndrrm, – demidi 

dyirmançı. 

ndi Fatimnin narahat baxılarından hiss etmidi ki, 

un hl d göndrilmyib. Bel anlarda sbrl Allahın 

mrhmtin sıınan eyx “Yoxsulluun ziynti ifftdir!” 

klamını yada salıb, tmkinlilik Allahdandır, tlsknlik 

eytandan deyirdi... 

eyxin qonuluunda yaayan aillr d aclıq içindydilr. 

Öz yetim uaqlarını bsldiyi inyin südüyl saxlayan 

qonu qadın bir df eyxin uaqları üçün süd v qatıq 

gtirmidi. eyx bunu görüb, tkidl qadından südü, qatıı 

geri qaytarmaı tlb etmidi: 

– Mn yetimin malını nec yey bilrm? Allaha xo 

gedn odur ki, grk biz yetimlr kömk edk!.. 

...eyx öz ruhani dünyasına çkilmidi. Bu zaman 

hyt gln atlı ucadan sslndi: 

– eyx sdullah axund evddir?.. 

eyx özü bayıra çıxdı. Dyirmançının göndrdiyi un 

üç kilo yox, yarım put idi. 

eyx undan üç kilo ayırıb üzünü atlıya tutdu: 

315

– Bu üç kilo biz üçc gün bs edr! Qonu-bacada bu 

gündn sabaha çöryi olmayanlar çoxdur, bu qaytardıım 

unu onlara paylasan Allaha xo gedr... 

Atlı heyrt içindydi. “Xalq dümni” kimi tqib 

olunan bu qrib eyxin dini söhbtlrin çox qulaq asmıdı. 

Qlbind ona drin ehtiram bslyirdi. Odur ki, 

eyxin buyuruunu iki elmdi, razılaıb getdi. 

... O payız günü am yemyindn sonra doma qızları 

Sürayy vmin il qaynayıb-qarıan eyx Xanıya dedi: 

– Sn gl, bizim ailmizd qal! Öz qızlarım nec, bax, 

sn d el olacaqsan!.. Biz n yesk, sn d ondan yeycksn. 

Xanı lal-dinmz dayanıb gözlrindn nur yaan eyx 

baxırdı. O, çoxdan idi ki, bel baxılara hsrt qalmıdı. 

Onu n dar gününd uca Allah rastına çıxartmıdı. Sevinci 

köksün sımırdı, eyxin üstün atılıb, onun lini öpüb, 

boynunu qucaqladı... 

...Aradan illr ötüb-keçdi. Xanı böyüyüb hddi-bülua 

çatdı. Bir gün eyxin qapısına elçilr gldi. Qoca eyx 

Xanını istdiyi adama verib, onu ocaından öz doma 

balası kimi glin köçürdü... 

Düz on il Kazımabadda yaayan eyx sdullah 

axund Stalinin ölümündn sonra “xalq dümni” kimi 

tqib olunmaın ndisindn qurtarıb, doma rayonuna, 

ata ocaına qayıtdı... 

Masallı, 1998 

316

HAQQ AII 

(Xalq rvayti sasında) 

Qhrmanlara ehtiyacı olan ölk bdbxtdir. 

Bertol Brext 

...Mmlktin cavan hökmdarı mxmr mütkky dirsklnib, 

saqinin payladıı yeddiillik qırmızı rabla dolu 

badni baına çkdi. Rqqas qızların ivli tbssümlri 

el bil saray mmurlarının qdhlrin süzülmüdü; içdikc 

gözlrind qıılcım parıldayırdı, yarıçılpaq bdnlrin harınlaan 

ehtiraslı kiilrin baxılarından od püskürürdü. 

Alıdım-yandım parçalarından tikilmi libasları qızların 

ndamına sanki darlıq edirdi; onlar balıq pulcuqları kimi 

brq vuran o libaslardan çırpına-çırpına sıyrılıb çıxmaq 

istyirdilr. Bel anlarda rqqas qızlar balıqçı toruna dümü 

su prilrin bnzyirdilr. Aca maya baldırları, zrl 

süslnmi pmb göbklri suda oynayan balıqlar kimi 

musiqinin ahngin uyun sayrıırdılar. 

...Sarayın yuxarı hisssi da, aaı trfi dniz idi. 

Cavan hökmdar brli-bzkli taxtında arxası daa, üzü 

dniz sarı rahatlanmıdı. Onun nzrlri oynaq rq 

musiqisinin ahngindn getdikc çılpaqlaan gözl-göyçk, 

ahu baxılı rqqasy dikilmidi. Gözlri canlar alan bu 

qız kmrin taxdıı kiçik xncri il ona mftun olan hr 

kimin barını yaralayıb, zrif barmaqlarıyla yarasına duz 

spsydi uf demzdi... Cavan hökmdarın gözl rqqasy 

zillnmi ehtiraslı baxılarını seyr eldikc ba cangüdnin 

qlbi frhl dolurdu. Gec hökmdar bu gözll ylnnd, 

317

fürst tapıb, hrd n qdr malikansi, karvansarayı, 

bazarları vardı, hamısına bir-bir ba çkck, öz haqqhesabını 

aparacaqdı... Onun Gülüstan hrind yıdıı 

srvtdn cavan hökmdarın xbri yox idi. hrds 

ourluq ba alıb gedirdi. Ona gör ba cangüdn yıdıı 

srvti gizli xzind gizldirdi. 

...Saysız-hesabsız srvtini göz önün gtirib aır dü- 

ünclr dalmı ba cangüdni bu an özünü qaça-qaça 

hökmdara yetirn qasidin ayaq sslri diksindirdi. Birdn 

taxt-tacın arxasından yamyaıl prdlr aralandı. Mavi 

göylrdn aaı daların yastı baına çökmü qaqabaqlı 

buludlar göründü. 

Prdlr balanan kimi zhmli buludlar görünmz 

oldu. çri daxil olan qasid ehtiyatla hökmdara yaxınlasa 

da ssi mis kimi cingilddi: 

– Ey bizim cavan, aıllı, qüdrtli hökmdarımız! Rhmtlik 

atanızdan siz miras qalan bu möhtm sarayın on 

addımlıında, nec deyrlr, hrin ortagöbyind gününgünorta 

çaı yen ourluq ba verib! Bu df... 

Qasid sözünü tamama yetirmy, hökmdarsa dü- 

ünmy macal tapmamı lind yarımarınlıq tsbeh oynadan, 

bstboy ba vzir dillndi: 

– Sn bizim anlı-övktli, ziz-girami hökmdarımızın 

kefini niy pozursan? Bura böyük hrdi. N olsun, hmi 

gec ourluq olardı, bir df d günün günorta çaı olub d!.. 

Qasid dediyin peman olub, bir qıraa çkildi; qaya 

kimi sakit, su kimi lal, sma kimi dalın dayandı. 

Cavan hökmdar rqqas qıza baxa-baxa xyala dalmıdı. 

Düünürdü ki, bu oru kimdis, görünür, hm d hikmt 

sahibidi. bs yer qara camaat arasında haqq aıı 

kimi ad-san qazanmamıdı. Hmi ondan n iz qalırdı, 

n d varlıından bir soraq vern. 

Ba münccim d cavan hökmdara prianlıq atını minib 

çapmaa rva bilmdi. Ona yaxınlaıb: 

318

– Qibleyi-alm, mübark hüzurunuza rz edim ki, binayi-qdimdn 

ourluq dünyada saalmaz xstlik olub, siz 

cavan ömrünüzü bel msllr hsr edib, qm yemyin! – 

dedi. 

Sonra n fikirldis, hökmdar ba xzindarını çaırıb, 

ona orunun yaxalanması üçün böyük miqdarda nam 

ayırmasını mr etdi... 

*** 

Gec yarıya qdr uzanan mclis baa çatdı. Hökmdar 

yataq otaına qdm qoymamı ba cangüdni ona xac 

il bayaqkı gözl rqqas qızın hüzuruna trif gtirdiklrini 

söyldi. 

– Buyursunlar! – dedi hökmdar, – sn d get, istiraht el! 

Ba cangüdni gedndn sonra xac qızı arxasınca 

çk-çk içri keçdi. 

– Ey böyük hökmdar, rqin bu mlyi siz xo anlar 

bx edck. nallah, bir az vvl qasidin gtirdiyi xbrin 

sıxıntısından ruhunuz azad olacaq. Bu qnirsiz gözlin 

auunda siz böyük hzz v xonudluq bx edn xeyirli 

gec dilyirm!... 

Hökmdar ona qaı par-par parıldayan üzük nam verdi. 

Bu zaman bayırda kims ucadan öskürdü. Xac bic-bic 

hökmdara baxıb dedi: 

– Bu cür öskürmk ba vzirin köhn akridir. Özünü 

el göstrir ki, guya hökmdar yataına girncn gözlrin 

yuxu getmir. Bu vrdil o, sizin rhmtlik atanıza da qulluq 

göstrib... 

– Bs atamın zamanında mmlktd orular nec l 

keçirilirdi? 

Bu sualı vernd cavan hökmdar tkc xacy baxmadı, 

hm d qızıl qfsdki tutuquuya, gözl simalı 

rqqas qıza da nzr saldı. 

319

– Allah ona min rhmt elsin! – xac ssini yavaıtdı, 

– barmaını kim uzatsaydı, o adam ya ourluqda, ya da 

aha xyantd ittiham olunurdu. Boyunları vurulan güncn 

hay-küy salıb: «Oru deyilm, xain deyilm!» – dey 

baırırdılar. Ancaq onların edamından sonra dorudan da 

mmlktd bir müddt ourluq olmazdı. Heç kim d ürk 

elyib aha asi olmaq fikrin dümzdi… 

– Snc, sl oru kimdir? Axı, mnim nüfuzuma xll 

gtirmy kim csart edr, adımı-sanımı xalq arasında 

beparalıq edr? Bs bu oru kimlrin var-dövltini çapıbtalayır? 

– hökmdar var-gl ed-ed taxtın yanında duru- 

undan nigarançılıq, gözlrindn hycan yaan rqqas 

qıza baxdı. Bir azdan bu qızın bütün hycanı hökmdarın 

yataında riyib yoxa çıxacaqdı. Cavan hökmdar qlbindn 

keçirdiyi fikr ömründ ilk dfydi ki, tssüf elyirdi, 

auunda qızlıq travtini, qadınlıq lyaqtini itirmi neçneç 

xanım-xatın el qızını xatırladı v sual dolu nzrlri 

xacy dikildi. Bu qoca xac onun babasının da, atasının 

da, özünün d çox mümmalı ilrindn xbrdar idi. Ona 

gör d cavan sahibinin yanında zrr qdr d sıxılıbçkinmdn: 

– sl orunun kim olduunu o bir olan gözgörünmz 

Allah bilir, – dedi, – qaldı, evi soyulanların biri hkimbaıdı, 

o biri ba qazi, keçn df ba abazla ba… 

– Ba, ba, ba… – cavan hökmdar qzblndi, – bu 

ndir, bel çıxır var-dövlti talananların hamısı mnim ba- 

ıma yıılanlardı? Niy ancaq vzifd ba olanlar? 

El bu vaxt bayaqdan qfsd kirimic oturan tutuquu 

ksik-ksik danımaa baladı: 

– Bal..ıq ba…dan iy..ln..r! Bal...ıq ba…dan iy..ln..r! 

Cavan hökmdarın brli-bzkli yataq otaında bu klmlr 

ilk df sslnmirdi. Tutuquuya bu klmlri onun slfi 

– uzaqgörnliyin gör ad-san tanınmı atası öyrtmidi. 

Tutuquu hr shr-axam bu üç klmni tkrar elyirdi. 

320

– Qibleyi-alm, – sahibinin görkmindn tvi dü- 

n xac dillndi, – bizim mmlktd sizin baınıza yıılan 

mmurlardan savayı kimin nyi var ki, oru zalım olu 

da gedib onlardan ourluq etsin? Rhmtlik atan trafındakı 

balara – yni ba mmurlara hrdn özü l gzdirrdi, 

içlrin qorxu-hürkü salardı… 

Tutuquu yen fryad eldi: 

– Balıq ba…dan iyln..r! 

Hökmdar baının iarsiyl xacy çıxmaq mri verdi. 

O da db-rkanla tzim elyib çıxdı. 

*** 

«Balıq… Ba… y!.. Hmm, bu ki, sad eydir, blk 

d, n sad hqiqtin özüdür el?! Piy basmı balar iylnir, 

oru da iy glir… Bs bu oru kim ola bilr?» – aır 

düünclr dalmı hökmdar rqqas qızın üzün baxmadan 

sorudu: 

– Sn hansı ulusdansan gözl? 

– Glinqayadanam! – Qızın ssind dupduru bulaq 

hzinliyi vardı. 

– Glinqaya?! – hökmdar qeyri-ixtiyarı pıçıldadı, – 

xeyli vaxtdır ki, ordan hrin mrkzindki qalaya, ba 

meydana, karvansaray v bazarlara saxsı kürbndlrl su 

kmri çkdirirm. Xzin yarı olub, di gl ki, i hl d 

yarı olmayıb! Yoxsa… – Taxtın ba güsind divardan 

asılmı güllü-butalı xalçanın üzrind tsvir olunmu su 

prisin baxan kimi yen yadına «Balıq badan iylnr!» 

klamı düdü. Dönüb qızıl qfsd gah ona, gah da taxtın 

yanında lal-dinmz dayanmı rqqasy boylanan tutuqu- 

uya baxdı, ona el gldi ki, bu qrib qu dillns, bu 

df onun özünü qınayacaq: «Sn cahil hökmdarsan! trafındakı 

çoxbilmi balar snin nadanlıından sui-istifad 

edirlr, sns öz kefindn qalmırsan!..» 

321

«Yox, yox!.. Mn mmlktimin düçar olduu mü- 

mmalı ourluun sirrini öyrnmyinc, bu mükü-nbr 

blnmi yataımda kef çk bilmrm…» 

Hökmdar ömründ ilk df vzir-vkil mslhtmvrt 

etmdn verdiyi hökmü özü-özün pıçıldadı: 

– Mn nyin bahasına olursa olsun, onun kim olduunu 

öyrnmliym… – birdn n fikirldis, qoynundan 

çıxardıı qızıl hmaili qıza uzatdı: 

– Ey gözllr gözli, qoy bu mndn sn hdiyy olsun. 

Sn n qiymtli bxii Tanrı özü verib, bu snin 

qnirsiz gözlliyindir. Ged bilrsn. 

Qız plng pncsindn qfil xilas olmu ceyrn balası 

kimi döyüküb qalmıdı. Bura gldiyi qapının hansı 

smtd olduunu bel unutmudu. Hökmdar gülümsünüb, 

barmaının iarsiyl ona gldiyi qapını göstrdi. 

Qız gedndn sonra o, lini üç df bir-birin vurdu, 

ba naib içri girib, tzim eldi. 

– Tez ol, ba mehtri çaır bura, özüns mürxxs ol! 

Çox çkmdi ba mehtr qorxa-qorxa hökmdarın 

hüzuruna gldi. 

– De görüm, mehtrlrin iindn razısanmı? 

Hökmdarın sualı ba mehtri tvi saldı: 

– Hökmdar sa olsun, bizimkilr atlara yaxı qulluq 

edirlr, htta geclr d tövllrd qalırlar. Mn d… 

– Yaxı, – sa lini yuxarı qaldıran hökmdar amiran 

ssl onun sözünü ksdi, – trif eitmkdn bezib-usanmı- 

am daha. El is libasını soyun, mn ver, sns mnim 

xalatımı geyin, bu rahat, yumaq yataqda yat, mn glmyinc 

burdan bayıra çıxma! 

…Mehtr cavan hökmdarın rxo olduunu düündü, 

el buna gör d lal-dinmzc dediklrin boyun yib 

tzim eldi. 

322

*** 

Bir azdan sarayın yan-yörsind gzib-dolaan yarıyuxulu 

keikçilr güney darvazasına trf addımlayan 

mehtr qiyafsi geyinmi gnc hökmdarı tanımadılar. O, 

aylı-ulduzlu smanın seyrin dalmıdı, dniz trfdn hri 

bürüyn qara buludları görüb heyrtlndi: 

– Aman Allah, bu bulud karvanı yerin-göyün qarasını 

mnim sarayımın üstün gtirir, görsn? – Knardan 

zmtli görünn sarayına baxdı. 

Sarayın yataq otaında çıraqlar hl d gur yanırdı. 

tir-nbr blnmi yataqda yuxuya ged bilsydi, ba 

mehtr, blk, ömründ görmdiyi irin röyalar görckdi. 

Ancaq bdbxt hycandan nec yatsın? «Mnim cahilliyim 

ucbatından bu gec mmlktd yuxusu r çkiln 

tkc ba mehtr deyil...». 

Saraydan azca uzaqlamıdı ki, hr yan Ayın süd rngli 

iıına qrq oldu. Düünürdü, blk, Ay onun kim olduunu 

bilirdi, ona gör geyindiyi mehtr qiyafsin rixnd eldiyindn 

bel parlaq iıq saçırdı. Axı, o heç vaxt n bdirlnmi 

Aya bel tamaa etmidi, n d qrinlrin ahidi olan 

da komalara diqqt etmidi: kasıbların komaları el bil gümü 

gölünd üzürdülr. Onunsa aappaq mrmrdn ucalan 

sarayının üstün qara buludlar kölg salmıdı… 

Rütubtli da komalarda yuxusu qaçmı kasıblar birbiri 

il drdlirdilr. 

– Hökmdarın mmlktdn xbri yoxdur! – bu 

sözlri eitck o, düüncdn ayıldı, ayaq saxlayıb trafa 

nzr saldı. Sslr köhn evin zirzmisindn glirdi, 

– saray mmurları onun cavanlıından çox yararlanırlar, 

soyunçuluq mllrini mhartl örtbasdır 

edib, nin söyldiklri triflrl baını gicllndirirlr… 

323

– Bel gets yen bahalıq olacaq! – qoca bir kii hmsöhbtinin 

fikrin güc verdi, – bazarlar mmlktin döyünn 

qlbidir, bir hökmdarın ki, ayaı mmlkt bazarına 

dymirs, öz xalqının drdindn-srindn bixbr olar… 

– Doru sözmü, «Balıq badan iylnr!». 

– Badan iylns d quyruundan soyub, axçasını 

alırlar. 

– H, sarayda çürük fikirli, dar düüncli balar piylndikc 

biz var-yoxdan çıxırıq. Bu gün rq bazarında 

söz gzirdi ki, hrd bir aıllı oru peyda olub, hökmdarın 

yan-yörsind olan ba mmurların var-dövltini 

ourlayıb, mzlumların arasında bölüdürür. 

– Belsin haqq aıı deyrlr bala, hökmdarın yanyörsindkilr 

var-dövlti el rüvtl, zor gücün, aır 

vergilr hesabına bu qara camaatdan yııblar. Onların srvti 

bu xalqa mxsusdur. Ancaq bir nfr haqq aıı bu 

yolla mmlkt: rüvtxorların, soyunçuların cngindn 

xilas ed bilmz! Çünki n böyük oru hökmdarın özüdür. 

Onun rüsxt verdiyi mmurlar Allah-talanın biz verdiyi 

insan ömrünü çapıb-talayır; cavanlarımız cavan kimi yaamır, 

qocalarımız qoca kimi… Birinin bilyi, o birinin biliyi 

grksiz olub. Bunun harası yaamaqdı?! 

Baqa bir komada da eynn buna bnzr söhbt edirdilr. 

– Nec yni n böyük oru hökmdarın özüdür, – bir 

anlıq özünün mehtr qiyafsind olduunu unudan hökmdar 

qeyzlnib bir-iki addım irli yeridi. 

Yaxınlıqdan kims ona sslndi: 

– Ey, öz-özün n danıırsan? Yoxsa hökmdarın oru 

olduuna übh edirsn? Birinin taleyini-qismtini, digrinin 

mslyini, baqa birinin saf arzusunu-istyini paramparça 

edn mmurlarına slahiyyt verib, bu xalqın canına 

sadıf elyn snc kimdir bs? Taleyi ourlanmı bu 

zavallı insanlar düz danıır. trafında oru sürüsü, talançı 

dstsi saxlamaq hökmdarın da oru olmaına dlalt edir. 

324

Mehtr qiyafsi geyinmi hökmdar geri çkildi, ona 

yaxınlaan heybtli adam kasıbların trif etdiyi haqq aıına 

bnzyirdi. Amma ona bel tez rast glmyin sevindiyindn 

inamla dedi: 

– H, h, el mn buna gör onun sarayından uzaqladım, 

sarayın orularına mehtrlik etmkdn bezib-usandım 

daha. ndi mn d haqq aıına qoulub kasıb-kusubun 

drd-srin lac etmk, xalqdan ourlanan srvti xalqa 

qaytarmaq istyirm. 

– Xalqdan ourlanan srvt snin qulluq etdiyin sarayın 

babiln mmurlarının lind cmlnib. 

– Deyilnlr gör haqq aıı o babilnlrin çoxunun 

evini soyub. Bir halda ki, snin d hökmdarın oru oldu- 

una übhn yoxdu, gl gedk, mn onun xzinsin gedn 

gizlin yolu bilirm. 

*** 

…Mll qaranlıı yara-yara xzinnin qapısına çatanda 

pıçıltıyla: 

– Keikçilr oyanıb mni burda görslr, übhlnmzlr, 

sn içri gir, – özünün mehtr qiyafsin eyham vuran 

adam xziny xlvt gtirdiyi orunu zndl süzdü. Onunla 

hmya olardı, gözlrindn rhmlik yaırdı. Dinmzc m- 

li götürüb xziny girdi. Hökmdar xzinsinin quruca adı 

qalmıdı. ndi hr ba mmurun öz gizli xzinsi vardı. Di 

gl ki, o, gizli xzinlrdn gnc hökmdarın xbri yox idi. 

çrid divarboyu taxçalara l gzdirdi. lin keçnlri xurcunlara 

yııb qapının azına gtirdi. Birdn nys toxundu, 

taxçadan da dömy dün ü qab çilik-çilik oldu. Aya- 

ının altına daılan aappaq dnciklri barmaının ucunda 

götürüb azına apardı. Dilini çıxarıb tamsındı: 

– Bu ki, duzdur, – heyrtl pıçıldadı, – xzind duzun 

olması qrib eydir, deysn gnc hökmdar xalqın 

düündüyü qdr d aılsız deyilmi... 

325

Onun xzindn libo qayıtdıını görn mehtr qiyafli 

xs tez dillndi: 

– N oldu? Niy libo qayıtdın? 

– Yox, qarda, Allah rva bilmdi ki, hökmdarın 

olan-qalan xzinsini biz aparaq. 

– N danıırsan, axı hava iıqlaır, bir azdan saraydakılar 

yuxudan oyanacaqlar. Bel fürst bir d l dümz. 

– Mn haqqın aiqiym, fürstçi deyilm, odur ki, 

mn gedirm, glsn d, glmsn d özün bilrsn… 

Mat-mttl yerindc qalan mehtr qiyafli xs 

sarayın baxçasına yan alan haqq aıını gözdn itncn 

seyr etdi. 

*** 

...Sübh erkn mrmr dömlrd ks-sda vern 

ayaq sslrini eidn kimi o tez xzinnin qabaındakı sütunun 

arxasında gizlndi. Ba xzindarla ba vzir xzinnin 

açıq qalmı qapısının azını ksdirib, o yan-bu yana 

boylandılar. Ba xzindar cld içri göz atıb bayıra çıxdı: 

– Tanrıya ükürlr olsun ki, xzindn heç n ourlamayıblar. 

Onun sevindiyini görn ba vzir baını bulayıb riyakarcasına 

gülümsündü: 

– Yox, ziz qohumum, yava ol, ss salma, sn shv 

edirsn, xzin artıq ourlanıb! Rhmtlik babam deyirdi ki, 

orudan oruya halaldır. Yqin, orubaı bizi görüb hr eyi 

qapının azındaca atıb aradan çıxıb, vssalam-üttamam!.. 

Sonra hr ikisi içri girib içi ll-cvahiratla dolu 

xurcunları sürütdy-sürütdy öz hücrlrin apardılar. 

Bu mnzry ahid olan hökmdar tssüf hissiyl köks 

ötürüb, kor-peman yataq otaına döndü. Hökmdarın 

xalatına bürünmü ba mehtr taxtın yanında dömd 

mürgülyirdi. O, mehtrin qiyafsini soyunub, özünü d 

yuxudan oyatdı: 

326

– Dur ayaa, get! Bu gecni d unut getsin! – dey 

hadt barmaıyla ona qapını göstrdi. 

*** 

hrin ba meydanından gln çarçının gur ssi 

günin zfran rngli ilıq üasıyla birlikd sarayın mslht 

v mvrt zalına doldu: 

– Eidin, bilin, agah olun! Ötn gec hökmdarın xzinsindn 

külli miqdarda ll-cvahirat ourlanıb. Qara camaatın 

haqq aıı kimi rbt etdiyi lkeçmz oru bu 

gün sübh çaı sarayın baxçasından çıxarkn yaxalanıb. 

Mmlktd evi-eiyi, malı-mülkü ourlanan adamlar 

onun edamını tlb edir. Bu gün qüdrtli hökmdarımızın 

frmanı il orubaı bu ba meydanda edam olunacaq. 

Eidin, bilin v agah olun!.. 

… Sumaı xalatını geyib, baına almaz dalarla süslnmi 

tacını qoyan hökmdar txt-humayunda oturub, zaldakı 

saray yanlarına baxırdı. Onun yuxusuzluqdan qızarmı 

gözlrini görnlr qeyri-iradi ötn gecki gnc rqqas 

qızı xatırlayırdılar. Hamı hökmdarın ey-irtd olduunu 

znn edirdi. Ba vzir hökmdarın saında, ba xzindar 

solunda dayanmıdı. Fırtınanın sahil tulladıı bir cüt köpk 

balıı sayaı ikisinin azı növb il açılıb-yumulurdu. 

Aızları köpüklnir, çnlri eybcr hala düürdü. 

– Hökmdar sa olsun, bel orunu soru-sulsız czalandırmaq 

grkdir… 

– Onu ba meydanda hamının gözü qabaında edam 

etdirsniz, mmlktin baqa orularına ibrt olar. 

Hökmdarın qulaqlarında tkc bu klmlr ks-sda 

verirdi: «Balıq badan iylnr… Ba oru hökmdarın özüdür…». 

vvl tutuquunun, sonra da gec üzünü görmdiyi 

sad adamların dediklrini yada saldı. «Allah hökmdarın 

327

xzinsini aparmaı biz rva bilmdi» deyn haqq aıı 

gözlrinin qabaında canlandı. Qlbind «nam da bir 

mirasdır, sn dem, hqiqt sad insanların arasındaymı…» 

düündü. V linin iarsiyl ba vzirl ba xzindara 

susmaq iarsi verdi: 

– Bs balıq badan iylnibs, onda n etmli? Sizdn 

soruuram, – cavan hökmdarın gözlnilmz sualı sarayın 

ba mmurlarını vahimy saldı. Hamı dönüb bir-birinin 

üzün baxdı. Ba vzirin dili topuq vurdu: 

– Baalıq baadan… 

Ba münccim irli yeriyib dedi: 

– Balıq bilmyni xaliq bilr, qibleyi-alm... 

– ylnmi balıa qurd dür… Qurd basmı balıın 

yeri is zibillikdir. 

Ba abazın bu sözün hökmdar gülümsündü. 

– H, pis fikir deyil, bs, görsn, qara camaatın haqq 

aıı kimi tanıdıı oru bu suala nec cavab verrdi? Onu 

mnim hüzuruma gtirin! 

Ba qazi ehtiramla baır basıb tzim eldi: 

– O, sizin hüzurunuza glmk istmir, qibleyi-alm, 

deyir ki, öz nfsin qul olanların hüzuruna mni li-qolu 

qandallı günahkar qul kimi aparmaq, soru-sualsız dar 

aacından asmaqdan da betrdi. 

– El is qandallarını açın, onu mnim hüzuruma 

hörmtli bir qonaq kimi dvt edin! 

Mslht-mvrt zalında birdn-bir uultu qopdu. 

Ba vzirl ba xzindar hycan içind bir-birin baxıb 

çiyinlrin çkdilr. 

– Hökmdar bs onun yaxalanması üçün xzindn 

ayırdıınız nam n olsun? Axı sarayın baxçasında orunu 

l keçirn keikçibaı mnim qardaım oludur, – dey 

ba xzindar zilib-büzüldü. 

– Xeyr, ey böyük hökmdar, o namın yarıbayarısı 

yüzbaı kürknim çatmalıdır. Çünki orunu l keçir- 

328

mkd onun da xidmti olub. O… – Ba vzir istdi desin 

ki, hl onun kürknin nam vermk azdır, o, bu sarayda 

n böyük qullua irli çkilmy layiqdir. Hökmdarın qfil 

sualı onu susmaa vadar etdi. 

– Sizc onlar xzinmdn ourluq edn adamı yaxalayıblar? 

Bu zaman yanların baxıları hökmdara deyil, zala daxil 

olan haqq aıının üzün dikildi. O, asta adımlarla 

glib hökmdarla üzbüz dayandı. 

Ba vzir hiylgrlikl hökmüdara rz eldi ki: 

– Ey böyük qüdrt sahibi! Siz alicnablıq edib, bu blhi 

hörmtli qonaq kimi hüzurunuza çaırırsız. O is bada 

siz olmaqla trafınızdakı bizim kimi möhtbr adamları 

qul adlandırır. 

Yerbyerdn sslr ucaldı: 

– Ona rhm etmk olmaz! 

– Dili ksilsin! 

– li ksilsin! 

– Baı ksilsin! 

Hökmdar lini qaldırıb, yen hamıya susmaq iarsi 

verdi. Onun insansevrliyi, duyusallıı hamı kimi haqq 

aıına da mlum idi. 

– Sbirli olun! Qoy, vvlc o, ataların balıq badan 

iylnr mslin aydınlıq gtirsin. 

Haqq aıı hökmdarın v saray mmurlarının qaba- 

ında qaya kimi dayanmıdı: 

– H, bir msl d var ki, «oru el baırır, dorunun 

da barı yarılır». Dilimin ksilmsini istynlrin niyyti 

haqqı susdurmaqdı, limin ksilmsini istynlr xalqdan 

ourladıqlarını xalqa qaytarmaımı istmynlrdi, baımın 

ksilmsini dilynlrs öz çürüyüb iylnmi balarını 

bundan sonra da qoruyacaqlarını znn edirlr. Bli, mn 

sizi qul adlandırdım. Axı niy siz bunu özünüz thqir 

sayırsınız? Mgr siz öz vhi nfsinizin qulu deyilsiniz? 

329

Sizin tamahınız ucbatından hr gün bu mmlktin mzlumları 

qan alayır, barlı-brktli torpaqları daralır. Vardövltiniz 

baınızdan asa da, gözünüz yen acdır. Ona gör 

xalqın ah-nalsini eitmirsiniz. Çünki nfsin qul olanların 

qulaı kar, bsirt gözlri kor, vicdanı lal olar. Sizdn frqli 

olaraq mn öz nfsim aalıq etmyi bacaran adamam, – Bu 

sözlri deyrkn o yuxusuzluqdan gözlri qızarmı hökmdara 

zndl baxdı, – Burda yalnız öz vicdanının ssini eidn 

ks mnim oru, ya da doru olduuma qrar ver bilr... 

Hökmdar özü d ayaa qalxıb taxtın yanında var – gl 

eldi. 

– Mni bir-iki sual çox düündürür. Birincisi, sn 

niy xzindn libo çıxdın? – Hökmdarın bu sualı ba 

vzirl xzindarın canına üütm saldı, – ikincisi, nec 

oldu ki, sn bel asanlıqla l keçdin? 

– Çünki xzinnin taxçasına bir qabda duz qoyulmudu. 

Mn onun duz olduunu dilim vurandan sonra bildim. Duz 

düzlük singsidir. Duza inanan düz d inanar! Mnim 

dilim hökmdarın duzu dydi. Duz haqqı-sayını itirmk düzü 

itirmk demkdir. gr öz nfsim qul olub, xzinni aparsaydım, 

mnim srvti alından çox olan bu saray adamlarından 

n frqim olardı? Ona gör dolu xurcunları xzind 

qoyub çıxdım, ancaq sarayın baxçasına çatanda dayanıb xzinnin 

yolunu mn göstrn mehtrin taleyini düündüm. 

O, sanki odla su arasında qalmıdı, geri dönnd… 

Hökmdar ona sözünün ardını demy fürst vermdi: 

– Sn bir çimdik duza bu qdr dyr verdin. Ancaq 

uzun illrdi mnim ata-babamın duz-çöryi il mnsb sahibi 

olan bu adamlar, – sali il ba vzirl ba xzindarı nian 

vern hökmdar sözün davam etdi, – utanıb-qızarmadan llcvahirat 

dolu xurcunları sn gedndn sonra xzindn 

çıxarıb öz hücrlrin apardılar. Düz deyiblr, duzsuz adam 

üzsüz olar. Bu simasızlar hl mndn utanıb-qızarmadan öz 

qohum-qrbaları üçün nam da istyirlr… gr mn bu 

gec tyiri-libas olub, mehtr qiyafsind hri gzib-do- 

330

lamasaydım, bu eybcrliklri d görmyckdim. Gülüstan 

hrini qarı-qarı gzdikc nlr ahid olmadım? Bazarlarda 

qiymtlr sizin tamahınız üzündn kll-çarxa çıxıb. 

Bilmirm, sizin nyiniz skikdi, cnab ba mmurlar, dünyanın 

n gözl cins atları altınızda, mqribdn-mriqcn 

mmlktd at oynadırsınız, hr yanda baı buludlara çatan 

mülklriniz var, himaydarlıq etdiyiniz bazarların sayı-hesabı 

yoxdu... Bs niy xyant yolunu tutub, sarayın xzinsindn 

ourluq da edirsiniz? Topladıınız var-dövlt sizin xisltinizi 

dyimdi. Öz nfsini cilovlaya bilmynlrdn bundan sonra 

n mnsb sahibi olar, n d saray xadimi. Baxın, bu sarayın 

yaları kimi mn hökmdar atamdan miras qalmısınız. 

Alçala-alçala ucalmısınız! Hamınızın qohum-qrbası, hmyerlisi, 

arvad-uaı, muqsi yüksk vzif v titullarınızın 

gölgsind kef içind yaayır. Ancaq sizin nfsiniz o qdr ac, 

tamahınız el itidir ki, mn bu taxt-tacı daltli adama vermy 

mcburam. Deyin, kimdir oru? Bu adammı, sizsiniz, 

yoxsa sizin bütün mllriniz göz yuman mn? Özümü v 

sizi czalandırmaın bir yolu var. Sltntin taxt-tacını xalqın 

öz iradsiyl seçcyi hökmdara buraxmaq... 

Sarayın qarısında, ba meydanda toplaan qara camaatın 

ssi eidilirdi: 

– Haqq aıını azad edin! O günahsızdır… 

li mizraqlı, qalxanlı bir dst ba srkrdnin mri 

il onları susdurmaa gednd hökmdar uca bir ssl dedi: 

– Dayanın, – dedi, – siz frman gücün, qılınc zoruna 

o insanların qlbind bsldiyi haqqın-hqiqtin nurunu 

ala bilmzsiniz. gr mn oruyla dorunun kim oldu- 

unu bilmsydim, bu gün d yalnı bir frmana verib, 

haqqın carçısı olan bu adamın boynunu vurduracaqdım… 

– Canım sn fda olsun hökmdar, – boynuyoun, yekqarın 

saray airi cu gldi, – yaa, yaa, min yaa… 

Hökmdar ilk df mddah airi prt salıb, sözlrini 

qulaqardına vurdu, üzünü haqq aıına tutub: 

331

– Bu mmlkti snin kimi duz-çörk qdri biln, xalqının 

rifahını düünn adamlar idar etmlidir, – dedi v 

tacını baından götürüb taxtın üstün qoydu. 

Hamı yerindc donub qalmıdı. Tccübündn lindki 

llk qlmi yer salan ba salnamçi hökmdarın bu 

gözlnilmz qrarından özünü itirdi: 

– Bu, lap naıla bnzdi, ey böyük hökmdar! 

– Bs sn n düünürdün? Mgr bu vaxtacan yazdı- 

ın salnamd mnim qhrmanlıımı vsf etmirdin? Axı 

niy qhrmanlar yalnız naıllarda, salnamlrd, cünglrd 

olmalıdır? Sizin kimi saray mmurlarının qara camaat 

dey bynmdiyi sad insanlar bu mmlktd indiycn 

ancaq rin btnindn doulan qhrmanlara rast 

gliblr, ona gör bu saraya r yuvası kimi baxan taleyi 

ourlanmı, ömrü talanmı tblrim glcy inam hissini 

itiriblr. Xeyir qhrmanları da göydn dümürlr… 

onlara möhtac olan insanlarsa zülmdn, istibdaddan, böhrandan 

çıxı yolu axtarırlar. Çünki cmiyytin hyatı tbit 

kimi tzlnmkl gözllir, yenilir. Qhrmanlıq is 

an mslsidir, qoy bu andan etibarn mnim xalqım xo 

gün-ruzigar görsün… 

*** 

…Saraydan yuxarı yastı daların baı üstündn qatı 

duman çkilmidi. Dnizdn sn meh tz doan günin 

nura qrq eldiyi saray meydanına hzinlik gtirmidi. 

Cavan hökmdar Haqq aıı il çiyin-çiyin qtiyytli 

addımlarla sarayın qarısında toplaan sad adamlara sarı 

gedirdi… 

Masallı, 1987 

332

YA SBR GÖRÜRM, YA DA QBR... 

Tuthatut zamanı qorxu-hürkü camaatın qanına o qdr 

ilmidi ki, htta müharbdn 5-6 il ötndn sonra da 

adamlar hr an sürgün göndrilmk tlaı il yaayırdılar. 

Sibir sözü xalq arasında “gedr-glmz” mnasında ifad 

olunurdu. Bel nql edirlr ki, bizim Muan kndlrinin 

birind müharibdn ikst qayıtmı bir nfr aclıq illrind 

kolxoza sdrlik edirmi. Tkqıç sdr özüyl cbhdn 

“qnimt” gtirdiyi durbinl kolxoz idarsinin pncrsindn 

kndin anbarına, fermasına v n çox da qbiristanlıına 

baxmaa vrdikar imi... 

Günlrin bir günü sdr adti üzr yen gah fermanı, 

gah anbarı, gah da qbiristanlıı “seyr” edirmi. Bu zaman 

kolxoza ba çkmy gln raykom katibi onun kabinetin 

daxil olur. Eitdiyi yava ayaq sslrindın mühasibin 

gldiyini znn edn kolxoz sdri halını pozmadan durbinl 

“nzartini” davam etdirir. Bu mnzry bir xeyli tamaa 

edn katib sakitc soruur ki, bs, ay yolda sdr, de görüm 

baxdıın o yerlrd n görürsn?.. 

Sdr arxaya dönmdn cavab verir ki, vallah, bu gün 

hara baxıram, ya Sibir görürm, ya da qbir. 

Katib soruur ki, bu n sözdür, ay sdr? 

Sdr birdn dönüb katibi görür, saymazyana verdiyi cavaba 

gör boazı quruyur. Qrz, özünü l alıb, deyir ki, ay 

yolda katib, hmi bizim knd qbristanlıında adam çox 

olardı. Yni camaat acından ölnlri dfn edirdilr. Amma 

bayaqdan baxıram, deysn, bu gün kndd öln yoxdur, 

demli, bu adamlar ya anbarı çapıblar, ya da fermanı... Bu da 

o demkdir ki, mn bdbxtin olunu Sibir gözlyir... 

333

El bu dmd kndin kuryeri tövüy-töviy içri 

girir. Tngnfs deyir ki, bs ay sdr, camaat anbarı çapıb, 

budanı da kl arabaları il Üçda dyirmanına aparıblar. 

Sdr deyir: – Day de ki, evin yıxıldı, o budanı toxumluq 

saxlamıdım. 

Sonra üzünü raykom katibin tutub yazıq-yazıq dillnir, 

– Deyirm axı, bayaqdan hara baxıram, ya Sibir görürm, 

ya da qbir!.. 

334

DEYRSN, HARAM YEYM? 

Bizim Xırmandalı kndind stam adında bir qaravolçu 

varmı. Hm trs, hm d çox dindar kiiymi. Halallıa, 

haqqa güvnn bu kii kolxozun ba-bostanını, anbara 

daınan mhsullarını göz bbyi kimi qoruyarmı. 

Günlrin bir günü kolxoz anbarının hytind çuvallara 

doldurulub, bir-birinin üstün qalaqlanmı soan mhsulunun 

qarovulunu çkirmi. 

Arvadı ona günorta yemyi gtirir. stam kii plmd 

süfrni açıb, bismillah ednd görür ki, bs arvad 

evdn soan gtirmyib. 

Balayır arvadını danlamaa ki, ay filanksin qızı, bym 

sn bilmirsn ki, mn bozbaı soansız yey bilmirm? 

Arvad deyir, a kii, vallah-billah, yadımdan çıxıb, indi 

dünya daılmaz ki, kolxozun bir ba soanını götürüb, bu 

günlük günortanı yola versn.?! 

– Bu qdr soan tayasının qarovulunu sn çkmirsnmi? 

stam kii cour. Hikksindn arvadının gtirdiyi yemyi 

geri qaytarır. Deyir: 

– Ay filan-filan olmuun qızı, sn mn yaımın bu 

ahıl çaında haram yedizdirib, dost-dümn yanında xar 

eltdirmk istyirsn? Allah-tala mn bu bir ba haram 

soana gör o dünyada chnnm zabı verr, hökumts 

bu dünyada! styirsn mni bir ba soana gör gedrglmz 

sürgün elsinlr? 

335

QOCA BNNA 

...Yay güni qüruba enirdi. hr sevgililrin intizarla 

gözldiyi axama qucaq açmıdı. llri yorub yola salmı 

qoca bir bnna tz tikilmi yaayı binalarına boylanaboylana 

el bil ns axtarırdı. 

...Gncliyind buralarda hr tini, hr döngni ovcunun 

içi kimi tanıyırdı. 

ndi el bil tamam baqa bir hr varid olmudu. Çiyin-çiyin 

söyknmi nhng v çoxmrtbli binaların 

baı buludlara çatırdı. Buludlar da topa-topa, sanki fzada 

halay qurub, düma yelknlr kimi masmavi smadan asılmıdılar. 

Qocaya tkc o uca göylr tanı glirdi; orada 

saflıq, tmizlik var idi, ora nura blnmidi... Son df göy 

üzün d, hr d babasının ina etdiyi tz mscid minarsindn 

37-ci ild baxmıdı. 

...Baının üstünü ksdirn qara buludlu, fırtınalı, qasır- 

alı günlr zor gücün ayaını günlrin bir günü torpaqdan 

üzdü, soyuq yellr onu doma yurdun qoynundan alıb, qribliy 

apardı... 

...Qulaqlarına hmin günlrin qorxunc uultusu gldi. 

Qoca bnna drindn köks ötürdü: "lahi, yurdu abad elyn 

d insandı, brbad elyn d..." Drin fikirlr qoynunda 

yol azmı adamlar kimi maraı çkib, onu qdim v darısqal 

küçlrdn birin saldı... Küçnin o baından bir ss 

glirdi. Qrinlrin o üzündn qopub gln o ss d saf v 

tmiz göylr kimi ona doma idi, ziz idi... 

..."Allah, Mhmmd, ya li!.." Uaq vaxtı babasından 

eitdiyi bu klmlr qulaında sıra olmudu. Özülünü 

tz qoyduu evlrin divarına ski lifba il yazardı bu 

müqdds klmlri babası! 

336

"Allahın v onun peymbri Mhmmd slavatüllahın 

kömyi il balayıram..." 

El bil bu müqdds klmlr babası il birlikd tikdiyi 

evlri istidn-soyuqdan, axtadan-borandan, rdn-xtadan 

hifz elyirdi. Babası hmi bu sözlri tkrarlayanda 

yorunluuna güc glirdi: "Allah, Mhmmd, ya li!.." 

...Küçnin o baından bir AVAZ glirdi. O avazın sdaları 

altında bir uaq böyüyürdü; o sdaların altında bir qoca cavanlaırdı... 

O avaz yerdn göy ucaldıqca xyalında canlandırdı- 

ı uaqla birlikd lind tutduu krpic parçaları da böyüyürdü. 

Qoca gncliyi il görü tlsirdi, sanki o neç illrin o 

üzünd... lap el bu küçnin o baında qrib diyardan gln 

QOCALIINI qarılamaq üçün GNC v QÜVVTL bir 

olan dayanmıdı... Bu hmin uaın v el qoca bnnanın 

gncliyi idi. Küçnin o baındakı GNC bu baındakı QO- 

CAYA heyrtl, hm d doması kimi baxırdı; GNC babası 

yaındakı ÖZÜN, qoca bnna da nvsi yaındakı ÖZÜN 

yetidi... Hr ikisi yarım sr bundan qabaq itirdiklrin sanki 

bir anlıq qovuub bütövldilr... 

V BÜTÖVLN bdnin içindn bumbuz Sibir 

külyi keçdi... Küçnin o baından gln o avaz el bil yeri-göyü 

lrzy gtirmidi; o avaza torpaın AHI, çemsi 

korlanan bulaın VDA ssi, bar üstünd ksilmi aacların 

NLTS, kiisiz qalan evlrin FRYADI hopmudu... 

...Baçada barım qaldı, drmdim narım qaldı, 

Özüm qürbt diyarda, vtnd yarım qaldı... 

...Sibir soyuu hl d canından çıxmamıdı v n qribsi 

bu idi ki, o soyuqluq Sibir getmmidn, amma Sibirin 

adını eidn gündn canına dolmudu... 

...Anaların nalsin, bacıların aısına, qız-glinin göz 

yaına qarıdıqca sanki o avaz bitib-tüknirdi. 

...Birdn AZAN ssi ksildi, trafa qaranlıq çökdü. El 

bil yerl göy arasında ilahi laq qırıldı... ki nfr qara me- 

in penckli adam gncin qollarını güc-bla il burub, zil qa- 

337

a "emadin" sarı aparırdı... Küçnin o baından daha avaz 

glmirdi, küçnin o baında nianlandıı qızın hıçqırtısı eidilirdi. 

Allahın yerdki zülmlrdn xbri yox idi. "... O axı 

Stalini söymyib!.." Qıza mhl qoymayan adamlar o gün 

onun gncliyini, dincliyini, sevgisini ourladılar. 

...Qoca bnnanın ayaq üst duracaq halı qalmamıdı. 

"Drd varsa, drmanı da var!" Babasının sözlrini xatırladı: 

– "Allah, Mhmmd, ya li!.." Dizlrin azacıq güc 

gldi. Yaddaından süzüln ACI xatirlrin iıında qoca 

bnna hl d yol gedirdi. Küç boyu köhn evlr görnd 

qocanın dodaqları heyrtl pıçıldayırdı. El bil köhn "tanılarla" 

salamlaırdı. 

– Bunu da babamla mn tikmim. 

Hördüyü divarlarda llrinin tanı izlrini görn qoca 

bnna gnclik dünyasına qayıdırdı: 

– llrin var olsun, ay Usta! 

– Yorulmayasan, ay Mhmmd! 

– Allah qollarına qüvvt versin!.. 

Gncliyind n uca yerdn tikdiklri evlrin bacasına 

baxmaı xolayardı. Bacaların tüstüsü evlrin bar-brktindn 

xbr verirdi. Bacalar süfrlrdki qıtlıın ahidi 

idilr... Bacaların da fırtınalı-qasıralı, istili-soyuqlu günlri 

olub. Zülmt geclrd qapılar qfil döyülnd... bacalar 

ivn ssindn diksinrdi. Sahibini qara yellr aparan 

evlrin ocaqları sönrdi, bacalar sahibsiz evlrin damında 

soyuq mzar dalarına bnzyirdi... 

– Evin üzünü gün sarı tik! Gün girn ev azar-bezar 

girmz! – deyrdi babası Mhdi Vli kii. Gün iıına 

salavat çevirrdi. 

...Nuh yyamından qalma dilklri üstünd gzdirdiyi 

sndlr kimi qoruyub saxlamıdı. Sürgünd yegan hmdmi 

bu dilklr olub, bir d baba öyüdü kömyin çatıb, 

ana dili güvncin çevrilib. 

Qürbt diyarın yuxuları da uzun olurmu... 

338

..."ndi evlri kibrit qutusu kimi quradırırlar. Daha 

buralar hristan olub!.." Korolu tüfng çıxandan sonra 

qhrmanlıqdan l çkdiyi kimi, indi o da babadan qalma 

bnna dilklrin artıq yük kimi baxırdı... 

– Yox, yox! Bir parça yer tapıb çpr çkr, ev tikrm... 

Babamın mzarını tapıb, ona badaı qoyaram, – dey 

pıçıldadı. 

Sonra yen tz tikilmi ev-eiklr baxdı. Gözlrinin 

içindn solun v nimda qm boylandı. 

– Görsn, o, bu evlrin hansında yaayır, neç ouluaq 

anasıdır? Blk, nvsi d var? Blk?! Görsn, r 

getdiyi adam kimdir?.. 

Gözlri önündn bir kölg sürünüb yoxa çıxdı. 

"Riyakarlıq edib, dostunu satan, qeyrtini d satar!" 

Kölg ona tanı glmidi. "Allah elmsin!" Allaha yalvarırdı 

ki, da basılan sinsin, yeni bir da çkilmsin! "Vfasız 

dost kölg kimi olar!" deyrdi babası. ıqlı gününd yanında 

olar, qara gününd aradan çıxar... ki cür adamdan arxayın olma, 

dümnin dostundan, DOSTUN DÜMNNDN... Bir 

d deyrdi ki, dünya evini olan tikr, qız sökr!.. 

Qlbind eqdn tikdiyi qala sökülüb tar-mar olmudu. 

– Dayan, qoca bnna! Snin üryindn nlr keçir? 

Xyalında kimi canlandırırsan?!. Mn snin qrib taleyindn 

yazmaq istyirm. Vallah gözlrind el bil qm 

çiçklyib!.. Tale snin qismtin nec rol yazıbmı?.. 

"Drdim-srim yazıya-pozuya sıan deyil ki, ay oul! 

Yazma! Gözlrimdki qm çiçyini drm! Mn qmsizqüsssiz 

yaaya bilmrm daha! Dostun da, yarın da, vfasını 

da, cfasını da gördüm. Düz qırx ildir ki, drdl rikm. 

Qml ortaq dostuq. Tkc onlar mni aldatmayıblar. Mn 

drdin, kdrin dostuyam, yolumu burda baqa dostlarım 

gözlmir ki?! Drdimi danısam, dli olaram! Sn mn dli 

olmaı rva görm, oul!" Qoca bnna birdn ayaq saxladı. 

– Bs bu ev kimindi?.. 

339

Tanımırsan?! Sahibini 37-d tutub sürgün göndrdilr, 

bu evi d o vaxt "tolka" qoydular. Onu babamla tikmidik!.. 

Bax! O balaca evi görürsn?.. Yox! Yox! Onu biz tikmmi- 

ik. Babamla mscid tikirdik onda! Bu ev is... Sahibi mlk 

kimi bir mömin adam idi. Niy bel alçaq tikilib? Deyirm 

axı, sahibi Allah adamıydı. Babama deyirdi ki, Mdi 

Vli, bir vilaytd ki, evlr-eiklr mscidlrdn uca ola, o 

yerlrin adamları da Allahın nzrindn uzaq olarlar... O 

axundun özü bdnzrlrdn, kölg adamlardan yayınmaq 

üçün ba götürüb qürbt gets d, hbs aldılar... Ancaq 

hara getdi Allahın nzrlri üstünd oldu... 

– Bs bu evin yiysin nec, görsn, ona brat verdilrmi? 

Qoca bnnanın qulaqlarına neç illrin o üzündn tanı 

ss gldi. 

Qoca ssin sahibini xatırladı: 

– Halal el, a by, halal el, yoxsa bu hyt-bacanın bir 

gil mer-meyvsin dl vurmaram, halal el by!.. Çox da 

bu evi mnura hökumti verib... Sn özün halal elmsn... 

– Halal-xoun olsun! – Hl d bylik zabitsini itirmmi 

ssin ks-sdası gldi... – Halal-xoun olsun, mirz, 

bu evd – bu hytd oul-qız toyu edsn! 

Ürk geniliyini bylik titulu vermir ki, adama... 

Qızıl kimi kiiydi dil by... Xalası olu Aaslim d 

özü kimi qoçaq adam idi. Sürgün eldilr... Nyin üstünd? 

Zamanın cilov gmirn, "yenilik yaradan" qara yellri 

oullar didrgin saldı, oullar! "Xalq dümni" axtarmaq 

itahası il qıcanmı dilr kiilr parçaladı, KLR!.. 

Kiilr qalmadı?!. Pah, ey qara torpaq, qızıl kimi kiilri 

uda-uda Qızıla dönmüsn! Hanı DL BY?!. EYX 

SDULLAH AXUND?! Hanı namrdlr qan qusduran 

QAÇAQ MOZU?!. 

Özünün v babasının llrinin izlrini gördüyü köhn binalara 

baxdıqca, qoca bnnanın sanki gözlrinin nuru artırdı. 

340

Küçnin o baından eidiln AZAN ssi ona ruh verdi, 

ayaqlarının tpri bir az da artdı. 

Axam dümüdü. Küç qoca bnnanı avaz gln yer 

gtirib çıxartdı. El bil qocanın qaranlıq çökmü üryin 

qfil iıq düdü: 

– Mscid?!. Babamın v mnim llrimin niansini 

yaadan mscid! Demli, haqq-dalt öz yerini tapdı. Bu 

mscidin qapıları müslman bndlrinin üzün açılıb?! 

Balandıı gün babamın barı çatladı. Dedilr, klub edcklr, 

zurna-qaval çalacaqlar... Babam dözmdi bu sözsöhbt... 

V dünyadan könlünd aır bir nisgill köçdü. 

Dfnin gln axundu "RRHMAN"ı ucadan oxuduuna 

gör ora-bura çkdilr, incitdilr. Mn d... hirsimi bo- 

a bilmdim. Tikdiyimiz mscidin qapısını mıxlayan 

adamların qapısını mıxladım... Bu sirri bir Allah, bir mn, 

bir d babamın kölg adam dediyi dostum bilirdi... 

Qoca bnnanı üütm tutdu. Çnlri bir-birin dydi. 

Bu soyuq hardan gldi? Sibirin tayqa melrindn, yoxsa 

kölg adamın içindn?.. Sibir melrind qalan yüzlrl, 

minlrl göz onun dalınca boylanırdı: 

"Bxtvr, sn gedib, öz yurduna çıxdın, vtnin qara 

torpaı da kfndir... Vtnsiz öln kfnsiz ölr! Biz burada 

vtnsiz v kfnsiz ölürük!.." 

Qoca bnna yen mscid sarı boylandı: 

– Krmin çox ükür olsun, ilahi! Gör bura n qdr camaat 

glib?! Ruhun ad olsun, baba! llrinin niansi olan 

mscidin minarsindn yen d Azan ssi glir... Axam azanı. 

Özülün qoyduun ilk daa "Allah, Mhmmd, ya 

li!" yazmıdın. El bil ordan hm d snin ssini eidirm: 

" – Allahın v onun peymbri Mhmmd slavatüllahın 

adıyla balayıram..." 

– Allah, Mhmmd, ya li!... – dey pıçıldayaraq 

qoca bnna mscid – Allahın evin doru addımlayırdı... 

341 

1989

DALARDA ATILAN GÜLL 

(hekay) 

Dalar bir-birindn küskün, drlr ayrı dümüdülr. 

Duman çkildikc yastı tplrd bitn lallr yaz külyi 

nvazil tumar çkirdi. Aaclar, otlar, qular yollar el bil 

hr il olduu qdr baharın gliin sevinmirdilr. Gül-çiçyin 

tri duyulmurdu. tkd meydan kimi açılan örüün 

sinsi ehl islanmıdı. Kndin mal-qarası azaldıqca örü 

yerlri böyüyürdü. 

Knd yolunda qıvrıla-qıvrıla daa qalxan srhdçilr aid 

a "Niva" maını görünürdü. Hr gün inklrini örü aparanda 

ahnaz nigaran baxılarla bu yola boylanırdı. Srhdçilrin 

maınını görnd drdi yen haçalanıb axlndi. Onların 

keiyind durduu srhddn keçiriln qaçaq malı hr 

aparan olundan xeyli vaxtdı xbr-tr yox idi. ndi iki 

iranlı hmyaıdı bir hftdn çoxdu ki, glib evind oturmudu: 

onlar da Vüqarın yolunu gözlyirdilr. Guya ona verdiklri 

dyrli satlıq malın pulu üçün glmidilr. ahnazın da 

sbri gündn-gün tüknirdi: evdrgn qızı vardı. Knd-kskd 

adına söz-söhbt çıxmasından qorxurdu. El özünün 

d gnclik travti itmmidi... 

Üç il vvl ri d evdn çıxıb, srhd – çörk dalınca 

getmidi. Meyidini gtirdilr – guya qanunsuz yolla rana 

keçmk istynd srhdçilr at açıb, onu öldürmüdülr. 

Amma Allah da ahiddir ki, bu da kndinin güzranıdolanııı 

son illr srhdçilrin li il bu taydan o taya, o 

taydan bu taya keçiriln qaçaq malların hesabınaydı. 

yox, güc çox! Cavanların çoxu öz güclrini israf etmk, 

342

yaxı ömür-gün sürmk mqsdiyl Rusiyanın hrlrin 

üz tutmudular. Kndd qalanları srhdin o üzünd yaayan 

azri soydalarıyla laq qurub, çörk pulu qazanmaq 

üçün özlrini oda-köz atırdılar. Ölk müstqillik yoluna 

qdm qoyandan sonra bu da kndinin qbiristanlıında 

cavan mzarlarının sayı artmıdı. Al qırmızı yaylıqların 

balandıı mzar dalarının azı Qaraba torpaqlarının azadlıı 

urunda hid olanların, çoxu is uzaq Rusiyada v yaxın 

srhdd öldürüln cavanların idi. ahnazın ri d qara 

mrmr ba daından hsrtl yola boylanırdı. El bil o da 

hrd yubanan olunun yolunu gözlyirdi. Ba daına 

hkk olunmu klini o, qırx be yaında – xsiyyt vsiqsi 

üçün çkdirmidi. ahnaz o kil baxa-baxa düünürdü 

ki, knd qbiristanlıında tz mzarlar çoxaldıqca 

el bil trafdakı dalar-dalar riyir, vvlki zmtini itirir; 

knd-ksk yetimlir, toy-büsat havası azalır. 

– Seyid qızı, – arxadan knd asaqqalı Hsn kiinin 

ssi onu aır düünclrin qoynundan ayırdı, – sn burdan 

qayıt get, mn onsuz da bu yolu gedirm. nklrini örü 

yerin ötürrm... 

Sonra Hsn kii qbiristana sarı çevrilib ucadan "Fatih" 

deyib, hmd-sur oxudu. ahnaz da ona qoulub, uaqlıq 

çalarından öyrndiyi rbc klmlri astadan söylmy 

baladı. 

– Allah bu hli-qüburda uyuyanların hamısına rhmt 

elsin! – dey Hsn kii ahnazın nigarançılıq yaan gözlrin 

baxdı: 

– Eh, ay qızım, bu iranlı blhlrin ayaı n vaxt bizim 

torpaqlara dyib, çörk atlı olub, biz piyada! Ölüb-itnimiz, 

qazamata dünimiz d az olmayıb. Bir mmlktd 

ki, Allahın Quranına yalandan and içil, möhürü-tsbehi 

hrraca qoyula, orada n fitn-fsad desn olar... H, Seyid 

qızı, qayıt ev, inallah, Vüqar qayıdıb glsin! Bir 

d onu o iranlılarla qaçaqmalçılıq elmy qoyma!.. 

343

Seyid qızı – onu bu kndd hamı bel çaırırdı. Dünyagörmü 

Hsn kii ömrünü gah dada, gah da aranda 

keçirmidi. Fikri-zikri evd qalmı ahnazın el bil üryindn 

hay verdi. Odur ki, ahnaz Hsn kiiy "sa ol" 

deyib tlm-tlsik ev döndü. Qızı da oyanmıdı, “qonaqlar” 

da. Ana qızının ynindki tz paltara gözucu nzr 

salıb, qa-qabaını tökdü. Göz-qaının iarsiyl acıqlanıb, 

"get bu paltarı çıxart!" – dedi. Ancaq Ceyran anasının bu 

him-cimin mhl qoymadı. ahnaz onun saymamazlıına 

tab gtirmyib dillndi: 

– Ceyran, heç o münni Röyadı, ndi o da bu cür geyinmir, 

ndamın çöld-bayırda qalıb, içri keç, üst-baını 

dyi!.. 

Ceyran lal-dinmz otaına çkilib, nimda ev xalatını 

geyinrk eyvana çıxdı. Anası bu df d onun çılpaq budlarını 

görüb qıqırdı: – O mirasa qalmıın düymlrini 

yaxı balaya bilmirsn?! 

– Eey, neynim, ay ana, addım atıram açılır, alvar da 

geymy qoymursan!.. Camaatın qızları istdiklrini geyinirlr... 

Piruz adlı gnc eyvandan gözl da mnzrlrini seyr 

ed-ed arabir Ceyranı da orun-orun süzürdü. Bir az vvl 

hdiyy gtirdiyi libasın Ceyrana çox yaradıını söylynd 

gözlrinin içi d gülürdü. Siqaretin drin qüllab 

vurduqca hiylgrlikl gülümsünn o gözlr tüstü içind 

görünmz olurdu. Ananı narahat edn o baxılar qızı xohal 

edirdı. 

... Shr yemyindn sonra sah müvkkili glib iranlı 

cavanlarla xlvt guy çkildi. Sah müvkkili polisdn 

çox qssaba oxayırdı. Ehtiyac v sıxıntı içind yaayan 

knd adamlarının mal-qarasını su qiymtin alıb, gizli yolla 

srhddn ötürürdü. Qaçaqmalçılıqla mul olan iranlı 

“qonaq”larla mxfi söhbti baa çatandan sonra sah müvkkili 

çıxıb getdi. Onun ardınca iranlılar da çıxdılar. Cey- 

344

an qonaq otaına keçib, onların gtirdiyi videokasetlri 

götürüb, bir-bir gözdn keçirdi. Anasının bulaqdan su gtirmy 

getdiyini görüb, arxayın oturub striptiz göstrn 

qızların rqsin tamaa etdi. Sonra Piruzun ona hdiyy 

verdiyi axam paltarını geyib, videofilmdki qızların rqsini 

yamsılamaa baladı. 

... Dalı bulaqda ahnaz qonu glinlrdn birin qulaq 

asdıqca çox hycanlanmıdı. Glinin ri randan "mal" 

dey gtirdiyi eyi Bakıda yerbyer elmk istrkn yaxalanmıdı. 

– Boyun-boazımın qızılını, barmaqlarımın üzüklrini 

dyr-dymzin satdırıb, pul göndrdim, tki hbs dümsin! 

llrl qaıq-qaıq yıdıını bir günd çömçyl 

daıtdı. Allah ranı viran qoysun! – glin qarı elyely 

ahnazın evin sarı baxdı. El bil ora ran idi. Sonra 

hmin glin mnalı-mnalı ahnaza baxıb dedi: 

– Bu gli-gediin biz faydası yoxdur! Bel gets, 

kndd ninki olanlar, qızlar da cayıb, n çkck, tiryk 

atacaq, narkoman olacaqdır. 

ahnaz onun ny eyham vurduunu bils d dinmzc 

dayanıb, söhbtin qulaq asırdı. 

– Bilirsn, Seyid qızı, Kosaxan drsinin knarında tz 

bir ev var. Deyirlr, sahibi aillikc Rusytd yaayır. 

Evin açarı düüb bizim uçastkovının lin. O da döndrib 

oranı hırroxanaya. randan glnlrdn pul alıb, ayaıürükn 

qadınlar gtirir ora. Dd-babaların qoruyub mant 

qoyduu namus da indiki alver zmansind ucuzlaıb, 

it-piiy tök olub!.. Bu iranlılar da el bil qadın tamarzısıymı. 

Bizim qız-glinlr görmmi kimi baxır lap... 

ahnaz n fikirldis, tez evin döndü. Su qablarını 

hyt qapısından içri qoyub, dllal bigil getdi. Onu tapıb 

yanıbalalı iki inyini sabah mal-qara bazarına aparıb 

satmaını xahi etdi. Xobxtlikdn ertsi gün bazar idi. 

Çünki mal-qara bazarı yalnız bazar günlri olurdu. O yaz 

345

shri dllal bi yük maını il glib ahnazın yanıbalalı 

inklrini bazara apardı. ahnaz bo tövly baxa-baxa 

kövrlmidi. Tövlnin qarısında hörüklnmi khr at 

ahnazın qmli halına kinyirdi. El bil at sahibinin üryini 

sıxan drd rik olmaq istyirdi. Ceyran eyvanda 

durub anasına trs-trs baxırdı. Ona el glirdi ki, qonaqların 

ötn axam ev glmmsinin sbbkarı anasıydı... 

– Qızım, snin n yaın var, bel lata olubsan?! 

Deyiklin uada itkin düüb. Allah yolunu açıq etsin, blk 

d qayıdıb gldi!.. 

– Öldüsü-qaldısı bilinmyn bir adamın yolunu gözlmk 

el bilirsn, asan eydir? Sevib-sevilmk haqqımı ki, 

limdn almayıblar... Odey, mnim sinif yoldaım Aybniz, 

göydrli Orduxan minin qızı Tbrizli bir olana r 

gedib! Snin bynmdiyin iranlılar ona Sumqayıtda bir 

toy ediblr ki, heç Azrbaycanda elsi olmayıb!.. 

– Snin hayıl-mayıl olduun bu cavan olanların heç 

birindn gözüm su içmir. Allah bilir, qardaını yoldan çıxarıb 

n blaya salıblar. Uaq glib çıxmadı. Qoy Allaha 

acıq getmsin, bu sırtıq “qonaq”ları evdn qovacaam... 

– Sn... Mnim xobxtliyimi istmirsn, ana! gr 

mni sevdiyim birin vermsn, ona qoulub qaça bilcyim 

günü d yaddan çıxarma! 

ahnaz qızından bu sözü gözlmdiyin gör n deycyini 

bilmdi. Duruxub yen bo tövly baxdı. ki samal 

inyinin lindn çıxdıına tssüflndi. 

– Ay Seyid qızı, drdin üryim, varınsa mn bir kasa 

süd ver! 

Qızının son sözündn özünü el itirmidi ki, yuxarıbalı 

Snm qarının hyt n vaxt gldiyindn ahnazın 

xbri olmamıdı. Doluxsunsa da özünü l aldı. mcklri 

dolu görünsün dey sübh öynsi inklri samamıdı. 

Düünürdü ki, ka saaydı, o cür inklr onsuz da mütri 

gözündn yayınmazdı. 

346

– Bayaqdan üç-dörd qapıya getmim, – dey Snm 

qarı gileylndi; bu ran xarabanın yolu açılandan hamı 

aartısız qalıb! Bir kasa süd tapmıram ki, a biirim. Bu 

srhd açılalı kndimizin brkti d göy çkilib... 

ahnazın dili glmirdi ki, desin o da inklrini satıb. 

Ötn axam öynsi sadıı südü d trslikdn biirib, qatıq 

çalmıdı. N fikirldis, kasanı Snm qarıdan alıb, eyvana 

dvt etdi. Qızını knara çaırıb qulaına ns pıçıldayıb 

kasanı ona verdi. Sonra özü d eyvana qalxıb, Snm 

qarını söhbt tutdu ki, Ceyran glncn baı qarısın. 

Ceyran Hsn kiigil gldi. 

– Bs sizin samal inklriniz n olub? – dey Hsn 

kii tccübl sorudu. 

– Shr tezdn dllal bi glib inklrimizi bazara 

apardı. Südü Snm qarı üçün aparıram. Biz glib, anam 

da onu libo qaytarmaq istmdi. 

– Ananı hmi eit, bu kndd Seyid qızı kimi glin 

çox azdır. Qardaından ötrü yaman nigarandı... Allah Vüqarın 

tezlikl qayıtmasına yardımçı olsun! 

Hsn kii istdi desin ki, gr anan inklri satdırırsa, 

demk, qardaının baında ns bir i var?! Demdi, drindn 

ah çkib susdu. Ceyran da saollaıb getdi. El bil H- 

sn kiinin ahı isti meh dönüb onun üzünü qarsamıdı. 

Evlrin çatanda sifti pörtmüdü. Snm qarı n südün 

hardan gtirildiyindn, n dahnazın yanıbalalı inklrini 

satdırmaından xbr tutdu: – Allah sni muradına qovudursun, 

qızım, – dey Ceyrana dua eldi. 

– Seyid qızı, snin d Vüqarın glsin, üzün gülsün, day 

mn d gedim, vaxtdır! 

ahnaz qarını plddn ötürüb, geri döndü. Qızının bayaq 

dediyi sözü unutmamıdı: – Bu Snm qarının nianlısı 

lli il bundan vvl müharibd itkin düüb, hl d yolunu 

gözlyir, bu güncn ümidini üzmyib... 

Ceyran anasının ny eyham vurduunu bilib, sözünü 

ksdi: 

347

– Ay allah, gör doma anam mn n arzu edir?! Sn o 

keçmi qızlarla indikilri bir tutma! ndiki knd qızları 

rb, ingilis, farsa r gedir. Gedir ki, insan kimi xo 

gün görsün... Axı n var ey bu da yerind, qaz yox, iıqlar 

da gec-gündüz sönür. Ara-sıra toylara gedirdik, o da 

qht çıxıb! Camaatın qızının soraı randan-Turandan 

glir, sns mni Snm qarıya tay edirsn... 

– Ks ssini utanmaz! Axı hansı ana öz qızının evd 

qalıb un çuvalına tay olmasını istyr? Sn heç ayrı millt 

r gedib, sonra kor-peman ata evin dönn qızlarla 

hmsöhbt olubsan? O cür alçaldılmı, namusu be paralıq 

olmaqdansa, evd qalmaq yaxıdır! Sn heç bilirsn o gözqa 

etdiyin olan hansı yuvanın qurdudur, n il mul 

olur? Blk, onların ucbatından qardaının üzün illrl 

hsrt qalacaıq. çlrini tiryk qurutmu bu bevd qonaqların 

ikisi birin dymz! Bir d aman-zaman birc qızımı 

gözümdn uzaa qoymaram getsin... 

– Mn d cavanları qeyb çkiln bu da kndind qalıb, 

dul kiiy r gedn qızlardan olmaq istmirm, eit 

v agah ol! 

*** 

Günortadan sonra dllal bi glib, inklrin pulunu sayıb, 

ahnaza verdi: "Xeyir ilr xrclysn!" – deyib 

getdi. Axamüstü qonaqların hr ikisi keflri kök, damaqları 

ça qayıdıb, "Vüqardan n xbr var?" – dey sorudular. 

Ana-bala onlara baxıb, balarını buladılar. 

– Hl bir xbr yoxdur... Bir azdan onların qaldıı qonaq 

otaından Ququun "Ayrılıq" mahnısının ssi trafa yayıldı. 

ahnaz o yanıqlı, kövrk, hsrt dolu ssin sdaları altında 

rini xatırlayırdı, olu Vüqarın, qızı Ceyranın uaqlıq 

çalarını gözlri önünd canlandırırdı. "Aman ayrılıq!. Bu 

ayrılıq mn nec don biçibmi, ilahi? Ceyran o ssin sehrin 

348

düüb, xyalında glin köçürdü. Baına gül-çiçk spirdilr. 

Sonra xyallarının qanandından enib, Ququu "görmk" bhansiyl 

qonaq otaına keçdi. Ekranda Ququ bu df qmli 

fars mahnısı oxuyur, hm d mavi gölün qoynunda tnha 

qalmı Qu quu kimi süzürdü. Piruz Ceyranı görck ayaa 

qalxıb, saxta nzaktl yer göstrib dedi: 

– Gl, Ceyran xanım, gl burda yl, rahat bax! Hl 

bu kasetda Homeyra, Leyla var! Sn hl Mshtini görmyibsn! 

ndi onların çoxu randa yaamırlar. Bu kasetlri 

qohumlarımız Amerikadan, Almaniyadan gizlinc gtiriblr. 

Bunların el mahnısı, el rqsi var ki, bu vaxta 

qdr n eidib, n d görübsn. 

... Mtbxtd ahnaz bir lind çaydan, bir lind dllal 

bidn aldıı pullar kövrlib fikr getmidi: "Xeyir ilrd 

xrclysn!" binin ssi qulaqlarından getmmidi. 

"Tki Vüqar sa-salamat qayıtsın. Onun yolunda canımı 

bel sirgmrm, ya Aamın cddi, niyyt edirm, olum 

glsin, bir d onu srhddn o taya qoymaram keç, gr 

sözüm baxmasa, gözlrinin qarısında üstüm nöyüt töküb, 

özüm od vuraram!.." 

... Tz dm almı çaydan süzüb, “qonaq”lara gtirdi. 

ranlı “qonaq”lar onun zhmindn çkinib, musiqinin ssini 

qısdılar. ahnaz xalatının yan cibindn çıxardıı pulları 

qonaqların qarısına qoydu. Qonaqlar sual dolu baxılarla 

gah ona, gah da Ceyrana baxırdılar. 

– Olum çox gecikir, Allah bilir, tifilimin baına n 

xta glib! Anaların üryin bel eylr qabaqcadan damır, 

yuxularımı qarıdırram. Siz bu pulları götürüb, gedin! 

gr oluma verdiyiniz eyin dyrini ödmirs, rimin 

tüfngini, atını, evi bel satıb ödyrm... 

Hmi qızını orgözlükl süzüb, yalançı aiq rolunu 

mhartl oynayan Piruz heyrtl dillndi: 

– Allah-Allah! Biryolluq deyin ki, bizi evinizdn qovursunuz 

d!.. 

349

ahnaz soyuqqanlıqla cavab verdi: 

– Nec istyirsinizs, el d baa düün! Bura knd yeridir! 

Böyük hr-zad deyil. Kiisiz evd qonaq saxlamaq 

adtimizd yoxdur!.. gr niyytiniz Vüqarı gözlmkdirs, 

rayon mrkzindki mehmanxanaya gedin, orada qalın! 

– Amma Vüqar biz glnd mn öz anamı-bacımı ona 

etibar edib, rdbildn Tbriz, Tbrizdn sfahana gedirm. 

Günlrl evd olmuram. Alıma heç ayrı ey d gtirmirm. 

Çünki biz onu özümüz qarda bilirik... 

ahnazın sbri tüknirdi, onun sözünü ksib, üryini 

boaltdı: 

– A bala, bilirsiz n var? Mnim olum heç siqaret 

çkmirdi. Amma indi ona satmaq üçün verdiyiniz zhrimara 

alud olub. gr tutulub-els, heç yadınıza da dümyck... 

Ceyran anasına yalvar-yaxar edib, sakitldirmy çalıdı: 

– Yaxı deyil, ay ana! Bir-iki gün d gözl! Vüqar glib, 

qonaqları burda görms, bizdn inciyr... 

– Sn get öz otaına! Aır otur, batman gl! – deyib 

ahnaz qonaq otaından sbi halda çıxıb, mtbx getdi. 

– Siz anamdan incimyin, qardaım yubandıına gör 

hirslnib! – dey Ceyran tlala yır-yıı elyn qonaqlara 

baxdı. 

Piruz onu hiylgrcsin süzüb gülümsündü: 

– Sn narahat olma, Ceyran xanım, Vüqar gln kimi 

bu knddn gedn deyilik. gr könlün ists, bizim getdiyimiz 

ev gl bilrsn. Bu tbrizli dostumuzun da sevgilisi 

ora glir. Ötn gec orda görüüb, hd-peyman balayıblar. 

Adı Telnazdı. Gözl rqs edir. Vüqar pullarımızı 

gtirsin, Telnazla sni buradan götürüb, dünyanın o baına 

apararıq... 

Getdilr. Ceyran o axam anasıyla birc klm d ksmdi. 

Ertdn otaına çkilib, çarpayısına uzandı. ahna- 

350

zınsa o gec yuxusu r çkildi. Shri dirigözlü açdı. 

Gündüz fikir içind gzib-doladı. li idn soyumudu. 

Ev-eiy sımırdı. Qlbini qrib hisslr çulalamıdı. 

... V bir yaz gecsi fikir yorunluu onu taqtdn saldı. 

Drin yuxuya getdi. Yuxusunda meyv aacına dırma- 

an gnc ahnazı gördü. Sonra qonu kndd sevdiyi gnc 

olan çiynind tüfng glib onu aacdan atının trkin götürüb 

qaçırırdı. Dünyanın n hündür aacı bildiyi o meyv 

aacı getdikc kiçilib, yoxa çıxırdı. At kinmsin yuxudan 

oyandı. Burnuna kskin tir qoxusu gldi. Oyanan kimi 

tez Ceyranın otaına cumdu. Qızın yataı bo idi. Ceyran 

anasının bynmdiyi o açıq-saçıq libasla birlikd yoxa 

çıxmıdı. 

– Mn rhmin glsin Allahım, yoxsa qız o axmaqlara 

qoulub qaçıb?! 

Otaqları bir-birin vurdu. Olu Vüqar üçün ayırdıı 

yan otaın divarından rindn qalan ov tüfngi asılmıdı. 

ahnaz tüfngi götürüb sinsin sıxdı. Hr il Novruz 

bayramında – ilaxır çrnb axamı ri uaqlarına v ona 

tüfngl havaya at açmaı öyrdr, atfanlıq etmyi 

xolayırdı... Geyinib, tüfngi çiynin aıraraq hyt endi. 

Khr at onu görck ayaqlarını yer döydü. Bulaq üstünd 

qonu glinin söhbtini xatırlayıb, sonra sah müvkkilinin 

ey-irt oylaına döndrdiyi ev hansı yolla gedcyini 

düündü. Atın üstünd yanpörtü oturdu. Hytdn çıxanda 

gec yarıdan keçmidi. At xo tir iyinin izin dü- 

üb ahnazı Kosaxan drsin sarı apardı. Kndin iıqları 

çoxdan sönmüdü. Ancaq drnin knarındakı evin pncrlrind 

gur iıq yanırdı. Tül prdli pncrlrin birind 

rqs edn iki çılpaq qızın kölgsi görünürdü. ahnaz sssiz-smirsiz 

da hasara yaxınlaıb, hyt boylandı. Benzinl 

ilyn generatorun ssi eidilirdi. Atın üstünd qalxıb 

hündür hasardan hyt keçdi. Pillknl ikinci mrtby 

qalxıb, giri qapısının lcyini yoxladı. Qapı arxadan 

351

kilidlnmidi. Aynabndin çıxıntısından tutub, li il çatdı- 

ı pncrlri bir-bir yoxladı. Hamısı içridn balanmıdı. 

Yalnız tnbi trfd xfif sn mehin tsirindn yellnn tül 

prd tklay pncrnin açıq olduunu bildirirdi. 

vvl geniekranlı televizor göründü. Orada sarıın 

qızlar rqs ed-ed bir-bir paltarlarını soyunub, çılpaq bdnlrini 

göstrirdilr. Xalı dönmi otaqda mxmr mütkklr 

dirsklnn iranlılar sulu qlyan çkirdilr. Ekranda 

striptiz göstrn qızlara gözlrinin ucuyla da baxmırdılar. 

Onlar canlı striptiz göstrn v musiqinin ritmindn 

çox içdiklri rabdan mst olan, qaraqa, qaragöz 

qızlara tamaa edirdilr. Saçları üzlrin daılmı bu qızları 

doma anaları bel tanıya bilmzdi. Ancaq heykl kimi 

da sütuna söyknmi li tüfngli ahnaz tanıdı. Az qaldı 

alı baından çıxsın. Bu çılpaq qızlardan biri onun Ceyran 

qızı, o biri is iki qardaı narkotika qurbanı olan Telnaz 

idi! Birdn Telnazın ayaı burxuldu. Sntirly-sntirly 

da sütundan yapımaq istdi. li ahnazın çiyinlrin toxunub 

diksindi. Yuxu görürmü kimi gözlrini yumub, 

tkrar açdı. ki addım geri çkilib dölrini llri il tutub, 

qıqırdı: 

– Vaxseyy, Ceyran, anan!.. – Bdninin aaı hisssini 

örtmk üçün tül prdni çkib özün bürüdü. Amma tül 

prd d onun lüt ndamını gizld bilmdi. 

Qlyan çkn cavanlar keçmi ran hökmdarları kimi el 

yerlrind donub qalmıdılar. Ceyran srxo addımlarla yeriyib, 

yataın üstündki a örpyini çılpaq bdnin bürüdü. 

Yalnız televizorda striptiz göstrn qızlar öz ilrindydilr. 

Onların bu dünyada çkincklri adam yox idi. ahnazın 

gözlri birdn qızının büründüyü örpyin üstünd qan lksin 

satadı. Ananı dht bürüdü. Bu qan lksini görn ana 

qızının qızlıq lyaqtini itirdiyini anladı. 

– Namussuz, sn anlamadın ki, namus qadının ba tacıdır. 

Sn öz tacını ldn vermi bir lçrsn... 

352

Piruz dizlri üst qalxıb, sinsini qabaa verdi. Söz demy 

macal tapmamıahnaz hikkyl tüfngi ona tuladı: 

– Ay binamus, de görüm, olum siz qonaq glnd 

snin ana-bacının namusunamı satamıdı?! 

Tüfngin ttiyini n vaxt çkdiyini bilmdi. Drnin 

dibind olan bu tz evdn at ssi bomba kimi partladı. 

kinci at televizorun geni ekranında çılpaq bdnlriyl 

striptiz göstrn sarıın qızlara açıldı. Bu dfki partlayı 

ssi lap güclü oldu. Ev silklndi. Dr aaı diyirlnn 

böyük da parçası hasarın yanındakı atı hürkütdü. At dal 

ayaqları üst qalxıb kindi. Dalarda ks-sda vern gülllr 

el bil srhd kndinin GÖZ daına atılmıdı. Knd 

susmudu, dalar-drlr qulaını klmidi. 

çrid o biri gnc is ahnazın ayaqlarına yıxılmıdı: 

– Mni öldürm, and olsun, o bir olan Allaha, istsn 

qızınla evlnrm. Kbin ksdirib, özüm halal arvad edrm 

onu! Ancaq mn qıyma! Al götür verdiyin pulları da! 

Mnim n anam var, n d bacım. Sn mn ana olarsan... 

– dey-dey alayıb göz yaı tökürdü. 

Tül prdy bürünmü Telnaz el bil yuxudaydı. Gncin 

sözlrindn diksinmidi. Qorxa-qorxa gah li tüfngli 

ahnaza, gah da qoynunda bir geclik xo anlar keçirdiyi 

tbrizli gnc baxırdı. 

– Bs mn, mn nec olacaam? Axı sn mni alıb, 

özünl aparacaına söz vermidin, ay rfsiz! Snin kimi 

qorxaın arvadı olmaqdansa, ölmk yaxıdır. Birdn gözlnilmz 

bir sıçrayıla ahnazın içri keçdiyi tklay pncrdn 

özünü gecnin qaranlıq qoynuna buraxdı. ...Ora 

drin UÇURUM idi. 

Telnazın bu hrkti ahnazın qlbini zrr qdr d 

soyutmadı. Evdn ovuclayıb götürdüyü gülllrdn çevik 

bir hrktl tüfngin ocaqlıına qoydu. Gözlrini qırpmadan 

dalbadal daha iki at açdı. Bu iki atdn biri onun 

doqquz ay btnind gzdirib, dünyaya gtirdiyi qızını b- 

353

diyyt qovudurdu. Ceyranın bdnin bürüdüyü a örpk 

sürüüb düdü. ahnaz aır addımlarla ona yaxınladı... 

Dizlrini yer atıb, qızının baını qolları arasına aldı: 

– Örpk bizim baımızda olur, qızım, – dey pıçıldadı 

v balasını barına basıb hzin-hzin lay-lay dedi: 

Dalar daımdı, mnim, 

Qm ortaımdı mnim. 

Dindirsn qan alaram, 

Yaman çaımdı mnim.... 

2001-2004 

Masallı hri 

354

TOK QAFAR 

Deyirlr, hr ksin öz alın yazısı var. Amma çox t- 

ssüf ki, tale ilahsinin zrif li yazılan o sirli-soraqlı 

yazıdan biz bixbrik. Bzn uurumuza kdr-qüss tu 

glnd “Olacaa çar yoxdur!”, “Alnımıza n yazılıb, 

onu da görcyik!” dey özümüz tskinlık verib, tslli 

tapmaa çalıırıq. Bel anlarda qismtimiz kor-koran 

boyun ymkl zamannin neç-neç baabla adamlarının 

eybcr mllrin göz yumuruq... V günlrin bir 

günü gözümüzü açıb görürük ki... 

Bli, el bel günlrin birind bizim hrin iıq idarsin 

nazirlikdn ixtisar göndrildi. Müdir Dönmz Dmirov 

içilrin siyahısını nzrdn keçir-keçir drin fikr 

qrq olmudu. Onunla üzbüz oturmu cavan katib bir 

lind qırmızı qlm tutmudu, o biri lind xaricd istehsal 

olunmu dodaq boyası... 

– H, xanım qız, yaz, – dey müdir, nhayt, sükutu 

pozdu, – sah mühndisi Qafarov Qafar... 

Katibnin yerindn sıçrayıb qfildn çıırması müdirin 

sözünü azında yarımçıq qoydu. El bil katibnin uzun, inc 

barmaqları güclü elektrik cryanına toxunmudu. 

– Vaxsey, deysn, axı o cncl adamdı... 

Katib qız o qdr hycanlanmıdı ki, özünü itirib 

qırmızı qlml yazdıını qırmızı dodaq boyası il pozdu: 

– Hl adını yazanda adamı tok vurur, gör idn ixtisar 

olunduunu bils, n qiyamt qoparacaq!.. 

– Axı, mn onu qoyub baqasını nec ixtisar edim? Yen 

mn simsar adam Qafardı... Qohumuq... Onu saxlayıb, 

baqasını ixtisar etsm, deyrlr qohumbazlıq edirm... 

355

– Mgr siz onun, tok olduuna übh edirsiniz? 

Dönmz Dmirov xfifc gülümsündü: 

– Tok olsa da, müqavimti zifdir, yuxarılarda dayaı 

yoxdur!.. 

Katib naz-qmzyl çox canıyananlıq etdi, müdir az 

eitdi. 

– Mn d Dönmz deyrlr! Vssalam... 

... Bir neç gün keçmmidi ki, katib xanımın barmaqlarından 

giziltisi çkilmmi elektirik cryanı Dönmz 

Dmirovun bdnin lrz saldı. 

Özün Dönmz deyib sinsin döyn müdiri el bil 

yuxarıdan yüz sksn drc bucaq altında geriy döndrmidilr. 

Sn dem, ixtisar söhbtini eidn kimi Tok Qafar 

cumub nazirliyin kadrlar idarsin, bir hngam salıb ki, 

gl görsn... Ss-küy nazirin qulaına çatıb. 

O da acıa düüb, id verdiyi nöqsanlara gör 

Dönmz Dmirovu vzifsindn azad edib, onun yerin d 

Qafar Qafarovun özünü layiqli namizd bilib. 

... ndi siz kimdn deyim, katib qızdan. Elektirik 

cryanının hr gün canına salacaı giziltilrdn qorxubündiyindn 

drhal riz verib baqa i keçdi. Bli, o 

gündn tz müdiri familiyası il deyil, lqbi il tanıdılar. 

“Tok sizi qbulunda gözlyir!”, “Tok tapırıq verib”... 

Elektrik naqillri il ilyn zamanı hr df “tok” 

vurması can almasa da, bknin n tcrübli, qocaman 

montyorları bel canlı “tok”dan çkinirdilr. Htta Tok 

Qafar onların hüquqlarını pozanda bel dözürdülr. Hamı 

öz arasında giley-güzar edib: “Dönmz Dmirovu “vurub” 

mldn adam biz n baxır?!” demkl öz acizliklrin 

brat qazandırırdı. Tok lqbi Qafar Qafarov üçün mlubedilmzlik 

simvoluna dönmüdü. Baqa müdirlr kimi 

Tok Qafarın da sadiq laltıları vardı. Hr idard hrgah 

bellri olmasaydı, görsn, müdirlrin ii nec olardı?! 

356

– Yoldalar! Cmiyytimizd rüvtxorluq saalmaz 

yara da olsa. Biz onunla mübariz aparmalıyıq... Mn 

inanıram ki, rüvtxorluun lv olunacaı gün tarix dü- 

ck! V biz sizinl n böyük dümnimiz üzrind çalacaımız 

qlbni hr il bayram kimi qeyd edcyik... 

Sürkli alqılar bknin qırmızı gü adlanan iclas 

salonunu baına götürdü. 

...Damaındakı bahalı siqaretdn, yldiyi yumaq 

kreslodan, tz katibsinin gözlliyindn zövq ala-ala Tok 

Qafar gündn-gün iirdi. 

Adtn, hr tz müdir glnd özü il brabr idary 

yenilik d gtirir. 

Tok Qafar da bu nnni pozmadı. bknin hesabına 

tikiln yaayı binasında nazirlikdn yoxlamaya gln 

müfttilr üçün beotaqlı “qonaq evi” yaratmaq ideyasını 

hyata keçirdi. Heç ks cürt edib Tok Qafara demdi ki, 

yaayı binası hara, “qonaq evi” hara? Axı hrd qapısı qonaq 

üzün hsrt qalan tz mehmanxana kim üçün tikilib? 

lbtt, çoxunun üryindn keçirdi bu sual... Çünki 

altı-yeddi nfr ail üzvü olan içilr Tok üçotaqlı, dördotaqlı 

mnzillrin açarını verdi... Amma beotaqlı “Qonaq 

evi”n illrl qonaq üzü gördü, n d mnzil növbsind 

dayanan baqalarına verildi... Üstlik müdir “Qonaq evi” 

üçün idarnin hesabına aldırdıı tz mebellri, xalıxalçaları 

öz evin göndrirdi. Oranın tmiri üçün ayrılan 

pulları hzm-rabedn keçirirdi... zab-ziyytsiz, zhmtsiz 

qazandıı var-dövlt Tok Qafarı mst elyirdi... claslarda 

rüvt “qara yara” dey-dey özü rüvtxorluq xstliyin 

tutuldu, bu “xstlikl” gnclik illrindn ürcah 

olduu bütün yaralara çar tapdı. Rayonda hörmt-izzt 

sahibi oldu. ndi qlbind daha böyük kabinetlrd oturmaq 

itahı yuva salmıdı. bkd yüksk elektrik cryanı 

altında insan tri hesabına qazanılan pullar sistemli 

kild rüvt mnbyin çevrilirdi. 

357

Tok Qafar dairvi hrkt edn rüvt mexanizmin 

ardıcıl qoulsa da, paralel xtlrl yuxarıdakı himaydarına 

balıydı... 

Dnizin a balıını, a balıın qara kürüsünü... vaxtıvaxtında 

sürücüsüyl Bakıya yollayırdı. Bir df cavan sürücünün 

lindn qatıq bankası yer düüb sındı. Sn dem 

qatıın içind zint yaları varmı... Bu sirr bütün rayona 

fa oldu... Amma Tok sudan qupquru çıxdı. Heç n olmamı 

kimi iin davam etdi. 

V günlrin bir günü – Novruz bayramı rfsind 

Tok Qafarın özünü d tok vurdu. Eitdi ki, beotaqlı “Qonaq 

evi” hrd soial daltin brpası il laqdar hansısa 

Evsiz Eiksizova verilir. 

– Nec yni “Qonaq ev”lrinin lvi bard yuxarıdan 

srncam var? – Telefon xttinin bu baında nec nr 

çkdis, o baında mnzil komissiyasının sdrini el bil 

elektrik cryanı yerind qurutdu. 

Ömrünün on ilini ev növbsind itirn Evsiz Eiksizovun 

üzün tale ilahsi birinci df idi ki, gülümsyirdi. 

Lakin bkdn trafa yayılan yüksk grginlikli elektrik 

cryanı ümidverici tbbssümlrini dodaındaca dondurdu. 

Tok Qafar tez laltısı li yriyevi kabinetin çaırdı. 

Tcili idarnin hmkarlar ittifaqının keçmi tarixl qrarını 

hazırlatdırdı. 

– Bu mnzili çoxdandır ki, sn vermyi düünürdüm. 

Amma order almaq üçün grk RK sdrin 2 min 

manat irinlik versn... 

– Verrm! – li yriyevın lind rüvt alıb-vermk 

su içimlik kimi i idi. 

Bu gizli mliyyatdan mnzil komissiyasının sdri 

xbr tutsa da, tok lqbinin Qafara bs yer verilmdiyini 

xatırlayıb susdu. 

Evsiz Eiksizova “Qismtin belymi, bir az da sbir 

et!” – dey tslli verdilr. 

358

Kim bilir, blk, hamı kimi o da el bilirdi Tok Qafarın 

alnına elektrik dirklrind gördüyü “l vurma, 

öldürr!” sözlri yazılıb... 

Amma mn inanmıram ki, taleh ilahsi insan olunun 

alnına bel dhtli sözlr yazsın! Axı deyirlr, taley 

hökm etmk, onun ıltaqlıına sbir edib dözmkdn daha 

yaxıdır. ndi görürsünüz, qismt belymi demkl neçneç 

üzüdönük zman adamlarının pis mllrin göz 

yumuruq... 

V günlrin bir günü gözümüzü açıb görcyik ki, 

Tok Qafar kimi baabla adam htta deputat kürsüsün d 

qalxıb!... 

Masallı, yanvar 1989-cu il 

359

ÇM UMLAYAN DRD 

…37-C LN ADAMI 

“At cildind, qu cildind, aac cildind 

nanıram hrmizin bir sehrimiz var...” 

Xalq airi Sabir Rüstmxanlı 

Alatoran düünclrin qoynunda yaadıım hyat igncdir; 

geclr sksk içind yatıram, gündüzlr oyananda 

duyularım dil glib, mni tnhalıa çaırır. Bilmirm, 

mnmi keçmidn glmim, yoxsa son vaxtlar iblisan 

fitn-felindn qorxub-çkindiyim adamlar? lan vuran ala 

çatıdan qorxar deyiblr. Hrdn mn el glir ki, küçd lap 

ilk df rastladıım adamı bel çoxdan tanıyıram. Rngli 

jurnalların üz qabıından, tv kanallardan, qzetlrin pullu 

reklam shiflrindn, yolboyu – seçki plakatlarından, gülgül 

mn boylanıb, SS istyn, bu zman qhrmanını 

haçansa, a-qara fonda görmüm. Siması kimi davranıı, 

danııı yaddaımı qurcalayır. Öz saymazyana söz-söhbti 

il böyük-kiçiyi l salan peysri youn bu mmuru da hardasa 

görmüm. El bil rhmsizliyi il kimis yamsılayıb, 

tqlid edir. Blk dd-babadan prsti etdiyi Stalini? 

Üstlik, tntnli sözlrl yazılan üarlar, sürkli alqılarla 

veriln vdlr, boazdan yuxarı deyiln salıqlar, 

htta ekrandan-efirdn yadırılan dbsiz söyülr, hdqorxular 

mn ötn yyamları xatırladır. H, deysn, 

keçmidn tanıyıram bu boz üzlri, o zaman da eitmim 

bu it, bayaı sözlri… 

360

Qribdir, keçmidki kimi, indi d hamı – htta n 

güclü dövlt rhbri d danıanda tarixi ittiham edir; dünn, 

ya da bu gün ba vern naqisliy gör illrin, qrinlrin, 

srlrin n günahı? On iki il qabaq, ötn srin 

sonuncu at ili idi. Car çkirdilr ki, gözünüz aydın, yeni 

srin birinci ili at ilidir; hr ey yaxı olacaq! Htta 

küçd, meydanda, shnd xilaskar a atlı olanın obrazını 

oynayırdılar. Mnim kimi sad v kasıb adamların 

hamısı möcüz soraındaydı. Amma n a atlı olan glib 

çıxdı, n d boz atlı kii. ndi d atlar özlri, deysn, xilaskar 

gözlyirlr. At insan olundan, insan olu da atdan 

üz döndrib! Görsn, on iki ildn sonra bu mmlktd 

toxumluq at qalacaq, ya yox? Blk, mmlktd sl 

möcüz el at nslinin nicatı olacaq?.. 

*** 

Ömür aacımı erkn payız fsli saraldıb-soldurdu, 

bahar arzumu içimd boan boz iblis küt qayçıya oxayan 

sapsarı barmaqlarıyla gövdmi yonub, qol-budaımı budayır. 

Ktan parçaya portretini köçürmk istdiyim aacadam 

tabuta oxayır. Aman Allah, yoxsa bu, mnim öz 

tabutumdur? Heç tabut da yeriyr? Bs süd kimi byaz – 

aylı-ulduzlu bir gecd içimdki ss ndir bel? Eidirsn? 

Kims qaranlıın qoynunda a at çapır. traf sükuta qrq 

olub. Düünürm, atları tüknn qdim hrd bu, n ssdi, 

lahi? Uaq çalarımda yalmanına yatıb, yhrsiz-yüynsiz 

dördnala çapdıım khr atın ayaqlarının tappıltısını 

apaydın eidirm. O atın trkindn yıxıldıım vaxtdan 

gör neç illr ötüb keçib… Atlardan uzaq gzib-dolansam 

da, onların rsmini çkmyi, heyklini düzltmyi 

çox xolayıram. vvllr bu i hobbi kimi baxırdım, amma 

isiz qaldıım vaxtlarda o rsmlr, heykllr, xırda çay 

dalarından, dniz sahilindn yıdıım aappaq balıqqulaından 

düzldiyim l ilrim çörk aacım oldu. 

361

…Bir gün radioda çox tanı bir ss eitdim: « – ndi 

at zamanı ötüb daha. Artıq iyirmi birinci yüzildir. Avropa 

standartlarına uyun istehsal etdiyimiz at tindn yeni 

kolbasa çeidlri tz srd süfrlrin n gözl nemti olacaq… 

Siz heç hrin küçlrind ütüyn rngbrng tz 

xarici markalı maınlara fikir vermisiniz? Bax, o müasir, 

dmir atları ölkmiz bizim «Boz At» irktlr qrupu gtirir... 

Dahi bir air demikn: «Hyatın qanunudur, getmlilr 

gedck. ndi maın dövrüdür, göy at anlasın grk! 

N eybi var, göy atdan bir nm-nian qalmasa, zato hr 

yanda boldur at tindn kolbasa…». Yox, yox, biz atların 

saysind tkc kolbasa bolluu yaratmaqla kifaytlnmirik. 

Bu il vur-tut altı-yeddi ay rzind ina etdiyimiz iyirmimrtbli 

yaayı binasında rahat, iıqlı, avropa stilind 

olan mnzillrini çox ucuz v srfli qiymtlr vtndaların 

ixtiyarına vermiik… Otaqları o qdr genidir ki, 

nec deyrlr, at min çap! Bli, biz bu böyük uurlara 

getdikc vhiln sahibsiz atların hyatına son qoymaqla 

imza atmııq…». 

O gün içimd qaçan at birdn kinyib dayandı, üryim 

brk sıxıldı. Haradasa gecnin qoynunda tövüy-töv- 

üy hrkt edn qatar ucadan uzun-uzadı fit çaldı: bilmk 

olmurdu qatar radioda danıan adama etiraz edir, 

yoxsa onun vhi at ilxısına qarı yürütdüyü uurlu aqrar 

soyqırım siyastin texnika dili il anqıraraq ss verir. 

Amma mnim hl d üryim arıyır. «Sn bir buna 

bax, milltin qeyrt rmzi olan atların qatili d zmanmizin 

qhrmanı olub…» 

*** 

…ki-üç gündn sonra shr tezdn o at qatilini televizorda 

göstrdilr, xbr verdilr ki, Çnlibelli Hmz 

ötn ilin adamı seçilib. H, h, radioda ssini eidrkn, 

362

sla yanılmamıdım, mn bu adamı tanıyırdım. Düzünü 

desm, htta o, mnim iki-üç il tlb yoldaım da olub. 

ndi tmtraqlı soyadı kimi siması da çox dyiib. Zarafat 

deyil, iyirmi be ildn çoxdur ki, bir-birimizi görmürük. 

slind, heç görmk d istmmiik. n çoxu da mn ondan 

uzaq olmaa çalımıam. nana bilmirm. Bu, axı nec 

ola bilr ki, indi mn d onunla – qlbind atlara damcı 

boyda mrhmt hissi olmayan bu orta boylu, üzüboz, göygöz 

«qatill» iyirmi birinci sr sa-salamat glib çıxmı- 

am. Blk, indi özündn çox razı olan bu ibaz bütün 

tlb yoldaları kimi el mndn d tbrik teleqramı gözlyir. 

Deyirlr, adamın var-dövlti artanda yadlar da ona 

özünü doma kimi qlm verirlr. Amma yox, bizim 

Hmz üç-dörd tlb yoldaının yadında qala-qalmaya. 

Axı o, heç bir vaxt seminarda olmurdu. Yalnız imtahandan 

imtahana üzünü görrdik, onda da rola girrdi, guya hycandan 

rngi qaçardı, dili topuq vurardı. Hmi d qan-tr 

içind imtahanın axır-uxuruna glib çıxardı. Qiymt kitabçasına 

da «yaxı», «la» qiymtlr yazılardı. Çoxbilmiliyin 

gör uaqlar ona Keçl Hmz deyrdilr. lind diplomat 

çanta, ya da üstün cnbi sözlr yazılmı sellafon 

torbalar olardı. El hmi tövüyrk harasa tlsrdi. Bir 

df nec oldusa, imtahan zamanı ikimiz axıra qaldıq. O, 

kaız parçasına ns yazıb mn uzatdı. «Mn çox tlsirm, 

sns gecikirsn…» Heç n baa dümsm d n dilim, 

n qlmim dinc durdı. El verdiyi kaız parçasına 

mn d bir-iki cfng söz yazıb ona trf atdım: 

«Yen gldi imtahanlar, 

Pis oldu halı Hmznin, 

Hava srin keçir, amma … 

Trlyib dalı Hmznin». 

Hmzni el bil elektrik cryanı vurdu, dönüb qzbl 

mn baxdı. Qorxdum. Özüm-özüm: «lahi, mn n i 

363

tutdum?» – dedim. «Axı, ay bdbxtin nvsi, bu iblisin 

gözlri snin qan yaddaına hkk olunub. Bir df lap çoxdan 

mn d o gözlrin qzbin tu glmidim, mgr 

unudubsan, o göy gözlr sn yaxı tanıdır axı?!» çimd 

bir ss mni qınayıb danlayanda Hmz ayaa qalxıb, 

«Yaxı, bu saat sn göstrrm» – deyib, imtahanı aparan 

müllimdn icazsiz çıxıb cumdu rektorun otaına. Orada 

n dediyini bilmirm, amma dekan mni çaırıb, mllibalı 

hdldi. «Bel eylr gör rektorumuz sni ali 

mktbdn qova da bilrdi. Amma bxtin onda gtirdi ki, 

Moskvaya elmi konfransa tlsirdi, mn tapırdı ki, sninl 

ciddi söhbt edim, bu saat gedib Hmzdn üzr 

istyrsn, sn heç bilirsn thqir etdiyin o tlb kimdir, 

nçidir, ya kimin adamıdır?» 

O günlr qrib bir hycan, narahatçılıq mndn l 

çkmdi. Hmz d ilim-ilim itmidi. Düünürdüm ki, 

onun arxasını söykdiyi yek adam hr kimdirs, mni ali 

mktbdn qovdursa, aqibtim nec olar? Üzr isty bilmdim… 

ndi budur, sabah-sabah kirayd yaadıım mnzild 

televiziya qarısında oturub, ilin adamı seçilmi Hmzni 

seyr edirm. Onun xeyixahlıından aızdolusu danııb, tikdirdiyi 

hündürmrtbli binaları göstrirlr… «Ucuz v keyfiyytli». 

Mnims eitdiyim bu bayaı sözlr az qala gülmyim 

glir, daha o, böyük i adamı olub, kübarlar cmiyytind 

nüfuz qazanıb. Çtin ki, keçmi günlri yada sala, 

qisas hissiyl yaaya. N gizldim, tlb yoldalarımın çoxu 

mnim kimi kasıb olsa da, bir-birimizin xeyir-rind itirak 

etmiik. Amma o mrasimlrd Hmzni görmmiik. Dem, 

keçlin baı bel böyük ilr qarııbmı… 

Bir df i glnd patronum öz kabinetind kiminls 

nrd oynayırdı. Katibsi «Qonaı var» dedi. Adtn, 

bel vdlrd mn otaıma çkilib, öz yarımçıq ilriml 

mul oluram; bu df kiçik at heykllrindn birini 

364

götürdüm, sonra lind qılınc tutmu iblis fiqurunu onun 

trkin qoyub montaj etdim. Deysn, üryimd klini 

çkdiyim obrazı olduu kimi yarada bilmirdim. slind, 

adam cildin girmi iblis lindki iti qılıncla ah qalxmı 

atın baını ksmliydi. Oturduu aacın budaını ksn 

adam kimi… Altmı yaı yenic tamam olmu patronum 

çox vaxt özl memarlıq v incsnt mrkzin gln 

mötbr qonaqlarını mnim kiçik i otaıma gtirrdi. l 

ilrimi, layihlrimin eskizlrini onlara qürurla göstrib, 

bir çoxunu özünün fantaziyası kimi tqdim edrdi. Amma bu 

df uzun-uzadı nrd oynayandan sonra daxili telefonla zng 

edib, mni kabinetin çaırdı: «Sni burda yaxı sürpriz 

gözlyir, tez ol, bura gl» Getdim. Onun nrd oynadıı qonaq 

ayaa qalxıb, mn l uzatdı: – Mni tanımadın? – dey 

soruanda gözlrim inanmadım. O idi – ilin adamı. Amma 

özüm d bilmdn, – Azr, sn hara, bura hara? – dey sorudum 

v onunla qucaqlaıb öpüdüm. 

– Azr yox, bir yaxı-yaxı bax – dedi, – bs sn televizora-zada 

baxmırsan? Qzet oxumursan? Radio-zad dinlmirsn? 

Hm d biz axı, sninl bir fakültd oxumuuq, 

h.., görürm ki, unutmusan, mn Hmzym. Uzun müddt 

idi Avropada yaayırdım… 

– Avropada? – Ani olaraq susdum, qlbimd: «Demk 

orada donuzların axırına çıxa bilmdin, gldin burda 

atların toxumunu ksmy?» düündüm, dild is: – Sni 

o vaxtlar da el Azrl shv salırdım – dedim. 

– O, indi harda olur? Uaqlardan kimi görürsn? 

– Azr ortalarda görünmür, Ncfxanlı linin bu günlrd 

olunun toyu oldu. Bhlulun olu Amerikada oxuyur. 

Mayis millt vkilidi, Fxrddini, Elni, drisi tez-tez 

görürm. Rasim «Alatoran» drgisi çıxarır… 

– Onlarla danı, yııaq bir yer. Yaxı görü keçirk. 

Hr ey d mnim boynuma, musiqisi, münnisi… Çalı 

qızları da dvt et! 

365

– Hansı qızları? ndi snin gördüyün o tlb qızların 

çoxu nn olub. 

Bu vaxt patronumun mobil telefonu at kimi kindi. 

O, «Glirm» – deyib telefonu söndürdü v biz baxdı: – 

Mn bu nrdd indiydk qalib gln olmamıdı, amma 

snin tlb yoldaın çox böyük oyunçudur. H, görürm, 

çoxdandı bir-birinizi görmürsüz, üryiniz d doludur. 

Mnim çox vacib görüüm var, siz söhbt edin, mn bir 

saata qayıdıb glrm. – Sonra üzünü mn tutub dedi: – 

li, Hmz byin bizim mrkz bir xeyli sifarii var, 

vvl apar otaına, qoy tz layihlrimizl tanı olsun. 

Sonra nyi sifari vers, hll et. 

Patron gedndn sonra otaıma gldik. O, divarboyu 

mnim l ilrimi görüb dillndi: – Ooo, o vaxtlar mn 

snin bel bacarıqlı olduunu bilmirdim. 

– Tlblik illrind çoxumuz bir-birimizin istedadından 

xbrsizdik –dedim. 

– Bs bunun mnası ndir? – dey çrçivsini qızılı 

rngl naxıladıım böyük bir pannodakı aylı-ulduzlu gecnin 

qoynunda qaçan a atı v iri gövdsi yils d küly, 

borana duru gtirn çılpaq aacı göstrdi. Mn ona 

izah etdim ki, öz içimd qaçan at bu pannolarda rngdnrng 

düür, birind qırata, birind boz ata, bzn d göy 

ata, ya da smnd dönür. Burda at özünü xilas etmk 

üçün eklr zmansinin zülmündn ba götürüb qaçır, 

amma aacın köklri torpaa balı olduundan rüzgar onu 

n hala salsa da dözür. Baı öz doma vtnind müsibtlr 

çkn insan kimi… 

O, mn baxıb, halıma acıyırmı kimi dedi: – Yaxı, 

yaxı. Alama görk! Gl mnim «Boz At» irktlr qrupumda 

çalı, yaxı mvacib alarsan, maının olar, istsn 

lap iyirminci mrtbd sn mansarlı mnzil verrm, 

ordan dnizin, hrin panoramı bilirsn n la görünür?! 

Hrsi bir canlı tablodur… 

366

– Sa ol, dedim, burda az maa alsam da patronumun 

xo rftarı, mnvi kömyi mn bs edir. Çox yaxı 

insandır. Qaldı snin mn tklif etdiyin mnzildn deyirsn 

hr trf görünür? Bs dümn tapdaında qalan atababa 

yurdumuz nec, ordan görünürmü? 

– Eh, li, baxıram, snin özün üçün bir gün alamaq 

fikrin yoxdu. Qpik-quru qazanmaqla hara gedib çıxacaqsan? 

Snin patronunu bu gün nrdd uddum, sabah istsm, 

özünü bu mrkzl birlikd udaram. Mn bura glmi- 

m ki, iyirmi yox, otuz, qırx, lli mrtbli binaların layihsini 

sn çkdirim, hm d irktimin tikinti-memarlıq 

ilrin sn rhbrlik edsn! 

– Bu hrd hündürmrtbli binaların ina olunması 

thlüklidir. Ona gör mn bu mrkzd yalnız doqquz, onmrtbli 

binaların layihlrini çkirm. Bir d harda gldi 

tikiln göydlnlr bizim qdim memarlıq abidsi olan 

binaların üstün qara kölg salır. Mnim üryim arıyır. 

– Demk, mnim tklifimdn imtina edirsn? 

– Bu, bizim mrkzin sas prinsipidir. 

Yen onun gözlri iyirmi be il vvl olduu kimi 

mn qzbl dikildi. çimdki ss mn «ondan uzaq ol» 

dedi, amma çaydandan fincana süzdüyüm çayı qabaına 

qoyub, «Yaıl çaydır, stresi aradan qaldırır, sbi sakitldirir», 

– dedim. 

– Bayaq dedin ki, bizim tlb yoldalarımızdan kims 

millt vkilidir, mgr snin xbrin yoxdur, ötn seçkilrd 

olduu kimi, mn namizdliyimi yen irli sürmü- 

m, bu seçkilrd mütlq deputat seçilcm. 

Bu sözlri deyndn sonra Hmz kiçik l çantasından 

(bartorbasından) bir neç rngli kil çıxardıb mn 

göstrdi: – Snin zövqün yaxıdır, de görüm, seçki plakatlarıma 

bunlardan hansılarını verim? Hm d istyirm 

bdii trtibat verib, qısa v lakonik üarlar-tezislr yazasan! 

Bunlara bax bir, burda yalnız gözlrimin rsmini çkdir- 

367

mim. Bu gözlrin sahibi son üç-dörd ild i adamı kimi 

böyük mükafatlar alıb, onu da deyim mnim dostluq etdiyim 

adamların çoxu indi yüksk postlarda oturub. Bir sözl, bu 

seçkilrd ansım çoxdur. Nec deyrlr, mandatım cibimddir, 

alım da baımda, pulum da xsi bankımda… 

Düzü, Hmznin deputat olacaına zrr qdr kk 

etmsm d, onun hansı aılla seçki plakatı üçün yalnız gözlrinin 

klini çkdirdiyini baa dümdim, xfifc gülümsündüm. 

Ndns bu gözlr yadıma kndd tez-tez çpri 

aıb qonu hytin soxulan, döyükn xoruzu saldı, amma 

bu kild gördüyüm «xoruz» n yerli xoruza bnzyirdi, n 

d heyratıya. O, mlli-balı özündnrazı avropa xoruzları 

kimi xoruzlanırdı: – Bu kli A Evin qarısında çkdirmi- 

m, bunu da Fransada – Eyfel Qüllsind. gr mniml bu 

gün «sülh sazii» balasan, bu ayın sonu, Avropaya birlikd 

syaht edrik. sl kef-ylnc ordadır. H, n deyirsn, 

deputatlıa namizd, lin Adamı, mkdar memar, «Qızıl 

Tac» v «Almaz ti» mükafatı laureatı, bir sözl, milyarder 

Hmz Çnlibelli il el günü bu gün sütül qızlarla saunada 

kef baxmaq istyirsnmi? 

Az qala aldıı bütün fxri adları bir-bir sadalayan bu 

adamı öhrt eqi Mcnun elmidi. Qdim rq hrind 

Allahın rhmindn, bndnin sevgisindn uzaq dün bel 

bir adamın zamanın cilovunu llrin almaına mat qalmıdım. 

O, eldiyi n kiçik xeyirxahlıı iirdib, özünü 

reklam elmkdn böyük hzz alırdı. Deyirdi, bu dünyada 

yalnız pulu, vzifsi olanlar kii kimi ömür sürürlr… 

Tkrar-tkrar dediyi sözlr adamın üryini sıxırdı. Drindn 

köks ötürüb dedim: – Hmz by! ki yaında nvm 

var, bo vaxtım olanda onu aparıram dnizknarı parka, 

indi mnim üçün dünyada bundan böyük zövq ola bilmz. 

Kasıblıq lyaqtsizlik deyil. 

Sonra onu baa salmaa çalıdım ki, seçki plakatlarına 

üarlar düünüb, tezis yazmaa baqa sntkar var – 

368

airlr, yazıçılar… Mns – düünürm ki, gurultulu, tntnli 

üarların hamısında ns qaragüruh var. Bu brlibzkli 

söz yıını bzn adamın gözlri önünd iıqlı 

glckdn çox, qaranlıq keçmii canlandırır… 

O gün bir saatlıq görü mn iyirmibeillik «ayrılıqdan» 

uzun gldi. Düünürdüm ki, bel adamdan uzaq 

durmaın n yaxı üsulu onun eitmk istdiyinin ksini 

danımaqdı. Xırdaca kobudluq, diqqtsizlik yetrdi ki, yen 

mndn incik düüb, üz döndrsin. Görünür, mnim 

düünclrim bsmi. 

– Bundan sonra bu mrkzl sıx laqd olacaam. 

Mnc, bu köhn binanı söküb yerind daha müasirini tikmk 

vaxtıdır… hrdki bütün ofislri tz binada yerldirmk 

olar. Yaxı, ofis demikn, mn burda mozaikalarına baxıb, 

düünürm ki, sn el mnim prezidenti olduum «Boz At» 

irktlr qrupunun fasadı üçün gözl bir emblem düzld 

bilrsn. Blk, bu at heykllrindn birini el bu gün mn 

hdiyy edsn?! – deyib sınayıcı baxılarla mni süzdü. 

Mn öz masama yaxınlaıb, yenic quradırıb-montaj 

etdiyim l iimi götürüb ona dedim: – «lin Adamı» Hmz 

Çnlibellinin prezidenti olduu irktçün n yaxı emblem 

yek bir t maını ola bilr… Qaldı mnim hdiyym, 

bu ah qalxmı boz at tamamlanmamı son iimdir. 

– Bu, ndir? – dey soruanda, izah etdim ki, bu atın 

belin minmi adamı zman iblis döndrib, onun son 

niyyti qılıncla atın baını ksmkdi. At da bunu duyub 

qabaq ayaqları il ah qalxıb, onu yıxmaq, amansız ölümün 

pncsindn xilas olmaq istyir… 

– Demk, sn n il mul olduumu bilirsn, bs 

onda niy «Boz atın» sahibini iblis oxadırsan? Unutma 

ki, keçmidn mn bir üzr borcun var. Sns üstlik «Boz 

at»ın qltini elyirsn… Mn öz xalqım üçün çalııram. 

Bolluq yaradıram. Hl yarım sr bundan qabaq deyiln 

bir müdrik klamı özüm üar seçmim: 

369

Hyatın qanunudur, 

getmlilr gedck. 

ndi maın dövrüdür, 

göy at anlasın grk! 

N eybi var, göy atdan 

bir nm-nian qalmasa, 

Zato hr yanda boldur 

at tindn kolbasa. 1 

– Eh, Hmz, Hmz, – dedim, – Korolunun Qıratını 

qaçıran Keçl Hmz kimi sni ancaq nam, pul, an-öhrt 

düündürür. Görünür, sn müllifini tanımadıın o eirdki 

ironiyanı baa dümyibsn. Bu eir mnim sürgündn dönmyn 

babamın brat aldıı ild yazılıb. Tzdn ilxı saxlamasın 

dey onun sevdiyi atları kütlvi kild t kombinatlarına 

göndriblr. Yni sn, mn – biz atın trkindn 

uzaq dümkl çox eyin drkindn olduq. Hr df at fiqurları 

düzldnd, el bil onlara babamın ruhu tumar çkir, 

bu heyklciklri onun barmaqları cilalayır. Ltifsi sndn 

uzaq olsun, keçl hmzlrin mharti ondadır ki, onlar bütün 

zamanlarda koroluları aldadıb, qıratı aradan çıxara 

biliblr. At yoxdursa, murad da yoxdur… 

Bir d dedim ki, eh, o zaman – lli il bundan qabaq t 

kombinatlarına göndriln atların dili olsaydı, Mrkzi 

Komitd, Kremld oturan özündnrazı bütlrdn Allaha 

ikayt edrdi… bu eir atların kütlvi ksimindn hycan 

tbili döyn airin ürk çırpıntısıdır. Sn is onun hr 

misrasında özün srf edn qrib bir mntiq tapırsan… 

Birdn o, iyirmi be il önc olduu kimi ayaa sıçradı: – 

Mn sn kimin qanmaz olduunu göstrrm! Yoxsa el 

bilirsn mn air görmmim, eirdn-zaddan bir ey qanmıram. 

Bu gün, sabah iki böyük poema v qzllr kitabım 

1 eir xalq airi Rsul Rzanındır 

370

çıxacaq, onların hamısını qürbtd qlm almıam… Yaxı 

li, mn sn kim olduumu göstrrm… 

El bu zaman patronum da otaa daxil oldu: – Görürm, 

söhbtiniz üryinizc alınmayıb… 

Hmz buna bnd imi kimi tez dedi: – Çox tssüf 

edirm, bel bir adam mnim tlb yoldaım, sizins içinizdir. 

O vaxt bu yaramazı institutdan qovurdular, mn 

qoymadım. Onda da dövltin leyhin çıxırdı, indi d. 

Onunla bayaqdan etdiyim söhbtlri telefonumun yadda- 

ına köçürmüm. Bu df limdn qurtara bilmyck. 

Tanrı anadanglm onun siftin bir zrr d nur 

çilmmidi. Mn d, patronum da ona baxıb ça-ba qalmıdıq. 

Qarımızdakı adam el bil boz xoruz cildin 

girmidi. 

Sonra «Tfu!» deyib otaı trk etdi. Mn d sbi halda 

onun arxasınca çıxmaq istynd, patronum mni sakitldirdi, 

n olduunu sorudu. Mn ona aramızda olubkeçnlri 

olduu kimi danıdım. Dedi ki, yaxı deyil, bütün 

bu söz-söhbtdn sonra sn ona çırtma bel vursan, 

blasına dürsn. Görünür, bura qfil gliind ns ayrı 

mqsdi varmı. Sonra a «Kent» siqaretindn çk-çk 

dedi: – Bu adam güzt etmyi bacarmır. Bayaq onu nrdd 

udanda daxild nec qzblndiyini hiss etdim. 

– Bs siz dediniz ki, o, qalib gldi? 

– H, mn özüm ona mlub oldum ki, prt olmasın, 

hm ilk df bura gln bir qonaq kimi, hm d snin tlb 

yoldaın olduuna gör, bu df ona güzt etdim. 

Amma gln df – gr bura bir d gls, mn onu dalbadal 

mars edcym. 

*** 

…Gln df Hmz hr ikimizi mat qoydu: xeyli 

polis v mülki adamlarla glib bizi memarlıq mrkzinin 

371

yerldiyi binadan çıxartdı, mlak idarsindn, özldirmy 

aid dadan keçn sndlr göstrdi, özünü itirmi 

patronumun gözlri kllsin çıxmıdı. Hmz canfanlıqla 

kiçik otaımdakı bütün l ilrimi müsadir etdirdi. O 

gün infarkt keçirn patronumu kardioloji xstxanaya, 

mnis thlüksizlik idarsin apardılar. 

ki saatdan çox orada saxlanıldım. Cavan öb risi mniml 

ifahi söhbt apardı. Söhbt snasında dedi ki, siz mnim 

cavan olmaıma baxmayın, mnim babam otuz yeddinci 

ild bu idard ilyib. Pekarlıq özü d genetik koddur. 

Hycanımdan üryim brkdn döyünmy baladı. 

Bura ilk df qdm qoysam da, bu cavan olanı n vaxtsa 

gördüyümü yada salmaa çalıırdım. Özümü l alıb dedim: 

– El mnim d babamı otuz yeddid burdan Sibir 

göndriblr. Görünür, istr mnvi, istrs d fiziki repressiyalara 

mruz qalmaın da genl balılıı vardır. 

O, masasının siyirmsindn qara «Kent» siqareti çıxarıb, 

yandırdı: – Babanız kim olub? – dey sorudu v mn 

d siqaret tklif etdi. Dedim, böyük at ilxısı olan bir 

kii olub, atlarını müsadir edib, özünü d qolçomaq kimi 

sürgün ediblr. ndi d mnim düzltdiyim at heykllri, 

dv fiqurları bir dılıra gör müsadir edilib. 

– Siz heç harda olduunuzu bilirsiniz? 

– Bilirm, dedim, giri qapısına «thlüksizlik» sözü 

yazılmı milli idard. V burda özümü tam thlüksiz 

vziyytd hiss etdiyim gör hr eyi açıq danııram. 

– Siz axı, niy özünüz özünüzü thlüky atırsınız, 

mgr o adamı tanımırsız, bilmirsiz kimdir, ny qadirdir? 

– lahi, eynn bu sözlri iyirmi be il vvl institutumuzun 

dekanı da demidi… 

Baımı llrimin arasına aldım, gözlrimi yumdum. 

Bir xeyli susdum. Ani olaraq mni hu da apardı: Gördüm, 

li babam hündür smnd atın belind oturub, mn baxıb 

gülümsyir. «Qorxma, bala, sn r atan adamın babası 

372

Keçl Hmz otuz yeddid üzüm durdu, dedi ki, guya 

mn at üstünd oturanda özümü qdim türk srkrdsin 

oxadıram... Qırmızıpapaqlar da inanmıdı o blh. Sni 

soru-sual edn bu gncin babası is «pantürkist» dey 

mni güllld d bilrdi, istsydi, lap boazıma da balatdırıb, 

bzi «xalq dümnlri» kimi dniz atdırardı. 

Amma güzt etdi mn, Sibir sürgün nahaq yer ölmkdn 

yaxıdı bala. Deysn, snin mn qdr soyua davamın 

yoxdu… Birthr döz bala, bizim zmanmizd bir 

Sibir vardı, indi hr yerin öz Sibiri, öz qbiri var, qoy ruhum 

sn kömk olsun. Hmz kimilrin xyantin tu 

glmkdns, Sibir yaxıdır, bala, öz Sibirind yaa…». 

– Deysn, özünüzü pis hiss edirsiniz? – Cavan olanın 

ssin gözlrimi açdım. O, lindki stkanı mn sarı uzadıb, 

– bir az su için, çox narahatsınızsa hkim çaırım? – dedi. 

– Yox, yaxıyam, sadc, öz tlb yoldaımdan bel 

iblisan hrkt gözlmirdim. 

– Deyir, o vaxt dövlt leyhin danıdıınıza gör sizi 

ali mktbdn qovmaq istyiblr. 

«Yalan deyir!» – dey hirsimdn ucadan danımaa 

baladım, – bilmirm, axı, hr eyi özünün istdiyi kimi 

qlm vern bu manyaka niy inanırsız? 

– Sakit olun! Kim inanmaq lazımdı, biz yaxı bilirik. 

Bs bu, ndir? – dey o kompüterd yazılmı kaız parçasını 

mnim qabaıma qoydu: 

Seçkilrdn seçkilr, 

Pis olur halı Hmznin. 

Seçki soyuq keçir, amma, 

Trlyir dalı Hmznin. 

– Thqir bir yana qalsın! Hl seçki kampaniyası balamamı 

sizin bu fikr dümkd, seçkilr soyuq don geyindirmkd 

mqsdiniz ndir? Üstlik, Hmz Çnlibelli böyük 

nüfuz sahibidir, bs yer onu lin Adamı seçmyiblr ki? 

373

…Mn hr eyi badan tfsilatı il ona danıdım. 

Dedim, el vaxtil milyonlarla insanın taleyini mhv edn 

Hitler, Stalin kimi zalımlar da ilin adamı seçilmidi… Bs 

Qorbaçov kimi bir adam nec? Gözümüzün qabaında n 

qdr qanlar tökdü, evlr yıxdı, sonra «lin Adamı» seçilmdimi? 

O boyda Nobel mükafatını almadımı? 

Bu uzun v mnasız söhbtlrdn darıxan gnc dövlt 

mmuru oturduu yerdn pultun düymsin basıb, kabinetindki 

iri ekranlı televizoru açdı. Ssini qısıb, kanalları 

tez-tez dyi-dyi yen mn qulaq asdı. 

Sonra o, mn ll ildiyim kiçik pannomu-nhng 

palmaların arasından ötüb-keçn dv karvanını göstrdi: – 

Bs bu tablodakı dvlr hardan glib, haraya gedir? Burda 

yarımçıq görünn mbdin mnası ndir? Niy karvanın 

önünd karvanbaı yoxdur? Siz heç bilirsiz, Hmz Çnlibelli 

bu fiqurları n kiçik detallarınacan nec yozur? 

– Siyast meydanında zor-xo at oynatmaq istyn bu at 

qatilinin nyi nec yozduunu bilmk çtin deyil. Burda tsvir 

olunan karvan vtndn vtn uzanan yolu qt edib, mnzil 

baına çathaçatdadır. Hyat mnim üçün zamanın aır yükünü 

aparan karvana bnzyir. Bu yarımçıq mbd is… 

Bu zaman televizorda yerli kanaların hamısı yeni 

istifady verilmi hündürmrtbli yaayı binasının uçaraq 

yerl-yeksan olduunu göstrirdi. Uçuqlar altından insan 

csdlri çıxarılırdı. hrdki bütün tcili yardım ma- 

ınları hadis yerin ütüyürdü. 

Mn hycanımı gizld bilmdim: – Bu binanı Hmz 

Çnlibelli tikdirib. Görün, n qdr insanın hyatını 

mhv etdi o qansız. ndi siz deyin, bu iblisi neçnci ilin 

adamı seçiblr? Blk, onu otuzyeddinci ilin adamı elan 

ediblr, xbrimiz yoxdur?! Bu namrdin nvsi babam 

kimi mrd insanları «xalq dümni» çıxarıb, evlr yıxan, 

qapılar balayan otuz yeddidn glib bu günlr – Hmz 

Çnlibelli adıyla çıxıb. 

374

Televiziyada aparıcı qız bildirdi ki, polislr qzanın 

ba verdiyi yerdn reportaj aparmaq istyn bütün media 

nümayndlrin raziy yaxınlamaı yasaq edib. «Boz 

At» irktlr qrupunun prezidenti, deputatlıa namizd 

Hmz Çnlibelli il canlı laq yaratmaq chdimiz tssüf 

ki, hl ba tutmur…». 

– Amma dünya daılsa da sn bu binanın ona aid olduunu 

sübut ed bilmzsn – sanki mniml deyil, televizordakı 

aparıcı qızla danıırmı kimi cavan olan pıçıldadı. 

Dedim: – Mtbuat bu Avropa xoruzunu dimdiklmk 

üçün fürst gözlyir, onu lap tükü tökülncn yoluduracaqlar. 

– Kimin kimi dimdiklycyini bilmk olmaz, – dedi, 

– gl bu söhbt burdaca nöqt qoyaq! Çoxlu insan ölümü 

il nticlnn bu hadis bizim rayonun razisind olduuna 

gör mn gedirm ora. Blk d bu binaya partlayıcı 

quru-zad qoyulubmu... Siz d gedin eviniz. Amma, bir 

rtl, ehtiyatlı olun, mn sizi xbrdarlıq etdim. gr 

bundan sonra baınıza bir qza gls, günahkar özünüzsünüz. 

Mafiyoz adamların harda, kim, nec tl qurduunu 

bzn biz pekarlar da bilmirik. Bu sözü n siz mndn 

eidibsiniz, n d mn siz demim. Biz yaxı sntkarı 

hansısa korrupsioner mmurun, ya da i adamının ayaına 

vermrik. Get, amma qoy hllik bu yalar qalsın. 

Bu zaman ekranda «Boz at» irktlr qrupunun prezidenti 

Hmz Çnlibellinin seçki plakatlarından birini 

göstrdilr. Aparıcı qız onunla telefon laqsi yaratsa da, 

at v insan qatili suallara atüstü, qısa cavab verib dedi: – 

Uçan iyirmimrtbli tz yaayı binasının bizim irktlr 

qrupu trfindn ina olunması bard gzn ayilrin 

sası yoxdur. Biz hrimizin relyefini nzr alıb yalnız 

doqquz, onmrtbli binalar tikirik… 

Sonra aparıcı qız onun radiodakı müsahibsindn bir 

parçanı sslndirdi: – «Bu il vur-tut altı-yeddi ay rzind 

375

ina etdiyimiz iyirmi mrtbli yaayı binasının rahat, 

iıqlı Avropa stilind olan mnzillrini çox ucuz v srfli 

qiymtlr vtndaların ixtiyarına vermiik. Otaqlar o qdr 

genidir ki, nec deyrlr, at min çap!..» 

– Bs görsn, onda bu ss kim aiddir?.. Hmz 

Çnlibelli sualımızı cavablandırmaq istmdi. Bizc, lav 

rh ehtiyac qalmır» – dey telejurnalist ekrandan tama- 

açılara gülümsündü… 

*** 

Nhayt, mn öz avtoportretimi çkib qurtardım; hrdn 

yeriyn tabutuma baxıb, Allaha ükr edirm, axı 

mnim sevimli, yayı srin, qıı isti keçn Sibirimd böyrü 

üst yıxılıb qalan çox canlı tabutlar mni görnd hsdl 

baxırlar: «Tabut qarda, n var, n yox» – deyirlr, « – Biz 

növby durmuuq, gözlyirik, görsn, buralarda bir mzarlıq 

torpaq neçydi?». « – Rhmtliyin olu, rhmtlik, 

b sn televizora baxmırsan? «Boz At» irktlr Qrupunda 

tkadamlıq mzarlar n ucuz, srfli qiymtdir ki, 

mgr sn ondan da ucuzunu istyirsn?». « – i, fikir 

verm, hamısı bo-bo, zhltökn reklamlardı… Deyirlr 

Avropada mzarlar buradakından qat-qat ucuzdu». 

« – Onda zhmt çk, sürün-sürün çıx get Avropaya, 

ya da bizim bu gözl, bahalı mzarlıın hündür hasarlarından 

o yana, la bir bataqlıq var, vallah, n qbir qazmaq 

lazımdı, n badaı qoymaq! Tabutunu qoyan kimi 

bataqlıq avtomatik çkib aparır yerin tkin, heç el bil bu 

dünyada sn adda adam-zad olmayıb…». 

Mn hrdn öz-özüm deyirm: – Öz armızdı mn riyib 

torpaa qarıdıqca, keçmi tlb yoldaım kürsüdnkürsüy 

yükslir. Hyat yaamaı Hmzsayaı bacaran 

adamlarındır. Amma bir ey pisdir; heyif ki, pulu alından 

çox olan i adamları bizim qdim paytaxt hrinin 

keçmiin, böyük neft ölksinin glcyin divan tutublar. 

376

…ndi d uzaqdan-uzaa, tez-tez ekranda onun boz 

üzünü görürm. Bu il prezident seçkilrind namizdliyini 

irli sürüb! Vtn xainlrindn danııb, seçkiqabaı camaatı 

artist kimi yaxıca güldürüb-ylndirir. Bel gets, heç 

olmasa, mkdar artist fxri adı alacaq! Amma mn yazıq 

hr an boynumun ah damarı qdr lap yaxınlıımda Keçl 

Hmznin iyrnc nfsini duyuram. Baqaları onun sözün 

gülnd, mn kövrlirm. Çünki hmi bu üzü boz 

Avropa xoruzu banlayanda Sibir yadıma düür. 

…Baxın, bu, öz doma vtnind mühacirt hyatı ya- 

ayan saqqalı sinsincn uzanmı, didrgin rssam mnm. 

hrin qlblik küçlrind bzn irili-xırdalı srlrimin 

«srgisini» açıram. Satılmayan l ilrim is kiçik 

hyt evimin uçuq-sökük divarlarının eybini örtmk üçün 

yarayır… O divarların birindn d öz «tabutum» asılıb. Daha 

at heykli düzltmyi d trgitmim. Pula eklr 

gedir. n çox da eklr cnbilr maraq göstrib, yax- 

ıca pul verirlr. Babamın ruhu da, yqin ki, mndn küsüb: 

«Ay bala, at hara, ek hara?» deyib gileylnir. 

ly-ily klassik musiqilri dinlmyi xolayıram. 

Amma çox vaxt kövrk musiqi sdaları altında dayanıb, 

divardan asdıım avtoportretim baxıb öz halıma alayıram 

da. Radioda qadın aparıcı el bil bir gün mni gözü 

yalı görüb dedi: «...Bethovenin d evinin divarından bir 

qravüra asılıbmı. Bu qaravürada Motsartın dfni tsvir 

edilmidi. Qara rngli kiçik tabutu aparan dfn arabasını 

onun dalınca qaçan srgrdan itdn baqa kims müayit 

etmirdi. ndi onun qbrinin yeri d mlum deyil…» 

Deysn, Motsartın dost, mnims tlb yoldaı sarıdan 

bxtimiz gtirmmidi. Mnc, Paqanini «Aıllı adamlara paxıllıq 

edirlr. stedadlara ziyan vururlar. Dahilrdn intiqam 

alırlar» deynd çox yanılıb. Axı dli olmasam da, mnd 

bunların heç biri yox idi. Düzdü, balıqqulaından, xırda çay 

dalarından düzltdiyim l ilrimi cnbilr ucuz qiymt 

satmaqla çörkpulu qazanıram. Bzn d tu, akvarel, ya da 

377

qarııq texnika vasitsil yaratdıım bu ndrbadi, arxaik üslubumun 

onlarda hansı ovqat yaratdıına özüm d mat qalıram. 

…Hrdn pullaanda nvml dniz sahilind gzirm. 

Balaca adaım oyuncaq ata minib, doyunca çapır. Mns neft 

qoxusu gln dniz baxa-baxa qaayıların harayını dinlyirm. 

Bu dnizin sahilind fit vern köhn parom babam li 

kiini otuz yeddinci ild uzaq v soyuq Sibir sürgün aparmıdı. 

ndi mnim müasirim olan isiz cavan kiilrin çoxu 

ora könüllrinin hökmü il çörkpulu qazanmaa gedirlr. 

Mnis bura balayan blk d oyuncaq atını çapan balaca nvmdir. 

Bir d el mn hqiqtn d get-ged tabuta oxayan 

aacdım; aaclar sir düürlr, köl ömrü sürürlr, ölüb-qırılırlar, 

amma öz yerindn trpnmirlr, kökündn qopmurlar. 

…Tale mn öz babamın tabutunu çiynimd mzar 

evin aparmaı nsib etmdi, heç mzarının harda oluunu 

da bilmirm, amma xobxtm ki, mnim tabutum nvmin 

çiynind son mnzil gedck. Hl balaca dünyasıyla 

öz içimd – sürgün hyatı yaadıım, hrdn d dözmyib 

chnnm dediyim isti Sibirimi mnim gözümd cnnt 

döndrib. Oyuncaq ata minn bu balaca nvm tnha 

ömrümü Tanrının mn hdiyy etdiyi n gözl – canlı 

rsm sri kimi bzyir. Qribdir, hr df onunla dniz 

sahilin glnd, uzaqlara baxa-baxa n vaxtsa babam 

kimi brat alacaım günü gözlyirm... 

*** 

…Allah göstrmsin, irlid daha bir otuzyeddinci il 

vardı. 

May, 2008 

378

2037-ci il 

(Fantastik qarabasma) 

Dahi alim, saf ruh adamı 

Xudu Mmmdovun xatirsin 

…Kndimizin çay daları dönmi meydanında 

adamlara qoulub «Azadlıq» dey çııranda skkiz-doqquz 

yaım vardı. Üç il sonra çürüyüb ölmk rfsind 

olan yetmi yalı nhng bir imperiyanın sartindn qurtulub 

müstqil olduq. O gün am iıında atılıb-dümyimin 

frqind bel deyildim, sevincimdn az qala uçurdum. 

Uaq alımla düünürdüm ki, bu böyük tarixi id mnim 

d zrr boyda zhmtim olub. Bir d onda ayılıb gördüm 

ki, göy üzünü qara buludlar alıb. Dd dala Nn daın 

arasına ziz-xlf nv kimi sıınan pak, msum me 

balta sslrindn tir-tir sir. 

…Ayılmaına ayıldım, hm d görüb, duyub, drk etdim 

ki, havam çatmır, üryim sıxılır; da çayı kimi bobouna 

axıb gedn NSAN ömrünün iıqsız-qazsız, htta 

susuz qalmı bizim brbad kndimizd dadı-tamı qaçıb. 

Azad hyatımızın mzmunu tamam dyiib... 

Asaqqallar «Hr qaranlıq gecnin iıqlı gündüzü var!» 

– deslr d cavanlarımız bir-birinin ardınca iıqlı hrlr 

üz tutub gedirdilr… Sn dem, iıq da, i d el sevgi, mhbbt, 

yaamaq kimi gözl eymi… Düzü, illrl hsrtind 

olduumuz azadlıq EQi çox irin sözlrin, iıqlı fikirlrin, 

dadlı nemtlrin üstün kölg salmıdı... Azad adamın 

379

isiz, lap el ac-susuz qalması daha qbaht sayılmırdı. Hr 

ks müstqil yaamaa alımalıydı… 

Bekarçılıqdan aynada get-ged aaran saçlarıma baxıb 

özüm deyirdim ki, ay dad-bidad, ndns indi çoxumuzun 

bynmdiyimiz yaxın keçmid bizim da kndinin 

yay-qı qayıları bitib-tüknmzdi; hr ailnin baçısı 

yayda llib-vuruub halal-hümmt qı ruzisini qazanardı, 

qıda da yayın tdarükünü görr, ail-uaın yanında 

xcaltli qalmazdı... 

Azadlıa çıxandan sonra qsbmizin mrkzindki irili-xırdalı 

zavodlar-fabriklr ardbaard balanırdı. Kiilrin 

vaxtının çoxu evd – dörd divar arasında keçirdi. llr ötürdü. 

Tbitd fsillr, cmiyytd nsillr bir-birini vz edirdi… 

Bizim kndd uaqların çoxu atasız qalmıdı. Kimi atasını 

vtn savaında itirmidi, kimi d çörk dalınca getdiyi böyük 

hrlrin bazarlarında… Atasız böyüyn knd uaqları 

göyd Allaha, yerd analarına sıınmıdılar. Mnims atamla 

brabr anam da cavan yalarında hlak olmudu… Dünn 

«Azadlıq» deyib çıırdıım meydanda bu gün zmtli 

heykl dönn atamla anam çiyin-çiyin dayanıb sanki hl 

d dümnl savaırdılar… 

Onların cnazlri kndimizin hidlr xiyabanında 

torpaa tapırılan gün mn alamadım. Blk, o zaman, 

mn alamaı bacarmırdım. Bir d axı niy alamalıydım? 

Matm mitinqind nitq söylyn hr ks mni ata-anam 

kimi mübariz, qhrman olmaa ruhlandırırdı. Htta ataanamın 

silahdaları böyük inam hissiyl dedilr: «Qhrmanlar 

övladlarının glckd qhrman olacaına übh 

etmirik… nanırıq ki, gnc nsillr ial altında olan 

torpaqlarımızı azad edck v qdim VTN qalasına 

QLB bayraını sancacaqlar…» 

Glckd, yqin, mnim d heyklim ata-anamın qo- 

a abidsinin yanında ucaldılacaq, biz yen üçümüz birlikd 

olacaqdıq!.. 

380

Rhmtlik Mtlb babam da hmi mni qhrman 

balam, dey çaırardı… Öyüd-nsiht vernd deyirdi mnim 

qhrman balam, Allah-tala ömür adlı irin nemti 

insana srmay verib. Qdir-qiymtini bil, gr bilmsn, 

o zaman paymal olub gedck! 

...Babam dünyasını dyindn sonra mn tk qaldım, 

kndimiz arxasız-kömksiz, asaqqalsız. Qdrini bilsk 

d, bilmsk d ömrümüz get-ged çürük aac kimi ovulurdu. 

Bzn düünürdüm, Allahın biz verdiyi ömür payını 

sömür-sömür puç, dada-dada heç edn zalım bndlr 

– zman adamlarıdır. YAD da deyillr; htta özlrinin 

dalar olu olduqları il fxr edirlr: bizim kimi Dd 

daa «ddm», Nn daa «nnm» deyirlr. Bs onda 

n edk, drdimizin çarsini harda arayaq?.. Dd dala 

Nn daın baının üstünü ksdirn qara buludları biz 

canlı-balı, lli-ayaqlı nvlr nec daıdaq? Babamızın, 

ata-anamızın qhrmanlıq nnsini hansı yolla davam etdirk 

ki, onlardan biz mant qalan kndimizi abad edib, 

iıqlı sabahlara çıxaraq? 

…Azadlıq ld edr-etmz mktbd biz tz drdlr 

dözümlü olmaı öyrtdilr. Dözdük. Mktbi qurtardıq. 

Ali mktbd thsil aldıım illrd drd hndsi silsilyl 

artıb-çoxaldı... Di gl ki, azadlıın, müstqilliyin trzisind 

n aır DRD bel yüngül glirdi... «Döz, döz, 

dözümlü millt, irlid iıqlı sabahlar, aydın shrlr sni 

gözlyir!..» Dözürdük. Sabaha ümid var, deynlr inanırdıq. 

ıqlı sabahları, aydın shrlri gözlmkdn gözümüzün 

kökü saralmaa baladı. 

Bizim dözümlü olmaımızdan sui-istifad edn boynu 

qalustuqlu, çiyni zr paqonlu, yüksk çinli ibazlar, ikiayaqlı, 

yeddiarxalı sömürücülr sülalsi keçmi imperiyanın 

«xarabalıqlarında» özlrin Misir piramidaları kimi 

möhtm qalalar, qsrlr ucaldırdılar… Onlar üurlu kild 

sbirsizlik edib, tkc keçmiin deyil, indiki v g- 

381

lck nsillrin ÖMÜR payını mhartl sömürürdülr. 

Özllm al-lvan rngli kabus olub bizim kimi dözümlü 

adamların sadlövlüyündn hzz alırdı… On-on be il bir 

göz qırpımında ötüb keçdi. Biz hl d dözürdük… Kim 

bilir, blk, lli, blk d yüz il belc ötüb keçckdi… 

Bizdn sonra gln nsillr d döz-döz qocalacaqdı. 

*** 

…Biz kasıbların qoçaqlıından, mrdliyindn danımaa 

dymzdi! Çünki qoçaqdan çox qaçaa dönmüdük. 

yirmi birinci srd böyük, hdsiz-hüdudsuz DÖZÜMl 

qaranlıqda o yan-bu yana qaça-qaça qara piik axtaran 

adamlara oxayırdıq. Azadlıq prisinin saqqızını ourlayan 

Qaranlıq Sultanı iıın, mavi qazın, suyun (su da el 

iıq idi) açarlarını l keçirmidi. Yay-qı o açarlardan 

cza alti kimi istifad edirdi. str ev olsun, istr çöl – biz 

hr yanda iıqsızlıqdan zab-ziyyt çkirdik. llxüsus 

da, Qaranlıq Sultanı iıq sltntinin taxtına çıxandan 

sonra kndimizd hyat chnnm dönmüdü. Hrçnd 

dd-babamız burda iıqsız-qazsız da ömür-gün sürmüdü. 

Uzun qı geclri da adamları televizorsuz-radiosuz, isti 

yay günlri soyuducusuz-kondisionersiz keçinmidi. Amma 

öz aramızdı, bizim nsli d qınamaq olmazdı! Axı biz 

dünyaya iıqlı doum evlrind göz açmıdıq, iıqla nfs 

alırdıq. Soyuqda tbii qazla qızınırdıq, yayın istisind srinkel 

srinlnirdik. Qadınlar ocaqda xöryi, tndird 

çöryi qazın-iıın saysind biirirdilr. Hl mavi qazın 

hesabına qaz vurub qazan dolduran – baında rngbrng 

gül-çiçk becrib, bazarlarda gen-bol satan kiilri demirm… 

Qısası, ayaımız yer tutandan, alımız ksndn 

dünya evimizin içindydi; ata-babamız onu – yni dünyanı 

a-qara, bizs rngli telegüzgülrd seyr etmy vrdi 

elmidik. ndi is dalar gecni qara yapıncı tk çiynin 

382

atar-atmaz adamın gözünd bütün dünya qaralır. Geclr 

ayaqyoluna gednd ayaımız büdryir, baımız divara 

çırpılır, göynm-göynm göynyn barımızın baı çat verirdi. 

Uzun qı geclri yoran-döy erkn girirsn ki, 

blk, gözün yuxu ged, mit qayısını, isizlik arıacısını 

unudasan! Amma yuxuda da iıq hsrti, i hsrti 

çkirdi adam. Sn dem, iıq da, i d çox drdlrin drmanı 

imi… ıqsız-qasız ocaımızın ruzi-brkti göy 

çkilmidi. 

Knd-kskd ıqsızlıa, sizliy vrdi elyn 

adamların canına tnbllik ac qurd kimi daramıdı… Ac 

qurdlar da qorxulu, lacsız, bzn adı tibb elmin blli 

olmayan tz drdlr yaradırdı. 

*** 

lqrz, bizim kndd isiz-gücsüz adamların günü 

yatmaqla keçirdi. Daha heç kimin ba meydana – da meydana 

yıımaa üryind hvs, dizind tabı-taqti qalmamıdı. 

Xanım-xatın anaların – gül üzlü qadınların gözündn 

ümidsizlik yaırdı. Vaxtının çoxunu yatmaqla keçirn 

kiilr get-ged imanlaan üz-gözlrindn özlrin 

bnzmirdilr. Guya yata-yata vaxt öldürürdülr. Biz kasıb-kusubda 

o bxt hardaydı ki, vaxt öldürk?! Vaxt bizim 

axırımıza çıxırdı, böyüklü-kiçikli hamımızı xst edirdi, 

anamızı-nnmizi alar qoyurdu, ruhumuzu did-did parçalayırdı. 

Vaxtın, zamanın fironluuna dözmynlr knddn 

aillikc çıxıb gedirdilr. Mn gednlri fa tapmaq 

üçün qürbt yollanan xstlr bnzdirdim. Yaman qoca 

görünürdü kndimiz. Deyirlr, qocalıq özü d xstlikdir. 

Qrinlr boyu bizim da kndi uzunömürlü asaqqalların, 

salam cavanların oylaı olmudu... Da adamının 

çöryi d dadan-dadan çıxırdı; iıqlı günlrd da karxanasında, 

mrmr yataında elektrik cihazlarının ssi sehrli 

383

ir alm yaradırdı. Bir nfr d olsun, kndd bekar adam 

görmzdin. Bal arısı kimi ora-bura uçuan kiilrin üzünd 

iıq vardı. O gümrah, sapsalam kiilr o qdr mehriban, 

gülrüz, smimi idilr ki… Toyda-bayramda qocalı-cavanlı 

hamı bir-birin iıqlı günlr dilyr, xo ovqatla can 

deyib, can eidrdilr. Adına sadc «iıq» deyiln texniki 

söz az möcüzlr yaratmamıdı; iıq uzaq msaflri biz 

yaxın elmidi. vvllr paslanmayan iri dmir çn nasosla 

yıılan su, ordan el dmir borularla bütün evlr 

verilrdi. ndi qız-glin qdim zamanlarda olduu kimi 

suyu bulaqdan shngl daıyırdı. Aır ilrdn bdnlri 

eybcrln gnc qadınların llri-ayaqları mis kimi qaralmıdı, 

zfran rngin bnzyn yanaqlarının iıı, qara 

gözlrinin parıltısı erkn ölzilmidı. ıqsız kndin telefonları 

da ilmirdi. Mdniyyt evind çal-çaır ssi d 

ksilmidi. 

…Dd daın da köksünd ks-sda vern sübh azanı 

bel, iıqsız günlrd eidilmz olmudu. Nn daın 

hüsnünü qara buludlar çaraba bürümüdü. Badan-ayaa 

görünmz olmudu. Ba-baxçalara xzan glmidi. Kndin 

ba meydanında ata-anamın qoa heykli gömgöy göyrmidi. 

Kndin halına adamın lap alamaı glirdi. çim oyumoyum 

oyulurdu. Hrdn düünürdüm ki, blk, milli hökumtimiz 

bizim kndi gözdn-könüldn çıxardıb?! Blk, qoca 

tarixin çarxı bir sr geriy dönüb?! Babam demikn, lap Nikolay 

padahın zamanıdı?! Ya da Stalin kimi bir tiranın n 

vaxtsa kndimiz bard söyldiyi «GLCY OLMAYAN 

KND» fikri ölümündn lli il sonra gerçkdn onun siyasi 

uzaqgörnliyin dlalt edirdi... 

Bs onda niy hökumtimiz bunu biz – sad adamlara 

byan etmir? Yox, bir d kndimiz mrkzin yadına seçkilrdn-seçkilr 

düürdü axı. O zaman (bir-iki aylıq) iıımız da 

olurdu, qazımız da. Daların baı, melrin auu xobxtlik 

384

dumanına bürünürdü, hl üstlik mdniyyt evind paytaxtdan 

gln adlı-sanlı münnilr konsert d verirdilr… 

Seçkidn sonra knd yen susuz dyirmana bnzyirdi; 

n iıq olurdu, n d qaz. Adamların adam kimi yaamaq 

arzusu ilıma dönrdi. Gec-gündüz fikirlirdim ki, ka, 

möcüz ba verydi, o iıın açarı mnim lim düydi! 

Onda kndimizi qaranlıqda saxlayan o zalım olu Qaranlıq 

Sultanı hr kimdirs, ona yaxı ibrt drsi verrdim; evi bir 

ay qaranlıqda qalanda, bizim kndin illr uzunu n zülüm 

çkdiyini bilrdi!.. Yox, blk, mnim bilmdiyim ns 

var? Lap el azad kndistan camaatının bel yaaması – 

yni ömrü boyu ziyyt çkmyi, iıqsız-qazsız qalması, 

gnclrin kndi trk edib çörk dalınca uzaqlara getmsi… 

hökumtin «yeni aqrar siyasti» d ola bilrdi. Amma 

deysn, ötn srd «NEP» adıyla boleviklr d bel siyast 

hyata keçirmidilr… Yox! Bizim gnclrin kütlvi kild 

kndimizi trk edib böyük hrlr üz tutması Rusiyada 

çar generalı Stolıpinin apardıı aqrar islahatın eyni, 

daha dorusu, tam ksi idi. O vaxtı Rusiyanın mrkzi hrlrind 

inqilabi hval-ruhiyyni zifltmk üçün çarizm 

halini ucqar kndlr göndrirdi. ndis ksin, çarın da, 

boleviklrin d sartindn qurtulmu, nefti-qazı bol olan 

bir mmlktin ucqar kndlrindn cavanlar Rusiyanın irilixırdalı 

hrlrin üz tuturdular. Htta repressiya illrind 

babalarının sürgün olunduu Sibir bel hvsl gedirdilr... 

Onların atıb getdiyi tbitin cnnt gulrin mmurlar 

– «i adamları» ayaq açıb sahiblnirdilr. Yayda Allahın 

dnizin, çayına bel adamı çimmy pul almamı qoymurdular. 

Pul aılı, insani dyrlri urvatsız elmidi, kortbii 

aalıq, hegemonluq altin çevrilmidi. Pulu alından çox 

olan kapitalistlr bizim Cnntmkan kimi çox da kndinin 

keçmiini mhv etmk, glcyi qamarlamaq uurunda 

«sosializm yarıına» qoulub, kapitalist kimi böyük zfrlr 

qazanırdılar. 

385

*** 

«…ıın ksilmsi Günin, Ayın tutulması kimi pis 

lamtdir. Amma camaatın qoltuuna «bizim xalq dözümlüdür, 

müdrikdir» dey-dey on be kiloluq Sabirabad qarpızı 

vermk ondan da pisdir. Ondan da betri bazarlarda 

n irin sözl trif olunan o qarpızın qırmızı dilimlrin 

hsrtl baxan kasıbın azının, mdsinin sulanması idi. 

Hrdn tüstülnn ocaq yerlri doma pncrdn qaranlıq 

otaa süzüln ay iıı adama ümid verir. «Sabaha ümid 

var!» nthası ocaın sönmsi, iıın ksilmsi ümidin, 

inamın ial olunması kimidir... Dem insanın yurdundan, 

isti ocaından qabaq ruhu zbt olunurmu, qlbi iala 

mruz qalırmı… Blk, iıq azad ruhun simvolu, xeyirin, 

yaxılıın niansidir el?!». Fikir içind ulu babamdanqalma 

yurd yerind min bir ziyytl tikdiyim tz EVim 

qalxan çıırla kömür kissi daıyırdım. Son vaxtlar bir 

parça çöryimi bu qara kömürdn çıxarırdım… 

Birdn nec oldusa Qaranlıq Sultanını knd camaatının 

canına sadıf edn hökumtin ünvanına ucadan qliz 

söyü söydüm. Söymyiml ayaımın burxulmaı bir oldu; 

tirtap dydim yer! Kömür kissiyl birlikl yumbalana-yumbalana 

dry yuvarlandım. Kis cırıq-cırıq oldu, 

tz kömür parçaları ömrümün qara günlri kimi mey 

splndi; vvl qulaıma yer-göy xorla haray-hir salan 

sasaanların ssi doldu, sonra sıx yarpaqların arasında 

sarıköynk fleyta çalmaa baladı. Musiqiçi quun 

bu df matm marına bnzyn ssi mni xoflandırdı. 

Hansı aaca, kol-kosa l atdımsa, küsülü v ögey adamlar 

kimi limi tutmadılar; el bil bu aaclar, kol-koslar Ba 

nazirin vzif baına qoyduu qohum-qrbasıydı, llrim 

havada qaldı. Nhayt, Nuru drsind baım qoca Nil 

aacının gövdsin dynd huumu itirdim. 

386

Me son anda böyük dniz kimi yıralandı. Aaclar 

birc anın içind yaıl yelknli qayıqlara döndü. Su ırıltısı, 

lplrin ssi hzin nm kimi qulaıma doldu. lahi, 

bu ndir? Yoxsa… 

*** 

…ükür olsun Allaha, deysn, nfsim gedibglir! 

Yni hl ölmmim. Di gl ki, bdnimd tpdn 

dırnaa salamat yer qalamayıb, heç sürünmli 

halım bel yoxdur; qolum-qıçım sınıb, dilrim tökülüb, 

alım da baımdan çıxıb!.. Alımın bu an hara 

getdiyini dey bilmrm, amma ruhum uaq vaxtı taytularımla 

birlikd çimmy getdiyim çaya qanadlandı. 

Ax, nec d lzztl atılıb-düür, nfsimizi udub 

suyun altına cumuruq. Sonra çayın qıraında Mcnun 

söyüdün kölgsind narın qumların üstün uzanıb, hry 

«Paytaxt» siqaretindn birini yandırdıq. vvl 

mn siqaret çkmkdn boyun qaçırdım. Bı yeri tz-tz 

qaralan krm adli qonu olan dedi ki, bax 

ha, gr biz qoulub, siqaret çkmsn, gedib babana 

xbr vercym. Yalandan daa-daa and içib inandıracaam 

onu… Kii d sni çkck mhr ayaına! 

ndi özün seç, ya siqaret, ya da Mtlb babanın 

qulaqburması… Mn d tüstüsün boulsam da, öskür-öskür 

o siqaretdn bir neç qullab vurub, sonra 

qumun içind basdırdım: «Öhö, öhöö, öhhhö!». 

*** 

…O a-qara görüntülr birdn qeyb oldu; kims üstüm 

buz kimi su çildi, diksindim, ayaa qalxmaq istdim, 

bacarmadım. ynin düma qiyaf geyinmi bir qoca Nil 

387

aacının altında – Mtlb bulaında aız-burnumun qanını 

yuyub, mni çarpayıya bnzyn uzunsov kötüyün üstün 

uzatdı. Üz-gözündn nur yaan bu qoca bir suyundan el 

mnim Mtlb babama oxayırdı. 

Bu bulaı müharibdn – Berlin Qlb bayraını 

sancıb qayıdandanda – babam knd yolu ks olsun 

dey, buradan – Nuru Drsindn keçrkn, Nil aacının 

kouunda tapıb; sonra su yolunu genldib, saxsı 

boruyla çemlrini çöl çıxarmıdı. Tz bulaın yanyörsin 

l gzdirib, buranı mlli-balı abad guy 

çevirmidi. Bulaın srin suyundan içn hr ks «can 

drmanıdır» deyirdi. «Bu bulaın suyu zrr boyda 

hansı adamın ruhuna çilns, el Mtlb kii kimi xeyirxah, 

sülhprvr, humanist olar… Zrrdn bütöv yaranır» 

– bunu da paytaxdan kndimiz qonaq gln bir 

geoloq-alim söylmidi. 

Dd daı, Nn daı qarı-qarı gzn alim Nuru 

drsindki Mtlb bulaının «kardioqrammasını» çıxarmıdı. 

«Mhdudiyyt kfin anasıdır» deyn o böyük zka 

sahibinin iıqlı fikirlrini babam zbr bilirdi. Bir sözl, 

bayram günlri mnim çox vaxt «Baba bulaq» dediyim bu 

Mtlb bulaının trafından çal-çaır ssi skik olmazdı. 

Adamlar burada mclis qurub, yeyib-içr, axam dündk 

ylnrdilr. 

Kndd iıqlar sönndn sonra mey yolum dümürdü; 

hamı kimi mn d çörk avarası idim; çörk atlı olmudu, 

mns piyada. Bir tik çörk qazanmaq üçün ora, 

bura qaçmaq baımı el qatmıdı ki, xeyli vaxtdı bulaın 

yolunu bel unutmudum. Bir trfdn buna gör tbit 

mn doru cza vermidi. Axı babamın ruhunu incitmidim, 

onun adı il tanınmı bulaın can drmanı sayılan 

suyundan bir qaıq da olsun tz evim aparmamıdım… 

Su da iıqdır, hyatdır, brktdir, sevgidir, ruhun cövhridir… 

388

*** 

Nuru drsinin Qrib sakini sınıq-salxaq qol-qıçımı aacın 

dümdüz budaıyla balayıb, yaralarıma bulaın gözündn 

yıdıı tr tz yarpızla mlhm qoydu. «Ruhun sni 

trk edib!» – dedi, – «o qayıdanacan burda qalacaqsan!» 

Onun ssi d Mtlb babamın ssi kimiydi: «Pazı pazla çıxardarlar, 

ay oul! Sn zalım deyilsn axı, bs niy üryind 

qzb yuva salıb? Ömründ bir toyuq baı da ksmmisn! 

Amma qzbindn söydüyün o yek mmurunun qanını 

verslr, «uf» demdn içrsn! Bu knd iıa, suya hsrt 

qalan sonuncu insan mskni deyil ki?! Bax, görürsn, dü- 

ünmdn çıxdıın yola öz qanın töküldü… Snin n yaın 

var axı, hyatından da bezsn? Sn öz elin, obana yük deyilsn, 

ay bala! Bu yurda yük olan, mnm-mnmlik edn o 

qdr ruhsuz, sa ikn ölü adamlar çoxdur ki…». 

Bilmirdim, bu ixtiyara Loman baba deyim, yoxsa 

Nuru baba? Blk d, babamın alim dostunun ruhuydu?! 

Amma mnim Mtlb babama daha çox oxayırdı. 

«…ıq sönnd zaman donur, ay baba!.. Özün deyirdin 

ki, dünyada n böyük drd öz yurdunda qrib olmaqdı!». 

«Demidim, ay bala, demidim, o vaxt gorbagor Stalinin 

mriyl kndimizi arana köçürdülr. Guya qonu 

ölkyl hmsrhddi, adını da qoymudu «Glcyi olmayan 

knd» …Bax, onda didrginliyin, qribliyin acısını 

dadmıdım. O qdr adamlarımız qırıldı ki, susuzluqdan 

ilan mlyn aran çöllrind… Hitlerçilrl qanlı müharib 

illrind kndimizdn yetmi üç nfr hlak olmudu. 

Amma aranda – be illik sürgün hyatı yaayan kndimiz 

daha çox qurbanlar verdi. Stalin ölndn sonra arandan 

daa – sa qalanlarla öz dd-baba yurdumuza qayıtdıq. 

Hr ey yen d öz yoluna düdü… Mn bunu sn dfndfn 

danımıam. Sni narahat edn ndir, ay bala, mgr 

kndimizi yen harasa köçürürlr?» 

389

«Keçmid – xsiyyt prsti dövrünün dövlt mmurları 

snin ömründn vur-tut be il gmirmidi, ay baba, 

ona gör öz linl düzldiyin mis camın üstün yüz otuz il 

ömür sürdüyünü yazanda hmin be ili hesaba almadın. 

Deyirdin ki, bizim da kndind sndn d üzunömürlü 

kiilr olub, o kiilri dünya tanıyıb... Hr birinizin ailsind 

yeddi-skkiz, htta on-on iki uaq böyüyürdü. Heç 

ruhunuz da incimirdi. …Biz is iki-üç uaı boya-baa 

çatdırınca, chnnm zabı çkirdik, ay baba!.. Thsil almaq, 

xstxanada müalic olunmaq, çörkli i tapmaq pulsuz 

baa glmir... Vallah, mn özümdn n Amerika açıram, 

n d bioloqların iin qarııram. Öz tbiti etibarı il 

indiki sömürücülr v gmiricilr sinfi çox vhiliblr. 

Daı-dmiri gmirirlr, gözlri doymur, muzeylrin eksponatını, 

tarixi abidlri sömürürlr, gözlri doymur. Allahın 

insana verdiyi taleyi, ömrü sömürmk mgr cinayt 

deyil? Allah öz kndimizd qrib kimi yaadıımız ayları, 

illri ömrümüz yazmasın baba! Bax, biz d mnvi savaların 

süvarilriyik, biz d mnvi qırınların qurbanlarıyıq. 

Ruh deyiln hr ndirs, bzn mnim kimi adamların 

içind dinc qalmır, sssizc qiyam qaldırır!.. Amma 

fsus ki, düz yolumla ged-ged içimd vurnuxan o lal qiyamın 

qurbanı da el özüm oldum… Bu yolda susmaq da 

flaktdir, danımaq da! Bs n etmli, mnim xeyirxah, 

sülhprvr, humanist, müdirik babam?» 

« – Ay bala, snin çıxdıın düz yolun knarında gör n 

qdr aac kimi adam dayanıb?! Hamının da ii-gücü yriüyrü 

yollardan ötüb-keçnlri seyr etmkdi. Heç kim düz 

yolla gedn mhl qoymur... Yolsuzların unutduu bir zli 

v bdi bir ilahi klam var: «Bir millt özünü dyidirmdikc, 

Allah da o millti dyidirmz». Sn d sbr et, innn 

bel palaza bürün, elnn sürün, mnim balam! Bu 

zman qılıını, ruhunu, qidsini dyinlr dyr verir». 

Mn bu yarıölmü halımla etiraz etdim: « – Yox, ay 

baba, palaza bürünüb, elnn sürünmk indi ayaq altında 

390

qalmaq kimi bir eydir! Sürünnlr sinfinin dili is hmi 

zhr olur, qlbind kin-küdurt ocaı tüstülnir… Öz 

tüstünd boulmaq zabı lap dhtdir. Düz Yolun sonunda 

iıq görünürs, niy d o yola çıxmayaq? Deyirsn, sürün-sürn 

sbrli olaq? Ulu Tanrıya ükür edk ki, quruca 

nfsimiz gedib-glir, bsimizdir? Guya biz dözümlüyük. 

Qaranlıa döz, isizliy döz, yalana döz… rüvtxor mmura 

döz! Axı biz insanıq, baba! Bir ömür boyu sürünmyin, 

yol qıraında bzk aacı kimi dayanıb… istiysoyua 

döz-döz çürümyin n mnası var? Bir d sn 

hmi mn qhrman balam deyirdin axı…» 

«Onda sbr et, mnim balam, bu bulaın dirilik çemsi 

snin çat dümü ruhuna nicat verdi, onun kiçik zrrlri 

bütöv möcüz yaradır. Öz bdnin dönn güncn 

ruhun br alminin «ruhsazlayan» mmuru olacaq! Yeddi 

gün-yeddi gec istdiyin adamın ruhuna bu bulaın fqt, 

saflıq nurundan çilycksn! Amma unutma, dünyanı 

dyimk asan i deyil… Hqiqt axtarıı insanı mhkuma 

çevirir; o ya öz arzularının siri olur, ya da özgnin… 

Amma qhrmanlıq an mslsidir, lçatmaz olmasa da, 

indi onun zamanı deyil... Bzn ona ninki bir, heç be 

insan ömrü bs etmir, bzn d…» 

Mn: «Ruhsazlayana bax!» – dey istehza etdim. Gedib 

kimins qlbini tfti edib, ruhunu cilalamalıydım: 

yni onu istdiyim kl salmalıydım. Bunun nyi qhrmanlıqdı? 

Uaq vaxtı ömrümd heç qarıqa yuvasına bel 

çöp soxmamıam. Bir df dayım olu, gözlrimin qabaında 

a göyrçinin baını üznd, mn hycanlanıb, o 

qdr aladım ki… Axı, baı ksilmi o qu qan içind qanadlarını 

yer vurub göy uçmaq üçün vurnuxurdu… Aradan 

gör neç il ötüb! Amma mn indi d o baı üzülmü 

göyrçinin qanadlarının harayını eidirm. O quun baını 

«uf» demdn üzn dayım olu hrd Ali Mhkm hakimidir, 

yqin, azadlıqdan mrhum eldiyi insanların taleyi 

391

d ona uaq vaxtı baını üzüb, ömrün son qoyduu qu kimi 

dyrsizdi? Görsn, dünyada niy n çox bel zalım v 

qddar adamlar arzularına tez çatırlar? Onların getdiyi yri 

yollarda yaıl iıq yandıran hansı ilahi sirdir bel? Blk, o 

sirrin ruhla heç balılıı yoxdur? Dünya is zalımlarla doludur. 

Ruhsazlayan mmur kimi tkbaına bu qdr zalımın 

qarısını nec ala bilrdim axı?.. 

«Bu kütlvi kild mümkün olan ey deyil, ay bala, 

dünyaya insan övladı n zalım glir, n d mzlum. Alilr ali 

mrtby qalxdıqca adilikdn v adilrdn uzaqlaırlar. 

Odur ki, SEÇLM hr hansı ali frdin ruhunda rmzi crrahiyy, 

ya da sazlama mliyyatı aparandan sonra alilrl 

adilrin arasında tbqlm sddi götürülck. O zaman 

müsbt yükl sazlanmı smimi ruh alilrl adilr arasında 

KÖRPÜ olacaq. Bellikl, dünyanın n kasıb adamının alnına 

gün doacaq. Yalnız özg planetdn olanlara, ayaı 

yerdn üzülüb göyl gednlr bu kf tsir etmir. Yer üzünd 

vzifsindn, dinindn, irqindn, dilindn asılı olmayaraq 

hr ksin ruhunu sazlayıb arzu etdiyin qlib sala bilrsn! 

Unutma, ixtiyarında vur-tut yeddi gün vaxt var…» 

« – Yeddi günlük i… Demk, bu dünyanın n kasıb, 

ehtiyac içind yaayan adamlarının iıqlı sabahına yol bu 

gündn balayır…» 

*** 

– lahi, sn çox ükür! Demk, yer üzünd bu vaxtacan 

istdiklrimin heç olmasa, bir qismi gerçklck. 

Bs kimdn v ndn balamalı? Bizim ucqar da kndi 

son illr iıqsızlıqdan-qazsızlıqdan o qdr ziyyt çkmidir 

ki… Ona gör birinci növbd ba nazirin ruhunu 

sazlamaı qrara aldım. 

Hr ey iıq sürtiyl ba verdi. A dumana bnzyn 

ruhum saunadan tzc çıxmı sksn yalı ba naziri 

392

masaj otaında haxladı. Mtlb bulaının suyundan bir 

zrr çildiyim zati-alilrin ruhuna adi sözlrl xeyir-dua 

dildim. Ertsi gün gözlnilmz byanatıyla hamını mat 

qoyan ba nazir tz ruhla, xo ovqatla, blatli irin lhcyl 

dedi: «Bundan sonra knd camaatı tsrrüfat ilrind 

iıqdan gen-bol istifad edck!.. Mnim srncamımla 

bayvadı – heyvadı, ndir, o lv olunub. Ba nazir 

kimi söz verirm, gr öz slahiyytimdn tam istifad 

etmsm, yeddi gün rzind vzifmdn istefa edcym. 

Bu yeddi günd böyük qsb v kndlrd zavodların, 

fabriklrin ii brpa olunacaq… Günü sabahdan hr fhlnin 

orta mkhaqqı mnim, yni ba nazirin, müllimlrin 

maaı thsil nazirinin, hkimlrin maaı shiyy nazirinin, 

tqaüdçülrin tqaüdü sosial tminat nazirinin aldıı maaın 

yarısı qdr olacaq…» 

Televizor qarısında oturan kndistan adamları, müllimlr, 

hkimlr, tqaüdçülr hycandan heyrtlndilr: 

«Sn dem o, bizi d düünürmü… Biz is az qala onu 

hacıyatmaz sanmıdıq, sny-sny vzif baında ölcyi 

günü gözlyirdik. El bilirdik SABAHA ümid yoxdu… 

Allah ba nazirin ömrünü uzun elsin…» 

Ba nazirin sensasiyalı açıqlaması ölkd sl bayram 

hval-ruhiyysi yaratdı… Bizim da kndi bir anda xeyli 

cavanladı. Hr yanda i coqun bulaq kimi qaynayırdı. 

ıq, sevgi, qazanc dalınca böyük hrlr gednlr geri 

dönürdülr. Da çayının üstünd drhal iri elektrik stansiyası 

tikildi. Qonu kndlrin, qsblrin küçlri buranın 

iııyla çıraqban oldu. Bu idn mmnun qalan ruhum 

parlament binasının baı üstünd prvaz eldi… Mclisin 

kök sdri öz kabinetind yaraıqlı divanda yayxanıb, növbti 

iclasın gündliyini nzrdn keçirirdi. Hrdn mineral 

«ahnah» suyundan qurtum-qurtum içib, azını lzztl 

marçıldadırdı. El buradaca onun büllür stkanına Mtlb 

bulaının faverici suyundan yeddi damcı sıxdım, bir 

393

neç saniyy ruhunda sazlama ii apardım. Müsbt yüklü 

zrrlr onun ruhunda kürsüy çıxanacan simmetriya sahman 

yaratdılar. Bir azdan Mclisd qrib mnzr 

yarandı. Hmi «xalq-xalq» deyib, sosial daltdn dm 

vuran müxalift deputatlarını el bil tok vurdu, aızlarını 

açıb brlmi gözlrini sdr zilldilr. lboyu bdbxt 

müxaliftin qaldırdıı bütün sosial msllri gündliy 

daxil edn sdr dedi: «Biz xalqı, sad camaatın maddi durumunu 

düünrk gündlikd olan bütün hlli vacib msllr 

tcili surtd ss vermliyik, daha bsdir, faliyyt 

sferamızda yalnız öz xeyirimiz çalımaımız yetr!..» 

Mclisin sdrini «Köhn bayatı oxumaqda» ittiham etmy 

heç kim özünd cürt tapmadı. V xalqın rifahı bard 

qrar böyük ss çoxluu il qbul olundu! slind 

bu, n alqılanmalı, n d fxr etmli bir tarixi hadis idi. 

Ruhsazlayan kimi mn bir eyi nzr almamıdım; axı 

Milli Mclisd sdrin yekdillikl qbul etdirdiyi qrar prezidentin 

frmanıyla tsdiq olunmalıydı. Prezidenti is o an 

yerd tapmaq mükül idi. Gündlik qzetlr Mclisin son 

qrarından guya göyd xbr tutan kimi prezidentin ona 

veto qoyub, sdrins istefasını tlb etdiyindn bhs edirdi. 

Hl bu azmı kimi ölk mtbuatı mclisin buraxılması 

bard xbrlri gündm gtirdi. Ruhum çox pis vziyytd 

qalmıdı. gr o an ruhum adam klind müft maa 

almaa öyrmi deputatların lin düsydi, onu bez 

kimi cırıq-cırıq elyrdilr... Odur ki, hava limanında böyük 

hava layneri yer enr-enmz ruhum prezidentin 

oturduu salona daxil oldu. O, illüminatordan bayıra baxıb, 

drin düünclr qrq olmudu. Ruhn çox salam, 

atiletik bdn quruluuna malik olduuna gör ona tsir 

etmk mükül i idi. Deysn, hm d xalis Braziliya qhvsi 

içmidi. Ya da üzgüçülükl çox mul olduundan 

qlbinin nizamlı ritmini kodladırıb istyimc sazlaya 

bilmirdim. Yalnız hava limanından hr eskortla glr- 

394

kn nfsi neft qoxuyan külklr ruhunu sıallayanda ani 

uyuya daldı. burasındaydı ki, yollar rahat v geni 

olduundan maın karvanı sürtl gedirdi. Sanki tkrlr 

yer dymirdi. Çox cüzi, ala-yarımçıq da olsa onun ruhuna 

Mtlb bulaının suyundan kiçik zrr çildim… Öz iqamtgahına 

çatan kimi prezident canlı yayımla çıxı edib, 

ölk qzetlrini parlamentin buraxılması bard yaydıı 

sassız aiyy gör qınadı, v Milli Mclisin sdrinin, 

Ba nazirin tbbüslrini byndiyini bildirdi. Sonra da 

bütün nazirlri, dövlt mmurlarını onlardan nümun götürmy 

çaırdı: «gr mn hr bir vtndaın prezitentiyms, 

siz d hmin vtndaın nazirisiniz, bir sözl, hr 

bir dövlt mmuru dild yox, mld xalqın xidmtçisi 

olmalıdır!» 

Ölkd nazirlr v onların himaydarlıq etdiklri adlısanlı 

irktlr arasında «Hr ey xalqın rifahı namin, hr 

ey vtn namin!» adlı xeyriyy marafonu start götürdü. 

Üç gün müddtind mmlktd, demk olar ki, bir dn 

d olsun kasıb qalmadı. ctimai televiziya ilk df «lin n 

kasıb adamı» nominasiyası üzr böyük bir müsabiqnin 

lahiynsini realladırdı. 

Teleaparıcı dedi: – Varlı adamlardan maallah, bizd 

bolluqdur, amma kasıb nominasiyasının tlblrin cavab 

vern bir adamı böyük çtinlikl müyyn etdik. Sn dem 

bu ilin n kasıb adamı fsanvi Neft Dalarında çalıırmı… 

sl sensasiya is ilin kasıb adamını konferansye shny 

dvt ednd ba verdi. Mikrafona yaxınlaan ucaboylu, 

qıvrımsaçlı cavan kii mükafat olaraq ona veriln 

ikiotaqlı mnzilin orderindn imtina edib dedi: – Yaxı, 

Yaxı… buna grk yox!.. Veri qud… Fnk yuu… Mn 

Azrbaycan vtndalıını qbul etmk istyn bir amerikalıyam… 

Htta özüm n yaxı – Azr adı götürmüm. 

Mn verdiyiniz fürstdn istifad edib sizin çox saf, yalnız 

öz xalqının rifahını düünn dövlt mmurlarına vacib 

395

ir ricamı bildirmk istyirm: Xahi edirm, mni tez bir 

zamanda vtndalıa qbul etsinlr… 

Teleaparıcının: – Axı bu siz ny gör lazımdır? – 

sualına, o: – Çünki dnizd neft çıxaran yerli fhllrin 

mk haqqı bizim cnbi fhllrdn iki df çoxdur – 

dey cavab vernd zalda sürkli alqı sdası ucaldı… 

Aparıcı – konferansye d zaldakı tamaaçıları ruhlandırdı: 

– H, h, mnc d bu sürpriz alqılanmalıdır. Bellikl, 

biz «lin n kasıb adamı»nı müyynldirmk 

üçün axtarılarımızı davam etdiririk… V glin, tezlikl 

neft sektorunda çalıan bütün cnbi vtndaların maalarının 

artırılması bard bu amerikanlı dostumuzun arzusuna 

güclü alqılarımızla dstk verk!.. 

*** 

Bli, ölkd hr i öz qaydasında, nec deyrlr, lap 

«ya kimi» gedirdi. Birc qalmıdı ial olunmu torpaqların 

azad edilmsi... Xarici ilr naziri il müdafi nazirlrin 

ruhum yaxın dü bilmirdi. Biri yaxı müdafi olunduundan, 

o biri d göyl tez-tez ora, bura getdiyindn… 

Ona gör dn böyük taleyüklü mslnin hllin lac 

tapa bilmirdim. Dümn rhbrlrin, hm d onlara havadarlıq 

ednlrin mnfi yüklü ruhunda sazlama mliyyatları 

müsbt ntic vermirdi. Bir trfdn d vaxt mhdud 

idi. Axı bu yeddi günd dünyada illr boyu hllini gözlyn 

qlobal problemlri d yoluna qoymalıydım. Babamın 

alim dostunun «Mhdudiyyt kfin anasıdır» fikrini xatırlayıb 

bir anlıq Nuru drsin – Mtlb bulaıdakı csdimin 

yanına döndüm. Gördüm ki, yaralı cismim yelpik 

ver-ver drin düünclr dalan ixtiyar qocanın trafı 

kristallarla örtülüb. Dedim: «Dümn qounlarını qeydsiz- 

rtsiz Vtnimizdn çıxarsın dey badımcanburun torpaq 

gmiricilrinin, bir d onların cnbi himaydarlarının ru- 

396

hunda mliyyat apardım, amma nticsi olmadı». O dü- 

üncdn ayrılıb: «Onların ruhuyla mul olub, nahaq 

yer vaxt itirirsn. Tanrının ixtiyarından çıxan pis ruhların 

hamısı eyni nöqtdn idar olunur», – dedi – «Eynn özg 

planet aid olan YAD adamlarla onların ruhunda bir frq 

yoxdur! Hitlerin faist ruhunun da cilovunu çkmk mümkün 

deyildi. Zor gücün dünyanı dyimk istyirdi. lli 

milyon adam onun nfsinin qurbanı oldu. Görünür, onun 

aqibti, faist xisltli adamlara drs olmayıb. Buranı kf 

edn alim dostum deyrdi ki, pislrin birliyi bir nöqtddirs, 

yaxıların birliyi bütün nöqtlrddir… Pis yaxıya 

ks olduu qdr pis dksdir, …cmiyytd qorxulu 

ey yaxının azlıı deyil, yoxluudur… Yaxılar insanlıı 

arxasınca aparan iıqlardır. Mn d snin iıqlı ruhuna bir 

mslht verim; get, eyxülislamın yanına… bu ölkd 

qlbi fqt hissiyl döyünn, amma ruhu iıa möhtac 

qalan hl çox mötbr adamlar var!» 

*** 

Paytaxta döndüm. Maallah, hri tanıya bilmirdim. 

Onun görkmi saatbasaat dyiirdi. Mer iıq dirklrin 

dibçkqoyma, Hollandiyadan gül, ekzotik aaclar gtirmk 

iindn daha vaz keçmidi. Bu i üçün ayrılmı vsaitl 

Azadlıq meydanında Babkin heyklini ucaltmıdı. 

Merin csartli addımı hamının böyük sevincin sbb 

olmudu. «hsn!», «Eq olsun Mer!» sdasını eidn 

kimi ruhum iftixar hissi keçirdi. Axı, mer d tz sazlanmı 

smimi ruh yiysi idi. hrd hr gün növbli i 

rejimiyl faliyyt balayan böyük fabrik v zavodların 

açılı mrasimlri keçirilirdi. Sad pe adamlarının, fhllrin 

üz-gözündn nur lnirdi. ndi hr kii idn çıxıb 

öz ailsinin yanına alnı açıq, üzü a dönürdü. Evdar qadınlar 

idn yorun qayıdan rlrini gülr üzl qarılayıb, 

397

tbssüml biirdiklri dadlı xörklri bol süfry qoyurdular. 

Dünyada bundan gözl daha n vardı ki?!. 

…Qız Qalasının yaxınlıında ıxli Qurbanovun tunc 

heyklinin trafı Novruz günü smnilr bürünmüdü. 

Adamlar Bayram nliyin bu zmtli heyklinin ziyarti 

il balayırdılar. Milli bayram günlri prezident öz xanımıyla 

sad adamların arasında cangündnlrsiz gzib-dolaırdı. 

Xalq onların baına Bakı kndlrind yetidirilmi 

tbii gül-çiçk yadırırdı... 

…Parlament binasının qarısında Mmmdmin Rsulzadnin 

zmtli heykli is müasir paytaxtın panoramını 

seyr ed-ed, sanki özünün dediyi sl «Azrbaycan 

dövrü» il qürur keçirirdi. Bir trfd onunla birlikd 

rqd ilk demokratik respublika quran mhur siyasi xadimlrin, 

digr trfd ermni terroruna v otuz yeddinci 

ilin repressiyasına mruz qalmı görkmli adamların 

heykllri, büstlri qoyulmudu. Tarix iıqlı beynlri abid 

kimi göz önünd canlandırırdı. 

Bu heykllrin d ruhu vardı: paytaxtın mrkzind 

mmlktin bütün böyük simaları sanki dil açıb: «iıqdan, 

yaxılıqdan, sevgidn» danıırdılar. Dnizknarı bulvarda 

musiqili fvvar is hr yarım saatdan bir Rid Behbudovun 

ecazkar ssini trafa yayırdı... Bu ssi yen bütün 

dünya eidirdi. ah smayıl Xtainin at üstündki heykli 

o taylı, bu taylı Vtn hsrtl boylanırdı… Ömr Faiq 

Nemanzadnin heyklin qızıl hrflrl: «ıımız sönmyckdir!» 

fikri hkk olunmudu. Bakıya trif gtirn cnbi 

qonaqlar: – lahi bu millt gör n qdr dahi v VP 

(Very important persons – çox vacib xslr) bx edibmi! 

– dey heyrt edirdilr. 

*** 

Bütün sad insanların könül razilri ialdan azad 

olmudu. Vtnin azadlıı könüllrin azadlıından bala- 

398

mıdı… Ruhum frhindn göylr sıımırdı. Amma yeddi 

günün ömrü d qısalırdı. Görülsi ilrs hl çox idi. 

eyxl onun öz hücrsind görü çox ani oldu. Hücrnin 

görkmi, kskin gülab qoxusu ruhumu oxayırdı. Tanrı 

drgahına l açıb xeyir-dualar edn tzc qüsullanmı 

eyxin ruhunu sazlamaq çox da qliz mliyyat deyildi... 

O gün eyxin byanatı dünyanın bütün telekanallarında 

yayımlandı. O, Hcc sfr hazırlaan dünya müslmanlarını 

vvlc özünün dediyi kimi hri-iy ziyart dvt 

edirdi. Ziyartin rtlrin gör hr zvvar burada – yni 

ua hrind müvvqti qrar tutmu eytanları yeddi df 

daa basacaqdı. eyxin bu byanatı dünyanın siyast liderlrini 

lrzy saldı. Qrb mtbuatı ziyart rfsind eytanların 

uanı vahim içrisind nec trk etdiyindn bhs 

edirdi... Vatikan eyxin dünyanın münaqi ocaqlarından 

eytanları qovmaq çarıını müsbt qarıladı. BMT is öz 

Ba Qrargahını Xzryanı müslman ölklrinin lideri 

hesab olunan Azrbaycana köçürdü. Tkc AB prezidenti 

Odlar Diyarında gedn yeni islahatlara dodaq büzüb, drhal 

A Evd mtbuat konfransı keçirdi. O, llxüsus, sad 

rqlilr – odlar diyarının övladlarına neft payının ffaf 

qaydalarla verilmsini mqbul saymırdı: 

– Bu onlara azad ruh, böyük güc vermkdir!.. – uanın 

müqdds müslman hri kimi hr ilin 9 may günü 

ziyartin gldikd, A Evin sahibi orada rsmi Bakının 

tezlikl Atom Nüv Mrkzi yaratması bard açıqlama 

vermkl hay-küy saldı. V gr uada bu i dayandırılmasa, 

Pentaqonun ora hücum planı hazırlayacaını bildirdi. 

Amerikalı jurnalistlr onu l salıb qınadılar: «Bu a 

yalandır. Axı raqı da kimyvi silaha sahib olması il suçlayıb, 

tar-mar etdiniz?» A Evin sahibi Hollivudun pekar 

artistlri kimi gülümsünüb, jurnalistlrin srt atmacalarını 

qulaqardına vurdu. lr getdikc qlizlirdi. Ruhum 

okeanın üstünd qanadlandı… 

399

…Okeanın o tayında Kiçik Bu öz istiraht otaında 

itl, piikl oynayıb yorulandan sonra mürgü döyürdü. 

Otaq Tbriz xalçası, Qaraba xalısı il bznmidi. Divardan 

Xzr dnizindki neft buruqlarının kli asılmıdı; 

Bu daha çox neft çıxaran buruqları ndns qırmızı qlml 

iarlmidi. Yuxusunda neft dalaları üstünd yelknli 

qayıqla rq yürü çıxan prezident, bir trfd 

Xorasanı bombalayırdı, o biri yanda Krbla facisinin 

amerikansayaı versiyasını gerçkldirirdi. Birdn Sddam 

Hüseynin mzlum nvlrini gördü. Buu alamaq 

tutdu. Uaqlar ona: «Tutalım, babamız diktator idi, bizim 

n günahımız vardı? Niy biz rhm etmdin? Sn gör, 

bizim tkc bir günahımız vardı: o da müslman cocuu 

olmaımızdı… Bs Londona son sfrind lin «n böyük 

terrorçu Budur!» üarı gördüyün minlrc sad 

xaçprstin etiraz aksiyası sn ibrt drsi olmadı? Sni d 

özününkülr «faist, cani» adlandırır! Müslman uaqlarının 

qanına bulamı llrini ömrün boyu dörd okeanın 

suyunda yusan da tmizlnmz!». Sonra kiçik Bu Afrikada 

acından kpnk kimi qırılan yüz minlrl uaı 

gördü. Düünürdü, raqda chnnm shnlri yaratmaa 

srf etdiyi milyardlarla yazıq afrikalı uaqların hyatını 

xilas etmk olardı… Qribdir, Bu yuxuda hansı trf üz 

tuturdu, orada Qan v Neft görürdü, bir d rngbrng 

üarlar; dünyanın sad sakinlri onun bdxah ruhunu ilahi 

nurla ziyalandırmaa dvt edirdi. Bu üarlar ondan dünyaya 

modern elm-ziya rman edn islam mdniyytin 

qarı daıdıcılıq meylindn «l çk!» deyirdi. Bu üarlarda 

alı-qaralı adamlar: «Cnab Bu, hamımız bir iıın zrrlriyik. 

Briyytin tam olması üçün zrrlri parçalamayın!»… 

Qribdir, Buun yuxuda gördüyü üarları oxuya-oxuya 

yataq otaındakı tbii gül-çiçklrin bihuedici 

tri az qala ruhumu xumarlandırmıdı. Bu is böyük vaxt 

itkisi demk idi. Buun ruhu üzrind zrgr dqiqliyi il 

400

ildim. Sazlama mliyyatından sonra o, yuxudan oyanıb, 

güzgüy baxanda gözlrin yeni Bu satadı… 

O gün A Evin yaıl baxçasında mtbuat konfransı 

keçirn Bu qounları drhal raqdan, fqanıstandan çıxartmaq 

bard byanat verdi; raqda töküln qanlara, daıdılan 

müqdds mbdlr gör müslman almindn üzr üstdi: 

«bizim müslman dünyası il sülh v dostluq içind yaamaımız 

brin nicatıdır! Azrbaycanlı dostlarımız demikn, 

hamımız bir iıın zrrsiyik…» Buun qfil byanatı 

yhudilrl ermnilri çaba salmıdı. Daha onlar dünyanın 

bir nömrli prezidenti rolunu oynamaqdan l çkn 

cnab Buun baına gül-çiçk yadırmırdılar… 

Amma köhn vrdilrini d trgid bilmirdilr. Ona 

gör Yeni Dünyanın bir nömrli prezdentini – Azrbaycanın 

rhbrini v dünyanı dyin Saf Ruhu özlrinin tlsin 

salmaq üçün tz virus icad etdilr. 

Afrikada qara camaatın meydanlarda rzaq bayramı 

keçirmsi, dünyanın terrorsuz, müharibsiz yaaması bel 

onların üryini rhm gtirmirdi... Dünya sülh içind qızıl 

çalarını yaayırdı. Bdxahların ANTSAFRUH adlı virus 

kf etmsi dünyada yeni thlük ocaqları yaradırdı. Odur 

ki, babamın alim dostunun «Böyük r qarı böyük xeyri 

qoymaq düsturu» Yeni Dünyaya sürtl inteqrasiya olunsun 

dey ruhum mtbuata üz tutdu… 

*** 

Tbii ki, Saf Ruhun faliyyt sferasından n çox narahat 

olan qüvvlrin pis niyyti dünya KV-in yaxı mlum 

idi. Azad ruhuma veriln vaxt-vd d daralırdı. Dünyanın 

hr trfind Böyük r qarı mübariz «Ruhun 

zamana v db gör brpası» adlı konsepsiyanı gündlik 

qzetlrin elektron ünvanına göndrmyiml geni vüst 

aldı... Onu ilk df drc edn «ıq» qzetinin ba redak- 

401

toru «Ruhun sazlanması» kfini briyyt üçün böyük 

uur adlandırırdı. V oxucuları inandırmaa çalıırdı ki, 

guya tezlikl Nobel mükafatına tqdim olunan kfin mü- 

llifini çox yaxı tanıyır. V tbii ki, layihni ilk df drc 

etdiyin gör ba redaktor mükafatı Azrbaycansayaı 

«bölüdürmk» amacı il ruhumu günün günorta çaı çıraqla 

axtarırdı… 

Ruhum onu myus etmy mcburdu. Axı dünyanın 

müxtlif gulrind yaayan milyonlarla soydaımız ikili 

vtndalıq hüququndan istifad edrk, doma vtn üz 

tutmudular. Ona gör drqd ilk demokratik dövlt 

yaradarkn ölkmizin malik olduu razilr tam sahib 

olmayınca, Saf Ruh hr hansı bir mükafatdan, fxri addan 

imtina etdiyini elekton poçtla ona bildirdi. O, «Kf öz 

yerind», – dedi, – «Alfred Nobelin ilk df Bakı neftinin 

hesabına tsis etdiyi bu mükafatı almaa hm d mnvi 

haqqımız çatır axı!». 

H! Düz deyirdi, Nobelin vsiyytin gör mükafatı 

veriln insanların irqi ayrılıına frq qoyulmurdu. Ona 

gör, qoy o pullar qaranlıq içind qalan Afrikanın n ucqar 

bir da kndind modul elektrik stansiyası tikintisin 

xrclnsin! Bizims IIMIZ heç vaxt sönmyckdi!.. 

*** 

Dünya yeddi günd çox irli getmidi; gözlliyi artmıdı, 

ölüm-itim azalmıdı, terrorçuların kökü ksilmidi. 

Afrikada, Asiyada qara camaat sülh içind, qansız-qadasız 

yaayırdı. «Hamımız bir iıın zrrsiyik» üarı dillrd 

zbr olmudu. Son yeddi günd ölkd yetmi il rzind 

görüln quruculuq ilrindn yeddi df çox i görülmüdü. 

Tz doulan hr körpnin adına Dövlt Neft Fondu 

«Kapitalbank»da hesab açmıdı. Sovet mperiyası vaxtlarından 

banklarında saxlanılan pullar da son qpiyincn 

402

mantçilr qaytarılmıdı. Ölk milyaderlrin sayına gör 

dünyada birinci yer sahiblik edirdi. qtisadi inkiaf naziri 

Azadlıq meydanında «Qara kürü» bayramı keçirirdi, knd 

tsrrüfatı naziri tikdirdiyi möhtm «Bolluq» sarayında 

xalq nailiyytlri srgisi açmıdı, mdniyyt v turizm 

naziri is uada nnvi Xarıbülbül festivalı keçirirdi. Nqliyyat 

naziri hrd rahat gzib-dolamaq üçün öz xsi 

vsaitil uçan maınlar gtirmidi. nd paytaxtın küçlrind 

tıxacdan sr-lamt qalmamıdı. Thsil naziri imkan qıtlıı 

üzündn elm yolunun knarında qalan üçüncü dünya ölklrinin 

sakinlrin humanitar yardımlar etmk üçün Afrikanın 

cnglliklrind tdris bazası açmıdı. Mmlktd bir nfr 

d olsun evsiz-eiksiz adam qalmamıdı. Qlb günü münasibtil 

«Yeni Hyat» v «Akkord» irktlr qrupu kirayd 

yaayan vtndaların hamısını yeni mnzill tmin etmidi. 

Paytaxtın köhn mhlllrind yalnız cnbi vtndalar 

kirayd yaayırdılar… Dünyada yaayan lli milyon Azr 

indi fxartl biri-birin BAY-CAN deyirdi… Dünya televiziya 

kanalları yeddi gün idi ki, öz verililrini ad xbrlrl 

balayıb, ad xbrlrl d bitirirdilr… 

*** 

Yeddinci gün d tamama yetdi… Düzü, heç ruhumun 

bdnim qayıtmaına o qdr sevinmirdim. Çünki dünya 

üçün grkli olanı o azadkn gör bilirdi. Maddi zablardan 

qurtulmu Ruhum sevinc hissindn qanad açmıdı... 

Onu sa kimi çarmıxa çkmk üçün bdxahlar göyd d 

tl qurmudular. Qarı dümn özg planetdn olan tpgözlrl 

rabit yaradıb ibirliyi qurmaq namin öz cdadlarının 

Yer almin Aydan gldiyi bard uydurma fikirlr 

söylyirdi. Bütün planetlrd öz bdxah ideyalarına hmfikir 

tapan eqoist ruh üur sferasını zhrli v zrrli 

nöqtdn qidalandırırdı. rqli Saf Ruhun müsbt enerji- 

403

sin sas rqib kimi müqavimt göstrmk üçün bdxah 

ruhlar yerl – göy arasında yeddiqat sdlr yaratmıdı. lr 

bel davam etsydi, dünya ulduz müharibsi thlüksiyl 

üzl bilrdi! Mn dünyanın gediini, düznini dyimk 

ideyasının niy çtin olduunu yalnız indi anladım. 

Dünyanı dyimkl milyonlarla insanı gözgörsi 

thlüky ata bilmzdim. V briyyti yeni flaktdn 

qurtarmaq üçün daha öz bdnim qayıtmaqdan ayrı yolum 

qalmırdı. Dünya yeddi günd yetmi ild görmdiyi 

iıqlı günlrini yaamıdı. rqd, Qrbd r qüvvnin 

taxt-taca gln yol-yolaı balanmıdı. Öz iıını bir mnbdn 

– SAF RUHdan götürn Dünyaya dinclik, sülh, 

brabrlik çox yaraırdı. Ruhum bir lhz tamaasına 

dayandıı bu gözl, xyallar dünyasından ayrıla bilmirdi. 

Mn son df dünyanın yeni mnzrsin baxıb, Dd 

daın tyin – Nuru drsin endim... 

*** 

…Özüm glnd gördüm Mtlb bulaından sr 

lamt qalmayıb. Menin hr trfin tikanlı mftillr 

çkilmidi. Cıırlarda cnbi sözlr yazılmı reklam itlrinin 

üzrind günin üaları güzgü kimi brq vururdu, 

gözlrim qamadı, el bil lli il idi ki, qaranlıq maarada 

yatmıdım… Uzaqda itlr hürüürdü. 

Hansı cııra baxırdımsa, ordan mn jdaha boyda, 

brli-bzkli villalar, koteclr boylanırdı. 

Bura haradır, lahi! Blk, mn ünvanı shv salmı- 

am… Hanı bu menin qoz aacları? Dümdüz cökni, vlsi, 

fıstıı kim qırıb? Deysn, bu med srin soyqırımı 

ba verib! Yamaclar da yaman solun görünür. Görsn, 

cnbi dild bu çıırla gedn yolun alaqapısına n yazılıb? 

Cırdanın naılında olduu kimi avara qalmıdım, bilmirdim, 

iıqgln gedim, yoxsa ithürn trf… 

404

Drnin o baında qoyun-quzu otaran balaca çobanın 

oxuduu Segah muamının ssini eidnd birdn ayıldım: 

özüm-özüm bax, düz glmisn, o trf Dd dadı, bu trf 

Nn da, me seyrls d nv kimi girib ikisinin arasına. 

Qribdir, ndns trafda bir dn d olsun düz aac gözüm 

dymirdi… El bil dünyanın bütün melrind n qdr 

yri aac vardı, bu mey ayaq açmıdı. 

Bs bu balaca çoban niy bel ümidsiz oxuyur: 

Qaranlıq gecd yanmayan iıq, 

Günli günlrd yandı n fayda… 

«Yox! Bu ola bilmz!» – dedim, – «Mni qara-zad 

basmırdı ki, axı yeddi günd gördüklrimin heç biri yuxu 

deyildi. Axı iıımız heç vaxt sönmyckdi!.. Demk, 

kndimizd qaranlıq geclrin kabusu hl d bitib-tüknmyib. 

lahi, keç günahımdan, blk, Snin d kasıb bndlrinl 

davtin var?! Mgr biz ömrümüzün axırınacan 

IQ hsrti çkmy mhkum olunmuuq?..» 

«Hm, ömürün sonuna n qalıb ki, ay yazıq?..» – ss 

el bil yaıl qol-budaı budanmı cavan palıdın halına acıyan 

qdim qayadan gldi. Bu yeddi günd medki dalar 

– qayalar da, blk, dil açıb, mnim xbrim yoxdu? 

« – Yox! Geclrin qaranlıı flakt deyil, n qorxunc 

ey gündüzlrin zülmtidir!». 

Ssin bu df beli drddn yilmi dmiraacdan çıxdıına 

übhm qalmadı. 

– Bs bu palıd mesini bu hala kim salıb? – ucadan 

dillndim. 

Birdn aacların baındakı qaralar xorla qarıldamaa 

baladılar. Suyu qurumu çayın yataında da qurbaalar quruldayaraq 

onların ssin ss verdilr... El bil öz qarmaqarııq 

sslriyl mn nyis izah edirdilr. Blk hay-küy 

salıb, mni medn qovmaq istyirdilr? «Çıx get, snin bu 

med vtndalıq hüququn yoxdu…» 

405

Drd balaca çobanın duyuları da fan glmidi: 

Ey tbib, söylm hr drd mnim çarm var, 

De, görüm, qüssli qlbimd neç yarm var?.. 

El bil uzaqdan mni görmüdü: – Aman, aman, ey 

dad, ey dad, aman!.. Ay yazıq insan, ay ismi pünhan, igid, 

qhrman… Qribsn, nsn, get sn qurban… 

Dr dymii, 

Budaqdan dr dymii. 

Mn özüm drd hliym, 

Tanıram drd ymii… 

Oxuduu qmli mahnının sdası altında mn d alayaalaya, 

zgin ovqatla ayaa qalxıb, yeddi gün vvl dry 

daılmı kömür parçalarını bir-bir yımaa baladım… 

– Mn n igidm, n qhrman. Heç qrib d deyilm, 

mn kömürsatanam! 

Bu zaman mebyi gömür kimi qara dmir atıyla 

baımın üstünü aldı: 

– Ay qoca, bu med n ölümün azıb? Bura girmk 

qadaandır. O kömür gör d grk crim ödysn… 

Gözlrimin yaını sil-sil tccübl: – Qoca? N qoca, 

mn snin olun yaındayam ay mi. Bu kömür parçalarını 

da ildırım vurmu aacın dibindn… 

Mebyi acıqla sözümü ksdi: – Baına hava glib, 

ndir? Olum yaında olana bax! Gedib güzgüd özün 

yaxı-yaxı baxarsan! Onda görrsn ki, sn özün babam 

yaındasan! Yaından-baından utanmırsan? Bu n hoqqabazlıqdır? 

Nadiri taxtda görübsn, ah Abbası qundaqda, 

guya bilmirsn ki, bu me qırx ildir, böyük bir Holdinqin 

sahibin mxsusdur. Buranın hr budaı, pöhrsi, ivi, 

sısqa bulaı da onundur. Hl innn bel bir qırx il d 

406

onun olacaq! Bu menin hr qarıını doxsan doqquz illik 

icary götürüb!.. El bil sn bura göydn düübsn… 

Özünü avam yerin qoyubsan, ya mni? 

Hycandan mnim dilim topuq vurmaa baladı: – 

Demk, bir… bir addımlıqda meee ola-ola qqı…qırx ildir 

ki, bizim knd köö…ömürsüz qalıb? Bs buranın 

dümdüz aacları hara geedib?. Mg…r bu..uranın tz 

saaasahibi aacyeyn cdaha-zaddır? 

– Ay qoca, heyvr baına at tpib? De görüm kimsn, 

haralısan? 

Tez özümü l aldım: – Hardan olacaam ki, odur ey, 

yuxarıda gördüyün Cnntknddnm, kömür satıb ailmi 

dolandırram. – Bu df ona mi demkdn özümü zorla 

saxladım. Fikirldim ki, qzblnib yazda ildırım vurmu 

aacın yan-yörsindn yıdıım kömürün tör-töküntüsünü 

d limdn alar, bu zalım olu. 

Mebyi üzüm trs-trs baxıb mni badan ayaa 

süzdü: 

– Mni l salırsan, ay kii, Cnntknd iyirmi il bundan 

qabaq Ba nazirin mriyl arana köçürülüb. ndi snin 

göstrdiyin yer Atlanta özl turizm mkanıdı… Yayda 

dünyanın hr trfindn bura hurilr, mlklr glir... Cnntknddn 

olana bax, sn el bil chnnmdn çıxıbsan!.. 

Mn gülmkdn özümü saxlaya bilmdim. Dli 

adamlar kimi ucadan qh-qh çkdim. Sonra menin düz 

aaclarını ksib satmaqla varlanan bu harın mebyin, 

indi lap melr sultanı, ahnahı olsa da acıqlandım: 

– Sn tarixi qarıdırırsan, – dedim, – bizim knd Stalinin 

zamanında Glcyi Olmayan Knd kimi arana köçürülmüdü… 

lli üçüncü ilin yazında babalarımız yen bura 

döndü… 

Bu df o mnim üstüm coqun da çayı kimi kükrdi: 

– Bsdir! Görürm ki, bu cındır görkminl lap dlixanadan 

gln oxayırsan. Alın çaıb snin. Rdd ol 

407

urdan! Bax, bir d sni burda görsm, o zaman özündn 

küs!.. 

Gözlrim kllm çıxmıdı… Bu görkmd mebyi 

ndir, htta uaqlarım da tanımazlar, dli znn edrdilr... 

Melr Sultanı mni söy-söy zirehli döyü maınına 

oxayan o kömür rngli «Hammer»in qapısını hirsl çırpıb 

brkdn: «Qoca heyvr» deyib getdi. O gets d, mn 

onun arxasınca baxa-baxa mat qalmıdım, kömürün tozuna 

bulamı llrim yarpaq kimi titryirdi, olan-qalan di- 

iml dil-dodaımı gmirirdim: 

– Bu n sirdi, lahi! Bu adam n deyir? Görsn, indi 

neçnci ildir ki? 

*** 

çim axan göz yalarım mni üüdürdü. Tikanlı mftil 

çkilmi med daha hansı smt, hansı yana gedcyimi 

bilmirdim... Deysn, dorudan da, qocalmıdım. 

…Blk, el bu gun 2037-ci ilin SOYUQ yay günlrindn 

biri idi... 

yun, 2008 

408

DANIAN TABUTLAR 

Rusiyada qtl yetiriln 

hmvtnlrimizin xatirsin 

...Yayın ilk günü mnim üçün ad xbrl d balaya 

bilrdi. Lap el zng edib deyrdilr ki, böyük bacının 

olu Ceyhunun toyudur, durma gl! Ya da gözün aydın olsun, 

ortancıl bacının olu Qaraı azadlıa buraxıblar!.. 

Amma üzüdönüklükd v zalımlıqda ad çıxarmı çrxi flk 

mniml çoxdan kc dümüdü, el öz saydıını sayırdı. 

Ona gör d bd xbrlr daha öyrncliydim. Üryim 

dammıdı ki, on ildn çox Rusiyada yaayan bacım olu 

Ceyhun da bzi dliqanlı yaıdları kimi öz cli il ölmk 

üçün doulmayıb! 

Qu tki qanad açıb uzaqlara gedn bel gnclr el bil 

canlarını Tanrının ölüm mlklrin hdiyy etmkçün aparmıdılar. 

Ona gör d tabutları göy üzüyl dönürdü qürbtdn 

vtn. llah da ki, Ceyhun boy-buxununda, görkmind 

olanları mlklr ziz-girami balası kimi sevib zizlyirdilr. 

Düzdür, Mlklrin övladı olmur. Blk, el ona gör d 

övlad kimi zizlyib oxadıqları Ceyhunu doma anasından 

bel erkn ayırdılar; qu tk aularına alıb göy – Tanrının 

drgahına apardılar. Görsn, öz vzif borcunu vaxtından 

qabaq yerin yetirn ölüm mlyi Tanrının hansı mükafatına 

layiq görülür? Axı, ömrü yarımçıq qalan bu gnclrin ataanalarını, 

bacı-qardalarını, sevgilisini gözü yalı qoyan ölüm 

mlyinin nyin grkdi bel mükafat? 

Qlbimi aır nisgil bürümüdü. nsan hyatının faniliyi 

bard düünclrim içim pessimizm ab-havası doldur- 

409

mudu. Göy üzünd buludların da rngi aarmıdı. Qürub 

güni üfüq bayraq kimi sancılmıdı… Ceyhunun tabutunu 

gtirn tyyar için qüss çökmü doma vtn smasından 

prianlıqla yer enirdi. Gözlm zalında domalarını 

qarılamaa glnlrin lind gül-çiçk dstlri ötn 

bahar çaının insanlara bx etdiyi tüknmz sevgidn, arzu-istklrdn 

soraq verirdi. Burada el o gül-çiçk rngli 

cib yaylıqları il gözlrinin yaını silnlr d az deyildi. 

Bu, sevinc yalarına bnzmirdi. Görünür, tabut qarılama- 

a gln tkc biz deyildik. Tyyardn endiriln iki tabutu 

yük anbarına apardılar. Amma anbarın hytind baqa tabutlar 

da vardı, onları imal istiqamtindn Bakıya gln 

tyyarlr gtirmidi. Mn Ceyhunun tabutuna baxa-baxa 

bacımı düünürdüm. Olunun ölümündn xbrsiz olan bacım 

indi, yqin ki, kib-becrdiyi bostanı sulayırdı. Neç 

vaxt idi ki, Ceyhunla Coquna yemi-qarpız payı ayırıb, 

hsrtl yollarını gözlyirdi. Blk d, bacım günün bu vdsi 

n çox da Ceyhunu qınayırdı: "Ay saqqalı aarmı, 

harda qaldın gl çıx d! Axı, snin toy-düyünün olacaq..." 

Fikirlr üryimi yun kimi didirdi. ndi Ceyhunun ölüm 

xbrini bacıma nec verim?.. 

Yük anbarının içilrindn biri mnim brk kövrldiyimi 

görüb, baqa bir tabutu göstrib dillndi: 

– Üçüncü gündür ki, burdadır, hl d dalınca gln 

yoxdur!.. 

Blk düünürdü ki, bu sözlr mn tslli olacaq, ksin, 

daha da kövrlib aladım. Mn bir anlıq el gldi ki, 

unudulmu tabut söhbtin onun haqqında getdiyini duyub 

dillnck. Burada ny gör yubanmaının sbbini, deysn, 

yalnız özü bilirdi. Tabutun üstünd soyadı v göndrildiyi 

ünvan yazılmıdı. Oxumaa macal tapmamı 

kims lini çiynim qoyub xırıltılı ssl dedi: 

– Baın sa olsun, ada! – Bu sözlri deyn hündürboylu, 

sapsalam vücudlu kiinin llri d tabut qdr aır 

410

idi. O, Ceyhunun tabutu il birlikd gtiriln tz tabutdakı 

cavan adamın misi olduunu bildirdi: 

– Mn qardaım olunun qatilini tanıyıram. slimiz 

Göyçaydan olsa da, onu burada Zabratda dfn edib, qayıdacaam 

öldürüldüyü o Xabarovsk xaraba qalmıa, qisasını 

almamı geri qayıtmayacaam!.. 

O, sual yaan gözlrini mn zilldi. El bil uzaq Xabarovskdan 

Azrbaycana növbti tabut göndrmk üçün 

özün ortaq axtarırdı. Mn anbarın hytindki tabutları 

bir-bir ona göstrib dedim: 

– Blk, bu cavanların qatillri heç o qdr d uzaqda 

deyil. Mn ada deyn kii çadı, deysn, n demk istdiyimi 

anlamamıdı. – Axı, onlar ölmk üçün deyil, cavan 

yalarında insan kimi yaamaa getmidilr ora, – dedim. 

Hava limanında tabut daımaa vrdi elmi tcili 

yardım maınlarının sürücülri hr ikimiz mütri gözü 

il baxıb qımıırdılar. Sonra ortaya qrib sakitlik çökdü. 

Ancaq mn el glirdi ki, o sssizlikd tkc tabutlar danıırdı: 

"Kims burada qatillrdn söz saldı. H, h, slind 

bizim qatillrimiz burada – vtn, xalq, dalt dey-dey 

vzif kürsüsün dırmaanlardı, – dey tabutlardan biri t- 

ssüfl bildirirdi, – vaxtil bizim kimi gnclrin ildiyi 

fabrik-zavodları hrraca qoyub daıdanlardı mnim qatilim!.. 

Axı mn Qarabaa göz dikn dümnl döyülrd 

aır yaralanmıdım. Atksdn sonra i üçün aız açmadıım 

idar, tkilat qalmamıdı. ngilis, amerikan, türk, 

fransız milltlrindn olan da qlbli patronlar öz doma 

vtnimd mn i vermdilr. Özümüzünkülrs vicdanları 

il alver edirdilr. Neft dalarında sıravi fhl ilmk 

üçün mndn 1500 dollar istdilr. O 1500 dolları qazanmaq 

üçün Rusiyaya üz tutdum. Axırım da bel oldu... Axı 

mn burada özümü dolandırmaa bir i tapsaydım, Rusiyanın 

o ucqar hrind n ölüm axtarırdım?!" 

411

KNC TABUT: "Siz bu dünyanın n bxtvr ölüsüsünüz, 

xo olsun o biri dünyadakı halınıza! Sizi heç olmasa 

torpaa tapırmaq üçün aparmaa gliblr. Amma üç 

gündür ki, burdayam. Mni iyirmi gün vvl qdim bir rus 

hrinin bazarında baıqırxıq, gözüqızmı yeni faist ruhlu 

cavanlar öldürdülr. Kndimiz teleqram da göndrilib. 

Ailmizd yegan ilyn, pul qazanan mn idim. Qtl 

yetirildiyim hrd biz azrilrin sayı yerli halinin sayını 

ötüb keçirdi. Odur ki, hrin qubernatoru qrar vermidi 

ki, bizi fabrik-zavodlarda i qbul etmsinlr. Mn d alver 

elmy baladım. Qazancıma o qdr rik çıxanlar 

tapılırdı ki, heç son zamanlar ev mlli-balı pul da yola 

sala bilmirdim". 

ÜÇÜNCÜ TABUT: "Eh rhmtlik, bs sn bilmirsn 

ki, indi hr yerin öz Möhür xanı var? Mn d burda öz 

doma Möhürxanımıza pul vermkdn boaza yıılmıdım. 

Düzü, mn sizin kimi Qarabada vurumamıam. 

Ancaq alım ksndn bilirdim ki, dümn deyiln tayfanın 

adamları dünyanın hr gusind Dalıq Qaraba 

urunda daltsiz d olsa sava aparır. Düündüm ki, dünyaya 

splnn hr be-on azr övladı bir ermni dıasını 

zavala gtirs, onda torpaqlarımıza tamah salan dümnin 

toxumu ksilr ki... Mn d elmdim tnbllik, bir-iki terrorçu 

danakın qulaını çrtib czalandırdım. Amma n 

faydası, ey mnim axirt yoldalarım. Yad milltin qanun 

keikçisi mn aman verdi. Dedi snin bu cinayt mlin 

danak clladlarının Xocalıda törtdiyi orta sr vhiliyinin 

yanında ndir ki?!. Get yaa!.. cb yaadım! Vay 

özümüzünkülrin lindn – axtarı verib mni tapdılar. 

Mn dedilr ki, bym sn Allahın bacısı olusan? Niy 

Rusiya bazarlarında eldiyin bu qhrmanlıı gedib Qarabada 

göstrmdin? Dedim stfurullah, mn Allahın bacısı 

olu deyilm, hl üstlik n nazir oluyam, n d deputat-zad 

qohumum var. Heç mmlktimizin hrraca qo- 

412

yulan mlakından nslimiz bir tik d pay dümyib. Bir 

halda ki, vtnin srvtini yeyib in nazirlrin olu Qarabaın 

yolunu tanımır, mnim müharibmin kim, ny 

xeyiri olacaq ki? Müharibd yurdun, daı da, göyd uçan 

quu da savamasa, kasıbı canıyla, varlısı malıyla-puluyla 

vurumasa… ondan n qlb ummaq olar? Dedilr, msl 

burasındadır ki, sn d neç ildir, Rusiyada pul qazanırsan, 

ver, canını qurtar! Bax, belc qardalar, düz on il 

mn öz doma ölkmin vtndaı olmaa çalıdım. Bir 

tk pul verib aldıım pasportun möhürünün mürkkbi 

qurumamı, gör baıma n i gldi. Heç olmasa, sndsizfilansız 

düzü-dünyanı gzib, dolaırdım. Sn dem snd 

adamın ünvanını ölüm nian vern tldn savayı bir ey 

deyilmi... Heyif verdiyim o pullara... hl verdiyim qonaqlıın 

lzzti Möhür xanın qursaından çkilmyib! O 

pulları özüm toy elmk üçün yımıdım... Görünür, bu 

ölkd Möhür xan kimi nadürüstlrin qursaı dolsun dey 

hl bizim kimi çox oulların anası alar qalmalıdır". 

Sonra tabutlar bir-biril vidaladı "O dünyada göründk!" 

– dedilr. Tabutları aparan tcili yardım maınları 

hava limanından uzaqladılar. 

*** 

Ceyhunun tabutunu aparan maının pncrsindn dal- 

aları ah qalxan dniz görünürdü. üni döyclyn 

Bakı külyi el bil Krbla çölünd hid olanlara hsr 

edilmi qmli bir mrsiyni pıçıldayırdı. 

...Uaq vaxtı Ceyhun beiyi xolamazdı. Bacısı Gün, 

qardaı Ruslan körp ikn xstlikdn ölmüdülr. Ceyhun 

da balaca beiyi öln körplrin mzarına oxatmıdı. H- 

mi anasının qucaında yuxuya gedrdi. Beiy qoyan 

kimi oyanıb alayardı... Dilli-dilavr Ceyhun indi tabutun 

içind lal-dinmz uzanmıdı. Yollar maını da, maının 

413

içrisindki tabutu da beik kimi yıralayırdı. Mn tabutuna 

baxa-baxa, onun ayaqyalın isti qumların üstünd hytbacada 

oynadıı günlri xatırlayırdım. Ceyhun o qumların 

üstünd oynaya-oynaya boya-baa çatıb, phlvan cüssli 

gnc olmudu. O qumlar sanki onun ayaqlarına yapııb, 

bütün dünyanı gzib dolamıdı. Blk, o qumlar indi tabutun 

içind, bdi yuxuya getmi Ceyhunun ayaqlarından 

qopmamıdılar. Qulaıma Ceyhunun ssi gldi: 

Yerim Qumlu Bazıdı, 

Haqdan gln yazıdı, 

Dünyaya gln gündn, 

Flk, qbrim qazıdı... 

Qumlu Bazı kndimizdki qbiristanlıın köhn adıdır. 

Qdim zamanlarda dnizin lpdöyni hündür tplik 

olub. ki srdn çox idi ölülr Qumlu Bazıda torpaa tapırılırdı. 

Son on ild Bazıda cavan mzarları xeyli artmıdı. 

Analar cavan oullarının mzarlarını qırmızı parçalara bürüyürdülr. 

O al-qırmızı parçaları oullarının by otaqlarını 

bzmk üçün toy xonçasında saxlamıdı analar... 

Qumlu Bazıda qürbtd qtl yetirilnlrin mzarlarının 

sayı vtn urunda hid olan gnclrin mzarından iki df 

çox idi. Hl qürbtd ömrünü baa vurub, kfnsizqusulsuz 

ölnlri demirm. Qürbtd ah olsalar da onların 

mzarları ana-bacılarının acı göz yaları il islanmamıdı. 

Anasını oul toyuna hsrt qoyan Ceyhunun nakam 

taleyin is sanki göyd mlklr d yas saxlamıdı. Tabutun 

üstü göz yalarından islanmıdı. Hrdn mn el glirdi 

ki, o hl d adına QÜRBT deyiln uzaq yerddir, 

n vaxtsa sa-salamat geri dönck! Ancaq Aydın minin 

telefon zngi mnim gümanımı parça-parça etdi: "ndi hardasınız? 

Biz hazırlıımızı görüb qurtarmııq (yni Ceyhunun 

qbirini qazmııq)... Sizi gözlyirik". 

414

Dht idi. Yol mn uzun görünürdü, yoxsa phlvan 

Ceyhunun tabutunu aparan maının gücü tüknmidi. miml 

danıanda mn el gldi ki, limi uzatsam knd çatar. 

Toy tolusunun burma buynuzu kimi qıvrılan ilımlı yollarsa 

uzandıqca uzanırdı. Dünyanın n uzun qürub çaıydı o gün! 

Bacımgilin hyt-bacası gözlrimd canlandı: lahi, ora qürbtd 

cavan olu, ri, qardaı öln n çox msum-çarsiz v 

çöhrlri yaslı qarapaltarlı qadın yıııb! 

Mnim Arzu bacım indi hr eydn agah idi. Dönüb 

bostanda Ceyhunun adına saxladıı yemilr baxıb, nal 

çkirdi: 

Bostanda taım alar, 

Susuz yarpaım alar, 

Saam özüm alaram, 

Öllm torpaım alar. 

...Sonra uultulu buanaq qalxdı. Külk çöl-bayırın 

barını-brktini sanki göy sovuracaqdı. Knd yolundan 

qum dnciklri havaya qalxıb, Qumlu Bazıya sarı gedirdi. 

O qumlar külk toxtadıqca tz qazılmı mzara düürdü. 

O qum dnciklri hr gliind Ceyhunun ayaına 

dönrdilr. O qum dnciklri uaq vaxtından Ceyhunun 

ayaq izlrini öpüb-oxamıdılar. ndi sanki ölüm xbrini 

eidib özlrini Ceyhundan qabaq dfn elyirdilr. 

...Yolda bzkli-düzkli glin maınları görünürdü. 

Toy havası üstünd köklnmi adamlar tcili yardım maınındakı 

tabutdan xbrsiz idilr. O tabutdakı cavanın da 

bir yay axamı toyu olacaqdı. Glin aparan o bzkli-düzkli 

maınlardan biri d Arzu bacımın hytin dönckdi... 

"By otaı görmyn Ceyhunum lay-lay". Bacımın 

ssi uzaqdan qulaıma dümüdü. O ss mnim kimi Ceyhunu 

da tvi salmıdı sanki. 

"Dayı, anamdan muayat olun!.." – dey dillndi tabutdan. 

415

Mn bu an n edcyimi düünürdüm. Yolun knarındakı 

yarımçıq biçilmi zminin içind sınıb, xarab olmu 

kombaynın sahibi d qaqabaını tökmüdü. ndi blk, o 

da özünü dünyanın n bdbxt adamı sanırdı. O, blk d 

bilmirdi ki, dünyada n aır i anasının üstün cavan olunun 

tabutunu aparmaqdı. Kndin gircyind tnha bir qoca 

l aacına söyknib yaxınlıında ylnib-güln cavanlara 

baxırdı. ndi öz cavanlıq çaını xatırlayan o ldn 

dümü qoca da, yqin, ölüm bard heç düünmürdü. 

*** 

…Bacımgilin hüznl dolu hytind izdihamı görnd 

tcili yardım maınının sürücüsü hycanlandı: 

– Müllim maın tzdir, bzn drd insanları hddindn 

çıxarır, llxüsus da qadınları. Qzblrini tabut gtirn 

maına tökürlr. Htta özümü d bir df möhkm 

zidiriblr. Deyirm, nec olsa, sizi eidrlr!.. 

– Narahat olma! – dedim. Ancaq onun keçirdiyi tla 

hissi ötüb-keçmdi. 

"Dayı, anamdan ehtiyatlı ol, özünü maının altına atar!.." 

Ceyhun son df tabutun içindn dillndi. 

– Ceyhun glir, Ceyhun glir! – xbr gedib kndin 

hr gusin çatmıdı. Hr df Ceyhundan ax rus pulu, 

göy AB dolları rüft alan Möhür xan da idard oturub 

llrini ovudururdu: 

– Ay can, ay can, builki kurort pulum da düzldi. Qoy 

zng edib bir cüt putyovka sifari edim... Birini özüm, 

birini d cananıma… 

– tahına qoz halvası! Ay blhin biri blh, bu df 

Ceyhunun özü yox e, tabutu glir!.. – Bunu deyn hr kim 

idis Möhür xanın baına çırtma vurdu. Möhür xan 

sbilib dedi: 

416

– Eh, bdbxt adamsan, heç vaxt mmurluun, möhürün 

lzztini bilmyibsn. Ona gör azını qoyubsan köndln 

yerd. N olsun ki, ölüsü glir? Rusiyadan gln 

ölülrin biri snin kimi burdakı yüz diriy brabrdir. Sn 

burdan-bura seçkiy glmynd onlar glir, hm d biz 

istyn namizd ss verirlr. Hl baqa haqq-hesablarımızı 

demirm... 

... Ceyhungilin hytindn ucalan vay-ivn ssi onun 

sözlrini eidilmz etdi. Yay güni qüruba enirdi. Ceyhunun 

balzamladırılmı meyidini tabutdan çıxarıb, yuyucuxanaya 

apardılar. Kims heyrtl: 

– El bil indi hrkt glib, mlli-balı danıacaq! – 

dedi. Ölüyuyanlardan n yalısı onun sözün güc verdi: 

– H, el bil heç ölmyib. Drin yuxuya gedib, bdni 

d gül kimi, tr-tmizdir. Birc baının arxasında güllnin 

açdıı kiçik dlik var… 

Sonra hyt-bacaya sımayan alama ssindn Ceyhun 

da sanki yuxudan oyandı: 

" – H, indic ayaa qalxacaam. Axı mnim tabutuma 

heç kimin gücü çatmaz. Özüm öz çiynim götürüb, 

mzarıma aparacaam..." 

Ceyhunun xyalı get-ged riyib isti yay axamına qarıdı. 

…Mollanın oxuduu "rrhman" sursinin sdaları 

altında tabut yıralana-yıralana gecyl Qumlu Bazıya 

sarı yol aldı. 

22.06.2004 

“Tac” qzeti, 6, 

17-24 dekabr 2005-ci il 

417

HARDASAN, AY CAHANDAR AA?! 

(pamflet) 

…Bu yazıda söhbt «Dli Kür» romanının 

müasir personajlarından gets d, 

hvalat Kür çayının deyil, XXI srin 

vvllrind Masallının axarlı-baxarlı 

Vil çayının sahilind vaqe olur. 

Mhrrmlik ayıdır. Aacları seyrlmi ÖZL menin 

bir gusind avropasayaı bzdilmi ADLIQ evind 

üç gün, üç gecdir ki, çal-çaır sslri ucalır. Sümüksındıran 

musiqi sdaları Dmlo DAININ zirvsin gedib 

çatır. Hacı mrahla molla Sadıın rikli adlıq 

SARAYINDA Türkiydn glmi znn münnilrin 

oxuduu rqinin yüngüllüyündn yek-yek kiilr yerind 

dingildyirdilr… Dövran çox yava dyiib – indi rus 

hmd naaraçalan olmudur, daha uçitellik ely bilmirdi, 

Cahandar aa biznesl mul idi; bir olu rf iqtidarda, 

digr olu amxal müxaliftdydi – hr ikisinin 

gün-güzranı da keflrincydi. Zrnigar xanımla Mlk 

xanım Cahandar aaya tkc r kimi rik deyildilr. Hm 

d onunla kommersiya ortaqlıı edirdilr. Neç vaxt idi ki, 

Dubaya birlikd igüzar sfr yollanmıdılar. ahnigar 

xanım is kaan villalarında tklikdn darıxmıdı v ilk 

dfydi ki, mahalın n pullu adamlarının, dövlt mmurlarının 

geclr yıııb nlndiklri MEYXANAya 

trif gtirmidi. Bir vaxt onun canına üütm salan «Ay 

baba, gödk baba, meyxanaya gedk baba» sözlrinin xofu 

418

ir sr gerid qalmıdı. ndi o, özü Sibel Canın «Bu dünyada 

kims ah deyil, padah deyil!» mahnısının sözlrini 

dyiib: «Bu dünyada AH mnm, padah da mnm, 

ÇOX güvnmyin DOLLARA, Sizi salar PS yollara…» – 

dey oxuyurdu. V oxuya-oxuya harın kiilr, i adamlarına 

barmaq sirklyirdi. ndi ona orgözlükl baxan Allahyar 

da artıq Cahandar aadan öz xsi qisasını almıdı. 

Meyxana baçısı molla Sadıın fitvasıyla onun Göytpdki 

dd-baba torpaqlarını özlldirmidi. 

Cahandar aanın cangüdni (qanuni oru) Tapdıq bel 

bu ii yoluna qoya bilmmidi. Meyxanalar KRALININ 

hm kiçiyi, hm d böyüyü olan Hacı mrah öz ofisind 

TAPDIA rngli killi bir kitab vermidi. 

– Bizim saray v sauna airimiz NGARinin qttz 

«Özllm gözllm» kitabıdır – demidi. Apardıımız 

islahatlara v korrupsiyaya qarı mübarizy hsr olunub, qoy 

Cahandar aa oxuyub, mqsd v mramımızdan hali olsun!.. 

Tapdıq da onun ofisindki alabzk, rngbrng bayraqlara 

baxıb susmudu. Neylmliydi ki, axı qarıdan 

Milli Mclis seçkilr glirdi. Siyasi oyunlarda SUSMAQ 

xsi qlblri yaxınladıran amildir. Bli, indi o da Allahyar 

kimi dul qalmı ahnigar xanımı mütri gözü il 

seyr edirdi. Bu gözl v özl xanımın tkc ssi deyil, ipk 

kimi bdni d mclisdkilri valeh edirdi. Mclisd cnbi 

qonaqların itirakından sui-istifad edib, bura gln 

müxaliftçilri molla Sadıq pristavın adamlarına qovdurmaq 

fikrin dümüdü. Lakin Hacı mrah onu baa saldı 

ki, qoy tamaa etsinlr, bunun biz xeyri var. Molla Sadıq 

da onun bic gözlrin baxıb, qlbindn keçnlrdn duyuq 

düübmü kimi yerind mmnunluqla qurcalandı. 

– Bu mahalda n qdr daxili dümnlrimiz var, qoy 

baırları çatlasın! Müxalift slind iqtidarın arıyan vicdanıdır. 

Özü d onların çoxu bizim mehriban rqiblrimizdir. 

Amma bura glmyn el murdar mmurlarımız 

var ki, onlar müxaliftdn d thlüklidirlr. 

419

ahnigar xanım onların qarısında dayanıb, «Toy-toy, 

toydu du gün…» mahnısını özünmxsus trziyl ifa edirdi. 

Mclis tz gln i adamları by toyuna gldiklrini znn 

edib çoxlu aba verirdilr. Gec yarıdan keçmi sazndlr 

«QLB» marı çaldılar. Hansı QLB?! N bilim. Blk, 

bura yıılanların xsi qlblrin hsr olunmu mardı 

bu! Ancaq bir az «vazalı»ya da bnzyirdi. Hacı mrahın 

iarsiyl mmurlar, i adamları tk-tk daılıırdılar. El bu 

zaman tptz a «Volvo»nun, yamyaıl «Mercedes»in, masmavi 

«Yauqar»ın faralarından dün süd kimi iıq sarayın 

dördbiryanını nura qrq etdi. Gln Cahandar aaydı: – Bu 

ndir, molla Sadıq, dini-mzhbi danıbsınız yoxsa, mhrrmlik 

ayında bu n toy-büsatdır qurmusunuz? 

Molla Sadıq halını pozmadan cavab verdi ki, bs festivala 

hazırlaırıq, lap YUXARIDAN göstri glib. lini 

göy uzatdı: 

– Avropa urası, Beynlxalq Valyuta Fondu, Dünya 

Bankı, BMT – i, özün bilirsn d... Bizim ssimizi grk 

bütün dünya eitsin ki… 

Cahandar aa baını bulayıb, onun sözünü azında qoydu: 

“ – Bilirsn n var, Molla Sadıq, mnim el uaqlıqdan 

sndn xoum glmir, ora adama oxayırsan.” 

Bu zaman Hacı mrah araya girib bic-bic güldü, adxürrm: 

– Hardasan, ay CAHANDAR aa, – dedi, – A kii gl 

çıx da, gözlrimizin kökü saraldı axı, h, bu mrasim hm d 

snin bu ilki seçkilrd namizdliyinin bizim trfimizdn 

irli sürülmsiyl laqdardı… stsn ahnigar xanımı da 

MM- seçdirk! Ordakı gözl-göyçk xanımlardan nyi 

skikdir. Qoy bir gedib cnbi ölklri d gzib-görsün. 

– Hacı, “mn lotuluq glm, get dınqırını süz”. 

…Hacı mrah Cahandar aanın sözündn tük qdr d 

prt olmadı. V birdn çiyni zrli pristavın qulaına ns pıçıldadı. 

Pristav da SARAYIN yanından ötüb keçn PK yolunun 

üstünü ksdirmk üçün göstrilr verdi. Bu zaman ahni- 

420

gar xanım yaxınlaıb qardaından ona Dubaydan n hdiyy 

gtirdiyini sorudu. Cahandar aa da ona gözlrini aartdı. ahnigar 

eynn bir sr vvlki Cahandar aanın zhmli baxıları il 

rastladı. V duman çökmü çayın sahilin yan aldı. Qrib d 

olsa, ordan klmeyi-hadt ssi glirdi. Yox, el bilmyin ki, 

ahnigar özünü çayda bomaq niyytindydi! Bel fikir heç 

alının ucundan da keçmirdi. O, öz abır-hyasını meyxanadakı 

harın yerli v cnbi kiilrin ehtiras dolu gözlrind çoxdan 

qrq elmidi. hadt ssini ahnigar n son model “Nokia” 

markalı mobil telefonunun yaddaına “hycan siqnalı” kimi 

yazdırmıdı. Qardaına incikliyini bu siqnalla bildirrdi. 

Cahandar aa Tapdıa ahnigarı a «Volvo» il ev 

aparmaı iar verib, molla Sadıqla Hacı mraha yaxınladı: 

– Pristava deyin ki, yolu ksmsin, bu reys Dubaydan 

gtirdiyim MALIN haqq-hesabını sizinl yarı bölrik! 

Meyxanalar kralı dedi: 

– Pristavdan bir az vvl küsmüm, bayaq «Mrc» 

ksnd mn «badalaq» glib, cıallıq edib. Ancaq rezin 

dynyin söz ola bilmz… 

Hacı mrah cib telefonunu çıxarıb Cahandar aanın 

üzün baxdı, yen bic-bic gülümsündü. Gömrük xanı sa- 

ında, ME byi solunda. Ba yola baxan yasavul arxasında 

dayanmıdı. 

Qfildn qulaqlarının dibind bomba kimi partlayan 

QYY ssi hamısını diksindirdi: 

– YALAN, YALAN, HAMISI YALAN! K VAR? 

HAMINIZ NUMRASINIZ!.. 

Gln bu mahalda böyük izzt v kramt sahibi olan 

sl aaydı, – Seyid Sadıq aa… Bütün mmurlar, biznesmenlr, 

meyxana baçıları aanın aır cddindn v zhmindn 

qorxub dilxorçuluqlarını gizltmy çalıırdılar. 

Aa da öz zmansinin Bhlul Danndsi kimi yaxınlaıb 

münni xanımın lindn mikrofonu aldı: 

– Ndir bu kef-damaq? Yoxsa, Qarabaı azad edibsiniz 

ay numralar?! 

421

Hamı susub Aanın ünvanlarına söyldiklri aır sözlri 

hzm edirdi. 

Adtn, söyüln v adı çkilnlr Aaya nzir-niyaz verib, 

ona tzim edirdilr. Aa da hmin pulları mahalın kasıbkusublarına, 

qaçqın hrciklrind olan qaragünlülr paylayırdı. 

Bzn d Aa veriln pullara tüpürüb, «numra» dediyi 

adamların üzün çırpıb ucadan «Kii var?!» dey soru- 

urdu… Sonra lind tutduu kli hamıya göstrib: – Bax, 

kii budur! – dedi, – Hamınızı douzdurram! 

“Douzdurmaq” aanın “lütind” vzifd yuxarı 

qaldırmaq, ya da aaı endirmk idi... Ona gör hamı maskalanıb 

hırıldayırdı. 

...Lap uzaqlarda ialçı sgrlrin açdıı at sslri 

qh-qhy bnzyirdi. El bil GÜLLlr Vil kimi özl 

v gözl çayların sahillrind yaayan bütün “sülhprvr” , 

dinc sakinlrini l salıb gülürdülr... 

P.S. lahi! Qoy mrhum yazıçımız smayıl ıxlının ruhu mni 

baılasın! Çünki Cahandar aa kimi kiilr d bu gün Zamanın 

«kii var?!» sualına cavab vermy aciz qalardı. Bizim Sadiq aa 

da neç vaxt idi ki, hrbhr, mahal-mahal gzib, sl Cahandar 

aaları axtarırdı.., yurdu yamalanan, qırx incbelli qızla Burla 

xatunu dümn sirliyind qalan Qazan xanı gzirdi... li kindn-biçindn 

soyuyan, özlln torpaqları harınlaan, isizlrin 

sayı bilinmyn bir mmlktd «Böyük dayaq»dakı RÜSTM 

kiini soraqlayırdı… Axtarırdı ki, Cahandarlar, Qazanlar, Rüstmlr 

milli ruhumuzu, mnviyyatımızı xilas etsinlr… Axtarırdı ki, 

ZRNGAR, MLK kimi xanım-xatın qadınların ayaı Dubaydan 

evlrin yıısın. ahnigarlar yad kiilrin qabaında «göbk» 

rqsi oynamasınlar… Axtarırdı ki, ÖLMZ Seyid Nigarının 

vsf ed-ed «Sevgili yarım Qaraba» dediyi gözl bir mkanı dümn 

tapdaından AZAD edk! Axtarırdı ki, yeraltı, yerüstü 

Srvtlrimizin sahibi ÖZÜMÜZ olaq! Axtarırdı ki… 

.ıxlının ruhuna v S.Sadiq aanın cddin böyük ehtiramla. 

422 

Masallı, sti-su 1998-ci il

MÜNDRCAT 

ÖMÜR VAZALI 

ADM V HVVA ....................................................... 5 

BI HAQQINDA BALLADA ..................................... 63 

NVTERAPYA ....................................................... 74 

PREZDENTN T ..................................................... 81 

RQA DFTR 

KÇK PARS ............................................................... 93 

QRBLKD DOMALIQ .................................... 136 

SARI YARPAQLAR .................................................. 152 

13 .................................... 167 

AX YAZIQ VTN! 

DV QAPISI v ya MÜQVVA ADAM ………….. 174 

SEL .............................................................................. 234 

SRLKDN QAÇAN DA ÇAYI ........................ 240 

AH AACI ............................................................... 253 

GÖZL BAKI, ÖZL BAKI... ................................ 264 

MUAN TRLOGYASI 

1. QIZIL NK ........................................................... 273 

2. QARA CAMI ........................................................ 276 

3. SMND AT .......................................................... 291 

423

“NAILA DÖNN HQQTLR” 

SLSLSNDN 

“XALQ DÜMN” .................................................. 310 

HAQQ AII ............................................................. 316 

YA SBR GÖRÜRM, YA DA QBR... ............. 332 

DEYRSN, HARAM YEYM? ............................... 334 

QOCA BNNA ........................................................... 335 

DALARDA ATILAN GÜLL ............................... 341 

TOK QAFAR .............................................................. 354 

ÇM UMLAYAN DRD 

…37-C LN ADAMI ................................................ 359 

2037-ci il ...................................................................... 378 

DANIAN TABUTLAR ............................................. 408 

HARDASAN, AY CAHANDAR AA?! .................. 417 

424

Kitabı yüklə - Kitabxana

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?