Andrzej Lisowski, 2003, Koncepcje przestrzeni w geografii ...
Andrzej Lisowski, 2003, Koncepcje przestrzeni w geografii ...
Andrzej Lisowski, 2003, Koncepcje przestrzeni w geografii ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
R E C E N Z J E<br />
RECENZJE<br />
Studia Regionalne i Lokalne<br />
Nr 1(15)/2004<br />
ISSN 1509–4995<br />
<strong>Andrzej</strong> <strong>Lisowski</strong>, <strong>2003</strong>, <strong>Koncepcje</strong> <strong>przestrzeni</strong> w <strong>geografii</strong> człowieka,<br />
Warszawa: Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii<br />
i Studiów Regionalnych<br />
<strong>Andrzej</strong> <strong>Lisowski</strong> urodził sieþ w Kamiennej Górze na Dolnym Ślaþsku. Ukończył<br />
historieþ sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim, obecnie zwiaþzany jest<br />
z Instytutem Geografii Społecznej, Ekonomicznej i Regionalnej Wydziału<br />
Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego. Jego zainteresowanie<br />
naukaþ przekłada sieþ równiezú na prace organizacyjne wśród studentów<br />
i pracowników naukowych. W 1999 r. pod jego redakcjaþ opublikowano materiały<br />
z sesji jubileuszowej tegozú wydziału. Szerokie zainteresowania geograficzne<br />
A. <strong>Lisowski</strong>ego odzwierciedla takzúe zamiłowanie do podrózúy. Na<br />
pierwsze wyprawy – do Rumunii i Bułgarii – jeździł jeszcze w czasach<br />
studenckich. Zafascynowany kulturaþ i cywilizacjaþ Wschodu, najbardziej ceni<br />
sobie wielotygodniowe wyjazdy do Chin i Pakistanu oraz do Azji Centralnej.<br />
Owocem wielu podrózúy jest kolekcja zdjeþć. Jedno z krakowskich biur podrózúy<br />
zorganizowało w 1998 roku wystaweþ jego fotografii zatytułowanaþ Świat<br />
Tyrolu (por. Gazeta Wyborcza 1998, nr 77/2420). Jednakzúe wśród wielu pasji<br />
autora dominuje zainteresowanie dziedzinaþ <strong>geografii</strong> społeczno-ekonomicznej,<br />
w tym studiami nad <strong>przestrzeni</strong>aþ.<br />
„Przestrzeń jest pojeþciem, które odgrywa szczególnaþ roleþ w <strong>geografii</strong> (naukach<br />
geograficznych) (...) Dotyczy to zwłaszcza <strong>geografii</strong> człowieka (społeczno-ekonomicznej),<br />
bowiem w połowie ubiegłego stulecia usiłowano nadać<br />
tej dyscyplinie nawet status «nauki przestrzennej», czyli nauki społecznej<br />
skupionej na roli <strong>przestrzeni</strong> jako podstawowej zmiennej wpływajaþcej na<br />
organizacjeþ społeczeństwa oraz działania i zachowania jednostek społecznych”<br />
(wsteþp, s. 7). Niepokojaþcy wydaje sieþ fakt, izú we współczesnych opracowaniach<br />
poruszajaþcych zagadnienie <strong>przestrzeni</strong> w naukach społecznych<br />
daje sieþ obserwować pewien dysonans pomieþdzy coraz powszechniejszym<br />
stosowaniem terminu „przestrzeń” w rozmaitych ujeþciach a zmniejszajaþcaþ<br />
sieþ liczbaþ prac syntetycznie ujmujaþcych problem. Zwazúywszy na powyzúsze,<br />
zamiarem <strong>Andrzej</strong>a <strong>Lisowski</strong>ego było uporzaþdkowanie tej dyskusji w obecnym<br />
stanie jej rozwoju.<br />
Tytuł <strong>Koncepcje</strong> <strong>przestrzeni</strong> w <strong>geografii</strong> człowieka trafnie oddaje treść<br />
publikacji. Poprowadzenie tematu od nakreślenia przedmiotu <strong>geografii</strong> oraz<br />
umiejscowienia jej mieþdzy naukami przyrodniczymi a społecznymi, poprzez<br />
przedstawienie typologii <strong>przestrzeni</strong> w <strong>geografii</strong> człowieka, do szczegółowego<br />
omówienia <strong>przestrzeni</strong> fizycznej, ekologicznej, kulturowej oraz społecznej,
130 RECENZJE<br />
jest z merytorycznego punktu widzenia uzasadnione. Jednak pośród typologii<br />
pojeþcia i zakresu <strong>przestrzeni</strong> zabrakło przedstawienia opinii samego autora.<br />
Dodatkowa analiza i interpretacja tego pojeþcia, oprócz prostego opisu, znacznie<br />
podniosłaby rangeþ dzieła, aczkolwiek takaþ formeþ prezentacji niezbyt czeþsto<br />
odnajduje sieþ w podobnych opracowaniach. Celem A. <strong>Lisowski</strong>ego było omówienie<br />
koncepcji dotychczas pojawiajaþcych sieþ w literaturze i ich usystematyzowanie,<br />
jednak zwazúywszy na całość dorobku naukowego autora poznanie<br />
jego saþdu odnośnie do poszczególnych typologii <strong>przestrzeni</strong> byłoby cennym<br />
uzupełnieniem dzieła; mogłoby równiezú przyczynić sieþ do rzetelnego i konsekwentnego<br />
budowania opinii oraz świadomości geograficznej studentów.<br />
Zastosowane podejście do tematu mozúe nadać ksiaþzúce wydźwieþk zbytniego<br />
historyzmu.<br />
Formalna budowa publikacji jest bez zarzutu. Znajdujemy tu zarówno<br />
fundamentalne załozúenia w dziedzinie <strong>geografii</strong> człowieka, jak i rózúne niuanse<br />
dotyczaþce tej sprawy. Te ostatnie, których zdecydowanie wieþcej znalazło sieþ<br />
w pierwszej czeþści pracy, mogaþ wniektórych przypadkach negatywnie wpłynaþć<br />
na klarowny odbiór całości, jak równiezú nieco zniecheþcać do zagłeþbienia sieþ<br />
w lektureþ. Nawet poczaþtek dzieła o wartości naukowej powinien być na tyle<br />
jasny, aby ciekawić i intrygować, jak równiezú na tyle zrozumiały, by płynnie,<br />
bez szwanku dla wartości dzieła rozwijać temat.<br />
Nieliczne rysunki, wykresy, ryciny nie zmniejszajaþ przejrzystości treści<br />
publikacji, a nawet w niektórych czeþściach pracy wieþksza ich liczba byłaby<br />
wskazana celem uzupełnienia tekstu i ułatwienia percepcji czytajaþcemu.<br />
Niewaþtpliwaþ zaletaþ ksiaþzúki A. <strong>Lisowski</strong>ego jest bogata interdyscyplinarna<br />
bibliografia, co jednak nie przeszkodziło w zachowaniu jednolitego jeþzyka.<br />
W poszukiwaniu prawdy precyzja słowa staje sieþ elementem niezbeþdnym<br />
dzieła, dlatego momentami zwraca uwageþ trudny, lecz jakzúe precyzyjny jeþzyk.<br />
Przykładem dbałości o zachowanie precyzyjnego jeþzyka jest chociazúby daþzúenie<br />
autora do wyraźnego rozrózúnienia terminów „przestrzeń” i „struktura”, które<br />
w znaczeniu przedmiotowym saþ zblizúone, w celu uniknieþcia tozúsamości pojeþć<br />
(s. 34–35).<br />
A. <strong>Lisowski</strong> obraca sieþ w kreþgu przyjeþtej nomenklatury terminologicznej<br />
i czyni to konsekwentnie. Mimo izú „przedmiot badań i funkcje <strong>geografii</strong><br />
ulegały niejednokrotnie przeobrazúeniom w historii myśli geograficznej” (s. 12),<br />
autor konsekwentnie stosuje terminy zwiaþzane z tradycjaþ <strong>geografii</strong>, nie zapominajaþc<br />
o uzasadnieniu rózúnego ich pojmowania w kazúdej epoce historycznej.<br />
Przy opisie <strong>przestrzeni</strong> obok „struktury”, „<strong>przestrzeni</strong> przyrodniczej”, „środowiska<br />
geograficznego” i pochodnych pojawiajaþ sieþ mieþdzy innymi terminy:<br />
„chorografia” – dziedzina wiedzy zajmujaþca sieþ jednostkami przestrzennymi<br />
takimi jak krajobrazy, regiony, kontynenty, państwa, czeþści państw, „separatyzm<br />
przestrzenny” – „dla określenia <strong>geografii</strong> człowieka jako nauki przestrzennej<br />
przypisujaþcej <strong>przestrzeni</strong> funkcjeþ zmiennej niezalezúnej wyjaśniajaþcej<br />
wzajemne połozúenie i oddziaływanie obiektów na powierzchni ziemi lub<br />
zachowanie człowieka” (s. 80), „jednostki”, „zbiorowości”, „zachowania prze-
RECENZJE<br />
131<br />
strzenne”, „elementy <strong>przestrzeni</strong>” itp. Zastosowany aparat pojeþciowy nie odbiega<br />
od terminologii stosowanej przez poprzedników.<br />
A. <strong>Lisowski</strong> pisze: „pozycje ksiaþzúkowe podejmujaþce problematykeþ <strong>przestrzeni</strong><br />
w <strong>geografii</strong> saþ rzeczywiście stosunkowo nieliczne i koncentrujaþ sieþ<br />
czeþściej na określonej koncepcji <strong>przestrzeni</strong>”. W zwiaþzku z tym zadanie,<br />
jakiego sieþ podjaþł autor, nalezúy docenić, tym bardziej zúe uwzgleþdnił w swoim<br />
opracowaniu takzúe dorobek nauk pokrewnych, filozofii, socjologii, ekologii<br />
społecznej, z punktu widzenia których przedmiot <strong>przestrzeni</strong> stanowi istotnaþ<br />
kwestieþ. Odseparowanie od siebie wszystkich tych dyscyplin ułatwiłoby zarówno<br />
opis, jak i zrozumienie koncepcji <strong>przestrzeni</strong> w jednostronnym ujeþciu, ale<br />
takich opracowań pojawiło sieþ dotychczas kilka. Całościowe ujeþcie na pewno<br />
w znacznym stopniu przyczyni sieþ do rozwoju współczesnej interdyscyplinarnej<br />
nauki społecznej.<br />
Zwiaþzek rozprawy z innymi autorami i ich pracami jest wyraźnie widoczny,<br />
co jest zrozumiałe, zwazúywszy na załozúonaþ formeþ publikacji. Próbeþ systematyzacji<br />
koncepcji <strong>przestrzeni</strong> oparto głównie na dorobku <strong>geografii</strong> anglojeþzycznej<br />
i polskiej. Do czeþsto cytowanych nalezúaþ: R.D. Sack, R. Abler, A.C. Gatrell,<br />
E.W. Soja, D. Harley. Teksty autorów polskich ukazywałysieþ drukiem głównie<br />
w formie artykułów. Nalezúaþ do nich prace K.H. Wojciechowskiego,<br />
A.S. Kostrowickiego, Z. Chojnickiego, S. Leszczyckiego, S. Liszewskiego,<br />
K. Dziewońskiego, M.S. Szczepańskiego, B. Jałowieckiego. Wkład do interdyscyplinarnej<br />
wiedzy o <strong>przestrzeni</strong> fizycznej i społecznej wnoszaþ tezú prace<br />
filozofów:S.Symotiuka,E.Kanta,A.Hettnera,R.T.Hartshorne’a,socjologów:<br />
E. Durkheima, K. Poppera, E. Fromma.<br />
Podstawowym załozúeniem recenzowanej pracy jest wielostronna analiza<br />
zrózúnicowanych koncepcji <strong>przestrzeni</strong> oraz ukazanie ich ewolucyjnego charakteru<br />
w poszczególnych epokach. <strong>Lisowski</strong> pisze, zúe poczaþtki <strong>geografii</strong> jako<br />
nauki datuje sieþ na okres, gdy ludzie powoli zaczeþli wchodzić wfazeþ dominacji<br />
nad przyrodaþ. Poczaþtkowo widziano przestrzeń jako jednaþ, uniwersalnaþ, obowiaþzujaþcaþ<br />
powszechnie, utozúsamianaþ z <strong>przestrzeni</strong>aþ absolutnaþ. Wpołowie XX<br />
wieku zaczeþto zdawać sobie spraweþ z wielości koncepcji <strong>przestrzeni</strong>. W toku<br />
dalszych dysput i badań zaczeþły wyłaniać sieþ nowe aspekty, poglaþdy i refleksje<br />
odnośnie do tej kwestii. Autor dostrzega ciaþgłość i nasteþpstwo tych zaszłości,<br />
które saþ kontynuowane. Nie pomija znaczenia czynników ekonomicznych,<br />
społecznych i kulturowych, ich uwzgleþdnienie charakteryzuje bowiem sposób<br />
identyfikacji <strong>przestrzeni</strong> – metodeþ rozumienia jako alternatyweþ wobec podejścia<br />
obserwacyjnego właściwego naukom przyrodniczym.<br />
Jednemu ujeþciu koncepcji przeciwstawione jest kolejne, kontrastowe, powstałe<br />
w miareþ rozwoju nasteþpnych doświadczeń i odkryć. W rozdziale Abstrakcyjna<br />
i konkretna przestrzeń społeczna autor pisze: „konceptualizacja<br />
<strong>przestrzeni</strong> społecznej ma charakter dychotomiczny”, a kolejne rozwazúania na<br />
temat podziału <strong>przestrzeni</strong> na abstrakcyjnaþ i konkretnaþ popiera czytelnym<br />
schematem (s. 150). W ten sposób czytelnik otrzymuje obraz „tej samej<br />
<strong>przestrzeni</strong> działań społecznych w oczach podmiotów majaþcych wpływ na
132 RECENZJE<br />
kształtowanie <strong>przestrzeni</strong> społecznej oraz jej codziennych uzúytkowników” (za<br />
H. Lefebvre).<br />
Wieloaspektowość ksiaþzúki, jak równiezú szerokie spektrum przedstawionych<br />
w niej konceptualizacji, jest niewaþtpliwym atutem. Dziedzictwo doświadczeń<br />
ludzkości, badań, dociekań dotyczaþcych <strong>przestrzeni</strong> A. <strong>Lisowski</strong> syntetyzujaþco<br />
ujaþł na niespełna 200 stronach. W rozwoju zrózúnicowanych koncepcji dotyczaþcych<br />
<strong>przestrzeni</strong> nie wysteþpuje bezwzgleþdna eliminacja poprzednich ujeþć, gdy<br />
pojawiajaþ sieþ nowe. W zwiaþzku z tym kazúda z nich jest wciaþzú uzúyteczna<br />
w pewnym zakresie.<br />
Ksiaþzúka <strong>Koncepcje</strong> <strong>przestrzeni</strong> w <strong>geografii</strong> człowieka systematyzuje wiedzeþ<br />
w zakresie poruszanych problemów. Autor dba o zachowanie ciaþgłości i rzetelne<br />
ukazanie ewolucyjnego charakteru przedstawionych sekwencji konceptualizacji<br />
<strong>przestrzeni</strong>. Czyni to z duzúaþ starannościaþ i dogłeþbnym udokumentowaniem.<br />
Forma ksiaþzúki nie charakteryzuje sieþ nowatorstwem ani pod wzgleþdem<br />
ujeþcia, ani stawiania problemów i ich rozwiaþzywania. Ewolucjonizm, chronologia,<br />
ciaþgłość i nasteþpstwo zdarzeń to kryterium zasadnicze dla autora. Jest<br />
to zaleta publikacji, któraþ wzmacnia jednolity styl pisarski, bogata polszczyzna,<br />
kompetencja i rzetelność terminologiczna. Przy omawianiu zagadnień strukturalnych<br />
jest to bezdyskusyjne osiaþgnieþcie.<br />
Jezúeli weźmie sieþ pod uwageþ rózúnorodność przedstawionych przez A. <strong>Lisowski</strong>ego<br />
poglaþdów i trafność, z jakaþ opisał je i uszeregował,nasuwasieþ oczywisty<br />
wniosek, zúe ksiaþzúka ta z pewnościaþ przyczyni sieþ do wyłonienia klarownego<br />
obrazu <strong>przestrzeni</strong> w <strong>geografii</strong> człowieka. Jeszcze przez wiele lat słuzúyć<br />
beþdzie innym teoretykom, praktykom, badaczom, a ze wzgleþdu na swój sugestywny<br />
styl mozúe tezú zainteresować nieprofesjonalistów.<br />
Agata Seremak
Change language