03.01.2015 Views

ukuphononongwa kwezaphuli-mthetho nokuzalana kwemixholo ...

ukuphononongwa kwezaphuli-mthetho nokuzalana kwemixholo ...

ukuphononongwa kwezaphuli-mthetho nokuzalana kwemixholo ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

UKUPHONONONGWA KWEZAPHULI-MTHETHO NOKUZALANA<br />

KWEMIXHOLO YENKANGELEKO KWINCWADI KA-L. K. SIWISA<br />

“IZIMANGA ZALO MHLABA”<br />

NGU-<br />

AMANDA BONISWA MELANE<br />

INGENISWE NJENGENXALENYE YEEMFUNO ZESIDANGA<br />

SE-MASTERS<br />

E-VISTA UNIVERSITY<br />

NOVEMBER 2006<br />

UMHLOHLI: NJINGALWAZI B. B. MKONTO


ISIQULATHO<br />

ISIQULATHO<br />

UBHENGEZO<br />

UKUNIKEZELA<br />

IMVUME<br />

ISISHWANKATHELO<br />

(i) &(II)<br />

(iii)<br />

(iv)<br />

(v)<br />

(vi)<br />

ICANDELO 1 1<br />

INTSHAYELELO YOPHANDO<br />

1.1 INTSHAYELELO 1<br />

1.2 INJONGO YOKUPHANDA 2<br />

1.3 UCWANGCISO 3<br />

1.4 ISAKHELO SETHIYORI 3-5<br />

1.5 ITHUBA LESIFUNDO 5-6<br />

1.6 AMAGQABANTSHINTSHI NGOBOMI BUKA-<br />

L. K. SIWISA NEMVELAPHI YAKHE 6-8<br />

1.7 ISISHWANKATHELO 8<br />

ICANDELO 2 9<br />

INKCAZO YOBUME BENGCINGANE 9<br />

2.1 INJONGO YESAYIKHO-ANALISISI 9<br />

2.2 IMVELAPHI YESAYIKHO-ANALISISI 9<br />

2.2.1 IGALELO LIKASIGMUD FREUD 9-10<br />

2.3 INJONGO YEFEMINIZIMU 10-11<br />

2.4 IMVELAPHI YEFEMINIZIMU 11<br />

i


2.5 AMAGQABANTSHINTSHI NGOMFANELEKO 14<br />

WEZI THIYORI KOLU PHANDO<br />

2.6 ISISHWANKATHELO 15<br />

ICANDELO 3 16<br />

IMIXHOLO<br />

3.1 IINDIDI ZEMIXHOLWANA KUMABALANA 16<br />

3.2 IINDIDI ZOBUNDLOBONGELA 16-33<br />

3.3 OKUQAPHELEKAYO KULE MIXHOLWANA 34<br />

3.4 ISISHWANKATHELO 36<br />

ICANDELO 4 38<br />

UKUYILWA KWABALINGANISWA ABENZA UBUNDLOBONGELA<br />

4.1 UBUGEBENGA 38<br />

4.2 UMOTHUKO 41<br />

4.3 UBUSELA NOBUQHOPHOLOLO/AMAQHINGA 43<br />

4.4 ISISHWANKATHELO 53<br />

ICANDELO 5 54-56<br />

AMAXHOBA OBUNDLOBONGELA<br />

IINGXAKI EZIFUNYANWA NGABENZI<br />

BOBUNDLOBONGELA, NAKUBANTU<br />

ABANGAMAXHOBA OBUNDLOBONGELA<br />

ELOMQUKUMBELO 57<br />

IINCWADI EZISETYENZISIWEYO 58-59<br />

ii


UBHENGEZO<br />

Ndiyangqina lo msebenzi usihloko sithi “UKUPHONONONGWA<br />

KWEZAPHULI-MTHETHO NOKUZALANA KWEMIXHOLO<br />

YENKANGELEKO KWINCWADI KA L. K. SIWISA “IZIMANGA ZALO<br />

MHLABA” ngumsebenzi wam, zonke iincwadi ezisetyenzisiweyo<br />

ndizichazile, lo msebenzi zange ungeniswe kwenye iDyunivesithi.<br />

--------------------- ----------------------<br />

A. B. MELANE DATE<br />

iii


UKUNIKEZELA<br />

Lo msebenzi ndiwunikela kwaba bantu balandelayo ngenkxaso yabo:<br />

♦ Umyeni wam uMoeketsi Mabote.<br />

♦ Abantwana bam, Bukelwa noMokhobo Mabote.<br />

♦ Umama wam, Nondwe Melane.<br />

iv


IMVUME<br />

Ndifuna ukwenza umbulelo kubantu abathe bathatha inxaxheba<br />

kwimpumelelo yezifundo zam:<br />

♦ UNjingalwazi B. B. Mkonto, umxhonxi nomhlohli kwizifundo zam.<br />

♦ UGqirha L. L. Kwatsha ngenxaxheba ayithathileyo kwizifundo zam.<br />

♦ Umyeni wam uMoeketsi Mabote ngokuba nomonde kwixesha elide<br />

lezifundo zam.<br />

♦ Umama wam ngokundijongela abantwana ngexesha lezifundo,<br />

kunye nabantwana basekhaya bonke.<br />

♦ ULinda Maclean ngokundikhuthaza ukuba ndiqhubele phambili<br />

ngezifundo zam.<br />

♦ Ndibulela uThembi Pakana ngokundichwethezela umsebenzi wam.<br />

♦ Nezihlobo zam zonke endithe ndafunda nazo.<br />

“Ndithi maz’ anethole.<br />

v


ISISHWANKATHELO<br />

Ubundlobongela buxhaphake okweentwala kubaThembu. Zininzi iindidi<br />

zobundlobongela ezithi ziqhubekeke apha ekuhlaleni. Abantu abathi<br />

bazibandakanye nobundlobongela, baphembelelwa ziimeko ezithile.<br />

Iimeko ezifana nokunqaba kwemisebenzi, izinga elinyukileyo<br />

lokusetyenziswa kweziyobisi nendlela athi umntu othile akhule ngayo.<br />

Ukuba ubani othile ukhule ngobusela, naye ulandela emkhondweni kanye<br />

abe lisela elibalaseleyo.<br />

Kwincwadi kaL. K. Siwisa ethi, “Izimanga zalomhlaba” kubhaqeka oku<br />

kulandelayo: Umntwana okhule ekhayeni lakhe kuetyenziswa iziyobisi naye<br />

wenza njalo akuba mkhulu. Imali eza ngobuqhinga nokuphela kwayo kuba<br />

lula. Ungumntu ebomini kufuneka utye ukubila kwebunzi lakho, uyeke<br />

ukufuna ukuvuna kodwa ungakhange ulime. Umntu kaloku uvuna loo nto<br />

athe wayilima. Apha ebomini zimisele ukwenza ubutyebi nelifa ngeli xesha<br />

usadla amazimba ukuze uphumelele. Xa ungumntu zimisele ukwanela,<br />

kule ndawo uMdali akubeke kuyo. Akufuneki ube ngumntu onentliziyo<br />

ende, unikwe isandla, wena ufune isandla kunye nengalo.<br />

Yonke le mikhwa ikukhokelela ekubeni ekugqibeleni wenze<br />

ubundlobongela. Ubundlobongela ke abubhatali koko busingisela<br />

kwantshabalala. Kula mabalana iyangqineka ngokuthi abonise iziphumo<br />

zobundlobongela ezifana nokuphulukana nobomi, ukuphelelwa zizinto<br />

zakho obunazo ngenxa yamaqhinga nobusela nokuphelela entolongweni.<br />

Kobu bundlobongela kukholisa ukubakho amaxhoba. Ngelishwa uninzi<br />

lwawo iba ngamabhinqa nabantwana.<br />

vi


ICANDELO1<br />

INTSHAYELELO YOPHANDO<br />

1.1 INTSHAYELELO<br />

Ubundlobongela sesona sifo sixhaphakileyo ingakumbi kwiilokishi<br />

zethu. Zikhona ke izizathu ezibangela oku. Esona siphambili<br />

kukungaphangeli kwabantu abasentangeni yokuphangela. Iziqhamo<br />

zokungaphangeli zibonakala ngokuthi abantu bajikeleze apha<br />

ezilokishini ngokuxakwa yinto yokwenza. Enye ingxaki yeyokuba<br />

abantu bahlala kwizindlu ezincinci kakhulu, baxinane kuzo<br />

benosapho oluninzi. Ngamanye amaxesha abantu abadala<br />

basebenzisa iziyobisi notywala phambi kwabantwana, baze<br />

abantwana bafunde wonke loo mkhuba becinga ukuba ukwenza<br />

njalo kulungile, bagqibele ngokuba zindlobongela apha elizweni.<br />

Ngelinye ixesha umntwana ukhula apho kungaphangelwayo, apho<br />

abazali bakhe baphila ngokuba izinto zabanye abantu, umntwana<br />

akhule phantsi kwaloo meko naye athi ekukhuleni kwakhe alandele<br />

kanye emkhondweni wabazali bakhe. Kwikhaya apho utata<br />

wekhaya asebenzisa khona iziselo ezinxilisayo kakhulu, okanye<br />

apho utata uphatha umama wekhaya nabantwana gadalala, apho<br />

umama aphila ngokuthukwa nokubethwa, unyana welo khaya naye<br />

uya kulandela lo mkhwa umbi, enze kanye yonke loo nto imbi<br />

ibisenziwa nguyise wakhe. Umntwana okhule phantsi kwaloo meko<br />

ugqibela esiba yindlobongela, abanye bade babe ngabantwana<br />

abahlala ezitalatweni, apho baphila ngokucela amalizo, baphelele<br />

besiba nezinto zabanye abantu. Isiphelo sabo ke iba yintolongo.<br />

1


Umona sesinye sezifo esibangela ukuba abantu baphelele<br />

ekwenzeni ubundlobongela.<br />

Le ngxubakaxaka yandlalwa ngentla apha ayisindanga kubabhali<br />

abaneliso elibanzi ngeemeko zoluntu jikelele. Babhale kakhulu<br />

ngale miba, bephonononga iziqhamo bekwanika namacebo.<br />

Phakathi kwabo babhali ndingabalula uL. K. Siwisa. Umdla wam<br />

kwiimbalo zakhe ngalo mba uthe zinzi kwincwadi yakhe yamabali<br />

amafutshane ethi, “Izimanga zalo mhlaba”. Konke ke oku ndiza<br />

kukubonisa ngokuthi ndithathe amabali athile amafutshane kule<br />

ncwadi.<br />

1.2 INJONGO YOKUPHANDA<br />

Eyona njongo iphambili kukuphonononga indlela uSiwisa abonisa<br />

ngayo le mikhwa yoluntu ethi ikhokelele ekwenzeni ubundlobongela<br />

obude maxa wambi busube nemiphefumlo yabantu.<br />

Olu hlalutyo luza kujonga nendlela abantu abenza ngayo<br />

ubundlobongela. Kananjalo, umnwe uya kubekwa nakwindlela<br />

abantu abachatshazelwe zezi meko ababa yiyo emva kwezi zibakala<br />

ezithe zabahlela. Kolu phando ndiza kuphanda ndifumanise ukuba<br />

yintoni ebanyanzelayo ukuba benze le mikhuba bayenzayo<br />

eluntwini. Le ndlela baziphatha ngayo iba nazo iziphumo ezibi<br />

kakhulu. Ndiza kusebenzisa iindidi zobundlobongela ezifumaneka<br />

apha encwadini ndizayamanisa nezo zibonakala ekuhlaleni.<br />

Kwa isihloko esi siyangqina ukuthi zininzi izimanga eziqhubekayo<br />

kulo mhlaba umagada ahlabayo. Ngelinye ixesha ziba khona izenzo<br />

ezibangela ukuba ubani enze obu bundlobongela, mhlawumbi<br />

2


indlela akhule ngayo okanye akhuliswe ngayo, indawo ahlala kuyo,<br />

nabantu athi ahlale nabo nakhula kunye nabo. Nentlalo le umntu<br />

akhula phantsi kwayo iba negalelo kakhulu ekwenzeni ubugwenxa<br />

okanye imikhuba emibi. Iba khona inzuzo kwakunye nesithintelo<br />

apha ekwenzeni ubundlobongela. Kungesi sizathu kanye apho kuya<br />

kufuneka ukuba siqwalasele nokubunjwa kwabalinganiswa abathile.<br />

1.3 UCWANGCISO<br />

Ndiza kusebenzisa izixhobo zencwadi eziza kuthi zityhile, ziveze<br />

yaye zicacise ezi ntlobo zobundlobongela. Ndiza kwenza nophando<br />

olunzulu ndide ndityelele abathile ababuya entolongweni, ndidibane<br />

nabantu okanye ababhali abathe babhala ngobundlobongela kulo<br />

uncwadi lwabo. Ndiya kuhambela abantu ndenze nodliwanondlebe,<br />

ndisebenzise unomathotholo wokuthatha amanqaku, ndichola-chole<br />

zonke izinto ezibalulekileyo eziphathelele kubundlobongela. Ndiza<br />

kutyelela abantu abachatshazelwe bubundlobongela. Ndiya kwenza<br />

nemibuzo entsokothileyo, apho ndiya kuchaza le mibuzo kunye<br />

nabenzi bobubi uqobo. Ndiya kuphanda indlela ubundlobongela<br />

obenzakalisa ngayo usapho kunye nezizalwane zalo mntu wenza<br />

ububi.<br />

1.4 ISAKHELO SETHIYORI<br />

Ukulungiselela isiseko esisiso kolu phando nasekucwangciseni<br />

umkhomba-ndlela onguwo wophando olulolu hlobo, ndiza<br />

kusebenzisa isakhelo sethiyori (Inkcazo yengcingane).<br />

3


ISAYIKHO-ANALISISI<br />

Eyona iphambili ithiyori nengundoqo yile kuthiwa yiSayikho-analisisi.<br />

Phakathi kweengcali ezibhalileyo malunga nenkcazo yale thiyori<br />

ndingacaphula uCollier (1973: 450) othi ngayo:<br />

Pschoanalysis is the investigation of<br />

psychological motivation of human<br />

behaviour through the study of mental<br />

content by a special technique .It is both a<br />

method of mental illness and a system<br />

of psychology. .<br />

I-Sakho-analasisi luphando ngesimo<br />

somntu ngokubhekiselele<br />

engqondweni. Isisicwangciso<br />

esibhekiselele kugulo lwengqondo.<br />

The goal of psychoanalysis<br />

is to make the individual<br />

aware of unconscious conflicts<br />

and of the defence mechanism she<br />

or he has been using to control .<br />

Kanti no-Atkinson et al (1983: 497) akakude kuCollier ngentla apha xa<br />

esithi:<br />

4


Isiphumo okanye injongo<br />

ye-pschoanalysis yindlela<br />

yokunyanga izifo zengqondo<br />

ebomini obudlulileyo bomntu.<br />

Iye iphande izizathu zoko.<br />

Kucacile ukuba le thiyori iqwalasela imiba yengqondo yomntu.<br />

Ngoko ke iya kuba luncedo ekuphononongeni abalinganiswa<br />

abazimo zikhangeleka zinxaxhile.<br />

IFEMINIZIMU (AMABHINQA) NEWUMANIZIM (ABAFAZI)<br />

Enye ithiyori eya kuba luncedo apha yile kuthiwa yiFeminizimu.<br />

Kaloku seyivamile kwintlalo yabantu ukuba amabhinqa la<br />

axhatshazwe. Unobangela woku yinto yokuba akanamandla<br />

ngokwasendalweni, uninzi alusebenzi, abazelwe nto apha emizini<br />

ngokuba bajongelwa njengabantu abathengwayo komawabo. Imeko<br />

yokuxhatshazwa kwabo ke ivela ngeendlela ngeendlela nakwimeko<br />

yobundlobongela. Ngeso sizathu ke kuqapheleka ukuba baphetha<br />

bengamaxhoba.<br />

1.5 ITHUBA LESIFUNDO<br />

Icandelo 1 Esi sifundo senziwa sangamacandelo amahlanu.<br />

Adweliswa ngolu hlobo: sinentshayelelo, injongo, ucwangciso,<br />

amagqabantshintshi ngobomi buka- L. K. Siwisa, imvelaphi yakhe<br />

nesishwankathelo.<br />

Icandelo 2 - Amagqabantshintshi ngobume bengcingane.<br />

5


Icandelo 3 - Iindidi zemixholwana kumabalana.<br />

- Isishwankathelo.<br />

Icandelo 4 - Ukuyilwa kwabalinganiswa abenza<br />

ubundlobongela.<br />

Icandelo 5-<br />

Amaxhoba obundlobongela. Ndiza kubonisa<br />

iingxaki ezithi zifunyanwe ngabantu abenza<br />

ubundlobongela nakubantu abangamaxhoba<br />

obundlobongela kunye nezihlobo nezizalwane<br />

zabo.<br />

Icandelo 6-<br />

Isiphelo. Siza kushwankathela konke<br />

okuthethwe ngentla kula macandelo.<br />

Sibonise neziphumo ezibi ezithi<br />

zifunyanwe ngabantu abenza ububi<br />

nobundlobongela phakathi koluntu.<br />

1.6 AMAGQABANTSHINTSHI NGOBOMI BUKA- L. K. SIWISA<br />

Ulanga Masiza Kerr Siwisa wazalelwa eWillowvale eTranskei<br />

ngomhla we- 14 February 1916. Utata wakhe umfundisi W. D.<br />

Siwisa wayengumfundisi eMbangcolo kwalapho kwisithili<br />

saseWillowvale. Umama wakhe yayinguChristina Elizabeth intombi<br />

yakwaConjwa.<br />

Waqala isikolo samabanga aphantsi eTsomo ngomnyaka ka-1922,<br />

waza wagqithela eHealdtown Practising School apho wafunda<br />

ibanga lesibini ukuya kwelesithandathu, waya eHealdtown High<br />

6


School wenza ibanga lesixhenxe ukuya kweleshumi. Ngomnyaka<br />

ka-1940 wafumana isidanga se-B. A. eFort Hare, ebalasele kakhulu<br />

kwisiNgesi. Yonke le mfundo yalandelwa yiDiploma yobutitshala.<br />

Waqala ukufundisa ngomnyaka ka-1942 eMariazell Teacher<br />

Training School. Kulo nyaka waya kuzimanya nabaphangeli<br />

baseGrahamstown Native Secondary School. Elo ziko laziwa<br />

namhlanje ngegama elithi yiNathaniel Nyaluza High School.<br />

Wafunda phantsi kwenqununu engasekhoyo uMnumzana B. E. N.<br />

Mahlasela. Loo mfo kaMahlasela wenza imbali ngokuba yinqununu<br />

yokuqala emnyama kwisikolo sasemini samabanga aphakamileyo<br />

kubantwana abamnyama eKoloni.<br />

Ukususela kumnyaka ka-1946 ukuya kumnyaka ka -1965, uSiwisa<br />

waphangela kwisithili saseNgqushwa ekunye nomfundisi uNathaniel<br />

Pamla wamaMethodisi oMzantsi-Afrika. Ngabo abaseka i-Ayliff<br />

Secondary School (eyaziwa ngokuba yiNathaniel Pamla High<br />

School). Yaqala yasisikolo sabucala, ifumana ezemali kubantu<br />

becawa, kodwa kunyaka olandelayo sabonelelwa kwabe<br />

sekuqeshwa uSiwisa njengenqununu yokuqala yalapho.<br />

Waphangela apho iminyaka elishumi elinesithoba.<br />

Waye waqeshwa njengomhloli ngo-1965 waphangela eKomani<br />

naseQonce wayeka ngo-1969 apho athe wahamba waya eTranskei<br />

waphangela kwiindawo ezahlukeneyo.<br />

Ngo-1976 wabuyela eCiskei waphangela njengoMhloli wezikolo<br />

eHewu, wade wangumhlali khona apho. Uthe wathatha isihlalo<br />

sokuba ngumcwangcisi kwezemfundo emva koko waba ngumguquli<br />

wolwimi kwiSebe lezeMfundo.<br />

7


U-“Oom Skerrie” njengoko ebizwa njalo ngabahlobo bakhe,<br />

uphangele kwiindawo ezininzi zolwimi ezifana nezi, Komiti yoLwimi<br />

lwesiXhosa, nakwiBhodi zoLwimi lwesiXhosa. Ngaphandle kwezi<br />

ncwadi zintathu zamabali amafutshane, uSiwisa uye wapapasha<br />

amabali ewayilesini elinye lawo, “Uyinkulu kabani” Loo mdlalo<br />

kanomathotholo wabuya walungiselelwa ukufundwa njengencwadi<br />

epapashiweyo ngomnyaka…. ipapashwe yiLovedale Press.<br />

Kanajnalo uyibhalile incwadi efundwayo yesiXhosa eyile, “Imidlalo<br />

yokulinganiswa” wapapasha nencwadi yezaci namaqhalo ethi,<br />

“Imizekeliso namaqhalo” (1950). Amava akhe nemfundo yakhe<br />

idibene nemvelaphi yakhe yasedolophini nasemaphandleni, imbeke<br />

kwindawo ephucukileyo ekuvezeni ubomi bakhe.<br />

1.7 ISISHWANKATHELO<br />

La manqakwana angentla apha sisikhokelo esibonisa indlela endiza<br />

kuthi ndihlasele ngayo olu phando. Kweli candelo lilandelayo<br />

lesibini ndizimisele ukuqwalasela ubunzulu benkcazo yengcingane<br />

esisakhelo solu phando.<br />

8


ICANDELO 2<br />

INKCAZO YOBUME BENGCINGANE<br />

Kweli candelo ndiza kuqwalasela i-sayikho-analisisi<br />

ngokubhekisele kubu-dlobongela. Ndiza kubonisa zonke iindidi<br />

zesayikho-analisisi; ubuwena, ukugqithisa ekwenzeni into,<br />

nonobangela wokwenza obu budlobongela.<br />

2.1 INJONGO YESAYIKHO-ANALISISI<br />

Injongo yayo kukuveza, ityhile izinto ezifihliweyo nezibangela ukuba<br />

lo mntu enze izinto ezichasene nayo, nezinto ezifunwa nguye yedwa<br />

nokwenza izinto ezithile ngokuzigwagwisa nokugqithisa ekwenzeni<br />

izinto.<br />

2.2 IMVELAPHI YE-SAYIKHO-ANALISISI<br />

2.2.1 IGALELO LIKA SIGMUD FREUD<br />

UFreud waziwa njengoyise wesayikho-analisisi. Isayikho-analisisi yaziwa<br />

njengomhlaba obalulekileyo kakhulu kwezentlala-kahle. Ngomnyaka ka-1856 –<br />

1939 uFreud waba negalelo ekuphuhliseni nasekukhuliseni isayikho-analisisi.<br />

Njengekhondo elizama kakhulu ukucacisa ngokupheleleyo isimo somntu.<br />

Ngokuka-Freud abantu banempixwano ngokuphathelele kwiimfuno zabo<br />

nakwiminqweno nemvakalelo ezithi zize ngamandla.<br />

Abantu bayazama ukuphumelelisa baphuhlise iimfuno zabo ngamanye amaxesha yomntu<br />

yohlulwe bekhanyela izimvo zabo ngokubhekiselele kwiintshukumo zabanye abantu.<br />

Amaphupha ngomnye wemizekelo wengcingane. UFreud wabona ubume bomntu nje<br />

ngokuzithemba nokuhlasela. Lo mntu uthi le nto akhule nayo ebuntwaneni bakhe. UFreud<br />

uthi ingqondo kathathu. Okokuqala unento ekuthiwa yi- Ego – ukwenza into ngokuzigwagwisa,<br />

bubuwenaekugqibeleleni ongenakho ukuzinqanda. Eyesithathu kuthiwa yi-Super -<br />

9


Ego - ukugqithisa ekwenzeni into. Eminye imihlaba yengqondo<br />

ezindidi yohlulwe ngazo ingqondo zithi zisebenze ukukhusela umntu<br />

kunye noluntu luphela. Ubuwena bumele isizathu sobukho<br />

bo<strong>mthetho</strong>, sisiseko. Injongo kukugcina isimo semvakalelo<br />

sikwindawo enye ezinzileyo. Ukugqithisa ekwenzeni izinto<br />

sikwindawo enye izinzile. Ukugqithisa ekwenzeni izinto luhlobo<br />

olulungileyo lweencwadi olubonisa imfundiso elungileyo. Lunceda<br />

ekubeni kwenzeke unqando ekugqithiseni ukwenza into.<br />

Ngokubhekiselele kule ncwadi ka – L. K. Siwisa sifumanisa ukuba<br />

inxenye yabadlali okanye abalinganiswa bayagqithisa ekwenzeni<br />

izinto. Abanye bayazigwagwisa xa besenza izinto. Umzekelo kwibali<br />

elithi, “Umvuzo wethemba” apho sifumana khona uMbulawa othi<br />

azigwagwise ngemali yakhe nangendlela ahlutha ngayo. Kwakulo<br />

eli bali sifumana uMateyisi ongunyana kaMbulawa othi angafuni<br />

kumamela abazali bakhe. Othi ahambe ngendlela zakhe ezigwenxa,<br />

kodwa ekugqibeleni uyazisola ngayo yonke into athe wayenza<br />

ekukhuleni kwakhe.<br />

2.3 INJONGO YEFEMINIZIMU<br />

Seyivamile into yokuba amabhinqa nabafazi azifumane<br />

engamaxhoba azo zonke iziganeko ezibi.<br />

UDavis, (1994: 126) ubhala athi ngale meko yokuba ngamaxhoba:<br />

Women will never be able to claim<br />

Full equality alongside men until they<br />

have comparable levels of earning and<br />

until men participate equality in parenthood<br />

10


and domestic labour.<br />

Oomama abakwazi ukubanga<br />

ngokupheleleyo ukulingana<br />

namadoda, bade abafazi<br />

bafumane umvuzo olingana<br />

nowamadoda, aphinde amadoda<br />

asebenze ngokufanayo nabafazi.<br />

Nakobu bugebenga nobundlobongela, amabhinqa ayarhintyeleka<br />

achaphazeleke njengamaxhoba abethekayo. Kungeso sizathu ke<br />

ukuba umphandi azifumana egxelesha nakule meko yawo kula<br />

mabalana.<br />

2.4 IMVELAPHI YEFEMINIZIMU<br />

Ifeminizimu inxulumene kakhulu nezopolitiko lwamabhinqa:<br />

Kwimbali nakwinkcubeko amabhinqa baphathwa njengabantu<br />

abangenamandla nabangenakuzimela ehlabathini. Ifeminizimu ilwa<br />

ukuba amabhinqa mawakhululeke, abe nalo nethuba lokuvota,<br />

esenzela iimfuno zabo. Imfazwe yokuvota yayisiliwa kwiindawo<br />

ezivulekileyo zikawonke-wonke, esitalathweni nasemaqongeni ezo<br />

politiko. (Majola, 2003: 2).<br />

USinha et al (1999: 175) ngokucatshulwa nguMajola (2003:2) ubhala<br />

athi:<br />

Feminism was born wrapped in<br />

one great hope, that it would be good<br />

for all womankind and able to dispel<br />

all national, racial and cultural barriers.<br />

11


IFeminizimu yazalwa isongelwe<br />

kwithemba elinye elikhulu, yaye<br />

kwathiwa ilungele abafazi bona<br />

bakwaziyo ukumelana nazo<br />

zonke iinkxwaleko, zelizwe,<br />

zohlanga nezenkcubeko.<br />

Inkcazelo ethe ngqo ngeFeminizimu ngokucatshulwa nguMaduna<br />

(1999: 23) siyifumana kwi World Book Dictionary (1994: 784) ethi<br />

ifeminizimu yimfundiso eyamene namalungelo nentshukumo<br />

zoomama ekuhlaleni, kupolitiko nakubomi babo basemacaleni.<br />

Yena uRhode (1997: 220) ngokucatshulwa nguMajola (2003:7) uthi<br />

ifeminizimu luxanduva lwengxaki yomfazi. Inokubonwa<br />

njengesixhobo sokwenza ukuba intlalo kamama notata ilingane<br />

emisebenzini nasemakhayeni abo.<br />

ULouw (1997: 774) yena ngokucatshulwa kwanguMajola (2003:7)<br />

uthi ngeFeminizimu, yintlalo nentshukumo yopolitiko ethi ithathe<br />

uxanduva nokuphanda kokungalingani ngokwesini. Imbali yale<br />

ntshukumo yamabhinqa izotywa kakuhle kakhulu phaya kumaNgesi<br />

ngekrotikazi lombhali uVirginia Woolf. Le mbali yakhe<br />

ingashwankathelwa ngolu hlobo:<br />

UVirginia Woolf kwincwadi yakhe ethi “A Room of One’s Own (1928)<br />

ucatshulwa nguMngxekeza (2004:6) akazange agxininise kwisiqalo<br />

nesiphelo sefeminizimu. UVirginia waye ngomnye wababhali<br />

besifazi abathi bamkela ubufazi ngexesha lenkulungwane<br />

yamashumi amabini, nabanye abafazi abafana noKatherine<br />

12


Mensfield, Rebecca West noDorothy Richardson.<br />

NjengakwiMaksizim kuyingozi ukuhlalutya umbhalo wefeminizimu<br />

wodwa. Kuluncedo ke ngoko ukubona umbhalo kaVirginia<br />

uyinxalenye yokushukumisa, ucele umngeni ngaphezulu nakakhulu<br />

kwisini. UVirginia ukhalaza athi, oomama bacinezelekile phantsi<br />

kootata, yaye banawo amandla okubhala, qha indlela abahleli ngayo<br />

phantsi kwesandla samadoda esibukhali ayibavumeli. Ngalo lonke<br />

ixesha kufuneka benze imisebenzi yamadoda. Abafazi abaninzi<br />

babengayi-fundelanga indlela yokubhala, babelawulwa ngamadoda<br />

nje ngesithethe sasemakhaya. UVirginia Woolf wathatha umzekelo<br />

kudade kaShakespeare, embonisa ukuba amandla noqiqo unalo<br />

njengoShakespeare indoda. Oomama babengavunyelwa xa<br />

bebhala bawele ngaphambili okanye baziveze emaphepheni, kuba<br />

kwakufuneka bemamele, bathobele ukuba umsebenzi kamama<br />

kukusebenza endlwini nokukhulisa abantwana. Inxaxheba<br />

kaVirginia negalelo lakhe kwifeminizimu kukuchaza ulwimi.<br />

(Webster, 1990: 75).<br />

Ifeminizimu yaziwa njengethiyori etsolise ekupheliseni ukucinezelwa<br />

kwabesifazi. Kulo lonke abafazi basebenza bedibene ukuphucula<br />

ubomi babo. Basebenza bezimisele ukumelana namadoda. Le<br />

ntshukumo yefeminizimu yayiqhuba kwango-1960 nokuqala ko-<br />

1970. Njengentshukumo yepolitiko inengcambu kwipolitiko ekuthiwa<br />

yiWomen’s Liberation Movement.( Mngxekeza 2004: 21).<br />

IWUMANIZIMU<br />

Iwumanizimu yona yaziwa njengokunyasha amalungelo oomama<br />

abendileyo ekuhlaleni. Izithethe zootata nezimvo zabo zithathelwa<br />

phezulu. Izimvo zamadoda zibekwa phambili ze zihoywe<br />

13


kungakhange kubuzwe koomama. Kwiwumanizimu sithetha<br />

ngokudelelwa nokuthathelwa phantsi koomama. Seyiqhelekile into<br />

yokuba bajongelwe abafazi phantsi ekuhlaleni, kwaye kungekho<br />

mntu ubakhathaleleyo. Le ntshukumo yabo ke izalwa yiloo mpatho<br />

bayifumanayo.<br />

Iwumanizimu ivela kubahlali base-Afrika e-Amerika. Umfazi wase-<br />

Afrika e-Amerika wazala icebo lewumanizimu. Iwumanizimu<br />

yazama ukwaphula zonke izithintelo ezazixabe endleleni yoomama.<br />

Eli gama liyamaniswa nomama u-Alice Walker owathi walwa efuna<br />

ukuba abafazi abamnyama abangababhali bafumane uqwalaselo.<br />

U-Alice wabona umfazi omnyama njengomntu ofuneka avuyisane<br />

nengcambu ezimnyama. UWalker waye wacacisa esithi<br />

iwumanizimu lumanyano olumnyama loomama.<br />

Iwumanizimu iqeqesha abantwana abangamantombazana indlela<br />

ekufuneka beziphethe ngayo. Kufuneka bazi ukuba xa sebekhulile<br />

akufuneki benze izinto ezigwenxa ezenziwa ngamantombazana<br />

amancinci. Iwumanizimu yaziwa njengefeminizimu emnyama.<br />

“Wathint’ abafazi wathint’ imbokotho.”<br />

2.5 AMAGQABANTSHINTSHI NGOMFANELEKO WEZI THIYORI<br />

KOLUPHANDO<br />

Kucacile ukuba abalinganiswa aba babonakalisa ubundlobongela<br />

beneempawu ezithile zokungamisi kakuhle ezingqondweni zabo.<br />

Uphando oluqala apho ke lolona lunokuthi luveze kakuhle<br />

nangaphandle kwamathandabuzo zonke iziganeko neentshukumo<br />

ezikhwankqisayo ezingunozala weengqondo ezicinga ngolo hlobo.<br />

Kananjalo, kulula nokufumanisa ukuba loo mlinganiswa usilela<br />

14


entweni na, kwa nokuthi esenza loo nto uba ngathi akakho<br />

zingqondweni. Enye into encedayo yinto yokuba umlinganiswa<br />

ngamnye ubonakalisa ukukhula nokuguqu-guquka.<br />

Kwicala lefeminizimu kubonakala ukuba laa mpatho-gadalala<br />

yamabhinqa iphenjwa kwaye ikhwezelwa ngamandla lifuthe<br />

lokuzibeka njengendoda. Bambi abalinganiswa ngathi bazidla<br />

ngamandla la embala. Umdla apha usekubeni amanye amabhinqa<br />

akaziyekeleli, ayazilwela, efuna amalungelo awo.<br />

2.6 ISISHWANKATHELO<br />

Eli candelo elityhila ngenkcazo yobume bengcingane (ithiyori).<br />

Yandlalela uphononongo olululo ngentshukumo yabalinganiswa<br />

nendlela abasingatha ngayo owona mxholo uphambili,<br />

ubundlobongela ndawonye neminye eya kumana ivela. Ubume<br />

beengcingane endizikhethileyo zikhangeleka ziza kundihlangula<br />

ekuphandeni nasekuphonongeni nzulu ngale mixholo. Kwicandelo<br />

lesithathu elilandelayo ndizimisele ukushwankathela ngokufutshane<br />

amabalana amathathu ndibonise lo mxholo wobundlobongela, ze<br />

ndithi emva ndiveze ngantlanye ezi ndidi zobundlobongela.<br />

15


ICANDELO 3<br />

IMIXHOLO<br />

3.1 IINDIDI ZEMIXHOLWANA KUMABALANA<br />

Kuqapheleka into yokuba uSiwisa uveza imixholwana<br />

ngemixholwana enomdla ngesi sifo kuthiwa bubundlobongela. Le<br />

mixholwana iqamangela iindidi ngeendidi zobundlobongela. Oku<br />

kuchazwa ngolu hlobo:<br />

UMVUZO WETHEMBA<br />

Eli bali lingoMateyisi owayengunyana kaMbulawa noMajali.<br />

UMateyisi wayezanywa ngabazali bakhe ukuba afumane imfundo<br />

enomsila kodwa wadlala ngexesha lakhe.<br />

Abazali bakhe bamthumela esikolweni eDikeni kanti akasafundi<br />

uhlalisana nentombi yakwaRhoyi, emaMpehleni kwaNtselamanzi.<br />

Ethutha imali kayise eMonti nje sekukade ehlala le ntlalo. Uyise<br />

waye wayibhaqa le nto. Emva koko uMateyisi waphila<br />

ngokuqhekeza nokuba kwivenkile zabeLungu. UMateyisi waye<br />

16


wabanjwa ngezi zenzo zibi azenzayo. Kwaba buhlungu kunina<br />

uMajali, waze wacela uMbulawa amkhulule entolongweni.<br />

Wathi uMbulawa akasoze amkhuphe ufuna akhe ayaleke. Kwaba<br />

kukhona uMateyisi engena kwesona sikolo sikhulu sobugebenga.<br />

Waphuma uMateyisi entolongweni sebafudukayo abazali bakhe<br />

befudukele kwaQoboqobo. UMateyisi wahlala noMqawuvutha,<br />

wamncokelela ngobutyebi bukayise, uMbulawa, obungagcinwanga<br />

zibhankeni.<br />

UMateyisi wazama ngandlela zonke ukufumana ubutyebi bukayise.<br />

Wada waya nasemaxhweleni ezama obu butyebi. Zaya kufika<br />

nakuMbulawa ezi ndaba. UMajali wayikhaba inqawa akuziva ezi<br />

ndaba ngonyana wakhe. UMqawuvuthwa wachazela uMateyisi<br />

apho uMbulawa ayifihla khona imali. Kwathi ngexesha lomlindo<br />

uMateyisi wafika wazenza umntu ogulayo, okhathazeke kakhulu sesi<br />

siwo sikanina. Waya kulaliswa kanye kweli gumbi lishushu apho<br />

kukho umlilo ongapheliyo.<br />

Waqhubekeka umlindo, noMbulawa walala yoyi elaliswa nayingoma.<br />

Waphupha kubiwa imali yakhe kwela gumbi linomlilo. Wothuka<br />

ekhala engekho zingqondweni. Bothuka abantu bomlindo, waya<br />

ngqo enqugwaleni wafika zirhona iindwendwe zakhe nomlilo usatsho<br />

njalo. Wabuyela endlwini kodwa lona uvalo lusangongoza.<br />

Akuphuma zasebenza iindwendwe zakhe, zawucima umlilo<br />

zayikhupha imali, zayifihla emva kwendlu. Kusasa wavukela kula<br />

mzi unendwendwe emva komngcwabo, lwabonakala uthanda eziko,<br />

wandula wawohloka umgodi emva kwemini. Labuya ke iphupha<br />

likaMbulawa, washiywa zingqondo kuba bonke ubutyebi bakhe<br />

buphelile, kwayokubizwa uMateyisi, wathatha ixesha lakhe ukufika.<br />

Wafika emva kwesithonga sikayise. Aphanda amapolisa awonwaba<br />

17


amadoda sisithatha engcwabeni likaMbulawa. Agaleleka amapolisa<br />

athatha uMateyisi noMqawuvuthwa, baya kubavalela. Wabuyiswa<br />

uMqawuvuthwa kwathiwa akanatyala. Kwafunyaniswa ukuba<br />

uMateyisi unetyala. Isithatha sanyamalala engcwabeni likaMbulawa<br />

akubanjwa la madoda. UMateyisi yamfikela ingcinga yokuba<br />

ubutyebi ongabubilelanga bufumaneka nzima.<br />

UMZILA WOKUFA<br />

Apha kweli bali sifumana uSamson oza kutshata noThabitha.<br />

Ngobu busuku banedinga. Wahamba uSamson waya kudlula<br />

kuThabitha. Wamfikela emlindele, bawolana ke bebukana.<br />

Wamncedisa ukunxiba idyasi uSamson baza bahamba. Bangena<br />

esitalatweni bebambene ngezandla bencokola ezaziwa ngabo<br />

bodwa. Bahamba kuhola wendlela osinga eKokstad. Babethwa<br />

yimpepho emnandi ephantsi kwebhulorho.<br />

Bathe besonwabe apho kumnandi, kwathi gqi isithatha semoto evela<br />

ngaseNcambedlana, ibukhawuleza. Ithe seyigqithile kubo yabuya<br />

umva yamisa. Le moto yayiqhutywa nguLucky unyana kaNomboni<br />

oyise ungaziwayo. Unyana kaNomboni wayenxanelwe igazi ngobu<br />

busuku. Ukufa kwakusendleleni yako, yena Lucky esisithunywa<br />

sako.<br />

Babulisana uSamson noLucky bebuzana nempilo. Watsho ebuka<br />

noThabitha, atsho emqhula ukuba ebethe nqa ukuba uSam uhamba<br />

nabani na. ULucky wabacela ukuba bakhe bamkhaphe ukuya<br />

kuQumbu. UThabitha wazama ukumnqanda uSamson ngokumyaxa<br />

ngezipho. Kodwa akukho ukuyithintela indoda xa ibizwa<br />

ngamawayo. USamson wathatha ngokumfunqula uThabitha<br />

18


wamfaka emotweni. Bahamba bonke kumnandi kuncokolwa. Wathi<br />

xa iphakathi kwibholorho ende, yaphela incoko kuLucky. Wathatha<br />

ngokumisa imoto sele ejike ebusweni ebakhuphela phantsi kwimoto<br />

yakhe. Watsho ekhupha ivolovolo yakhe ebadubula bobabini<br />

banabela ingca ngoko nangoko.<br />

Yaqoqosha zonke izinto zayo into kaNomboni, iphambukela<br />

kwindlela eya kwindlu yomLungu. Yavela seyithe chu ivolovolo yayo<br />

ngesandla ifuna into ibilapha. Wafika umLungu waseTsitsa<br />

emlindele, wakhulula kuqala ngevolovolo yakhe. Yashiyeka<br />

ivolovolo kaLucky, walandela umLungu emva kwakhe wahlasela.<br />

Bafunyanwa ooSamson noThabitha phantsi kwebholorho<br />

bedunduluzile, noLucky naye wafunyanwa egumbini lakhe<br />

eNcambedlana efile.<br />

Abantu belali bazithetha izinto zabo ngabo bathe basishiya. Besithi<br />

uLucky ebekhweleta enomona kuba uThabitha wayenento<br />

yokwenza naye, lo gama uSamson ephangela eKapa. Ezinye<br />

iindaba zithi uSamson ebehlalisana ngeli xesha ephangela eKapa,<br />

yiloo ntombi wayehlalisana nayo ethe yadibana noLucky ukuba<br />

ababulale. Nokuba sesiyintoni na isigwebo sentliziyo, kodwa<br />

lashiyeka livulekile lona ityala kuba kwakungekho bungqina<br />

buzeleyo. Esi siganeko sashiya isizungu selifu elimnyama<br />

eNcambedlana. Lalifanele ukungabi namkhondo ucacileyo kuba<br />

bona bema endleleni yokufa ngobo busuku, kwaza ukufa<br />

kwabatshayisa. Ukufa kudala izigede apho kunyathele khona.<br />

Ukufa kukaSamson, Thabitha noLucky kwashiya umzila.<br />

19


SISONKA SETHU<br />

Apha kweli bali sifumana uNxele owayeyinkulu kaNdabangayi.<br />

UNxele uqabuke kokwabo kukho iintlanti ezintathu. UNxele<br />

wayebona kufika iinkabi zamahashe ngobusuku apha kokwabo<br />

kodwa kuse zingekho. UNdabangayi wamfundisa unyana wakhe lo<br />

msebenzi, kodwa wathi akuwuqhela uNxele akabuya nayo imali<br />

iphelele. Uyise wambonelela kulo mkhwa. Wamohlwaya kakhulu<br />

ngesi senzo sokungabuyi nemali epheleleyo.<br />

UNxele wayemana ethembisa esithi iya kuphelela xa ephinde waya<br />

kuthengisa la mahashe. Wayiqhuba le nto uNxele waza walahleka<br />

iiveki ezimbini. Akubuya uyise wambuza imvelaphi wathi ebekhwele<br />

kwinqwelo zaseKhobonqaba zaze zamthula eRhini,uhambe<br />

ngeenyawo ukuza kuthi ga apha. Uyise ubuze imali yakhe watsho<br />

ecaphuka kuba uNxele uphise ngamahashe akhe. UNdabangayi<br />

wambophelela uNxele wambetha kanobom, yasika inimba<br />

kuNoketile unina, wathi bhetele umyeni wakhe abethe yena,<br />

kunokubetha usana lwakhe. UNdabangayi wabangathi akeva,<br />

watsho eqinisa. Wathi uNoketile uza kuzibulala ngenxa yesi senzo.<br />

Wamcenga uNxele uyise, wathi imali uyifihlile phantsi komthi<br />

womngwenya phesheya kwezibuko leNxuba. Bahamba baya apho<br />

kunzima nokuhamba oku kuNxele. Bakufika apho babasa umlilo.<br />

Wacela uNxele ukuba uyise akhe amkhulule aye kuzinceda. Wenza<br />

njalo uyise ecela noxolo ngendlela athe womohlwaya ngayo unyana<br />

wakhe.<br />

Wahamba uNxele esiya kuzithuma kunzima nokuhamba.<br />

Kwakubuhlungu uyise xa embona emonzakalisile. Wahamba<br />

20


uNxele washiyeka uNdabangayi ejonga phantsi emlilweni<br />

kubuhlungu nakuye wava ngevumba kanti kutsha isankwane sakhe<br />

emlilweni, zange akwazi nokusisindisa ngendlela esatsha ngayo.<br />

Wahlala elindele unyana wakhe akatsho ukubuya. Kwathi kanti<br />

yindlela aphuncuka ngayo uNxele kuyise. Wahamba waya eRhini<br />

kumhlobo wakhe uStone. Babukana noStone yena ebizwa<br />

ngoLefty.<br />

Baqala phantsi ukuqhekeza iivenkile, iicawa neemoto zabantu.<br />

Kwakuthintelwa oomama abavela emisebenzini kuthathwe nokutya<br />

abakuphiwe ngabeLungu. Baqhekeza imoto kaGqirha-Lwazi uD. O’<br />

Brien owayefundisa eRhodes. UGqirha wayevela kuzingela inkunzi<br />

nemazi kaDlezinye. Ngeli xesha wayediniwe wangena kwivenkile<br />

yeziselo ethoba unxano. Wayibeka ibhokisi kwisitulo esi sisemva<br />

emotweni yakhe. Waphuma ingekho, waze wakhathazeka. Le<br />

bhokisi yayibiwe yinkwenkwe eyayithunywe ngoStone. Bahamba<br />

kufuphi namangcwaba bayiqhekeza ibhokisi leyo. Yafa inkwenkwe<br />

leyo icholwa ibokoboko. UStone yena washiywa zingqondo,<br />

ehamba evula iheke ezivaliweyo, ezivuliweyo ezivala. Waya<br />

emagezeni kodwa emva kwexesha waphila. Emva kweeveki<br />

ephumile uStone emagezeni, uLefty weva iindaba ezibuhlungu<br />

zokusweleka kukaNoketile unina. Bahamba bezizihlobo baya<br />

emngcwabeni uStone noLefty nabanye. Bafika abantu bonke<br />

besemlindweni. Babona imoto entle phambi kwendlu, iyekamalume<br />

kaNxele. Babutha yonke into eyayilapho. Kusasa kwakunzima<br />

nelaphu nesepha le kumanenekazi awayeshiye izinto zawo<br />

emotweni. Nakuninalume kwakunzima ukuhlawula unovenkile kuba<br />

izipaji zonke zazimke namasela. Xa babefuna ukuya emapoliseni<br />

bafumanisa ukuba ibhetri yemoto ayikho, kunye nevili. Baqhuba<br />

neenkomo neebhokhwe ezazikho ebuhlanti. Kodwa ke wona<br />

21


umngcwabo waqhubekeka. Iphephandaba labika ukucholwa<br />

kwesidumbu sikaLefty kufuphi namangcwaba sinamanxeba<br />

amaninzi emela emzimbeni. Iinkomo, iibhokhwe neempahla<br />

zamanenekazi aseBhayi, zona zazithengisiwe. Kucacile ukuba<br />

uLefty waye wabanga isahlulo esikhulu ngexesha lokugqebha waze<br />

ke wabulawa. Babanjwa ooStone nabahlobo bakhe, kodwa uStone<br />

waphuma phambili ngokungapheleli kobungqina.<br />

Ubugebenga badamba noko emva kwesi sigigaba sikaLefty.<br />

UStone baqhekeza kwenye ivenkile ethengisa iiwotshi. Abanye<br />

babelinde phandle. Wangena kumanqwanqwa entungo. Wathi xa<br />

ephumayo wanyathela ucingo lwegesi olungagqunyangwa, zacima<br />

kuye. Zalinda phandle ezinye izigebenga zancama zashiya zemka.<br />

Bafika abeLungu kusasa libambeke apho ikhalipha elikhulu, isisu<br />

sithe qhutsu, sisonka salo. Abecuphi baqala phantsi ukugqogqa<br />

bethatha kwanto, kwelo laseRhini. Abhaca amasela amanye aya<br />

eBhayi amanye abhacela eMonti.<br />

INDODA YELAKA<br />

Eli bali lingoMathayi owathi walahlwa yititshalakazi<br />

enguNonzwakazi. UNonzwakazi wazikhupha ngezakhe izandla<br />

ezilishumi, ezisebuhlanti zabuyela apho zazivela khona. Esi<br />

siganeko sambetha washiywa zingqondo uMathayi. Wabayintlekisa<br />

apha elalini. Wagqiba kwelokuba ahambe aye eKapa, wahamba ke.<br />

Wayelilifa lentsini iintokazi zihamba zivuma ngaye. Wabhacela<br />

eKapa ezama ukuphuma kweli hlazo. Waya kugaleleka esitishini<br />

kwaLanga emva kweentsuku ezine elishiyile ikhaya lakhe. Wasinga<br />

emaholweni enethemba lokuba baninzi abakhaya bakhe<br />

baseNcemerha apho. Wathi esahamba njalo kwakho nkwenkwana<br />

22


eziphosa kuye, ikhala icela uncedo. Yazifaka phantsi kwedyasi<br />

yakhe kanti irhola imali empokothweni yangasemva. Wathi<br />

esajonge leyo zaxhiphula ingxowa yakhe yemali zabaleka nayo.<br />

Wayexwaye iragi yakhe emagxeni, weva sebeyirhintyela entanyeni<br />

waza wawa phantsi. Wazama ukubasukela engenanto, nempahla<br />

leyo yakhe ithathiwe. Wabona abafana ecaleni kwendlela ezama<br />

ebuzisa ngala makhwenkwe abaleke nempahla yakhe. Amqhwaba<br />

ngempama wabetheka ngenqentsu phantsi. Amhluba washiyeka<br />

ngehempe kuphela. Wabaleka efuna uncedo, kwathi gqi amapolisa<br />

afuna ukumbamba, wahlangulwa nguWanky apho kulo mapolisa.<br />

Wahlala noWanky, waza wamfunela nomsebenzi ejetini. Bahlala<br />

kamnandi noWanky bevana. UMathayi wazithengela impahla<br />

wafana nabanye abafana baseKapa. Emva kwenyanga ephangela,<br />

wayethathelwa rhoqo imali yakhe xa erholile. UWanky wayemyala<br />

emxelela neendawo ezifihlakeleyo amakayifake khona imali yakhe.<br />

Nangalo elo xa yayithathwa imali yakhe yimiguluvela yaseKapa.<br />

Ngenye imini wakhe wabuza ukuba uWanky yena uphangela nini.<br />

Wamgwexa kanobom esithi yena inkosikazi yakhe ephangela<br />

eNyanga imenzela yonke into. Wabetheka uMathayi eKapa,<br />

wangena umgalelo kunye nabahlobo bakaWanky. Wabagalelela<br />

bonke kodwa lakufika elakhe ithuba, abamnika imali yakhe ukusuka<br />

apho bamfuna ngeemela. Waphela ezigcinela imali yakhe etyesini.<br />

Ngenye imini wathi evela emsebenzini wafika ilaphu ebeligqume le<br />

mali livelile, waqonda ukuba konakele. Waya etyesini wafika imali<br />

ingekho. Wakhathazeka bahamba noWanky baya emapoliseni.<br />

Yaphela esithubeni loo nto yaloo mali. Baphela abahlobo<br />

bakaWanky bemfuna ngamabhoso. Wagqiba kwelokuba akhumbule<br />

ikhaya. Endleleni egodukayo wakhwela ilori. Le lori yayiqhutywa<br />

23


ngumLungu ethwele imikhoba. Izulu lalilibi ngalo mini imvula igalela.<br />

UMathayi wagqiba kwelokuba angene kwenye yemikhoba.<br />

Wangena ezikhusela emvuleni. Wamisa umLungu edolophini<br />

kwakhwela uSibonda namaphakathi akhe kunye nosomashishini.<br />

uSibonda wayeze kukulungiselela abasebenzi bakhe ebhankeni.<br />

Babephethe iimali ezinkulu. Bakhwela ngemva elorini. UmLungu<br />

wangena eHotele yaye wathatha ixesha lakhe. Waphuma<br />

sebelibele. Imvula yayizenzela kubo bemanzi. Yaye<br />

babenesithukuthezi sokujamelana nezidumbu ngabula bona. Boyika<br />

mpela kuba kwakuse kuhlwile.<br />

Ngelingeni waphuma umLungu. Ngeli xesha kwakuthe cwaka apha<br />

elorini kungekho ndoda inomdla wokuthetha nenye. Babeyilumkele<br />

nento yamadoda abuyayo kwaNtu. Yalile xa isendleleni ilori,<br />

uMathayi washukuma, aphunguza amadoda, ajongana, abuya<br />

ajonga ebhokisini. Wabuza uMathayi ukuba isana na le mvula,<br />

nangoku madoda Akuzange kubekho ndoda ibuza nto kwenye.<br />

Ashiyana ukwehla enza owenkawu, ibaleka njalo ilori eshiya konke<br />

okwawo apho elorini. Washiyeka evula isiciko sebhokisi uMathayi<br />

emangalisiwe ukuba kwenzeka ntoni. Waphuma kungasekho mntu.<br />

Yamfikela ilaka loo mini. Walisebenzisa ithuba wazikhuthuza zonke<br />

ezo ngxowa zemali. Wayifaka ezimpokothweni imali wazijula kude<br />

iingxowa. Wathi xa iphambukayo watsiba wangena kwindlela eya<br />

eMabhele egquka umkhondo.<br />

Amadoda amfikela umLungu esalele ephethwe zibhabhalaza zakhe.<br />

Abuzisa ngomntu othe wathetha kwimikhoba. UmLungu akazanga<br />

nanto inye wathi mabangathethi intsomi, ngokuba imikhoba<br />

eyayiselorini yakhe yayingekangcwabi mntu. Ancama amadoda<br />

abuyela emakhayeni. Kwafuneka bayihlawule loo mali<br />

24


kaRhulumente ngenxa yobuyatha babo. UMathayi yena waduka<br />

umkhondo wabamba uloliwe oya eKapa.<br />

UMGUDU WOKUGQIBELA<br />

Kweli bali sifumana utitshala uHleza elungiselela itheko<br />

lokuphehlelela untondo wakhe. Kwakuphithizelwa kuyiyizelwa<br />

ingathi ngumtshato. Utitshala wamfumana lo mntwana selekhulile<br />

yena kunye nenkosikazi yakhe uNomafu. Baye bamphikisa ugqirha<br />

ngesi sehlo. Ekugqibeleni uNomafu wamzala umntwana<br />

oyintombazana, bamthiya igama elinguNongekhe, kuba<br />

babengamthembanga ugqirha. Baqala ke ngoku baziva bebatsha.<br />

Ngeli xesha balungiselela umhla wophehlelelo utata katitshala<br />

wayenamabhongo mhla kwakuphehlelelwa intombi katitshala enkulu<br />

uNokwandakwaZizi. Utatomkhulu waxhela inkomo, wakhumbula<br />

ezo mini umfo kaHleza. Wahamba ngemini yangomGqibelo waya<br />

edolophini eQonce eyokuthatha ilokhwe yomntwana kunye nezabo<br />

izinxibo ezazithungwe apho eQonce. Wahamba waya kufika apho<br />

eQonce. Wabuya eQonce enemincili yonke into egqibile ukuyenza<br />

kwangethuba.<br />

Endleleni ebuyayo wadibana nomfo owayebetha ubhontsi. Lo mfo<br />

yayinguReuben Solwazi waseGqume kufuphi neRhini. Lo mfo<br />

wayezimele entolongweni. Wayebanjiwe ngenxa yezenzo<br />

zokudubula umfama entolongweni eNgqushwa. Waqhuba imoto<br />

yemantyi ngaphandle kwesitshixo wayishiya phakathi kweCumakala<br />

neKati-kati. Injongo yakhe yokuqhekeza entolongweni wayecinga<br />

ngemali eyaziwa nguye yedwa. Ngoko ke wayefuna umfazi wakhe<br />

uNolasu ayifumane le mali. Wazimela entolongweni kusasa ngeli<br />

xesha kuhanjiswa ikofu yakusasa. Wathatha impahla yenkwenkwe<br />

25


ehambisa ubisi wayinxiba. Waya endlwini yomLungu wanga<br />

ungenisa ubisi wambophelela ebhedini. Wabona impahla apho<br />

izihlangu, ibhatyi nebhulukhwe wazinxiba.<br />

Wafika ke utitshala wamkhwelisa. Bancokola kamnandi ingathi<br />

kudala besazana. Yahamba iDodge yasemaZizini. Ithe xa iphi phi<br />

phi, yaxinga, wayijonga utitshala uthe esagobe njalo, wasuka<br />

uReuben watsala utitshala ngeqhina wambophelela wamvala<br />

nomlomo wamshiya apho. Wahamba uReuben neDodge katitshala<br />

uthe esendleleni yaphinda yaqhuma imoto. Wayijonga kwemisa<br />

nendoda evela ngaseBhayi, ibuza undonakele. Yabuza kumniniyo,<br />

kodwa yaze yaqonda ukuba umntu omkhulu akaqondi kakuhle.<br />

Wehla wahamba umfo waseBhayi. UReuben wayimamela indaba<br />

yokuba amapolisa asendleleni akhangela kwanto. Watshintsha<br />

indlela wahamba phakathi kwefama wasinda ke noko. Ekhayeni<br />

likatitshala banxuba baza bazisa ngokulahleka kukatitshala.<br />

Kwaphandwa yaza yafunyanwa imoto kodwa ingenayo impahla.<br />

Ngemini elandelayo yaqhubeka inkonzo yokuphehlelela, kwanxitywa<br />

iimpahla ezindala ngabazali, uNongekhe wamelwa nguyisekazi,<br />

kuba utitshala awayesaxakekile. UReuben wafika emzini wakhe<br />

nemali. Walandelwa umkhondo, kodwa yena wazenza umfundisi<br />

ovela eRhawutini, phofu elingaziwayo nebandla elo lakhe.<br />

Untamnani waseRhini wafika wahlala kumzi okufuphi. Waye<br />

waziqhelanisa naye, emana esiya kumbuthela. Waye wamphanda<br />

waza wambhaqa. Waya wathunyelwa eQonce selebanjiwe,<br />

elibanjwa. Wadibana nejaji eyamthembisa intambo kunye<br />

nomnyango wengcwaba.<br />

26


TSHONA !<br />

Yayilixesha elinzima emva kwemfazwe. Yayiyindlala kwimizi<br />

ngemizi. Umntu ngamnye wayezizamela indlela yokuphila.<br />

Amadoda azincama abhenela ejoyinini. UMntukanti into kaTolwana<br />

wahlala phantsi wacinga cebo limbi. Wathenga ixhaka-xhaka lemoto<br />

wathutha abantu, wathi eseMthatha wabe eseGcuwa. Ngexesha<br />

elifutshane wathenga imoto entsha elayisha abantu abathandathu.<br />

Wayethutha abantu ukuya eMonti naseBhayi. UMntukanti waye<br />

enyoluka waquqa equqile eBhayi nakathathu ngeveki.<br />

Waye wahlangana namapolisa, wabuzwa imvelaphi nalapho aya<br />

khona. Wathi uvela kuCentane usingisa eBhayi. Kwabuzwa<br />

iimpepha, wabuza eyantoni Wayeyazi into efunwayo,<br />

wazimpampatha ezimpokothweni efuna into engekhoyo.<br />

Waphendula wathi uyilibele ekhaya. Ipolisa lakhalazela nenani<br />

labantu abasemotweni wathi noko banciphile. Le ndoda yatshintsha<br />

indlela yokuthutha abantu abaya eMthatha naseGcuwa. Yabhukuqa<br />

imoto kaTolwana yaphela kodwa basinda bonke abantu<br />

ababephakathi kuyo. Lavuka nelinye iqhinga iTola, laphuma<br />

seliqhuba iveni. Lathutha abantu kwakhona lihamba eBhayi.<br />

Lathutha iitanki iTola ngoku, lamiswa ngumfo wasemaBambeni,<br />

waza wabuza ukuba yintoni le ikula matanki. Wathi uDlangamandla<br />

uthutha ukutya aze abuye namanzi. Omnye uSajini wacela naye<br />

ukuphathelwa itanki, phofu zange ade ayifumane. Wangena<br />

kukuthutha neenkuni ngoku uTola.<br />

Enye isajini yabuza ukuba wenza njani na uDlangamandla le nto<br />

etshintsha-tshintsha imoto. Wamsondeza, wamsebezela, wahleka.<br />

27


Kwabona ngoSajini naye enemoto entsha. Wanconywa ke<br />

emsebenzini kungekho mntu waziyo indlela ayifumene ngayo.<br />

Wahamba lula uTola endleleni kungekho into imthintelayo.<br />

Wongeza iimoto zakhe uDlangamandla zathi ziseMonti, Mthatha,<br />

naseKhobonqaba. Kwalile ngenye imini eRhini, iTola liqhuba ilori<br />

yalo isindwa ziinkuni, lamiswa lityendyana elikhanyayo. Laqhutywa<br />

iTola nelori leyo lasiwa emapoliseni. Kwafunyaniswa ukuba<br />

uTolwana uthutha icuba labaThwa. Kanye ngelo xesha abantu<br />

ababesiya eKapa babengavunyelwa. UTolwana yena wabathutha<br />

ngondlela mnyama ebasa eBhayi esithi kuseKapa. Ebesithi xa<br />

bebuza ukuba kuphi na apho athi “Tshona!” Batshone ke abakhweli<br />

baphelele bezizikrelemnqa notsotsi kweli laseBhayi.<br />

Wayenza le ntlondi uTolwana wawathutha amadoda wathi xa esithi<br />

“Tshona!” Yathi impendulo Tshonisa! Yamgwexa le ndoda, wathi<br />

mabehle bafikile eBhayi. Alala cum amadoda onke, naye waphelela<br />

elala evenini. Wavuka wawahlisa amadoda athi wona makawase<br />

emaholweni. Wathula impahla yawo phantsi, yhoo! Akhwela kuye<br />

amadoda onke embetha. Athi xa abuzayo ukuba ingaba<br />

kukwaLanga na apha yathi impendulo kuseNew Brighton apha<br />

eBhayi. Afika amapolisa kweso sithuba babanjwa bonke. ERhini<br />

yabanjwa iveni kaTolwana ilayishe amadoda efakwe ezitankini,<br />

kuvulwe nemingxuma apha kwiitanki. Kwanconywa ubuchule<br />

bukaTolwana. Wabanjwa uTolwana waphelelwa yinto yonke.<br />

Kuthiwa wabonwa eMonti ethengisa ubisi ngelori, enxibe ibhulukhwe<br />

emilenze iliswili nedyasi emhlophe echucheke imikhono. Lalifake<br />

iimbadada, iinwele zidlaka-dlaka kucaca ukuba kukhona lifuna<br />

ubutyebi benene.<br />

28


UKUQINA ENYALENI<br />

UMadliwa oyinkulu kaMkhululi wayenenkosikazi enguNojaji. UNojaji<br />

wayezala amantombazana odwa. Le nto yayimhlupha umyeni<br />

azibone engenalo nelifa kutata wakhe uMkhululi. UMadliwa<br />

wayebuya emfihlweni ebukhweni bomnye wabaninawa wakhe<br />

eDikeni. Weva iindaba zokuba inkosikazi yakhe uNojaji ikhululekile.<br />

Wabuza ngumntu mni Waphendula unina wathi ligqengegqenge le<br />

ntombi efana nonina. Wakhuza uMadliwa ecaphuka. Unina<br />

wamphawula, wathi yena useza kuthenga iilokhwe kunye<br />

neeblawuzi. Unina wambuza ukuba ebelindele unyana na<br />

Waphendula uMadliwa esithi hayi ulindele nantoni na ayiphiwayo<br />

nguThixo. UMadliwa wacaphuka waba nomsindo, zange abe nawo<br />

nomdla wokubona usana olo. Wanyanzelwa ngabantu ukubona<br />

umdlezane nosana. Wacinga, esithi ubukhulu bakhe buza<br />

kuhluthwa ngabaninawa bakhe. NoMkhululi uyise ilifa uza kulinika<br />

oonyana abazele amakhwenkwe. Bazama abantu ukumbonisa<br />

ukuba amantombazana aza kuzalisa iintlanti ngeenkomo, zange<br />

ayikhathalele loo nto. Waye emthiya ngokumthiya umfazi wakhe<br />

uNojaji. Waye wagula uNojaji emva kokukhululeka, abantu<br />

bamangaliswa indlela uMadliwa wayemhoye ngayo inkosikazi<br />

yakhe. Yayinguye omsa koogqirha ekhuthalele nokumnika neepilisi<br />

namayeza.<br />

UMadliwa wabuya naye uNojaji kwagqirha. Wamjonga<br />

emkhathalele. Waye wabiza uMagusha osisicaka sakhe wamxelela<br />

ukuba ufuna ukumsusa uNojaji. Wathi uMagusha uza kumfunela<br />

umntu onakho ukuyenza le nto. UVasiwe ongudade kuMadliwa<br />

wathi udibene netitshalakazi edolophini yaye inayo nemali engange<br />

R500 eposini. Wathabatheka uMadliwa yile ntokazi, wada<br />

29


wathumela isipho esingama R20. Yaphendula intombi<br />

yasedolophini ibulela ngefoto yayo. Washiywa kwaphela uNojaji<br />

yintombi yaseKhobonqaba. Wagula uNojaji kwakhona wafika<br />

ugqirha wamhlaba, wamnika namayeza eyalela ukuba aphumle<br />

iintsuku ezintathu. Bavalelana noMagusha isicaka sakhe ixesha<br />

elide. UMagusha wabuya nenye indoda egama linguMvandaba.<br />

Bagqiba kwelokuba bamshenxise uNojaji. UVasiwe weva isikhalo<br />

esikrakra wothuka, weva nezingqi ezijikeleza indlu yakhe. Kusasa<br />

kwasa kusithiwa uNojaji uswelekile. Kwangcwatywa kodwa emva<br />

komngcwabo amapolisa aphanda ada awufumana umkhondo.<br />

UMadliwa wanyoba igqwetha lakhe ngesihlanu senkabi. Ugqirha<br />

wanikezela obakhe ubugqina enkundleni. UMagusha noMvandaba<br />

bavalelwa waze uMadliwa waphuma phambili. Emva kwamatyala<br />

wabonana nentokazi yakhe batshata, wamthiya igama<br />

elinguNowayini. Wamzalela uNowayini unyana onguZingisile.<br />

Wahlala uNowayini okweqanda, nonyana wakhe emfekethisa.<br />

Lavuka ikakade lo mfo kaMkhululi, wathuka ngegogogo elisemqolo,<br />

ngemfundo yakhe ephantsi. Wamxelela nangobuhlwempu bukayise.<br />

UMadliwa wayivelela nento yokuba wamphosisela wathi unama<br />

R500 eposini kanti une R5 kuphela. Wahamba uNowayini<br />

wamshiya uMadliwa nonyana wakhe eyiloo njubaqa iphethwe<br />

ngamazinyo. Wabhaqa uphawu lukaMagusha kumatakane<br />

wacaphuka, wamhlaba ngebhozo uMagusha esiphangeni wafa.<br />

Wothuka waphola uMkhululi akuziva ezi ndaba eshiya umyolelo<br />

ungqengqile emagqwetheni kwaStrachan.<br />

NAMHLA ZIGAGENE<br />

Kusemva kwemini ngeCawa amadoda ahleli emlilweni, ancokola<br />

ngezifundo kunye namazwi amnandi omshumayeli. Bayabalisa<br />

30


indlela umfundisi ashumayele ngayo. Echaza nokuthi ungade<br />

ufunde ude ukrwece iinkwenkwezi ungenalo ilizwi likaThixo<br />

akuyonto. La madoda ancokolayo athe aqwalasela ukuba umfundisi<br />

akavisisani notitshala uLusizi. Kungexesha langokuhlwa kwatitshala<br />

kukho umntu onkqonkqozayo .Kanye ngelo xesha umama inkosikazi<br />

yaseMaQwathini kwatitshala wayelungiselela isidlo sangokuhlwa.<br />

Undwendwe lubuzise ngelali yaseMa-bhofolweni. Undwendwe<br />

lwalukhwele ihashe lizigqume ubuso nendlebe kuba kwakubanda.<br />

Waphuma utitshala phandle elikhombisa ilali leyo<br />

yaseMabhofolweni. Kwaviwa ngesiwo emva komzuzu, wakhala<br />

utitshala esithi, “Iyho! Undosele”. Ngeli xesha akhalayo utitshala<br />

lasuka ihashe ngomtsi laphethuka ukuya kwelo cala belivela<br />

ngakulo, hayi eMabhofolweni.<br />

Baphuma phandle abafazi basitsho esofelweyo. Baphuma abantu<br />

elalini beze kubona lo mbono ulusikizi. Kwagcwala ngomzuzu<br />

ebaleni kwatitshala, abanye besele belala apho kwatitshala<br />

kwakusekuhlwile. Ummelwane wothukela ngaphakathi waqubula<br />

inkabi yakhe yehashe waya emapoliseni. Usajini uthumele<br />

amapolisa ahambe aye kuphanda. Afika abuza ukuba ebe njani<br />

umbulali Bekhwele ntoni Linjani ihashe lakhe Ubheke ngaphi<br />

na Yayingumbuzo emva komnye. Afumana isiporo sehashe apha<br />

ebaleni. Amadoda elali angqubana ngeentloko ebuzana<br />

eziphendula. Ahamba aya emishini afika kanye xa umfundisi esitya<br />

isidlo sakusasa. Zange asigqibe bambizela phandle enomthamo<br />

enjalo. Babuza ukuba liphi ihashe lakhe, wathi akalazi apho likhoyo.<br />

Ebefuna ukuthuma inkwenkwe yakhe izaziso akalifumana<br />

walincama. Inkwenkwe yathi ilibonile ezantsi komlambo. Yabuya<br />

nalo inkwenkwe ihashe saze isiporo salunga twatse nelo hashe<br />

likamfundisi. Wayalelwa ukuba athathe ibhatyi akhwele evenini.<br />

31


Wathi esathingaza amapolisa athetha rhabaxa naye wakhwela,<br />

wabe uyabanjwa ngolo hlobo.<br />

Wahlupheka wabhitya yintlalo yasentolongweni, nonkosikazi naye<br />

waxweba wambatsha loo nto kunqabe nabantu bokuvelana naye.<br />

Kwaqhutywa kuphandwa, nezinja zafumana itshefu okanye ilaphu<br />

elisongele isinkempe libhalwe J.L. elimele Jobela Lotha<br />

kwaqinisekiswa ukuba ngenene ngumfundisi umbulali.<br />

Zaqengqeleka iinyanga nekota kunzima ukufumana ititshala<br />

enokuthabatha indawo kaLusizi. Sabhengezwa isithuba kumenywa<br />

nezicelo kwabanye ootitshala. Kwavakala ukuba kuza kungena<br />

utitshala uSixeko umfana kaSilwana ovela eMaNcotshweni.<br />

Kwavakala ukuba babengafunani nomfo kaLusizi, yaye kudala<br />

eyifuna le ndawo yaseFeni. Yaye babevana kakhulu nomfundisi lo<br />

mfana kaSilwana.<br />

Kwasibonda kwafika into kaMlomo eMantakwendeni, phesheya<br />

kweNxuba ikhatshwe sisibonda saseMabhofolweni. Yafika<br />

yancokola apho kwasibonda, kwakungapheli bantu apho oko<br />

yafikayo. Notitshala wangena encokweni ebuzwa nangemfuyo<br />

yakhe. Umfundisi waye wakhutshwa entolongweni kuba iminwe<br />

yakhe yayingadibani naleyo ikwilaphu nakwimela leyo yahlasela<br />

utitshala uLusizi. Yonke le nkcukacha yayivela kwelasePitoli<br />

waphuma ke ngolo hlobo. Bancokola ooMntakwende kunye<br />

nosibonda ngesi sehlo. Wafika uDlamini kwasibonda njengomyalelo<br />

awuve ngotitshala. Kwancokolwa uDlamini ebalula ngokuba<br />

uyinkweli. Abaliselana ngeziganeko zobukhalipha bobudoda<br />

ekukhuleni kwabo. Wathi apha encokweni uMntakwenda waveza<br />

ibhoso. Kanye leliya lalibulale uLusizi, lusagcwele naligazi. Othuka<br />

onke amadoda nguloo mbono, wadanduluka uDlamini yedwa esithi,<br />

32


“Thixo wam, livela phi ngoku eli bhozo, madoda” wajuba isiduli<br />

ngoko nangoko. Emva komgidi lwagoduka undwendwe. Emva<br />

kwentsuku amapolisa afika athatha uDlamini notitshala baya<br />

kubavalela. Kwafunyaniswa ukuba uDlamini nguye umbulali,<br />

neentupha zafana nqwa nezakhe ezicholwe kwibhozo elifunyanwe<br />

esikolweni. UMntakwenda kwacaca ukuba esona siduko sakhe<br />

nguQoco qha ebeduka umkhondo yaye ungumcuphi omkhulu<br />

obalaseleyo. Bagwetyelwa intambo, utitshala yena wasinda<br />

ngokulambisa entanjeni kuba ubungqina bakhe babungacaci<br />

kuyaphi. Zagagana ke kuye uDlamini nomfo kaSilwana kunye<br />

nabacuphi abakhulu abaqhelene nezigigaba ezikhulu<br />

3.2 IINDIDI ZOBUNDLOBONGELA<br />

Zininzi iindidi zobundlobongela ezifana nobugebenga, ubusela,<br />

umothuko, ukubulala, ukudlwengula nokuphatha gadalala kwabantu.<br />

UBUGEBENGA<br />

Kukuthi ubulale umntu, phofu kungekho sizathu soko. Ukuthi<br />

uthathe ubomi bomnye ubumntu.<br />

UMOTHUKO<br />

Kukothuswa sisehlo esithi sihle, sikothuse ngelinye ixesha bude<br />

buphele ubomi bakho, ukutsho oko ude ufe.<br />

33


UKUDLWENGULA<br />

Ukuzithathela isondlo kumntwana okanye emntwini omkhulu<br />

ngaphandle kwemvume okanye isigqibo.<br />

UPHATHO-GADALALA<br />

Kukuphatha umntu gadalala okanye kakubi. Ngelinye ixesha ude<br />

umbethe, okanye uhleli nje uyamthuka. Ngelinye ixesha umnike<br />

umsebenzi omninzi ade angabinalo nethuba eli lokuphumla, abe<br />

ngowokugqibela ukuya kulala aphinde abe ngowokuqala ukuvuka.<br />

Ukuhlala komntu kakubi, ngelinye ixesha angcungcutheke ubomi<br />

obu bakhe.<br />

UBUSELA<br />

Kukuthi umntu athathe into engeyo yakhe. Ukuthatha into<br />

ngaphandle kwemvume. Ukwenza into ethi ichasane no<strong>mthetho</strong>.<br />

3.3 OKUQAPHELEKAYO KULE MIXHOLWANA<br />

Kuwo onke la mabalana kuyaqapheleka ukuba amadoda la<br />

ngamatsha-ntliziyo apha. Uninzi lwawo anxanelwa igazi kuba<br />

axolela ukubulala kunokuba aphulukane nazo zinto bazinqwenelayo.<br />

Ilindelekile kwaye isendalweni into yokuba umntu onomnqweno<br />

nolangazelelo olunzulu angemi ngemva okanye ahlehle. Owenza<br />

loo nto uyaphulukana naloo nto ebeyijongile.<br />

Uthango lwebalana elilungiswe kakuhle lunika umdla ngokuba litsho<br />

nabalinganiswa bafaneleke ngokwendima abayidlalayo. Lelo thango<br />

34


kanye elimbeka umlinganiswa kwimeko apho athi, ngenxa<br />

yeminqweno yakhe angabi nakujika. Oku kucaciswa kakuhle<br />

nguEgri, (1960: 18) xa athi abalinganiswa mabasoloko bebonakala<br />

bengabantu abaphilayo. Ukutsala umdla womlinganiswa uza<br />

kuyiqhubela phambili impixano, ulebela athi:<br />

If a man is going to commit the perfect<br />

crime, he must have a deep-rooted<br />

motivation for doing so.<br />

Ukuba indoda iza kophula u<strong>mthetho</strong>,<br />

mayibe nesizathu esineengcambu<br />

ezinzulu ezinokubangela oko.<br />

Liyinene eli lizwi libekwa apha ngentla ngokuba kaloku igwala<br />

alingeyiqhubeli phambili impixano kwaye lingenako ukuyifezekisa<br />

nokuphumeza umnqweno nolangazelelo lwalo. Kufanelekile ke<br />

ukuba aba balinganiswa bayiqhubele phambili ekuphuhliseni le<br />

mixholwana bafakwe okanye babekwe kuyo. Kuyaqapheleka<br />

kananjalo ukuba aba balinganiswa abazizigebenga baphuma<br />

kwiinkalo ngeenkalo, bekhula kumakhaya ahlukeneyo, kwaye bevela<br />

kwiindawo ngeendawo.<br />

Kwibalana elithi “Umvuzo wethemba” uMateyisi ukhulela kwikhaya<br />

elalineenjongo ngaye kuba lalifuna afunde. Kodwa kubonakala<br />

ukuba usindwe ngoogxa nangokungxamela ubomi babadala<br />

wawexuleka, ukhulele eNgqushwa – ikhaya lakhe lafudukela<br />

kuQoboqobo. Ziindawo zasemaphandleni ezo.<br />

35


ULucky, kwibalana elithi “Umzila wokufa” ukhulele eNcambedlana<br />

kodwa uyise akaziwa bani. Abantu bemazi ngonina ngokuba<br />

kuthiwa ngunyana kaNomboni. UNxele (Lefty) ukhulela kwikhaya<br />

elishishina ngobusela, uyise yinkuntsela eba amahashe, aze aye<br />

kuwathengisa phi phi phi. Naye ukhulela emaphandleni.<br />

Kwibalana elithi “Indoda yelaka” uMathayi uvela njengomntu<br />

olixhoba lamashwa; uphuncukana nenkosikazi, akhuthuzwe akufika<br />

edolophini, abhunyulwe nasembuthweni, abethwe, kodwa ubuya abe<br />

nethamsanqa. Kuphela komlinganiswa ekungenakuthiwa<br />

unobundlobongela elibawa lemali.<br />

UMntukanti kwibalana elithi “Tshona!” uzotywa naye njengendoda<br />

enemigudu neenzame. Ukhulela ezilalini, kodwa aboniswe<br />

njengomntu osebenzisa ingqondo yakhe ekuziphakamiseni.<br />

Unxanelwa imali, ade axolele ukuyenza ngondlela mnyama.<br />

UMadliwa kwibalana elithi “Ukuqina enyaleni” naye<br />

ungowasezilalini unxanelwe ubunkulu, ilifa likayise nonyana.<br />

Imigudu yakhe itsoliswa kanye kule minqweno de axolele nokubulala<br />

ukuze aphumelele.<br />

Kwakwiilali zaseNgqushwa kukho izikrelemnqa ezizimela ngendlela<br />

engummangaliso, nezithi zisebenzise nabantu abamsulwa<br />

njengesebe lenkawu ukufezekisa iminqweno yazo.<br />

3.4 ISISHWANKATHELO<br />

Le mixholo idakancwe ngentla apha ibonisa ukuba iphuhliswa<br />

ngumfaneleko wabalinganiswa abaphekwe ziimeko ngeemeko<br />

36


zobomi. Kufanelekile ke ngoko ukuba khe sibahle amahlongwana la<br />

kweli candelo lilandelayo. Oku kwenzela ukuqinisekisa ngendima<br />

yabo nomfaneleko wabo ekuvezeni lo mkhwa eluntwini.<br />

37


ICANDELO 4<br />

UKUYILWA KWABALINGANISWA ABENZA UBUNDLOBONGELA<br />

4.1 UBUGEBENGA<br />

Kwibali elithi “Umzila wokufa” apho sifumana umfana ogama<br />

linguLucky owathi wadubula uSamson noThabitha isithandwa sakhe.<br />

Wababulala ngokumasikizi ebangelwa ngumona.<br />

Siwisa (1973: 14) uthi:<br />

Wabatshovela phantsi waza wathi<br />

besadideke njalo wabagibisela<br />

ilophisi ezintlafunweni bobabini<br />

banabela ingca, ngoko nangoko.”<br />

Kwibali elithi “Sisonka sethu” sifumana indoda enguLefty. Lo<br />

mfana wayengazange abamamele abazali bakhe. Wakhetha<br />

iitshomi, wabhaca. Uthe esesithubeni wafumanisa ukuba umama<br />

wakhe uswelekile. Bayile nabahlobo beye kukhunga, kodwa<br />

bangena nje endlwini baze baphuma phandle babona imoto igcwele<br />

yimpahla. Baqhekeza bathabatha yonke into eyayilapho. Endleleni<br />

bagqebhelana ngezinto ezo waza uLefty wafuna ukufumana kakhulu<br />

kunabanye, kodwa zamjikela izihlobo zakhe zamhlaba wafa.<br />

Siwisa (1973: 26) uthi:<br />

“Iphepha-ndaba libike ukucholwa<br />

kwesidumbu sikaLefty, kufuphi<br />

38


namangcwaba sinamanxeba<br />

amaninzi emela emzimbeni.”<br />

Kwibali elithi “Namhla zigagene” sifumana utitshala “uLusizi”<br />

owayenceda ekhombisa umfo owayekhwele ehashini ebuzisa ngelali<br />

yaseMabhofolweni. Utitshala uLusizi waphuma phandle<br />

wayikhombisa le ndoda.<br />

Siwisa (1973: 91) uthi:<br />

“Usondele kufuphi utitshala<br />

eyikhombisa, ezama ukucacisa<br />

kuba kwakuse kumnyama. Ibe<br />

ngumzuzwana nje wahlatywa<br />

umkhosi, Iyho! Wandosela Nkosi!<br />

Kula mabalana sinikwa abalinganiswa abangathi bezelwe ngumfazi<br />

omnye. Bayafana ngokucinga nangokwenza. Uqala, baveza<br />

iinjongo neminqweno yabo bangabuzi mntwini ngezinto zobomi. Into<br />

abayenzayo bayayenza ke, ababuyi ngamva. Isizekabani saloo<br />

minqweno yabo singumona abathiwa fixi nguwo. Amaqalela alo<br />

mona awuchazwa ngumbhali, kodwa uyabonakala ukuba usuka<br />

kude, ebuntwaneni babo. Simnikwa ke umlinganiswa enguloo mntu<br />

okhula noku xakaxa lomona de afikelele ebudaleni. Ngethuba<br />

lokukhula kwalo mlinganiswa inzondo iyaphekwa de ivuthwe<br />

engqondweni yakhe. (Wright, 1991: 148-150). Laa mihlaba<br />

yoqhuqho, i-Id, i-Ego ne Supa-Ego ibonakala ngokusekuhleni<br />

kumlinganiswa ofana noLucky kwibalana elithi, “Umzila wokufa”.<br />

Oku kungqinwa ngumonde anawo wokulandela amaxhoba akhe<br />

39


ngemoto yakhe; uyawakhwelisa engulowo ukhangeleka enobubele<br />

ze ethubeni abajikele.<br />

Imeko kaLefty kwibalana elithi “Sisonka sethu” yona iqala<br />

imangalisa kwalapha ekuguqulweni kwegama lakhe, lithi<br />

belinguNxele wesiXhosa suka ngoku libe lelesiNgesi, uLefty. Loo<br />

nto iyodwa inika ummingi-mingi wengqondo yomntu egazinzanga.<br />

Owakhe umona ngowokulangazelela ubutyebi babanye abantu.<br />

Akakhethi mntu, akanalusini, ude aye kuba kowabo kubhujiwe.<br />

Kobu busela bakhe, ingqondo yakhe engamisanga imqhaqha de<br />

kongezeleke nokunganeli. Olu phawu lokunganeli nokurhala<br />

okugqithileyo limbangele ukuba amonele noogxa bakhe aba, kanye<br />

aba aphanga abantu nabo. Bayambonelela ke bona ngokuba<br />

bamgqithisa amafu.<br />

Kwibali elithi “Namhla zigagene”. Apha kweli bali sizotyelwe<br />

umlinganiswa ongutitshala uLusizi akavisisani nomfundisi. La<br />

madoda ancokolayo achaza indlela umfundisi amkwekwe ngayo<br />

utitshala nangemfundo yakhe enomsila ekrweca neenkwenkwezi.<br />

Umbhali uye wamzoba umfundisi njengomntu omonela utitshala,<br />

njengomntu ongamfuniyo. Kuyacaca ukuba lo mona usuka kude.<br />

Sifumana omnye utitshala othanda ukuya phaya kwamfundisi, yaye<br />

lo titshala uyasifuna esi sihlalo sikatitshala uLusizi. Umona<br />

nentiyano uye wavela xa umqhubi-hashe ebuzisa indlela kwatitshala<br />

uLusizi ngobusuku, wahlaba ivolovolo, lwalala phantsi ugodo.<br />

Abantu belali baye bayidibanisa nomfundisi le ntlekele, kuba kaloku<br />

nguye obebhidane notitshala, yaye nehashe ebelikhwelwe ngumenzi<br />

wobubi lifana nelikamfundisi. Wakhululwa yiminwe yakhe eyavela<br />

ePitoli engadibaniyo naleyo ifunyenwe kwitshefu. Kwaze<br />

kwafunyaniswa ukuba umfundisi akanatyala. Kwabanjwa uDlamini<br />

40


ngobundlobongela athe wabenza.<br />

ngumona osentliziyweni yomenzi.<br />

Konke oku kungabangelwa<br />

4.2 UMOTHUKO<br />

Kwibali elithi “Umvuzo wethemba” sifumana uMajali<br />

owayengumfazi kaMbulawa. UMajali yayimkhathaza indlela unyana<br />

wakhe aziphethe ngayo. UMajali wayenqwenela ukuba unyana<br />

wakhe afunde ukuze imfundo ibe lilifa kuye. Unyana wakhe<br />

uMateyisi waba yinto equqa ibuya entolongweni. Yamhlupha<br />

kakhulu uMajali loo nto.<br />

Siwisa (1973: 7) uthi:<br />

“Wavela wagula umama uMajali<br />

ngequbuliso awathi ugqirha<br />

libangwe lihlwili elixabe<br />

entliziyweni ngenxa yokukhathazeka.”<br />

Kwakhona kweli bali “Umvuzo wethemba” uMbulawa ongutata<br />

kaMateyisi, uye wasishiya ngokothuka, kuba uMateyisi<br />

noMqawuvuthwa baba imali yakhe awayeyifihlile phantsi kweziko,<br />

elalivutha lingayeki.<br />

Siwisa (1973: 9) uthi:<br />

“....., lwabonakala uthanda eziko,<br />

wandula wawohloka umgodi emva<br />

41


kwemini, watsho washiywa ziingqondo.<br />

Wayiphendula kakuhle yona imibuzo,<br />

kodwa lathi litshona ela loo mini zaye,<br />

seziphithizela izijoli zibikela abantu.”<br />

Kwibali elithi “Ukuqina enyaleni” sifumana uMadliwa owathi wenza<br />

iyelenqe lokuthi kubulawe umfazi wakhe ngenxa yokuba<br />

wayengazali makhwenkwe. Wacela uMagusha ukwenza obu bubi.<br />

Amapolisa aphanda aza amfikela uMagusha esitya emzini wakhe.<br />

Siwisa (1973: 83) uthi:<br />

“Ayifikela indoda yasemaQocweni<br />

isingathe isikotile somvubo. Yathi<br />

ngokothuka yathinta ibhekile yamasi<br />

eyayisecaleni layo. Ngokuzama<br />

ukuphakama yatyibilika emasini<br />

yaya kuthi thaca phantsi ngeempundu<br />

phezu kweso sikotile. Yakhasa<br />

ngamadolo yaya kuvuswa emnyango<br />

ngusajini ngempama eshushu,<br />

zaqhwitha izibane emehlweni.<br />

Kwakhona kweli bali “Ukuqina enyaleni”, sifumana uMagusha<br />

owathi wabulalwa nguZingisile unyana kaMadliwa. Lo nyana<br />

kaMadliwa ngowomfazi wesibini uNowayini. UMkhululi ongutata<br />

kuMadliwa waziva ezi ndaba.<br />

42


Siwisa (1973: 89) uthi:<br />

“Wothuka waphola uMkhululi<br />

akuluva olu daba eshiya umyolelo<br />

obhaliweyo ungqengqe kwi-ofisi<br />

kaStrachan eHamboko.”<br />

Kolu luhlu lwamabalana siboniswa abalinganiswa<br />

abanganxanelwanga gazi lamntu, kodwa bengababulali. Kaloku<br />

ikho nento yombulali ongasisandla elutshabeni. Aba babulali balolu<br />

hlobo kuthiwa banobungozi ngokuba abaqondakali, izinto nokwenza<br />

kwabo kufihlakele. Ngabo balinganiswa bafana nenyushu engceni.<br />

Balihlabanisela ixhoba bekude, loo nto bengalindelekanga.<br />

UMateyisi kwibalana elithi “Umvuzo wethemba” ngumzekelo omhle<br />

wombulali ohlekayo nokhangeleka eseluthandweni kumkakhe<br />

uMajali. Kodwa izenzo zakhe ezigwenxa ziphuma nodlolwazana<br />

ngokuba zisuba umphefumlo kanina ze kuthi kungekudala zithathe<br />

okayise uMbulawa ngenkqu. NoMadliwa kwibalana elithi “Ukuqina<br />

enyaleni” unesibindi esimnyama eside simqhushumbisele ukuba<br />

athenge uMagusha ukubulala umkakhe ongazali makhwenkwe.<br />

4.3 UBUSELA NOBUQHOPHOLOLO/AMAQHINGA<br />

Kwibali elithi “Umvuzo wethemba” sigagana noMateyisi<br />

noMqawuvuthwa, abathi baba imali kaMbulawa ongutata kuMateyisi.<br />

UMbulawa wayesisityebi esaziwayo. Imali yakhe yayigcwalisile<br />

nalapha emzini wakhe.<br />

43


Siwisa (1973: 8) uthi:<br />

“Bancedisana ukutsala isingxobo<br />

sofele esasisenkonkxeni, basibeka<br />

phantsi basiqhaqha bafumana<br />

isatyhwentywe semali emhlophe<br />

yodwa. Bazitsala zazine izingxobo,<br />

ezibini kuzo zinemali ebomvu.<br />

Bafikelela ngoku kwinkonkxa<br />

encinane, eyayipakishe izikhova<br />

zodwa.”<br />

Kwakhona kwibali elithi “Sisonka sethu”, sifumana uNxele notata<br />

wakhe. Babephila ngokuba amahashe bawathengise. Zazifika<br />

ngobusuku kuvukwe kusasa zingekho.<br />

Siwisa (1973: 18) uthi:<br />

“Wabona kumana kufika<br />

iindlandiya ngeendlandiya<br />

zeengcungela zeenkabi<br />

zamahashe ngobusuku, kuse<br />

sezingekho. Badubula iintsuku<br />

ezintlanu apho beziqaba ngamasi<br />

omhlontlo, phezu kweempuphu<br />

nasezikolweni bezijika umbala.”<br />

Kwakhona kweli bali elithi “Sisonka sethu”, sibona uNxele<br />

nabahlobo beqhekeza besiba kwizihlandlo ngezihlandlo. UNxele<br />

44


wakhulela ebuseleni, walishiya ikhaya lakhe ngenxa yokuziphatha<br />

kakubi.<br />

Siwisa (1973: 22) uthi:<br />

“Kwakuqhekezwa emaTshayineni<br />

kufunqulwe impahla kumakhulukhulu<br />

eerandi. Wayeqhekezelwe<br />

umfundisi waseWesile, kwamukulwa<br />

isefu eStadi, yemka yonke imali<br />

kaRhona eyayilapho kunye<br />

neebhotile eziliqela zewayini<br />

yomthendeleko.<br />

Siwisa (1973: 24) uthi:<br />

Lwaqala phantsi uqhekezo<br />

ezimotweni, edolophini naselokishini,<br />

emini nasebusuku.<br />

Laye lisanda ibali lomongikazi<br />

onxibe iimpahla ezimhlophe,<br />

ehamba nabafazi abaphuma<br />

ngokuhlwa emsebenzini. Phofu<br />

aduke umongikazi, kuvele<br />

amakhwenkwe abaleqe,<br />

axhwile imali zabo nezitya zabo<br />

zomxhesho. Waduka umongikazi<br />

kwavela eyomfazi ogqogqa izindlu<br />

zabasebenzi eWest Hill. Zalahleka<br />

kweso sithuba ke izipaji zabafazi<br />

45


ezifihle phantsi kwemiqamelo.”<br />

Kwakweli bali uGqira O’ Brien ushiye ibhokisi enobungozi emva<br />

kwesitulo kwimoto yakhe. Yaye yabiwa le bhokisi, waza wayalela<br />

ukuba umntu oyithathileyo aze angayivuli kuba inobungozi.<br />

Siwisa (1973: 24) uthi:<br />

UGqirha-lwazi Dr O’ Brien<br />

waseRhodes wayecebisa<br />

naliphi na isela eliqhekeze<br />

emotweni yakhe, laza leba<br />

ibhokisi etshixiweyo ukuba<br />

lilumkele ingozi ephakathi kuyo.”<br />

Kweli bali “Sisonka sethu” sinikwa uLefty ebuhlungu kuba esiva<br />

iindaba zokushiywa ngumama wakhe. Waye wahamba wagoduka<br />

ekhatshwa ngabahlobo bakhe. Bangena endlwini bababona bonke<br />

abantu ukuba bangaphakathi. Babona imoto imise phambi kwendlu<br />

baze bagqiba ekubeni bathathe yonke into eyayilapho kuloo moto.<br />

Siwisa (1973: 25) uthi:<br />

“Bawuqalisa umsebenzi wabo<br />

abawuqoshelisa ngophanyazo<br />

beyishiya i De Soto ikhamisile,<br />

kungekho nesipeliti ngaphakathi<br />

nangasemva. Babuyela ebuhlanti<br />

bona baza baqhuba iinkabi zeenkomo<br />

ezine neebhokhwe ezilishumi.”<br />

46


Kwakweli bali “Sisonka sethu” sidibana noMnumzana Vusani<br />

owayengu-somashishini, owagetyengwa ngabaqhekezi abathathu<br />

ebusuku xa wayebala imali yakhe ayenzileyo.<br />

Siwisa (1973: 26) uthi:<br />

“Zazigqume amehlo ngeekepusi,<br />

zitsale iiqhiya phezu kwempumlo.<br />

Zafika zamqhula ziboleka imali.<br />

Ezinye zazithaphulela kweso sitha<br />

zingxala ezipokothweni. Waqabuka<br />

selebethwa ngeempama. Wanga<br />

angavusa umnyele kodwa wathityazwa<br />

ngumlomo wevolovolo esifubeni<br />

sakhe. Kwabolekwa isitshixo<br />

semoto yakhe kwakuye.”<br />

Kwibali elithi, “Indoda yelaka”, kukho indoda egama linguMathayi.<br />

UMathayi waya eKapa esiya kufuna umsebenzi. Ekufikeni kwakhe<br />

eKapa uMathayi wamkelwa zizibebenga.<br />

Siwisa (1973: 28 & 29) uthi:<br />

Yangena yonke yaphelela<br />

ngaphakathi kwedyasi yakhe,<br />

.......... waphawula ukuba le<br />

nkewana iphuthaphutha le<br />

pokotho ingasemva ebhulukhweni,<br />

irhola imali seyivela kwezinye.<br />

47


Ngokothuka wayibeka phantsi<br />

ingxowa yakhe. Lo gama<br />

asabhutyabhutyana nayo,<br />

ezinye ezi zaxhiwula ingxowa<br />

le zabaleka nayo.”<br />

Kwakhona kweli bali “Indoda yelaka” sifumanisa uMathayi<br />

ethathelwa impahla yakhe yonke eKapa.<br />

Siwisa (1973: 30) uthi:<br />

“Wavuka apho seleshiyeke<br />

nehempe yodwa emzimbeni<br />

wakhe.”<br />

Kwakhona kweli bali “Indoda yelaka” uMathayi ufumana<br />

umsebenzi. Endleleni ebuya emsebenzini ngemini yokwamkela<br />

uthathelwa umvuzo wakhe wonke.<br />

Siwisa (1973: 31) uthi:<br />

Zayithabatha imvulophu<br />

enomvuzo wakhe angekayivuli<br />

nokuyivula. Zamguqula<br />

sezimpampatha kakade.<br />

Zathi zakufika apha<br />

emiphakathweni zayithi<br />

xhamfu ibhulukhwe<br />

Zayidibanisa neyangaphantsi<br />

zayisika ngemela yonke loo<br />

48


ndawo ibinemvulophu.”<br />

Kwakweli bali “Indoda yelaka”, uMathayi ugqiba ekubeni alishiye<br />

elaseKapa. Endleleni egodukayo uye wacela ukukhwela kwimoto<br />

ethwele iibhokisi zezidumbu. Watshona phezulu. Kwakunetha<br />

imvula, wagqiba ekubeni angene kwenye yezo bhokisi. Kwakhwela<br />

nabanye abantu apha ngemva kule lori. Aba bantu babephethe<br />

imali ezingxoweni. Yahamba ilori, phakathi endleleni, yavuleka enye<br />

yebhokisi, kuvakala ilizwi elibuza ukuba imvula injani na. Zange<br />

babuze behla ilori ihamba beshiya ezo ngxowa apho kulo lori.<br />

Siwisa: (1973: 37) uthi:<br />

“Wazikhuthuza zonke ezo ngxowa<br />

e loo mali engayibalanga<br />

wandula ukuzijula kude.”<br />

Kwibali elithi “Umgudu wokugqibela”, sinoMnumzana Hleza<br />

owayelungiselela umagqibelo wakhe uNongekhe. UNongekhe<br />

wayeza kuphehlelelwa. Utata uHleza waya edolophini esiya<br />

kulungiselela intombi yakhe. Endleleni ebuya edolophini,<br />

wahlangana nomfo onguReuben owathi wacela ukukhweliswa apha<br />

emotweni. UReuben wayezimele entolongweni. Wayesiya emfazini<br />

wakhe efuna ukumxelela apho imali yobusela ifihlwe khona.<br />

Siwisa (1973: 42) uthi:<br />

Wajikela ngemva kwayo wayiqubula<br />

ngengqindi ezintlafunweni, yaqingqa.<br />

Yathi isadidizela njalo wayibopha<br />

49


ngesikhafu sayo emlonyeni.<br />

Wayirhuqela ematyholweni waza<br />

wayibophelela, kwangeqhina layo<br />

wayishiya wangena zazilapho zamadoda angawaziyo,<br />

wayigxulusha ezimpokothweni<br />

yonk emotweni<br />

wayiqhuba.”<br />

Kwibali “Umgudu wokugqibela” sifumana uReuben efika emzini<br />

wakhe, wathatha imali wayinika inkosikazi yakhe uNolasu. UNolasu<br />

wayibeka imali kwindawo efihlakeleyo.<br />

Siwisa (1973: 45) uthi:<br />

“Ezinzulwini zobusuku bomGqibelo<br />

wankqonkqoza emzini wakhe,<br />

uReuben ethwele isikhaxa semali<br />

awayezimelele yona entolongweni.<br />

Wayinika uNolasu, awayithungela<br />

phakathi kwengca entungo.”<br />

“Waya kuhlala kwaninakazi, apho<br />

wayemana ephuma engena enxibe<br />

ikhola yabefundisi. Wayesaziwa<br />

njengomfundisi waseRhawutini<br />

owayehambele kwaninakazi.”<br />

Kwibali elithi “Tshona!” kukho uDlangamandla owayethutha abantu<br />

ebasa eKapa kodwa bephelela eBhayi. Wayebaqhatha ebafaka<br />

ematankini, xa bebuza athi kubo Tshona!<br />

50


Siwisa (1973: 54) uthi:<br />

“Linjani ukubalela ilanga apha<br />

eMosseli Bayi, bhuti wam<br />

Wabuza uMpinga ekrobe<br />

Efestileni yeveni.”<br />

“Yintoni na le uyibuzayo<br />

Ungumntu waphi KuseTinarha<br />

apha akukho Mossel Bay!”<br />

uphendule umfo wepetroli.<br />

“He! Mpinga! Uceba ntoni<br />

mfondini Ufuna ukundibambisa<br />

Benditheni kuni Tshona!!”<br />

Lo mxholo wobusela ukhangeleka ngokungathi awuphenjwa,<br />

ukhwezelwe zizikrelemnqa zoonqal’ intloko abaxhinele ukuphalaza<br />

okanye ukukhupha imiphefumlo engenatyala. Kanti ke bebonke,<br />

njengoko bedwelisiwe neziganeko zabo, bafunzele ekuzuzeni<br />

bengasebenzanga. bafana nabantu abangena entsimini bavune<br />

ngeli xa bengalimanga. Into ephambili engqondweni yabo yimali,<br />

abacingi nto ngomnini-mali. Ukuba kuya ngabo, loo mnini-mali<br />

ufanele ukususwa emhlabeni ukuba uxabe endleleni yabo. Imigudu<br />

abayenzayo ukufezekisa lo minqweno yabo izotywa ngumbhali<br />

njengaleyo iphumelelayo.<br />

Kwibali elithi “Sisonka sethu” sifumana umlinganiswa uNxele othi<br />

akhulele ebuseleni. Uyise uye wamfundisa olu biwo lwamahashe<br />

aze abuye nemali. Uye wandweba wahamba namahashe kodwa<br />

yona imali ingabakho. Wayenza izihlandlo ngezihlandlo, waze uyise<br />

51


wamohlwaya kanobom. Ubusela babalasela kuNxele. Wahamba<br />

waya eRhini wafika igama languLefty. Banaba ubusela eRhini<br />

nobundlobongela, bezithathela izipaji kodwa bengaphangelanga.<br />

UNxele wabona ephepheni ukuba unina akasekho. Wahamba<br />

wagoduka ehamba nezihlobo zakhe ooStone. Nalapho bafika baba<br />

yonke into abayifumana emotweni eyayiqhutywa nguninalume<br />

kaLefty. Ngentsasa elandelayo kwafunyanwa uLefty enamanxeba<br />

emela ehlatywe zitshomi zabo. Into oyifumana lula kunjalo<br />

nokuphuncukana nayo.<br />

Kwibali elithi, “Umvuzo wethemba” sigagana noMateyisi obalasele<br />

ngokunyoluka. UMateyisi ude wenza nemigudu kuba efuna ubutyebi<br />

bukayise angabubilelanga. Wenze imikhuba yokuzigulisa wada<br />

walifumana ithuba lokuba imali kayise uMbulawa. Ube wanayo<br />

nemigudu yokuya emaxhweleni efuna obu butyebi. Unina ude<br />

wasutywa kukufa, wothuka le mikhuba yenziwa ngunyana wakhe.<br />

UMateyisi wayetsibe nelitye likaPhungela, ngelixa kungumlindo<br />

kanina yena uzama amacebo wokomba umgodi wokuba afumane<br />

ubutyebi bukayise. Ufuna ukuvuna ngenkani kodwa khange alime.<br />

Uyise uyafumanisa ukuba ngenene ibiwe imali yakhe, nangalo elo<br />

xa, kusithiwa uyise uyafa wafika mva epholile sele wasishiyayo<br />

uMbulawa. Ekugqibeleni umvuzo yaba kukuvalelwa entolongweni.<br />

Kwibali elithi “Tshona!” sifumana umlinganiswa onguMntukanti into<br />

kaTolwana. Yona yathi yacinga icebo lokuphila. Yayiphila<br />

ngokuthutha abantu ibasa koBhayi, koMonti naseGcuwa. Lo mfo<br />

waye esanyukela ethutha neenkuni abuye namanzi evela nawo<br />

ngaseBhayi. UDlangamandla watshintsha imoto, ngeemoto. Wade<br />

ekugqibeleni wakrotyelwa kweli cebo lakhe. Zathinjwa zonke iimoto<br />

zakhe, nemali yakhe. Wahlupheka, wabhitya waphelela eMonti<br />

52


ethengisa ubisi lwasederi, ehamba ngeenyawo neenwele<br />

zingakanywa. Imali eza ngokukhawuleza, kuya khawuleza<br />

nokuphela kwayo.<br />

4.4 ISISHWANKATHELO<br />

Aba balinganiswa bayazibonakalisa ngokucacileyo iindima zabo kula<br />

mabalana. Iimpawu abanikwa zona ngumbhali zizona zibangela<br />

ukuba bangqineke njengabalinganiswa abaphilayo. Kuyancomeka<br />

kakhulu oku kuba kambe nomfundi ncwadi uye azifumanise<br />

encamathela kwibalana ngalinye. Umdla wam ke ngoku<br />

ngowokuveza imeko yamaxhoba ezenzo zaba balinganiswa. Oku<br />

ndiya kukuqwalasela kweli candelo lokugqibela lilandelayo.<br />

53


ICANDELO 5<br />

AMAXHOBA OBUNDLOBONGELA<br />

Ubundlobongela obuthi benziwe ngumntu buthi buchaphazele yena<br />

isiqu kunye nezalamane okanye usapho lwakhe. Obu bundlobongela<br />

butyhefa uluntu lonke lolo sapho, nabahlali babajonge njengabantu<br />

ababi nalapha ekuhlaleni. Nenzala yomntu owenza ubundlobongela<br />

ithi isuleleke ikhule phantsi kwesi simo singalunganga.<br />

Amakhaya ashiyeka engenabo abazali, amakhosikazi ashiyeke<br />

engabahlolokazi, abantwana bona bezinkedama. Abantwana<br />

abakhulela kula masikizi nabo benza njengoko abazali besenza,<br />

balandela futhi emkhondweni wabazali babo. Nalapha kule ncwadi<br />

ka- L. K. Siwisa “Izimanga zalomhlaba” kwenzeka izimanga<br />

zodwa. Abazali bafundisa abantwana ubusela, umntwana aphelele<br />

elisela uqobo ebona ukuba yeyona ndlela ilula yokuphila.<br />

Kwibali elithi “Sisonka sethu” sifumana uNxele owathi wakhuliswa<br />

ngobusela nguyise, besiba amahashe. UNxele wakhula esiba<br />

watsho wasiyeka nesikolo. Neziphumo zobusela nobuqhophololo<br />

ziba krakra. Imali eza lula isingisa entshabalalweni.<br />

Kwibali elithi, “Tshona!” sifumana uTolo owayeqhatha abantu esithi<br />

ubasa eKapa kanti uphelela eBhayi. Nakuwo amapolisa<br />

wayeqhwesha, kodwa iziphumo zaba zibi wabhanga wahamba<br />

ngeenyawo, zaphela tu iimoto, wathengisa ubisi kwiilokishi<br />

zaseMonti. NoReuben wazimela entolongweni efuna ukubonisa<br />

54


inkosikazi yakhe uNolasu imali apho ayifihle khona, kodwa waye<br />

wafunyanwa kwakhona, waphinda wabuyela entolongweni.<br />

Kwibali elithi “Namhla zigagene” sifumana utitshala uLusizi othe<br />

wafa kabuhlungu. Uye wahlaselwa ngumntu ongaziwayo,<br />

owayebuzisa ngendlela eya eMaBhofolweni. Ibe ngumzuzwana<br />

ephumile eyikhombisa wahlatywa umkhosi. Inkosikazi yakhe<br />

yakhala ibiza abantu. Kwaphandwa umbulali, waza umkhondo<br />

walatha kumfundisi. Kwafika esatya akathandiswa yena,<br />

wagxagxanyiswa esiwa evenini yamapolisa. Wakhathazeka umama<br />

umfundisi, waxweba, wabhitya, kwanqaba nabantu abamhambelayo<br />

apho emishini. Nomfundisi naye wabhitya wakhathazwa sisehlo<br />

atyholwa ngaso.<br />

Kweli bali “Ukuqina enyaleni” sidibana noMadliwa oyinkulu<br />

kaMkhululi, okhathazeke ngokumangalisayo ukuva ukuba uNojaji<br />

unkosikazi wakhe uphinde wamzalela intombazana. Wakhathazeka<br />

esithi ilifa lakhe liza kudliwa ngabaninawa bakhe. Uye wacinga<br />

icebo lokubulala uNojaji waze wamfunela ababulali. Wabulawa<br />

uNojaji waze uMadliwa wanenye inkosikazi eyathi yamzalela unyana<br />

onguZingisile. Babanjwa ooMagusha noMvandaba ngenxa<br />

yokubulala uNojaji. UMadliwa wahlala ngokonwaba nomfazi wakhe<br />

omtsha uNowayini. Lavuka lona ikakade wathukwa uNowayini<br />

ngesifombo anaso waza ke ngaloo ndlela wangcungcuthekiswa,<br />

nangemali encinci anayo eposini. Wakhetha ukumshiya uNowayini<br />

ngenxa yempatho-gadalala, wahlala uMadliwa nonyana wakhe<br />

uZingisile ongamameliyo. UZingisile wabona uphawu lukaMkhululi<br />

utatomkhulu wakhe kumatakane kaMagusha wacaphuka, wamhlaba<br />

ngebhozo esiphangweni wafa. Wothuka waphola uMkhululi akuziva<br />

ezo ndaba.<br />

55


Kwibali “Umvuzo wethemba” abazali bakaMateyisi yayibahlupha<br />

indlela unyana aziphethe ngayo. Wabahlupha abazali bakhe wade<br />

waya nasemaxhweleni efuna ubutyebi bukayise wakhe. Umama<br />

wakhe uMajali yamkhathaza, yamhlupha le nto, wada wayikhaba<br />

inqawa kukuva izinto ezenziwa ngunyana wakhe. UMateyisi zange<br />

aphele mandla, wathi namhla ngomlindo, wazama amacebo<br />

noMqawuvuthwa, baba imali kayise. Yamothusa uyise uMbulawa<br />

indlela imali yakhe ebiwe ngayo. Waqonda ukuba bonke ubutyebi<br />

bakhe buphelile. Wothuka washiywa ziingqondo wada waphuma<br />

umphefumlo kukothuka esi sehlo.<br />

Kweli bali “Umgudu wokugqibela” apha utitshala uHleza<br />

ulungiselela uphehlelelo lwegqibelo lakhe uNongekhe. Ubuya<br />

edolophini uvela kufuna izinto zetheko. Endleleni ebuyayo<br />

ukhwelisa uReuben emotweni yakhe. UReuben uye wamfaka<br />

inqindi wambophelela wamshiya apho. Kuhlwile ngaloo mini, wonke<br />

umntu ekhathazekile kuba utitshala akabuyanga. Kwasa kwayimini<br />

yeCawa, banxiba iimpahla zabo ezindala. Baya eCaweni<br />

bekhathazekile, kwaye utitshala yena akazange akwazi ukuya<br />

kuphehlelelo losana lwakhe, kuba kwakufuneka aye kunika ingxelo<br />

ngokuthe kwamehlela. Wakhathazeka umntwana nonina, kodwa<br />

kungekho cebo limbi, wonke umntu wayehlile ngoku emoyeni,<br />

kodwa kubulelwa nje ubomi bukatitshala uHleza. Unkosikazi<br />

katitshala uHleza, wanxiba impahla yakhe endala waza umntwana<br />

wamelwa nguyisekazi kuba utitshala yena wayexakekile engekho.<br />

Awona maxhoba apha ngamabhinqa kwakho, inkosikazi nosana.<br />

Ngethamsanqa akukho ufayo, kodwa impoxo abayifumanayo<br />

ayinganganto.<br />

56


ELOMQUKUMBELO<br />

Ubundlobongela ngumkhwa oxhaphake kakhulu kuluntu<br />

nasentlalweni yethu. Imihla ngemihla amaphepha-ndaba abalisa<br />

echaza ukunyuka kobundlobongela kwilizwe lethu. EMzantsi Afrika<br />

sinyukile isimo sobundlobongela okokoko kwathi kwapheliswa<br />

isigwebo sentambo. Abantu bayona bagwetywe kodwa emva<br />

kwethutyana umenzi wobubi umbona selephumile entolongweni.<br />

Enye into ebangela ubundlobongela bunyuke kakhulu, abantu<br />

bakuthi abaphangeli, bahlala ezilokishini becinga ububi bodwa kuba<br />

banesithukuthezi. URhulumente makacinge icebo, kuba abantwana<br />

bethu bazalise izitalato benezidanga. Imisebenzi ekhoyo ifuna<br />

umntu abe nawo amava anawo phambi kokuba afumane<br />

umsebenzi. Makubuye isigwebo sentambo kweli lizwe ukuze<br />

ubundlobongela bunciphe. Phantsi ngobundlobongela phantsi!<br />

Le ncwadi kaSiwisa isizobela ngobuchule konke oku kwenzekayo<br />

eluntwini. Iyafundisa kwaye icebisa kananjalo indlela yokuziphatha<br />

entlalweni. Udaba lwayo lungalulutho kubacwangcisi bezonontlalo<br />

kwanabo bezo<strong>mthetho</strong>. Koonontlalo, ngathi xa ndijongile<br />

bangahlangula lukhulu malunga nengqondo yaloo mntwana ofunzele<br />

kubundlobongela. Kanti ke kwabezo<strong>mthetho</strong>, ngathi bangakhe<br />

babone ngenye indlela imigaqo elandelwayo xa kubhengezwa naxa<br />

kusetyenziswa u<strong>mthetho</strong>. Yincwadi le yekamva elililo lomzi<br />

oNtsundu.<br />

57


INCWADI EZISETYENZISIWEYO<br />

1. Atkinson, R. L. Et al. 1983 Introduction to Psychology.<br />

New York: HBI inc.<br />

2. Collier, C. 1973 Colliers Encyclopedia Vol 16<br />

Crowell, Collier Education<br />

Corporationn.<br />

3. Egri, L. 1960. The art of dramatic writing.<br />

New York: Simon & Schuster.<br />

4. Fischer, A. et al. 1985 English/Xhosa Dictionary.<br />

Oxford University Press<br />

Southern Africa, Cape Town.<br />

5. Maduna, N. C 1999 Suffering of women in<br />

Xhosa Drama.<br />

Sub-dissertation.Vista<br />

University ,P.E<br />

6. Majola, N. A. 2003 Feminism: Gender Stereotype<br />

Vs Gender Equality. Vista<br />

University. Port Elizabeth.<br />

7. Mngxekeza, N.L.2004 A critical study of the same<br />

gender abuse in some isiXhosa<br />

novels. Vista University. Port<br />

Elizabeth.<br />

58


8. Mtuze, P. T. 1986 Siwisa Short Stories. A Critical<br />

Appraisal. University of South<br />

Africa.<br />

9. Siwisa, L.. K. 1973 Izimanga zalomhlaba.<br />

Via Afrika Limited<br />

National Book Printers Limited.<br />

10. Webster, R.1990 Studying Literary Theory: An<br />

Introduction. A division of<br />

Hadder & Soughton. London.<br />

New York.<br />

11 Wright, E.1984 Pyschoanalytic criticism.<br />

London:Methren<br />

59

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!