ukuphononongwa kwezaphuli-mthetho nokuzalana kwemixholo ...
ukuphononongwa kwezaphuli-mthetho nokuzalana kwemixholo ...
ukuphononongwa kwezaphuli-mthetho nokuzalana kwemixholo ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
UKUPHONONONGWA KWEZAPHULI-MTHETHO NOKUZALANA<br />
KWEMIXHOLO YENKANGELEKO KWINCWADI KA-L. K. SIWISA<br />
“IZIMANGA ZALO MHLABA”<br />
NGU-<br />
AMANDA BONISWA MELANE<br />
INGENISWE NJENGENXALENYE YEEMFUNO ZESIDANGA<br />
SE-MASTERS<br />
E-VISTA UNIVERSITY<br />
NOVEMBER 2006<br />
UMHLOHLI: NJINGALWAZI B. B. MKONTO
ISIQULATHO<br />
ISIQULATHO<br />
UBHENGEZO<br />
UKUNIKEZELA<br />
IMVUME<br />
ISISHWANKATHELO<br />
(i) &(II)<br />
(iii)<br />
(iv)<br />
(v)<br />
(vi)<br />
ICANDELO 1 1<br />
INTSHAYELELO YOPHANDO<br />
1.1 INTSHAYELELO 1<br />
1.2 INJONGO YOKUPHANDA 2<br />
1.3 UCWANGCISO 3<br />
1.4 ISAKHELO SETHIYORI 3-5<br />
1.5 ITHUBA LESIFUNDO 5-6<br />
1.6 AMAGQABANTSHINTSHI NGOBOMI BUKA-<br />
L. K. SIWISA NEMVELAPHI YAKHE 6-8<br />
1.7 ISISHWANKATHELO 8<br />
ICANDELO 2 9<br />
INKCAZO YOBUME BENGCINGANE 9<br />
2.1 INJONGO YESAYIKHO-ANALISISI 9<br />
2.2 IMVELAPHI YESAYIKHO-ANALISISI 9<br />
2.2.1 IGALELO LIKASIGMUD FREUD 9-10<br />
2.3 INJONGO YEFEMINIZIMU 10-11<br />
2.4 IMVELAPHI YEFEMINIZIMU 11<br />
i
2.5 AMAGQABANTSHINTSHI NGOMFANELEKO 14<br />
WEZI THIYORI KOLU PHANDO<br />
2.6 ISISHWANKATHELO 15<br />
ICANDELO 3 16<br />
IMIXHOLO<br />
3.1 IINDIDI ZEMIXHOLWANA KUMABALANA 16<br />
3.2 IINDIDI ZOBUNDLOBONGELA 16-33<br />
3.3 OKUQAPHELEKAYO KULE MIXHOLWANA 34<br />
3.4 ISISHWANKATHELO 36<br />
ICANDELO 4 38<br />
UKUYILWA KWABALINGANISWA ABENZA UBUNDLOBONGELA<br />
4.1 UBUGEBENGA 38<br />
4.2 UMOTHUKO 41<br />
4.3 UBUSELA NOBUQHOPHOLOLO/AMAQHINGA 43<br />
4.4 ISISHWANKATHELO 53<br />
ICANDELO 5 54-56<br />
AMAXHOBA OBUNDLOBONGELA<br />
IINGXAKI EZIFUNYANWA NGABENZI<br />
BOBUNDLOBONGELA, NAKUBANTU<br />
ABANGAMAXHOBA OBUNDLOBONGELA<br />
ELOMQUKUMBELO 57<br />
IINCWADI EZISETYENZISIWEYO 58-59<br />
ii
UBHENGEZO<br />
Ndiyangqina lo msebenzi usihloko sithi “UKUPHONONONGWA<br />
KWEZAPHULI-MTHETHO NOKUZALANA KWEMIXHOLO<br />
YENKANGELEKO KWINCWADI KA L. K. SIWISA “IZIMANGA ZALO<br />
MHLABA” ngumsebenzi wam, zonke iincwadi ezisetyenzisiweyo<br />
ndizichazile, lo msebenzi zange ungeniswe kwenye iDyunivesithi.<br />
--------------------- ----------------------<br />
A. B. MELANE DATE<br />
iii
UKUNIKEZELA<br />
Lo msebenzi ndiwunikela kwaba bantu balandelayo ngenkxaso yabo:<br />
♦ Umyeni wam uMoeketsi Mabote.<br />
♦ Abantwana bam, Bukelwa noMokhobo Mabote.<br />
♦ Umama wam, Nondwe Melane.<br />
iv
IMVUME<br />
Ndifuna ukwenza umbulelo kubantu abathe bathatha inxaxheba<br />
kwimpumelelo yezifundo zam:<br />
♦ UNjingalwazi B. B. Mkonto, umxhonxi nomhlohli kwizifundo zam.<br />
♦ UGqirha L. L. Kwatsha ngenxaxheba ayithathileyo kwizifundo zam.<br />
♦ Umyeni wam uMoeketsi Mabote ngokuba nomonde kwixesha elide<br />
lezifundo zam.<br />
♦ Umama wam ngokundijongela abantwana ngexesha lezifundo,<br />
kunye nabantwana basekhaya bonke.<br />
♦ ULinda Maclean ngokundikhuthaza ukuba ndiqhubele phambili<br />
ngezifundo zam.<br />
♦ Ndibulela uThembi Pakana ngokundichwethezela umsebenzi wam.<br />
♦ Nezihlobo zam zonke endithe ndafunda nazo.<br />
“Ndithi maz’ anethole.<br />
v
ISISHWANKATHELO<br />
Ubundlobongela buxhaphake okweentwala kubaThembu. Zininzi iindidi<br />
zobundlobongela ezithi ziqhubekeke apha ekuhlaleni. Abantu abathi<br />
bazibandakanye nobundlobongela, baphembelelwa ziimeko ezithile.<br />
Iimeko ezifana nokunqaba kwemisebenzi, izinga elinyukileyo<br />
lokusetyenziswa kweziyobisi nendlela athi umntu othile akhule ngayo.<br />
Ukuba ubani othile ukhule ngobusela, naye ulandela emkhondweni kanye<br />
abe lisela elibalaseleyo.<br />
Kwincwadi kaL. K. Siwisa ethi, “Izimanga zalomhlaba” kubhaqeka oku<br />
kulandelayo: Umntwana okhule ekhayeni lakhe kuetyenziswa iziyobisi naye<br />
wenza njalo akuba mkhulu. Imali eza ngobuqhinga nokuphela kwayo kuba<br />
lula. Ungumntu ebomini kufuneka utye ukubila kwebunzi lakho, uyeke<br />
ukufuna ukuvuna kodwa ungakhange ulime. Umntu kaloku uvuna loo nto<br />
athe wayilima. Apha ebomini zimisele ukwenza ubutyebi nelifa ngeli xesha<br />
usadla amazimba ukuze uphumelele. Xa ungumntu zimisele ukwanela,<br />
kule ndawo uMdali akubeke kuyo. Akufuneki ube ngumntu onentliziyo<br />
ende, unikwe isandla, wena ufune isandla kunye nengalo.<br />
Yonke le mikhwa ikukhokelela ekubeni ekugqibeleni wenze<br />
ubundlobongela. Ubundlobongela ke abubhatali koko busingisela<br />
kwantshabalala. Kula mabalana iyangqineka ngokuthi abonise iziphumo<br />
zobundlobongela ezifana nokuphulukana nobomi, ukuphelelwa zizinto<br />
zakho obunazo ngenxa yamaqhinga nobusela nokuphelela entolongweni.<br />
Kobu bundlobongela kukholisa ukubakho amaxhoba. Ngelishwa uninzi<br />
lwawo iba ngamabhinqa nabantwana.<br />
vi
ICANDELO1<br />
INTSHAYELELO YOPHANDO<br />
1.1 INTSHAYELELO<br />
Ubundlobongela sesona sifo sixhaphakileyo ingakumbi kwiilokishi<br />
zethu. Zikhona ke izizathu ezibangela oku. Esona siphambili<br />
kukungaphangeli kwabantu abasentangeni yokuphangela. Iziqhamo<br />
zokungaphangeli zibonakala ngokuthi abantu bajikeleze apha<br />
ezilokishini ngokuxakwa yinto yokwenza. Enye ingxaki yeyokuba<br />
abantu bahlala kwizindlu ezincinci kakhulu, baxinane kuzo<br />
benosapho oluninzi. Ngamanye amaxesha abantu abadala<br />
basebenzisa iziyobisi notywala phambi kwabantwana, baze<br />
abantwana bafunde wonke loo mkhuba becinga ukuba ukwenza<br />
njalo kulungile, bagqibele ngokuba zindlobongela apha elizweni.<br />
Ngelinye ixesha umntwana ukhula apho kungaphangelwayo, apho<br />
abazali bakhe baphila ngokuba izinto zabanye abantu, umntwana<br />
akhule phantsi kwaloo meko naye athi ekukhuleni kwakhe alandele<br />
kanye emkhondweni wabazali bakhe. Kwikhaya apho utata<br />
wekhaya asebenzisa khona iziselo ezinxilisayo kakhulu, okanye<br />
apho utata uphatha umama wekhaya nabantwana gadalala, apho<br />
umama aphila ngokuthukwa nokubethwa, unyana welo khaya naye<br />
uya kulandela lo mkhwa umbi, enze kanye yonke loo nto imbi<br />
ibisenziwa nguyise wakhe. Umntwana okhule phantsi kwaloo meko<br />
ugqibela esiba yindlobongela, abanye bade babe ngabantwana<br />
abahlala ezitalatweni, apho baphila ngokucela amalizo, baphelele<br />
besiba nezinto zabanye abantu. Isiphelo sabo ke iba yintolongo.<br />
1
Umona sesinye sezifo esibangela ukuba abantu baphelele<br />
ekwenzeni ubundlobongela.<br />
Le ngxubakaxaka yandlalwa ngentla apha ayisindanga kubabhali<br />
abaneliso elibanzi ngeemeko zoluntu jikelele. Babhale kakhulu<br />
ngale miba, bephonononga iziqhamo bekwanika namacebo.<br />
Phakathi kwabo babhali ndingabalula uL. K. Siwisa. Umdla wam<br />
kwiimbalo zakhe ngalo mba uthe zinzi kwincwadi yakhe yamabali<br />
amafutshane ethi, “Izimanga zalo mhlaba”. Konke ke oku ndiza<br />
kukubonisa ngokuthi ndithathe amabali athile amafutshane kule<br />
ncwadi.<br />
1.2 INJONGO YOKUPHANDA<br />
Eyona njongo iphambili kukuphonononga indlela uSiwisa abonisa<br />
ngayo le mikhwa yoluntu ethi ikhokelele ekwenzeni ubundlobongela<br />
obude maxa wambi busube nemiphefumlo yabantu.<br />
Olu hlalutyo luza kujonga nendlela abantu abenza ngayo<br />
ubundlobongela. Kananjalo, umnwe uya kubekwa nakwindlela<br />
abantu abachatshazelwe zezi meko ababa yiyo emva kwezi zibakala<br />
ezithe zabahlela. Kolu phando ndiza kuphanda ndifumanise ukuba<br />
yintoni ebanyanzelayo ukuba benze le mikhuba bayenzayo<br />
eluntwini. Le ndlela baziphatha ngayo iba nazo iziphumo ezibi<br />
kakhulu. Ndiza kusebenzisa iindidi zobundlobongela ezifumaneka<br />
apha encwadini ndizayamanisa nezo zibonakala ekuhlaleni.<br />
Kwa isihloko esi siyangqina ukuthi zininzi izimanga eziqhubekayo<br />
kulo mhlaba umagada ahlabayo. Ngelinye ixesha ziba khona izenzo<br />
ezibangela ukuba ubani enze obu bundlobongela, mhlawumbi<br />
2
indlela akhule ngayo okanye akhuliswe ngayo, indawo ahlala kuyo,<br />
nabantu athi ahlale nabo nakhula kunye nabo. Nentlalo le umntu<br />
akhula phantsi kwayo iba negalelo kakhulu ekwenzeni ubugwenxa<br />
okanye imikhuba emibi. Iba khona inzuzo kwakunye nesithintelo<br />
apha ekwenzeni ubundlobongela. Kungesi sizathu kanye apho kuya<br />
kufuneka ukuba siqwalasele nokubunjwa kwabalinganiswa abathile.<br />
1.3 UCWANGCISO<br />
Ndiza kusebenzisa izixhobo zencwadi eziza kuthi zityhile, ziveze<br />
yaye zicacise ezi ntlobo zobundlobongela. Ndiza kwenza nophando<br />
olunzulu ndide ndityelele abathile ababuya entolongweni, ndidibane<br />
nabantu okanye ababhali abathe babhala ngobundlobongela kulo<br />
uncwadi lwabo. Ndiya kuhambela abantu ndenze nodliwanondlebe,<br />
ndisebenzise unomathotholo wokuthatha amanqaku, ndichola-chole<br />
zonke izinto ezibalulekileyo eziphathelele kubundlobongela. Ndiza<br />
kutyelela abantu abachatshazelwe bubundlobongela. Ndiya kwenza<br />
nemibuzo entsokothileyo, apho ndiya kuchaza le mibuzo kunye<br />
nabenzi bobubi uqobo. Ndiya kuphanda indlela ubundlobongela<br />
obenzakalisa ngayo usapho kunye nezizalwane zalo mntu wenza<br />
ububi.<br />
1.4 ISAKHELO SETHIYORI<br />
Ukulungiselela isiseko esisiso kolu phando nasekucwangciseni<br />
umkhomba-ndlela onguwo wophando olulolu hlobo, ndiza<br />
kusebenzisa isakhelo sethiyori (Inkcazo yengcingane).<br />
3
ISAYIKHO-ANALISISI<br />
Eyona iphambili ithiyori nengundoqo yile kuthiwa yiSayikho-analisisi.<br />
Phakathi kweengcali ezibhalileyo malunga nenkcazo yale thiyori<br />
ndingacaphula uCollier (1973: 450) othi ngayo:<br />
Pschoanalysis is the investigation of<br />
psychological motivation of human<br />
behaviour through the study of mental<br />
content by a special technique .It is both a<br />
method of mental illness and a system<br />
of psychology. .<br />
I-Sakho-analasisi luphando ngesimo<br />
somntu ngokubhekiselele<br />
engqondweni. Isisicwangciso<br />
esibhekiselele kugulo lwengqondo.<br />
The goal of psychoanalysis<br />
is to make the individual<br />
aware of unconscious conflicts<br />
and of the defence mechanism she<br />
or he has been using to control .<br />
Kanti no-Atkinson et al (1983: 497) akakude kuCollier ngentla apha xa<br />
esithi:<br />
4
Isiphumo okanye injongo<br />
ye-pschoanalysis yindlela<br />
yokunyanga izifo zengqondo<br />
ebomini obudlulileyo bomntu.<br />
Iye iphande izizathu zoko.<br />
Kucacile ukuba le thiyori iqwalasela imiba yengqondo yomntu.<br />
Ngoko ke iya kuba luncedo ekuphononongeni abalinganiswa<br />
abazimo zikhangeleka zinxaxhile.<br />
IFEMINIZIMU (AMABHINQA) NEWUMANIZIM (ABAFAZI)<br />
Enye ithiyori eya kuba luncedo apha yile kuthiwa yiFeminizimu.<br />
Kaloku seyivamile kwintlalo yabantu ukuba amabhinqa la<br />
axhatshazwe. Unobangela woku yinto yokuba akanamandla<br />
ngokwasendalweni, uninzi alusebenzi, abazelwe nto apha emizini<br />
ngokuba bajongelwa njengabantu abathengwayo komawabo. Imeko<br />
yokuxhatshazwa kwabo ke ivela ngeendlela ngeendlela nakwimeko<br />
yobundlobongela. Ngeso sizathu ke kuqapheleka ukuba baphetha<br />
bengamaxhoba.<br />
1.5 ITHUBA LESIFUNDO<br />
Icandelo 1 Esi sifundo senziwa sangamacandelo amahlanu.<br />
Adweliswa ngolu hlobo: sinentshayelelo, injongo, ucwangciso,<br />
amagqabantshintshi ngobomi buka- L. K. Siwisa, imvelaphi yakhe<br />
nesishwankathelo.<br />
Icandelo 2 - Amagqabantshintshi ngobume bengcingane.<br />
5
Icandelo 3 - Iindidi zemixholwana kumabalana.<br />
- Isishwankathelo.<br />
Icandelo 4 - Ukuyilwa kwabalinganiswa abenza<br />
ubundlobongela.<br />
Icandelo 5-<br />
Amaxhoba obundlobongela. Ndiza kubonisa<br />
iingxaki ezithi zifunyanwe ngabantu abenza<br />
ubundlobongela nakubantu abangamaxhoba<br />
obundlobongela kunye nezihlobo nezizalwane<br />
zabo.<br />
Icandelo 6-<br />
Isiphelo. Siza kushwankathela konke<br />
okuthethwe ngentla kula macandelo.<br />
Sibonise neziphumo ezibi ezithi<br />
zifunyanwe ngabantu abenza ububi<br />
nobundlobongela phakathi koluntu.<br />
1.6 AMAGQABANTSHINTSHI NGOBOMI BUKA- L. K. SIWISA<br />
Ulanga Masiza Kerr Siwisa wazalelwa eWillowvale eTranskei<br />
ngomhla we- 14 February 1916. Utata wakhe umfundisi W. D.<br />
Siwisa wayengumfundisi eMbangcolo kwalapho kwisithili<br />
saseWillowvale. Umama wakhe yayinguChristina Elizabeth intombi<br />
yakwaConjwa.<br />
Waqala isikolo samabanga aphantsi eTsomo ngomnyaka ka-1922,<br />
waza wagqithela eHealdtown Practising School apho wafunda<br />
ibanga lesibini ukuya kwelesithandathu, waya eHealdtown High<br />
6
School wenza ibanga lesixhenxe ukuya kweleshumi. Ngomnyaka<br />
ka-1940 wafumana isidanga se-B. A. eFort Hare, ebalasele kakhulu<br />
kwisiNgesi. Yonke le mfundo yalandelwa yiDiploma yobutitshala.<br />
Waqala ukufundisa ngomnyaka ka-1942 eMariazell Teacher<br />
Training School. Kulo nyaka waya kuzimanya nabaphangeli<br />
baseGrahamstown Native Secondary School. Elo ziko laziwa<br />
namhlanje ngegama elithi yiNathaniel Nyaluza High School.<br />
Wafunda phantsi kwenqununu engasekhoyo uMnumzana B. E. N.<br />
Mahlasela. Loo mfo kaMahlasela wenza imbali ngokuba yinqununu<br />
yokuqala emnyama kwisikolo sasemini samabanga aphakamileyo<br />
kubantwana abamnyama eKoloni.<br />
Ukususela kumnyaka ka-1946 ukuya kumnyaka ka -1965, uSiwisa<br />
waphangela kwisithili saseNgqushwa ekunye nomfundisi uNathaniel<br />
Pamla wamaMethodisi oMzantsi-Afrika. Ngabo abaseka i-Ayliff<br />
Secondary School (eyaziwa ngokuba yiNathaniel Pamla High<br />
School). Yaqala yasisikolo sabucala, ifumana ezemali kubantu<br />
becawa, kodwa kunyaka olandelayo sabonelelwa kwabe<br />
sekuqeshwa uSiwisa njengenqununu yokuqala yalapho.<br />
Waphangela apho iminyaka elishumi elinesithoba.<br />
Waye waqeshwa njengomhloli ngo-1965 waphangela eKomani<br />
naseQonce wayeka ngo-1969 apho athe wahamba waya eTranskei<br />
waphangela kwiindawo ezahlukeneyo.<br />
Ngo-1976 wabuyela eCiskei waphangela njengoMhloli wezikolo<br />
eHewu, wade wangumhlali khona apho. Uthe wathatha isihlalo<br />
sokuba ngumcwangcisi kwezemfundo emva koko waba ngumguquli<br />
wolwimi kwiSebe lezeMfundo.<br />
7
U-“Oom Skerrie” njengoko ebizwa njalo ngabahlobo bakhe,<br />
uphangele kwiindawo ezininzi zolwimi ezifana nezi, Komiti yoLwimi<br />
lwesiXhosa, nakwiBhodi zoLwimi lwesiXhosa. Ngaphandle kwezi<br />
ncwadi zintathu zamabali amafutshane, uSiwisa uye wapapasha<br />
amabali ewayilesini elinye lawo, “Uyinkulu kabani” Loo mdlalo<br />
kanomathotholo wabuya walungiselelwa ukufundwa njengencwadi<br />
epapashiweyo ngomnyaka…. ipapashwe yiLovedale Press.<br />
Kanajnalo uyibhalile incwadi efundwayo yesiXhosa eyile, “Imidlalo<br />
yokulinganiswa” wapapasha nencwadi yezaci namaqhalo ethi,<br />
“Imizekeliso namaqhalo” (1950). Amava akhe nemfundo yakhe<br />
idibene nemvelaphi yakhe yasedolophini nasemaphandleni, imbeke<br />
kwindawo ephucukileyo ekuvezeni ubomi bakhe.<br />
1.7 ISISHWANKATHELO<br />
La manqakwana angentla apha sisikhokelo esibonisa indlela endiza<br />
kuthi ndihlasele ngayo olu phando. Kweli candelo lilandelayo<br />
lesibini ndizimisele ukuqwalasela ubunzulu benkcazo yengcingane<br />
esisakhelo solu phando.<br />
8
ICANDELO 2<br />
INKCAZO YOBUME BENGCINGANE<br />
Kweli candelo ndiza kuqwalasela i-sayikho-analisisi<br />
ngokubhekisele kubu-dlobongela. Ndiza kubonisa zonke iindidi<br />
zesayikho-analisisi; ubuwena, ukugqithisa ekwenzeni into,<br />
nonobangela wokwenza obu budlobongela.<br />
2.1 INJONGO YESAYIKHO-ANALISISI<br />
Injongo yayo kukuveza, ityhile izinto ezifihliweyo nezibangela ukuba<br />
lo mntu enze izinto ezichasene nayo, nezinto ezifunwa nguye yedwa<br />
nokwenza izinto ezithile ngokuzigwagwisa nokugqithisa ekwenzeni<br />
izinto.<br />
2.2 IMVELAPHI YE-SAYIKHO-ANALISISI<br />
2.2.1 IGALELO LIKA SIGMUD FREUD<br />
UFreud waziwa njengoyise wesayikho-analisisi. Isayikho-analisisi yaziwa<br />
njengomhlaba obalulekileyo kakhulu kwezentlala-kahle. Ngomnyaka ka-1856 –<br />
1939 uFreud waba negalelo ekuphuhliseni nasekukhuliseni isayikho-analisisi.<br />
Njengekhondo elizama kakhulu ukucacisa ngokupheleleyo isimo somntu.<br />
Ngokuka-Freud abantu banempixwano ngokuphathelele kwiimfuno zabo<br />
nakwiminqweno nemvakalelo ezithi zize ngamandla.<br />
Abantu bayazama ukuphumelelisa baphuhlise iimfuno zabo ngamanye amaxesha yomntu<br />
yohlulwe bekhanyela izimvo zabo ngokubhekiselele kwiintshukumo zabanye abantu.<br />
Amaphupha ngomnye wemizekelo wengcingane. UFreud wabona ubume bomntu nje<br />
ngokuzithemba nokuhlasela. Lo mntu uthi le nto akhule nayo ebuntwaneni bakhe. UFreud<br />
uthi ingqondo kathathu. Okokuqala unento ekuthiwa yi- Ego – ukwenza into ngokuzigwagwisa,<br />
bubuwenaekugqibeleleni ongenakho ukuzinqanda. Eyesithathu kuthiwa yi-Super -<br />
9
Ego - ukugqithisa ekwenzeni into. Eminye imihlaba yengqondo<br />
ezindidi yohlulwe ngazo ingqondo zithi zisebenze ukukhusela umntu<br />
kunye noluntu luphela. Ubuwena bumele isizathu sobukho<br />
bo<strong>mthetho</strong>, sisiseko. Injongo kukugcina isimo semvakalelo<br />
sikwindawo enye ezinzileyo. Ukugqithisa ekwenzeni izinto<br />
sikwindawo enye izinzile. Ukugqithisa ekwenzeni izinto luhlobo<br />
olulungileyo lweencwadi olubonisa imfundiso elungileyo. Lunceda<br />
ekubeni kwenzeke unqando ekugqithiseni ukwenza into.<br />
Ngokubhekiselele kule ncwadi ka – L. K. Siwisa sifumanisa ukuba<br />
inxenye yabadlali okanye abalinganiswa bayagqithisa ekwenzeni<br />
izinto. Abanye bayazigwagwisa xa besenza izinto. Umzekelo kwibali<br />
elithi, “Umvuzo wethemba” apho sifumana khona uMbulawa othi<br />
azigwagwise ngemali yakhe nangendlela ahlutha ngayo. Kwakulo<br />
eli bali sifumana uMateyisi ongunyana kaMbulawa othi angafuni<br />
kumamela abazali bakhe. Othi ahambe ngendlela zakhe ezigwenxa,<br />
kodwa ekugqibeleni uyazisola ngayo yonke into athe wayenza<br />
ekukhuleni kwakhe.<br />
2.3 INJONGO YEFEMINIZIMU<br />
Seyivamile into yokuba amabhinqa nabafazi azifumane<br />
engamaxhoba azo zonke iziganeko ezibi.<br />
UDavis, (1994: 126) ubhala athi ngale meko yokuba ngamaxhoba:<br />
Women will never be able to claim<br />
Full equality alongside men until they<br />
have comparable levels of earning and<br />
until men participate equality in parenthood<br />
10
and domestic labour.<br />
Oomama abakwazi ukubanga<br />
ngokupheleleyo ukulingana<br />
namadoda, bade abafazi<br />
bafumane umvuzo olingana<br />
nowamadoda, aphinde amadoda<br />
asebenze ngokufanayo nabafazi.<br />
Nakobu bugebenga nobundlobongela, amabhinqa ayarhintyeleka<br />
achaphazeleke njengamaxhoba abethekayo. Kungeso sizathu ke<br />
ukuba umphandi azifumana egxelesha nakule meko yawo kula<br />
mabalana.<br />
2.4 IMVELAPHI YEFEMINIZIMU<br />
Ifeminizimu inxulumene kakhulu nezopolitiko lwamabhinqa:<br />
Kwimbali nakwinkcubeko amabhinqa baphathwa njengabantu<br />
abangenamandla nabangenakuzimela ehlabathini. Ifeminizimu ilwa<br />
ukuba amabhinqa mawakhululeke, abe nalo nethuba lokuvota,<br />
esenzela iimfuno zabo. Imfazwe yokuvota yayisiliwa kwiindawo<br />
ezivulekileyo zikawonke-wonke, esitalathweni nasemaqongeni ezo<br />
politiko. (Majola, 2003: 2).<br />
USinha et al (1999: 175) ngokucatshulwa nguMajola (2003:2) ubhala<br />
athi:<br />
Feminism was born wrapped in<br />
one great hope, that it would be good<br />
for all womankind and able to dispel<br />
all national, racial and cultural barriers.<br />
11
IFeminizimu yazalwa isongelwe<br />
kwithemba elinye elikhulu, yaye<br />
kwathiwa ilungele abafazi bona<br />
bakwaziyo ukumelana nazo<br />
zonke iinkxwaleko, zelizwe,<br />
zohlanga nezenkcubeko.<br />
Inkcazelo ethe ngqo ngeFeminizimu ngokucatshulwa nguMaduna<br />
(1999: 23) siyifumana kwi World Book Dictionary (1994: 784) ethi<br />
ifeminizimu yimfundiso eyamene namalungelo nentshukumo<br />
zoomama ekuhlaleni, kupolitiko nakubomi babo basemacaleni.<br />
Yena uRhode (1997: 220) ngokucatshulwa nguMajola (2003:7) uthi<br />
ifeminizimu luxanduva lwengxaki yomfazi. Inokubonwa<br />
njengesixhobo sokwenza ukuba intlalo kamama notata ilingane<br />
emisebenzini nasemakhayeni abo.<br />
ULouw (1997: 774) yena ngokucatshulwa kwanguMajola (2003:7)<br />
uthi ngeFeminizimu, yintlalo nentshukumo yopolitiko ethi ithathe<br />
uxanduva nokuphanda kokungalingani ngokwesini. Imbali yale<br />
ntshukumo yamabhinqa izotywa kakuhle kakhulu phaya kumaNgesi<br />
ngekrotikazi lombhali uVirginia Woolf. Le mbali yakhe<br />
ingashwankathelwa ngolu hlobo:<br />
UVirginia Woolf kwincwadi yakhe ethi “A Room of One’s Own (1928)<br />
ucatshulwa nguMngxekeza (2004:6) akazange agxininise kwisiqalo<br />
nesiphelo sefeminizimu. UVirginia waye ngomnye wababhali<br />
besifazi abathi bamkela ubufazi ngexesha lenkulungwane<br />
yamashumi amabini, nabanye abafazi abafana noKatherine<br />
12
Mensfield, Rebecca West noDorothy Richardson.<br />
NjengakwiMaksizim kuyingozi ukuhlalutya umbhalo wefeminizimu<br />
wodwa. Kuluncedo ke ngoko ukubona umbhalo kaVirginia<br />
uyinxalenye yokushukumisa, ucele umngeni ngaphezulu nakakhulu<br />
kwisini. UVirginia ukhalaza athi, oomama bacinezelekile phantsi<br />
kootata, yaye banawo amandla okubhala, qha indlela abahleli ngayo<br />
phantsi kwesandla samadoda esibukhali ayibavumeli. Ngalo lonke<br />
ixesha kufuneka benze imisebenzi yamadoda. Abafazi abaninzi<br />
babengayi-fundelanga indlela yokubhala, babelawulwa ngamadoda<br />
nje ngesithethe sasemakhaya. UVirginia Woolf wathatha umzekelo<br />
kudade kaShakespeare, embonisa ukuba amandla noqiqo unalo<br />
njengoShakespeare indoda. Oomama babengavunyelwa xa<br />
bebhala bawele ngaphambili okanye baziveze emaphepheni, kuba<br />
kwakufuneka bemamele, bathobele ukuba umsebenzi kamama<br />
kukusebenza endlwini nokukhulisa abantwana. Inxaxheba<br />
kaVirginia negalelo lakhe kwifeminizimu kukuchaza ulwimi.<br />
(Webster, 1990: 75).<br />
Ifeminizimu yaziwa njengethiyori etsolise ekupheliseni ukucinezelwa<br />
kwabesifazi. Kulo lonke abafazi basebenza bedibene ukuphucula<br />
ubomi babo. Basebenza bezimisele ukumelana namadoda. Le<br />
ntshukumo yefeminizimu yayiqhuba kwango-1960 nokuqala ko-<br />
1970. Njengentshukumo yepolitiko inengcambu kwipolitiko ekuthiwa<br />
yiWomen’s Liberation Movement.( Mngxekeza 2004: 21).<br />
IWUMANIZIMU<br />
Iwumanizimu yona yaziwa njengokunyasha amalungelo oomama<br />
abendileyo ekuhlaleni. Izithethe zootata nezimvo zabo zithathelwa<br />
phezulu. Izimvo zamadoda zibekwa phambili ze zihoywe<br />
13
kungakhange kubuzwe koomama. Kwiwumanizimu sithetha<br />
ngokudelelwa nokuthathelwa phantsi koomama. Seyiqhelekile into<br />
yokuba bajongelwe abafazi phantsi ekuhlaleni, kwaye kungekho<br />
mntu ubakhathaleleyo. Le ntshukumo yabo ke izalwa yiloo mpatho<br />
bayifumanayo.<br />
Iwumanizimu ivela kubahlali base-Afrika e-Amerika. Umfazi wase-<br />
Afrika e-Amerika wazala icebo lewumanizimu. Iwumanizimu<br />
yazama ukwaphula zonke izithintelo ezazixabe endleleni yoomama.<br />
Eli gama liyamaniswa nomama u-Alice Walker owathi walwa efuna<br />
ukuba abafazi abamnyama abangababhali bafumane uqwalaselo.<br />
U-Alice wabona umfazi omnyama njengomntu ofuneka avuyisane<br />
nengcambu ezimnyama. UWalker waye wacacisa esithi<br />
iwumanizimu lumanyano olumnyama loomama.<br />
Iwumanizimu iqeqesha abantwana abangamantombazana indlela<br />
ekufuneka beziphethe ngayo. Kufuneka bazi ukuba xa sebekhulile<br />
akufuneki benze izinto ezigwenxa ezenziwa ngamantombazana<br />
amancinci. Iwumanizimu yaziwa njengefeminizimu emnyama.<br />
“Wathint’ abafazi wathint’ imbokotho.”<br />
2.5 AMAGQABANTSHINTSHI NGOMFANELEKO WEZI THIYORI<br />
KOLUPHANDO<br />
Kucacile ukuba abalinganiswa aba babonakalisa ubundlobongela<br />
beneempawu ezithile zokungamisi kakuhle ezingqondweni zabo.<br />
Uphando oluqala apho ke lolona lunokuthi luveze kakuhle<br />
nangaphandle kwamathandabuzo zonke iziganeko neentshukumo<br />
ezikhwankqisayo ezingunozala weengqondo ezicinga ngolo hlobo.<br />
Kananjalo, kulula nokufumanisa ukuba loo mlinganiswa usilela<br />
14
entweni na, kwa nokuthi esenza loo nto uba ngathi akakho<br />
zingqondweni. Enye into encedayo yinto yokuba umlinganiswa<br />
ngamnye ubonakalisa ukukhula nokuguqu-guquka.<br />
Kwicala lefeminizimu kubonakala ukuba laa mpatho-gadalala<br />
yamabhinqa iphenjwa kwaye ikhwezelwa ngamandla lifuthe<br />
lokuzibeka njengendoda. Bambi abalinganiswa ngathi bazidla<br />
ngamandla la embala. Umdla apha usekubeni amanye amabhinqa<br />
akaziyekeleli, ayazilwela, efuna amalungelo awo.<br />
2.6 ISISHWANKATHELO<br />
Eli candelo elityhila ngenkcazo yobume bengcingane (ithiyori).<br />
Yandlalela uphononongo olululo ngentshukumo yabalinganiswa<br />
nendlela abasingatha ngayo owona mxholo uphambili,<br />
ubundlobongela ndawonye neminye eya kumana ivela. Ubume<br />
beengcingane endizikhethileyo zikhangeleka ziza kundihlangula<br />
ekuphandeni nasekuphonongeni nzulu ngale mixholo. Kwicandelo<br />
lesithathu elilandelayo ndizimisele ukushwankathela ngokufutshane<br />
amabalana amathathu ndibonise lo mxholo wobundlobongela, ze<br />
ndithi emva ndiveze ngantlanye ezi ndidi zobundlobongela.<br />
15
ICANDELO 3<br />
IMIXHOLO<br />
3.1 IINDIDI ZEMIXHOLWANA KUMABALANA<br />
Kuqapheleka into yokuba uSiwisa uveza imixholwana<br />
ngemixholwana enomdla ngesi sifo kuthiwa bubundlobongela. Le<br />
mixholwana iqamangela iindidi ngeendidi zobundlobongela. Oku<br />
kuchazwa ngolu hlobo:<br />
UMVUZO WETHEMBA<br />
Eli bali lingoMateyisi owayengunyana kaMbulawa noMajali.<br />
UMateyisi wayezanywa ngabazali bakhe ukuba afumane imfundo<br />
enomsila kodwa wadlala ngexesha lakhe.<br />
Abazali bakhe bamthumela esikolweni eDikeni kanti akasafundi<br />
uhlalisana nentombi yakwaRhoyi, emaMpehleni kwaNtselamanzi.<br />
Ethutha imali kayise eMonti nje sekukade ehlala le ntlalo. Uyise<br />
waye wayibhaqa le nto. Emva koko uMateyisi waphila<br />
ngokuqhekeza nokuba kwivenkile zabeLungu. UMateyisi waye<br />
16
wabanjwa ngezi zenzo zibi azenzayo. Kwaba buhlungu kunina<br />
uMajali, waze wacela uMbulawa amkhulule entolongweni.<br />
Wathi uMbulawa akasoze amkhuphe ufuna akhe ayaleke. Kwaba<br />
kukhona uMateyisi engena kwesona sikolo sikhulu sobugebenga.<br />
Waphuma uMateyisi entolongweni sebafudukayo abazali bakhe<br />
befudukele kwaQoboqobo. UMateyisi wahlala noMqawuvutha,<br />
wamncokelela ngobutyebi bukayise, uMbulawa, obungagcinwanga<br />
zibhankeni.<br />
UMateyisi wazama ngandlela zonke ukufumana ubutyebi bukayise.<br />
Wada waya nasemaxhweleni ezama obu butyebi. Zaya kufika<br />
nakuMbulawa ezi ndaba. UMajali wayikhaba inqawa akuziva ezi<br />
ndaba ngonyana wakhe. UMqawuvuthwa wachazela uMateyisi<br />
apho uMbulawa ayifihla khona imali. Kwathi ngexesha lomlindo<br />
uMateyisi wafika wazenza umntu ogulayo, okhathazeke kakhulu sesi<br />
siwo sikanina. Waya kulaliswa kanye kweli gumbi lishushu apho<br />
kukho umlilo ongapheliyo.<br />
Waqhubekeka umlindo, noMbulawa walala yoyi elaliswa nayingoma.<br />
Waphupha kubiwa imali yakhe kwela gumbi linomlilo. Wothuka<br />
ekhala engekho zingqondweni. Bothuka abantu bomlindo, waya<br />
ngqo enqugwaleni wafika zirhona iindwendwe zakhe nomlilo usatsho<br />
njalo. Wabuyela endlwini kodwa lona uvalo lusangongoza.<br />
Akuphuma zasebenza iindwendwe zakhe, zawucima umlilo<br />
zayikhupha imali, zayifihla emva kwendlu. Kusasa wavukela kula<br />
mzi unendwendwe emva komngcwabo, lwabonakala uthanda eziko,<br />
wandula wawohloka umgodi emva kwemini. Labuya ke iphupha<br />
likaMbulawa, washiywa zingqondo kuba bonke ubutyebi bakhe<br />
buphelile, kwayokubizwa uMateyisi, wathatha ixesha lakhe ukufika.<br />
Wafika emva kwesithonga sikayise. Aphanda amapolisa awonwaba<br />
17
amadoda sisithatha engcwabeni likaMbulawa. Agaleleka amapolisa<br />
athatha uMateyisi noMqawuvuthwa, baya kubavalela. Wabuyiswa<br />
uMqawuvuthwa kwathiwa akanatyala. Kwafunyaniswa ukuba<br />
uMateyisi unetyala. Isithatha sanyamalala engcwabeni likaMbulawa<br />
akubanjwa la madoda. UMateyisi yamfikela ingcinga yokuba<br />
ubutyebi ongabubilelanga bufumaneka nzima.<br />
UMZILA WOKUFA<br />
Apha kweli bali sifumana uSamson oza kutshata noThabitha.<br />
Ngobu busuku banedinga. Wahamba uSamson waya kudlula<br />
kuThabitha. Wamfikela emlindele, bawolana ke bebukana.<br />
Wamncedisa ukunxiba idyasi uSamson baza bahamba. Bangena<br />
esitalatweni bebambene ngezandla bencokola ezaziwa ngabo<br />
bodwa. Bahamba kuhola wendlela osinga eKokstad. Babethwa<br />
yimpepho emnandi ephantsi kwebhulorho.<br />
Bathe besonwabe apho kumnandi, kwathi gqi isithatha semoto evela<br />
ngaseNcambedlana, ibukhawuleza. Ithe seyigqithile kubo yabuya<br />
umva yamisa. Le moto yayiqhutywa nguLucky unyana kaNomboni<br />
oyise ungaziwayo. Unyana kaNomboni wayenxanelwe igazi ngobu<br />
busuku. Ukufa kwakusendleleni yako, yena Lucky esisithunywa<br />
sako.<br />
Babulisana uSamson noLucky bebuzana nempilo. Watsho ebuka<br />
noThabitha, atsho emqhula ukuba ebethe nqa ukuba uSam uhamba<br />
nabani na. ULucky wabacela ukuba bakhe bamkhaphe ukuya<br />
kuQumbu. UThabitha wazama ukumnqanda uSamson ngokumyaxa<br />
ngezipho. Kodwa akukho ukuyithintela indoda xa ibizwa<br />
ngamawayo. USamson wathatha ngokumfunqula uThabitha<br />
18
wamfaka emotweni. Bahamba bonke kumnandi kuncokolwa. Wathi<br />
xa iphakathi kwibholorho ende, yaphela incoko kuLucky. Wathatha<br />
ngokumisa imoto sele ejike ebusweni ebakhuphela phantsi kwimoto<br />
yakhe. Watsho ekhupha ivolovolo yakhe ebadubula bobabini<br />
banabela ingca ngoko nangoko.<br />
Yaqoqosha zonke izinto zayo into kaNomboni, iphambukela<br />
kwindlela eya kwindlu yomLungu. Yavela seyithe chu ivolovolo yayo<br />
ngesandla ifuna into ibilapha. Wafika umLungu waseTsitsa<br />
emlindele, wakhulula kuqala ngevolovolo yakhe. Yashiyeka<br />
ivolovolo kaLucky, walandela umLungu emva kwakhe wahlasela.<br />
Bafunyanwa ooSamson noThabitha phantsi kwebholorho<br />
bedunduluzile, noLucky naye wafunyanwa egumbini lakhe<br />
eNcambedlana efile.<br />
Abantu belali bazithetha izinto zabo ngabo bathe basishiya. Besithi<br />
uLucky ebekhweleta enomona kuba uThabitha wayenento<br />
yokwenza naye, lo gama uSamson ephangela eKapa. Ezinye<br />
iindaba zithi uSamson ebehlalisana ngeli xesha ephangela eKapa,<br />
yiloo ntombi wayehlalisana nayo ethe yadibana noLucky ukuba<br />
ababulale. Nokuba sesiyintoni na isigwebo sentliziyo, kodwa<br />
lashiyeka livulekile lona ityala kuba kwakungekho bungqina<br />
buzeleyo. Esi siganeko sashiya isizungu selifu elimnyama<br />
eNcambedlana. Lalifanele ukungabi namkhondo ucacileyo kuba<br />
bona bema endleleni yokufa ngobo busuku, kwaza ukufa<br />
kwabatshayisa. Ukufa kudala izigede apho kunyathele khona.<br />
Ukufa kukaSamson, Thabitha noLucky kwashiya umzila.<br />
19
SISONKA SETHU<br />
Apha kweli bali sifumana uNxele owayeyinkulu kaNdabangayi.<br />
UNxele uqabuke kokwabo kukho iintlanti ezintathu. UNxele<br />
wayebona kufika iinkabi zamahashe ngobusuku apha kokwabo<br />
kodwa kuse zingekho. UNdabangayi wamfundisa unyana wakhe lo<br />
msebenzi, kodwa wathi akuwuqhela uNxele akabuya nayo imali<br />
iphelele. Uyise wambonelela kulo mkhwa. Wamohlwaya kakhulu<br />
ngesi senzo sokungabuyi nemali epheleleyo.<br />
UNxele wayemana ethembisa esithi iya kuphelela xa ephinde waya<br />
kuthengisa la mahashe. Wayiqhuba le nto uNxele waza walahleka<br />
iiveki ezimbini. Akubuya uyise wambuza imvelaphi wathi ebekhwele<br />
kwinqwelo zaseKhobonqaba zaze zamthula eRhini,uhambe<br />
ngeenyawo ukuza kuthi ga apha. Uyise ubuze imali yakhe watsho<br />
ecaphuka kuba uNxele uphise ngamahashe akhe. UNdabangayi<br />
wambophelela uNxele wambetha kanobom, yasika inimba<br />
kuNoketile unina, wathi bhetele umyeni wakhe abethe yena,<br />
kunokubetha usana lwakhe. UNdabangayi wabangathi akeva,<br />
watsho eqinisa. Wathi uNoketile uza kuzibulala ngenxa yesi senzo.<br />
Wamcenga uNxele uyise, wathi imali uyifihlile phantsi komthi<br />
womngwenya phesheya kwezibuko leNxuba. Bahamba baya apho<br />
kunzima nokuhamba oku kuNxele. Bakufika apho babasa umlilo.<br />
Wacela uNxele ukuba uyise akhe amkhulule aye kuzinceda. Wenza<br />
njalo uyise ecela noxolo ngendlela athe womohlwaya ngayo unyana<br />
wakhe.<br />
Wahamba uNxele esiya kuzithuma kunzima nokuhamba.<br />
Kwakubuhlungu uyise xa embona emonzakalisile. Wahamba<br />
20
uNxele washiyeka uNdabangayi ejonga phantsi emlilweni<br />
kubuhlungu nakuye wava ngevumba kanti kutsha isankwane sakhe<br />
emlilweni, zange akwazi nokusisindisa ngendlela esatsha ngayo.<br />
Wahlala elindele unyana wakhe akatsho ukubuya. Kwathi kanti<br />
yindlela aphuncuka ngayo uNxele kuyise. Wahamba waya eRhini<br />
kumhlobo wakhe uStone. Babukana noStone yena ebizwa<br />
ngoLefty.<br />
Baqala phantsi ukuqhekeza iivenkile, iicawa neemoto zabantu.<br />
Kwakuthintelwa oomama abavela emisebenzini kuthathwe nokutya<br />
abakuphiwe ngabeLungu. Baqhekeza imoto kaGqirha-Lwazi uD. O’<br />
Brien owayefundisa eRhodes. UGqirha wayevela kuzingela inkunzi<br />
nemazi kaDlezinye. Ngeli xesha wayediniwe wangena kwivenkile<br />
yeziselo ethoba unxano. Wayibeka ibhokisi kwisitulo esi sisemva<br />
emotweni yakhe. Waphuma ingekho, waze wakhathazeka. Le<br />
bhokisi yayibiwe yinkwenkwe eyayithunywe ngoStone. Bahamba<br />
kufuphi namangcwaba bayiqhekeza ibhokisi leyo. Yafa inkwenkwe<br />
leyo icholwa ibokoboko. UStone yena washiywa zingqondo,<br />
ehamba evula iheke ezivaliweyo, ezivuliweyo ezivala. Waya<br />
emagezeni kodwa emva kwexesha waphila. Emva kweeveki<br />
ephumile uStone emagezeni, uLefty weva iindaba ezibuhlungu<br />
zokusweleka kukaNoketile unina. Bahamba bezizihlobo baya<br />
emngcwabeni uStone noLefty nabanye. Bafika abantu bonke<br />
besemlindweni. Babona imoto entle phambi kwendlu, iyekamalume<br />
kaNxele. Babutha yonke into eyayilapho. Kusasa kwakunzima<br />
nelaphu nesepha le kumanenekazi awayeshiye izinto zawo<br />
emotweni. Nakuninalume kwakunzima ukuhlawula unovenkile kuba<br />
izipaji zonke zazimke namasela. Xa babefuna ukuya emapoliseni<br />
bafumanisa ukuba ibhetri yemoto ayikho, kunye nevili. Baqhuba<br />
neenkomo neebhokhwe ezazikho ebuhlanti. Kodwa ke wona<br />
21
umngcwabo waqhubekeka. Iphephandaba labika ukucholwa<br />
kwesidumbu sikaLefty kufuphi namangcwaba sinamanxeba<br />
amaninzi emela emzimbeni. Iinkomo, iibhokhwe neempahla<br />
zamanenekazi aseBhayi, zona zazithengisiwe. Kucacile ukuba<br />
uLefty waye wabanga isahlulo esikhulu ngexesha lokugqebha waze<br />
ke wabulawa. Babanjwa ooStone nabahlobo bakhe, kodwa uStone<br />
waphuma phambili ngokungapheleli kobungqina.<br />
Ubugebenga badamba noko emva kwesi sigigaba sikaLefty.<br />
UStone baqhekeza kwenye ivenkile ethengisa iiwotshi. Abanye<br />
babelinde phandle. Wangena kumanqwanqwa entungo. Wathi xa<br />
ephumayo wanyathela ucingo lwegesi olungagqunyangwa, zacima<br />
kuye. Zalinda phandle ezinye izigebenga zancama zashiya zemka.<br />
Bafika abeLungu kusasa libambeke apho ikhalipha elikhulu, isisu<br />
sithe qhutsu, sisonka salo. Abecuphi baqala phantsi ukugqogqa<br />
bethatha kwanto, kwelo laseRhini. Abhaca amasela amanye aya<br />
eBhayi amanye abhacela eMonti.<br />
INDODA YELAKA<br />
Eli bali lingoMathayi owathi walahlwa yititshalakazi<br />
enguNonzwakazi. UNonzwakazi wazikhupha ngezakhe izandla<br />
ezilishumi, ezisebuhlanti zabuyela apho zazivela khona. Esi<br />
siganeko sambetha washiywa zingqondo uMathayi. Wabayintlekisa<br />
apha elalini. Wagqiba kwelokuba ahambe aye eKapa, wahamba ke.<br />
Wayelilifa lentsini iintokazi zihamba zivuma ngaye. Wabhacela<br />
eKapa ezama ukuphuma kweli hlazo. Waya kugaleleka esitishini<br />
kwaLanga emva kweentsuku ezine elishiyile ikhaya lakhe. Wasinga<br />
emaholweni enethemba lokuba baninzi abakhaya bakhe<br />
baseNcemerha apho. Wathi esahamba njalo kwakho nkwenkwana<br />
22
eziphosa kuye, ikhala icela uncedo. Yazifaka phantsi kwedyasi<br />
yakhe kanti irhola imali empokothweni yangasemva. Wathi<br />
esajonge leyo zaxhiphula ingxowa yakhe yemali zabaleka nayo.<br />
Wayexwaye iragi yakhe emagxeni, weva sebeyirhintyela entanyeni<br />
waza wawa phantsi. Wazama ukubasukela engenanto, nempahla<br />
leyo yakhe ithathiwe. Wabona abafana ecaleni kwendlela ezama<br />
ebuzisa ngala makhwenkwe abaleke nempahla yakhe. Amqhwaba<br />
ngempama wabetheka ngenqentsu phantsi. Amhluba washiyeka<br />
ngehempe kuphela. Wabaleka efuna uncedo, kwathi gqi amapolisa<br />
afuna ukumbamba, wahlangulwa nguWanky apho kulo mapolisa.<br />
Wahlala noWanky, waza wamfunela nomsebenzi ejetini. Bahlala<br />
kamnandi noWanky bevana. UMathayi wazithengela impahla<br />
wafana nabanye abafana baseKapa. Emva kwenyanga ephangela,<br />
wayethathelwa rhoqo imali yakhe xa erholile. UWanky wayemyala<br />
emxelela neendawo ezifihlakeleyo amakayifake khona imali yakhe.<br />
Nangalo elo xa yayithathwa imali yakhe yimiguluvela yaseKapa.<br />
Ngenye imini wakhe wabuza ukuba uWanky yena uphangela nini.<br />
Wamgwexa kanobom esithi yena inkosikazi yakhe ephangela<br />
eNyanga imenzela yonke into. Wabetheka uMathayi eKapa,<br />
wangena umgalelo kunye nabahlobo bakaWanky. Wabagalelela<br />
bonke kodwa lakufika elakhe ithuba, abamnika imali yakhe ukusuka<br />
apho bamfuna ngeemela. Waphela ezigcinela imali yakhe etyesini.<br />
Ngenye imini wathi evela emsebenzini wafika ilaphu ebeligqume le<br />
mali livelile, waqonda ukuba konakele. Waya etyesini wafika imali<br />
ingekho. Wakhathazeka bahamba noWanky baya emapoliseni.<br />
Yaphela esithubeni loo nto yaloo mali. Baphela abahlobo<br />
bakaWanky bemfuna ngamabhoso. Wagqiba kwelokuba akhumbule<br />
ikhaya. Endleleni egodukayo wakhwela ilori. Le lori yayiqhutywa<br />
23
ngumLungu ethwele imikhoba. Izulu lalilibi ngalo mini imvula igalela.<br />
UMathayi wagqiba kwelokuba angene kwenye yemikhoba.<br />
Wangena ezikhusela emvuleni. Wamisa umLungu edolophini<br />
kwakhwela uSibonda namaphakathi akhe kunye nosomashishini.<br />
uSibonda wayeze kukulungiselela abasebenzi bakhe ebhankeni.<br />
Babephethe iimali ezinkulu. Bakhwela ngemva elorini. UmLungu<br />
wangena eHotele yaye wathatha ixesha lakhe. Waphuma<br />
sebelibele. Imvula yayizenzela kubo bemanzi. Yaye<br />
babenesithukuthezi sokujamelana nezidumbu ngabula bona. Boyika<br />
mpela kuba kwakuse kuhlwile.<br />
Ngelingeni waphuma umLungu. Ngeli xesha kwakuthe cwaka apha<br />
elorini kungekho ndoda inomdla wokuthetha nenye. Babeyilumkele<br />
nento yamadoda abuyayo kwaNtu. Yalile xa isendleleni ilori,<br />
uMathayi washukuma, aphunguza amadoda, ajongana, abuya<br />
ajonga ebhokisini. Wabuza uMathayi ukuba isana na le mvula,<br />
nangoku madoda Akuzange kubekho ndoda ibuza nto kwenye.<br />
Ashiyana ukwehla enza owenkawu, ibaleka njalo ilori eshiya konke<br />
okwawo apho elorini. Washiyeka evula isiciko sebhokisi uMathayi<br />
emangalisiwe ukuba kwenzeka ntoni. Waphuma kungasekho mntu.<br />
Yamfikela ilaka loo mini. Walisebenzisa ithuba wazikhuthuza zonke<br />
ezo ngxowa zemali. Wayifaka ezimpokothweni imali wazijula kude<br />
iingxowa. Wathi xa iphambukayo watsiba wangena kwindlela eya<br />
eMabhele egquka umkhondo.<br />
Amadoda amfikela umLungu esalele ephethwe zibhabhalaza zakhe.<br />
Abuzisa ngomntu othe wathetha kwimikhoba. UmLungu akazanga<br />
nanto inye wathi mabangathethi intsomi, ngokuba imikhoba<br />
eyayiselorini yakhe yayingekangcwabi mntu. Ancama amadoda<br />
abuyela emakhayeni. Kwafuneka bayihlawule loo mali<br />
24
kaRhulumente ngenxa yobuyatha babo. UMathayi yena waduka<br />
umkhondo wabamba uloliwe oya eKapa.<br />
UMGUDU WOKUGQIBELA<br />
Kweli bali sifumana utitshala uHleza elungiselela itheko<br />
lokuphehlelela untondo wakhe. Kwakuphithizelwa kuyiyizelwa<br />
ingathi ngumtshato. Utitshala wamfumana lo mntwana selekhulile<br />
yena kunye nenkosikazi yakhe uNomafu. Baye bamphikisa ugqirha<br />
ngesi sehlo. Ekugqibeleni uNomafu wamzala umntwana<br />
oyintombazana, bamthiya igama elinguNongekhe, kuba<br />
babengamthembanga ugqirha. Baqala ke ngoku baziva bebatsha.<br />
Ngeli xesha balungiselela umhla wophehlelelo utata katitshala<br />
wayenamabhongo mhla kwakuphehlelelwa intombi katitshala enkulu<br />
uNokwandakwaZizi. Utatomkhulu waxhela inkomo, wakhumbula<br />
ezo mini umfo kaHleza. Wahamba ngemini yangomGqibelo waya<br />
edolophini eQonce eyokuthatha ilokhwe yomntwana kunye nezabo<br />
izinxibo ezazithungwe apho eQonce. Wahamba waya kufika apho<br />
eQonce. Wabuya eQonce enemincili yonke into egqibile ukuyenza<br />
kwangethuba.<br />
Endleleni ebuyayo wadibana nomfo owayebetha ubhontsi. Lo mfo<br />
yayinguReuben Solwazi waseGqume kufuphi neRhini. Lo mfo<br />
wayezimele entolongweni. Wayebanjiwe ngenxa yezenzo<br />
zokudubula umfama entolongweni eNgqushwa. Waqhuba imoto<br />
yemantyi ngaphandle kwesitshixo wayishiya phakathi kweCumakala<br />
neKati-kati. Injongo yakhe yokuqhekeza entolongweni wayecinga<br />
ngemali eyaziwa nguye yedwa. Ngoko ke wayefuna umfazi wakhe<br />
uNolasu ayifumane le mali. Wazimela entolongweni kusasa ngeli<br />
xesha kuhanjiswa ikofu yakusasa. Wathatha impahla yenkwenkwe<br />
25
ehambisa ubisi wayinxiba. Waya endlwini yomLungu wanga<br />
ungenisa ubisi wambophelela ebhedini. Wabona impahla apho<br />
izihlangu, ibhatyi nebhulukhwe wazinxiba.<br />
Wafika ke utitshala wamkhwelisa. Bancokola kamnandi ingathi<br />
kudala besazana. Yahamba iDodge yasemaZizini. Ithe xa iphi phi<br />
phi, yaxinga, wayijonga utitshala uthe esagobe njalo, wasuka<br />
uReuben watsala utitshala ngeqhina wambophelela wamvala<br />
nomlomo wamshiya apho. Wahamba uReuben neDodge katitshala<br />
uthe esendleleni yaphinda yaqhuma imoto. Wayijonga kwemisa<br />
nendoda evela ngaseBhayi, ibuza undonakele. Yabuza kumniniyo,<br />
kodwa yaze yaqonda ukuba umntu omkhulu akaqondi kakuhle.<br />
Wehla wahamba umfo waseBhayi. UReuben wayimamela indaba<br />
yokuba amapolisa asendleleni akhangela kwanto. Watshintsha<br />
indlela wahamba phakathi kwefama wasinda ke noko. Ekhayeni<br />
likatitshala banxuba baza bazisa ngokulahleka kukatitshala.<br />
Kwaphandwa yaza yafunyanwa imoto kodwa ingenayo impahla.<br />
Ngemini elandelayo yaqhubeka inkonzo yokuphehlelela, kwanxitywa<br />
iimpahla ezindala ngabazali, uNongekhe wamelwa nguyisekazi,<br />
kuba utitshala awayesaxakekile. UReuben wafika emzini wakhe<br />
nemali. Walandelwa umkhondo, kodwa yena wazenza umfundisi<br />
ovela eRhawutini, phofu elingaziwayo nebandla elo lakhe.<br />
Untamnani waseRhini wafika wahlala kumzi okufuphi. Waye<br />
waziqhelanisa naye, emana esiya kumbuthela. Waye wamphanda<br />
waza wambhaqa. Waya wathunyelwa eQonce selebanjiwe,<br />
elibanjwa. Wadibana nejaji eyamthembisa intambo kunye<br />
nomnyango wengcwaba.<br />
26
TSHONA !<br />
Yayilixesha elinzima emva kwemfazwe. Yayiyindlala kwimizi<br />
ngemizi. Umntu ngamnye wayezizamela indlela yokuphila.<br />
Amadoda azincama abhenela ejoyinini. UMntukanti into kaTolwana<br />
wahlala phantsi wacinga cebo limbi. Wathenga ixhaka-xhaka lemoto<br />
wathutha abantu, wathi eseMthatha wabe eseGcuwa. Ngexesha<br />
elifutshane wathenga imoto entsha elayisha abantu abathandathu.<br />
Wayethutha abantu ukuya eMonti naseBhayi. UMntukanti waye<br />
enyoluka waquqa equqile eBhayi nakathathu ngeveki.<br />
Waye wahlangana namapolisa, wabuzwa imvelaphi nalapho aya<br />
khona. Wathi uvela kuCentane usingisa eBhayi. Kwabuzwa<br />
iimpepha, wabuza eyantoni Wayeyazi into efunwayo,<br />
wazimpampatha ezimpokothweni efuna into engekhoyo.<br />
Waphendula wathi uyilibele ekhaya. Ipolisa lakhalazela nenani<br />
labantu abasemotweni wathi noko banciphile. Le ndoda yatshintsha<br />
indlela yokuthutha abantu abaya eMthatha naseGcuwa. Yabhukuqa<br />
imoto kaTolwana yaphela kodwa basinda bonke abantu<br />
ababephakathi kuyo. Lavuka nelinye iqhinga iTola, laphuma<br />
seliqhuba iveni. Lathutha abantu kwakhona lihamba eBhayi.<br />
Lathutha iitanki iTola ngoku, lamiswa ngumfo wasemaBambeni,<br />
waza wabuza ukuba yintoni le ikula matanki. Wathi uDlangamandla<br />
uthutha ukutya aze abuye namanzi. Omnye uSajini wacela naye<br />
ukuphathelwa itanki, phofu zange ade ayifumane. Wangena<br />
kukuthutha neenkuni ngoku uTola.<br />
Enye isajini yabuza ukuba wenza njani na uDlangamandla le nto<br />
etshintsha-tshintsha imoto. Wamsondeza, wamsebezela, wahleka.<br />
27
Kwabona ngoSajini naye enemoto entsha. Wanconywa ke<br />
emsebenzini kungekho mntu waziyo indlela ayifumene ngayo.<br />
Wahamba lula uTola endleleni kungekho into imthintelayo.<br />
Wongeza iimoto zakhe uDlangamandla zathi ziseMonti, Mthatha,<br />
naseKhobonqaba. Kwalile ngenye imini eRhini, iTola liqhuba ilori<br />
yalo isindwa ziinkuni, lamiswa lityendyana elikhanyayo. Laqhutywa<br />
iTola nelori leyo lasiwa emapoliseni. Kwafunyaniswa ukuba<br />
uTolwana uthutha icuba labaThwa. Kanye ngelo xesha abantu<br />
ababesiya eKapa babengavunyelwa. UTolwana yena wabathutha<br />
ngondlela mnyama ebasa eBhayi esithi kuseKapa. Ebesithi xa<br />
bebuza ukuba kuphi na apho athi “Tshona!” Batshone ke abakhweli<br />
baphelele bezizikrelemnqa notsotsi kweli laseBhayi.<br />
Wayenza le ntlondi uTolwana wawathutha amadoda wathi xa esithi<br />
“Tshona!” Yathi impendulo Tshonisa! Yamgwexa le ndoda, wathi<br />
mabehle bafikile eBhayi. Alala cum amadoda onke, naye waphelela<br />
elala evenini. Wavuka wawahlisa amadoda athi wona makawase<br />
emaholweni. Wathula impahla yawo phantsi, yhoo! Akhwela kuye<br />
amadoda onke embetha. Athi xa abuzayo ukuba ingaba<br />
kukwaLanga na apha yathi impendulo kuseNew Brighton apha<br />
eBhayi. Afika amapolisa kweso sithuba babanjwa bonke. ERhini<br />
yabanjwa iveni kaTolwana ilayishe amadoda efakwe ezitankini,<br />
kuvulwe nemingxuma apha kwiitanki. Kwanconywa ubuchule<br />
bukaTolwana. Wabanjwa uTolwana waphelelwa yinto yonke.<br />
Kuthiwa wabonwa eMonti ethengisa ubisi ngelori, enxibe ibhulukhwe<br />
emilenze iliswili nedyasi emhlophe echucheke imikhono. Lalifake<br />
iimbadada, iinwele zidlaka-dlaka kucaca ukuba kukhona lifuna<br />
ubutyebi benene.<br />
28
UKUQINA ENYALENI<br />
UMadliwa oyinkulu kaMkhululi wayenenkosikazi enguNojaji. UNojaji<br />
wayezala amantombazana odwa. Le nto yayimhlupha umyeni<br />
azibone engenalo nelifa kutata wakhe uMkhululi. UMadliwa<br />
wayebuya emfihlweni ebukhweni bomnye wabaninawa wakhe<br />
eDikeni. Weva iindaba zokuba inkosikazi yakhe uNojaji ikhululekile.<br />
Wabuza ngumntu mni Waphendula unina wathi ligqengegqenge le<br />
ntombi efana nonina. Wakhuza uMadliwa ecaphuka. Unina<br />
wamphawula, wathi yena useza kuthenga iilokhwe kunye<br />
neeblawuzi. Unina wambuza ukuba ebelindele unyana na<br />
Waphendula uMadliwa esithi hayi ulindele nantoni na ayiphiwayo<br />
nguThixo. UMadliwa wacaphuka waba nomsindo, zange abe nawo<br />
nomdla wokubona usana olo. Wanyanzelwa ngabantu ukubona<br />
umdlezane nosana. Wacinga, esithi ubukhulu bakhe buza<br />
kuhluthwa ngabaninawa bakhe. NoMkhululi uyise ilifa uza kulinika<br />
oonyana abazele amakhwenkwe. Bazama abantu ukumbonisa<br />
ukuba amantombazana aza kuzalisa iintlanti ngeenkomo, zange<br />
ayikhathalele loo nto. Waye emthiya ngokumthiya umfazi wakhe<br />
uNojaji. Waye wagula uNojaji emva kokukhululeka, abantu<br />
bamangaliswa indlela uMadliwa wayemhoye ngayo inkosikazi<br />
yakhe. Yayinguye omsa koogqirha ekhuthalele nokumnika neepilisi<br />
namayeza.<br />
UMadliwa wabuya naye uNojaji kwagqirha. Wamjonga<br />
emkhathalele. Waye wabiza uMagusha osisicaka sakhe wamxelela<br />
ukuba ufuna ukumsusa uNojaji. Wathi uMagusha uza kumfunela<br />
umntu onakho ukuyenza le nto. UVasiwe ongudade kuMadliwa<br />
wathi udibene netitshalakazi edolophini yaye inayo nemali engange<br />
R500 eposini. Wathabatheka uMadliwa yile ntokazi, wada<br />
29
wathumela isipho esingama R20. Yaphendula intombi<br />
yasedolophini ibulela ngefoto yayo. Washiywa kwaphela uNojaji<br />
yintombi yaseKhobonqaba. Wagula uNojaji kwakhona wafika<br />
ugqirha wamhlaba, wamnika namayeza eyalela ukuba aphumle<br />
iintsuku ezintathu. Bavalelana noMagusha isicaka sakhe ixesha<br />
elide. UMagusha wabuya nenye indoda egama linguMvandaba.<br />
Bagqiba kwelokuba bamshenxise uNojaji. UVasiwe weva isikhalo<br />
esikrakra wothuka, weva nezingqi ezijikeleza indlu yakhe. Kusasa<br />
kwasa kusithiwa uNojaji uswelekile. Kwangcwatywa kodwa emva<br />
komngcwabo amapolisa aphanda ada awufumana umkhondo.<br />
UMadliwa wanyoba igqwetha lakhe ngesihlanu senkabi. Ugqirha<br />
wanikezela obakhe ubugqina enkundleni. UMagusha noMvandaba<br />
bavalelwa waze uMadliwa waphuma phambili. Emva kwamatyala<br />
wabonana nentokazi yakhe batshata, wamthiya igama<br />
elinguNowayini. Wamzalela uNowayini unyana onguZingisile.<br />
Wahlala uNowayini okweqanda, nonyana wakhe emfekethisa.<br />
Lavuka ikakade lo mfo kaMkhululi, wathuka ngegogogo elisemqolo,<br />
ngemfundo yakhe ephantsi. Wamxelela nangobuhlwempu bukayise.<br />
UMadliwa wayivelela nento yokuba wamphosisela wathi unama<br />
R500 eposini kanti une R5 kuphela. Wahamba uNowayini<br />
wamshiya uMadliwa nonyana wakhe eyiloo njubaqa iphethwe<br />
ngamazinyo. Wabhaqa uphawu lukaMagusha kumatakane<br />
wacaphuka, wamhlaba ngebhozo uMagusha esiphangeni wafa.<br />
Wothuka waphola uMkhululi akuziva ezi ndaba eshiya umyolelo<br />
ungqengqile emagqwetheni kwaStrachan.<br />
NAMHLA ZIGAGENE<br />
Kusemva kwemini ngeCawa amadoda ahleli emlilweni, ancokola<br />
ngezifundo kunye namazwi amnandi omshumayeli. Bayabalisa<br />
30
indlela umfundisi ashumayele ngayo. Echaza nokuthi ungade<br />
ufunde ude ukrwece iinkwenkwezi ungenalo ilizwi likaThixo<br />
akuyonto. La madoda ancokolayo athe aqwalasela ukuba umfundisi<br />
akavisisani notitshala uLusizi. Kungexesha langokuhlwa kwatitshala<br />
kukho umntu onkqonkqozayo .Kanye ngelo xesha umama inkosikazi<br />
yaseMaQwathini kwatitshala wayelungiselela isidlo sangokuhlwa.<br />
Undwendwe lubuzise ngelali yaseMa-bhofolweni. Undwendwe<br />
lwalukhwele ihashe lizigqume ubuso nendlebe kuba kwakubanda.<br />
Waphuma utitshala phandle elikhombisa ilali leyo<br />
yaseMabhofolweni. Kwaviwa ngesiwo emva komzuzu, wakhala<br />
utitshala esithi, “Iyho! Undosele”. Ngeli xesha akhalayo utitshala<br />
lasuka ihashe ngomtsi laphethuka ukuya kwelo cala belivela<br />
ngakulo, hayi eMabhofolweni.<br />
Baphuma phandle abafazi basitsho esofelweyo. Baphuma abantu<br />
elalini beze kubona lo mbono ulusikizi. Kwagcwala ngomzuzu<br />
ebaleni kwatitshala, abanye besele belala apho kwatitshala<br />
kwakusekuhlwile. Ummelwane wothukela ngaphakathi waqubula<br />
inkabi yakhe yehashe waya emapoliseni. Usajini uthumele<br />
amapolisa ahambe aye kuphanda. Afika abuza ukuba ebe njani<br />
umbulali Bekhwele ntoni Linjani ihashe lakhe Ubheke ngaphi<br />
na Yayingumbuzo emva komnye. Afumana isiporo sehashe apha<br />
ebaleni. Amadoda elali angqubana ngeentloko ebuzana<br />
eziphendula. Ahamba aya emishini afika kanye xa umfundisi esitya<br />
isidlo sakusasa. Zange asigqibe bambizela phandle enomthamo<br />
enjalo. Babuza ukuba liphi ihashe lakhe, wathi akalazi apho likhoyo.<br />
Ebefuna ukuthuma inkwenkwe yakhe izaziso akalifumana<br />
walincama. Inkwenkwe yathi ilibonile ezantsi komlambo. Yabuya<br />
nalo inkwenkwe ihashe saze isiporo salunga twatse nelo hashe<br />
likamfundisi. Wayalelwa ukuba athathe ibhatyi akhwele evenini.<br />
31
Wathi esathingaza amapolisa athetha rhabaxa naye wakhwela,<br />
wabe uyabanjwa ngolo hlobo.<br />
Wahlupheka wabhitya yintlalo yasentolongweni, nonkosikazi naye<br />
waxweba wambatsha loo nto kunqabe nabantu bokuvelana naye.<br />
Kwaqhutywa kuphandwa, nezinja zafumana itshefu okanye ilaphu<br />
elisongele isinkempe libhalwe J.L. elimele Jobela Lotha<br />
kwaqinisekiswa ukuba ngenene ngumfundisi umbulali.<br />
Zaqengqeleka iinyanga nekota kunzima ukufumana ititshala<br />
enokuthabatha indawo kaLusizi. Sabhengezwa isithuba kumenywa<br />
nezicelo kwabanye ootitshala. Kwavakala ukuba kuza kungena<br />
utitshala uSixeko umfana kaSilwana ovela eMaNcotshweni.<br />
Kwavakala ukuba babengafunani nomfo kaLusizi, yaye kudala<br />
eyifuna le ndawo yaseFeni. Yaye babevana kakhulu nomfundisi lo<br />
mfana kaSilwana.<br />
Kwasibonda kwafika into kaMlomo eMantakwendeni, phesheya<br />
kweNxuba ikhatshwe sisibonda saseMabhofolweni. Yafika<br />
yancokola apho kwasibonda, kwakungapheli bantu apho oko<br />
yafikayo. Notitshala wangena encokweni ebuzwa nangemfuyo<br />
yakhe. Umfundisi waye wakhutshwa entolongweni kuba iminwe<br />
yakhe yayingadibani naleyo ikwilaphu nakwimela leyo yahlasela<br />
utitshala uLusizi. Yonke le nkcukacha yayivela kwelasePitoli<br />
waphuma ke ngolo hlobo. Bancokola ooMntakwende kunye<br />
nosibonda ngesi sehlo. Wafika uDlamini kwasibonda njengomyalelo<br />
awuve ngotitshala. Kwancokolwa uDlamini ebalula ngokuba<br />
uyinkweli. Abaliselana ngeziganeko zobukhalipha bobudoda<br />
ekukhuleni kwabo. Wathi apha encokweni uMntakwenda waveza<br />
ibhoso. Kanye leliya lalibulale uLusizi, lusagcwele naligazi. Othuka<br />
onke amadoda nguloo mbono, wadanduluka uDlamini yedwa esithi,<br />
32
“Thixo wam, livela phi ngoku eli bhozo, madoda” wajuba isiduli<br />
ngoko nangoko. Emva komgidi lwagoduka undwendwe. Emva<br />
kwentsuku amapolisa afika athatha uDlamini notitshala baya<br />
kubavalela. Kwafunyaniswa ukuba uDlamini nguye umbulali,<br />
neentupha zafana nqwa nezakhe ezicholwe kwibhozo elifunyanwe<br />
esikolweni. UMntakwenda kwacaca ukuba esona siduko sakhe<br />
nguQoco qha ebeduka umkhondo yaye ungumcuphi omkhulu<br />
obalaseleyo. Bagwetyelwa intambo, utitshala yena wasinda<br />
ngokulambisa entanjeni kuba ubungqina bakhe babungacaci<br />
kuyaphi. Zagagana ke kuye uDlamini nomfo kaSilwana kunye<br />
nabacuphi abakhulu abaqhelene nezigigaba ezikhulu<br />
3.2 IINDIDI ZOBUNDLOBONGELA<br />
Zininzi iindidi zobundlobongela ezifana nobugebenga, ubusela,<br />
umothuko, ukubulala, ukudlwengula nokuphatha gadalala kwabantu.<br />
UBUGEBENGA<br />
Kukuthi ubulale umntu, phofu kungekho sizathu soko. Ukuthi<br />
uthathe ubomi bomnye ubumntu.<br />
UMOTHUKO<br />
Kukothuswa sisehlo esithi sihle, sikothuse ngelinye ixesha bude<br />
buphele ubomi bakho, ukutsho oko ude ufe.<br />
33
UKUDLWENGULA<br />
Ukuzithathela isondlo kumntwana okanye emntwini omkhulu<br />
ngaphandle kwemvume okanye isigqibo.<br />
UPHATHO-GADALALA<br />
Kukuphatha umntu gadalala okanye kakubi. Ngelinye ixesha ude<br />
umbethe, okanye uhleli nje uyamthuka. Ngelinye ixesha umnike<br />
umsebenzi omninzi ade angabinalo nethuba eli lokuphumla, abe<br />
ngowokugqibela ukuya kulala aphinde abe ngowokuqala ukuvuka.<br />
Ukuhlala komntu kakubi, ngelinye ixesha angcungcutheke ubomi<br />
obu bakhe.<br />
UBUSELA<br />
Kukuthi umntu athathe into engeyo yakhe. Ukuthatha into<br />
ngaphandle kwemvume. Ukwenza into ethi ichasane no<strong>mthetho</strong>.<br />
3.3 OKUQAPHELEKAYO KULE MIXHOLWANA<br />
Kuwo onke la mabalana kuyaqapheleka ukuba amadoda la<br />
ngamatsha-ntliziyo apha. Uninzi lwawo anxanelwa igazi kuba<br />
axolela ukubulala kunokuba aphulukane nazo zinto bazinqwenelayo.<br />
Ilindelekile kwaye isendalweni into yokuba umntu onomnqweno<br />
nolangazelelo olunzulu angemi ngemva okanye ahlehle. Owenza<br />
loo nto uyaphulukana naloo nto ebeyijongile.<br />
Uthango lwebalana elilungiswe kakuhle lunika umdla ngokuba litsho<br />
nabalinganiswa bafaneleke ngokwendima abayidlalayo. Lelo thango<br />
34
kanye elimbeka umlinganiswa kwimeko apho athi, ngenxa<br />
yeminqweno yakhe angabi nakujika. Oku kucaciswa kakuhle<br />
nguEgri, (1960: 18) xa athi abalinganiswa mabasoloko bebonakala<br />
bengabantu abaphilayo. Ukutsala umdla womlinganiswa uza<br />
kuyiqhubela phambili impixano, ulebela athi:<br />
If a man is going to commit the perfect<br />
crime, he must have a deep-rooted<br />
motivation for doing so.<br />
Ukuba indoda iza kophula u<strong>mthetho</strong>,<br />
mayibe nesizathu esineengcambu<br />
ezinzulu ezinokubangela oko.<br />
Liyinene eli lizwi libekwa apha ngentla ngokuba kaloku igwala<br />
alingeyiqhubeli phambili impixano kwaye lingenako ukuyifezekisa<br />
nokuphumeza umnqweno nolangazelelo lwalo. Kufanelekile ke<br />
ukuba aba balinganiswa bayiqhubele phambili ekuphuhliseni le<br />
mixholwana bafakwe okanye babekwe kuyo. Kuyaqapheleka<br />
kananjalo ukuba aba balinganiswa abazizigebenga baphuma<br />
kwiinkalo ngeenkalo, bekhula kumakhaya ahlukeneyo, kwaye bevela<br />
kwiindawo ngeendawo.<br />
Kwibalana elithi “Umvuzo wethemba” uMateyisi ukhulela kwikhaya<br />
elalineenjongo ngaye kuba lalifuna afunde. Kodwa kubonakala<br />
ukuba usindwe ngoogxa nangokungxamela ubomi babadala<br />
wawexuleka, ukhulele eNgqushwa – ikhaya lakhe lafudukela<br />
kuQoboqobo. Ziindawo zasemaphandleni ezo.<br />
35
ULucky, kwibalana elithi “Umzila wokufa” ukhulele eNcambedlana<br />
kodwa uyise akaziwa bani. Abantu bemazi ngonina ngokuba<br />
kuthiwa ngunyana kaNomboni. UNxele (Lefty) ukhulela kwikhaya<br />
elishishina ngobusela, uyise yinkuntsela eba amahashe, aze aye<br />
kuwathengisa phi phi phi. Naye ukhulela emaphandleni.<br />
Kwibalana elithi “Indoda yelaka” uMathayi uvela njengomntu<br />
olixhoba lamashwa; uphuncukana nenkosikazi, akhuthuzwe akufika<br />
edolophini, abhunyulwe nasembuthweni, abethwe, kodwa ubuya abe<br />
nethamsanqa. Kuphela komlinganiswa ekungenakuthiwa<br />
unobundlobongela elibawa lemali.<br />
UMntukanti kwibalana elithi “Tshona!” uzotywa naye njengendoda<br />
enemigudu neenzame. Ukhulela ezilalini, kodwa aboniswe<br />
njengomntu osebenzisa ingqondo yakhe ekuziphakamiseni.<br />
Unxanelwa imali, ade axolele ukuyenza ngondlela mnyama.<br />
UMadliwa kwibalana elithi “Ukuqina enyaleni” naye<br />
ungowasezilalini unxanelwe ubunkulu, ilifa likayise nonyana.<br />
Imigudu yakhe itsoliswa kanye kule minqweno de axolele nokubulala<br />
ukuze aphumelele.<br />
Kwakwiilali zaseNgqushwa kukho izikrelemnqa ezizimela ngendlela<br />
engummangaliso, nezithi zisebenzise nabantu abamsulwa<br />
njengesebe lenkawu ukufezekisa iminqweno yazo.<br />
3.4 ISISHWANKATHELO<br />
Le mixholo idakancwe ngentla apha ibonisa ukuba iphuhliswa<br />
ngumfaneleko wabalinganiswa abaphekwe ziimeko ngeemeko<br />
36
zobomi. Kufanelekile ke ngoko ukuba khe sibahle amahlongwana la<br />
kweli candelo lilandelayo. Oku kwenzela ukuqinisekisa ngendima<br />
yabo nomfaneleko wabo ekuvezeni lo mkhwa eluntwini.<br />
37
ICANDELO 4<br />
UKUYILWA KWABALINGANISWA ABENZA UBUNDLOBONGELA<br />
4.1 UBUGEBENGA<br />
Kwibali elithi “Umzila wokufa” apho sifumana umfana ogama<br />
linguLucky owathi wadubula uSamson noThabitha isithandwa sakhe.<br />
Wababulala ngokumasikizi ebangelwa ngumona.<br />
Siwisa (1973: 14) uthi:<br />
Wabatshovela phantsi waza wathi<br />
besadideke njalo wabagibisela<br />
ilophisi ezintlafunweni bobabini<br />
banabela ingca, ngoko nangoko.”<br />
Kwibali elithi “Sisonka sethu” sifumana indoda enguLefty. Lo<br />
mfana wayengazange abamamele abazali bakhe. Wakhetha<br />
iitshomi, wabhaca. Uthe esesithubeni wafumanisa ukuba umama<br />
wakhe uswelekile. Bayile nabahlobo beye kukhunga, kodwa<br />
bangena nje endlwini baze baphuma phandle babona imoto igcwele<br />
yimpahla. Baqhekeza bathabatha yonke into eyayilapho. Endleleni<br />
bagqebhelana ngezinto ezo waza uLefty wafuna ukufumana kakhulu<br />
kunabanye, kodwa zamjikela izihlobo zakhe zamhlaba wafa.<br />
Siwisa (1973: 26) uthi:<br />
“Iphepha-ndaba libike ukucholwa<br />
kwesidumbu sikaLefty, kufuphi<br />
38
namangcwaba sinamanxeba<br />
amaninzi emela emzimbeni.”<br />
Kwibali elithi “Namhla zigagene” sifumana utitshala “uLusizi”<br />
owayenceda ekhombisa umfo owayekhwele ehashini ebuzisa ngelali<br />
yaseMabhofolweni. Utitshala uLusizi waphuma phandle<br />
wayikhombisa le ndoda.<br />
Siwisa (1973: 91) uthi:<br />
“Usondele kufuphi utitshala<br />
eyikhombisa, ezama ukucacisa<br />
kuba kwakuse kumnyama. Ibe<br />
ngumzuzwana nje wahlatywa<br />
umkhosi, Iyho! Wandosela Nkosi!<br />
Kula mabalana sinikwa abalinganiswa abangathi bezelwe ngumfazi<br />
omnye. Bayafana ngokucinga nangokwenza. Uqala, baveza<br />
iinjongo neminqweno yabo bangabuzi mntwini ngezinto zobomi. Into<br />
abayenzayo bayayenza ke, ababuyi ngamva. Isizekabani saloo<br />
minqweno yabo singumona abathiwa fixi nguwo. Amaqalela alo<br />
mona awuchazwa ngumbhali, kodwa uyabonakala ukuba usuka<br />
kude, ebuntwaneni babo. Simnikwa ke umlinganiswa enguloo mntu<br />
okhula noku xakaxa lomona de afikelele ebudaleni. Ngethuba<br />
lokukhula kwalo mlinganiswa inzondo iyaphekwa de ivuthwe<br />
engqondweni yakhe. (Wright, 1991: 148-150). Laa mihlaba<br />
yoqhuqho, i-Id, i-Ego ne Supa-Ego ibonakala ngokusekuhleni<br />
kumlinganiswa ofana noLucky kwibalana elithi, “Umzila wokufa”.<br />
Oku kungqinwa ngumonde anawo wokulandela amaxhoba akhe<br />
39
ngemoto yakhe; uyawakhwelisa engulowo ukhangeleka enobubele<br />
ze ethubeni abajikele.<br />
Imeko kaLefty kwibalana elithi “Sisonka sethu” yona iqala<br />
imangalisa kwalapha ekuguqulweni kwegama lakhe, lithi<br />
belinguNxele wesiXhosa suka ngoku libe lelesiNgesi, uLefty. Loo<br />
nto iyodwa inika ummingi-mingi wengqondo yomntu egazinzanga.<br />
Owakhe umona ngowokulangazelela ubutyebi babanye abantu.<br />
Akakhethi mntu, akanalusini, ude aye kuba kowabo kubhujiwe.<br />
Kobu busela bakhe, ingqondo yakhe engamisanga imqhaqha de<br />
kongezeleke nokunganeli. Olu phawu lokunganeli nokurhala<br />
okugqithileyo limbangele ukuba amonele noogxa bakhe aba, kanye<br />
aba aphanga abantu nabo. Bayambonelela ke bona ngokuba<br />
bamgqithisa amafu.<br />
Kwibali elithi “Namhla zigagene”. Apha kweli bali sizotyelwe<br />
umlinganiswa ongutitshala uLusizi akavisisani nomfundisi. La<br />
madoda ancokolayo achaza indlela umfundisi amkwekwe ngayo<br />
utitshala nangemfundo yakhe enomsila ekrweca neenkwenkwezi.<br />
Umbhali uye wamzoba umfundisi njengomntu omonela utitshala,<br />
njengomntu ongamfuniyo. Kuyacaca ukuba lo mona usuka kude.<br />
Sifumana omnye utitshala othanda ukuya phaya kwamfundisi, yaye<br />
lo titshala uyasifuna esi sihlalo sikatitshala uLusizi. Umona<br />
nentiyano uye wavela xa umqhubi-hashe ebuzisa indlela kwatitshala<br />
uLusizi ngobusuku, wahlaba ivolovolo, lwalala phantsi ugodo.<br />
Abantu belali baye bayidibanisa nomfundisi le ntlekele, kuba kaloku<br />
nguye obebhidane notitshala, yaye nehashe ebelikhwelwe ngumenzi<br />
wobubi lifana nelikamfundisi. Wakhululwa yiminwe yakhe eyavela<br />
ePitoli engadibaniyo naleyo ifunyenwe kwitshefu. Kwaze<br />
kwafunyaniswa ukuba umfundisi akanatyala. Kwabanjwa uDlamini<br />
40
ngobundlobongela athe wabenza.<br />
ngumona osentliziyweni yomenzi.<br />
Konke oku kungabangelwa<br />
4.2 UMOTHUKO<br />
Kwibali elithi “Umvuzo wethemba” sifumana uMajali<br />
owayengumfazi kaMbulawa. UMajali yayimkhathaza indlela unyana<br />
wakhe aziphethe ngayo. UMajali wayenqwenela ukuba unyana<br />
wakhe afunde ukuze imfundo ibe lilifa kuye. Unyana wakhe<br />
uMateyisi waba yinto equqa ibuya entolongweni. Yamhlupha<br />
kakhulu uMajali loo nto.<br />
Siwisa (1973: 7) uthi:<br />
“Wavela wagula umama uMajali<br />
ngequbuliso awathi ugqirha<br />
libangwe lihlwili elixabe<br />
entliziyweni ngenxa yokukhathazeka.”<br />
Kwakhona kweli bali “Umvuzo wethemba” uMbulawa ongutata<br />
kaMateyisi, uye wasishiya ngokothuka, kuba uMateyisi<br />
noMqawuvuthwa baba imali yakhe awayeyifihlile phantsi kweziko,<br />
elalivutha lingayeki.<br />
Siwisa (1973: 9) uthi:<br />
“....., lwabonakala uthanda eziko,<br />
wandula wawohloka umgodi emva<br />
41
kwemini, watsho washiywa ziingqondo.<br />
Wayiphendula kakuhle yona imibuzo,<br />
kodwa lathi litshona ela loo mini zaye,<br />
seziphithizela izijoli zibikela abantu.”<br />
Kwibali elithi “Ukuqina enyaleni” sifumana uMadliwa owathi wenza<br />
iyelenqe lokuthi kubulawe umfazi wakhe ngenxa yokuba<br />
wayengazali makhwenkwe. Wacela uMagusha ukwenza obu bubi.<br />
Amapolisa aphanda aza amfikela uMagusha esitya emzini wakhe.<br />
Siwisa (1973: 83) uthi:<br />
“Ayifikela indoda yasemaQocweni<br />
isingathe isikotile somvubo. Yathi<br />
ngokothuka yathinta ibhekile yamasi<br />
eyayisecaleni layo. Ngokuzama<br />
ukuphakama yatyibilika emasini<br />
yaya kuthi thaca phantsi ngeempundu<br />
phezu kweso sikotile. Yakhasa<br />
ngamadolo yaya kuvuswa emnyango<br />
ngusajini ngempama eshushu,<br />
zaqhwitha izibane emehlweni.<br />
Kwakhona kweli bali “Ukuqina enyaleni”, sifumana uMagusha<br />
owathi wabulalwa nguZingisile unyana kaMadliwa. Lo nyana<br />
kaMadliwa ngowomfazi wesibini uNowayini. UMkhululi ongutata<br />
kuMadliwa waziva ezi ndaba.<br />
42
Siwisa (1973: 89) uthi:<br />
“Wothuka waphola uMkhululi<br />
akuluva olu daba eshiya umyolelo<br />
obhaliweyo ungqengqe kwi-ofisi<br />
kaStrachan eHamboko.”<br />
Kolu luhlu lwamabalana siboniswa abalinganiswa<br />
abanganxanelwanga gazi lamntu, kodwa bengababulali. Kaloku<br />
ikho nento yombulali ongasisandla elutshabeni. Aba babulali balolu<br />
hlobo kuthiwa banobungozi ngokuba abaqondakali, izinto nokwenza<br />
kwabo kufihlakele. Ngabo balinganiswa bafana nenyushu engceni.<br />
Balihlabanisela ixhoba bekude, loo nto bengalindelekanga.<br />
UMateyisi kwibalana elithi “Umvuzo wethemba” ngumzekelo omhle<br />
wombulali ohlekayo nokhangeleka eseluthandweni kumkakhe<br />
uMajali. Kodwa izenzo zakhe ezigwenxa ziphuma nodlolwazana<br />
ngokuba zisuba umphefumlo kanina ze kuthi kungekudala zithathe<br />
okayise uMbulawa ngenkqu. NoMadliwa kwibalana elithi “Ukuqina<br />
enyaleni” unesibindi esimnyama eside simqhushumbisele ukuba<br />
athenge uMagusha ukubulala umkakhe ongazali makhwenkwe.<br />
4.3 UBUSELA NOBUQHOPHOLOLO/AMAQHINGA<br />
Kwibali elithi “Umvuzo wethemba” sigagana noMateyisi<br />
noMqawuvuthwa, abathi baba imali kaMbulawa ongutata kuMateyisi.<br />
UMbulawa wayesisityebi esaziwayo. Imali yakhe yayigcwalisile<br />
nalapha emzini wakhe.<br />
43
Siwisa (1973: 8) uthi:<br />
“Bancedisana ukutsala isingxobo<br />
sofele esasisenkonkxeni, basibeka<br />
phantsi basiqhaqha bafumana<br />
isatyhwentywe semali emhlophe<br />
yodwa. Bazitsala zazine izingxobo,<br />
ezibini kuzo zinemali ebomvu.<br />
Bafikelela ngoku kwinkonkxa<br />
encinane, eyayipakishe izikhova<br />
zodwa.”<br />
Kwakhona kwibali elithi “Sisonka sethu”, sifumana uNxele notata<br />
wakhe. Babephila ngokuba amahashe bawathengise. Zazifika<br />
ngobusuku kuvukwe kusasa zingekho.<br />
Siwisa (1973: 18) uthi:<br />
“Wabona kumana kufika<br />
iindlandiya ngeendlandiya<br />
zeengcungela zeenkabi<br />
zamahashe ngobusuku, kuse<br />
sezingekho. Badubula iintsuku<br />
ezintlanu apho beziqaba ngamasi<br />
omhlontlo, phezu kweempuphu<br />
nasezikolweni bezijika umbala.”<br />
Kwakhona kweli bali elithi “Sisonka sethu”, sibona uNxele<br />
nabahlobo beqhekeza besiba kwizihlandlo ngezihlandlo. UNxele<br />
44
wakhulela ebuseleni, walishiya ikhaya lakhe ngenxa yokuziphatha<br />
kakubi.<br />
Siwisa (1973: 22) uthi:<br />
“Kwakuqhekezwa emaTshayineni<br />
kufunqulwe impahla kumakhulukhulu<br />
eerandi. Wayeqhekezelwe<br />
umfundisi waseWesile, kwamukulwa<br />
isefu eStadi, yemka yonke imali<br />
kaRhona eyayilapho kunye<br />
neebhotile eziliqela zewayini<br />
yomthendeleko.<br />
Siwisa (1973: 24) uthi:<br />
Lwaqala phantsi uqhekezo<br />
ezimotweni, edolophini naselokishini,<br />
emini nasebusuku.<br />
Laye lisanda ibali lomongikazi<br />
onxibe iimpahla ezimhlophe,<br />
ehamba nabafazi abaphuma<br />
ngokuhlwa emsebenzini. Phofu<br />
aduke umongikazi, kuvele<br />
amakhwenkwe abaleqe,<br />
axhwile imali zabo nezitya zabo<br />
zomxhesho. Waduka umongikazi<br />
kwavela eyomfazi ogqogqa izindlu<br />
zabasebenzi eWest Hill. Zalahleka<br />
kweso sithuba ke izipaji zabafazi<br />
45
ezifihle phantsi kwemiqamelo.”<br />
Kwakweli bali uGqira O’ Brien ushiye ibhokisi enobungozi emva<br />
kwesitulo kwimoto yakhe. Yaye yabiwa le bhokisi, waza wayalela<br />
ukuba umntu oyithathileyo aze angayivuli kuba inobungozi.<br />
Siwisa (1973: 24) uthi:<br />
UGqirha-lwazi Dr O’ Brien<br />
waseRhodes wayecebisa<br />
naliphi na isela eliqhekeze<br />
emotweni yakhe, laza leba<br />
ibhokisi etshixiweyo ukuba<br />
lilumkele ingozi ephakathi kuyo.”<br />
Kweli bali “Sisonka sethu” sinikwa uLefty ebuhlungu kuba esiva<br />
iindaba zokushiywa ngumama wakhe. Waye wahamba wagoduka<br />
ekhatshwa ngabahlobo bakhe. Bangena endlwini bababona bonke<br />
abantu ukuba bangaphakathi. Babona imoto imise phambi kwendlu<br />
baze bagqiba ekubeni bathathe yonke into eyayilapho kuloo moto.<br />
Siwisa (1973: 25) uthi:<br />
“Bawuqalisa umsebenzi wabo<br />
abawuqoshelisa ngophanyazo<br />
beyishiya i De Soto ikhamisile,<br />
kungekho nesipeliti ngaphakathi<br />
nangasemva. Babuyela ebuhlanti<br />
bona baza baqhuba iinkabi zeenkomo<br />
ezine neebhokhwe ezilishumi.”<br />
46
Kwakweli bali “Sisonka sethu” sidibana noMnumzana Vusani<br />
owayengu-somashishini, owagetyengwa ngabaqhekezi abathathu<br />
ebusuku xa wayebala imali yakhe ayenzileyo.<br />
Siwisa (1973: 26) uthi:<br />
“Zazigqume amehlo ngeekepusi,<br />
zitsale iiqhiya phezu kwempumlo.<br />
Zafika zamqhula ziboleka imali.<br />
Ezinye zazithaphulela kweso sitha<br />
zingxala ezipokothweni. Waqabuka<br />
selebethwa ngeempama. Wanga<br />
angavusa umnyele kodwa wathityazwa<br />
ngumlomo wevolovolo esifubeni<br />
sakhe. Kwabolekwa isitshixo<br />
semoto yakhe kwakuye.”<br />
Kwibali elithi, “Indoda yelaka”, kukho indoda egama linguMathayi.<br />
UMathayi waya eKapa esiya kufuna umsebenzi. Ekufikeni kwakhe<br />
eKapa uMathayi wamkelwa zizibebenga.<br />
Siwisa (1973: 28 & 29) uthi:<br />
Yangena yonke yaphelela<br />
ngaphakathi kwedyasi yakhe,<br />
.......... waphawula ukuba le<br />
nkewana iphuthaphutha le<br />
pokotho ingasemva ebhulukhweni,<br />
irhola imali seyivela kwezinye.<br />
47
Ngokothuka wayibeka phantsi<br />
ingxowa yakhe. Lo gama<br />
asabhutyabhutyana nayo,<br />
ezinye ezi zaxhiwula ingxowa<br />
le zabaleka nayo.”<br />
Kwakhona kweli bali “Indoda yelaka” sifumanisa uMathayi<br />
ethathelwa impahla yakhe yonke eKapa.<br />
Siwisa (1973: 30) uthi:<br />
“Wavuka apho seleshiyeke<br />
nehempe yodwa emzimbeni<br />
wakhe.”<br />
Kwakhona kweli bali “Indoda yelaka” uMathayi ufumana<br />
umsebenzi. Endleleni ebuya emsebenzini ngemini yokwamkela<br />
uthathelwa umvuzo wakhe wonke.<br />
Siwisa (1973: 31) uthi:<br />
Zayithabatha imvulophu<br />
enomvuzo wakhe angekayivuli<br />
nokuyivula. Zamguqula<br />
sezimpampatha kakade.<br />
Zathi zakufika apha<br />
emiphakathweni zayithi<br />
xhamfu ibhulukhwe<br />
Zayidibanisa neyangaphantsi<br />
zayisika ngemela yonke loo<br />
48
ndawo ibinemvulophu.”<br />
Kwakweli bali “Indoda yelaka”, uMathayi ugqiba ekubeni alishiye<br />
elaseKapa. Endleleni egodukayo uye wacela ukukhwela kwimoto<br />
ethwele iibhokisi zezidumbu. Watshona phezulu. Kwakunetha<br />
imvula, wagqiba ekubeni angene kwenye yezo bhokisi. Kwakhwela<br />
nabanye abantu apha ngemva kule lori. Aba bantu babephethe<br />
imali ezingxoweni. Yahamba ilori, phakathi endleleni, yavuleka enye<br />
yebhokisi, kuvakala ilizwi elibuza ukuba imvula injani na. Zange<br />
babuze behla ilori ihamba beshiya ezo ngxowa apho kulo lori.<br />
Siwisa: (1973: 37) uthi:<br />
“Wazikhuthuza zonke ezo ngxowa<br />
e loo mali engayibalanga<br />
wandula ukuzijula kude.”<br />
Kwibali elithi “Umgudu wokugqibela”, sinoMnumzana Hleza<br />
owayelungiselela umagqibelo wakhe uNongekhe. UNongekhe<br />
wayeza kuphehlelelwa. Utata uHleza waya edolophini esiya<br />
kulungiselela intombi yakhe. Endleleni ebuya edolophini,<br />
wahlangana nomfo onguReuben owathi wacela ukukhweliswa apha<br />
emotweni. UReuben wayezimele entolongweni. Wayesiya emfazini<br />
wakhe efuna ukumxelela apho imali yobusela ifihlwe khona.<br />
Siwisa (1973: 42) uthi:<br />
Wajikela ngemva kwayo wayiqubula<br />
ngengqindi ezintlafunweni, yaqingqa.<br />
Yathi isadidizela njalo wayibopha<br />
49
ngesikhafu sayo emlonyeni.<br />
Wayirhuqela ematyholweni waza<br />
wayibophelela, kwangeqhina layo<br />
wayishiya wangena zazilapho zamadoda angawaziyo,<br />
wayigxulusha ezimpokothweni<br />
yonk emotweni<br />
wayiqhuba.”<br />
Kwibali “Umgudu wokugqibela” sifumana uReuben efika emzini<br />
wakhe, wathatha imali wayinika inkosikazi yakhe uNolasu. UNolasu<br />
wayibeka imali kwindawo efihlakeleyo.<br />
Siwisa (1973: 45) uthi:<br />
“Ezinzulwini zobusuku bomGqibelo<br />
wankqonkqoza emzini wakhe,<br />
uReuben ethwele isikhaxa semali<br />
awayezimelele yona entolongweni.<br />
Wayinika uNolasu, awayithungela<br />
phakathi kwengca entungo.”<br />
“Waya kuhlala kwaninakazi, apho<br />
wayemana ephuma engena enxibe<br />
ikhola yabefundisi. Wayesaziwa<br />
njengomfundisi waseRhawutini<br />
owayehambele kwaninakazi.”<br />
Kwibali elithi “Tshona!” kukho uDlangamandla owayethutha abantu<br />
ebasa eKapa kodwa bephelela eBhayi. Wayebaqhatha ebafaka<br />
ematankini, xa bebuza athi kubo Tshona!<br />
50
Siwisa (1973: 54) uthi:<br />
“Linjani ukubalela ilanga apha<br />
eMosseli Bayi, bhuti wam<br />
Wabuza uMpinga ekrobe<br />
Efestileni yeveni.”<br />
“Yintoni na le uyibuzayo<br />
Ungumntu waphi KuseTinarha<br />
apha akukho Mossel Bay!”<br />
uphendule umfo wepetroli.<br />
“He! Mpinga! Uceba ntoni<br />
mfondini Ufuna ukundibambisa<br />
Benditheni kuni Tshona!!”<br />
Lo mxholo wobusela ukhangeleka ngokungathi awuphenjwa,<br />
ukhwezelwe zizikrelemnqa zoonqal’ intloko abaxhinele ukuphalaza<br />
okanye ukukhupha imiphefumlo engenatyala. Kanti ke bebonke,<br />
njengoko bedwelisiwe neziganeko zabo, bafunzele ekuzuzeni<br />
bengasebenzanga. bafana nabantu abangena entsimini bavune<br />
ngeli xa bengalimanga. Into ephambili engqondweni yabo yimali,<br />
abacingi nto ngomnini-mali. Ukuba kuya ngabo, loo mnini-mali<br />
ufanele ukususwa emhlabeni ukuba uxabe endleleni yabo. Imigudu<br />
abayenzayo ukufezekisa lo minqweno yabo izotywa ngumbhali<br />
njengaleyo iphumelelayo.<br />
Kwibali elithi “Sisonka sethu” sifumana umlinganiswa uNxele othi<br />
akhulele ebuseleni. Uyise uye wamfundisa olu biwo lwamahashe<br />
aze abuye nemali. Uye wandweba wahamba namahashe kodwa<br />
yona imali ingabakho. Wayenza izihlandlo ngezihlandlo, waze uyise<br />
51
wamohlwaya kanobom. Ubusela babalasela kuNxele. Wahamba<br />
waya eRhini wafika igama languLefty. Banaba ubusela eRhini<br />
nobundlobongela, bezithathela izipaji kodwa bengaphangelanga.<br />
UNxele wabona ephepheni ukuba unina akasekho. Wahamba<br />
wagoduka ehamba nezihlobo zakhe ooStone. Nalapho bafika baba<br />
yonke into abayifumana emotweni eyayiqhutywa nguninalume<br />
kaLefty. Ngentsasa elandelayo kwafunyanwa uLefty enamanxeba<br />
emela ehlatywe zitshomi zabo. Into oyifumana lula kunjalo<br />
nokuphuncukana nayo.<br />
Kwibali elithi, “Umvuzo wethemba” sigagana noMateyisi obalasele<br />
ngokunyoluka. UMateyisi ude wenza nemigudu kuba efuna ubutyebi<br />
bukayise angabubilelanga. Wenze imikhuba yokuzigulisa wada<br />
walifumana ithuba lokuba imali kayise uMbulawa. Ube wanayo<br />
nemigudu yokuya emaxhweleni efuna obu butyebi. Unina ude<br />
wasutywa kukufa, wothuka le mikhuba yenziwa ngunyana wakhe.<br />
UMateyisi wayetsibe nelitye likaPhungela, ngelixa kungumlindo<br />
kanina yena uzama amacebo wokomba umgodi wokuba afumane<br />
ubutyebi bukayise. Ufuna ukuvuna ngenkani kodwa khange alime.<br />
Uyise uyafumanisa ukuba ngenene ibiwe imali yakhe, nangalo elo<br />
xa, kusithiwa uyise uyafa wafika mva epholile sele wasishiyayo<br />
uMbulawa. Ekugqibeleni umvuzo yaba kukuvalelwa entolongweni.<br />
Kwibali elithi “Tshona!” sifumana umlinganiswa onguMntukanti into<br />
kaTolwana. Yona yathi yacinga icebo lokuphila. Yayiphila<br />
ngokuthutha abantu ibasa koBhayi, koMonti naseGcuwa. Lo mfo<br />
waye esanyukela ethutha neenkuni abuye namanzi evela nawo<br />
ngaseBhayi. UDlangamandla watshintsha imoto, ngeemoto. Wade<br />
ekugqibeleni wakrotyelwa kweli cebo lakhe. Zathinjwa zonke iimoto<br />
zakhe, nemali yakhe. Wahlupheka, wabhitya waphelela eMonti<br />
52
ethengisa ubisi lwasederi, ehamba ngeenyawo neenwele<br />
zingakanywa. Imali eza ngokukhawuleza, kuya khawuleza<br />
nokuphela kwayo.<br />
4.4 ISISHWANKATHELO<br />
Aba balinganiswa bayazibonakalisa ngokucacileyo iindima zabo kula<br />
mabalana. Iimpawu abanikwa zona ngumbhali zizona zibangela<br />
ukuba bangqineke njengabalinganiswa abaphilayo. Kuyancomeka<br />
kakhulu oku kuba kambe nomfundi ncwadi uye azifumanise<br />
encamathela kwibalana ngalinye. Umdla wam ke ngoku<br />
ngowokuveza imeko yamaxhoba ezenzo zaba balinganiswa. Oku<br />
ndiya kukuqwalasela kweli candelo lokugqibela lilandelayo.<br />
53
ICANDELO 5<br />
AMAXHOBA OBUNDLOBONGELA<br />
Ubundlobongela obuthi benziwe ngumntu buthi buchaphazele yena<br />
isiqu kunye nezalamane okanye usapho lwakhe. Obu bundlobongela<br />
butyhefa uluntu lonke lolo sapho, nabahlali babajonge njengabantu<br />
ababi nalapha ekuhlaleni. Nenzala yomntu owenza ubundlobongela<br />
ithi isuleleke ikhule phantsi kwesi simo singalunganga.<br />
Amakhaya ashiyeka engenabo abazali, amakhosikazi ashiyeke<br />
engabahlolokazi, abantwana bona bezinkedama. Abantwana<br />
abakhulela kula masikizi nabo benza njengoko abazali besenza,<br />
balandela futhi emkhondweni wabazali babo. Nalapha kule ncwadi<br />
ka- L. K. Siwisa “Izimanga zalomhlaba” kwenzeka izimanga<br />
zodwa. Abazali bafundisa abantwana ubusela, umntwana aphelele<br />
elisela uqobo ebona ukuba yeyona ndlela ilula yokuphila.<br />
Kwibali elithi “Sisonka sethu” sifumana uNxele owathi wakhuliswa<br />
ngobusela nguyise, besiba amahashe. UNxele wakhula esiba<br />
watsho wasiyeka nesikolo. Neziphumo zobusela nobuqhophololo<br />
ziba krakra. Imali eza lula isingisa entshabalalweni.<br />
Kwibali elithi, “Tshona!” sifumana uTolo owayeqhatha abantu esithi<br />
ubasa eKapa kanti uphelela eBhayi. Nakuwo amapolisa<br />
wayeqhwesha, kodwa iziphumo zaba zibi wabhanga wahamba<br />
ngeenyawo, zaphela tu iimoto, wathengisa ubisi kwiilokishi<br />
zaseMonti. NoReuben wazimela entolongweni efuna ukubonisa<br />
54
inkosikazi yakhe uNolasu imali apho ayifihle khona, kodwa waye<br />
wafunyanwa kwakhona, waphinda wabuyela entolongweni.<br />
Kwibali elithi “Namhla zigagene” sifumana utitshala uLusizi othe<br />
wafa kabuhlungu. Uye wahlaselwa ngumntu ongaziwayo,<br />
owayebuzisa ngendlela eya eMaBhofolweni. Ibe ngumzuzwana<br />
ephumile eyikhombisa wahlatywa umkhosi. Inkosikazi yakhe<br />
yakhala ibiza abantu. Kwaphandwa umbulali, waza umkhondo<br />
walatha kumfundisi. Kwafika esatya akathandiswa yena,<br />
wagxagxanyiswa esiwa evenini yamapolisa. Wakhathazeka umama<br />
umfundisi, waxweba, wabhitya, kwanqaba nabantu abamhambelayo<br />
apho emishini. Nomfundisi naye wabhitya wakhathazwa sisehlo<br />
atyholwa ngaso.<br />
Kweli bali “Ukuqina enyaleni” sidibana noMadliwa oyinkulu<br />
kaMkhululi, okhathazeke ngokumangalisayo ukuva ukuba uNojaji<br />
unkosikazi wakhe uphinde wamzalela intombazana. Wakhathazeka<br />
esithi ilifa lakhe liza kudliwa ngabaninawa bakhe. Uye wacinga<br />
icebo lokubulala uNojaji waze wamfunela ababulali. Wabulawa<br />
uNojaji waze uMadliwa wanenye inkosikazi eyathi yamzalela unyana<br />
onguZingisile. Babanjwa ooMagusha noMvandaba ngenxa<br />
yokubulala uNojaji. UMadliwa wahlala ngokonwaba nomfazi wakhe<br />
omtsha uNowayini. Lavuka lona ikakade wathukwa uNowayini<br />
ngesifombo anaso waza ke ngaloo ndlela wangcungcuthekiswa,<br />
nangemali encinci anayo eposini. Wakhetha ukumshiya uNowayini<br />
ngenxa yempatho-gadalala, wahlala uMadliwa nonyana wakhe<br />
uZingisile ongamameliyo. UZingisile wabona uphawu lukaMkhululi<br />
utatomkhulu wakhe kumatakane kaMagusha wacaphuka, wamhlaba<br />
ngebhozo esiphangweni wafa. Wothuka waphola uMkhululi akuziva<br />
ezo ndaba.<br />
55
Kwibali “Umvuzo wethemba” abazali bakaMateyisi yayibahlupha<br />
indlela unyana aziphethe ngayo. Wabahlupha abazali bakhe wade<br />
waya nasemaxhweleni efuna ubutyebi bukayise wakhe. Umama<br />
wakhe uMajali yamkhathaza, yamhlupha le nto, wada wayikhaba<br />
inqawa kukuva izinto ezenziwa ngunyana wakhe. UMateyisi zange<br />
aphele mandla, wathi namhla ngomlindo, wazama amacebo<br />
noMqawuvuthwa, baba imali kayise. Yamothusa uyise uMbulawa<br />
indlela imali yakhe ebiwe ngayo. Waqonda ukuba bonke ubutyebi<br />
bakhe buphelile. Wothuka washiywa ziingqondo wada waphuma<br />
umphefumlo kukothuka esi sehlo.<br />
Kweli bali “Umgudu wokugqibela” apha utitshala uHleza<br />
ulungiselela uphehlelelo lwegqibelo lakhe uNongekhe. Ubuya<br />
edolophini uvela kufuna izinto zetheko. Endleleni ebuyayo<br />
ukhwelisa uReuben emotweni yakhe. UReuben uye wamfaka<br />
inqindi wambophelela wamshiya apho. Kuhlwile ngaloo mini, wonke<br />
umntu ekhathazekile kuba utitshala akabuyanga. Kwasa kwayimini<br />
yeCawa, banxiba iimpahla zabo ezindala. Baya eCaweni<br />
bekhathazekile, kwaye utitshala yena akazange akwazi ukuya<br />
kuphehlelelo losana lwakhe, kuba kwakufuneka aye kunika ingxelo<br />
ngokuthe kwamehlela. Wakhathazeka umntwana nonina, kodwa<br />
kungekho cebo limbi, wonke umntu wayehlile ngoku emoyeni,<br />
kodwa kubulelwa nje ubomi bukatitshala uHleza. Unkosikazi<br />
katitshala uHleza, wanxiba impahla yakhe endala waza umntwana<br />
wamelwa nguyisekazi kuba utitshala yena wayexakekile engekho.<br />
Awona maxhoba apha ngamabhinqa kwakho, inkosikazi nosana.<br />
Ngethamsanqa akukho ufayo, kodwa impoxo abayifumanayo<br />
ayinganganto.<br />
56
ELOMQUKUMBELO<br />
Ubundlobongela ngumkhwa oxhaphake kakhulu kuluntu<br />
nasentlalweni yethu. Imihla ngemihla amaphepha-ndaba abalisa<br />
echaza ukunyuka kobundlobongela kwilizwe lethu. EMzantsi Afrika<br />
sinyukile isimo sobundlobongela okokoko kwathi kwapheliswa<br />
isigwebo sentambo. Abantu bayona bagwetywe kodwa emva<br />
kwethutyana umenzi wobubi umbona selephumile entolongweni.<br />
Enye into ebangela ubundlobongela bunyuke kakhulu, abantu<br />
bakuthi abaphangeli, bahlala ezilokishini becinga ububi bodwa kuba<br />
banesithukuthezi. URhulumente makacinge icebo, kuba abantwana<br />
bethu bazalise izitalato benezidanga. Imisebenzi ekhoyo ifuna<br />
umntu abe nawo amava anawo phambi kokuba afumane<br />
umsebenzi. Makubuye isigwebo sentambo kweli lizwe ukuze<br />
ubundlobongela bunciphe. Phantsi ngobundlobongela phantsi!<br />
Le ncwadi kaSiwisa isizobela ngobuchule konke oku kwenzekayo<br />
eluntwini. Iyafundisa kwaye icebisa kananjalo indlela yokuziphatha<br />
entlalweni. Udaba lwayo lungalulutho kubacwangcisi bezonontlalo<br />
kwanabo bezo<strong>mthetho</strong>. Koonontlalo, ngathi xa ndijongile<br />
bangahlangula lukhulu malunga nengqondo yaloo mntwana ofunzele<br />
kubundlobongela. Kanti ke kwabezo<strong>mthetho</strong>, ngathi bangakhe<br />
babone ngenye indlela imigaqo elandelwayo xa kubhengezwa naxa<br />
kusetyenziswa u<strong>mthetho</strong>. Yincwadi le yekamva elililo lomzi<br />
oNtsundu.<br />
57
INCWADI EZISETYENZISIWEYO<br />
1. Atkinson, R. L. Et al. 1983 Introduction to Psychology.<br />
New York: HBI inc.<br />
2. Collier, C. 1973 Colliers Encyclopedia Vol 16<br />
Crowell, Collier Education<br />
Corporationn.<br />
3. Egri, L. 1960. The art of dramatic writing.<br />
New York: Simon & Schuster.<br />
4. Fischer, A. et al. 1985 English/Xhosa Dictionary.<br />
Oxford University Press<br />
Southern Africa, Cape Town.<br />
5. Maduna, N. C 1999 Suffering of women in<br />
Xhosa Drama.<br />
Sub-dissertation.Vista<br />
University ,P.E<br />
6. Majola, N. A. 2003 Feminism: Gender Stereotype<br />
Vs Gender Equality. Vista<br />
University. Port Elizabeth.<br />
7. Mngxekeza, N.L.2004 A critical study of the same<br />
gender abuse in some isiXhosa<br />
novels. Vista University. Port<br />
Elizabeth.<br />
58
8. Mtuze, P. T. 1986 Siwisa Short Stories. A Critical<br />
Appraisal. University of South<br />
Africa.<br />
9. Siwisa, L.. K. 1973 Izimanga zalomhlaba.<br />
Via Afrika Limited<br />
National Book Printers Limited.<br />
10. Webster, R.1990 Studying Literary Theory: An<br />
Introduction. A division of<br />
Hadder & Soughton. London.<br />
New York.<br />
11 Wright, E.1984 Pyschoanalytic criticism.<br />
London:Methren<br />
59