ï»ï» ïº Ø§ïº³ï»¼Ù
ï»ï» ïº Ø§ïº³ï»¼Ù
ï»ï» ïº Ø§ïº³ï»¼Ù
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
قلب اسلام<br />
ارزشهايجاودانبرايبشريت<br />
نوشتة<br />
سيدحسيننصر<br />
ترجمة<br />
سيدمصطفيشهرآييني<br />
بازنگري<br />
شهرامپازوكي
Nasr, Seyyed Hossein<br />
نصر, حسين, Ç 1312<br />
قلب اسلام (ارزشهاي جاودان براي بشريت) نوشتة حسين نصر; ترجمة<br />
مصطفي شهرآييني; بازنگري شهرام پازوكي/ ÇÇ تهران: حقيقت, 1383/<br />
شانزده, 424 ص/<br />
40000 ريال : 964-7040-62-8 ISBN<br />
فهرستنويسي براساس اطلاعات فيپا/<br />
عنوان اصلي: The heart of Islam: enduring values for<br />
humanity, c2002.<br />
1/ اسلام ÇÇ جÇهاني بÇودن/ 2/ اسÇلام ÇÇ ذات و مÇاهيت/ 3/ تÇصوف/ الف/<br />
شهرآييني, مصطفي, مترجم/ ب/ پÇازوكي, شÇهرام, Ç 1335<br />
ج/عنوان/<br />
8 ق 56 ن . BP229 297.48<br />
, ويÇراسÇتار/<br />
83 Ç 23693 م<br />
1383<br />
كتابخانه مليايران<br />
قلب اسلام<br />
نوشته: سيد حسين نصر<br />
ترجمه: سيد مصطفي شهرآييني<br />
بازنگري: شهرام پازوكي<br />
طراح روي جلد: محمد سعيد نقاشيان<br />
ناشر: انتشارات حقيقت; تهران, خيابان گاندي, خيابان نهم,پلا ك 24<br />
صندوق پستي: تهران, 11365 Ç 3357<br />
تلفن: ; 8772529 فا كس: 8791652<br />
تلفن مركز پخش: 5633151<br />
چاپاو ل: 1383<br />
شمارگان: 3000 نسخه<br />
چاپ و صحافي: شركت چاپ خواجه<br />
قيمت: 4000 تومان<br />
شابك: - 8 62 - 7040 - 964<br />
ISBN: 964 - 7040 - 62 - 8
اين ترجمه را تقديم ميكنم به روح بلند پدر بزرگوارم<br />
سيدرضا شهرآييني<br />
همو كه دستان پينه بسته و چهرة آفتاب سوختهاش<br />
سرماية زندگي من است
چهار<br />
قلب اسلام
فهرست مطالب<br />
مقد مه مترجم//////////////////////////////////////////////////// يازده<br />
ديباچه///////////////////////////////////////////////////////////// 1<br />
فصل او ل<br />
خداي واحد, پيامبران متعدد/////////////////////////////////////////// 7<br />
خدايواحد///////////////////////////////////////////////////// 9<br />
آفرينشجهانوانسانها////////////////////////////////////////// 18<br />
تعد د وحيها, تعددپيامبران/////////////////////////////////////// 2ë<br />
قرآن////////////////////////////////////////////////////////// 3ê<br />
پيامبراسلام(ص)/////////////////////////////////////////////// ê0<br />
ديدگاهاسلامنسبتبهديگرادياندرتاريخ ///////////////////////// ëë<br />
مÆمنكيستوكافركيست////////////////////////////////////// ë9<br />
اسلاموكثرتگراييدينيمعاصر////////////////////////////////// ì2<br />
فصل دوم<br />
قلمرو اسلام: تسنن, تشيع, تصوف و برداشتهاي سنتگرا,/////////////// 7ë<br />
الگوهاياسلامي//////////////////////////////////////////////// 77
شش<br />
قلب اسلام<br />
عواملوحدتبخش///////////////////////////////////////////// 78<br />
خاستگاههاي تنوع: سلسله مراتب معنا و تفسير سنت////////////////// 80<br />
تسنن و تشيع و انشعاباتآنها///////////////////////////////////// 8ì<br />
فرقههايمذهبيدرجهاناسلام////////////////////////////////// 100<br />
10ë //////////////////////////////////////////// تنوععقليوكلامي <br />
مسألةدرستآييني(سنت)ودگرآييني(بدعت)/////////////////// 110<br />
مناطق فرهنگي در تمدناسلامي///////////////////////////////// 11ê<br />
برداشتهاي سنتگرا, تجددگراو"بنيادگرا"ازاسلاممعاصر/////////// 130<br />
فصل سوم<br />
شرايعالهيوقوانينانساني///////////////////////////////////////// 1ê7<br />
فلسفه فقه [اصول]دراسلام////////////////////////////////////// 1ê9<br />
منابعشريعتوروشفقهاسلامي //////////////////////////////// 1ëë<br />
مخاطبانشريعتكيانند//////////////////////////////////////// 1ì0<br />
دستهبندياعمالوارزشها////////////////////////////////////// 1ì1<br />
مفهومشريعت:عباداتومعاملات/////////////////////////////// 1ìë<br />
عبادات ////////////////////////////////////////////////////// 1ìì<br />
معاملات////////////////////////////////////////////////////// 179<br />
مجازاتهاوحدود/////////////////////////////////////////////// 190<br />
شرايعالهيوقوانينانساني////////////////////////////////////// 193<br />
شريعت,اخلاق,وادبديني//////////////////////////////////// 19ê<br />
فصل چهارم<br />
شناخت امتوجامعه////////////////////////////////////////////// 197
فهرست مطالب<br />
هفت<br />
مفهوم امت /////////////////////////////////////////////////// 199<br />
دارالاسلامودارالحرب//////////////////////////////////////// 20ê<br />
20ì اقليتهايمسلمان///////////////////////////////////////////// <br />
اقليتهايموجوددردارالاسلام /////////////////////////////////// 207<br />
جامعةاسلامي:آرمانحياتطيبهوعملبهآن///////////////////// 210<br />
ساختارجامعةاسلامي ////////////////////////////////////////// 21ê<br />
اسلاموبردهداري////////////////////////////////////////////// 22ê<br />
خانوادهدرجامعةاسلامي /////////////////////////////////////// 22ì<br />
مردوزنازمنظراسلام///////////////////////////////////////// 232<br />
زناندرخانوادهودراجتماع //////////////////////////////////// 23ê<br />
اسلامويكپارچگيجامعه/////////////////////////////////////// 2ê3<br />
فصل پنجم<br />
رحمتوعشق,صلحوزيبايي////////////////////////////////////// 2ê7<br />
2ê9 رحمت,وداد,سلام,وجمالهمچونصفاتالهي/////////////////// <br />
2ë0 رحمانيتورحمت///////////////////////////////////////////// <br />
2ëì وداد///////////////////////////////////////////////////////// <br />
صلح///////////////////////////////////////////////////////// 2ì3<br />
جمال(زيبايي)//////////////////////////////////////////////// 271<br />
جايگاهمعنويهنراسلامي////////////////////////////////////// 277<br />
احسان:زيباييتوأمبافضيلت,فضيلتيزيبا//////////////////////// 28ì<br />
فصل ششم<br />
عدالتالهيوعدالتانساني//////////////////////////////////////// 289
هشت<br />
قلب اسلام<br />
حس فطريعدلوعدالتخواهيدرانسان//////////////////////// 291<br />
عدلالهي///////////////////////////////////////////////////// 293<br />
ترازو(ميزان)///////////////////////////////////////////////// 29ì<br />
تعاليماسلامدربارةمعاد///////////////////////////////////////// 298<br />
عدالتدنيوي:ديدگاههايحضرتعلي(ع) /////////////////////// 303<br />
عدالتبشريوگونههايآن //////////////////////////////////// 308<br />
جهاد///////////////////////////////////////////////////////// 312<br />
شرايط مشروعي تجنگ//////////////////////////////////////// 323<br />
شهادت ////////////////////////////////////////////////////// 32ì<br />
برقراريعدالتوصلح///////////////////////////////////////// 330<br />
فصلهفتم<br />
مسÆوليتهايبشروحقوقاو////////////////////////////////////// 333<br />
انسانبودن /////////////////////////////////////////////////// 33ë<br />
مسÆوليتهايانسان/////////////////////////////////////////// 338<br />
حقوقبشر//////////////////////////////////////////////////// 3ê2<br />
خاتمه<br />
آزادي از دين در برابر آزاديدين//////////////////////////////// 3ë3<br />
وا كنشمسلمانانمعاصربهموضوعآزاديوحقوقبشر///////////// 3ë9<br />
وضعي تبشرونقشاسلام ////////////////////////////////////// 3ì3<br />
سرشتاخلاقيومعنويزندگيانساندرشرقوغرب///////////////// 371<br />
كتابشناسي ///////////////////////////////////////////////////// 383<br />
نمايهها ////////////////////////////////////////////////////////// 389
فهرست مطالب<br />
نه<br />
فهرست آيات //////////////////////////////////////////////////// ê17<br />
فهرست احاديث ////////////////////////////////////////////////// ê23
ده<br />
قلب اسلام
مقد مه مترجم<br />
ا كنونحدودنÔهس ده از زماني كه پاپ اوربان دوم فرمان جنگهاي صليبي را<br />
صادر كرد ميگذرد/ از آن زمان تا كنون دين مبين اسلام درمعرض انواع تهمتها<br />
و سو¾تفسيرها واقع شده كه رايجترين آنها ايÇن است كÇه اسÇلام ديÇن جÇنگ و<br />
خشونت و عاري از هرگونه ابعاد معنوي وقÇلبي است/ پس از حÇوادث خÇونين<br />
يازده سپتامبر 2001, اينگونه تلقيها نزد كساني كه آشنايي جد يبا اسلام نداشتند<br />
به اوج خود رسيد بهنحوي كه دهها كتاب به زبانهاي مختلف بر ضد اسلام چاپ<br />
شد كه بيشتر آنها چنين چهرة زشتي را از اسلام به غيرمسلمانان ÇÇ خصوصH غربي<br />
ÇÇ مينماياند و آنچه مظلوم ماند تبيين تعاليم اصيل اسلام حقيقي بÇود/ لذا چÇاپ<br />
كتابهايي در معرفي اسلام راستين ضروري مينمود/<br />
قلباسلام را استاد دكتر سيدحسين نصر پس از حوادث يازده سÇپتامبر در<br />
برآوردن همين نياز و در دفاع از اسلام حقيقي نوشته است/ در اين كتاب بهزباني<br />
ساده و در عينحال بهبياني پخته, آنگونه كه مخاطب غيرمتخص ص نÇيز بÇتوانÇد<br />
استفاده كند, شÆون مختلف اعتقادات و تعاليم اسلام از مبحث توحيد تا حق الناس<br />
و حق االله نخست معرفي و سپس حقيقتشان بÇيان گÇرديده و در مÇواردي نÇيز بÇه<br />
شبهات رايج در غرب دربارة آنها پاسخ داده شده است/
دوازده<br />
قلب اسلام<br />
دكتر نصر در اين كتاب نشان ميدهد كه چگونه تفسيرهايي ازقبيل تفسير<br />
موسوم به "بنيادگرايي" از اسلام نسبتي با حقيقت آن ندارد/ وي در پايان كتاب به<br />
اين نتيجه ميرسد كهقلب اسلام يا حقيقت آن, اسلامقلبي است/ اسلامي عارفانه<br />
كه محجوب مانده است/ اصوÁ به نظر ايشان,قلب همة اديان, دينقلبي استو در<br />
اين مقام است كه همة اديان با يكديگر متحد ميشوند/<br />
درست است كهقلباسلام در اصل براي مخاطب خارجي نوشته شده است<br />
ولي رواني بيان در شرح تعاليم اسلام و اسÇتحكام دلايÇل وي در دفÇاع از اسÇلام<br />
بهويژه باتوج ه به اوضاع فكري حا كم در غرب, موجب ميشود كه هر خواننده<br />
فارسي دردمند و علاقهمند به اسلام نيز شاÄق خواندن آن گردد و نكات مفيدي را<br />
در آن بيابد/ از اينرو به پيشنهاد و معرفي جناب آقاي دكتر پازوكي و زير نÇظر<br />
خودايشان,باكسباجازهازمÆلف محترم, ترجمة اين كتاب را در مردادماه سال<br />
82 آغاز كردم و سپاس بيكران خداوند مهربان را كه به ياري او, ترجمه آن را پس<br />
از يك سال كار پيوسته در ارديبهشتماه سال 83 به پايان رساندم/<br />
اين كار نخست آسان مينمود اما با شروع ترجمه, رفته رفÇته دشÇواري آن<br />
آشكار گرديد/ بيشتر اشكالات در برابÇرگزيني فÇارسي بÇراي واژگÇاني بÇود كÇه<br />
نويسندة فاضل كتاب در مقابل اسما¾ و صفات الهي, تعابيرقرآني, و اصطلاحات<br />
صوفيه آورده و معادل فارسي و عربي آنها را ذ كر نكرده است; چرا كه تقريبH در<br />
بيشتر اين موارد اتفاقنظر چنداني در كار نيست و در منابع گونا گون, برابرهاي<br />
گونا گوني را براي هر اصطلاح آوردهاند/ 1<br />
1/ يكياز منابعاصلي ترجمه دراينباره, كتاب فرهنگ اصطلاحات عرفان اسÇلامي (دو مجلد فارسي به<br />
انگليسي وانگليسي به فارسي, تهيه شده به دست گروهي از پژوهشگران, ويÇراسÇتة سÇيدمحمود<br />
موسوي, از انتشارات دفتر پژوهش و نشر سهروردي) بود كه خود دكتر نصر نيز بر آن مÇقد مهاي<br />
نگاشته و عليالقاعده مورد تأييدشاناست/
مقد مه مترجم<br />
سيزده<br />
دربارة نقلقول از قرآن و كتاب مقدس, نويسندة محترم به سه گÇونه عÇمل<br />
كرده است: Ç 1 نقلقول مستقيم درون گيومه و آوردن نشاني آن; Ç 2 نقلقÇول<br />
مستقيم درون گيومه بيذ كر نشاني; Ç 3 نقل به مضمون آياتي از قÇرآن و كÇتاب<br />
مقدس/ باتوج ه به اينكه ميخواستم نشÇاني تÇمام نÇقلقولها ÇÇ و دربÇارة آيÇات<br />
قرآني, اصل عربي آنÇها ÇÇ را در پÇانويس بÇياورم در مÇوارد او ل و دوم, اشكÇال<br />
چنداني در كار نبود/ 1 ولي اصل دشواري كار در مورد سوم بود كه پيدا كردن اصل<br />
آيات و نشاني آنها درقرآن يا كتاب مقدس كاري بس دشوار بود/ بنده بهانÇدازة<br />
توانم در اين كار كوشيدم و پرسوجوي بسÇيار كÇردم و در بسÇياري مÇوارد هÇم<br />
كامياب بودم اما با اين همه چند مورد اندكي بود كه نتوانستم اصل آنها را بيابم/<br />
دربارة احاديث نبوي كار از اين هم دشوارتر بÇود; چÇرا كÇه نÇويسنده هÇيچ<br />
نشانياي براي آنها در كتاب نياورده است/ چنانكه ميدانيم ميان شيعه و سنيو<br />
حتي ميان خود بزرگان تشيع و نيز بزرگان تسنن دربارة صحت انتساب احاديث و<br />
اينكه كدامقراÄت از آنها درستتر است, اختلافنظر فراواني در كار است كه اين<br />
مسأله خود بر دشواري كار ميافزود/ لذا مد ت زيادي صرف جسÇتجو در مÇنابع<br />
حديث و نرمافزارهاي مربوط به حديث كردم تا اينكه در بيشتر موارد توانستم به<br />
اصل احاديث يا احاديثي نزديك به آنها دست يابم و در مواردي اندك نيز ايÇن<br />
كوشش بينتيجه ماند كه در پانويس به آن اشاره كردهام/<br />
از ديگر دشواريهاي ترجمة اين كتاب اشعاري است كه از مÇولوي, رابÇعه<br />
عدويه, ابراهيم بن عذرا, شيخ محمود شبستري, حافظ و در يك مورد هم شعري<br />
صوفيانه بدون اشاره بهنام شاعر, بيهيچ نشاني آمده است/ من در اين زمينه نيز ÇÇ<br />
1/ در ترجمة فارسي آيات قرآني بيشتراز ترجÇمة قÇرآن آقÇاي بÇها¾الد يÇن خÇرمشاهي (انÇتشارات<br />
نيلوفروجام,چاپاو ل, تهران, 137ë) استفاده كردهام/
چهارده<br />
قلب اسلام<br />
البته به كمك دكتر پازوكي ÇÇوقت بسياري را صرف يافتن اصل اشعار كردم كه در<br />
موارد بسياري بهنتيجه رسيدم و در چند مورد هم كار بينتيجه ماند/<br />
گفتني است كه همة پانويسهاي ترجمة كنوني (جز يك مورد) از مترجم<br />
است/ اصل انگليسي كتاب پانويس ندارد و تنها در پايان كتاب بÇراي هÇر فÇصل<br />
اندك مواردي بهصورت پينوشت آمده كه آن هم تنها براي خوانÇندة انگÇليسي<br />
مفيد است كه جز همان يك مورد كه نقلقول مستقيم از كتاب تيتوس بوركهارت<br />
بود و بهصورت پانويس در همان صفحه تÇرجÇمه (ص 230) آمÇده است بÇقيه,<br />
ارجاعاتي به منابع انگليسي است كه نويسنده در ترجمة آيات قرآنواحاديثو<br />
اشعار از آنها بهره برده است/ توضيحاتي دربارة اين ارجاعات در زير ميآيد:<br />
ايشان در ترجمة بعضي از آياتقرآن از ترجمه معروف محمد مÇارمادوك<br />
پيكتال 1 زير عنوان The Meaning of the Glorious Quran و در ترجمة بعضي<br />
ديگر از آيات و نيز احاديث نبوي از كتاب مارتين لينگز با مشخصات زير بهره<br />
جسته است:<br />
Muhammad: His Life Based on the Earliest Sources (Cambridge, UK:<br />
Islamic Texts Studies, 1991).<br />
ترجمة انگليسي اشعار ابراهÇيم بÇن عÇذرا, شÇاعر يÇهودي, را از كÇتاب بÇي/<br />
لويس 2 با مشخصات:<br />
Music of a Distant Drum (Princton, NJ: Princton University Press,<br />
2001).<br />
و ترجمة انگليسي اشعار رابعه عدويه را از كتاب خانم آنماري شيمل با مشخصات:<br />
1. Muhammad Marmaduke Pickthall<br />
2. B. Lewis
مقد مه مترجم<br />
پانزده<br />
As Through a Veil (New York: Columbia University Press, 1982)<br />
و ترجمة انگليسي نامة حضرت علي به مالك اشتر را از كتاب ويليام چيتيك<br />
با مشخصات:<br />
AShi , ite Anthology (State University of New York Press, 1981)<br />
آورده است كه چون در اين موارد از كتابهاي ياد شÇده, نÇقلقÇول مسÇتقيمي<br />
صورت نگرفته بود آنها را در پانويس نياوردم/<br />
بيگمان ترجمة كتاب كاستيهايي دارد كه از همة خوانندگان فرهيخته كتاب<br />
فروتنانه ميخواهم بنده را از رهنمودها و پيشنهادهاي خويش بيبهره نگذارند/<br />
در اينجا بايسته است مراتب سپاس پا كدلانة خويش را از جناب آقاي دكتر<br />
شهرام پازوكي كه حق استادي بر گردن بنده دارند, اظهار كÇنم/ ايشÇان بÇا وجÇود<br />
مشغلة بسيار, پذيرفتند كه ترجمة دست و پا شكستة بنده را سطر به سطر و واژه به<br />
واژه صبورانه مطالعه كنند و آن را حتيالامكان از هرچه كاستي بزدايند كÇه البÇته<br />
ارزش ترجمه را دوچندان كرد/ بهراستي كه بيپايمردي ايشان اين كار هرگز بÇه<br />
سرانجام نميرسيد/<br />
همچنين بايد زحمات همسر مهربانم, سركار خانم فرشته كوشكي, را سپاس<br />
بگذارم كه در تمام مد ت ترجمة اين كتاب, مهربانانه در كنارم بÇود و از آنÇچه در<br />
پيشرفت كار از دستش برميآمد, كوتاهي نميكرد/<br />
از همة دوستان بزرگوار از جمله آقايان سÇعيد عÇدالت نÇژاد, رضÇا گÇندمي<br />
نصرآبادي, امداد توران, ابوالفضل حقيريقزويني, فرهاد طاهري, نادر اميري,<br />
احمد مظاهري, رضاقÇرباني, عÇليرضا شÇاهنظري و دوسÇتان دستانÇدر كÇار در<br />
كتابخانه مركز بينالمللي گفتگوي تمد نها ÇÇ بهويژه سركار خانم ضرابي, مÇدير<br />
كتابخانه و سركار خانم خاني ÇÇ و نيز سركار خانم زادبوستاني در چاپخانه خواجه
شانزده<br />
قلب اسلام<br />
كه زحمت حروفچيني و وارد كردن اصلاحات فراوان اين كار را برعهده داشتند,<br />
صميمانه سپاسگزاري ميكنم/<br />
من االله التوفيق<br />
سي د مصطفي شهرآييني<br />
يكم شهريور سال هزار و سيصد و هشتاد و سه
ديباچه<br />
در چند دهة اخير تÇوج ه روزافÇزوني را در غÇرب نسÇبت بÇه اسÇلام شÇاهد<br />
بودهايم; توج هي كه هر رويداد جهانشمول مرتبط با نام اسلام, از جÇنگ داخÇلي<br />
لبنان گرفته تا انقلاب سال 1979 ايران و تا ظهور حركتهاي اسÇلامي در مÇيان<br />
مردمفلسطين,سببتشديدآنشدهاست/<br />
اينك اين توج ه نوخاسته, از زمان حوادث فجيع يازده سپتامبر سال 2001, تا<br />
سطوح بيسابقهاي ارتقا يافته است/ جهانيان, بهويژه در آمريكا, تشنة اطلاعاتي<br />
دربارة اسلام هستند, اما معموÁ اطلاعات سالمي در اينباره در دسترس نÇيست/<br />
درحقيقت, سيلي از "معلومات" همة رسانهها, از كتاب گرفته تا نشريات, راديو و<br />
تلويزيون را فرا گرفته است; معلوماتي كه بيشتر برپاية جهل, اطلاعات نادرست 1<br />
و حتي ساختگي 2 است/ اين سيل معلومات نهتنها فهم درسÇتي از اسÇلام فÇراهÇم<br />
نياورده بلكه بارهاو بارها غربيان را دچار بزرگترين زيانها كرده است تا بتواند به<br />
اهداف خاص سياسي و ايدÄولوژيك خود برسد/<br />
البته تحريف موضوعات اسلامي در غرب, تازگي ندارد; اين امر, تاريخچة<br />
1. misinformation<br />
2. disinformation
2 قلب اسلام<br />
هزار سالهاي دارد كه بÇه زنÇدگينامههاي شÇرمآوري از پÇيامبر اسÇلام(ص) بÇاز<br />
ميگردد كهعمدتH در سدههاي دهمو يازدهم, به زبانهاي لاتين, فرانسهو آلماني<br />
نوشته شده است/ با اين همه, توصيف او ليه از اسلام كه آن را بدعتي در مسيحيت<br />
ميداند, باز هم نشانگر احترامي عقلي به انديشة و تمد ن اسلامي است/ در طÇول<br />
دورة نوزايي , 1 شخصيتهايي چون پترارك 2 حتي همين حرمت را نيز شكستند<br />
و آشكارا به تحقير اسلام پرداختند/ در طول سدههاي هÇيجده و نÇوزده, پÇارهاي<br />
شخصيتها چون ولتر 3 كوشيدند كه از ابÇعاد گÇونا گÇون اسÇلام بÇراي حÇمله بÇه<br />
مسيحيت استفاده كنند در همين حال شخصيتهاي انگشتشماري مانند گوته 4 و<br />
امرسان , 5 با عشق و احترام فراواني به تعاليم اسلامي مينگريستند/ در ايÇن مÇيان<br />
روشهاي تحقيقاتي جديد مبتني بر عقلگرايي , 6 تÇاريخگرايÇي 7 و شكÇا كÇيت 8<br />
رفتهرفته بهنام شرقشناسي, در مطالعة اسلام به كار گرفته شد; روشهايي كه از دل<br />
عصر به اصطلاح روشنگري ) 9 كه درحقيقت عصر تاريكي روح و خاموشي عقل<br />
بود) سÇر بÇرميآوردند/ بÇيشتر ايÇن مسÇتشرقان, حÇتي آنگÇاه كÇه از نÇيروهاي<br />
استعماري نيز برخÇوردار بÇودند, بÇا ايÇن بÇاور خÇودخواهÇانه بÇه مÇطالعة اسÇلام<br />
ميپرداختند كه آنها روش علمي بيكم و كاستي دارند كه بهطور كلي بر همة اديان<br />
قابلاطلاقاست/آخرينچيزجالبتوج ه براي اين محققان, ديدگاه مسلمانان,<br />
1. renaissance<br />
2. Petrarch<br />
3. Voltaire<br />
4. Gothe<br />
5. Emerson<br />
6. rationalism<br />
7. historicism<br />
8. skeptical<br />
9. age of Enlightenment
ديباچه 3<br />
هندوها, يا بوداÄيان, دربارة دينشان و چگونگي تجربة آنان از جهان ديني خود<br />
بود/ البته استثناهايي نيز وجود داشت اما استثنا جز به اثباتقاعده كمك نميكند/<br />
در آغاز و انجام مطالعات مستشرقان دربارة اسلام, اين پيشفرض نا گفته نهفته<br />
بود كه اسلام نه يك وحي بلكه تنها, پديدهاي است كه عÇاملي انسÇاني, آن را در<br />
موقعيت تاريخي خاص ي بهوجود آورده است/ در ميان ايÇن گÇروه هÇمسÔ رايÇان,<br />
صداي كساني نÇظير لويÇي مÇاسينيون, اچ/ اي/ آر/ گÇيب 1 ,وهÇانري كÇÔربن 2 ,و<br />
بهدنبال آنها نسلي جديدتر از محققان همدلشان چون آنماري شيمل , 3 بهراسÇتي<br />
انگشتشمار است/<br />
مد تي سپري شد تا اينكه در نيمة دوم سدة بيستم مسلمانزادگÇاني آشÇنا بÇه<br />
زبانهاي غربي و روشهاي پژوهش علمي, براي تبيين سنت [فكري اسÇلامي]<br />
براي مخاطبان غربي به شيوهاي متقن شروع به نوشتن آثار عميقي دربارة اسلام<br />
كردند/ پارهايچهرههاو محققان معنويو عقلي غربنيز كه از توانايي رسوخ در<br />
جهان معنوي اسلام برخوردار بودند تÇا جÇايي كÇه مÇيتوانسÇتند از درون سÇنت<br />
اسلامي سخن بگويند و بنويسند, همدوش متفكران مسلمان در اين رسالت سهيم<br />
شدند/ درنتيجة كوششهاي اين دو گروه, چندين كتاب اصيل و پÔ رمحتوا دربÇارة<br />
ابعاد گونا گون اسلام, به زبان انگليسيو ديگر زبانهاي اروپايي منتشر گرديد/ در<br />
مقايسه با دورههاي جلوتر, دستكم همين آثار در دسترس بودند اما صداي آنها<br />
در ميان آواز مخالف كساني كه از موضع منازعات 4 خواه مسيحي يا يهودي و يا<br />
1. H. A. R. Gibb<br />
2. Henry Corbin<br />
3. Annemarie Schimmel<br />
4. polemicism
4 قلب اسلام<br />
لاادريگري سكولار , 1 به نفي اسلام ميپرداختند, خفه مÇيشد/ درحÇقيقت هÇيچ<br />
ديني در غرب, بهاندازة اسلام, مورد هجوم فكري مخالفانقرار نگرفته است و از<br />
اين لحاظ اصÂ نميتوان اسلام را با آيين تاÄو , 2 كنفوسيوس , 3 هÇندو , 4 يÇا آيÇين<br />
بودا 5 مقايسه كرد/<br />
از زمان فاجعه يازده سپتامبر و توج ه روزافزون به اسلام, اين آواز مخالف,<br />
بلندتر گشته است و اراÄة تبييني تازه از تعاليم اصيل اسلام, در پÇرتو چÇالشهاي<br />
موجود در وضعيت امروزه بايسته است/ كتاب حاضر, كوششي فروتنانه, در اين<br />
مسير است/ انتشارات هارپر س نفرانسيسكو 6 نگارش اين كتاب را سÇفارش داده<br />
است و هدف آشكار از نگارش آن, تبيين پارهاي ابعاد اصلي اسلام و موضوعات<br />
بسيار مطرحتر دربارة آن, به شيوهاي است كه هم مقبول تفكر غالب بÇر جÇهان<br />
اسلام بودهو هم براي عامة غربيان مفهوم باشد/ در اين كتاب در پي آنيم كه به همة<br />
غربياني كه ÇÇ بهجاي اعتماد بر تصاوير مخدوش از اسلام كه اغلب به آنها عرضه<br />
ميشود ÇÇ صادقانه خواهان فهم اسلام راستينو نسبت آن با غرب هستند, خدمتي<br />
كرده باشيم/ نا گفته پيداست كه در كتابي با اين حÇجم, پÇرداخÇتن بÇه هÇمة ايÇن<br />
موضوعات, كاري ناشدني است, اما من كوشيدهام تا با گشودن فضايي مÇعنوي و<br />
عقلي براي تحققفهميمتقابل,دستكمبهاهم اين مطالب بپردازم/ همچنين بÇه<br />
اصولي اشاره كردهام كه مسلمانان و غربيان, به ياري آنها ميتوانند با يكديگر در<br />
صلح و همدلي روزگار را بهسر برند و دست در دست يكديگر, در برابر آنهايي كه<br />
1. secular agnosticism<br />
2. Taoism<br />
3. Confucianism<br />
4. Hinduism<br />
5. Buddhism<br />
6. Harper San Francisco
ديباچه 5<br />
ÇÇ خواه مسلمان و خواه غربي ÇÇ در پي بÇرافÇروختن آتش كÇينه و طÇرح جÇنگ<br />
تمد نها و ملل هستند, به مخالفت برخيزند/<br />
مايلم در اينجا مÇراتب سÇپاس خÇويش را نسÇبت بÇه اسÇتفان هÇانسلمان 1 از<br />
انتشارات هارپر سنفرانسيسكو بهخاطر پÇيشنهادهاي فÇراوانش دربÇارة كÇتاب,<br />
كاتريناÔبراين 2 بهخاطر كمكهايش در آمادهسازي دسÇتنوشته بÇراي چÇاپ, و<br />
جوزف لومبارد 3 بهخاطر نÇمونهخوانÇي آن اظÇهار كÇنم/ بÇاشد كÇه ايÇن كÇوشش<br />
فروتنانه, گام كوچكي در راه فراهÇم آوردن فÇهمي بÇهتر در مÇيان هÇمة آنÇهايي<br />
بهشمار آيد كه چه در غرب و چه در جهان اسلام, نيتشان خير است/<br />
بتسدا , 4 مريلند 5<br />
مارس 2002<br />
ذوالحج 1ê23 ¹ هجري قمري<br />
1. Stephen Hanselman<br />
2. Katherine O'Brien<br />
3. Joseph Lumbard<br />
4. Bethesda<br />
5. Maryland
فصل اول<br />
خدايواحد,پيامبرانمتعدد<br />
وحدت حقيقتوكثرت وحيها<br />
ب سÖ م اللهI Iلر َّ حÖم×ن Iلر َّ حي â م<br />
قÔلÖ هÔوIاللهÔ أحدÔ االلهÔ الص َّمدÔ لم Ö يلدÖ و لم Ö يÔولدÖ و لم Ö يكÔنل Ôه<br />
كÔفÔوGأ حدÔ 1<br />
1/(112 . ê 1) Ç /
خداي واحد<br />
حقيقت خداوند درقلب اسلام جاي دارد; خداي واحد , 1 مطلق , 2 نامتناهي , 3<br />
رحم×ن 4 و رحيم , 5 يگانهاي كه هم متعالي 6 است و هم دروني , 7 و برتر از آني است<br />
كه بهتصور يا تخيل ما درآيد و با اين همه, بÇه شÇهادت قÇرآن ÇÇ كÇتاب مÇقد س<br />
مسلمانان ÇÇ از رگ گردن به ما نزديكتر است / 8 خداي واحد ÇÇ كه در اسلام بÇهنام<br />
عربي "االله" معروف است ÇÇ حقيقت مركزي همة فرقهها و مذاهب اسلامي است و<br />
(اينواژهرابراي اسم"ا ح د " نيز آوردهاند/)<br />
(براياسمدربيشترمنابعازواژههاي Compassionate, the<br />
1. the One<br />
2. the Absolute<br />
3. the Infinite<br />
4. the Infinitely Good<br />
the All-Compassionate,<br />
the Infinitely-Merciful, the Merciful, the All-Merciful, the All-Good,<br />
the Clement استفاده كردهاند/)<br />
5. the All-Merciful<br />
the Merciful, the Compassionate,<br />
Mercy-Giving, the Most Meciful استفاده كردهاند/)<br />
6. transcendent<br />
7. immanent<br />
(براي اسÇم در بÇيشتر مÇنابع از واژههÇاي the<br />
>/ يد ر IلÖو ل Ö حب منÖ ليه ب اء Ô أقÖر نÔ
10 قلب اسلام<br />
شهادت به اينتوحيد , 1 محوري است كÇه هÇر آنÇچه مÇربوط بÇه اسÇلام است در<br />
پيرامون آن معنا مييابد/ االله وراي هرگونه دوگانگي و وابستگي است; او بيرون از<br />
تفاوتمذكرو مÆنث بودن است و صفاتي كه وجوه ممي زة موجودات اين جهان از<br />
يكديگر است, در او راه ندارد/ در عÇين حÇال, مÇبدأ و "او ل" هسÇتي و اوصÇاف<br />
كيهاني و انساني است و نيز منتها و "آخ ر" همهچيز, اوست/<br />
شهادت به توحيد در دل ايمان اسلامي جاي دارد و عبارت لا اله الا االله 2 كه<br />
تجليگاه توحيد است, يكي از دو شهادتي است كÇه هÇركسي بÇا اقÇرار بÇه آنÇها,<br />
مسلمان ميشود; دومين شÇهادت, عÇبارت مÇحم دÕ رسÇولÔ االله 3 است/ مسÇلمانان<br />
توحيد را نهتنها كانون دين اسلام بلكه كانون هر دين راستين ديگري مÇيدانÇند/<br />
توحيد, پذيرش دوبارة همان وحÇي خÇداونÇد بÇر پÇيامبران بÇنياسÇراÇÄيل 4 و بÇر<br />
مسيح(ع) ÇÇ كه مسلمانان, آنان را نيز پيامبران خÇويش مÇيدانÇند ÇÇ است; يÇعني<br />
وحي اين حقيقت كه , 5 كه بهمنزلة تأييد دوبارهاي بر همان<br />
حقيقت جاوداني است كه در آيين كاتوليك بهصورت 6 آمدهاست/ونيزدر قرآن ميخوانيم
خدايواحد 11<br />
شخصيتهاي محترمي در يهوديت و مسيحيت هستند, ايشان را چÇون حÇقايقي<br />
زنده در عالم اسلام تجربه ميكنم و همچنين بهخوبي ميدانم كه خدايي كه آنها از<br />
او سخن ميگويند جز همان خداي يگانه نيست/<br />
خداي يگانه يا همان االله, نه مذكر است نه مÆنث/ اما در تعاليم باطني اسلام,<br />
ذات او را بيشتر بهشكل مÆنث ميآورند و از او به عنوان "محبوب" 1 ياد ميكنند<br />
درحالي كه وجه 2 االله را كه نسبت به جهان در مقام خالقÖ 3 و رز اق 4 است بهصورت<br />
مذكر مورد خطابقرار دادهاند/ مذكر و مÆنث, هر دو آفريدة اويندو ريشة آنها را<br />
بايد در ذات الهي جÔ ست; ذاتي كه از اين دو, متعالي است/ گذشته از اين, صفات<br />
خداوند كه آفرينش, يكسره تجليگاه آنهاست, به يك اندازه از ماهيتي مÆنثو<br />
مذكر برخوردارند و فهم سنتياسلامازالوهيت, چنانكه برخي مÇيپندارنÇد, بÇه<br />
هيچ روي, محدود به تصويري كامÂ پدرسالارانه نيست/<br />
قرآن, كه مسلمانان, آن را عين كلام خدا ميدانند و در اسلام مقامي هÇمپاية<br />
خود مسيح در مسيحيت دارد, براي خداوند نهتنها اسم برتر االله را به كÇار مÇيبرد<br />
بلكه از "اسما¾ حÔسناي" 5 ديگري نام ميبرد كه هر كدام آشكÇاركنندة جÇنبههاي<br />
گونا گون الوهيت است و با نظر به منابع سنتي, شمارشان به نود و نÔه ميرسد/ در<br />
قرآن ميخوانيم: / 6 اسما¾ حÔسني بÇه سÇه دسÇتة<br />
(البتهاين واژه را براياسامي "باري", "صانع", "مبد ع", و "مصو ر" نيز آوردهاند/)<br />
(برايايناسم,از واژههاي the All-Provider و Provider نيز استفاده كردهاند/)<br />
ì/(7 180) . <br />
1. the Beloved<br />
2. the Face<br />
3. Creator<br />
4. Sustainer<br />
5. "beautiful Names"
12 قلب اسلام<br />
اسما¾ كمال , 1 اسما¾ جلال 2 و اسما¾ جمال 3 تقسيم ميشوند; دستة نخست مربوط<br />
به توحيد ذاتي 4 خداوند است كه وراي همة كثرات بÇهشمار مÇيرود و دو دسÇتة<br />
ديگر به ابعاد مذكرو مÆنث بودن حقيقت در نظام الهي 5 مربوط است/ اسما¾ جلال<br />
شامل عادل , 6 جليل , 7 حاسب 8 ,مÔميت , 9 ناصر , 10 جبار 11 و اسÇما¾ جÇمال شÇامل<br />
رحيم, غفار 12 ,حليم , 13 كريم , 14 جميل 15 و ودود 16 است/ مسلمانان, سراسرعالم را<br />
تجليگاه مجموعههاي اسما¾ الهي ميدانند و برآنÇند كÇه زنÇدگي آدمÇي بÇههمان<br />
1. Names of Perfection<br />
2. Names of Majesty<br />
3. Names of Beauty<br />
4. essential oneness<br />
5. in divinis (in the Divine Order)<br />
6. the Just<br />
7. the Majestic<br />
8. the Reckoner<br />
9. the Giver of Death<br />
(برايايناسم, واژة the Death-Giver و واژة the Slayer را نيزبه كار بردهاند/)<br />
10. the Victorious<br />
(اين واژه را براي اسم "مÔقس ط" نيزبه كار بردهاند/)<br />
(اين واژه را براي صفت "ذوالجلال" نيزبه كار بردهاند/)<br />
(اين واژه را براي اسمهاي "حسيب" و "مÔحصي" نيزبه كار بردهاند/)<br />
(برايايناسمازواژة the Helper نيز استفاده كردهاند/)<br />
11. the All-Powerful<br />
(بÇÇÇÇرايايÇÇÇÇناسÇÇÇماز واژههÇÇاي the Awful, the Compelling, the All-Dominating<br />
the Overbearing, the Overpowering Sovereign, the Almighty نيز استفاده كردهاند/)<br />
12. the Forgiver<br />
(برايايناسماز واژههاي the All-Forgiving, the All-Concealing نيز استفاده كردهاند; در<br />
ضمن واژة the Forgiver را براي اسم "معافي" نيزبه كار بردهاند/)<br />
(برايايناسمازواژة Clement" "the نيز استفاده كردهاند/)<br />
(اين واژه را براي اسامي "جواد" و "سخ ي" نيزبه كار بردهاند/)<br />
(برايايناسم, واژههاي Lover" "The و Loving" "The را نيزبه كار بردهاند/)<br />
13. the Gentle<br />
14. the Generous<br />
15. the Beautiful<br />
16. the Love
خدايواحد 13<br />
اندازه كه توأم با اضداد و كشمكشهاست, از هماهنگي صفات كيهاني و انساني<br />
كه برگرفته از همان اسما¾اند برخÇوردار است/ خÇداونÇد, هÇمزمان, دربÇارة مÇا<br />
براساس عدالتش داوري ميكند و براساس رحمتش بر ما ميبخشد/ او بÇيرون از<br />
دسترسمان است و با اين همه, در سويداي دل مÆمنان جاي دارد/ او بدكاران را<br />
مجازات ميكند اما در عين حال آفريدگانش را دوست ميدارد و ميبخشد/<br />
آموزة خداي واحد, بÇرپاية آيÇات قÇرآن, تÇنها بÇر تÇعالي مÇحض انگشت<br />
نميگذارد ÇÇ گرچه عبارات محكمي چون االلها@كبر بÇهمعناي <br />
دلالت بر همين معنا دارد ÇÇ بلكه به اين معنا نيز هست كه خداوند برتر از آني است<br />
كه بتوانيم تصورش كنيم; معنايي كه در الهيات تنزيهي 1 كÇليساهاي كÇاتوليك و<br />
ارتدوكس و نيز در يهوديت سنتي مورد تصديق است/ همچنينقرآنبر نزديكي<br />
خدا به ما اينگونه تأ كيد ميورزد كه او از خود ما به ما نزديكتر است و در همهجا<br />
حضور دارد; چنانكه درقرآن ميخوانيم: / 2 زندگي ديني<br />
سنتي مسلمانانبراساس حركت آهنگيني ميانقطبهاي تنزيه و تشبيه, خشونت<br />
و رأفت, عدالت و عفو, بيم از عقوبت و اميد به رحمت برپاية عشق خداوند به ما<br />
استوار است/ اما انبوهي اسما¾ الهيو كثرت صفات الهي بازتابيده در پهنة جهانو<br />
در درون انسانها از مرد و زن, مسلمانان را براي لحظهاي نيز از توج ه به يگانگي<br />
خداوند ÇÇ يعني خورشيدي كه در پيشگاه نور او همة كثرتها رنگ ميبازد ÇÇ باز<br />
نميدارد/<br />
كوشش براي تحقق بخشيدن به اين توحيد, محور حيات اسÇلامي است; و<br />
معيار زندگي موفق ديني, براساس مرتبهاي است كه فرد بتواند توحيد را بهتحقق<br />
1. apophatic<br />
2/(2 . 11ë)
14 قلب اسلام<br />
درآورد; توحيدي كه نهتنها بهمعناي يگانگي بلكه بهمعناي جمع كثرت با وحدت<br />
نيز هست/<br />
افزونبر اين, نظر به اينكه در اسلام هيچ مرجع روحاني رسمي, مانندقدرت<br />
كليساي 1 كاتوليك روم در كار نيست, اصالت ايمان فرد به اسلام, كم و بÇيش از<br />
طريق شهادت او به توحيد مشخ ص ميگردد/ اما اينكه اين حقيقت تا چه مرتبه در<br />
درون فرد تحقق مييابد, موضوعي است كه بايد تنها خدا و نه هيچ مرجع ديگري<br />
دربارهاش تصميم بگيرد/قاعدة كلي در تاريخ اسلام ايÇن بÇوده, هÇرچÇند مÇوارد<br />
نقضي نيز وجود داشته است; موارد تاريخي نيز هست كه گروهي خاص يا مرجعي<br />
سياسي به خود اجازه داده است تا دربارة اصالت يا عدم اصÇالت ايÇمان فÇرد يÇا<br />
مذهب خاص ي به توحيد نظر بدهد/ در تاريخ اسلام, تفتيش عقايد 2 هيچ سابقهاي<br />
ندارد و حتي در زمينة پذيرش عقايد, بهويژه عقايد عرفاني و باطني نيز نسبت به<br />
بخش اعظم تاريخ مسيحيت در غرب, البته تا پيش از راهÇيابي تÇجد دگرايÇي بÇه<br />
درون الهيات مسيحي, آزادي بيشتري وجود داشته است/<br />
اينك, اسلام با آنكه بر حقيقت خداي واحد در مقام اطلاق ذاتياش 3 استوار<br />
است, انسان را نيز در مقام حقيقت ذاتياش مخاطبقرار ميدهد/ اسلام, انسان را<br />
كه در معناي سنتياش مطابق با واژة Man در زبان انگليسي 4 و homo در زبÇان<br />
يوناني است و بر مذكر و مÆنث بÇه يكسÇان دلالت مÇيكند, مÇوجود گÇناهكاري<br />
1. the magisterium<br />
2. the Inquisition<br />
3. in His Absoluteness and Suchness<br />
ê/ در متناصلي چون براي مخاطبانگليسي زبان نوشته شدهاست چنين آمدهاست كÇه ولي در ترجمة فارسي, مناسب<br />
ديديم جمله را اندكي تغيير دهيم تا براي مخاطب فارسي زبان مفهومتر باشد/
خدايواحد 15<br />
نميداند كه پيامي از ملكوت براي او رسيده تا زخم گناه او ليهاش 1 را التيام بخشد<br />
بلكهاوراموجوديميداندكههنوزهمفطرتش 2 را در خود دارد, هرچند آن را<br />
كه هما كنون در اعماق پردههايي از بيخبري و بيتوجهيمدفونمانده,ازياد<br />
برده است/ چنانكه قرآن در اينباره ميفرمايد: 3 با عقلي 4 كه او با آن ميتواند خداي واحد را بشناسد/ مخاطب<br />
اصلي پيام اسلام, همانا فطرت اوست/ اين پيام, دعوتي است براي بهياد آوردن<br />
معرفتي كه در جوهرة وجودمان, حتي پيش از آنكه پا به اين جÇهان بگÇذاريÇم,<br />
سرشته شده است/قرآندر آية مشهوري كه در آن به وصف ارتباط ميان انسانها و<br />
Ö لس Ôت<br />
خدا ميپردازد, در اشاره به وجود ماقبل دنيوي انسان چÇنين مÇيفرمايد: / 5 مرجع ضمير در همة بنيآدم از مرد و زن<br />
است و پاسخ ×
16 قلب اسلام<br />
پيش از هرچيز, نه در مقام اراده بلكه در مقام فهم مخاطبقرار ميدهد/ ا گÇر در<br />
مسيحيت, گناه بزرگ انسان, نافرماني است كه برخاسته از اراده است, اين گناه در<br />
اسلام, فراموشي و ناتواني ادرا كي ناشي از آن براي رفتن به راهي است كه خداوند<br />
آن را چون ابزاري براي شناخت خويش, پيشروي انسانها نهاده است/ از اينرو<br />
ÇÇ هÇماناشÇرك خÇداونÇد, بزرگترين گناهان و تنها گناه نابخشودني در پÇيشگاه <br />
بهمعناي انكار توحيد ÇÇ است/<br />
لازمة اين خطاب مستقيم از سوي خداي واحد به فرد فرد آدميان در آن مقام<br />
ازلي, تسليم محض در برابر جلال خداي مطلق 1 است كه سرانجام در پيشگاهش,<br />
درواقع هيچ چيز وجود ندارد/ معناي معمولي اين خطاب, حكايت از تسÇليم در<br />
برابر خدا دارد و معناي متعالي آن, همانا آ گاهي ما از هيچ بÇودنمان در پÇيشگاه<br />
اوست; زيرا, چنانكهقرآن ميفرمايد:
خدايواحد 17<br />
حضرت ابراهيم(ع) را نيز م Ô سÇلم ÇÇ يÇعني كسÇي كÇه در حÇالت الاسÇلام است ÇÇ<br />
مينامد/<br />
اما تسليم حقيقي, تنها به ارادة ما مربوط نيست; بلكه بايد با همة وجود تسليم<br />
باشيم/ ا گر اين تسليم را درست درنيابيم ممكن است به نگرشي انفعالي رهنمون<br />
شويم كه براساس آن, بÇرخÇلاف دسÇتورات صÇريح ديÇني, دست از كÇوشش در<br />
زندگي برداريم يا اينكه فهم ناقص خويش از اسلام را حقيقت پنداريم و دست به<br />
اعمالي خلاف آموزههاي الهي بزنيم درحالي كه مد عي هستيم اعمالمان بيرون از<br />
دايرة تسليم نيست/ در اسلام, انسان بايد عبد كامل خدا , 1 يعني پيرو احكام خدا<br />
باشد/ اما نظر به اينكه خداوند, تواناييهاي بسياري چون اختيار و فهم را به ما عطا<br />
كرده است بايد به تمام و كمال و نهفقط در حد پارهاي تواناييها, تسليم او باشيم/<br />
بايد وجودمان يكپارچه غÇرق در تسÇليم بÇاشد وگÇرنه, دور نÇيست كÇه افكÇار و<br />
احساسات نهفتهمان, دست در دست آراÄي نادرست, با معناي فريبندهاي از تسليم<br />
درآمÇÇيزد و سÇبب شÇود كÇه بÇه نÇام ديÇن, دست بÇه اعÇمالي بÇزنيم كÇه عÇواقب<br />
مصيبتباري در پي داشته باشد/<br />
چنين اعمالي, گهگاه در تاريخ بهوقوع پÇيوستهانÇد و بÇهويژه امÇروزه و در<br />
دوران كنوني نيز ميتوانيم نمونههاي آن را ببينيم; اما چنين اعمالي, بيش از آنكه<br />
قاعدة حا كم باشد انحراف از آن بهشمار ميرود/ مفادقاعدة حÇا كÇم بÇر زنÇدگي<br />
مسلمانان در طول ساليان سال, چنين بوده است: تسليم در برابر خدا با تمام وجود;<br />
پيروي از شرع الهي 2 و آموزههاي اخلاقي اسلام تا سرحد امكان; تلاشو كوشش<br />
در زندگي مطابق با آموزههاي ديني تا جايي كه در توان انسان باشد; و سرانÇجام<br />
1. Perfect Servant of God<br />
2. the Divine Law
18 قلب اسلام<br />
تسليم در برابر پيشامدها و تن دادن به آنچه تقدير پÇيش پÇايمان مÇينهد/ تÇعبير<br />
مكتوب به معناي "نوشته شده" را كه در زبان عربي رايج است و نشانگر تسليم در<br />
برابر پيشامدي خاص يا عواقب اعمال فرديمان است نÇيز بÇايد بÇه هÇمين مÇعنا<br />
فهميد/ اين تسÇليم, بÇيگمان, نÇه بÇهمعناي جÇبر 1 است و نÇه بÇهمعناي بÇرداشت<br />
فردگرايانهاي از احكام الهي كه بهنام تسليم صورت گيرد بلكه بÇرعكس, آن بÇه<br />
كوششي دروني و بيروني رهنمون ميشود كه آرامشي را نيز به همراه دارد و در<br />
مقايسه با جريان تجد دگرا و بيشتر جريانهاي موسوم به بنيادگراي امروز جÇهان<br />
اسلام, از مشخ صههاي الگوي سنتي زندگي اسلامي بهشمار ميرود/<br />
آفرينش جهان و انسانها<br />
از آنجا كه خداي واحد, لايتناهي و مطلق و نيز رحمان است او نميتوانسته<br />
است نيافريند/ لازمة عدم تناهي اوست كه همة امكÇانات, از جÇمله امكÇان نÇفي<br />
خويش را در خود داشته باشد; و ايÇن امكÇان اخÇير جÇز از راه آفÇرينش تÇحقق<br />
نمييابد/ گذشته از اين, چنانكهقديس آ گوستين 2 نيزگفتهاست,بخشش,ذاتي<br />
ماهيت خير است و خداي رحمان نا گزير از تاباندن حقيقتي بوده است كه جوهرة<br />
اين جهان و درواقع, همة جÇهانها را تشكÇيل مÇيدهد/ امÇا آفÇرينش يÇا تÇابش<br />
(تجلي) 3 مستلزم جدايي است و همين جدايي وجودي از سرچشمة همة خيرات<br />
است كه خاستگاه شر شده است/ شايد بتوان شر را جز جدايي از خير, و نيازمندي<br />
ندانست هرچند كه آن نيز, در مرتبة خويش, بهرهاي از حقيقت دارد و بهمعنايي<br />
به همان اندازه واقعي است كه ما مرتبة وجودي خويش را مييابيم/ اما سرانÇجام,<br />
1. fatalism<br />
2. St. Augustine<br />
3. radiation
خدايواحد 19<br />
خير بهقطب وجود 1 و شر بهقطب عدم 2 تعلق دارد/<br />
سراسÇر تÇاريخ اسÇلام, چÇون ديگÇر اديÇان از جÇمله مسÇيحي ت, آ كÇنده از<br />
مشاجرات مابعدالطبيعي و كÇلامي دربÇارة شÇر است/ در غÇرب مÇدرن, بسÇياري<br />
مردمان بهدليل ناتواني در فهم اينكه چگÇونه خÇدايÇي كÇه خÇير است جÇهاني را<br />
آفريده است كه در آن, شر هم وجود دارد, از خدا و دين برگشتهاند اما در مقابل,<br />
در جهان اسلام, مسألة عدل الهي بهندرت سبب آزردن وجدان ديني و روگرداني<br />
از خداوند ÇÇ حتي در مورد بÇرجسÇتگان فكÇري ÇÇ شÇده است/ تأ كÇيد قÇرآن بÇر<br />
واقعيبودن شر در ساحت اخلاقي, در كنار تبيينات ح كمي و كلامي دربارة ايÇن<br />
مسأله, سبب شده است كه آن, در حوزة ايمان نصب العين هÇمگانقÇرار گÇيرد/<br />
تأ كيد شديد اسلام بر ارادة خدا, نÇيز در پÇذيرش حÇضور شÇر در عÇالم از سÇوي<br />
مسلمانان بيتأثير نبوده است (شري كه با همة تفاصيل, آنها بايد حتيالامكان با<br />
آن به ستيزه برخيزند) حتي ا گر هم نتوانند علل دخيل در آن را دريابند/<br />
به هر حال خداوند جهاني را آفريده است كه در آن, نقص و شر وجود دارد<br />
اما قرآن نفس جهان را خير ميداند; ديدگاهي كÇه نÇظير آن را مÇيتوان درسÇفر<br />
تكوين 3 نيز يافت/ آفرينش را غايتي است چنانكه در اين آيةقرآن آمÇده است:<br />
/ 4 پيامبر در حديثقدسي معروفي, عÇميقترين غÇايت<br />
آفرينش را چنين آورده است:/ 5 بنابراين هدف آفرينش, عشق خدا بÇه شÇناخت خÇويش است كÇه<br />
Ö لكي<br />
1. pole of being<br />
2. pole of nonbeing<br />
3. book of Genesis<br />
ê/(191.3) /<br />
ë/< گنج پنهاني بودم, دوست داشتم تا شناخته شوم از اينرو خلق را آفريدم تا مرا بشناسند>/
20 قلب اسلام<br />
توس ط نمايندة اصلياش بر روي زمين, يعني انسان, تحقق مييابد/ براي انسÇان,<br />
شناخت خدا همانا تحقق هدف آفرينش است/ گذشته از ايÇن, خÇداونÇد دوست<br />
داشت تا او را بشناسند, از اينرو اين عشق را در همة عالم ساري و جاري ساخت/<br />
بسياري از عرفاي مسلمان در طول ساليان دراز, از همان عشقي سخن گفتهاند كه<br />
دانته 1 در پايانكمدي الهي , 2 آن را چنين توصيف ميكند: /<br />
اين حديثقدسي, همچنين از وجود خداوند با تعبير سÇخن<br />
ميگويد; اين گنج پنهان, نمادي است از اين حقيقت كه هر چيزي در عالم ريشه<br />
در حقيقت الهي دارد و تجلي آن بهشمار ميرود/ هر چيزي در جهان هسÇتي از<br />
پيدا و پنهان, تجلي يا مظهري از اسما¾ و صفات او و برگرفته از "خزانÇة" الهÇي 3<br />
است/ بÇه ايÇن تÇرتيب, حكÇمت الهÇي در هÇمة عÇالم جÇريان دارد و مسÇلمانان<br />
درحقيقت, جهان را تجلي ازلي خداوند 4 ميدانند/ هر چيزي در عالم, چÇون كÇه<br />
بازتابيده از حكمت الهي است, تسبيحگوي او نيز هست; چنانكه در قرآن آمده<br />
الهي نيستو خود عالم نيز درنتيجة دميدن در اعيان ثابتة موجودات در علم الهي 6 است: / 5 درحقيقت, وجود موجوداتجز ذ كر اسما¾<br />
در مقام نفس الرحمان 7 جامةهستيپوشيدهاست/عالمازرهگذراسمالرحمان ÇÇ<br />
يعني بخشنده و مهربان ÇÇ است كه بهوجود آمده است/ شايان يادآوري است كه<br />
(êê.17)/ë /<br />
1. Dante<br />
2. Divine Comedy<br />
3. "treasury" of God<br />
4. God's primordial revelation<br />
6. the Divine Intellect<br />
7. the Breath of the Compassionate
خدايواحد 21<br />
بيشتر حجم قرآن مربوط به جهان هستي و عالم طبيعت است كه اينها در زنÇدگي<br />
سÇنتي مسÇلمانان, نÇقشي تكÇميلي دارد/ هÇمة شÇعاÄر اسÇلامي در هÇماهنگي بÇا<br />
پديدارهاي طبيعي است و مسلمانان عÇمومH جÇهان را نÇخستين تÇجلي خÇداونÇد<br />
ميدانند كه پيش از نزولتورات,انجيل,قرآن و ديگر كتب مÇقد س نÇازل شÇده<br />
است/ از اينروست كه در اسلام نيز مانند يهوديت و مسيحي ت سÇدههاي مÇيانه,<br />
جهان هستي چون كتابي است كه مÇيتوان "آيÇات االله" 1 يÇا بÇهتعبير نÇويسندگان<br />
مسيحي ,vestigia Dei را در آن خواند/<br />
ديدگاه اسلام دربارة آفرينش انسان, با وجود تفاوت در پارهاي موضوعات,<br />
از بسÇÇياري جÇÇهات هÇمچون ديÇدگاه يÇهوديت و مسÇيحيت در ايÇنباره است/<br />
درحقيقت, ميان يهوديتو مسيحيت در پرداختن بهمسألة گناه او ليه, تفاوتهاي<br />
مهمي وجود دارد/ اما ديدگاه قرآن دربارة آفرينش او لية حÇضرت آدم(ع) ايÇن<br />
است كه خداوند او را از گل آفريده و از روح خويش در او دميده است: 2 /قرآن در اينباره, چنين ادامه ميدهد:<br />
/<br />
ضهÔم Ö علي IلÖم لا×Äك¹ فق×ال أنÖبÔÆ ني â بأس Ö م × ا¾ ه×ÔÆÇلا ¾Ð اء Öن<br />
/<br />
3<br />
1. the "Signs of God"<br />
2/(29.1ë) /<br />
3/(30-32.2) /<br />
Ñ
22 قلب اسلام<br />
خدا از فرشتگان خواست كه در پيشگاه آدم به سجده درآيند, همگي چنين<br />
كردند مگر شيطان كه از سر غرور از اين كار سرباز زد/ خداوند, آدمو همسرش را<br />
فرمود تا به بهشت درآيند و از ميوههاي آنجا جز ميوة شجرة ممنوعه , 1 بهرهمند<br />
شوند/ اما شيطان باعث لغزش آنان شد و به هبوط 2 انجاميد/ اما بر آدم وحي شد, او<br />
توبه كرد و نخستين پيامبران و نيز پدر انسانها شد/<br />
اين شرحقرآني, تمام ويژگيهاي اصÇلي انسÇانشناسي مÇقدساسÇلاميو<br />
ديدگاه آن نسبت به مرد و زن را دربرميگيرد/ خداوند, پيش از هرچيز, انسان را<br />
به مقام خليفة خويش 3 بر روي زمين برگزيد; يعني او به انسانها توانايي چيرگي بر<br />
زمين را عطا كرده است البته بهشرط آنكه آنان همچنان بر بندگيشان نسبت بÇه<br />
خدا يا عبداالله بودن پايدار بمانند/قرآن نيز اشارات فراواني به اين حÇقيقت دارد/<br />
دو ويژگي نخستين انسانها, بندگي خداوند و خلافت اوست: از سويي, منفعل, رو<br />
به سوي آسمان در تسليم نسبت به ارادة الهي, و از سويي ديگÇر, فÇعال در مÇقام<br />
نمايندة خدا و مجري ارادهاش در جهان/ وانگهي, همة اسما¾ به آدم آموزانده شد;<br />
به اين معنا كه خداوند در فطرت انسان, عقلي نهاده است كه اهميتي اساسي دارد و<br />
ابزاري است كه با آن, شناخت همه چيز ميس رمان ميگردد و نيز به اين مÇعنا كÇه<br />
انسانها, خودشان تجلي 4 يا مظهر آشكار همة اسما¾االله هستند/ اصوÁ فهم آدمي را<br />
Ø<br />
/<br />
> گفتندپا كا كه تويي, ما دانشي نداريم جز آنچه به ما آموختهاي>/<br />
1. the forbidden tree<br />
2. the fall<br />
3. His vicegerent<br />
4. theophany
خدايواحد 23<br />
در شناخت ماهيت چيزها (از ذات الهي كه بگذريم) هيچ حد ي نيست مگر آنكه<br />
مانعي, آن را از كاركرد درست باز دارد/ از اينرو مسلمانان برآنÇند كÇه هÇر فÇهم<br />
معمولي و سالمي, بالطبع بهسوي تأييد توحيد الهي رهنمون خواهد شد و وقÇتي<br />
شكا كان غربي را ميبينند كه از پذيرش خداي واحد سرباز ميزنند, در فÇهم آن<br />
درميمانند/ (بيشتر مسلمانان از موانÇعي كÇه در جÇان چÇنين شكÇا كÇاني, سÇبب<br />
فروكاستن فهم به عقل تحليلي و بازداشتنآن از كاركرد درست و كاملش ميشود,<br />
بيخبرند)/ حضرت آدم, كه نخستين نمونة انسانهاست , 1 بهواسÇطة شÇناختش از<br />
اسما¾ همة موجودات و اينكه خودش نيز بازتاب اسما¾ و صفات الهي است, از<br />
فرشتگان برتر است/<br />
و اما ابليس , 2 نافرمانياش از سر غروري بود كه بÇا نÇظر كÇردن بÇه طÇبيعت<br />
آتشين خويش كه برتر از طبيعت گلي حضرت آدم بود, دچÇار آن گÇرديد/ او از<br />
سجده بر آدم سÇر بÇاز زد; چÇون آتش را عÇنصري شÇريفتر از خÇا ك يÇا گÇل<br />
ميپنداشت درحالي كه نميتوانست اثر روحي را كه خداوند در آدم دميده بÇود,<br />
ببيند/ به اين ترتيب, شيطان نخستين كسي است كÇه ازقÇياس اسÇتفادة نÇادرست<br />
ميكند و ميكوشد استدلال منطقي عرفي را بر جÇايگاه عÇقل بÇنشاند/ بÇنابرايÇن,<br />
لغزش او به حوزة شÇناخت نÇيز مÇربوط است/ نÇبود شÇناخت كÇامل در شÇيطان,<br />
پديدآورندة مفهوم غرور بود; خصيصهاي كه در اسÇلام, چÇنانكه در مسÇيحيت,<br />
خاستگاه همة رذايل ديگر بهشمار ميرود/<br />
قرآن, از همسر حضرت آدم, بدون اشاره به نامش ياد ميكند, اما در مÇنابع<br />
حديث, نام او را حوا 3 دانستهاند/ درحقيقت, نÇامهاي اسÇلامي آدم و حÇوا بÇراي<br />
1. the prototype of humanity<br />
2. Iblis<br />
3. Hawwa', or Eve
24 قلب اسلام<br />
نخستين والدين بشر, با نام آنان در دين يهود و مسيح يكي است/ با اين همهقرآن<br />
اشارهاي به چگونگي آفرينش او نميكند/ پارهاي مفس ران سنتي همان بيان كتاب<br />
مقدسرا دربارة آفرينش حوا از دندة آدم بازگو كردهاند درحالي كه منابع ديگر از<br />
آفرينش او از همان گل آدم, سخن به ميان آوردهاند/ شايان يادآوري است كه در<br />
تلقي مسلمانان از زنانگي و نقش زن در عرصة زندگي ديني و اجتماعي در اسلام,<br />
برخلاف سرگذشتي كه در كتاب مقدسآمدهاست,اينحوا نيست كه آدم را بÇه<br />
خوردن ميوة ممنوعه وسوسه ميكند بÇلكه ابÇليس هÇر دوي آنÇها را مÇيفريبد و<br />
بنابراين, تنها حوا در اخراج آدم از بهشت تقصيري ندارد و حضرت آدم, نيز در<br />
اين امر مسÆول است; آنها هر دو در ارتكاب عملي كه به هبوط انÇجاميد دخÇيل<br />
بودند و بنابراين مردان و زنان بهيك اندازه دچار عواقب آن شدند/<br />
هرچند, قرآن اشارة صريحي به نوع ميوة ممنوعه نÇدارد امÇا از تÇفسيرهاي<br />
سنتي چنين برميآيد كه آن, برخلاف باور مسيحيان و يهوديان, نه سÇيب بÇلكه<br />
گندم بوده است/<br />
آفرينش آدميان, آفرينش جهان هستي را كامل ميكند و به نظام مخلوقات,<br />
موجود اصلياي 1 ميافزايد كه خليف¹االله است,قابليت شناخت همهچيز و چيرگي<br />
بر زمين را دارد و از توان لازم براي عمل به نيكيها برخوردار است اما در كÇنار<br />
اينها, ميتواند در زمين ويراني بهبار آورد و درحقيقت, آن را بÇهتباهي كشÇاند/<br />
حديث معروفي است با اين مضمون كه
خدايواحد 25<br />
فرمانبرداري يا نافرماني پيشه سÇازند و ابÇليس مÇيتوانÇد آنÇها را گÇمراه سÇازد/<br />
درحقيقت, انسان, از زن و مرد, همة امكانات را در خÇويش دارد/ نÇفس آدمÇي<br />
ميدان گستردهاي است كه آيات الهÇي در آن, بÇه تÇجلي درمÇيآيد; چÇنانكه در<br />
آيهاي از قرآن ميخوانيم:
26 قلب اسلام<br />
زيرا خداوند در مقام نامتناهي, جهاني را آفÇريده است كÇه داراي كÇثرت است و<br />
البته اين كثرت, نظام انساني را نيز شامل مÇيشود/ اسÇلام, وحÇي و نÇبوتراهÇم<br />
ضروري و هم فرا گير ميداند/ طبق آيات قرآن, انسانها از نفس واحدي آفريده<br />
شدهاند اما بعد بهصورت نژادهاوقبايل گونا گون از همديگر متمايز گشتهاند; بنا به<br />
گفتة قرآن: Ö 1 / خاستگاه واحد بشريت, مسÇتلزم وحÇدت<br />
عميق در ميان كثرت طبيعت انسانهاست و بنابراين, ديني كه برپاية پيام تÇوحيد<br />
الهي استوار است, بيمعناست ا گر تنها بخشي از جامعة بشري مخاطب آن بوده و<br />
همان عد ه به آن دسترسي داشته باشند/ لازمة كثرت نژادها, ملتها وقبايل جÇز<br />
تنو ع وحيها نيست/ و از اينروست كهقرآن از سÇويي مÇيفرمايد:
خدايواحد 27<br />
اين واژه از ريشهاي بهمعناي مشتق شده است/ "الدين", به گستردهترين معناي كلمه, مÇعادل religion<br />
است; يعني معيار مقد سي كه بايستي تمام زندگي براساس آن شكل بگيرد/ دين,<br />
همانا راه كلي زندگي است كه برپاية تعاليم صادره از خداوند استوار است/ بشر اين<br />
آموزهها را از رهگذر وحي دريافت ميكند; مراد از وحي, انتقال مستقيم پيام از<br />
آسمان است (و بايد آن را به دور از همة گرفتاريهاي روانشناختياي فهميد كه<br />
غرب در بيشتر تفكر ديني مدرن دچارشان شده است)/ وانگهي, نبايد وحي را با<br />
الهام كه ممكن است براي همة انسانها رخ دهد, درهم آميخت/<br />
اسلام, وحي را چون تجس د , 1 بهمعناي هندويي يا مسيحي نميداند بلكه آن را<br />
نزول كلم¹االله 2 بر پÇيامبر بÇهصورت كÇتاب مÇقدس مÇيبيند/ قÇرآن, درحÇقيقت,<br />
اصطلاح " كتاب" را نهتنها براي خود بلكه براي همة كتابهاي مÇقدسديگÇرو<br />
براي تمام وحيها بكار ميبرد/قرآنهمة وحيها را مندرج در آن " كتاب مثالي" 3<br />
يا امالكتاب 4 ميداندوبرآناستكهكÔتب مقد س در انتقال پيام واحد و اصلي<br />
دين ازلي توحيد به زبانهاي گونا گÇون و در شÇرايÇطي گÇونا گÇون بÇا هÇمديگر<br />
مشتركاند/ چنانكه در قرآن ميخوانيم:
28 قلب اسلام<br />
اديان وحياني و آسماني جاي دارد نه اينكه اسلام بهمعناي خاص كÇلمه, مÇنظور<br />
باشد/ وانگهي دربارة حقانيت و عدم حقانيت اديان نيز معياري وجود داردو تأييد<br />
قرآن نسبت به فرا گيري وحي بهمعناي اصالت هر چيزي نيست كه در گذشته يا<br />
زمان حال در مقام دين مقبوليت يافته است/ سراسر تاريخ شاهد پيامبران دروغين<br />
بوده كه مسيح نيز به آنها اشاره كرده است و همچنين ادياني كه منسوخ گشته يا از<br />
صورت او ليهشان منحرف شدهاند/<br />
اسلام, خود را وارث اين سلسلة دراز پيامبران ميداند كه آغازش به حضرت<br />
آدم ميرسد, و همة آنها را كه بنابر حديث شمارشان به صد و بيست و چهار هزار<br />
نفر ميرسد و مسلمان نيز هستند,قبول دارد/ اما, اسلام بر ايÇن بÇاور نÇيست كÇه<br />
پيامبران, آموزههايشان را از راه انتقال دنيوي و تاريخي به ارث بÇردهانÇد; زيÇرا<br />
آنها در هيچچيزشان وامدار كسي نبودهاند و هر چه دارند از آسمان دريافتهاند/ با<br />
اين همه, دين اسلام, پيام خويش را, مÆكدG,حاملمÔهر خاتميت 1 ميداند/ اسلام,<br />
خود را هم دين ازلي, يعني بازگشتي به دين او ليÇة تÇوحيد, و هÇم آخÇرين ديÇن<br />
ميداند;قرآن نيز پيامبر اسلام را "خاتمالانبيا¾" 2 مينامد/ درحقيقت هم با گذشت<br />
چهارده سده از ظهور اسلام, تاريخ مÆيد اين ادعابودهاست;زيرادرطولهÇمة<br />
اين دوران, هيچ تجلي جامع ديگري از حقيقت مانند تجلياتي كه منجربه پيدايش<br />
ÇÇ ا گر نگوييم اديان بزرگ گذشته ÇÇ آيين بودا و مسيحيت گرديد, در كار نÇبوده<br />
است/ دو مشخ صة او لينو آخرين دين بودن, سبب شده است كه اسلام, از ويژگي<br />
كليت برخوردار گردد و اينقابليت را داشته باشد كه اين همه پيروانش را بهلحاظ<br />
عقلي و فرهنگي جذب خود كند/ همچنين, اسلام حÇضور پÇيامبران س Çلف مÇثÂ<br />
1. the finality of a seal<br />
2. Seal of Prophets
خدايواحد 29<br />
ابراهيم, موسي و مسيح را زنده نگهداشته است به گونهاي كه نقش آنها در عÇالم<br />
اسلام بهلحاظ معنوي بسي بيشتر از نقشي است كÇه ابÇراهÇيم و مÇوسي در جÇهان<br />
مسيحي ايفا ميكنند/<br />
هنگامي كه از خاتميت وحي اسلامي بÇراي ايÇن دور از تÇاريخ بشÇر سÇخن<br />
ميگوييم ÇÇ دورهاي كه تا وقوع رويدادهÇايي مÇعادي 1 در پÇايان تÇاريخ بÇه درازا<br />
ميانجامد ÇÇ لازم است كه اشارهاي نÇيز, از مÇنظر اسÇلام, بÇه "نÇظم" 2 و "تÇدبير" 3<br />
خداوند براي نجات بشر در وحي بكنيم/ مسلمانان معتقدند كه هرچند وحي جز از<br />
مجراي ارادة خداوند 4 تحقق نمييابد, اما اين امر براساس تدبيري معنوي است و<br />
به هيچ روي, خلقالساع¹ نيست/ از منظر ديني, هر وحياي, در تاريخ بشر نقش<br />
سرنوشتسازي دارد; مثÂ در حدود سدة ششم تا پنجم پيش از ميلاد, كه نشانگر<br />
گذار از عصر اسطورهاي به عصر تاريخي نيز هست, دگرگوني كيفياي در مسير<br />
زمان كه براي اسلام و نيز آيين هندو, امري صرفH خÇطي نÇيست, روي داد/ ايÇن<br />
دورهاي است كه در آن مقارن با رشد تاريخ يونان, اسطورههاي هومر 5 و هزيود 6<br />
هرچه كمرنگتر ميگردد و سرگذشت سلسلههاي پÇادشاهان اسÇطورهاي ايÇران<br />
زمين با پيدايش امپراطوري ايران, به فراموشي سÇپرده مÇيشود/ ايÇن دگÇرگوني<br />
كيفي در زندگي زمينيان, از ديدگاه بشري,مستلزم مقد رات 7 تازة آسماني بود و از<br />
منظر مابعدالطبيعي, اين مقد رات تازه, خودبهخود طليعة فصل نويي بود كهقÇرار<br />
1. the eschatological events<br />
2. order<br />
3. economy<br />
4. the Divine Will<br />
5. Homer<br />
6. Hesiod<br />
7. dispensations
30 قلب اسلام<br />
بود در تاريخ بشر رقم بخورد/<br />
در اين دوره, كه فيلسوفاني چÇون كÇارل يÇاسپرس 1 آن را عÇصر مÇحوري 2<br />
ناميدهاند, پارهاي حوادث روي داد: كنفوسيوس و لاÄوتسه 3 در چين ظهور كردند<br />
و سنت او لية چيني, بار ديگر بهشكل آيينهاي كنفوسيوس و تاÄو تبلور يÇافت;<br />
آيين شينتو 4 در ژاپن پا به ميدان گذاشت و زندگي زميني امپراطوران خورشيدي 5<br />
آغازگرديدكهاينخودنشانازشروعتمد ن تاريخي ژاپن بود/ بودا نيز در همين<br />
عصر ميزيست; كسي كه آموزههايش سرتاسر هندوستان و تبت 6 رادرنورديدو<br />
خيلي زود بر زندگي ديني مردمان شرق و جنوب شرق آسيا سايه افكند/ تقريبH در<br />
همين دوران است كه زرتشت 7 ظهور ميكند; كسي كه بنيانگذار آيين زرتشت 8<br />
در ايران بود و آموزههايش بر زندگي ديني پس از خود در آسياي غربي تأثÇير<br />
فراوان گذاشت/ سرانجام, در همين ايام است كه فيثاغورث 9 پا به ميدان ميگذارد<br />
و مكتب فيثاغوريان 10 را بنا مينهد; مكتبي كه در حيات مÇعنوي يÇونان بÇاستان<br />
اهميت چشمگير داشت و زمينه را براي پيدايش مكتب افلاطون 11 فراهم كرد/ اين<br />
گروهپÔرشمار از برجستگان كه برخي از پيامبران بنياسÇراÇÄيل ÇÇ لقب پÇيامبر را<br />
1. Karl Jaspers<br />
2. the Axial Age<br />
3. Lao-Tze<br />
4. Shintoism<br />
5. solar emperors<br />
6. Tibet<br />
7. Zoroaster<br />
8. Zoroastrianism<br />
9. Pythagoras<br />
10. Pythagoreanism<br />
11. Platonism
خدايواحد 31<br />
مسلمانان به اينان دادهاند ÇÇ را نيز شامل ميشوند حÇيات ديÇني بشÇر را دگÇرگون<br />
ساختند, گو آنكه اديان دورة او ليه از جمله يهوديتوآيينهندو,هنوززندهو<br />
پويا, به حيات خود ادامه ميدهند/ وانگهي اين فهرست, تمام حÔكما و پÇيامبران<br />
عصر محوري را شامل نميشود/<br />
شايد بينديشيم كه دور وحي 1 در عصر محوري پايان يافته است, اما انحطاط<br />
اديان يوناني و رومي در سواحل درياي مديترانه 2 و ضعيفشدن اديان اروپÇايي<br />
شرقي, خلاÑيي را پديد آورد كه تنها وحي جديدي ميتوانست آن را پÔر كÇند/ بÇه<br />
اين ترتيب, خداوند مسيحيت را فرو فرستاد/ هرچند اين دين, خاستگاهي سامي 3<br />
داشت, به خواست خدا, رنگ و بويي تقريبH يوناني بهخود گرفت و مسيح براي<br />
اروپاييان بهقهرمان خورشيدي "آريايي" 4 تبديل شد كه مÇقد ر شÇده بÇود تÇا راه<br />
رستگاري را از رهگذر اين تقدير آسماني تازه بيابد/ بيگمان, اتÇفاقي نÇبود كÇه<br />
مسيحيت در اروپا, نيرومند و يكپارچه ماند, درحالي كه در مناطق شرق مديترانه<br />
و شÇمال آفÇريقا ÇÇ كÇه تÇقدير چÇنين رقÇم خÇورده بÇود كÇه در آيÇنده بÇخشي از<br />
"دارالاسلام" 5 باشد ÇÇ اين دين از هم فروپاشيد و بهصورت فرقههاي كÇوچك و<br />
بيشماري درآمد كه با همديگر و نيز با سرزمين بيزانس 6 در نزاع بهسر ميبردند/<br />
اين وضعيت, به علاوة ضعف دروني آيين زرتشت در امپراطوري ايران و<br />
ضعف پارهاي اديان ديگر در جاهايي غير از ايران, خلاÑ ديگري را سبب شد كÇه<br />
بايستي, اين بار دين سامي جÇديدي ÇÇ يÇعني اسÇلام ÇÇ آن را پÇÔر مÇيكرد/ اسÇلام<br />
1. the cycle of revelation<br />
2. the Mediterranean Basin<br />
3. Semitic<br />
4. Aryan solar hero<br />
5. Abode of Islam<br />
6. Byzantium
32 قلب اسلام<br />
همچون دين يهود به خاستگاه سامي خود پايبند ماند ولي مثل مسيحيت, محدود<br />
بهقوم خاص ي نبود/ به اين ترتيب, اسلام در مقياسي جهاني, به بيان دوبارة آموزة<br />
كامل توحيد الهي,بعد از "عصر محوري"و پيدايش مسيحيت, همت گماشت و به<br />
تعبيري, آخرين آجر طلايي را در ديوار طلايي وحÇي كÇار گÇذاشت/ بÇا اسÇلام,<br />
ساخت ديوار پايان يافتو به اعتقاد مسلمانان, پس از اسلام, طبق مشيت الهي 1 و<br />
تدبير معنوي 2 مقد ر خداوند براي نجات بشر معاصر, هيچ وحي كامل ديگري در<br />
كار نخواهد بود; گو آنكه جنبشهاي مذهبي كوچكي در گوشه و كنار عالم پديد<br />
آيد/ مسلمانان در پاسخ به اينكه چگونه چنين حقيقتي را دريافتهاند, به خودقرآن<br />
و اين مطلب اشاره ميكنند كه در هيچ كÇدام از وحÇيهاي پÇيش از اسÇلام چÇنين<br />
مد عاي صريحي نيامده است/ اسلام, در مقام آخرين دين از اين دور, نÇهتنها بÇا<br />
اديان توحيدي يÇهوديت و مسÇيحيت, كÇه چÇون خÇواهÇرانش هسÇتند, ارتÇباط<br />
تنگاتنگي دارد بلكه با اديان عصر محوري و نيز آيين هندو از پÇيوندي درونÇي<br />
برخوردار است/ همين پيوند سبب شده است تا اسلام به نسبت بÇا مسÇيحيت, بÇا<br />
بخش گستردهاي از حكمت آيين هندو و اديان عصر محوري ÇÇ از آيين بÇودا و<br />
مكÇتب فÇيثاغوريان گÇرفته تÇا آيÇين زرتشت و حÇتي جÇديدتر از آن تÇا آيÇين<br />
كنفوسيوسÇÇدردرونديدگاهح كمي خويش, خيلي آسانتر درآميزد/<br />
طÔرفه آنكه از لوازم پافشاري اسلام بر توحيد و اطÇلاق خÇداونÇد, پÇذيرش<br />
كثرت پيامبران و وحيها بوده است و هيچ كتاب مقد سي به انÇدازة قÇرآن ÇÇ كÇه<br />
ميتوان ديدگاهش دربارة جامعيت وحي 3 را "غلبة طولي" 4 ناميد ÇÇ در فهمي كه از<br />
1. the Divine Providence<br />
2. the spiritual economy<br />
3. the universality of revelation<br />
4. vertical triumphalism
خدايواحد 33<br />
دين اراÄه ميكند, جامعگرا 1 نيست/ برعكس, در مسيحيت بهدليل تأ كيد بر خداي<br />
سه گانه , 2 خداي واحد را بيشتر به حس ب نسبت آن با اقانيم سه گانه , 3 كه ميتوان<br />
آن را "نسبيت الهي" 4 ناميد, ميبينند; و به اين ترتيب, شهود تجلي الهي به يگانه<br />
پسر 5 و تجس دش 6 محدود ميشود; و در پسر است كه نور همة پÇيامبران پÇيشين<br />
جمع شده است/ در مسيحيت, شهود, همانا شهود و ديدن خداي سه گانه و پÇيام<br />
منحصر بهفرد رستگاري و رهايي است و درنتيجه, هيچرستگاريبيرونازكليسا<br />
وجودندارد , 7 درحالي كه در اسلام, خداي واحد و پيامبران متعد د وجود دارند/ در<br />
اينجاست كه اختلاف عمدة نحوة نگرش مسلمانان دربارة يهوديان و مسيحيان با<br />
ديدگاهي كه مسيحيان نسبت به يهوديان, مسلمانان و نÇيز پÇيروان اديÇان ديگÇر<br />
داشتهاند روشن ميشود/ مسلمانان برآنند كهقرآن پيام متون مقد س پيش از خود<br />
را كامل ميگرداند بيآنكه ذر هاي از اهميت آنها بكاهد/ درحÇقيقت, قÇرآن نÇام<br />
كتب مقد ستورات وانجيل را همرديف نام خود آورده است/ بههمين نحو, هر<br />
چند پيامبر اسلام, پايانبخش سلسلة طولاني نبوت بهشمار ميآيد, ايÇن امÇر, از<br />
اهميت معنوي پيامبران گذشته هيچ نميكاهد/ البÇته پÇيامبران پÇيشين بÇه نسÇبت<br />
حضرت محمÇد كه در آسمان اسلام, چون مÇاه ميدرخشÇد, ستارگاني بيش بهنظر<br />
نميآيند/<br />
1. universalist<br />
2. the Triune God<br />
3. the three Hypostases<br />
4. Divine Relativity<br />
5. the unique Son<br />
6. Incarnation<br />
7. Extra ecclesiam nulla salus
34 قلب اسلام<br />
قرآن<br />
كتاب مقد س اسلام را در زبÇان عÇربي بÇا نÇامهاي بسÇياري مÇيشناسند كÇه<br />
معروفترين آنها,القرآن 1 است; همة مسلمانان, صرفنظر از اينكه وابسته بÇه<br />
كدام مكتب فكري باشند,قرآنرا بعينه نزول كلاماالله 2 برقلب, نفس و جان پيامبر<br />
ميدانند كه به وساطت فرشتة مقرب 3 وحي, جبرÄيل , 4 انجام شده است/ مسلمانان<br />
هم كلمات و هم معاني قرآنو اصوÁ هرچيز ديگري را كه مربوط به آن بÇاشد از<br />
جمله ترتيل 5 آيات يا خوشنويسي 6 آنها را مقد س ميشمارند/ مسلمانان بÇه دنÇيا<br />
ميآيند درحالي كه آيات كتاب ÇÇ 7 نامي كه آنها براي قرآنكريم بكار ميبرند ÇÇ<br />
در گوششان زمزمه ميشود, در طول زندگيشان اين آيات را ميشنوند و نيز برخي<br />
از سورههاي قرآن را در نمازهاي يوميه تكÇرار مÇيكنند, ازدواجشÇان هÇمراه بÇا<br />
تلاوت قرآن است و آنگاه كه از دنÇيا مÇيروند نÇيز در كÇنارشان تÇرنم قÇرآن را<br />
ميشنوند/<br />
قÇÇرآن ) كÇه در زبÇان انگÇليسي بÇهصورت Quran و نÇيز Koran مÇيآيد)<br />
اصليترين مظهر اسلام و خاستگاه مابعدالطبيعه, جهانشناسي, كلام, فقه, اخلاق,<br />
تاريخ مقد س 8 و جهانبيني كلي آن است/ دل و جان مسلمانان سÇنتي, از جÇهتي<br />
همچون پيروان موسي, آ كنده از تعابيرقرآني است كه در سÇرتاسر زنÇدگيشان<br />
1. the Recitation<br />
2. God's word<br />
3. the archangle<br />
4. Gabriel<br />
5. the chanting<br />
6. the calliography<br />
7. the Book<br />
8. the sacred history
خدايواحد 35<br />
الرحيم,كهدرشروع<br />
الرحمن<br />
تكرار ميشود; از جملة اين تعابير عبارتند از: بسماالله<br />
همة اعمال شرعي ادا ميكنند و به آن تبر ك ميجويند; الحمدالله , 1 تعبيري است كه<br />
آن را در پايان هر عمل يا رويدادي, بهنشانة سپاسگزاري ميگويند; ان شا¾االله , 2 كه<br />
آن را با هر سخني دربارة آينده ميگويند چرا كه آينده در دستان خداست و جز به<br />
ارادة او, برگي از درخت نميافتد/ حتي سلام و احوالپرسي مسلمانان كه با عبارت<br />
السلام عليكم 3 بيان ميشود و آن را پيامبر, چون سلام و احوالپرسي اهلالجن¹, به<br />
اصحاب خويش آموخت, برگرفته از قرآن است/ پارهاي از اسلامپژوهان غربي<br />
گفتهاند شايد در هيچ ديني, يك كتاب بهاندازهاي كهقرآن در اسÇلام تأثÇيرگذار<br />
است, مÆثر نباشد/<br />
غربيان مسيحي براي فهم كامل اهميتقرآن بايد دريابند كه هرچند ميتوان<br />
به معنايي آن را باعهدينعتيق وجديد 4 مقايسه كرد, مقايسة درستتر آن است<br />
كهقرآنرا در اسلام با مسيح [در مسيحيت] برابر بدانيم/ در مسيحيت, روح و جسم<br />
مسيح, مقد س است و او را كلم¹االله ميدانند/ قرآن نÇيز بÇراي مسÇلمانان, كÇلم¹االله<br />
است, هم معناي باطني يا روح آن و هم جسمش يعني صÇورت ظÇاهري آن كÇه<br />
شامل متن عربي مÔنÖز ل از جانب خداست, مقد س است/ عربي, زبان مقد س اسلام<br />
است و زبان عربي قرآن5 در اسلام از همان جÇايگاه جسÇم مسÇيح در مسÇيحيت<br />
برخوردار است/ وانگهي چنانكه مسيحيان نÇان و شÇراب را چÇون نÇمادهايي از<br />
گوشت و خون عيسي, ميخورند و مينوشند, مسلمانان نيز با اسÇتفاده از هÇمان<br />
1. Praise be to God<br />
2. If God wills<br />
3. Peace be upon you<br />
4. the Old and New Testaments<br />
5. Quranic Arabic
36 قلب اسلام<br />
عضو بدن ÇÇ يعني دهان ÇÇ در نمازهاي يوميهشان, كلم¹االله را اظهار ميدارند/<br />
به كارگيري روشهاي عقلگرا 1 و لاادريگرا , 2 از سوي پارهاي پژوهشگران<br />
غربي, براي نقادي بيشتر دربارة متنقرآن, كه كتابت آن برخلافعهدينعتيقو<br />
جÇديد چÇندان طÇولاني نÇبوده است, بÇراي مسÇلمانان هÇمان انÇدازه رنÇجآور و<br />
توهينآميز است كه براي مÆمنان مسيحي, ا گر چندي از باستانشناسان مسلمان<br />
اد عا كنند بقاياي جسم حضرت مسيح را كشف كردهاند و سرگرم انجام بررسيهاي<br />
DNA هستند تا دريابند كه آيا تولد او از سر اعجاز بوده يا اينكه او پسر يوسف 3<br />
بوده است/<br />
به هر حال, مسلمانان, از شيعه و سني, معتقدند كه تنها, متن واحدي ازقرآن<br />
وجود دارد كه شامل 11ê سوره و بÇيش از ì000 آيÇه است و در طÇول 23 سÇال<br />
رسالت پيامبر, در مكه و مدينه بر او نازل شده است/ همزمان بÇا نÇزول آيÇات و<br />
قراÄت آن توس ط پيامبر, صحابة او كه اعرابي با حافظههاي شگفتانگيز بÇودند,<br />
آنها را بهخاطر ميسپردند/ كاتبان 4 نيز آيات را بهنگارش درميآوردند/ ترتيب<br />
سورههايقرآن را نيز پيامبر, بنا بÇه امÇر الهÇي, مشÇخ ص مÇيفرمودند/ در زمÇان<br />
خلافت خليفة سوم, عثمان حدود بيست سال پس از رحلت پيامبر, چون برخي از<br />
حافظان وحي در جنگهاي مختلف به شهادت رسيده بودند, استنساخ متن كامل<br />
قرآندر چندين نسخهآغاز گرديدو به چهارگوشة جهان اسلام فرستاده شد/ از اين<br />
پس, همة نسخههايقرآن براساس همين گردآوري مشخ ص او ليه است/<br />
مسلمانان معتقدند كه خداوند به هر پيامبري, متناسب بÇا آنÇچه در زمÇان او<br />
1. rationalist<br />
2. agnostic<br />
3. Joseph<br />
4. scribes
خدايواحد 37<br />
بيشترين اهميت را دارد, معجزهاي عطا ميكند/ مثÂ چون در مصر , 1 سحر و جادو<br />
جايگاهي داشت, خداوند به موسي اين توان را داد كه عصايش را به اژدها تبديل<br />
كند و چون در زمان عيسي, پزشكي, حرفة مهميبوداوميتوانستبهاذنخدا,<br />
مردگان را زنده گرداند/ و چون براي اعراب پيش از اسلام, فصاحت و بلاغت در<br />
شعر , 2 برترين همة فضايل بهشمار ميرفت, خداوند بر پيامبر, فصيحترين هÇمة<br />
متون عÇربي را فÇرو فÇرستاد/ درحÇقيقت, فÇصاحت قÇرآن را بÇزرگترين مÇعجزه<br />
دانستهاند/ فصاحتقرآن نهتنها دل و جان اعراب سدة هفتم را كه براي نÇخستين<br />
بار آن را ميشنيدند به تكاپو واميداشت بلكه در سرتاسر جهان معاصر نيز براي<br />
مسلمانان راستين, حتي آنها كه زبÇان مÇادريشان عÇربي نÇيست ÇÇ هÇرچÇند هÇمة<br />
مسلمانان, از عرب و غيرعرب, نمازهاي يوميه را بهزبان عربي ميخوانÇند ÇÇ از<br />
همان تأثيرگذاري برخوردار است/ بركت قرآن( كه بركت هم بهلحاظ ريشه و هم<br />
در معنا معادل barak عبري است), پيام روحي آن را تعالي ميبخشد و جانها را<br />
بهسوي خدا بهتكاپو مياندازد; درست همانطور كÇه در غÇرب, شÇنيدن سÇرود<br />
گريگوري 3 به زبان لاتيني,قرنهاست كه حتي كساني را كه زبان لاتيني نميدانند<br />
سخت تحت تأثيرقرار ميدهد/ البته همين سخن دربارة خود آيين عشا¾ رباني به<br />
زبان لاتيني 4 نيز مصداق دارد; چÇرا كÇه نÇيايشسرايÇي 5 زيÇباي آن حÇتي بÇراي<br />
شركتكنندگان پانزده ساله, حتي كاتوليكهايي كه لاتيني نميدانÇند از مÇعنايي<br />
بس ژرف برخوردار است/<br />
1. Egypt<br />
2. poetic eloquence<br />
3. Gregorian chant<br />
4. the Latin Mass<br />
5. liturgy
38 قلب اسلام<br />
قرآنرا نامهاي بسياري است كه هر كدام آشكار كننده ابعادي از حقيقت آن<br />
است/ آن را"القرآن" مينامند كه بهمعناي " گردآوري" يا "جمع" نيز هست; آن را<br />
الفرقان مينامند چرا كه آن, معياري براي تشخيص حق از بÇاطل, خÇير از شÇر و<br />
زيبايي از زشتي بهدست ميدهد/امالكتاباست يعني سرمنشأ همة دانشها را در<br />
خود جÇاي داده است, و × الهÇدي يÇعني راهÇنماي هÇمگان در سÇير الياالله است/<br />
مسلمانان,قرآن را خاستگاه هÇمة مÇعارف ظÇاهري و بÇاطني, اسÇاس شÇريعت , 1<br />
آخرين راهنماي رفتار اخلاقي, و توري ميدانند كه صياد الهي 2 با آن, جان آدمي<br />
را [از كثرت] باز ميگيرد و به وحدت باز ميگرداند/<br />
قرآن شامل چند موضوع اصلي است/ او ل از هÇمه, قÇرآن بÇه بÇحث دربÇارة<br />
ثÇانيH مÇيپردازد/ نسÇبيت ماهيت حقيقت, حقيقت خدا 3 و ارتباط آن بÇاقÇلمرو <br />
دربارة جهان مادي بسيار سخن ميگويدو بهمعنايي, بخش اسلامي جهان در وحي<br />
قرآن سهيم ميشود/ سپسقرآن, صفحاتي را به تاريخ مقد س اختصاص مÇيدهد<br />
اما وقايع اين تاريخ بيشتر بهدليل اهميتشان در مقام درسهايي براي زندگي باطني<br />
روح و نه چون گزارشهاي تاريخي از دوران گÇذشته, بÇرشمرده مÇيشود/ روي<br />
همرفته تاريخ مقد س در قرآن, شامل درسهاي اخلاقي و معنوي بÇراي زنÇدگي<br />
امروزي ماست/<br />
همچنين, قرآن به وضع احكامي براي فرد و اجتماع ميپردازد و مهمترين<br />
سرچشمةشريعت اسلامي است/ وانگهي,قرآن بارها و بÇارها بÇر مسألة اخÇلاق,<br />
خير و شر , و اهميت برخورداري از زندگي توأم بÇا فÇضيلت انگشت مÇيگذارد/<br />
1. the Law<br />
2. the Divine Fisherman<br />
3. the Divine Reality
خدايواحد 39<br />
سرانجام قرآن, بهويژه در سورههاي پاياني, به زباني كبريايي 1 بÇهسخن گÇفتن از<br />
حوادث مربوط به معاد, پايان دنÇيا, روز رسÇتاخيز , 2 بÇهشت, بÇرزخ , 3 و دوزخ 4<br />
ميپردازد/ زبانقرآن, مخصوصH در پرداختن به حقايق مربوط بÇه مÇعاد, زبÇاني<br />
انضمامي و نمادين , 5 و نه انتزاعي يا توصيفي 6 بÇهمعنايي مÇعمول كÇلمه است كÇه<br />
وقتي به بررسي دربارة حقايقي ميپردازيم كه در تخيلات زمينيمان نÇميگنجد<br />
نا كارآمديش آشكار ميشود/ اين ويژگي, بسياري از غيرمسلمانان را بر آن داشته<br />
است تÇÇا قÇÇرآن را بÇه بÇاد انÇتقاد بگÇيرند كÇه از خÇوشيهاي بÇهشت تÇوصيف<br />
شهوتانگيزي اراÄه كرده است چنانكه گويي از خوشيهاي و لذايذ دنÇيوي, در<br />
سطحي برتر, سخن ميگويد/ درحقيقت, هر خوشي و لذ ت دنيوي, بهويژه لذايذ<br />
جنسي كه در اسلام مقد سند, بازتابي از نمونههاي مثالي بÇهشتي است نÇه ايÇنكه<br />
عكس مطلب درست باشد/<br />
پيامبرو بسياري از اولياي نخستين از جمله حضرت علي و امام جعفر صادق,<br />
قرآن را داراي چندين مرتبه از معنا ميدانند كه برترين اين مÇراتب فÇقط مÇعلوم<br />
خداست/ همانگونه كه خداوندظاهر 7 وباطن 8 است, كتاباونيزبÔعدي ظاهري و<br />
بÔعدي باطني دارد يا درواقع داراي مراتب مÇتعد د مÇعنوي است/ در طÇول تÇاريخ<br />
اسلام, از هر دو منظر ظاهر و باطن, شرحهايي برقرآن به نگارش درآمده است/<br />
1. majestic language<br />
2. the Day of Judgment<br />
3. purgatory<br />
4. hell<br />
5. concrete and symbolic<br />
6. abstract or discriptive<br />
7. the Outward<br />
8. the Inward
40 قلب اسلام<br />
دستة نخست را كه مربوط به ظاهرقرآن بودندتفسيرو دستة دوم را كه دربارة باطن<br />
قرآن استتأويل مينامند/ هر دو نوع اين آثار براي فهم مÇتن قÇرآن از اهÇميتي<br />
سرنوشتساز برخوردارند;قرآني كه هر واژه و حرف آن چون موجود زندهاي با<br />
مراتب معنايي بسيار, نمادگريهاي بيشماري را در خود جاي داده است كÇه در<br />
علمي بهنامجفر, معادل باقبالة 1 يهودي و مسيحي, به آن ميپردازند/<br />
سورهها و آياتقرآن در سفر دنيوي مسلمانان, هم راه و هم راهنماست/ هر<br />
چيزي كه صفت اسلامي به همراه دارد از مابعدالطبيعه و كلام گرفته تا شريعت و<br />
اخلاق و تا علوم و فنون, به نوعي ريشه در قرآن دارد/ هر حركت ديني, عÇقلي,<br />
اجتماعي يا سياسي كه در تاريخ اسلام صورت گÇرفته مشÇروعيت خÇويش را در<br />
قرآن ميجسته است و جريان زندگي روزمرة مسلمانان سنتي نيز كه از تأثير اين<br />
حركتها بركنار است بÇهمعنايي بس ژرف, بÇا حÇضور قÇرآن درآمÇيخته است/<br />
فقيهان, درصدد تفسير فقهي آيات و صوفيان, بهدنبال معناي باطني آن بودهاند/<br />
فيلسوفان به استنتاج از گفتههاي فلسفيقرآن پرداخته و متكلمان آيات مربوط به<br />
چيستي صفات خدا و ارتباطش با عالم را مورد بحثقÇرار دادهانÇد/ امÇروزه نÇيز<br />
همچون صدر اسلام,قرآن, حقيقت محوري اسلامو كانون زندگي مسلمانان در هر<br />
دو جنبة فردي و اجتماعي بهشمار ميرود/<br />
پيامبر اسلام(ص)<br />
بيشترين سو¾تفاهم در غرب نسبت به حقايق جهان اسلام, مربوط به پيامبر<br />
اسلام است كه ما از اين پس, تنها با نام پيامبر از او ياد ميكنيم/ بيش از هزار سال,<br />
1. kabbala
خدايواحد 41<br />
در منابع گونا گون اروپايي, او را مرتد 1 ,مد عي 2 و حتي دج ال 3 ميپنداشتند وبيش<br />
از هزارسال به طول انجاميد تا در سدة بيستم بررسيهاي منصفانهاي دربارة او به<br />
زبانهاي اروپايي منتشر شد/ تا همين اواخر, مسيحيان معموÁ جايگاه پÇيامبر را<br />
در اسلام, البته بهشكلي بسيار مغرضانه, با جÇايگاه مسÇيح در مسÇيحيت مÇقايسه<br />
ميكردند/ از اينرو اسلام را تا چند دهة پيش Mohammadanism ميناميدند كه<br />
اصطلاحي ناخوشايند مسلمانان بود, و براي توهين به اسلام, بÇيشتر حÇملاتشان<br />
متوج ه پيامبر بود/ آن دسته غربياني نيز كه به دستاوردهاي دنيوي چشمگير پيامبر<br />
اذعان داشتند از پذيرش او در مقام پيامبر سرباز ميزدند/ درحÇقيقت, حÇملات<br />
مسيحيان بر ضد پيامبر در طول سدهها, تفرقهافكنانهترين و رنجآورترين عامل<br />
در روابط اسلام با مسيحيت بوده است/ حتيامروزهنيزسو¾تفاهمرايجدرغرب<br />
نسبت به پيامبر, مانعي عمده بر سر راه فهم دو سوية [مسلمانان و مسيحيان] است/<br />
در دورة مدرن, پارهاي از نويسندگان غربي مخالف مسيحيت, بيآنكه شناخت يا<br />
فهم درستي از شخص پيامبر داشته باشند, كوشيدهاند تا از او چون ابÇزاري بÇراي<br />
حمله به مسيحيت بهره ببرند/ در تاريخ جديد غرب, بهسختي ميتوان چÇهرهاي<br />
چون شاعر آلماني, گوته, را يافت كه احترام عميقي براي پيامبرقاÄل بود و حتي<br />
به او عشق ميورزيد/<br />
به اين ترتيب براي فهمقلب اسلام, لازم است اهÇميت پÇيامبر را از ديÇدگاه<br />
مسلمانان سنتي دريابيم, نه از ديدگاه مسلمانان تجد دگرا 4 كهبÔعد معنوي پيامبر را<br />
1. apostate<br />
2. pretender<br />
3. the Antichrist<br />
4. modernists
42 قلب اسلام<br />
ناديده ميگيرند يا از ديدگاه اصلاحطلبان به اصطلاح خشكه مقد س 1 كه به دلايل<br />
خاص خود, جايگاه پيامبر را در كل تدبير ديني اسلامي 2 ناچيز ميپندارند/قرآن<br />
تصريح ميكند كه پيامبر يك انسان و نه موجودي الهي بود و نيز ميافÇزايÇد كÇه<br />
خداوند او را چون آخرين پيامبر الهي (خاتمالانبيا¾) برگزيد; او كسÇي بÇود كÇه<br />
عظيمترين و كريمترين خÔ لق به او عطا شد و براي مسلمانان چون اسوهاي برگزيده<br />
شد; چنانكه در اين آيةقرآنآمده است: / 3 اين آيه, اساسي است براي الگوگيري<br />
ك×ان Ö ير جÔوا Iالله وIلÖي Ö وم ÖلاI خÑ ر و ذ<br />
ازسنت, يا رفتار 4 (بهمعناي اعمال و كردار) پيامبر; به اين معنا كÇه بÇرايقÇاطبة<br />
مسلمانان از جايگاهي محوري برخوردار است/ آنان, پيامبر را بشري 5 ميدانÇند<br />
كه البته برترين آفريدگان خدا يا همان چيزي است كه صوفيانيا عرفاي مسلمان,<br />
انسانكاملش 6 مينامند/ اين بيت صوفيانه زبانحال جملگي جهان اسلام دربÇارة<br />
پيامبر است:<br />
مÇÇÇÇÇÇÇÇحمدÕ Õ بشÇÇÇÇÇÇÇر لا كÇÇÇÇالب ش ر بÇÇل هÇÇو كÇÇالياقوت بÇÇين الحÇج ر7<br />
پيامبر(ص) به سال "عام الفيل" ÇÇ يعني ë70 ميلادي ÇÇ در شهر مكه در شاخة<br />
اشرافي اصليترينقبيلة مكه, يعنيقريش متولد شد/ خانوادة او از نسل هاشم بود<br />
1. the so-called puritan reformers<br />
2. religious economy of Islam<br />
3/(21.33) /<br />
4. wonts<br />
5. a mortal man<br />
6. the Universal Man<br />
/7<br />
محمد نيزانساناستاما نه چÇون ديگÇرانسÇانها<br />
بÇÇلكهاو چÇÇون يÇاقوت در مÇيان سÇنگهااست
خدايواحد 43<br />
و از اينرو, او و فرزندانش به هاشميان 1 معروفاند كه شاخهاي ازقريش بهشمار<br />
ميرفت/ پدرش عبداالله, پيش از تولد او از دنيا رفت و مادرش آمنه نيز در همان<br />
اوان كودكي محمد ÇÇ كه معروفترين نامش [احمد] بهمعناي "ستودهترين" است<br />
ÇÇ در دامان عمويش, ابوطالب درگذشت و او را يتيم و بيكس گذاشت/ محمد ÇÇ<br />
پدر علي, چهارمين خليفة سنيان و نخستين امام شيعيان ÇÇ پرورش يافت/ مÇحمد<br />
نيز چنانكه عادت مكيان دورانقديم بود, مد ت زماني را همراه با باديهنشينان در<br />
بيابان سپري كرد تا در سخنوري عربي دستي پÇيدا كÇند و آداب و رسÇومشان را<br />
بياموزد/ او از هÇمان نÇخستين روزهÇاي زنÇدگيش در امÇانتداري و درسÇتكاري<br />
آوازهاي بهدست آورد و لقب "امين" 2 را يافت/ گذشته از اينها, او گرايش بسياري<br />
به تأمل و تفكر داشت تا جايي كه بيشتر اوقات را در بيابان به خلوت ميگذراند/<br />
هرچند در ميان مكيان آن زمان, شكل او ليهاي از بتپرستي رواج داشت اما هنوز<br />
كساني بودند كه به توحيد او لية حضرت ابراهيم پايبند مانده بودند وقرآن با نام<br />
حنفا¾ 3 از آنان ياد ميكند/ پيامبر از جملة آنÇان بÇود و حÇتي پÇيش از آنكÇه بÇه<br />
پيامبري برگزيده شود به خداي واحد ايمان داشت/<br />
محمد كه مرد جواني بود همراه با كاروانهاي تجاري, سفرهايي را به سوريه<br />
آغاز كرد و مسلمانان برآنند كه در طول يكي از همين سفرها, راهÇبي مسÇيحي,<br />
بهنام بحيرا¾ , 4 نبوت او را پيشگويي كÇرد/ بÇهدليل امÇانتداري و پشÇتكارش, كÇه<br />
شهرة خاص و عام بود, توج ه تاجرة ثروتمند مكه, خديجه را بهخود جلب كÇرد/<br />
خديجه با آنكه پانزده سال از محمد بزرگتر بود به او پيشنهاد ازدواج داد و از او<br />
1. ha¦ shimites<br />
2. the Trusted One<br />
3. the primordialists<br />
4. bahi¦ rah
44 قلب اسلام<br />
خواست كه مديريت امور تجاريش را برعهده گÇيرد/ مÇحمد پÇذيرفت و ازدواج<br />
بسيار موفقي داشت كه ثمرة آن چهار دختر بود كÇه مÇعروفترين آنÇها فÇاطمه<br />
است/ فاطمه بعدها با علي ازدواج كرد و همة اخلاف پيامبر كÇه بÇا لقب سÇيد يÇا<br />
شريفناميده ميشوند و نقش درخشاني در تاريخ اسلام برعهده دارند از فرزندان<br />
اويند/ پيامبر تا ÇÇ زمان مÇرگ خÇديجه ÇÇ هÇمان يك هÇمسر را داشت و تÇنها در<br />
سالهاي آخر زندگيش بود كه بيشتر با هدف سياسي اتحاد بÇاقÇبايل گÇونا گÇون<br />
عرب, همسران ديگري اختيار كرد/<br />
يك بار كه پيامبر در سن چهل سالگي در غار حرا¾ در نزديكي مكه سرگرم<br />
نيايش بود, فرشتة مقرب درگاه الهي, جبرÄيل, با نخستين آيات وحي كه آيÇات<br />
آغازين سورة 9ìقرآن, "علق" , 1 را تشكيل ميدهد بر او نازل شد/ به اين ترتيب<br />
رسالت 2 او آغاز گرديد, رسالتي كه بايستي در دشوارترين شرايط مÇمكن انÇجام<br />
ميشد; چرا كÇه پÇيام او پÇيام تÇوحيدي سÇازشناپذير در شÇهري بÇود كÇه مÇركز<br />
بتپرستي اعراب بهشمار ميرفت/ كعبه يا خانة خدا كه در وسط مكهقرار دارد,<br />
مقد سترين جايگاه در دين اسلام است; مسلمانان معتقدند كه نخستين بار, كعبه را<br />
خود حضرت آدم بنا نهاد و حضرت ابراهيم آن را بÇازسازي كÇرد/ امÇا در زمÇان<br />
پيامبر, اين مكان مقد س ازلي, جايگاهي شده بود پÔر از بتهايي متعلق بهقبايل<br />
گونا گون كه آنها در زمان خاص ي بهقصد زيارت بتهايشان به مكه مÇيآمدند/<br />
بنابراين, مكه از بركت وجود كعبه به مركز عمدة تجاري تبديل شده بود و از اين<br />
رهگذر, مكيانقدرت و ثروتي بههم زده بودند/ در چنين شرايطي, پيامبر با پيام<br />
خويش نهتنهاقلب دين مكيان را ÇÇ كه خاندان خودش نيز در زمرة آنان بودند ÇÇ<br />
1. "The Colt"<br />
2. the prophetic mission
خدايواحد 45<br />
نشانه رفت بلكه خاستگاهقدرت و ثروت آنان نيز از اين تهديد بركنار نبود/<br />
نخستين كساني كه پيام وحي را پÇذيرفتند خÇديجه, عÇلي و دوستقÇديمي<br />
پيامبر, ابوبكر بودند/ اما رفتهرفته شماري ديگر, از جمله برجستگاني چون عمر<br />
بن خطاب, خليفة دوم پس از ابوبكر, و عثمان بن عفان,سومينخليفهپسازاو,<br />
بÇه اسÇلام گÇرويدند/ هÇمين مÇوفقيتها, آتش مÇخالفت بÇا پÇيامبر و صÇحابه را<br />
روزبهروز برافروختهتر ساخت/ پيامبر دست از كوشش برنميداشت تا اينكه در<br />
سال ë22 ميلادي, پس از توافقات صورت گرفته با فرستادگاني از شÇهر يÇثرب,<br />
واقع در شمال مكه, بنا به امر الهي, با ياران خويش به آن ديار مهاجرت كرد/ اين<br />
حركت كه در عربي به الهجر¸ معروف است, نمايانگر نÇقطة عÇطف بÇزرگي در<br />
تاريخ اسلام است; چرا كه با ايÇن مÇهاجرت, اسÇلام از شكÇل گÇروه كÇوچكي از<br />
ارادتمندان 1 درآمد و صورت جامعهاي كامل را به خود گÇرفت/ شÇهر يÇثرب بÇه<br />
مدين¹ النبي ÇÇ شهر پيامبر ÇÇ معروف شد كه امروزه آن را "مدينه" مÇينامند و در<br />
اين شهر بود كه نخستين جامعه آرماني مسلمانان پايه گذاري شد و همچنان براي<br />
همة جوامع اسلامي پس از خود, الگويي آرماني مانده است/<br />
اندكي پيش از هجرت, حادثهاي در زنÇدگي پÇيامبر روي داد كÇه بÇه لحÇاظ<br />
معنوي و ديني بسيار مهم بود; حادثهاي كه در قرآن نيز از آن سخن رفÇته است/<br />
طبق احاديث اسلامي, پيامبر, سوار بر اسبي فوقطبيعي بهنامبراق توس ط جبرÄيل,<br />
طي سفري شبانه يامعراج , 2 از مكهبهاورشليم 3 برده شد/ و سپس از آنجايي كÇه<br />
اينك مسجدالاقصي 4 در آن واقع است, همة آسمانها يعني همة مÇراتب عÇاليه<br />
1. the devotees<br />
2. the Nocturnal Journey<br />
3. Jerusalem<br />
4. the Dome of the Rock
46 قلب اسلام<br />
وجود را سير كرد و به حضور الهي 1 رسيد; او در اين سفر, پيامبران پيشين از جمله<br />
موسي و عيسي را نيز ملاقات كرد/ معراج, سÇرمشق هÇرگونه سÇلوك 2 و تكÇامل<br />
معنوي است و حتي دانته دركمدي الهياش, ساختار آن را چون الگويي به كار<br />
بسته است/ وانگهي تجربههاي اين سفر آسÇماني, دربÇرگيرندة حÇقيقت بÇاطني<br />
نمازهاي يومي ة مسلمانان و نيز تكاملبخش اقامة صورت ظاهري آن است/<br />
در طول همين معراج بود كه پيامبر حتي از مراتب بÇهشتي 3 در گÇذشت, بÇه<br />
مقامي رسيد كه سرحد وجود كلياستوبهحضورالهيراهيافت/پسازاينمقام<br />
كهقرآناز آن به سدر¸ المنتهي 4 ياد ميكند تنها سر مكنونالهياستكهبركسي<br />
جز خودش آشكار نيست/ در همين حالت ع لÖوي بÇود كÇه پÇيامبر ايÇن وحÇي را<br />
دريافت ميكند كه آنچه را بسياري,قلب اعتقادات اسلام ميدانند شامل ميشود:<br />
خدايواحد 47<br />
مكه, مدينه, اورشليم ÇÇ به طرز جداييناپذيري با زندگي پيامبر درآميختهاند/<br />
چيزي نگذشت كه جامعة نوپاي مسÇلمانان در مÇدينه, خÇود را بÇا حÇملات<br />
مكيان روبهرو يافت و جنگهايي زيÇادي بÇهناممÇغازي درگÇرفت كÇه در آنÇها<br />
معموÁ مسلمانان بر كفار پيروز ميشدند/ سرانجام, اسÇلام سÇرتاسر شÇبه جÇزيرة<br />
عربستان را فرا گرفت و پيامبر پيروزمندانه به مكÇه بÇازگشت درحÇالي كÇه هÇمة<br />
آنهايي كه او و پيروانش را بسيار آزرده بودند, بخشيد/ او كعبه را از بتهايي كه<br />
در داخل و بر پشتبام آن بود پا كسازي كرد و سپس در كنار ديگر مناسك, به<br />
پيروي از حضرت ابراهيم, به طواف 1 خانة خدا پرداخت; زيارتي بهنام حج كه تا<br />
امروز ادامه دارد و يكي از "اركان" 2 يا عوامل بنيادين آيين اسلام بهشمار ميرود/<br />
اما او در مكه كه در آنجا بهدنيا آمده و پرورش يافته بود نÇماند بÇلكه بÇه مÇدينه<br />
بازگشت;شهريكهبهسال ì32 ميلادي, پس از سه روز بيماري از آنجا به ديار<br />
باقي شتافت و در منزل خود, در همسايگي مسجدي كه خويشتن بÇنا نÇهاده بÇود<br />
بهخا ك سپرده شد/ اين مسجد كه آن رامسجدالنبي مينامند بعدها الگويي براي<br />
همة مساجد بعدي گرديد و امروزه ميليونها زاÄر مسلمان, هر ساله از سراسر دنيا,<br />
آنرازيارتميكنند/<br />
زماني كه پيامبر دار فاني را وداع مÇيگفت شÇبه جÇزيرة عÇربستان مÇتحدو<br />
يكپارچه شده بود; خشونت فرا گير از همهجا رخت بربسته بود وقبايلي كه ساليان<br />
سال با همديگر در جنگ به سر ميبردند ميانشان صلح و صفا حا كم گشته بÇود/<br />
انساني يتيم و بسيار رنجديده, با امكاناتي ناچيز, پايههاي جامعة ديÇني و تÇمد ن<br />
نويي را بنا نهاد كه خيلي زود بخش گستردهاي از جهان را در نورديد و در تاريخ<br />
1. circumambulation<br />
2. pillars
48 قلب اسلام<br />
بشر فصل تازهاي را گشود/ اين شرح كوتاه از زندگي پيامبر, خواننده را بÇا نÇحوة<br />
نگرش مسلمانان به زندگي پيامبرشان آشنا ميسازد/ براي فهم اسلام, بايد اهميت<br />
بيان اخÇير را در نÇظر مسÇلمانان خÇوب دريÇابيم نÇه ايÇنكه نÇوشتههاي جÇدليون<br />
تجديدنظرطلب مسيحي متقد م 1 يا مور خان لا ادريگراي مÇعاصر 2 را كÇوركورانÇه<br />
بپذيريم/<br />
براي درك اهميت پيامبر در ديÇن اسÇلام, بÇايد بÇهخاطر داشÇته بÇاشيم كÇه<br />
بنيانگذاران بزرگ اديان بر دو گونهاند/ يكÇي آنÇها هسÇتند كÇه بÇريدن از دنÇيا و<br />
پيشگرفتن زندگي معنوي را اندرز ميدهند به گونهاي كه از جهان و آنچه در آن<br />
است بركنار باشيم/ بهترين نمونه اينها را ميتوان در مسيح و بودا يÇافت كÇه هÇر<br />
دوي آنها اجتماعات معنوي كوچكي را بنيانگذاري كردند كه از شرايط سÇياسي,<br />
اجتماعي, و اقتصادي جامعه جدا و بركنار بود/ مسيح ميگفت كÇه پÇادشاهياش,<br />
پادشاهي اين جهاني نيستو از اينرو همسري اختيار نكرد و رهبر و حا كم يك<br />
جامعة بزرگ انساني نبود/ بودا نÇيز زنÇدگي زنÇاشويي بÇا شÇاهزادهاي را بÇهخاطر<br />
پرداختن كامل به زندگياي راهبانه و كسب نورانيت ترك گفت/<br />
نمونههاي بارز از دستة دوم را مÇيتوان در مÇوسي , 3 داوود , 4 و سÇليمان 5 از<br />
اديان ابراهيمي, و راما 6 و كريشنا 7 از آيين هندو يافت/ چنين اشخاصي, خواه آنها<br />
1. earlier revisionist christian polemicists<br />
2. contemporary agnostic historians<br />
3. Moses<br />
4. David<br />
5. Solomon<br />
6. Rama<br />
7. Krishna
خدايواحد 49<br />
را پيامبر بدانيم يا تجس د الهي (اوتار) , 1 وارد پيچ و خم زنÇدگي مÇعمولي انسÇانها<br />
ميشوند تا آن را تغيير دهند يا تقديسش كنند/ جملگي پيامبران بÇنياسÇراÇÄيل و<br />
برخي از چهرههاي اواتاري آيين هندو از رهبران سياسي يا حا كمان جامعة خود<br />
بودهاند/ آنها داراي همسر و فرزندان بودند و بنابراين در چشم كساني كه مبهوت<br />
كمال معنوي خيره كنندة مسيح و بودا باشند گرفتار زنÇدگي دنÇيوي, و نÇا كÇامل<br />
مينمايند/ در چنينقضاوتي, اين حقيقت را ناديده ميگيرند كه مسيحيت و آيين<br />
بودا نيز آنگاه كه بهصورت ديني حا كم بر كل جامعه درآمد از پرداختن به حقايق<br />
دنيوي جامعة انساني نظير عدالت, جنگ و صلح, و مسألة خانواده و روابط جنسي<br />
نا گزير بود/<br />
به هر صورت, پيامبر اسلام را بايد در دستة دوم جاي داد/ او بهلحاظ دروني<br />
اهل مراقبه بود اما بهلحاظ بيروني نيز تقريبH نا گزير از رويارويي با هر وضعيتي<br />
بود كه ممكن است براي هر انساني پيش بيايد/ او, يتيمي را تÇجربه كÇرد, چÇون<br />
بازرگانان زندگي كرد و آزارهاي فراواني ديد/ او, وقتي همسر محبوبش, خديجه<br />
و پسر دوسالهاش, ابراهيم را از دست داد سخت اندوهگين شد, هرچند به سعادت<br />
زندگي خانوادگي و در عين حال پيروزي نهايي خويش در عالم نيز واقف بود/ او<br />
كه تنهايي و مراقبه را دوست ميداشت اصÂ از رسيدگي به كارهاي مردم, با همة<br />
لغزشها و كاستيهايشان, شانه خالي نميكرد/ او بايد بر كل جامعه نظارت ميكرد<br />
و هرگاه ميان دوطرف شكايتي رخ ميداد بر مÇوضعقÇضا مÇينشست/ مÇيتوان<br />
رسالت او را همانا قداستبخشي به همة زنÇدگي و بÇرقراري تÇعادلي در زنÇدگي<br />
بشري دانست كه زمينهساز تسليم و فاني شدن در پيشگاه حق متعال است/<br />
در هÇر ديÇني, جÇملگي فÇضايل ديÇنداران, بÇرگرفته از فÇضايل مÇوجود در<br />
1. avatar
50 قلب اسلام<br />
بنيانگذار آن دين است/ همانگونه كه هÇيچ مسÇيحي نÇميتوانÇد مÇد عي داشÇتن<br />
فضيلتي شود كه به × اعÇلي درجÇهاش در مسÇيح يÇافت نشÇود, هÇيچ مسÇلماني نÇيز<br />
نميتواند نظير اين ادعا را در اسلام داشته باشد; بÇخصوص ايÇنكه پÇيامبر اسÇلام<br />
مظهر فضايل فروتني , 1 شرافت , 2 بلندنظري 3 و مهرباني , 4 درستكاري , 5 و صدق 6<br />
بود/ مسلمانان, پيامبر را الگوي كامل فروتني تمام عÇيار در پÇيشگاه خÇداونÇد و<br />
همسايه, اسوة شرافت و بلندنظري ÇÇ يعني نسبت به خود سختگير و نسÇبت بÇه<br />
ديگران بخشنده, مهربان, و چشمپوش ÇÇ و سرانجام مظهر صدق ÇÇ يعني صداقت<br />
كامل در برابر خود و خداوند ÇÇ ميدانند/ تحقق همين فÇضيلت اخÇير ÇÇ كÇه گÇÔل<br />
سرسبد فضايل اسلامي است ÇÇ نيازمند فناي خويشتن خويش در پيشگاه ربوبي<br />
است, چنانكه در اين سخن صوفيانه بدان تÇصريح مÇيشود: /<br />
عشق به پيامبر بر همة مسلمانان فرض است و درحقيقت جنبهاي اساسي از<br />
حيات دينيشان را تشكيل ميدهد/ شايد بتوان گفت كه اين عشق, راهي است كه<br />
به عشق الهي رهنمون ميگردد; زيرا عشق ورزيدن به خدا ميس ر كسي نÇميشود<br />
مگر آنكه نخست خدا بر او عشق ورزد و خداوند هم كسي را دوست ميدارد كه<br />
عاشق پيامبر خدا باشد/ پس پيامبر در مركز توج ه و احترام مسلمانان جاي دارد/<br />
1. humility<br />
2. nobility<br />
3. magnanimity<br />
4. charity<br />
5. truthfulness<br />
6. sincerity
خدايواحد 51<br />
پيامبر در كنار نام محمد, نامهاي ديگري نيز از جمله احمد , 1 عبداالله , 2 ابوالقاسم , 3<br />
و امين دارد/ هرگاه كه يكي از اين نامها ذ كر شود عبارت تكراري "عليهالس لام"<br />
جلو آن ميآيد و ا گر اين عبارت را كه چون دعاي خيري است پس از ذ كر نام<br />
پيامبر اسلام يا هر پيامبر ديگري نياوريم, نشانة بياحترامي خواهÇد بÇود/ طÇلب<br />
دعاي خير براي پيامبر در چشم مسلمانان, چندان مهم است كه شايد بتوان آن را<br />
تنها عمل مشترك ميان خدا و انسان دانست چرا كه درقرآن ميخوانيم: / 4<br />
عشق به پيامبر و احترام نسبت به او, پيامبران ديگري را نÇيز كÇه در جÇهان<br />
اسلام, بهلحاظ معنوي, زنده ماندهاند, در برميگيرد/ درحقيقت, مسلمانان جÇامع<br />
بودن پيام پيامبرشان را بهمعناي مانع بودن آن نميدانند; آنان, پيامبر را هم كسي<br />
ميدانند كه دوستش ميدارند و چون كاملترين آفريدة خداوند ستايش ميكنند و<br />
هم او را استمرار سلسلة دراز پيامبراني ميدانند كه پيوندي دروني بÇا آنÇها دارد/<br />
مسلمان باتقوا هرگز در اين انديشه نيست كه پيامبر را بستايد و به پيامبران پيش از<br />
او ÇÇ بهخصوص آنهايي كه نامشان درقرآنآمده است ÇÇ بياحترامي كند/ بهتعبير<br />
ح كÖمي, پيامبر هم مظهر كلمه 5 و هم خود كلمه است, هم آغاز دور نبوي و هم پايان<br />
آن است و در مقام خاتمالانبيا¾, بهلحاظ جوهري و دروني, رسالت همة پيامبران<br />
را بر دوش دارد/ سرودة شيخ محمود شبستري دربارة پيامبر نيز ÇÇ كه در آن از نام<br />
باطني او, احمد استفاده ميكند ÇÇ درگلشنراز اشاره بههمين مضمون دارد:<br />
1. the most praiseworthy of those who praise God<br />
2. servant of God<br />
3. Father of Qa¦ sim<br />
(ëì.33)/ê /<br />
5. the Logos
52 قلب اسلام<br />
چون كه صد آمد نود هم پيش ماست نÇÇÇÇام احÇÇÇمد نÇÇام كÇÇل انÇÇبياست<br />
به اين ترتيب, عشق به پيامبر, بيآنكه از احترام به ديگر پيامبران بكÇاهد,<br />
تنها سبب برانگيختن تحسين هرچه بيشتر مسلمانان نسبت به پيامبران پÇيشين و<br />
نسبت به كساني شده است كه خود پيامبر, بنا به احاديث و سخنان نقل شده از وي,<br />
احترام زيادي براي آنهاقاÄل بوده است/<br />
اين سخنان كه, بهصورت جمع, آنها رااحاديثمينامند, پس از مرگ پيامبر<br />
و پس از مطالعة انتقادي بسيار [دربارة صحت انتسابشان به او] گردآوري شد و در<br />
جوامع روايي 1 توس ط علماي شيعه و سني مÇدو ن گÇرديد/ ايÇن احÇاديث, پس از<br />
قرآن, مهمترين سرچشمة دين اسلام است و درحÇقيقت نÇخستين تÇفسير قÇرآن<br />
بهشمار ميرود/ به زبان تخص صيتر,حديث, بخشي از سنت را كه بهمعناي همة<br />
اعمال و كردار پيامبر است تشكÇيل مÇيدهد; سÇنت, الگÇويي است كÇه زنÇدگي<br />
مسلمانان و از جمله شعايري كه قرآن مقرر فرموده است, مÇبتنيبر آن است/ در<br />
كنار آموزههايقرآني,سنت, نخستين عامل وحدت چشمگيري است كه درميان<br />
همه مسلمانان, از اقوام و فرهنگهاي گونا گون بومي وجÇود دارد/ امÇا پÇارهاي<br />
احاديث, دربارة حقايق متعالي معنوي و پارهاي ديگر با جنبههاي روزمره زندگي<br />
سروكار دارد; از جمله اينكه معاملات تجاري در چه شرايطي مÇنصفانه است يÇا<br />
اينكه رفتار عادلانه با خانواده, چگونه رفتاري است/ از جÇمله احÇاديث پÇيامبر<br />
ميتوان به سخنان زير اشاره كرد:<br />
; 2<br />
خدايواحد 53<br />
تشنگي, افسار نفس را بهدست گيريد; با گرسنگي در كوبيدن دروازههاي<br />
بهشت مداومت ورزيد> ; 1<br />
; 2<br />
; 3<br />
; 4<br />
;
54 قلب اسلام<br />
و نزديك به او هستم آنگاه كه مرا ياد ميكند> / 1<br />
حقيقت معنوي پيامبر بهواسطة زنده بودن سنتش و حÇجي ت احÇاديثش, در<br />
جاي جاي جوامع اسلامي, همواره حاضر است/ وانگهي, اين حضور را ميتوان<br />
در فيض صادره از اين حقيقت كه "بركت مÇحمديه" 2 اش مÇينامند تÇجربه كÇرد;<br />
فيضي كه همواره در زندگي صوفيان, در مديحهسراييهاي 3 مÇربوط بÇه فÇضايل<br />
پيامبر, در زيارت اما كن مقد س در سرتاسر جهان اسلام ÇÇ بهخصوص در مدينه ÇÇ<br />
و سرانجام در دل همة مسلمانان حضور دارد; زيرا عشÇق بÇه پÇيامبر هÇم از لوازم<br />
ضروري عشق الهي و هم راهي براي دسÇترسي بÇه آن است و هÇمين عشÇق بÇه<br />
پيامبر, مستلزم عشق و احترام به ديگر پيامبران است; اين چيزي است كه قرآن,<br />
بارها و بارها به آن اشاره مÇيكند/ حÇتي تÇعريف ديÇن اسÇلام از ايÇمان, گÇوياي<br />
ضرورت ايمان به خدا ورسولان او, و نÇهفقطرسÇول اوست/ چÇنانكه در قÇرآن<br />
ميخوانيم: / 4 مطابق اين آيه, فقط بيايماني نسبت به حÇضرترسÇول مÇوجب<br />
گمراهي از راه درست ايمان و درستكاري نميشود بلكه بيايماني نسبت به تمام<br />
رسولان الهي, چنين عاقبتي در پي دارد/ البتهپÔرواضÇح است كÇه لازمÇة خÇاص<br />
مسلماني, پذيرش رسالت و نبوت محمد است; از اينروست كه دومين شهادت<br />
در اسلام عبارتمحم درسول االله است/ پس از ادايشهادتين, انسان رسمH وارد<br />
1/ اصل عربي اين حديث را با وجود جستجوي فراوان نيافتيم/<br />
2. "Muhammadan barakah "<br />
3. the litanies<br />
(13ì.ê)/ê /
خدايواحد 55<br />
قلمرو اسلام ميگردد/ درحÇقيقت شÇهادت نÇخست, يÇعني لا اله الا االله بÇهتنهايي<br />
شهادتي كلي بر پذيرش نفس دين يا همان الدين است كه نهتنها جÇوهرة اسÇلام<br />
بلكه جوهرة همة اديان وحياني پيشين را تشكيل ميدهد/<br />
ديدگاه اسلام نسبت به ديگر اديان در تاريخ<br />
باتوج ه به آنچه دربارة مفهوم اسلامي وحي و تنوع اديان گفتيم يادآوري اين<br />
نكته مهم است كه تا پيش از دوران جديد, اسلام تنها دين وحياني بود كه تقريبH با<br />
همة اديان عمدة دنيا بهطور مستقيم در تماس بود/ اسلام با يهوديتو مسيحيت در<br />
زادگاهشان در شبهجزيرة عربستان و بعدها در فلسطين, سوريه, و مصر; با اديان<br />
ايراني چون آيين زرتشت و مانويت 1 پس از فتح ايران در سده هفتم; با آيينهاي<br />
هندو و بودا در شرق ايران و اندك زماني بعد در هÇندوستان; بÇا اديÇان چÇيني از<br />
طريق جادة ابريشم 2 و نيز به توس ط بازرگانان مسلماني كه به بندر كانتون 3 و ديگر<br />
بنادر چين سفر ميكردند; با اديان آفريقايي خيلي زود پس از انÇتشار اسÇلام در<br />
آفريقاي سياه در حدود چهارصد سال پيش; و با آيين ش مني سÇيبري 4 بÇهشكل<br />
اديان كهن مردمان ترك و مغول كه به آيين اسلام درآمده بودند روبهرو گرديد/<br />
قرنها پيش نامهاي زرتشت و بودا, در ميان مسلمانان سرزمينهاي شرقي جهان<br />
اسلام بهويژه ايران, نامهاي رايج و آشنايي بود/ مسÇلمانان هÇندي از هÇزار سÇال<br />
پيش كريشنا و راما را ميشناختهاند/ ابوريحان بيروني, شخصيت جامع الاطراف<br />
ايراني, در سدة يازدهم كتاب مهمي را دربارة هندوستان به نگÇارش درآورد كÇه<br />
1. Manichaeism<br />
2. the Silk Route<br />
3. Canton<br />
4. Siberian Shamanism
56 قلب اسلام<br />
هنوز هم منبع ارزندهاي بÇراي شÇناخت آيÇين هÇندو در سÇدههاي مÇيانه است / 1<br />
وانگهي,قرنها پيش آثار كلاسيك بيشماري از آيين هندو و آثار چندي نيز از<br />
آيين بودا به زبان فارسي برگردانده شد كه از جملة آنها ميتوان اوپÇانيشادها 2 و<br />
به گود گيتا 3 را نام برد/ علماي مسلمان چيني آثÇار كÇلاسيك مÇربوط بÇه آيÇين<br />
كنفوسيوس را ميشناختند و بسياري از آنها, كÇنفوسيوس و لاÇÄوتسه را پÇيامبر<br />
ميشمردند/<br />
ماهيت جهانشمول معرفت ديني كه يك مسلمان فرهيختة مقيم اصفهان در<br />
سدة چهاردهم از آن برخوردار بود, بسيار متفاوت از معرفت ديني يك انديشمند<br />
مدرسي همدورة او در پاريس يا بولونا 4 بود/ تمد ن اسلامي بر پاية آموزةقرآني<br />
جامعيت ديني و تجربههاي تاريخي گستردهاش كه مÇاهيتي جÇهانشمول داشت,<br />
چشمانداز دينياي را پديد آورد كه همة جهان را در برميگرفت و تا پيش از دورة<br />
جديد, در هيچ دين ديگري نظير نداشت/ اين نگرش جهانشمول هنوز هم بخشي<br />
از جهانبيني مسلمانان سنتگرايياستكهنگرشكÇلي خÇود را بÇهرغم تÇهاجم<br />
تجد دگرايي و وا كنشهايي كÇه درقÇالب "بÇنيادگرايÇي" نسÇبت بÇه آن صÇورت<br />
ميگيرد, همچنان حفظ كردهاند/<br />
در چهارچوب اين بافت ديني جهانشمول, دين اسلام بيشترين نزديكي را با<br />
يهوديت و مسيحيت دارد/ مسلمانان براي پيامبران بنياسراÇÄيل و مسÇيح احÇترام<br />
عميقيقاÄلانÇد/ قÇرآن, در مÇيان زنÇان رفÇيعترين جÇايگاه مÇعنوي را بÇه مÇريم<br />
2. Upanishads<br />
3. Bhagavad Gita<br />
4. Bologna<br />
1/ منظور كتاب تحقيق ماللهند است/
خدايواحد 57<br />
عذرا(ع) 1 اختصاص ميدهد; سورهاي از سورههايقرآن بهنام اوست و تنها زني<br />
است كه نامش در اين كتاب آسماني آمده است/ وانگهي,قرآن تولد معجزهآساي<br />
مسيح از مادري با كره را تأييد كرده است/ مسÇلمانان بÇراي چÇنين آمÇوزههايي,<br />
آنقدر احترامقاÄلاند كه امروزه, در گفتگوي بيناديني با مسيحيان و يهوديان ÇÇ<br />
آنها, در برابر مفس ران تجد دگرايي كه ميكوشند آموزههاي سنتي آيÇين يÇهود و<br />
مسيحيت, از جمله تولد معجزهآساي مسيح را به سطح استعارهها و تاريخ مقد س<br />
پيامبران بنياسراÄيل را, در بهترين شرايط, به داستانهايي الهام شده, فرو كاهند ÇÇ<br />
به دفاع از آن آموزهها برميخيزند/<br />
چهرههاي مقد س دين يهود و دين مسيح, بارها و بارها درقرآن و حتي در<br />
ادعÇÇيه نÇيز بÇه مÇناسبتهاي مÇختلف, نÇامشان آمÇده است/ آرامگÇاه پÇيامبران<br />
بنياسراÄيل كه اسلام نيز بر پيامبري آنها صحه ميگذارد, هميشه مورد احÇترام و<br />
زيارت مسلمانان بÇوده و هست/ در تأيÇيد ايÇن سÇخن, تÇنها كÇافي است تÇقد س<br />
آرامگاههاي ابراهيم 2 در الخليل, يا هبرون 3 در فلسطين, آرامگÇاه يÇوشع 4 و نÇيز<br />
سكونتگاه موسي در كوه نبو 5 در اردن را بÇه يÇاد بÇياوريم/ هÇر چÇند بÇرخÇي از<br />
مسلمانان, گاهي يهوديان و مسيحيان را هدف انتقاداتي عقليقرار داده و يا با آنها<br />
وارد درگيريهاي نظامي شدهاند, آنان, يا دستكم, آن دسته از آنان كه دعÇوت<br />
قرآن را لبيك گفته و پيامش را دريافتهاند, (بهرغم وجود اختلافنظرهاي كلامي<br />
با يهوديان و مسيحيان) هيچگاه به انتقاد از پيامبران بنياسراÄيل يا حضرت مسيح<br />
1. the Virgin Mary<br />
2. Abraham<br />
3. Hebron<br />
4. Joshua<br />
5. Mt. Nebo
58 قلب اسلام<br />
نپرداختهاند/ اسلام خود را سومين دين از اديان ابراهيمي ميداند; سه ديني كه در<br />
بسياري باورهاي كلامي, اخلاقي و معاديشان با همديگر مشÇتركانÇد هÇرچÇند,<br />
خداوند براي هر كدام وجوه مميزهايقرار داده است/<br />
سخن گفتن از سنت يهودي Ç مسيحي كه اسلام را در مقام "غير" , 1 به چالش<br />
فرا ميخواند عدول از پيام حضرت ابراهيم است و نيز بهلحاظ كلامي ÇÇ صرفنظر<br />
از اينكه خوشايند كسÇاني بÇاشد ÇÇ نÇادرست است/ اخÇتلافات مÇيان يÇهوديتو<br />
مسيحيت, هيچ كمتر از اختلافات ميان مسÇيحيت و اسÇلام نÇيست/ يÇهوديت در<br />
پارهاي حوزهها به اسلام نزديكتر است تÇا بÇه مسÇيحيت; يÇهوديت داراي زبÇان<br />
مقد س عبري است چنانكه اسلام نيز زبان عÇربي را دارد و نÇيز يÇهوديت داراي<br />
شريعت مقد سي بهنام هالاخا 2 ست كه متناظر باشريعتمقدساسلاماست/ازاين<br />
گذشته, يهوديتو اسلام,هردوبا هر شكلياز بتپرستيو شمايل نگاريدرهنر<br />
مقد س كه كشيدن تصوير خداونديا ساختن مجس مة او را جايز ميداند, مخالفاند/<br />
در پارهاي موارد خاص نيز, اسلام به مسيحيت [از يهوديت به آن] نزديكتر است;<br />
هردوي اين اديان بر فناناپذيري نفس, حقايق مربوط بهقيامت, و اهميت فراوان<br />
حيات باطني تأ كيد ميورزند/ به اين ترتيب, اصول بنياديني وجود دارد كه مورد<br />
توافق هر سه دين است, از جمله: توحيد, نبوت, كتاب مقد س, بخش اعظم تاريخ<br />
مقد س, هنجارهاي اساسي اخلاقي چونقداست حيات, احترام بهقوانÇين الهÇي,<br />
خوشرفتاري با ديگران, صداقت در همة اعÇمال انسÇاني, مÇهرباني بÇا هÇمسايه,<br />
رعايت انصاف و اينگونه امور/ اسلام, بخش جداييناپذيري از خÇانوادة اديÇان<br />
ابراهيمي است و خود را در پيوندي تنگاتنگ با يهوديت و مسيحيت ميداند و با<br />
"other" 1.<br />
2. Halakhah
خدايواحد 59<br />
تأييد آموزههاي يهوديت و مسيحي ت و در عينحال رد هرگونه انحصارگرايÇي,<br />
خود را مكمل آن اديان و نهاييترين بيان از توحيد ابراهيمي ميخواند/<br />
مÆمنكيستوكافركيست<br />
با اين چهارچوب ذهني كه بهدست داديم, فهم دستهبندي مردم به مÆمنان و<br />
كافران ÇÇ بهمعناي تحتاللفظي > كساني كه بر حقيقت حجاب ميافكنند> ÇÇ كار<br />
چندان دشواري نيست/ هر ديني براي جداسازي خود از ديگر اديان, راهي را در<br />
پيش ميگيرد/ دين يهود از يهوديان و غيريهوديان, و دين مسيح از ديÇنداران و<br />
بيدينان يا مشركان سخن ميگويند/ هر كدام اين دستهبنديها, هÇم خÇاستگاهي<br />
كلامي و هم ريشهاي عمومي و تاريخي دارد كه به برداشت پيروان هر ديÇني از<br />
خود و نيز به تاريخچة آن دين بستگي دارد/ در دين اسلام, مرز ميان مسÇلمان و<br />
غيرمسلمان بيشتر براساس ايماناستواسلام بهمعناي كلي كلمه, نقش چنداني<br />
در آن ندارد/قرآن, لازمة ايمان را مرتبة بالايي از پÇايبندي بÇه ديÇن مÇيدانÇد و<br />
چنانكه در فصل بعد ميآيد حتي امروزه نيز تنها كساني رامÆÇمن (يÇا دارنÇدگان<br />
ايمان) مينامند كه دينشان را بسيار جد ي گرفته و پارسايي پيشه كرده باشند/ از<br />
ديدگاهقرآن نيز واژةمÆمن مختص پيروان اسلام نيست بلكه هم مسلمانان و هÇم<br />
پيروان ديگر اديان ميتوانندمÆمن باشند; گواه اين مطلب, اين آيةقرآني است:<br />
/ يحÖز هÔم Ö ولا× م Ö ه علي Ö فÕ خو Ö ولا× م Ö ه رب عنÖد هÔم Ö أجÖر Ô<br />
× ص Ö الحHفلهÔم<br />
1/(ì2.2) /
60 قلب اسلام<br />
در اين آيه و نيز آية ì9 سورة پنج 1 ("ماÄده") كه تقريبH همين پيام در آنجا<br />
نيز تكرار شده است, نهتنها اديان يهوديت, مسيحيت و آيين صابÃين مورد تأييد<br />
قرار ميگيرد بلكه اين تأييد را در بر ميگيرد و بر<br />
فرا گير بودن امكان رستگاري نيز تصريح ميشود/ با اين حساب, مرز ميان مÆمن<br />
به دين اسلام و مÆمنان به ديگر اديان از ميان برميخيزد و ميتوان گفت كÇه بÇه<br />
معناي عام كلمه, هر كه به خداي واحد, نه به اصلي متعالي , 2 ايمان بÇياورد و او را<br />
بپذيردمÆمن است و هر كه جز اين باشد در زمرة كافران خÇواهÇد بÇود و در ايÇن<br />
دستهبندي, هويت اسمي,قوميت و حتي دين افراد هيچ نقشي ندارد/<br />
با توج ه به اين جامعيت آشكاري كÇه در قÇرآن هست, اسÇتفاده از واژگÇان<br />
"مÆمن" و " كافر" به آن سادگي نيست كه در مسيحيت به چشم ميآيد/ در اسلام,<br />
پيش از هر چيز, نگرش صوفيانهاي نسبت به حق مطلق وجود دارد كه از هرگونه<br />
دوگانگي, حتي از دو راهيايمانو كفر, فراتر ميرود; اما براي وصول به آن ح ق<br />
متعال كه فراتر از همة دوگانگيهاست, بايد به ايمان روي آورد و اصول رسمي<br />
اسلام را پذيرفت; يعني همان اصولي كه اسلام با آنها, آشكارا, راه خود را از كفر<br />
جدا ميسازد/ از اينرو, فهم باطنيكفروايمان, كه در اشعار صوفيانة سنتي بهويژه<br />
در سرودههاي شاعران پارسيگويي چون مولوي, شبستري و حافظ زياد به چشم<br />
ميخورد, كامÂ غير از اين تصور رايج در پارهاي محافل غربي است كه براساس<br />
آن, تنها با پرهيز از هر دو عالم كفر وايمان, ميتوان به حق مطلق 3 راه يافت/ در<br />
سطح مناسك رسمي دين,ايمانباحق,وكفربا باطل سروكار دارد و شكاف ميان<br />
1/ /<br />
2. the Supreme Principle<br />
3. the absolute Truth
خدايواحد 61<br />
اين دو, حتي با وجود اندرز عÔرفا براي رفتن به فراسوي كفر و ايÇمان, كÇه هÇمانا<br />
رسيدن به مقامتوحيد يا دستيابي به تÇوحيدي وراي كÇثرات و دوگÇانگيهاست,<br />
همچنان پابرجاست/<br />
مسلمانان سنتي, در سÇطح رسÇمي و عÇمومي, مÇقولة "مÆÇمن" را هÇم بÇراي<br />
مسلمانان و هم براي پيروان ديگر اديان, بهخصوص مسيحيان و يهوديان, به كار<br />
ميبرند/ اما در تاريخ اسلام, دورههايي بوده است كه در آن, واژةمÆÇمن را تÇنها<br />
براي مسÇلمانان و كافر را بÇراي غÇيرمسلمانان اسÇتفاده مÇيكردهانÇد; چÇنانكه در<br />
امپراطوري عثماني, اروپاÄيان را كÔفار ميناميدند/ اما ا گر اين واقÇعيت را درنÇظر<br />
آوريم كه در طول تاريخ اسلام, پارهاي از فرقههاي مسلمان, فرقههاي ديگر را كه<br />
آنها نيز مسلمان بودند, كفار ميناميدندو دستهاي تا آنجا پيش ميرفتند كه عمÂ با<br />
آنها چون دشمن رفتار ميكردند, وضعيت از اين هم پيچيدهتر ميشود/ مÇثÂ در<br />
طول تاريخ او لية اسلام, خوارج كه هم شيعيان و هم سنيها را كافر ميپنداشتند و<br />
مخالفشان بودند عمÂ بر ضد آنان به خشونت و حملات نظامي دست مييازيدند/<br />
بسياريازعÔلماي سني, اسماعيليان را كافر ميشمارند و حÇتي در جÇريان اصÇلي<br />
اسلام نيز بيش از چندين سÇده, پÇارهاي از عÇلماي سÇني و شÇيعة دوازده امÇامي,<br />
همديگر را كافر ناميدهانÇد/ در سÇده هÇيجدهم, جÇنبش وهÇابي كÇه خÇاستگاهش<br />
سرزمين نجد در عربستان بود, مسلمانان سنتي از شيعه و سني را مسلمانان راستين<br />
نميدانست و تكفيرشان ميكرد درحالي كه علماي حنفي عثماني, خود وهابيان<br />
را با كفار يكي ميدانستند/<br />
تصوير رايج در غرب از اينكه همة مسلمانان, در مقام مÆمن, در برابر كفار<br />
متحدند اصÂ تصوير درستي نيست; هر چند پارهاي از مبلغان سرشناس مسيحي<br />
اين سخن را كه عÇقيدة بسÇياري از تÇندروهاي مسÇلمان است بÇارها و بÇارها بÇه
62 قلب اسلام<br />
مسيحيان القا ميكنند/ در جهان اسلام, همواره كساني بÇودهانÇد كÇه از ضÇرورت<br />
وحدت مسلمانان در مقام مÆمنان دم زدهاندو منظورشان از وحدت, معناي خاص ي<br />
از آن بوده است كه در برابر تفرقه در سطوح مختلفقرار ميگيرد/ اما اين پرسش<br />
كلي كه نيازمند پاسخي بسيار متفاوت از آن چيزي<br />
است كه معموÁ در منابع موجود و در دسترس عموم به چشم ميخورد/<br />
وانگهي, واژة كافر داراي تعريفي كلامي و فقهي و تعريفي رايج در سياست<br />
و اجتماع است كه نبايد اين دو را با هم درآميخت/ بسياري از مسلمانان متدين, در<br />
ضمير خود يك مسيحي يا يهودي پرهيزگار را هنوز مÆمن ميدانند درحالي كÇه<br />
يك لاادري را هر چند كه اسمي عربي يا فارسي داشته باشد, كافر تلقي مÇيكنند/<br />
حكم كفر تنها شامل غيرمسلمانان نيست بلكه ممكن است فرقههاي گÇونا گÇون<br />
موجود در جهان اسلام را نيز شامل شود/ امروزه بÇا ايÇنكه پÇارهاي از مسÇلمانان<br />
" كفار" را مسÆول يورش فرهنگ سكولار غرب ميدانند, آنها در چÇهارچÇوب<br />
جهان اسلام نيز براي كساني كه هر چند رسÇما مسÇلمانند ولي عÇقايد سكÇولار را<br />
پذيرفته و به ترويج آنها ميپردازند همين وصف كفار را به كار ميبرند; عقايدي<br />
كه درست, مÇباني وحÇي اسÇلامي را نشÇانه رفÇته است/ حÇقيقت ايÇن است كÇه<br />
سكولاريسم, دشمن مشترك همة اديان ابراهيمي است و فÇروپاشي ارزشهÇاي<br />
اخلاقي در جوامع سكولار كه امروزه شÇاهد آنÇيم, مشكÇلات فÇراوانÇي را بÇهبار<br />
ميآورد كه يهوديان, مسيحيان, و مسÇلمانان, بÇه يك انÇدازه, بÇا آنÇها دست بÇه<br />
گريبانند/<br />
اسلام و كثرتگرايي ديني معاصر<br />
مسلمانان امروزه نيز چون سدههاي گذشته, شاهد حضور پيروان ديگر اديان
خدايواحد 63<br />
در دنياي اسلام هستند/ در مركز جهان اسلام اقليتهايي مسيحي بهسر ميبرند كه<br />
بيشتر آنها در مصر هستند; هنوز عد هاي يهودي در ايران و تركيه زندگي ميكنند<br />
هر چند كه بيشتر يهوديان كشورهاي عربي پس از سال 19ê8 به اسراÄيل مهاجرت<br />
كردند; در ايران, هنوز زرتشتيان زندگي ميكنند; در هÇندوستان و نÇيز البÇته در<br />
بنگلادش, نپال, مÇالزي, و انÇدونزي مسÇلمانان بÇا هÇندوها بÇهسر مÇيبرند و در<br />
سريلانكا,تايلند, لادا ك , 1 برمه, چينو جاهاي ديگرشاهد همزيستي مسلمانانبا<br />
بوداÄيان هستيم/ مسلمانان در چين, مالزي و اندونزي بÇا پÇيروان كÇنفوسيوس و<br />
پيروان آيين تاÄو نيز همزيستي دارند/ در طول تاريخ اسلام رابطة ميان مسلمانان با<br />
اقليتهاي ديني موجود در جامعة اسلامي, كم و بيش, صلحآميز بوده است/ امÇا<br />
آنگاه كه موضوعات حس اس سياسي چون تجزية فلسطين يا هÇندوستان روابÇط<br />
عادي ميان مسلمانان و پÇيروان ديگÇر اديÇان را مÇتشنج سÇاخته ايÇن هÇمزيستي<br />
بهخشونت گراييده است/ امÇروزه بÇا وجÇود پÇارهاي سÇو¾اسÇتفادهها كÇه تÇوس ط<br />
جريانات بهاصطلاح بنيادگرا در كشÇورهاي مÇختلف اسÇلامي صÇورت مÇيگيرد<br />
گذران زندگي اقليتهاي ديني در جهان اسلام, به مراتب بÇهتر از مسÇلمانان در<br />
سرزمينهاي غيراسلامي است; مگر آمريكا و برخي كشورهاي غربي كه در آنها,<br />
مسلمانان بدون هرگونه محدوديت پيدا و پنهان, طÇبق مÇوازيÇن اسÇلام, زنÇدگي<br />
ميكنند/ براي پي بردن به اين مطلب, كافي است وضعيت اقليتهاي مسيحي در<br />
سوريه, عراق, و ايران ÇÇ سه دولتي كه نسبت به غرب, چندان خوشبين نيستند ÇÇ را<br />
با وضع اقليتهايمسلمان در چين, فيليپين, هندوستان,وقفقاز در روسيه مقايسه<br />
كنيم; تا چه رسد به كشورهاي حوزة بالكان 2 ,كهرÔ عب و وحشتي را كه صربهاي<br />
(منطقهاي واقع در كشمير شرقي) .1 Ladakh<br />
2. the Balkans
64 قلب اسلام<br />
مسيحي در آنجا در دل مسلمانان بوسني و كوزوو افكنده بودند هنوز در خاطرهها<br />
زنده است/<br />
فعاليت ميسيونرهاي غربي 1 در سÇالهاي اخÇير, هÇمزيستي مسÇالمتآميز<br />
اقليتهاي مختلف ديني, بهويژه مسيحيان, را در دنياي اسلام با مشكلاتي روبهرو<br />
ساخته و وا كنشهاي شديدي را نهتنها در ميان مسلمانان بلكه همچنين در ميان<br />
هندوها, بوداÄيان و پيروان ديگÇر اديÇان بÇه دنÇبال داشÇته است/ مسألة فÇعاليت<br />
ميسيونري مسيحي ) كليساهاي غربي نه كليساي اÔرتدكس), موضوع پÇيچيدهاي<br />
است كه نيازمند بحث مفص لو جدا گانهاي است اما در اينجا نيز بايسته است اشاره<br />
كوتاهيبهآنبكنيم/دراينباب,كافياستبگوييمكهفعاليت مÇيسيونري در<br />
<br />
جهان اسلام, از آغاز دورة تجد د, همزاد اسÇتعمار بÇود و بسÇياري مÇيسيونرهاي<br />
غربي در كنار مسيحيت, فرهنگ سكولار غرب را نيز تبليغ ميكردهاند/ بسياري<br />
از آنان كوشيدهاند و هنوز هم ميكوشند تا مسيحيت را نه صرفH از طÇريق تÇعاليم<br />
مسيح بلكه بيشتر با توس ل به كمكهاي ماد ي چون بÇرنج و دارو, تÇرويج كÇنند;<br />
كمكهايي كه بهنام صدقة مسيحي 2 امابا هدف تغيير دين 3 [درميان غيرمسيحيان]<br />
توزيع ميشود/ بسياري از مدارس وابسته به مÇيسيونري, زمÇاني خÇود را مÇوفق<br />
ميدانستند كه ا گر نميتوانستند دانشآموزان مسلمان را مسيحي كنند دستكÇم,<br />
ايمان مÇحكمشان بÇه اسÇلام را مÇتزلزل سÇازند/ بÇيجهت نÇيست كÇه بÇرخÇي از<br />
كينهتوزترين رهبران سياسي عرب در چند دهة گذشته كه سكولار و ضد غرب<br />
بودهاند, فارغالتحصيلان مدارس آمريكايي هستند كه نخستين بار ميسيونرها, آن<br />
را بنياد كردهاند; مدارسي كه در آنها دانشآموزان را به لحاظ ديÇني و فÇرهنگي,<br />
1. western missionary<br />
2. christian charity<br />
3. conversion
خدايواحد 65<br />
شستشوي مغزي ميدادهاند/<br />
وقتي ميتوان وا كنشهاي رايج مسلمانان نسبت به مÇيسيونري مسÇيحي را<br />
درست فهميد كه از خود بپرسيم اهالي تگزاس 1 واÔ كلاهاما , 2 كه مبش ران انجيلي 3<br />
بسياري از آنجا برخاستهاند, در برابر سناريويي به شرح زير, چه وا كنشي نشÇان<br />
خواهند داد: فرض كنيم كه مسلمانان با پول فÇراوان حÇاصل از نÇفت مÇوجود در<br />
جهان اسلام, بنا بود مدارسي اسلامي را در اين ايالتها بسازند/ اين مدارس, بÇه<br />
دليل شهرت و اعتبارشان, فرزندانقدرتمندترين و ثروتمندترين خانوادههÇا را<br />
جذب خود كندو حضور در اين مدارسسبب شود كه اين رهبرانآينده, حتي ا گر<br />
هم رسمH به دين اسلام درنيايند, دسÇتخوش جÇريان سÇازمان يÇافتهاي از القÇاي<br />
فرهنگ عربي شوند/<br />
هيچ شباهتي ميان فعاليت ميسيونرهاي غربي [در دورة جÇديد] بÇا فÇعاليت<br />
واعظان مسيحي اناجيل در سدههاي مÇيانه 4 يÇا مÇيسيونرهاي ارتÇدكس در مÇيان<br />
اسكيموهاي 5 كانادا, حتي به لحاظ پوشش ظÇاهري نÇيز نÇيست/ روي هÇمرفته,<br />
هدف اصلي بيشتر اين فعاليتها در سرتاسر آسيا و آفريقا جز رواج غربزدگي 6 و<br />
جهانيسازي 7 و در كنار آن دامن زدن به تب مصرفگرايي , 8 همه و همه تÇحت<br />
لواي مسيحيت, نبوده است/ ا گر نبود چنين فشار سياسي, اقتصادي و حتي نظامي<br />
1. Texas<br />
2. Oklahoma<br />
3. evangelists<br />
4. medieval christian preachers of the Gospels<br />
5. the Inuits<br />
6. westernization<br />
7. globalization<br />
8. consumerism
66 قلب اسلام<br />
نيرومندي كه در پس پردة حضور اين ميسيونرها پنهان است, حضور آنÇها نÇيز<br />
بهمعنايي چون حضور بوداÄيان در تبت يا مسÇلمانان در كÇانادا و ايÇالات مÇتحده<br />
ميبود كه هيچ خÇطري از جÇانب آنÇان, اديÇان و فÇرهنگهاي مÇحلي را تÇهديد<br />
نميكرد/ اما وضعيت آنان جÇز ايÇن است و از ايÇنرو, فÇعاليتشان, بÇهويژه در<br />
كشورهاي اندونزي, پا كستان و كشورهاي آفريقايي حاشية صحرا, نقش بسيار<br />
مهمي در ايجاد تنش ميان اسلام و مسيحيت و بهطور غيرمستقيم مÇيان اسÇلام و<br />
غرب دارد; چرا كه كشورهاي غربي, حتي آنهايي كه چون فرانسÇه بÇر سكÇولار<br />
بودن دولت تصريح دارند, اين ميسيونرها را مورد حمايت ماد ي و سياسيقÇرار<br />
ميدهند/<br />
البÇÇته تÇبليغ فÇرهنگ سكÇولار و امÇروزه مÇصرفگراي غÇرب, مشÇخ صة<br />
هميشگي تمام ميسيونرها نبوده است/ مثÂ پير دو فوكو 1 يك كاتوليك فرانسوي<br />
بود كه چون شاهدي متواضع براي مسيح, مد تها در ميان مسلمانان شمال آفريقا<br />
زيست و همسايگان مسلمانش به او, احترام بسيار مÇيگذاشÇتند; چÇنانكه شÇمار<br />
ديگري از راهبان و كشيشان نيز همينگونه بÇودهانÇد/ پÇرتستانهاي مÇتواضÇعي<br />
بودهاند كه براي نماياندن حضور پيام حضرت مسيح به ميان مسلمانان آمÇدهانÇد<br />
بيآنكه بخواهند با استفاده از ماديات, مسلمانان فقير را وسوسه كنند و از اين راه<br />
به تبليغ ستيزهجويانة دين خود بپردازند/ بيگمان چنين اسÇتثناهايي نÇيز وجÇود<br />
داشتهاند/ با اين همه, فعاليت ميسيونري مسيحي غربيان كه غرب با تÇمام تÇوان,<br />
مستقيم يا غيرمستقيم از آن حمايت كرده است امروزه معضل عمدهاي را بر سر<br />
راه مناسبات مسلمانان با مسيحيان غربي پديد آورده است و اين درحالي است كه<br />
مسلمانان در همزيستي مسالمتآميزشان با اقليتهاي محلي مسÇيحي, در طÇول<br />
1. Pére de Foucault
خدايواحد 67<br />
سدههاي طولاني, هيچ مشكلي نداشتهاند/ تنها كافي است در اين زمÇينه, بÇه يÇاد<br />
بياوريم كه وقتي در طول جنگ خليج فارس, بغداد در زير بمباران شديديقÇرار<br />
داشت, هيچ مسلمان عراقي به مسيحيان هموطن خÇود كÇه در كÇوچه و بÇازار راه<br />
ميرفتند حملهور نميشد درحالي كه از زمان عمليات تروريستي تأس فبار يازده<br />
سپتامبر, چنين رفتاري را از جانب مسيحيان نسبت بÇه مسÇلمانان مÇقيم آمÇريكا<br />
شÇÇاهد بÇودهايÇم; تÇراژدي بÇزرگ يÇازده سÇپتامبر در پÇارهاي مÇحافل, گÇونهاي<br />
بيگانهستيزي 1 ديني, نژادي وقومي را سبب شد كه بر اثر آن, شماري از مسلمانان<br />
آمريكايي و اروپايي مورد حمله و آزار و اذيتقرار گرفتند/<br />
در سخن گفتن از فعاليت ميسيونري, بايسته است اشارهاي نيز به آموزههاي<br />
اسلام در بابارتداد 2 بكنيم; آموزههايي كه محافل ميسيوني و ديگران در غرب,<br />
آن را به چالش گرفتهاند/ بر اساس تفسيرهاي سنتي ازشريعت, مجازات مسلمان<br />
مرتد, مرگ است و بسياري غربيان اين حكم را بÇه مÇعناي نÇبود آزادي درك و<br />
آ گاهي در اسلام تفسير ميكنند/ براي توضيح اين مطلب, پيش از هر چيز, چند<br />
كلمهاي دربارة تغيير مذهب ميآوريم/قرآن ميفرمايد:
68 قلب اسلام<br />
ناشيانهترين شكل چندخدايي 1 بودند بر سر دو راهي پذيرش اسلام يا جÇنگ بÇا<br />
مسلمانانقرار داد/ اين وضعيت بسيار شبيه به گزينشي است كه مسيحيان به هنگام<br />
دست يافتن برقارة اروپا, به "مشركان" اروپايي پيشنهاد كردند/ اما حتي در همان<br />
عربستان زمان پيامبر نيز يÇهوديان و مسÇيحيان, مÇجبور نÇبودند بÇه ديÇن اسÇلام<br />
درآيند/<br />
به اين ترتيب, ممكن است حكم شرعي مربوط به ارتداد, با توج ه به نگرش<br />
اسلام نسبت به ديگر اديان آسماني, شگفت بنمايد/ دليل اين حكم را بايد در اين<br />
واقعيتجÔ ست كه تا پيش از دوران جديد, هر كسي اسÇلام مÇيآورد عÇضوي از<br />
حكومتو امت اسلامي بهشمار ميرفتو بر اين اساس, ارتداد نهتنهابازگشت از<br />
اسلام بلكه خيانتي نسبت به حكومت بهشمار ميرفت/ امروزه كه ديگر در بيشتر<br />
كشورهاي اسلامي, حكومتها به آن معناي سنتي, اسلامي به حساب نÇميآيد<br />
بسياري از علماي اسلام, در مخالفت بÇا مÇجازات مÇرگ بÇراي ارتÇداد, سÇخنها<br />
گفتهاند/ وانگهي, به رغم اينكه اين حكم هنوز "در كÇتابها" مÇندرج است ولي<br />
عمÂ در بسياري از كشورهاي اسلامي چÇون انÇدونزي, پÇا كسÇتان, و چÇندي از<br />
كشورهاي غرب آفريقا بسيار بهندرت به اجرا درآمده است; بÇا ايÇنكه در ايÇن<br />
كشورها ميليونها مسيحياي زندگي ميكنند كه توس ط مÇيسيونرهاي غÇربي, در<br />
دوران جديد, از اسلام برگشته و به مسيحيت روي آوردهانÇد/ ايÇن حكÇم, عÇمÂ<br />
چيزي در ماية همان حكمي است كه در انگلستان هنوز هم بر ضد بتپرستي "در<br />
كتابها" ميآيد اما به اجرا درنميآيد/ درگيريهاي فرقهاي مÇيان مسÇلمانان و<br />
مسيحيان تازه از اسلام برگشتهاي كه هنوز هم در اندونزي, پÇا كسÇتان, نÇيجريه,<br />
سودانو جاهاي ديگر شاهد آنيم بيش از آنكه مربوط به حكم شرعي ارتداد باشد<br />
1. polytheism
خدايواحد 69<br />
بر سر موضوعات محلي سياسي, اقتصادي, و اجتماعي است/<br />
اين حكÇم سÇنتي شÇرعي را, كÇه اخÇيرG بÇعضي از مÇراجÇع فÇقهي دست بÇه<br />
اصلاحاتي در آن زدهاند و به دليل تغيير اوضاع خيلي كم بÇه اجÇرا درآوردهانÇد,<br />
ميبايست در چهارچوب غرب مسيحي فهميد نه در زمينة غرب متجد د كه در آن,<br />
دين را تا حد زيادي به حاشيه رانده و از عرصة اجتماع زدودهاند/ دراينباره, بايد<br />
به سرنوشت مسيحياني بينديشيم كه در فرانسه سÇدههاي مÇيانه و اسÇپانياي سÇده<br />
هفدهم, اسلام ميآوردند/ به هر حال, كساني كه در پرسش از رابطة اسلام با ديگر<br />
اديان بارهاو بارها مسأله ارتداد را مطرح كرده و ميكنند بايستي در اينباره, هم به<br />
زمينة سنتي اين حكم توج ه كنندو هم بهوضعيتحا كمامروزيكهبهدليلاوضاع<br />
متفاوتش, حكم مذكور تا حد گستردهاي مورد اغماضقرار ميگيرد و درحقيقت,<br />
شماري از مفس ران فقه اسلامي نيز سرگرم تفسير مجد د آن هستند/<br />
موضوع ديگري كه غربيان به هنگام بحث از رابطة اسلام بÇا ديگÇر اديÇان,<br />
بارها و بارها مطرح كÇردهانÇد ايÇن است كÇه اسÇلام, حÇضور غÇيرمسلمانان را در<br />
محدودة خاص اطراف مكه 1 جÇايز نÇميدانÇد, درحÇالي كÇه در مسÇيحيت, ورود<br />
مسلمانان حتي به واتيكان 2 هم اشكالي ندارد/ در اينجا بايد توج ه داشت كÇه هÇر<br />
ديني دربارة اما كن مقد سش,قواعد خاص خود را دارد/ در آيين هÇندو, مÇناطق<br />
خاصيازبنارس 3 به روي همة غير هندوها بسته است و مسلمانان, حتي در زمان<br />
حكومتشان بر اين شهر, به اينقواعد احترام مÇيگذاشÇتند و بÇه زور وارد مÇعبد<br />
ميمون 4 يا ديگر جاهاي مÇقد س نÇميشدند/ اسÇلام نÇيز هÇمچون آيÇين هÇندو و<br />
2. the Vatican<br />
3. Benares<br />
4. the Monkey Temple<br />
1/ منظور حريم مكهاست/
70 قلب اسلام<br />
بسياري اديان ديگر, در اطراف مكه به فضاي مقد سيقاÄل است كه حدود آن را<br />
شخص پيامبر معين فرموده است و ورود غيرمسلمانان به آن ممنوع است/<br />
اين امر, هÇرگز بÇه مÇعناي آن نÇيست كÇه بÇقية جÇهان اسÇلام نÇيز بÇه روي<br />
غيرمسلمانان و عبادتگاهايشان بسته است/ در شهرهايقاهره, بيروت, دمشق, و<br />
بسياري شهرهاي اسلامي ديگر, حضور كليساها محسوس است و نيز در هر جاي<br />
جهان اسلام كه اجتماعي از يهوديان زندگي ميكنند از تÇهران گÇرفته تÇا فÇاس , 1<br />
كنيسههايي 2 به چشم ميخورد/ درقلمرو امپراطور عثماني, در بسياري از مناطق<br />
كشورهاي حوزة بالكان كه يهوديان, مسيحيان, و مسلمانان با هÇمديگر زنÇدگي<br />
ميكردند, كنيسهها, كليساها, و مساجد را ديوار به ديÇوار هÇم مÇيساختند و ايÇن<br />
حضور هماهنگ عبادتگاههاي مختلف در خود استانبول هويداست/ در سرزمين<br />
عربستان نيز, در بيرون ازحريم 3 مكه, براساسشريعت اسلام, حكومت موظف<br />
است "اهل كتاب" را در ساختن عبادتگاههايشان آزاد بگذارد و مراقÇبت از ايÇن<br />
اما كن را برعهده بگيرد و هر حكمي غير از اين, برخلاف اصول شÇرع و سÇنت<br />
اسلامي است/<br />
البته در طول تاريخ اسلام, مواردي نيز هست كه در آن, پس از يك پيروزي<br />
بزرگ, كليسايي را به مسجد تبديل كردهاند; مثل مسجد اياصوفيا , 4 اما عكس اين<br />
موضوع نيز [در تاريخ مسيحيت] سابقة زيادي دارد چنانكه مسجد اعظمقرطبه 5<br />
را به كليساي جامع 6 تبديل كردند/ در كل, در اسلامقاعدهاي هست كه وضع آن به<br />
1. Fez<br />
2. synagogue<br />
3. sacred precinct<br />
4. the Hagia Sophia<br />
5. the Grand Mosque of Cordova<br />
6. catherdal
خدايواحد 71<br />
زمان عÔمر باز ميگردد; او به هنگام فتح اورشÇليم, دسÇتور داد كÇه كÇليساي مÇزار<br />
مقد س 1 مورد احترامقرار گيرد و به همان وضع بماند/ از اين كه بگÇذريم بÇيشتر<br />
كليساهايي كه بعدها, تبديل به مسجد شدهاند كليساهاي متروكهاي بÇودهانÇد كÇه<br />
امروزه نيز نمونة آنها را ميتوان در برخي شهرهاي بريتانيا ديد/<br />
در حوزه مساÄل فكري, امروزه در ميان روشنفكران جهان اسÇلام گÇرايش<br />
بسياري به گفتگوي بيناديني به چشم ميخورد كه انگيزة ايÇن گÇفتگوها عÇمدتH<br />
ريشه در حلقههاي مسيحي 2 پس از جنگ جهاني دوم داشت/ در بسياري كشورها<br />
چون مرا كش, مصر, اردن, سوريه, لبنان, ايران, مÇالزي و انÇدونزي, دولت نÇيز<br />
دوشادوش افراد و سازمانهاي ديني, در اين راه كوشيده است/ در نقاط مÇختلف<br />
جهان, همايشهاي بسياري [ميان مسلمانان] و پروتستانها, كاتوليكها, و اخيرG<br />
ارتÇÇدكسها; بÇÇا هÇندوها در هÇندوستان و انÇدونزي; و بÇا بÇوداÇÄيان و پÇيروان<br />
كنفوسيوس در مالزي برگزار شده است/ گفتگوي ميان اسلام و يهوديت, به دليل<br />
مشكلات موجود ميان فلسطينيها و اسراÄيليها, تا اندازهاي دشوارتر است, اما با<br />
اين همه, باز هم گفتگوهايي چه در خاورميانه و چه در غرب صورت گرفته است/<br />
دراينگفتگوها,عÔلماي اسلام از مكاتب مختلف فكري, هم از جهان اسلام و هم<br />
از مسلمانان مقيم غرب شركت داشتهاند/ در اين ميان, پÇارهاي انÇحصارگرايÇان 3<br />
مسلمان با چنين گفتگوهايي به مخالفت برخاستهاند, چنانكه در ميان مسيحيان و<br />
يهوديان نيز چنين كساني يافت ميشوند/ اما روند گفتگوي ديني, چÇندين دهÇه<br />
است كه در جهان اسلام از حÇركت بÇازنمانده است و امÇروزه, بÇخش مÇهمي از<br />
دورنماي عقلي و ديني در جهان اسلام به حساب ميآيد/<br />
1. the church of the Holy Sepulchre<br />
2. Christian circles<br />
3. exclusivists
72 قلب اسلام<br />
حتي از ديدگاه نظري و فلسفي نيز كثرتگرايي ديني امروزه, در بسياري از<br />
كشورهاي اسلامي ÇÇ از جمله برخي از همان كشÇورهايي كÇه در غÇرب آنÇها را<br />
"بنيادگرا" مينامند ÇÇ مورد توج ه فراوانقÇرار گÇرفته و بÇهصورت چÇالش عÇقلي<br />
عمدهاي درآمده است/ در هيچ كشور اسلامي به انÇدازة ايÇران, مسÇاÄل كÇلامي و<br />
فلسفي مربوط به كثرتگرايي ديني مÇطرح نÇيست/ در ايÇران, آثÇار نÇويسندگان<br />
سرشناس پروتستان و كاتوليك چون جان هيك 1 و هانس كونگ 2 را به فارسي<br />
برگرداندهاند و حتي در رسانههاي عمومي نيز مورد بحثقرار ميدهند/ در ايÇن<br />
كشور, ديدگاههاي عÔلماي مابعدالطبيعي سنتگرايي چون فريتيوف شوان 3 كه به<br />
"وحدت متعالي اديان" 4 قاÄل است ÇÇ كه من نيز در اينباره چون او ميانÇديشم ÇÇ<br />
بخشي از گفتمان رايج روشنفكري بهشمار مÇيرود/ هÇمين گÇرايش ريشÇهدار را<br />
ميتوان در كشورهاي مختلف اسلامي نيز, از تركيه و پا كستان گرفته تا مÇالزي,<br />
شاهد بود/<br />
برخيازمسلمانانكهكموبيشدوآتشهوبسيارهمپرسروصدابودنددر<br />
مقابله با خطر از دست رفتن هويت خويش و سست شدن دينشان, بر اثر يورش<br />
فكر تجد دگرايي كه تمايلات سكولاري را نÇيز در خÇود دارد, آنگÇاه كÇه مسألة<br />
رابطة اسلام با اديان ديگر مطرح شد موضع انحصارگرايÇانه افÇراطÇي را درپÇيش<br />
گرفتند/ اما بيشتر مسلمانان, هنوز آموزةقرآني جامعيت وحي و كثرت پيامبران<br />
تحت [امر] خداي واحد در دل و جانشان عميقH طنينانÇداز است و آن دسÇته از<br />
آياتقرآن را كه مربوط به حقيقت خداي واحد و كثرت وحيهاي فرو فرستاده<br />
1. John Hick<br />
2. Hans Küng<br />
3. Frithjof Schuon<br />
4. the "transcendent unity of religions"
خدايواحد 73<br />
از جانب اوست, همچنان در پيش چشم دارند/ آنگاه كه آنان به پيامبر عزيزشان<br />
ميانديشند, اين كلمات خداوند را در نظر دارند كه ميفرمايد:<br />
اء ن Ö ×اأو ح Ö ي ن×اÐ اء ليك × كم اÐ أوح Ö ي ن×اÐ ا × لي نÔوح والن َّبي ن منÖ بعÖد هâ و أو ح Ö ي ن×اÐ اء لياء × بر اهÇيم و<br />
اء Ö س × م عيâل و اء Ö س ح×ق و يعÖقÔوب والاÖ Ñسباط و × عيسي و أيوب و يÇÔونÔس Ô وه×Çارون و<br />
س Ô لي Ö م × ان و ×اتي Ö ناد× او Ô د زبÔورG/<br />
و ر Ô س ÖدقÂ Ô قص ص Ö ن×اهÔم Ö علي Ö ك منÖ قب Ö لÔ و ر Ô س Âلم Ô Ö نقÖص Ô ص Ö هÔم Ö عÇلي Ö ك و كÇل َّم Ô I الله<br />
م × Ô وسي تكÖليâمH/<br />
Ô ر Ô سÂم Ô ب ش Ô ريâنوم نÖذرين لÃلا × يكÔون للن ×اس علي االله حÔ ج َّ Õ¹ بعÖد الر Ô س ل وك×ان Ô I الله<br />
عزيâزGح كيâمH / 1<br />
(1ì3-ìë.ê)/1 /
فصل دوم<br />
1<br />
قلمرواسلام<br />
تسنن,تشيع,تصوفوبرداشتهايسنتگرا,<br />
تجددگراو"بنيادگرا"ازاسلاممعاصر<br />
ي×اأيها Iلن × اسÔ اء ن × اخلقÖن×ا Ö كÔم م Öن ذ كر و اÑ Ô × نÖثي و جع لÖن×ا Ö كÔم شÔعÔوبH و<br />
قب×اÄل لتع×ار فÔوا 2<br />
اختلافات ميان علماي ام تمنرحمتيالهياست 3<br />
1. the spectrum of Islam<br />
2/(ê9 . 13) /<br />
3/اشاره به حديثياستاز پيامبر با مضمون: كه در شرح حديث,اختلافامت<br />
را بهاختلاف علمايامت تفسير كردهاند/
الگوهاي اسلامي<br />
در غرب, معموÁ اسلام را همچون مجموعة يكپارچهاي توصيف ميكنند و<br />
به تنوعيكهچهدردينوچهدرتمد ن اسلامي موج ميزند توج ه چنداني ندارند/<br />
اما حوادث اخير, جهان اسلام را به كانون توجههمگانتبديلكردهاست/هرچند<br />
كوششهاي صورت گرفته توس ط رسانههاي گروهي براي پرداخÇتن بÇيشتر بÇه<br />
اسلام درخور ستايش است, ولي آنچه در اينباره عرضه ميشود مÇعموÁ بسÇيار<br />
گزينشي و آميخته به اتهامات سÇياسي است كÇه تأثÇير درگÇيريهاي اعÇراب و<br />
اسراÄيل و افÇراط گÇرايÇياي كÇه خÇود را بÇهشكل تÇهديد يÇا اعÇمال تÇروريستي<br />
مينماياند, بر آن كÇامÂ پÇيداست/ بÇنا بÇر ايÇن, بÇه رغÇم گÇرايش روزافÇزون بÇه<br />
دربرگرفتن موضوعات اسلامي, پيام فÇروكاهندة مÇوجود در افÇراط گÇرايÇي, بÇر<br />
همهجا طنيناندازشدهو گونا گوني گستردة موجوددر جهان اسلامو برداشتهاي<br />
متكثر از اين دين را از نگاه غربيان پنهان نگه داشته است/<br />
گسترة پهناور جهان اسلام, به راستي چونقالي تÔرنج ايرانÇي 1 است كÇه بÇا<br />
وجود تنوع و پيچيدگي شگفتانگيزش, وحدتي بر آن حكمفرماست كÇه هÇمة<br />
نقش و نگارهاي هندسي و اسليمي را در خود جذب ميكند/ اين درهمتنيدگي را<br />
1. Persian medalion carpet
78 قلب اسلام<br />
زماني ميتوان بهتر فهميد كه به آن, چون تÇلفيقي از نÇقش و نگÇارهاي فÇراوان<br />
موجود بر روي يك فرش نگريست/ در گسترة پهناور عالم اسلام نيز با جداسازي<br />
الگوها و پي بردن به چگونگي ارتباط هر كدام از آنها با ابعاد طوليو عرضي دين<br />
اسلام و نيز با در نظر گرفتن عوامل فرهنگي,قومي, و زباني است كه ميتوان به<br />
فهم بهتري از كل آن دست يافت/ سپس با وحدتبخشي دوباره به همان الگوها و<br />
پي بردن به اينكه چگونه آنها همگي مكمل يكديگرند, بÇينشي نسÇبت بÇه كÇل<br />
قلمرو جهان اسلام حاصل ميآيد كه در آن, وحدت رهنمون به كثرت ميگردد و<br />
كثرت در دل وحدت رنگ ميبازد/<br />
عوامل وحدتبخش<br />
پيشازبازگشتبهمÆلفههايقلمرو اسلام و مسألة تنوع [مÇوجود در آن],<br />
بايد نخست بپرسيم كه عوامل پديدآورنده و نگهدارندة وحدت در جهان اسÇلام<br />
كدامند/ با وجود تفرقة سÇياسي, اخÇتلافات كÇلامي, و تÇمايزاتقÇومي, مÇفهوم<br />
پررنگي از وحدت ام ت اسلامي 1 و گرايشي هميشگي به وحدت سياسي بÇيشتر,<br />
در درون "دارالاسلام" در دلهاي جملگي مسلمانان جÇاي دارد و البÇته وحÇدت<br />
مشهودي نيز در تمد ن اسلامي ظاهر است/<br />
عÇامل اصÇلي وحÇدتبخشي در مÇيان مسÇلمانان, هÇمانا قÇرآن است/ هÇمة<br />
مسلمانان, قرآن را درست همانگونه كه كتابت وقراÄت مÇيشود عÇين كÇلم¹االله 2<br />
ميدانند و برايشان پيام واحÇدي است هÇر چÇند تÇفسيرهاي ايÇن پÇيام در مÇيان<br />
فرقههايمختلف,متفاوتاستومتن قرآن نÇيز داراي چÇندين مÇرتبة مÇعنايي<br />
1. the Islamic community<br />
2. the very Word of God
الگوهاي اسلامي 79<br />
است/ بنابراين, سنت وحديث پيامبر از عوامل بسيار نيرومند وحدتبخشي در<br />
جهان اسلام هستند گو آنكهدر اينبارههم تفسيرهاي گونا گون موضعي از پارهاي<br />
حوادث و ويژگيهاي زندگاني, افعال و اقوال پيامبر وجود دارد/ بÇا وجÇود ايÇن<br />
برداشتهاي گونا گون از دو سرچشمة دين اسلام, يعني كتاب وسنت (به همراه<br />
حديث), همة مذاهب اسلامي در سه آموزة اصلي:توحيد 1 ,نبوت 2 ,و معاد 3 كه ما<br />
در فصل ششم به بحث از آنها ميپردازيم اتفاقنظر دارند/ تنها, فرقههاي بسÇيار<br />
كوچكي در گوشه و كنار جهان اسلام هستند كه از اين اصول بÇنيادين مÇنحرف<br />
گشتهاند; اصولي كه خاستگاه آموزههاي نظري و عملي اسلام است و به دشواري<br />
ميتوان نيروي وحدتبخشيشان را بÇه حسÇاب نÇياورد/ مسÇلماناني كÇه از ايÇن<br />
آموزههاي اساسي منحرف گشتهاند گهگاه, بحرانهاي اجتماعي و مÇذهبي را در<br />
امت اسلام پديد آورده و چهبسا به خشونت دست يازيدهاند/<br />
ديگر عامل وحدتبخش [در جهان اسلام],شÇريعت اسÇلام 4 است كÇه هÇر<br />
مكتبي, تفسير خاص ي از آن دارد اما اصول بنيادينش در سرتاسر جÇهان اسÇلام,<br />
بهخصوص دربارة مناسك ديني, يكي است/ اين مناسك كه شامل اقامة نمازهاي<br />
يوميه به زبان عربي, خواه مسلمان در مالزي باشد يا در بوسني; فريضة حج كه با<br />
حضور مسلمانان از جاي جاي عالم اسلام تحقق ميپذيرد; روزة ماه رمضان كÇه<br />
همة مسلمانان بالغ و تندرست از هفت اقليم, عامل به آنند; پرداخت عÔشر مال 5 به<br />
فقرا; و ديگر اعمال ديني است, مسلمانان را, هر كجاي عالم كه باشند, با همديگر<br />
1. Divine Oneness<br />
2. prophecy<br />
3. eschatology<br />
4. Islamic Law<br />
5. the tithe
80 قلب اسلام<br />
متحد ميسازد/ ساليان سال است كه قواعد اخلاقي شريعتي, احكامقرآن وسنت,<br />
و ادب 1 همراه با اخلاقي ات و براساس اسوة نÇبوي چÇون عÇوامÇل نÇيرومندي در<br />
يكپارچهسازي [جهان اسلام] نيز تأثيرگذار بودهاند/ افزونبر همة ايÇن عÇوامÇل,<br />
بÇÇايسته است كÇه حÇضور طÇراÇÄق صÇوفيه را نÇيز چÇون عÇامل تأثÇيرگذاري در<br />
يكپارچگي جامعه اسلامي به حساب آوريم; ايشان مرزهاي مÇذهبي وقÇومي را<br />
درنورديده و چنانكه خود ميگويند خويش را پايبند وحدتي كردهانÇد كÇه وراي<br />
هرگونه كثرتي است/ سرانجام و در حد صورتها و ظواهÇر, بÇايد سÇخن از هÇنر<br />
اسلامي, ازقراÄتقرآن گÇرفته تÇا طÇرحهاي هÇندسي مÇوجود بÇر روي اشÇيا¾ و<br />
ساختمانها به ميان آورد; هنري كه با وجود اختلافات محلي [موجود در جÇهان<br />
اسلام], برجستگي خاص خود را دارد و در عين برخورداري از گونههاي محليو<br />
تنوع فرهنگي, در ايجاد وحدت ظاهري, نقش بسيار چشمگيري ايفا ميكند/<br />
خاستگاههاي تنو ع: سلسله مراتب معنا و تفسير سنت<br />
براي پي بردن به خاستگاههاي تنوع در جهان اسلام, بايد كه او ل از همه به<br />
سلسله مراتب موجود در خود دين اسلام بازگرديم/ مجموعة ديÇن اسÇلام شÇامل<br />
مراتباسلام , 2 ايمان 3 ,و احسÇان 4 است/ در قÇرآن اشÇارات بسÇياري بÇه مسÇلم<br />
(دارندة اسلام),مÆمن (دارندة ايمان), وم Ô حÖسن (دارندة احسان) است/ هر چÇند<br />
قرآنتأ كيد ميكند كه همة مسلمانان در پيشگاه خداوند برابرند باز هم بر اين نكته<br />
پاي ميفشارد كه مقام انسانها بنا به شناختشان از حقيقت و فضيلت متفاوت است;<br />
1. the spiritual etiquette<br />
2. surrender<br />
3. faith<br />
4. spiritceal beauty
الگوهاي اسلامي 81<br />
چنانكه در اين آيه آمده است كه: / 1<br />
كÖر م Ö كÔم عنÖد اللهI أتÖ × قي Ö كÔم2 < طÇنينانÇداز<br />
پاسخ منفيقرآن به اين پرسش, در آيÇة
82 قلب اسلام<br />
عمر گفت: روزي نزد رسول خدا نشسته بوديم كه مردي بر ما وارد شد با<br />
جامهاي به غايت سپيد و مويي به غايت سياه; با ايÇنكه هÇيچكدام از مÇا او را<br />
نميشناختيم هيچ نشاني از اينكه مسافر باشد در او نبود/ او, روبهروي پيامبر<br />
بر دو زانو نشست و كÇف دسÇتانش را بÇر رانهÇاي او گÇذاشت درحÇالي كÇه<br />
ميگفت: / رسول خدا پاسخ داد: اسلام<br />
جز اقرار به لا االله الا االله و محمد رسول االله, بجاي آوردن نماز, دادن زكÇات,<br />
روزه گرفتن در مÇاه رمÇضان, و زيÇارت خÇانة خÇدا, درصÇورت اسÇتطاعت,<br />
نيست/> او گفت: و ما درشگفت بوديم از اينكه او در عÇين<br />
پرسيدن از پيامبر, پاسخ او را نيز تأييد ميكند/ سپس مرد از پيامبر پرسيد: پيامبر پاسخ داد: او گفت: و سپس پرسيد: پيامبر پاسخ داد: / مرد بيگانه گÇفت:<br />
/// و سپس دور شد و من اندكي پس از رفتنش, آنجا ماندم; و<br />
پيامبر به من گفت: / گفتم: گفت: /<br />
از اين حديث كه روشنگر معنايدين است, بر مسلمانان آشكار ميشود كه<br />
اسلام در برگيرندة چيزي است كه از همة مسلمانان انتظار ميرود; يعني پذيرش<br />
اركان اسلام و عمل به آنها كه ما در صفحات آينده به آنها خÇواهÇيم پÇرداخت/<br />
ايماننهفقطمستلزمباورعÔرفي به خدا, ملاÄكه, پيامبران, كÔتÔب آسماني, و حقايق<br />
(آخرالز مان) مربوط به معاد است, بلكه شناخت اين امور را نيز در بÇرميگيرد و
الگوهاي اسلامي 83<br />
در جهت همين بÔعد از سنت اسلامي بود كه رشتههاي عقلي چون كÇلام و فÇلسفة<br />
سنتي با يكديگر درآميختند/ و اما دربÇارة احسÇان, بÇيگمان كÇمتر كسÇي يÇافت<br />
ميشود كه بتواند خداي را چنان بپرستد كه گويي او را ميبيند/ اين, مقام اوليÇا¾ 1<br />
استواحسان, كه هر دو معناي "فضيلت" و "زيبايي" را در خود دارد, در پيوند با<br />
طريقت است كه راه به تقد س ميگشايد و عÇمÂ يكÇي از تÇعريفهاي تÇصوف<br />
بهشمار ميآيد/<br />
كمترمسلمي,مÆمن است و كمترمÆمني,محسن; اما بÇايسته است كÇه هÇر<br />
محسنيمÆمنو هرمÆمني,مسلم نيز بوده باشد/ در پارهاي منابع, از اين تمايز در<br />
سلسله مراتب, چون ابعادظاهر 2 وباطن 3 سنت نام بردهاند/ به هر حال در سرتاسر<br />
تاريخ اسلام, هممسلمين ) كساني كه ايمانشان معمولي است) هممÆمنين (آنهايي<br />
كه پارساترند) و هممحسنين ) كه همه جا خداوند را ميجويند) بودهاند كهقرآن<br />
نيز دربارة گروه اخير, در آية 13ê سورة آل عمران و بسياري آيات ديگر, چÇنين<br />
ميفرمايد:
84 قلب اسلام<br />
ميدهند و در پي رسيدن به معناي باطني آنند/ و بر آنهاست كه [در اين راه] پيرو<br />
يكي از مكاتب شريعت باشند/<br />
از اينرو, بيمعناست كه مانند بسياري از مÇحققان و بÇهويژه مÇردمشناسان<br />
غربي, اين پرسش را مطرح كنيم كه يÇا<br />
بپرسيم / هر سني يا شيعهاي ميتواند صوفي باشد يÇا<br />
نباشد, اما شيعه يا سني بودن, بديل صوفي بودن نيست; زيرا اينها, ابعادي از دين<br />
اسلاماند كه در مرتبة واحدي از حقيقتقرار ندارند/ و به هÇمين دليÇل است كÇه<br />
حضور تصوف در جامعة سنتي اسلامي, تفرقهاي كه به بار نميآورد هيچ, بÇلكه<br />
مايةيكپارچگيوبازگشتبهوحدتدرونياستكهنيلبدان,هدفديناسلام<br />
است/ درحقيقت, نخستين تفرقه در ساختار دين اسلام را بايد نه در اختلاف ميان<br />
اسلام متشرع 1 و تصوف, بلكه در جدايÇي تسÇنن و تشÇيع از يكÇديگر, در سÇدة<br />
نخستتاريخاسلامجÔ ست/ تقسيمبندي سني Ç شيعه هرچÇند در سÇاختار رسÇمي<br />
اسلام, مهمترين تقسيمبندي است, اما هيچ تأثير منفياي بر وحدت اسلام ندارد و<br />
هر دوي آنها در عوامÇل وحÇدتبخشي كÇه از آنÇها سÇخن رفت بÇه يك انÇدازه<br />
سهيماند/ وانگهي تصوف, كه نمايندة جنبة باطني اسلام است, از ايÇن دوگÇانگي<br />
تعالي ميجويد/ در ميان متصوفه, نهتنها هم شيعه هست و هم سني, بلكه تشيعو<br />
تÇÇصوف, دوشÇÇادوش هÇÇمديگر در پÇيام بÇاطني او ليÇة پÇيامبر و ولايت 2 نÇيز<br />
مشتركاند; بدينقرار وضعيت به آن سادگي هم نيست كه بيانش گذشت/ اما براي<br />
بحث كنوني, كافي است بگوييم كه تصوف ياطريقت,بابÔعد دروني اسلام سروكار<br />
دارد و از چند و چونهاي شرعي درميگذرد درحالي كه تسنن و تشيع, نشÇانگر<br />
1. Shari¦ , ite Islam<br />
2. the power of spiritual and initiatic guidance
الگوهاي اسلامي 85<br />
تقسيمي در چهارچوب اسلام, در سطح رسمي و فقهي بهشمار ميآيند/<br />
امÇÇا درخÇÇصوص تÇÇصوف, بÇÇايد يÇÇادآوري كÇÇرد كÇÇه گÇذشته از نÇقش<br />
سرنوشتسازش در حفظ و پا كسازي زنÇدگي اخÇلاقي, آفÇرينشهاي هÇنري و<br />
گسترشمعرفت وحداني 1 و حكمت در جامعة اسلامي, در انتشار دين اسلام نيز<br />
بيشترين تأثير را داشته است/ از سÇدههاي يÇازده و دوازده بÇه بÇعد, تÇصوف بÇه<br />
صورت طراÄقي درآمد كه معموÁ نام خود را از نÇام بÇنيانگذارانشÇان مÇيگرفتند;<br />
طراÄققديمي چونرفاعيه و قادريه را كه هنوز زندهاند, طراÄق ديگري از جمله<br />
شاذليه,خلوتيه,مولويه,چشتيه,نقشبنديهونعمتاللهيه ادامه دادهاند / 2 پارهاي از<br />
اين طوايف در طول زمان از ميان رفتهو گاهي نيز طوايف تازهاي سر برآوردهاند,<br />
اما جملگي آنها بر پيوستگيسلسله 3 ولايتي كه تا پيامبر به عقب بÇاز مÇيگردد,<br />
اعتماد كردهاند/ كمتر كشور اسلامي هست كه طوايف متصوفه در آن نباشد و از<br />
آغاز سدة بيستم, پارهاي از اين طراÄق كه ريشه در طايفة شاذليه داشتند در سراسر<br />
اروپا و آمريكا پرا كنده شدند/ در كشورهايي چون سنگال و سÇودان, طÇوايÇف<br />
متصوفه چندان عموميت دارند كه هويت شرعي مردم اغلب با تعلقشان به طريقت<br />
گره خورده است/ چنين وضعيتي تنها در ميان اهل تسنن و نه در ميان شيعيان به<br />
چشم ميخورد مگر آنكه شاخة اسماعيليه از مذهب شÇيعه را بÇه خÇودي خÇود,<br />
طريقتي به حساب آوريم; چنانكه بسياري از خود اسماعيليان خواهان آنند/<br />
مهم است در اينجا اين نكته را يادآوري كنيم كه برخلاف اد عاي كساني كه<br />
تنها به جنبههاي كمي امور مينگرند و عنصر باطني ديÇن را فÇرعي و حÇاشيهاي<br />
1. unitive knowledge<br />
2/ ظاهرا در اين جملات مسامحهاي تاريخي به چشم ميخورد زيرا طريقههاي موسوم به رفÇاعيه<br />
و قادريه چندان متقدم نيستند/<br />
3. "initiatic" chain
86 قلب اسلام<br />
ميدانند,بÔعد باطني, عمÂ در دل دين جاي دارد و سرچشمة هم ماندگاري و هÇم<br />
نوسازي آن است/ اين حقيقت, نه تنها در اسلام بÇلكه در سÇنتهايقÇبالهاي و<br />
حسيدي 1 در دين يهود و نيز در جريانهاي مختلف عرفان مسÇيحي نÇيز وجÇود<br />
دارد/ تصوف در اسلام, در طول سدهها,قلب پنهاني بوده است كه اسلام را بهلحاظ<br />
عقلي, معنوي و اخلاقي, حياتي نو بخشيده و در انتشار آن و ارتباطش بÇا ديگÇر<br />
اديان نقشي بسزا داشته است/<br />
تسنن و تشيع و انشعابات آنها<br />
امروزه حدود هشتاد و هفت درصد مسلمانان, سني و حدود سيزده درصÇد<br />
آنها شيعي مذهباند/ جمعيت سنيها در دين اسلام به نسبت جمعيت هر فرقهاي<br />
در اديان ديگر, از كاتوليكها در مسيحيت گرفته تا ماهايانا در آيين بودا, بيشتر<br />
است/ اما تقريبH همة شيعيان در مركز جهان اسلام, يعني در سÇرزمينهاي مÇيان<br />
مصروهندوستان سا كنهستند/ ا كثريتشيعياندر كشورهايي چونايران,عراق,<br />
آذربايجان, بحرين و بخش اسلامي لبنان زندگي ميكنند و كشورهاي هندوستان,<br />
پا كستان, افغانستان, سوريه, عÇربستان سÇعودي, شÇيخنشينهاي خÇليجفارس و<br />
كشورهاي شرق آفريقا نيز اقليتقابل توج هي شيعه را در خÇود جÇاي دادهانÇد/<br />
نقشي كه شيعيان در جهان اسلام ايفا كردهاند به نسبت جمعيتشان, بسيار چشمگير<br />
است و موافقت يا مخالفت سني و شيعه با يكديگر, امروزه از مهمترين عوامل<br />
1. Hasidic<br />
(Ba¦ al Shem تاو Ç م جنبش باطني يهودياست كه به دست بعلÇش ,Chassidism يا Hasidism<br />
Tov) در سدة هيجده, در لهستان بنيانگذاري شÇد/او بÇه مÇظاهر شÇاديآفرين ديÇني واسÇتفادهاز<br />
موسيقي و رقص در مناسك اعتقاد داشت/ خاستگاه بيشتر تعاليم اين جنبش, افسانهاي يهودي بود/<br />
سرانجام پيروان تلمود به مخالفت با آن برخاستند و به سال 1772 آن را جنبشي بدعتآميزاعÇلام<br />
كردند/
الگوهاي اسلامي 87<br />
[تأثيرگذار] در جامعة اسلامي معاصر بهشمار ميآيد/<br />
واژة سني در زبان عربي برگرفته از اصطلاح اهل السن¹ والجماع¹ به معناي<br />
پيروان سنت پيامبر و جماعت [مسلمانان] است در حÇالي كÇه تشÇيع, مشÇتق از<br />
اصطلاح عربي شيع¹ علي, بÇهمعناي طÇرفداران عÇلي بÇن ابÇيطالب است/ پس از<br />
رحلت پيامبر, درحالي كه علي ÇÇ دامÇاد و پسÇرعموي بÇزرگ پÇيامبر ÇÇ و ديگÇر<br />
اعضاي خاندانش سرگرم خا كسپاري ايشان بودند بقية امت در مدينه گرد آمدند<br />
و ابوبكر را به مقام خليفة پيامبر برگزيدند; خليفهاي كه حيثيت نبوي او را برعهده<br />
نداشت بلكه تنها حا كم امت نوبنياد اسلامي بهشمار ميرفت/ و اينگونه بود كه او<br />
ملقب به عنوان خليف¹رسولاالله شد و عنوان خليفه 1 از اينجا پديد آمد; عنواني كه<br />
به چهار خليفة نخستين كه آنها را خلفايراشدين 2 ميناميدند اختصاص نداشت,<br />
بلكهبعدهانيزبرحا كمان مسلماني چون بنياميه , 3 بنيعباس , 4 فاطميان , 5 و حتي<br />
بر امپراطوران عثماني اطلاق ميشد/ شماري از مسلمانان كÇه مÇعتقد بÇودند بÇايد<br />
علي, جانشين پيامبر ميشد بر گرد او جمع شدند و به اين ترتيب, هستة او لية تشيع<br />
را پديد آوردند/ علي, شخصا از مقابله با ابوبكر پرهيز ميكرد و تا زماني كه خود<br />
چهارمين خليفه از خلفاي راشدين اهل تسنن گرديد, با او و جانشينانش, عÇمر و<br />
عثمان, همكاري نزديكي داشت و تنها پس از شÇهادت عÇلي بÇهدست يكÇي از<br />
خوارج بود كه تشيع بهصورت نهضت ديني Ç سياسي سازمان يÇافتهاي در عÇراق<br />
درآمد/ خوارج, گروه تندروي بودند كه نه اد عاهاي معاويه را كه مخالف خلافت<br />
1. Caliph<br />
2. the "rightly guided"<br />
3. Umayyad<br />
4. Abba¦ sid<br />
5. Fa¦ timid
88 قلب اسلام<br />
علي بود ميپذيرفتند و نه به خلافت علي, گردن مينهادند/<br />
محور اصلي نزاع ميان سني و شيعه تنها منحصر در اين مسأله نيست كه چه<br />
كسي بايد جانشين پيامبر ميشد بلكه آنها بر سر اين مسأله نيز اختلافنظر دارند<br />
كه چنين كسي بايد چه ويژگيهايي داشته بÇاشد/ اهÇل تسÇنن, وظÇيفة خÇليفه را<br />
محافظت از مرزهاي اسلام, برقراري امنيت و صلح, انتصابقÔض ات و اموري از<br />
اين دست ميدانستند درحالي كه شيعيان خليفه را كسي ميدانستند كه بÇايستي از<br />
شرع اسلام, شناخت كاملي داشته و نسبت بهقرآن و آموزههاي نبوي از معرفتي<br />
باطني برخوردار باشد/ بنابراين, چنين كسي با اين اوصاف, نÇميتوانÇد مÇنتخب<br />
مردم باشد بلكه بايد او را پيامبر, بنا بهحكم الهي, به اين مÇقام مÇنصوب فÇرمايد/<br />
شيعيان معتقدند كه پيامبر در راه بازگشت از سفر حج به مدينه, در كÇنار بÇركهاي<br />
بهنام غديرخم, مراسم اين انتصاب را بجاي آوردهاند/ به نظر آنها, شخص برگزيدة<br />
پيامبر, علي بود كه او را امام او ل خويش ميدانند; واژة امام در شÇيعه, بÇر كسÇي<br />
اطلاق ميشود كه حاملنورمحم ديه, داراي نيروي ولايت, و در عÇلوم ظÇاهر و<br />
باطن, سرآمد همگان باشد/ اين واژه در غيرفرهنگ شÇيعي, مشÇتق از ريشÇهاي<br />
بهمعناي "در پيشگاه يا در جلو ايسÇتادن" 1 است و بÇهطور كÇلي, بÇراي پÇيشنماز<br />
نمازهاي يوميه استفاده ميشود و در ميان اهل تسنن نيز عنوان محترمانهاي براي<br />
علماي بزرگ ديني مثل امام غز الي است كه از پيشقدمان مÇتكلمان و صÇوفيان<br />
تاريخ اسلام بهشمار ميآيد/<br />
بنابراين, معناي واژة امام در تسنن و تشي ع بسيار از هÇم مÇتفاوت است/ در<br />
ميان اهل تسنن, اين واژه, كاربردهاي فراواني دارد اما هيچگاه, چنانكه در ميان<br />
شيعيان معمول است, در معناي عرفاني و باطني نيامده است/ شيعيان, اÄمه را چون<br />
1. standing before or in front
الگوهاي اسلامي 89<br />
پيامبران,معصوم 1 و به لطف خداوند, بÇركنار از گÇناه مÇيدانÇند/ امÇام نسÇبت بÇه<br />
شريعت و طريقت, علم كامل دارد و از معاني ظاهر و باطن قرآن بهخوبي آ گÇاه<br />
است/ او همچنين برخوردار ازولايتو مرشد معنوي تمام عياري است; تصوري<br />
كه بيشباهت به جايگاه مشايخ صوفيه در ميان طوايÇفشان نÇيست/ درحÇقيقت,<br />
هشت امام اول شيعيان, همگي از مراجع ياقطبهاي اصلي معنوي تصوف هستند<br />
و تقريبH در سلسلة همة طوايف متصوفه حضور دارند/ علي كه نمايندة تام و تمام<br />
آموزههاي باطني اسلامي است, تنها امام او ل شيعيان نيست بلكه تقريبH سرسلسلة<br />
همة طوايف متصوفه, بهشمار ميرود/ بسياري از سنيها از جÇمله مÇصريان كÇه<br />
تقريبH جملگيشان سني هستند, به اندازة شيعيان ايران و عراق به اÄمةشيعهواهل<br />
بيتعشق ميورزند و برايشان احترامقاÄلاند/<br />
اهل تسنن بنا به مذاهÇبي كÇه از آن پÇيروي مÇيكنند بÇه گÇروههايي تÇقسيم<br />
ميشوند/ در سدههاي هشتم و نهم ميلادي بود كه فقها 2 به تدوين مكÇاتب فÇقه 3<br />
پرداختند/ بعضي از اين مذاهب يا مكاتب از ميان رفت اما چهارتاي آنها در طول<br />
هزارة گذشته برجاي ماند كه بدنة اصلي جامعة اهل تسنن را تشكيل ميدهد/ اين<br />
مكاتب چهارگانه عبارت از حنفي, مالكي, شافعي, و حنبلي است/<br />
مكÇÇتب حÇÇنفي 4 را يك ايÇÇرانÇي بÇهنام امÇام ابÇوحنيفه (و/ 7ì8 مÇيلادي)<br />
بنيانگذاري كرد; او خود شا گرد امام جعفر صادق (و/ 7ë7) امام ششم شÇيعيان و<br />
بنيانگذار فقه شيعي دوازده امامي است كه به "فقه جعفري" مÇعروف است/ امÇام<br />
1. inerrant<br />
2. the doctors of the Law<br />
3. fiqh, or jurisprudence<br />
4. Hanafism
90 قلب اسلام<br />
ابوحنيفه ميكوشيد حتيالامكان زمينة ادغام آداب و رسÇوم مÇحلي 1 را در شÇرع<br />
فراهم سازد/ اين مكتب از همان آغاز, توج ه گسÇتردة تÇركها و نÇيز مسÇلمانان<br />
شبهقارةهندوستانرابهخودجلبكردوامروزهدرمياناهÇلتسÇنن بÇيشترين<br />
پيرو را دارد كه شامل بيشتر تÇركهاي سÇني مÇذهبقÇفقاز و آسÇياي مÇركزي,<br />
مسلمانان مقيم اروپا و مسلمانان شبهقارة هند ميشود/ سÇنيهاي افÇغانستان نÇيز<br />
مانند سنيهاي پا كستان, بيشتر حنفي هستندوهمينامريكيازعواملياستكه<br />
بهويژه بخش شرقي افغانستان را بهپا كستان نزديك ميسازد/<br />
مكتب مالكي 2 رااماممالكبنانÇس (و/ 79ë ميلادي) بيشتر برپاية عÔرف<br />
مدينه 3 بنيانگذاري كرد و رويكرد اين فرقه به شريعت بسÇيار مÇحافظه كÇارانÇه 4<br />
است/ بسياري از مالكيان در خاور عربي 5 و بهويژه در مصر بهسر ميبرند اما مركز<br />
آنها در شمال آفريقا است/ درحقيقت تمام آفريقاي شمالي و غربي, جز مصر, را<br />
بهطور يكپارچه مالكيان فرا گرفتهاند و اين همگوني فقهي , 6 نÇقش بسÇزايÇي در<br />
وحدت فرهنگي منطقه ايفا كرده است; اين منطقه را در جغرافياي سنتي اسÇلام,<br />
المغرب 7 ميناميدند كه امروزه اين نام را براي "غرب دور " 8 جهان اسÇلام, يÇعني<br />
مرا كش 9 به كار ميبرند/<br />
مكتب شافعي را يكي از شا گردان امام ابوحنيفه, بهنام امام مÇحمد الشÇافعي<br />
1. local practices<br />
2. Malikism<br />
3. the practice of Medina<br />
4. conservative<br />
5. the Arab East<br />
6. legal homogeneity<br />
7. al-Maghrib, or the West<br />
8. the "Far West"<br />
9. Morocco
الگوهاي اسلامي 91<br />
(و/ 820 ميلادي) پيريزي كرد و همو بود كه روشهÇاي فÇقهي را در شÇريعت<br />
اسلامي بهكمال رساند/ ازميان مكاتب گونا گون فقهي اهل تسنن, مكتب شافعياز<br />
همه به مكتب شيعة جعفري نزديكتر است/ آرامگاه شافعي در مصرقرار دارد و<br />
او مورد علاقه و احترام فراوان مصريان و تقريبH همة شÇافعيان از جÇنوب مÇصر<br />
گرفته تا بيشتر مردمان سرزمينهاي مالايا در جنوب شرقي آسيا شامل اندونزي,<br />
مالزي, و تايلند است/<br />
بنيانگذار مكتب حنبلي, امام احمد بن حنبل (و/ 8ëë مÇيلادي) اهÇل بÇغداد<br />
است كه پا را از قرآن و حديث فراتر نگذاشته و تفسير بسيار تÇنگنظرانÇهاي از<br />
شريعت بهدست داده است/ ا گرچه درقديم در عراق, ايران, و ديگر سرزمينها,<br />
حنبليهاي بسياري پرا كنده بودند, اما در روزگار كنوني,قلمرو اين مكتب بيشتر<br />
به سوريه محدود ميشود/ مكتب وهابيت كه در عربستان غلبه دارد, انشÇعابي از<br />
مكتب حنبلي است ولي نبايد اين دو را با هم يكي پنداشت/ وهÇابيت كÇه چÇون<br />
حركتي اصلاحطلبانه در سدة هجدهم در منطقة نجد, در جنوب عربستان, ظهور<br />
كرد با هر پديدة نوي چون فلسفه, كلام,و هنرهاي اسلامي كه از صدر اسلام به بعد<br />
در فرهنگ اسلامي پديد آمده بود مخالف بود/ وهابيان درقلمرو خود دين نيز,<br />
برعكس متصوفه و شيعيان, با زيارتقبور اوليا سخت مخالفاند و اينكه آنÇان<br />
شفيع مÆمنان نزد خداوند باشند را به هيچ روي نميپذيرند/ نهتنها شÇيعيان بÇلكه<br />
سنيها نيز با اين گروه به مخالفت برخاستند تا جايي كه در سدة نوزدهم, خÇليفة<br />
وقت عثماني, لشكري را براي سركوب آنان گسيل داشت/ اما به دليل پيماني كه<br />
ميان علماي وهابي و آل سعود وجود داشت, اين جنبش تا آغاز سدة بÇيست در<br />
سرزمين نجد پابرجا ماند و در اين زمان بود كه براي خود,قدرت سياسياي دست<br />
و پا كرد/ وهابيان پس از جنگ جهاني او ل, سرزمين حجاز را كÇه شÇامل مكÇهو
92 قلب اسلام<br />
مدينه نيز ميشد, به تصرف درآوردند و پادشاهي عربستان سÇعودي را تأسÇيس<br />
كردند و بدين ترتيب, وهابيت در سرتاسر عربستان در مقام تفسير رسمي اسلام<br />
پذيرفته شد/ وهابيت بهرغم مخالفتش با جريان اصلي اسلام يÇعني اهÇل تسÇنن,<br />
تشيع و تصوف و بهرغمقراÄت كÇامÂ ظÇاهرگرا و انÇحصارگرايÇانهاش از اسÇلام,<br />
فينفسه و همواره خشونت پيشه نبوده است/ اما دامنة تأثير وهابيت محدود بÇه<br />
عربستان سعودي بود تا اينكه ثروت هÇنگفت حÇاصل از درآمÇد نÇفت در ايÇن<br />
كشور, امكان تأسيس مدارس و مساجد وابسته به وهÇابيانرادرديگÇرمÇناطق<br />
جهان فراهم ساخت/ با اين همه, تأثير وهابيت همچنان محدود ماند تا جايي كÇه<br />
امروزه, ا كثريت عمدة اهل تسنن را به هيچروي نميتوان وهابي بهشمار آورد تا<br />
چه رسد به شيعيان كه همواره از مخالفان اين گروه بودهاند/ در داخل عربستان نيز<br />
در دو دهة اخير اقبال چشمگيري در برخي محافل ديني نسبت به ديگر مكاتب<br />
اسلام, چه تسنن و چه تشيع, صورت گرفته است هر چند هنوز غلبه با وهÇابيت<br />
است/<br />
هر چهار بنيانگذار مكاتب فقه اهل تسنن كه نامشان گذشت در نزد همة اهل<br />
تسنن, از احترام بسياري بالايي برخوردارند/ روي آوردن از يكي از اين مكاتب<br />
به ديگري, گهگاه رخ ميدهد و در دوران جديد, پارهاي دولتهÇاي اسÇلامي از<br />
مكاتب مختلف موجود در اسلام از جمله تشيع, بÇراي وضÇعقÇوانÇين مÇدني در<br />
كشورهايشانبهره جستهاند/ اختلافميانمكاتب فقهي اهلتسننوتشيع اعماز<br />
جعفري و غير آن, بهويژه در انجام مناسك, ناچيز است/ اما در برخÇي حÇوزهها<br />
نظيرقوانين مربوط به وراثت 1 يا مشروعيت ازدواج موقت , 2 اخÇتلافات, بÇيشتر<br />
1. laws of inheritance<br />
2. temporary marriage
الگوهاي اسلامي 93<br />
به چشم ميآيد/<br />
و اما دربارة تشيع, هر چÇند مÇيتوان مكÇاتب مÇختلفي را در آن بÇراسÇاس<br />
جهتگيري فقهيشان از يكديگر باز شناخت, معيار گوياتري براي اين تمييز كه<br />
خود مسلمانان و نيز محققان غربي آن را به كار ميگيرند, جايگاهي است كه هر<br />
كدام از انشعابات تشيع براي اÄمهقاÄل هستند/ پس از عÇلي, پسÇرش, حسÇن بÇه<br />
امامت رسيد/ او به لحاظ سياسي, زنÇدگي آرامÇي را در مÇدينه درپÇيش گÇرفت و<br />
بهاشاعة معارفقرآني پرداخت, اما برادرش, حسين كه سومين امام شيعيان است<br />
در برابر يزيد Ç پسر معاويه Ç به مقابله برخاست; معاويه كسي بود كه خلافت علي<br />
را نپذيرفت و خلافت بنياميه را به پايتختي دمشق پايه گذاري كرد/ اهالي كوفه,<br />
حسين را با اين پيمان كه پشتيبانياش كنند به عراق دعوت كردند و او نيز به سال<br />
ì80 ميلادي با اهل بيت و يارانش از مدينه راهي عراق گرديد اما پيش از رسيدن<br />
به كوفه, در كربلا به سپاهيان يزيد برخورد و در همانجا بود كه همة مردان اهÇل<br />
بيت پيامبر , 1 مگر زينالعابدين كه بيمار بود, به شهادت رسيدند/ بدن حسين را در<br />
كربلا به خا ك سپردند و سرش را به دمشق آوردند/ اما يزيد كه از وا كنشهايي<br />
ميهراسيد كه ممكن بود واقعة عاشورا در پي داشته باشد كوشيد تا با تبعيد زينب,<br />
خواهر حسين به همراه سر بريدة برادرش به مصر, خويش را از ايÇن واقÇعه دور<br />
نگهدارد/ در حديثي از اهل سنت آمده است كه زينب, سر برادرش را در جايي كه<br />
امروزه در مركز شهر قاهره واقع است, دفن كÇرد/ ايÇن حÇادثة انÇدوهبار, سÇبب<br />
شكلگيري نهضت شيعه در عراق و بعدها در جاهاي ديگري بهويژه در ايران شد<br />
و سرانجام به سقوط امويان انجاميد/ تا به امÇروز, در بÇيشتر كشÇورهاي اسÇلامي<br />
بهويژه ايران, عراق, هندوستان, پا كستان, در روز دهم محرم بÇهمناسبت واقÇعة<br />
1. the family of the Prophet
94 قلب اسلام<br />
كربلا, مراسم بزرگداشتي برگزار ميشود كه بعد از مراسم حج , مهمترين مÇراسÇم<br />
ديÇني رايÇج در اسÇلام بÇهشمار مÇيآيد/ مÇن هÇنوز هÇيأتهاي بÇزرگ مÇذهبي,<br />
روضهخوانيها, و تعزيههاي ماه مÇحرم را كÇه در دوران كÇودكيام در تÇهران بÇر<br />
زندگي همگان سايه افكنده بود, خوب به ياد دارم/<br />
همة امامان ديگر شيعه, بهواسطة تنها پسر حسين, زينالعابدين سج اد, كه از<br />
واقعة كربلا جان سالم به در برد و امام چهارم شيعيان شد از اولاد حسين هسÇتند/<br />
شاخة اصلي تشيع كه بيشتر شيعيان را شامل ميشود شيعة اثنيعشري يÇا دوازده<br />
امامي نام دارد كه در ايران غلبة كامل دارد و ا كÇثريتي را در عÇراق, آذربÇايجان,<br />
بحرين, و نيز در ميان مسلمانان لبنان به خود اختصاص ميدهد/ شÇيعيان دوازده<br />
امامي به سلسلهاي از اÄمه از نسل امام چهارم شامل پسرش, محمد الباقر, امام پنجم<br />
و پسر محمدباقر, جعفر الصادق, امام ششم,قاÄلاند كه به امام دوازدهÇم, مÇحمد<br />
المهدي پايان ميپذيرد; دربارة امام دوازدهم, اعتقاد شيعيان دوازده امامي بر اين<br />
است كه خداوند عمر دراز اسرارآميزي به او عطا كرده است اما در غيبت 1 بهسر<br />
ميبرد/ ايشان مانند الياس 2 كه يهوديان او را در آسمان و زندهاش ميدانند, زنده<br />
است/ اما امام دوازدهم, مرشد پنهان 3 همة عالم است و ميتواند بر كساني كÇه از<br />
حÇÇال مÇÇعنوي مÇناسبي بÇراي ديÇدنش بÇرخÇوردارنÇد ظÇاهر گÇردد/ او پÇيش از<br />
آخرالز مان 4 يعني آنگاه كه بيعدالتي و ظلم فرا گير شود براي احÇياي عÇدالت و<br />
صلح بر روي زمين ظهور ميكند و زمينهساز رجعت 5 مسيح, خواهد بود; واقعهاي<br />
1. Occultation<br />
2. Elijah<br />
3. the secret master<br />
4. the end of time<br />
5. the Second Coming
الگوهاي اسلامي 95<br />
كه مسلمانان و نيز مسيحيان بÇدان ايÇماني راسÇخ دارنÇد/ بÇنابرايÇن, ايÇن انÇتظار<br />
فرجامشناختي , 1 مهدويت نام دارد و به هيچروي اختصاص به شيعه نÇدارد/ اهÇل<br />
تسنن نيز چنين آموزهاي دارند با اين تفاوت كه شيعيان, كم و بيش, مد عياند كه<br />
شخص مهدي را ميشناسند درحالي كه سنيان, ظهور شÇخصي را بÇه ايÇن نÇام, در<br />
آينده انتظار ميكشند/<br />
هرچند, انديشة رستاخيزي , 2 در اسلام نيز بÇهچشم مÇيخورد, نÇقش آن بÇا<br />
نقشي كه در ميان مسيحيان امروزي ايفا ميكند متفاوت است; بهويژه با نقشي كه<br />
در ميان پارهاي از مبلغان تلويزيوني مسيحيت 3 در آمريكا دارد; چرا كه آنها بÇه<br />
تفسيرهاي بحثانگيز خود از كتاب مكاشفةيوحنا 4 و ديگر مÇنابع مسÇيحي كÇه<br />
برپاية انحصارگرايي تمام عيار و حيرتانگيزي صورت ميگيرد, رنگ و بÇويي<br />
تجاري دادهاند/ در عالم اسلام, با وجود اعتقاد به ظهور مهدي, در سطح عمومي و<br />
بهويژه در تلويزيون, كمتر از آن سخن ميرود و تأ كيد چنداني نسبت به تأسيس<br />
باشگاهي انحصاري 5 نيست كه تنها اعضاي آن نجات خواهند يÇافت و جÇملگي<br />
انسانهاي غير عضو آن, ملعون و جهنمي خواهند بود/ ا گرچه در آفريقاي سياه,<br />
رهبران مهدويتگرايي بودهاند كه پيشمرگاني نÇيز داشÇتهانÇد, در مÇركز جÇهان<br />
اسلام, پديدههايي مانند وا كو 6 و جونزتاون 7 سابقه نداشته است مگر رويداد سال<br />
1. eschatological expectation<br />
2. apocalyptic thought<br />
3. televangelists<br />
4. the Book of Revelation<br />
5. an exclusive club<br />
6. Waco<br />
(منظور شورش فرقة داويدي به رهبري ديويد كوروش در وا كو در تگزاس است كه در سال 1993<br />
صورت گرفت و با خشونت تماماز طرف نيروهاي پليس سركوب شد/)<br />
7. Jonestown<br />
Ñ
96 قلب اسلام<br />
1980 مكÇÇه كÇÇه در آن شÇخصي كÇه اد عÇاي مÇهدويت داشت بÇا يÇارانش وارد<br />
مسجدالحرام 1 شد و سرانجام با يورش نيروهاي دولتي در درون مسÇجد بÇهقÇتل<br />
رسيد/<br />
دومين انشعاب مهم تشيع, اسماعيليه است كه بر سر مسألة تعيين امام هفتم از<br />
بدنة اصلي اين مذهب جدا گرديد/ شيعيان معتقدند كه امام ششم, جعفر صادق, بنا<br />
بهامرالهيبهاينمقامرسيدوپسرشاسماعيل,امامهفتمبوداما هنوز پدرش در<br />
قيد حيات بود كه از دنيا رفت و امام موسي كاظم جانشين او شÇد/ امÇا گÇروهي از<br />
شيعيان از پذيرش اين جايگزيني سرباز زدندو بر امامت اسماعيل وفادار ماندندو<br />
از اينرو به اسماعيليه معروف شدند/ تا مد تها, اÄمة اسÇماعيليان, حÇضور عÇام<br />
نداشتند تا اينكه به يكÇباره در سÇدة دهÇم, در تÇونس بÇپاخاستند و حكÇومت را<br />
بهدست گرفتند و توانستند مصر و بيشتر ديگر كشورهاي شمال آفÇريقا و حÇتي<br />
سوريه را تحت سلطه خويش درآورنÇد/ آنÇها خÇلافت فÇاطميان را بÇنيانگذاري<br />
كردند كه رقيب و دشمن خلافت سني مذهب عباسيان, به پايتختي بغداد, بهشمار<br />
ميرفت/ اسماعيليان,قاهره را پايتخت خودقرار دادند و آن را بهصورت مÇركز<br />
بزرگي از علوم و صنايع درآوردند/ دانشگاه الازهر كه افزونبر هزار سالقدمت<br />
داشته و امروزه, مهمترين مركز آموزشي اهل تسنن در جهان اسلام است بهدست<br />
سلاطين فاطمي برپا شد كه خود از امامان اسماعيليه بهشمار ميرفتند/<br />
اسماعيلية فاطمي, مÇيانهروترين شكÇل ايÇن فÇرقه بÇودند امÇا حÇركتهاي<br />
Ø<br />
(منظور خودكشي دستهجمعي بيش از 900 تن از پÇيروان فÇرقهاي ديÇني بÇهنام مÇعبد مÇردم (the<br />
Peaple's به رهبري جيÇم جونز در دهكÇدة جÇنگلÇي جÇونزتاون در كشÇÇور گÇويÇان<br />
1. the Holy Mosque<br />
Temple)<br />
است/)
الگوهاي اسلامي 97<br />
بنيادگراتر ديگري نيز از آن سر برآورد/ خÇليفة فÇاطمي, المسÇتنصر بÇاالله, مÇقام<br />
امامت را از پسر بزرگترش, نزاربهپسركوچكترش,مÔستعليâ انÇتقال داد/ پس از<br />
مÇÇرگ او, عÇدهاي از اسÇماعيليان پÇيرو نÇزار و ديگÇران, پÇيروي از â مسÇتعلي را<br />
برگزيدند/ مستعليان 1 يا پيروان مستعليâ بر همان آموزههاي ميانه روانة فاطميان<br />
او ليه وفادار ماندند اما پيروان نزار, نسبتH بنيادگرايي پيشه ساختند/ نزاريÇان , 2 در<br />
ايرانقلعههايي نظامي بر فراز كوهستانها بنا نهادند كه مÇعروفترين آنÇهاقÇلعة<br />
الموت بود/ حسن صباح, اسماعيلي ايراني, نقش بسزايي در بناي ايÇنقÇلعهها و<br />
ترويج نهضت نزاري داشت/ سال 11ìê ميلادي بود كه امام زمÇان 3 اسÇماعيليان,<br />
حسن, "قيام كبري" 4 را اعلام و ادعاكردكهازاينپسبايدبÇÔعد فÇقهي و رسÇمي<br />
اسلام را رها كرد و آنچه مهم است تنها, بÔعد مÇعنوي و بÇاطني آن است/ بÇه ايÇن<br />
ترتيب, اسماعيليه نزاري بهصورت نيرويي بنيادگرا و انÇقلابي درآمÇد تÇا ايÇنكه<br />
سرانجام مغولان 5 آنها را درهم كوبيدند/ معروف است كه فÇداÇÄيان 6 اسÇماعيليه,<br />
دشمنان سني مذهبي را كه بÇر آنÇان سÇتم روا مÇيداشÇتند تÇرور مÇيكردند/ واژه<br />
انگليسي "assassin" بهاحتمال بسيار زياد بÇرگرفته از نÇام حسÇن<br />
(Hasan) است<br />
هرچند بسياري از محققان غربي ريشة آن راحشيش دانستهاند; چنانكه دشمنان<br />
اسماعيليه معتقدند كه فداÇÄيان پÇيش از ارتكÇاب اعÇمال تÇروريستي , 7 حشÇيش<br />
استعمال ميكردهاند/<br />
1. the Musta , lis<br />
2. the Niza¦ ri¦ s<br />
3. Imam of the time<br />
4. the "Great Resurrection"<br />
5. the Mongols<br />
6. devotees<br />
7. acts of assassination
98 قلب اسلام<br />
ويژگي انقلابيگري اسماعيليه, پس از يÇورش مÇغولان در سÇدة سÇيزدهم,<br />
فروكش كرد و آنها در خود ايÇران نÇيز بÇيشتر بÇه فÇعاليتهاي زيÇرزميني روي<br />
آوردند/ در اين مÇيان, مسÇتعليان در يÇمن جÇاني تÇازه گÇرفتند/ گÇروه سÇومي از<br />
اسماعيليه نيز بودند كه از همان دوران اوليةاسلامدرسندوگÇÔجرات هÇندوستان<br />
سكونت گزيده و شماري از هندوها نيز به آيين آنان درآمده بودند/ اين جماعت<br />
بعدها از هم پاشيد و فرقة اصليشان بÇه "راه راست" 1 مÇعروف شÇد/ ايÇن شÇاخه از<br />
اسماعيليه در اعمال دينيشان, با جذب بسياري از مÇوضوعات هÇندويي, بسÇيار<br />
گزينشي عمل ميكردند/ در اشعار ديني آنان, معروف به گنان , 2 ابياتي هست كه<br />
در آنها, شخصيتهاي برجسته و مقد س تÇاريخ اسÇلام چÇون عÇلي را هÇمدوش<br />
تÇÇجس دهاي الهÇي هÇندويي (اواتÇارها) مÇختلف آورده يÇا حÇتي بÇا آنÇها يكÇي<br />
پنداشتهاند/ تا سدة نوزدهم, اسماعيليان ايران و يمن نÇيز كÇه مÇعروف بÇه طÇيبيه<br />
بودند, بهويژهبا مهاجرت آقاخان از ايران به هند, در آنجا تمركز يافتند/ اينك دو<br />
فرقة اصلي اسماعيليه عبارتند از: آقاخانيها 3 وبÔهراها , 4 كه بيشترين پيروان هÇر<br />
دو, در هندوستان و تا اندازهاي در پا كستان به سر ميبرند/ اما جماعتهاي قابل<br />
توج هي نيز از اسماعيليان در آسياي مركزي, ايران, سوريه, شرق آفريقا, و كانادا<br />
زندگي ميكنند; اسماعيليان كانادا, مهاجرانÇي هسÇتند كÇه پس از فÇجايع سÇياسي<br />
دهههاي 19ì0 و 1970 در شرق آفريقا, از آنجا به كانادا رفتهاند/<br />
هيچكس بيرون از جماعت اسماعيليه, شمار دقيق آنان را نميداند هرچÇند,<br />
چون امام آنها زنده استو رهبريشان را برعهده دارد از سازماندهيبسيار خوبي<br />
1. the Sat Panth (True Path)<br />
2. Gina¦ n<br />
3. the Agha Khanid<br />
4. the Bohras
الگوهاي اسلامي 99<br />
برخوردارند و شبكة جهاني نيرومندي دارند كه همة جماعت را دربرميگيرد/ با<br />
وجود شمار اندكشان به نسبت شيعيان اثنيعشري, اسÇماعيليان بÇهلحاظ عÇقلي,<br />
هنري و سياسي نقش مهمي در تاريخ اسلام داشتهاند و ايÇنك نÇيز بÇخشقÇابل<br />
توج هي ازقلمرو اسلام را به خود اختصاص ميدهند/<br />
سرانجام, سومين انشعاب شيعه, زيديه هستند كه زيد, فرزند امام چهارم, را به<br />
رهبري خويش برگزيدند/ زيديان نمايندة شكل ميانهروي از مكتب شيعه است و<br />
برعكس اسماعيليان, بر جنبة باطني دين در برابر ظاهر آن تأ كيد نميكردند/ آنان<br />
در سدة دهم, در ايران و خاور عربي پرا كنده بودند اما رفته رفته به سÇوي يÇمن<br />
سرازير شدند; كشوري كه امروزه نيمي از جمعيت آن را زيديان تشكيل ميدهد و<br />
تا سال 19ì2 و پيش از يورش مصريان به يمن, هزار سال از حكومتشان بر يمن<br />
ميگذشت/ زيديه مكتب فقهي و كلامي مخصوص به خÇود داشÇتند و بÇراسÇاس<br />
فلسفة سياسيشان, هر مسلمان پرهيزگار و فرهيختهاي را كه بتواند از كشور دفاع<br />
كند و حافظ صلح و امنيت باشد ميتوان به مقام امام و حا كم پذيرفت/<br />
جمعيت شيعيان دوازده امامي به نسبت جمعيت اندك و چند ميليوني شيعيان<br />
زيدي و اسماعيلي, حدود 1ë0 ميليون است/ گسترش تشيع دوازده امامي بيش از<br />
آنكه بهدست نهادهاي سياسي صورت گيرد از راه انتشار آموزههاي آن, توس ط<br />
خود هوادارانش, انجام پذيرفت/ ظهور اين مكتب در عÇرصة سÇياسي ديÇرتر از<br />
ظهور زيديه و اسماعيليه بود و اين امر, زماني رخ داد كÇه صÇفويان , 1 حكÇومت<br />
ايران را كه بجز ايران كنوني, شامل افغانستان, بخشهايي از پÇا كسÇتان,قÇفقاز و<br />
آسياي مركزي نيز ميشد بهدست گرفتند/ سلسلة صفويه, تشيع دوازده امÇامي را<br />
دين رسمي ايران اعلام كردند و در همه جا به حمايت از آن برخاستند; بهويژه در<br />
1. the Safavids
100 قلب اسلام<br />
عراق كه تا پيش از سلطة عثمانيان بر آنجا, براي مد تي بر آن حÇا كÇم بÇودند/ در<br />
هندوستان نيز سلسله حا كمان محلي بودند كه از اين مكÇتب پÇيروي مÇيكردند/<br />
درنتيجه, شمار شيعيان دوازده امامي در چند سدة اخير رشÇد چشÇمگيري داشÇته<br />
است و امروزه, ا كثريت عمدة شيعيان جهان را آنان تشكيل ميدهند/<br />
فرقههاي مذهبي 1 در جهان اسلام<br />
حديثي 2 از پيامبر هست كه براساس آن امت ايشÇان, بÇه هÇفتاد و دو فÇرقه<br />
منشعب ميشوند كه از ميان اين همه, تنها يكي بر حق است اما اين سخن بيشتر به<br />
اختلافات كلاميمربوط است تا به اختلافاتشريعتي/ فرقههاي موجود در اسلام,<br />
عمÂ بسيار كمتر از فرقههاي موجود در مسيحيتاند كه از زمان نهضت اصÇلاح<br />
ديني , 3 همواره دچار پرا كندگي و انشعاباتي در آيين پروتستان 4 شده است/ او Á<br />
اهل تسنن و تشيع را نبايد فرقههاي اسلامي, بهمعناي رايج اين كلمه در انگليسي,<br />
دانست بلكه آنها دو جريان اصلي سنتي در اسلام هستند/ واژة "فرقه" را در تاريخ<br />
اسلام, ميتوان بهمعناي سنتي آن, در اشاره به گروههاي كوچكي بكار بÔرد كه هر<br />
كدام ديدگاههاي كلامي خاص ي را پذيرفتهاند كه ازقÇاعده و اصÇلي كÇلي مÇتفرع<br />
1. religious sects<br />
فÖترقتÖ â أÔم َّتي ثلاث¹ و س Ö بعيâن Ö فرق¹ اءثÖنتانوسب Ö عÔون فيالن × ×اروو اح د ¸Õ فيالجن¹///> (در حديث مورد نظر در همه<br />
منابع تعداد فرقهها هفتاد و سه فرقه آمدهاست كه هفتاد و دو تاي آنهااهل جهنم و يكياهل بهشت<br />
است/ براياطلاع بيشتر ميتوان به منابع زير مراجعه كرد:<br />
1) اصول كافي, ج8 , ص 22ê, شمارة 283<br />
2) بحارالانوار,ج28,صص1êÇ13Çê<br />
3) ارشاد القلوب, ج 2, ص 2ë8<br />
ص 1ê0)/ الفضاÄل, ê)<br />
3. the Reformation<br />
4. Protestantism<br />
/2 ///> اء
الگوهاي اسلامي 101<br />
شدهاند; يا ايÇنكه ايÇن واژه را مÇيتوان در هÇمان كÇاربرد انگÇليسي امÇروزهاش<br />
بهمعنايي كار گرفت كه بر "فرقهاي مخالف" 1 يا > گروهي انشقاقي كه به آموزهاي<br />
ممتاز از ديگرانقاÄل است>, تنها در حوزة اسلام, دلالت كند/ در اين كتاب, بايد<br />
از معناي سنتي اين واژه چشم پوشيد زيرا بحث از ف رق (جمع فÇرقه) در انÇديشه<br />
سنتي اسلام, مستلزم كاوش در دقايق كلام اسلامي و تاريخ مقد سش است كÇه در<br />
اينجا مجال پرداختن به آن نيست/ اما براي فهم همة جزÄيات مÇوجود در بÇافت<br />
امروزين جهان اسلام, مهم است كه پارهاي از اين گروههاي مذهبي كوچك را كه<br />
مطرحترند و ميتوان آنها را مÇصداق واژة "sect" در انگÇليسي روزمÇره دانست,<br />
بياوريم/<br />
او ل از همه بايد به بازماندگان خوارج او ليه اشاره كرد كه در سدة هفتم ميلادي<br />
ميزيستندو با اهل تسننو تشيع, هر دو, مخالف بودند/ آنها در آن زمان, جنبشي<br />
انقلابي و خشونتپيشه با پيرواني در مÇيان صÇحرانشÇينان بÇودند كÇه بÇعدها بÇه<br />
يكجانشيني روي آوردند/ آنان امروزه, بيشتر در جنوب الجزاير و كشور عÇمان<br />
بهسر ميبرند و به عباديان 2 معروفاند/ عباديان, مكÇتب فÇقهي خÇاص خÇود را<br />
دارند و هر چند ابتدا چون فرقهاي وارد عرصه شدند, امروزه از ديگر فرقههاي<br />
اسلامي بهجريان اصلي اسلام نزديكترند/<br />
بيشتر فرقههاي اسلامي, تا پيش از دوران جديد, صÇورتهاي افÇراطÇي از<br />
تشيع بودند كه در جهت الوهيتبخشي 3 به علي يا بعضي شخصيتهاي ديگر و يا<br />
در تأ كيد بر پارهاي تعاليم باطني, بدون التزام به تعاليم ظاهري متناسب با آن, از<br />
اين مكتب منشعب ميشدند/ تا به امروز, فرقهاي بÇهنام عÇلي الÇلهيدرعÇراقو<br />
1. a dissenting denomination<br />
2. , Iba¦ di ¦ s<br />
3. the divinization
102 قلب اسلام<br />
ايران هست كه براي علي, جنبهاي الهيقاÄلاند/ دروزيان 1 كه در جنوب لبÇنان,<br />
سوريه, و نيز در شمال اسراÄيل زندگي مÇيكنند شÇاخهاي از اسÇماعيليان فÇاطمي<br />
هستند كه هفتمين خليفة فاطمي, الحا كم باالله را مظهر خداوند ميدانند/ در تركيه,<br />
علويان 2 زندگي ميكنند ) كه البته نبايد آنها را با علويان سوريه يا طوايف صوفي<br />
علوي يكي پÇنداشت)/ عÇلويان تÇرك, كÇه بÇيشتر در مÇركز آنÇاتولي سÇا كÇنند,<br />
بازماندگان شيعياني هستند كه پس از ظهور صفويان و دشمني عثمانيان با آنÇها,<br />
منزوي شدند و تحت ظلمقرار گرفتند و بسياري از اصول عقايد تشÇيع سÇنتي در<br />
ميانآنانبهفراموشيسپردهشد/علويانسوريهنيزكهبهنÔصاريان 3 معروفاندو<br />
اينك قدرت سياسي را در اين كشور بهدست دارنÇد در اصÇل, فÇرقهاي مÇذهبي<br />
مربوط به پيش از اسلام بودند كه ريشه در غنوصيه 4 و مذاهب بابلي 5 دارد/ آنها با<br />
توصيف خود بÇهمنزلة مكÇتبي شÇيعي, ادامÇة حÇيات داده و در چÇند دهÇة اخÇير<br />
كوشيدهاند تا در ميان شيعيان, مشروعيت بيشتري براي خود دست و پا كنند/<br />
گروههاي كوچك ديگري از اين دست, از جمله يزيديان 6 عراق, سا كنان<br />
كافرستان در شمال افغانستان,و صابÃين عراقو ايران در جهان اسلام وجود دارد/<br />
اينگروههانيزمانندنÇÔصاريان از بÇازماندگان اديÇان پÇيش از اسÇلام هسÇتند كÇه<br />
نميتوان بهطور دقيق, فرقههاي اسلاميشان ناميد/ گروههايي از ايÇن دست, در<br />
ميان مسلمانان آفريقاي سياه نيز به چشم ميخورد/ اما بايد بر اين نكÇته انگشت<br />
گذاشت كه شمار همة اين فرقهها و امثال آن در جهان اسلام بسيار اندك است و<br />
1. the Druze<br />
2. the , Alawi ¦ s<br />
3. Nusaris<br />
4. Gnosticism<br />
5. Babylonian religions<br />
6. the Yazi¦ di ¦ s
الگوهاي اسلامي 103<br />
تنها زماني تأثيرشان به چشم ميآيد كه در مناسبات مÇحلي مÇربوط بÇهقÇدرت,<br />
عاملي به حساب آيند چنانكه در مورد دروزيان در لبنانو اسراÄيل شاهد آنيم ويا<br />
استثناHÄ در مورد علويان سوريه, كه اين فرقة كم شمار توانسته است زمامقدرت را<br />
به دست گيرد/ طالبان در افغانستان نيز نمونهاي ديگر از اقليت تندروي است كه<br />
توانست چند سالي بر اين كشور دست يابد/<br />
در آغاز سدة نوزدهم كهقدرتهاي استعماري بر جهان اسلام چيرگي يافته<br />
بودند يكي از وا كنشها در برابر سلطة آنها, موجي از مهدويت بود كه بسياري از<br />
سرزمينهاي اسلامي را فرا گرفت/ در برخي نواحÇي, ايÇن مÇوج مÇوجب ظÇهور<br />
افرادي بهنام مهدي (مهدينما) شد كه از نفوذ ديني و سياسي بالايي بÇرخÇوردار<br />
بودند; چنانكه اين امر در مورد عثمان دان فاديو 1 كه چشمانداز ديني آفÇريقاي<br />
غربي را دگرگون ساخت, يا مهدي سوداني 2 كه پيروانش تا امروز در اين كشور<br />
جايگاه مهمي دارند, آشكار است/ در عين حال اين جنبشها زمينهساز پيدايش<br />
فرقههاي جديد نگرديد/ اما جنبشهايي كه فÇرقههاي جÇديدي از دل آنÇها سÇر<br />
برآورد يكي جنبش بابيه 3 در ايران و ديگري جنبش احمديه در پنجاب بود كÇه<br />
او لي, پيشينهاي شيعي داشت و دومي از ميان اهل تسنن برخاست/ نهضت شيخي,<br />
كه شكل بسيار پارسامنشانهاي از مكتب تشيع با تأ كيد افراطي بر احترام به اÄمهو<br />
نگرشي "خردستيز" در كلام و فقه بود از مد تها پيش, در سدة هجدهم در ايران<br />
پا گرفته بود اما از همان حريم تشÇيع دوازده امÇامي فÇراتÇر نÇرفت/ در نÇخستين<br />
دهههاي سدة نوزدهم, از زمينة نهضت شيخي, نهضت بابي سر برآورد; نÇهضتي<br />
1. , Uthman Dan Fadio<br />
2. the Mahdi of the Sudan<br />
3. Ba¦ bism
104 قلب اسلام<br />
كه بنيانگذار آن, سيدمحمد باب, خود را بابي ("دروازهاي") 1 بÇه سÇوي مÇهدي<br />
وانمود ميكرد/ يكي از شا گردان باب, بهنام بها¾االله پا را از اين هم فراتر نÇهاد و<br />
خود را نهتنها مهدي بلكه پيامبري جديد و بنيانگذار بابيت معرفي كرد كه امروزه<br />
نيز در غرب پيرواني دارد; ولي اين نهضت را با وجود آنكه خاستگاهي شÇيعي<br />
دارد, نميتوان فرقهاي اسلامي ناميد بلكه آن, نهضت ديني نÇوگرايÇي است كÇه<br />
ميخواهد خود را به پارهاي از اصول نبوي و جامع اسلام پيوند زند اما بÇرداشت<br />
آنان از اين اصول, متفاوت از برداشت مسلمانان از آنهاست/<br />
جنبش احمديه كه آن را غلام احمد در پا كسÇتان كÇنوني بÇنيان گÇذاشت از<br />
بسياري جهات, وا كنشي در برابر فعاليت ميسيونري انگÇليسيها در هÇندوستان<br />
بود/ غلام احمد, براي خود ا گر نه مأموريت به تمام و كمال نبوي, اما مقام تقدير<br />
تازة الهي 2 مد عي بود و براي نخستين بار در اسÇلام, بÇه هÇمان روش مسÇيحيان,<br />
فعاليتهاي ميسيونري را راهاندازي كرد/ پيروان احمديه كه دولت انگليس, بنا به<br />
ملاحظات سياسي, از آنها حمايت گستردهاي ميكرد نخستين مسجد را در بريتانيا<br />
بنا نهادند كه هنوز هم پابرجاست و مبلغاني را نيز به آفريقا و اروپا گسيل داشتند/<br />
فرقة احمديه, درست در برابر بهاÄيها , 3 در عمل, ملتزم به تكاليف ديني بودند اما<br />
قاطبة امت اسلام, ديدگاههاي كلامي آنها, بهويژه اعتقادشان به مهاجرت مسيح به<br />
هندوستان و فوتش در آنجا و نيز چالش زيركانة غلام احمد نسبت به ختم نبوت<br />
در پيامبر اسلام را نميپذيرد/ وضعيت پيروان اين فرقه از همان آغÇاز, چÇندان<br />
روشن نبوده است/ گروهي از مسلمانان, آنان را چون فرقهاي اسلامي, هر چند از<br />
جهاتي منحرف, پذيرفتهاند اما بقية مسلمانان, آنها را مسلمان نميدانند/ بÇه هÇر<br />
1. the Ba¦ b or "gate"<br />
2. a new divine dispensation<br />
3. the baha¦ 'is
الگوهاي اسلامي 105<br />
حال, جايگاه احمديه نسبت به اسلام, بسيار متفاوت از جايگاه بهاÄيت 1 است كه<br />
آشكارا خود را از اسلام كنار كشيدند و بÇه هÇيچ روي, نÇميتوان آن را فÇرقه يÇا<br />
شاخهاي از اسلام بهشمار آورد/<br />
تنو ع عقلي و كلامي 2<br />
افزون بر تÇفاوتهايي كÇه حÇدود تسÇنن و تشÇيع را مشÇخص مÇيسازد, و<br />
فرقههاي بيشمار, از همان صدر اسلام در درون جريان اصلي اين دين, كÇلام و<br />
فلسفههاي گونا گوني وجود داشته كه در پيدايش گونه گÇوني مÇوجود در جÇهان<br />
اسلام, حتي در درون يك مكتب خاص فقهي, بيتأثير نبوده است/ وقتي دربارة<br />
اسلام ميانديشيم يادآوري اين نكته مهم است كه اين ديÇن در سÇطوح عÇقلي و<br />
كلاميو نيز فقهي, از ساختار يكپارچهايبرخوردار نيست بلكه تنوع چشمگيري<br />
در آن به چشم ميخورد, اما آموزةتوحيد همة عناصر دخيل در اين تنوع را بÇه<br />
هÇÇمديگر پÇيوسته است/ اسÇلام, سÇدههاي درازي است كÇه يكÇي از غÇنيترين<br />
سنتهاي عقلي عالم را پديد آورده است و اين سنت را بهخوبي ميتوان, بهلحاظ<br />
ژرفا و تنوعش, با سنتهاي عقلي هندوستان, چين, و غرب مسيحي مقايسه كرد/<br />
درحقيقت, در سدههاي مÇيانه, بسÇياري از مكÇاتب فÇلسفي و كÇلامي يÇهودي و<br />
مسيحي اروپايي به تأثير از آموزههاي كلامي و فلسفي موجود در اسلام و يÇا در<br />
وا كنش نسبت به آنها, پديد آمد/<br />
ژرفكاوي در همة اين مكاتب گونا گون كلامي, حتي در مهمترين آنها, در<br />
اينجا ميس ر نÇيست/ در سÇياق بÇحث كÇنوني مÇا, مÇهم ايÇن است كÇه دستكÇم از<br />
1. baha¦ 'ism<br />
2. intellectual and theological diversity
106 قلب اسلام<br />
معروفترين آنها نامي بهميان بياوريم و اشارهاي بكنيم به ايÇنكه حÇتي دربÇارة<br />
پارهاي از مهمترين مساÄل اصلي اسلام, مواضع بسيار ] گونا گون] و گاه مÇخالف<br />
يكديگر وجود داشته است; از جملة اين مساÄل, ا گر از آنها كه مربوط به فلسفة<br />
سياسي اسلاماند چشم بپوشيم, ميتوان به مفهوم توحيد الهي, بهويژه در ارتباط با<br />
معناي كÇثرت, مÇاهيت اسÇما¾ و صÇفات خÇدا, ارتÇباط مÇيان ايÇمان و عÇمل در<br />
رستگاري انسان, جبر 1 و اختيار , 2 وحي و عقل, ارتÇباط مÇيان رحÇمت الهÇي 3 و<br />
عدالت او , 4 و موضوعات مربوط به معاد اشاره كرد/<br />
در حوزة الهيات ,(theology) كه در اسلام به علمالكلام يا كÇلام مÇعروف<br />
است, در ميان اهل تسنن, او ل از همه در سدة هشتم ميلادي, مكÇتب مÇعتزليان 5<br />
پديد آمد كه در تفسير موضوعات ديني, به استفادة گسترده از عقل نظر داشتند;<br />
موضعي كه جمعي از مفس ران ظاهرگرا و متعص بقرآن و سنت, از جمله حنبليان,<br />
مخالف آن بودند/ حنبليها, درحقيقت تا به امÇروز نÇيز هÇمچنان مÇخالف هÇمة<br />
مكاتب كلامي, به هر شكل و صورتش بودهاند/ چنانكه شÇاخة وهÇابيشان نÇيز<br />
موضعي جز ايÇن نÇدارد/ در كشÇور عÇربستان, تÇا بÇه امÇروز, آمÇوزش كÇلام در<br />
دانشگاههاي علوم ديني, يكسرهقدغن است/<br />
مكتب كلامي تازهاي در سدة دهم ميلادي, در بغداد پديد آمد كه ميخواست<br />
در بسياري مساÄل همچون استفاده از عقل در امور ديني, موضعي ميانه برگزيند/<br />
مكتب اشعري 6 كه بسياري از شرقشناسان آن را بÇا كÇلام سÇنتي اسÇلامي يكÇي<br />
1. predestination<br />
2. free will<br />
3. God's Mercy<br />
4. His Justice<br />
5. the Mutazilite school<br />
6. Ash , arism
الگوهاي اسلامي 107<br />
ميدانند, بهزودي در ميان شافعيان انتشار يافت و از بسياري جهات با غز الي ÇÇ كه<br />
برخي عقايد غيراشعري نيز داشت ÇÇ و با فخر رازي در سدههاي يÇازده و دوازده<br />
ميلادي به اوج رسيد/ اين مكتب, رفته رفته, در ميان حنفيان و مالكيان نيز رونق<br />
يافت و به مكتب كلامي تبديل شد كه تا دورهاي كه ما در آن زندگي ميكنيم, در<br />
ميان اهل تسنن بيشترين پيرو را دارد/ اما مكاتب كلامي ديگري نيز هست كه در<br />
برخي مناطق سنينشين غلبه دارد و از جملة آنها ميتوان مكÇتب مÇاتريديه 1 در<br />
خراسان و آسياي مركزي, و مكتب طهاويه 2 در مصر را نام بÇرد/ از اواخÇر سÇدة<br />
نوزدهم, "اصلاحطلبان" مسلماني چون محمد عبده از مصر در پي احياي مكتب<br />
معتزله برآمدهاند; زيرا اين مكتب بهجاي اعتماد كامل بر اصول مبتني بر وحÇي,<br />
بيشتر از عقل استفاده ميكند/<br />
كلام در مكتب تشيع نيز از پيشينهاي دراز برخÇوردار بÇوده است/ از سÇدة<br />
هشتم بهبعد, كلام اسماعيلي پا بهعرصه گذاشت; كلامي كه پيوند نزديكي با فلسفة<br />
آنها داشت و بيشتر از آنكه به مكاتب كلامي اهل تسنن مانندÖ باشد شبيه به چيزي<br />
بود كه در ميان غربيان, به كلام عرفاني 3 معروف است/ و اما دربÇارة كÇلام شÇيعة<br />
دوازده امامي, بايد گفت كه آن در حالي پا گرفت كه نسبت به كلام اشعري, به عقل<br />
بهاي بيشتري ميداد و بهدست خواجه نصيرالد ين طوسي, كÇه او نÇيز از بÇزرگان<br />
فلسفه, رياضي و نجوم در اسلام بود, در سدة سيزدهم ميلادي بهصورت منظومة<br />
مدو ني درآمد/ زيديه, كم و بيش, همان مكتب معتزليان را پذيرفت و از اينرو, تا<br />
مد تها پس از آنكه اشعريان, در سدة يازدهم ميلادي, اين مكÇتب را در مÇركز<br />
جهان اسلام در خاور عربي و ايران از ميان بردند, همچنان در يمن رونق داشت/<br />
1. Ma¦ turi¦ dism<br />
2. Taha¦ wism<br />
3. mystical theology
108 قلب اسلام<br />
فلسفة اسلامي را متفكران مسلماني تأسيس كردند كه ريشه در وحيقرآني<br />
داشتند و به تأمل در ترجمههاي عربي متون يÇوناني و سÇرياني 1 مÇيپرداخÇتند/<br />
نتيجة كوشش آنان, تÇركيب مÇفاهيمي بÇيشتر بÇرگرفته از مكÇاتب فÇيثاغوري , 2<br />
افÇÇلاطوني , 3 ارسÇطويي , 4 نÇوافÇلاطوني , 5 هÇرمسي , 6 و تÇا انÇدازهاي رواقÇي 7 بÇا<br />
جهانبينيقرآنيو خلق چشماندازهاي نوين فلسفي بود/ مكاتب گونا گون فلسفي<br />
كهبامكتبمشاÄي 8 و اسماعيلي از سدة نهم بهبعد آغاز ميشد رو به گسترش نهاد<br />
و در همان دورة آغازين, فيلسوفان بلندآوازهاي چون كندي, فارابي, ابنسينا 9 ,و<br />
ابنرشد 10 ظهور كردند كه تأثيري عÇظيم در سÇدههاي مÇيانه در غÇرب بÇرجÇاي<br />
گذاشتند/ هيچ كدام از فلسفههاي مسيحي سدههاي ميانهو چهرههايي مانند آلبرت<br />
كبير , 11 توماسقديس , 12 و دانزاسكوتس 13 و نيز هيچ يك از فلسفههاي يهودي<br />
اين دوران Ç كه بزرگاني چون ابن جبيرول 14 و ابن ميمون 15 (با اثر مشهور دلال¹<br />
1. Syriac<br />
2. Pythagoreanism<br />
3. Platonism<br />
4. Aristotelianism<br />
5. Neoplatonism<br />
6. Hermeticism<br />
7. Stoicism<br />
8. Peripatetic<br />
9. Avicenna<br />
10. Averrِes<br />
11. Albert the Great<br />
12. St. Thomas<br />
13. Duns Scotus<br />
14. Ibn Gabirol<br />
15. Maimonides
الگوهاي اسلامي 109<br />
الحاÄرين 1 كه نخست آن را به زبان عربي نوشت) نمايندة آنند Ç با چشمپوشي از<br />
تأثير فلسفة متقد م اسلامي و تا اندازهاي كلام بر آنها, تصورپذير نيستند/<br />
هر چند تأثير فلسفة اسلامي بر غرب, كم و بيش با ترجمة آثار ابن رشÇد و<br />
ديگر فيلسوفان اسلامي جلوتر از او, پايان يافت اما فلسفة اسÇلامي, از آن پس,<br />
پايان كه نيافت هيچ, بلكه در سرزمينهاي اسلامي مشرقزمين و بهويژه در ايران,<br />
جاني تازه گرفت/ در سدة دوازدهم, سÇهروردي, مكÇتب فÇلسفي تÇازهاي بÇهنام<br />
مكتباشراق 2 را بنيان گذاشت و در سدة هفدهم ميلادي, صÇدرالد يÇن شÇيرازي<br />
فلسفة تأليفي بزرگي را بهنام "حكمت متعاليه" 3 پديد آورد كه در اين مكتب تازه,<br />
فلسفه, تصوف نظري 4 يا عرفان , 5 و كلام جمع شده بودند/ هر دوي اين مكاتب ÇÇ<br />
اشراق و حكمت متعاليه ÇÇ هنوز كامÂ سر زندهاند و در حيات عقلي ايران, هند ÇÇ و<br />
البته در مورد مكتب اشراق در تركيه دوران عÇثماني ÇÇ كÇامÂ تأثÇيرگذار بÇوده و<br />
هستند/<br />
ديگر مكتب عمدهاي كه بعدها در تاريخ اسلام رشد كرد, تصوف نظري يÇا<br />
عرفان است كه بيش از هركس ديگري با نام صوفي اندلسي, محيالد ين عÇربي,<br />
همراه است كه در طول هفت سدة اخير, هيچ متفكري بهاندازة او در تاريخ اسلام<br />
تأثيرگذار نبوده است/ آموزههاي او از سÇوماترا و چÇين تÇا مÇالي و مÇوريتاني را<br />
فرا گرفته است و از مكتب او, بسياري انديشمندان بزرگ, تقريبH در هر سرزمين<br />
اسلامي, سر برآوردهاند/<br />
1. The Guide of the Preplexed<br />
2. the School of Illumination<br />
3. the transcendent theosophy<br />
4. the doctrinal Sufism<br />
5. gnosis in the sense of illuminative and unitive knowledge
110 قلب اسلام<br />
همة اين مكاتب كلامي, فÇلسفي, و عÇرفاني در كÇنار فÇلسفة فÇقه[اصÇول],<br />
شيوههاي تفسيرقرآن, و مطالعة ديگر علوم نقلي 1 كه در اينجا مجال پرداختن به<br />
آنها نيست,و نيز علوم گونا گون از پزشكي گرفته تا نجوم,و خلاصه همة آنچه كه<br />
هم براي اسلام مهم بود و هم براي رشÇد عÇلوم در غÇرب, هÇواداران و مÇخالفاني<br />
داشت و بايد همة آنها را چون تاروپود موجود در بافت كلي سنت عÇقلي اسÇلام<br />
نگريست/ هر چند موضوع جملگي اين مكاتب يا جنبههاي عقلاني دين و عالم<br />
در پرتو حقايق مبتني بر وحيو يا اينكه معرفت نظري محض است,با اين حالبر<br />
عرصة اجتماع نيز, خواه مستقيم يا غيرمستقيم, تأثير ميگذارند/ به هÇر حÇال در<br />
مطالعه كليتقلمرو اسلام, نبايد تنوع اين مكاتب را از نظر دور داشت/ بÇهعلاوه<br />
وجود اين تنوع, خود گواهي بر فضاي بسيار باز گÇفتمان عÇقلي در چÇهارچÇوب<br />
سنت اسلامي است; و اين باز بودن فضا كه مشخ صة بسياري از دورههاي تÇاريخ<br />
اسلام است هيچگاه سبب گردن فرازي در برابر چهارچوب مقد س تعيين شده در<br />
اسلام نگرديد; چيزي كه در غرب پس از سدههاي ميانه, دربارة مسيحيت بهوقوع<br />
پيوست/<br />
مسألة درستآييني (سنت) 2 و دگرآييني (بدعت) 3<br />
مسألة درستآييني در هر ديني از بالاترين اهميت برخÇوردار است; زيÇرا<br />
منظور از اين واژه "درستي ايمان يا عقيده" است/ ا گر حقيقت هست, خÇطا نÇيز<br />
هست و ا گر ناراستي در كار نباشد حقيقتي نيز نخواهد بود; چنانكه در قرآن نيز<br />
1. Transmitted Scienses<br />
2. Orthodoxy<br />
3. Heterodoxy
الگوهاي اسلامي 111<br />
ميخوانيم:
112 قلب اسلام<br />
تاريخ اسلام, اجماع امت در درازمدت, چه در مقام نظر و چه عمل, تÇعيينكنندة<br />
پذيرش يا كنارگذاري تفسيرهاي تازهاي بوده است كه ازقرآن و سنت صÇورت<br />
گرفتهاند/ اما اين نقش امت, ميبايد كه همواره تابع آموزههاي قÇرآن و پÇيامبر<br />
باشد/ در چنين مقامي است كه هر بدعتي , 1 همواره چون گناهي كبيره و انحراف از<br />
"صراط مستقيم" تلقي ميشود, اما رد قاطعانة بدعت بÇهمعناي اصÇطلاحياش در<br />
اسلام, هرگز بهمعناي مخالفت با تطبيق اصول جاودانة اسلام با شرايط و موقعيات<br />
جديد و اعمال آن اصول در آن شرايط و موقعيات نيست, چنانكه اغلب در طول<br />
تاريخ اسلام, جز اين اتفاق نيفتاده است/<br />
اينك با نظر به اين تعاريف, بهقلمرو اسلام باز ميگرديم و اين پÇرسش را<br />
مطرح ميكنيم كه / غÇربيان در بÇيشتر<br />
مطالعات خويش, درستآييني اسلامي را محدود به بÔعد ظاهري آن مÇيدانÇند و<br />
هرگاه سخن از اسلام است تنها مكاتب فقهي چهارگانة اهÇل تسÇنن را بÇا اسÇلام<br />
درستآيين, يكي ميگيرند/ امااينبرداشت,ازبيخوبÔن نÇاقص است/ در كÇنار<br />
درستآييني و درستكرداري ظاهري در اسلام, درستآييني و درستكرداري<br />
باطني نيز وجود دارد/ تصوف سنتي و درست آيÇين, نÇهتنها پÇارهاي از پÇيكرة<br />
درستآييني اسلامي بلكهقلب آن است و نبايد آن را با مظاهر گونا گون سريو<br />
عرفاني در مسيحيت بعد از سدههاي مÇيانه, مÇقايسه كÇرد كÇه آنÇها را دگÇرآيÇين<br />
ميناميدند/ و از اين لحاظ, نسبت تصوف به درستآييني اسلامي را مÇيتوان بÇا<br />
نسبت روحانيون فرانسيسي 3 و دومينيكي 4 به درستآييني كاتوليك در سدههاي<br />
1. innovation<br />
2. orthodox Islam<br />
3. Franciscan<br />
4. Dominican
الگوهاي اسلامي 113<br />
ميانه سنجيد/<br />
براي فهم جايگاه تشيع در سنت اسلامي, بايد آن را نه با آيين پروتستان كه<br />
سدهها پس از بنيانگذاري مسيحيت, همچون اعتراضي در برابر آيين كÇاتوليك<br />
پديدآمد,بلكهباآيينارتدوكسشرقي 1 مقايسه كرد كه از همان آغاز مسيحيت,<br />
با آن بوده است/ ا گر آيينهاي كاتوليك و ارتدوكس, نزديك به هزار سÇال بÇا<br />
يكديگر بيگانه بودهاند, هر دو به مجموعة درستآيÇيني مسÇيحي تÇعلق دارنÇد/<br />
همين امر دربارة تسنن و گرايش عمده تشÇيع دوازده امÇامي نÇيز درست است و<br />
ميتوان گفت تا جايي كه به درستآييني و دگرآييني مربوط ميشود, مذهب اهل<br />
سنت و شيعة دوازده امامي در دل قلمرو اسلام جاي دارند/ در زمÇينة تÇمايل بÇه<br />
افراط گرايي در ميان اهل تسنن, ميتوان به خوارج و گÇروههاي مÇانند آن, و در<br />
ميان اهل تشيع, پس از زيديانو اسماعيليان ميانهرو, به غلا¸ شيعي 2 اشاره كرد كه<br />
شامل گونههاي التقاطي از اسماعيليه و فرقههايي است كÇه از آنÇها سÇخن رفت/<br />
بيگمان, در مقام رسمي و ظاهري, همة مكاتب چهارگانة فقه سني, تشيع دوازده<br />
امامي, زيديه, و نيز فرقههاي سني و شيعي, خواه اسماعيليان يا عباديان, به شرط<br />
آنكه التزام عملي به شريعت داشته باشند, جÇملگي تÇحت مÇقولة درستآيÇيني<br />
اسلاميقرار ميگيرند; البته همة متصوفة ملتزم به هنجارها و تكاليف شرعي نيز<br />
داخل در اين مقولهاند/ درحقيقت, باتوج ه به محوريت درستكرداري, ميتوان<br />
گفت كه همة مسلمانانعامل بهشريعت, بهشرط آنكهدر آموزههاي اصلي ايمان,<br />
چون و چرايي نياورند, چنانكه فرقة احمديه در باب خÇاتميت پÇيامبر ايÇنگونه<br />
رفتار ميكند, در دايرة درستآييني اسلاميقرار ميگيرند/<br />
1. Eastern Orthodoxy<br />
2. Shi , ite extremists
114 قلب اسلام<br />
به كارگيري واژههايي چون "دگرآيين" و "فرقه" را بايد در پÇرتو مÇاهيتو<br />
ساختار سنت اسلامي به دقت, بررسي كنيم و هرگز نبايد كل تشيع را فرقهاي در<br />
حد فرقة كليساي ارتدوكس يونان بدانيم/ دربارة دگرآيين دانسÇتن تÇصوف نÇيز<br />
همينگونه است مگر آنكه منظورمان چهره يا گروهي خاص از متصوفه باشد كه<br />
بنا به اجماع امت و براساس قرآن و سنت, عقايد يا اعمال واقعا بÇدعتآميزي را<br />
درپيش گرفتهاند كه البته چنين پديدهاي در مقايسه با حقيقت عظيم تصوف ناچيز<br />
مينÔمايد/ باطنيگري اصيل , 1 بماند كÇه دگÇرآيÇيني نÇيست, بÇلكه در جÇامعترين<br />
معنايش, در دل درستآييني و درستكرداري اسلامي جاي دارد/<br />
مناطق فرهنگي در تمد ن اسلامي 2<br />
اغلب در افواه مردم سخن از اسلام عربي, ايراني و تÇركي مÇيرود چÇنانكه<br />
گويي سه گونه اسلام وجود دارد/ اسلام, درحقيقت يكي بيش نيست كه البته بسته<br />
به ويژگيهايقومي, زباني, و فرهنگي ملل مختلفي كه هر كدام پÇارهاي از امت<br />
اسلام هستند رنگ و بوي محلي به خود گرفته است/ اسلام به هÇر جÇايي كÇه راه<br />
يافت در پي آن برنيامد كه ساختارهاي فرهنگي موجود را از بيخ و بÔن بركند بلكه<br />
در نگهداشت و اصلاح آنها كوشيد چÇندان كÇه بÇا روح و ظÇاهر وحÇي, سÇازگار<br />
درآيند/ از اينرو,قلمرو پهناوردارالاسلام, تنوعچشمگيريرادرسطحانساني<br />
از خود به نمايش گذاشت كه در عÇينحال در هÇر كÇجاي آن, پÇيام واحÇد قÇرآن<br />
طنينانداز بود/ به اين ترتيب, بايد اين گونا گوني فرهنگي وقÇومي را بÇه جÇمع<br />
عوامل پيشگفته افزود تا الگوهايي كه, روي هم رفته, تنوع گستردة مÇوجود در<br />
1. authentic esoterism<br />
2. cultural zones in Islamic civilization
الگوهاي اسلامي 115<br />
قلمرو يكپارچة اسلام را پديد آوردهاند, در روشنايي بيشتريقرار گيرد/<br />
نخستين منطقه فرهنگي در جهان اسلام, منطقة عÇربي است كÇه از عÇراق و<br />
خليج فارس تا موريتاني و تا پيش از سال 1ê92, تا بخش جنوبي شبهجزيرة ايبري<br />
را شامل ميشد/ نا گفته پيداست كه برعكس پنداشت بسياري از غربيان, جÇهان<br />
عرب اصÂ مترادف جهان اسلام نيست/ درحقيقت, مسلمانان عرب كه شمارشان<br />
تقريبH به 220 ميليون ميرسد, كمتر از يك پنجم همة مسلمانان هسÇتند, ولي از<br />
آنجا كه پيامبر اسلام, عرب بود و نخستين جامعة اسلامي در عربستان پديد آمد,<br />
منطقة عربي "دارالاسلام"قديميترين بÇخش امت اسÇلامي بÇهحساب مÇيآيد و<br />
همچنان براي آن, مركزيت دارد/ يكي از شگفتيهاي بزرگ تاريخ او لية اسلام,<br />
اين است كه وقتي سپاهيان عرب, پا از عربستان بيرون نهادند همة سرزمينهايي<br />
كه به سمت شمال و غرب به تصرفشان درآمد حال و هوايي هم اسÇلامي و هÇم<br />
عربي به خود گرفت/ واژه "عرب" آنگاه كÇه در عÇبارتي مÇانند "جÇهان عÇرب"<br />
ميآيد, بر زبان عربي و نه برقوم عرب دلالت ميكند/ هرچند, اعراب بسياري در<br />
جهان عرب زندگي ميكنند, آنچه در اطلاق صفت "عرب" بر آن, نÇقش اصÇلي<br />
دارد همانا رواج زبان عربي در آن, از مرا كش گرفته تا عراق است/ حتي كشوري<br />
چون مصر با آن گذشتة كهن بيمانندش, به زبان عربي گراييد و بهراسÇتي كÇه تÇا<br />
امروز, مركزيت فرهنگ عربي را به خود اختصاص داده است/ در مقابل, ايرانيان<br />
كه در زمان امپراطوري ساسانيان , 1 يعنيدر سدة هفتم از اعراب شكست خوردند,<br />
اسلام را پذيرفتند ولي زبان فارسي را همچنان حفظ كردند/ البته, آنها زبان فارسي<br />
را برپاية زبانهايقديمي ايران به تكامل رساند و منطقه فرهنگي ممتاز خويش<br />
را حفظ كردند/ تنها استثنا در امپراطوري ساساني, عراق بود; عراق كÇه پÇايتخت<br />
1. the Sassanids
116 قلب اسلام<br />
ساسانيان را در خود جاي داده بود به زبان عربي, روي آورد و درحقيقت مÇركز<br />
خلافت عباسيان شد اما با اين همه, همواره عوامل نيرومند ايراني را در خود حفظ<br />
كرد/<br />
جالب توجه است كه گسترش اسلام را با انتشار مسيحيت در اروپا مÇقايسه<br />
كنيم/ اروپا از رهگذر پذيرش دين مسيح, تا اندازهاي نÇيز بÇهصورت بÇخشي از<br />
جÇهان ابÇراهÇيمي 1 درآمÇد امÇا در مÇقايسه بÇا مسÇلمانان غÇيرعربي كÇه اسÇلام را<br />
ميپذيرفتند كمتر حال و هواي سامي به خود گرفت و دليل اين امر, آن بود كÇه<br />
خود مسيحيت پيش از ورود به اروپا, به دست پولسقÇديس , 2 تÇاحديحÇالو<br />
هواي "سامي"اش را از دست داده بود/ از اينروست كÇه مسÇيحي شÇدن اروپÇا , 3<br />
رواج زبان آرامي 4 يا ديگر زبÇانهاي سÇامي را در ايÇنقÇار ه بÇه هÇمراه نÇداشت<br />
بدانگونه كه زبان عربي در خاور نÇزديك و آفÇريقا و نÇيز در مÇيان ايÇرانÇيان و<br />
هنديها كه به لحاظ زباني و نژادي از همان تبار اروپاييان بودند, انÇتشار يÇافت/<br />
اناجيل 5 نه به زبان يوناني نوشته شد و نه به زبÇان آرامÇي كÇه مسÇيح بÇدان سÇخن<br />
ميگفت, بلكه خود كتاب مقدس 6 نيز نخست و همچون تحرير عام 7 بÇه لاتÇيني<br />
برگردانده شد و بهلحاظ زباني, از اصل خود دور افتاد/ زبان لاتيني, در مقام زبان<br />
دين و آموزش در غرب,قريب به همان نقشي را يافت كه زبان عربي در جهان<br />
اسلام دارد, با اين تفاوت عمده كه عربي, زبانمقدس اسلام است چنانكه عبري<br />
1. the Abrahamic world<br />
2. St. Paul<br />
3. the Christianization of Europe<br />
4. Aramaic language<br />
5. the Gospels<br />
6. the Bible<br />
7. the Vulgate
الگوهاي اسلامي 117<br />
در دين يÇهود ايÇنگونه است, درحÇالي كÇه لاتÇيني, زبÇاننÇيايشهاي مÇذهبي 1<br />
مسيحيت است و از اين لحاظ فرقي با ديگر زبانهاي نيايشي از جمله يÇوناني و<br />
اسلاوي ندارد/ بنابراين, عربيشدن 2 جهان كنوني عرب و اهميت زبان عربي در<br />
ميان مسلمانان غيرعرب را نميتوان با مسيحي شدن اروپا و نقش زبان لاتيني در<br />
غرب سدههاي ميانه يكي دانست هرچÇند, مÇيان ايÇن دو جÇهان, مشÇابهتهاي<br />
جالبي هست كه طرح كردني است/<br />
منطقة عربي كه مشخ صة آن استفاده از زبان عربي نهتنها چون زبان دين ÇÇ كه<br />
در ميان همة مسلمانان مرسوم است ÇÇ بلكه در زندگي روزمره است, باز خود به دو<br />
بÇÇخش شÇÇرقي و غÇربي تÇقسيم مÇيشود كÇه مÇرز آن از وسÇط ليÇبي مÇيگذرد/<br />
سرزمينهاي غربي كه در عربيقديم به "المغرب" مÇعروف بÇود بÇاز بÇه "غÇرب<br />
نزديك" ÇÇ 3 شامل غرب ليبي, تونس, و بيشتر الجزاير ÇÇ و "غÇرب دور" 4 شÇامل<br />
غرب الجزاير, مرا كش, موريتاني, و ÇÇ در دوران او ليه تاريخ اسلام ÇÇ انÇدلس يÇا<br />
بخش مسلماننشين شبه جزيرة ايÇبري 5 تÇقسيم مÇيشد/ البÇته در بÇخش غÇربي,<br />
گروههÇاي غيرعرب مهمي زندگي ميكننÇد كه مهمترين آنهÇا, بربÇرها 6 هستنÇد<br />
كه اغلب در كوهستانهاي اطلس به سر ميبرند و زبان مÇخصÇوص بÇه خÇود را<br />
دارند/<br />
دومين منطقة فرهنگ اسلامي, كه مردمانش پس از اعراب بÇه ديÇن اسÇلام<br />
درآمدند و دست در دست آنها به ساختن تمد ن اسلامي همت گÇماشتند, مÇنطقة<br />
1. liturgical language<br />
2. the Arabization<br />
3. the "Near West"<br />
4. the "Far West"<br />
5. Muslim Iberia<br />
6. the Berber
118 قلب اسلام<br />
ايران 1 بود كه ايران كنوني, افغانستان, و تاجيكستان (به همراه برخي از شهرهاي<br />
ازبكستان) را دربرميگرفت/ زبان غالب مردمان اين كشورها, فارسي بود كه بÇا<br />
اينكه زبان واحدي بود به سه نام محلي متفاوت, يعني فÇارسي, دري, و تÇاجيك<br />
معروف بود/ اختلاف ميان اين سه, بيشتر از اختلاف مÇيان انگÇليسي اسÇتراليÇا,<br />
انگلستان, و تگزاس نبود/ اين مÇنطقه, هÇمچنين شÇرققÇفقاز, خÇراسÇانقÇديم,<br />
ماورا¾النهر , 2 و بخشهايي از پا كستان كنوني را پيش از مهاجرت تركان به سمت<br />
جنوب در سدههاي دهم و يازدهم و تغييراتقومي و جغرافياي سياسي بعدي در<br />
آن, نيز شامل ميشد/ بيشتر اهالي اين منطقه از نژاد ايراني بودند كه شÇاخهاي از<br />
آرياييها يا مردمان هندي Ç ايراني Ç اروپايي 3 بهشمار ميروند و زبان فارسي نيز<br />
چون ديگر زبانهاي ايراني رايج در اين منطقه مÇانند كÇردي, بÇلوچي, و پشÇتو,<br />
همگي از خانوادة زبانهاي هندو Ç اروپايي 4 هستند/ جمعيت اين مÇنطقه حÇدود<br />
صد ميليÇون نفر است ولي تأثيÇر آن بر بيÇرون از مÇرزهاي خÇÇود و در مÇناطق<br />
ديگر فرهنگ اسلامي در آسÇيا از تÇركان و هÇنديها گÇرفته تÇا چÇينيان, كÇامÂ<br />
هويداست/<br />
سلمان فارسي, نخستين ايراني بود كه اسلام را پذيرفت; او بردهاي بÇود كÇه<br />
پيامبر آزادش ساخت و در زمرة "اهل بيت" 5 خويشقرار داد/ ايرانيان, از همان<br />
آغاز, احترام خاص ي براي اهل بيت پÇيامبر و بسÇياري از اولاد او, از جÇمله امÇام<br />
هشتم, علي بن مÇوسي الرضÇا كÇه آرامگÇاهش در ايÇران است,قÇاÄل بÇودند/ امÇا<br />
نادرست است ا گر چنين بينديشيم كه ايÇرانÇيان هÇمواره شÇيعه و اعÇراب, سÇني<br />
1. the persian zone<br />
2. Transoxiana<br />
3. Indo-Iranian-European peoples<br />
4. the Indo-European languages<br />
5. "Household"
الگوهاي اسلامي 119<br />
بودهاند/ تشيع از ميان اعراب برخاست و در سدة دهم ميلادي, بيشتر خاور عربي<br />
به اين مكتب درآمدند درحالي كه خراسان كه يكي از ايالات بزرگ ايÇران بÇود,<br />
پايگاه فكري اهل تسنن به حساب ميآمد/ تشيع از زمان تأسيس سلسلة صفويان<br />
در ايران غلبه يافت و زماني, ا كثريت شيعه رو به افزايش نهاد كه افÇغانستان كÇه<br />
بخشي از بلوچستان بود از سÇرزمين ايÇران جÇدا گشت و ايÇران بÇهشكل كÇنوني<br />
درآمد/ و اما افغانستان, در طول دورة صفوي تا سÇدة هشÇتم مÇيلادي, بÇخشي از<br />
ايران بود و از آن پس بود كه رهبرقبايل افغان, بر صفويان چيره گشت و آخرين<br />
پادشاه صفوي را بهقتل رساند/ چيزي نگذشت كه نادرشاه, آخرين كشورگشاي<br />
شرقي, تمام اين سرزمينها را تا دهلي, از جمله افغانستان امروزي, بازپس گرفت/<br />
اما پس از مرگ نادر, افغانستان استقلال يافت و سرانجام در سدة نوزدهم و تحت<br />
فشار انگلستان, ايران از اد عاي خود بر هرات و غرب افÇغانستان دست كشÇيد و<br />
اينگونه بود كه افغانستان كنوني پديد آمد/<br />
سومين منطقة فرهنگي اسلام, منطقة آفريقاي سياه است/ در ميان ملازمان<br />
پيامبر, جز سلمان, صحابة 1 غيرعرب مÇعروف ديگÇري نÇيز بÇود/ او آفÇريقايي<br />
سياهپوستي بهنام بلال ابن ربه الحبشي, مÆذن پيامبر بود/ حÇضور بÇلال نشÇانگر<br />
انتشار سريع اسلام در ميان سياهان و پيدايش منطقة آفريقاي سياه در فÇرهنگ<br />
اسلامي بود كه منطقة گستردهاي از ارتفاعات اتيوپي را, كه اسلام تقريبH در سدة<br />
هفتم به آنجا راه يافته بود, تا مالي و سنگال در برميگرفت/ نقل است كه فرزندان<br />
بلال به كشور مالي مهاجرت كردند و م نÖديâنÖك×اكÖلنÖ Ö كي ت×ا 2 را تشكÇيل دادنÇد كÇه در<br />
1. the companion<br />
2. the Mandinka clan keita<br />
(يكياز دولتهاي محلي در كشور غنا كه در جنگ عليهامپراطوري غنا بهاستقلال رسيد و در سدة<br />
سيزدهم ميلادي امپراطوري مالي را بنيانگذاري كرد/)
120 قلب اسلام<br />
ايجاد امپراطوري مالي 1 مÆثر بود/ بعضي از صحابة پيامبر نيز بÇه چÇاد مÇهاجرت<br />
كردندو يك نسل پس از پيامبر, به تثبيت اسلام در آنجا پرداختند/ روي همرفته,<br />
انتشار اسلام در آفريقاي سياه بيشتر از راه بازرگاني صورت گرفت وقبايلي چون<br />
س نÖهج هÖ , 2 كه خود در همان اوايل اسلام را پذيرفتند, چون ميانجي ميان مسلمانان<br />
عرب و آفريقاييان شمالي و سياه در رفت و آمد بودند/ تا سدة يازدهم ميلادي,<br />
يك حكومت نيرومند اسلامي در غنا تأسيس شد و تا سدة چÇهاردهم مÇيلادي,<br />
امپراطوري مسلمان مالي, يكي از ثروتمندترين امپراطÇوريها در جÇهان اسÇلام<br />
بÇÇود و مÇÇعروفترين فÇرمانرواي آن, مÇنÖس هÖ مÇوسي× , 3 يكÇي از بÇرجسÇتهترين<br />
فرمانروايان كل جهان اسلام بهشمار ميرفت/<br />
فرايند اسلامي شدن در آفريقاي شرقي كه ورود اسÇلام بÇه آنÇجا زودتÇر از<br />
آفريقاي غربي اتفاق افتاد, راهي متفاوت را پيمود و مهاجرت اعراب و ايرانيان<br />
به كرانههاي آفريقاي غربي, تأثير فراواني بر آن نهاد/ پادشاهي سÇواحÇيلي 4 بÇه<br />
مركزيت كيلوا , 5 در سدة دوازدهم ميلادي بهوجود آمÇد و از آمÇيزش زبÇانهاي<br />
عربي, فارسي, و بانتو , 6 زبان جديد سواحيلي پيدا شد كÇه شÇايد مÇهمترين زبÇان<br />
اسلامي مسلمانان آفريقاي سياه باشد/ منطقة فÇرهنگ اسÇلامي آفÇريقاي سÇياه,<br />
برعكس منطقة عربي و ايران كه تنها يك زبان در آنها غلبه دارد, شامل بسياري<br />
1. the Mali Empire<br />
2. the Sanhaja<br />
3. Mansa Mu¦ sa¦<br />
(واژة منÖس هÖ بهمعناي امپراطور يا رÄيس است كه امپراطوران مالي خÇود را بÇه ايÇن نÇام مÇيناميدند/<br />
دوران حكÇومت مÇنسه مÇوسي كÇهاز سÇال 1307 تÇا 1332 بÇر كشÇور مÇالي بÇه طÇولانÇجاميداز<br />
درخشانترين دوران تاريخاين كشوراست/)<br />
4. Sawahili<br />
5. Kilwa<br />
6. Bantu
الگوهاي اسلامي 121<br />
مناطق فرعيتر است كه در هر كدام آنها زبانهايي كÇامÂ مسÇتقل رايÇج است و<br />
دامنة آن از هاوسا 1 و فولاني 2 تا سومالي گسترش دارد/ پارهاي از ايÇن زبÇانها,<br />
زبان مسيحيان آن مناطق نيز هست و بهلحاظ فÇرهنگي بÇراي مسÇيحيان آفÇريقا<br />
اهميت دارد/<br />
هر چند آفريقاي شمالي, تقريبH يك سده پس از ظهور اسلام, به زبان عربي<br />
روي آورد منطقة سودانقديم نيز كه مÇناطق اسÇتپي و چÇمنزارهÇايي از سÇودان<br />
امروزي گرفته تا سنگال را شامل ميشد, تا حد زيادي به اسلام روي آورده است/<br />
اما تنها از سدة نوزدهم ميلادي بود كه اسلام به درون مناطق جنگلي جنوب سودان<br />
قديم راه يافت/ البته مناطقي چون سودان كنوني, اريتره, و سومالي نيز در مÇيانة<br />
آفريقاي شمالي ) كه عرب بودند) و آفريقاي سياه, وجود داشت كه آميزهاي از<br />
فرهنگ اين دو منطقه, در اين مناطق حا كم بود/ منطقة فرهنگ اسلامي آفريقاي<br />
سيÇاه با جمعيتي بالÇغ بر 1ë0 ميليÇون نفر, از تنوع شگفتآوري برخوردار است<br />
و چشمانÇداز جالبي از گونههÇايقومي و فÇرهنگÇي را در چÇهارچÇوب وحÇدت<br />
محلي فرهنگ آفريقاي سيÇاه و نيز وحÇدت جامع خود اسلام به نمايش ميگذارد/<br />
چهارمين منطقة فرهنگي اسلام, منطقه تÇÔرك زبÇان 3 است كÇه شÇامل هÇمه<br />
مردمانÇي اسÇت كÇه بÇه يكي از زبانهÇاي آلتايي 4 سخن مÇيگوينÇد; مÇهمتÇرين<br />
اين زبانها, تÇركي است ولي زبÇانهاي آذري , 5 چÇچني 6 ,اÔيÇغوري 7 ,اÔ زبكÇي , 8<br />
1. Hausa<br />
2. Fulani<br />
3. the Turkic zone<br />
4. Altaic<br />
5. Adharic (Azeri)<br />
6. Chechen<br />
7. Uighur<br />
8. Uzbek
122 قلب اسلام<br />
قرقيزي , 1 و تركمني 2 نيز از آن جملهاند/ مردمان اين منطقه كه اصالتH صحرانشين<br />
بودند, از كوهستانهاي آلتاي براي فتح آسياي مركزي كه در تصرف ايرانيان بود<br />
به سمت جنوب سرازير شدند و با ايÇنكه مÇاهيتقÇومي ايÇن نÇاحيه را دگÇرگون<br />
ساختند ولي بهلحاظ فرهنگي از دنياي فارسي زبان چÇندان فÇاصلهاي نگÇرفتند/<br />
هنگامي كه آنها وارد ايران آن زمان شدند از مد تها پيش اسلام را پذيرفته بودند<br />
و درحقيقت ازقهرمانان بزرگ اسلام بهشمار ميرفتند/ تÔركان 3 نهتنها بر حا كمان<br />
محلي ايران چون سامانيان 4 چيرگي يافتند بلكه از سمت غرب بÇهسوي آنÇاتولي<br />
تÇÇاختند و بÇÇه سÇال 1071 لشكÇريان بÇيزانس را در نÇبرد مÇلازگرد 5 (بÇه تÇركي<br />
ملازگرت ( 6 درهم كوبيدند و اين يكي از نبردهاي سرنوشتساز تاريخ اسلام بود/<br />
اين پيروزي, مراتع آناتولي را به روي صحرانشينان ترك زبان گشود و مقد مات<br />
رواج زبان و فرهنگ تÇركي 7 در ايÇن مÇنطقه, تأسÇيس امÇپراطÇوري عÇثماني, و<br />
سرانجام فتحقسطنطنيه 8 در سال 1êë3 را مÇوجب شÇد/ تÇركها بÇهلحاظ نÇظامي<br />
نيرومند بودند و بسياري سرزمينهاي اسلامي چون ايران و مصر را بÇه تÇصرف<br />
خود درآوردند ولي نقش چنداني در تاريخ جديد اسلامي ندارند/ امروزه مردمان<br />
ترك زبان, كه بيش از 1ë0 ميليون هستند در منطقهاي از مقدونيه 9 تا سيبري 10 و<br />
1. Kirghiz<br />
2. Turkeman<br />
4. the Samanids<br />
5. the Battle of Manzikert<br />
6. Malazgirt<br />
7. Turkification<br />
8. Constantinople<br />
9. Macedonia<br />
10. Siberia<br />
3/ منظور تركان سلجوقياست/
الگوهاي اسلامي 123<br />
تمام ولاديوستوك 1 پرا كندهاند و بهلحاظ جغرافيايي, گروهي هستند كه در جهان<br />
اسلام از بيشترين پرا كندگيقومي و فرهنگي برخوردارند/ بÇهعلاوه, گÇروههاي<br />
ترك زبان فراواني نيز در ديگر نواحي غيرترك زبان از جمله ايران, افÇغانستان,<br />
مصر, اردن, سوريه, و روسيه به سر ميبرند كه اقليتهاي ترك زبÇان روسÇيه از<br />
بازماندگان كساني هستند كه در طول كشورگشاييهاي تزارهÇاي روس, مÇغلوب<br />
شدهاند/<br />
پنجمين منطقة فرهنگي اسلام, منطقة شبهقارة هند 2 است/ تÇقريبH در دهÇة<br />
نخست سدة هشتم, لشكريان محمد بنقاسم, سند را به تصرفدرآوردندوبهاين<br />
ترتيب راه نفوذ اسلام به شÇبهقاره در طÇول چÇند سÇده بÇعد, هÇموار گÇرديد, امÇا<br />
اصليترينعاملانتشاراسلامدرسرتاسر هندوستان, گروههاي صÇوفيه بÇودند/<br />
حا كمانتركنيز چندباربه هندوستان حمله كردندوازسدةيازدهم ميلاديبهبعد<br />
و تا زمان استعمار انگليس بر هند, بيشتر هندوستان, بهويژه شمال آن كه در سدة<br />
هفتم, مغولان, امپراطوري بزرگي در آنجا تأسيس كÇردند, درقÇلمرو حÇا كÇمان<br />
مسلمان بود/ اسلام در هندوستان, به لحاظقومي بسيار همگون است هر چند در<br />
ميان جمعيت محلي هند, برخي عناصر تركي و ايراني نيز بهچشم مÇيخورد, امÇا<br />
بهلحاظ فرهنگي و زباني از تنوع بالايي برخوردار است/ زبان فارسي, حدود هزار<br />
سال, زبان علمي و ادبي مسلمانان هندي بود اما زبانهاي مÇحلي چÇون سÇندي , 3<br />
گÔجراتي , 4 پنجابي , 5 و بنگالي 6 نيز در مقام زبانهاي اسلامي, آوازهاي بÇهدست<br />
1. Vladivostok<br />
2. zone of Indian subcontinent<br />
3. Sindhi<br />
4. Gujrati<br />
5. Punjabi<br />
6. Bengali
124 قلب اسلام<br />
آوردند/ رفته رفته از سدههاي ششم و هفتم ميلادي, از آميزش زبانهاي هندي و<br />
فارسي و نيز برخي عناصر تركي, زبان جديدي بهنام اردو 1 پديد آمد/ زبان اردو<br />
كه به رسمالخط عربي Ç فارسي نوشته ميشد همچون زبانهاي سواحيلي, تركي<br />
عثماني, و چندين زبان اسلامي ديگر, بهصورت زبان مهمي در گفتمان اسÇلامي<br />
درآمد و بعدها در پا كستان بهعنوان زبÇان رسÇمي پÇذيرفته شÇد/ مÇنطقة هÇندي<br />
فرهنگ اسلامي شامل پا كستان, بنگلادش, مسلمانان هند و نپال, و جامعة عميقH<br />
اسلامي سريلانكا است و جمعيتي حدود ê00 ميليون را كه بيشتر از جمعيت هÇر<br />
يك از مناطق چهارگانة ديگر است, در خود جاي داده است/ علت وجÇود ايÇن<br />
جمعيت زياد دو چيز است: يكي رشد سريع جمعيت در سراسر هندوستان از سدة<br />
نوزدهم كه به اين ترتيب, بر شمار هندوهاو مسلمانان افزوده شد و ديگري اين كه<br />
بيش از يك چهارم هنديها, اسلام را پذيرفته بودند; چرا كه اين دين, خوشبختانه<br />
ميتوانست براي كساني كه در چهارچوب جهان سنتي آيين هÇندو بÇه بÇنبست<br />
رسيده بودند راه نجاتي فراهم آورد/ مسلمانان هند, بعضي از بزرگترين آثار هنر و<br />
فرهنگ اسلامي را آفريدند و هر چند تحت فرمانروايي سلسلههاي تÇرك زبÇان<br />
قرار داشتند ولي به لحاظ فرهنگي تا پيش از دوران جديد, به دنياي فÇارسيزبان<br />
بسيار نزديك بودند/<br />
منطقة ششم فÇرهنگ اسÇلامي, شÇامل جÇهان مÇالايايي 2 در جÇنوب شÇرق<br />
آسÇÇياست/ اسÇلام از سÇده سÇيزدهم بÇه بÇعد از طÇريق بÇازرگانان عÇربزبان از<br />
خليجفارس و درياي عربستان 3 و نيز از طريق تج ار و صوفيان هندي به اين منطقه<br />
وارد گرديد; اسلام مالايايي نÇيز از هÇمگونيقÇومي بÇالايي بÇرخÇوردار است و<br />
1. Urdu<br />
2. the Malay world<br />
3. the Arabian sea<br />
(آن را بحرالعرب و درياي سرخ نيز مي گويند/)
الگوهاي اسلامي 125<br />
ويژگيهاي محلي خاص خود را دارد/ اسلام مالايايي كه از آغاز تحت تأثير عميق<br />
صوفيان بود و انتشار آن نيز در اين منطقه بيشتر بهدست هÇمين گÇروه صÇورت<br />
گرفت, معموÁ موضعي معتدل و مهربانانه را در سازگاري با ويÇژگيهايقÇومي<br />
حا كم بر مردم مالايا درپيش گرفته است/ اسÇلام مÇالايايي كÇه در آن زبÇانهاي<br />
مالايايي و جاوهاي رايج است كشورهاي اندونزي, مالزي, برونÃي, و اقليتهاي<br />
مهمي در تايلند و فيليپين و اقليتهاي كوچكتري را در كامبوج و ويÇتنام شÇامل<br />
ميشود و رويهم رفته جمعيتي بالغبر 220 ميليون نفر را در خود جاي داده است/<br />
ا گرچه از پيوستن اين منطقه به "دارالاسلام" تقريبH زمÇان درازي نÇميگذرد, امÇا<br />
مسلمانان مالايايي بÇهخاطر دلبسÇتگي شÇديدشان بÇه مكÇه و مÇدينه و عشÇق بÇه<br />
سنتهاي نبوي, زبانزد هستند/ در مالايا نيز همچون آفريقا و هندوستان, اسلام<br />
بسيار متأثر از تصوف است و در مقام عمل و نظر, حال و هواي صوفيانهاي بر آن<br />
حا كم است/<br />
گذشته از اين مناطق ششگانة فرهنگ اسلامي, از چند منطقة كوچكتر نÇيز<br />
بايد نام برد/ يكي از آنها, مÇنطقة اسÇلام چÇيني است كÇه از سÇدة هÇفتم مÇيلادي<br />
سرچشمه ميگيرد; در آن زمان پس از ظهور اسلام, به زودي بازرگانان مسلمان<br />
در بندرهاي چيني مانند كانتون سا كن شدند و از آن هنگام بود كه حضور پيوستة<br />
اسلام در چين, البته بيشتر در سينكيانگ 1 كه جÇغرافÇيدانÇان مسÇلمان آنÇجا را<br />
تركستان شرقي 2 ميناميدند, آغاز شد/ مسلمانان چيني هم از نژاد تركزبان چون<br />
اÔيغورها و هم شامل چينيهاي بومي معروف به هوÄي 3 هستند/ حتي در ميانقوم<br />
1. Sinkiang<br />
2. Eastern Turkistan<br />
3. Hui
126 قلب اسلام<br />
هان 1 نيز مسلماناني به چشم ميخورند/ شمار مسلمانان در چين, چون راز بزرگي<br />
است كه در اينباره ارقامي از 2ë تا 100 ميليون را آوردهاند/ مسلمانان چÇيني از<br />
معماري و خوشنويسي ممتاز و نيز از سنت عقلي كاملي برخوردارنÇد كÇه پÇيوند<br />
نزديكي با تصوف ايراني دارد/ از سدة هفتم ميلادي به بعد, سنت عقلي اسلام در<br />
چين, رفته رفته به زبان چينيقديم و نه به زبانهاي فارسي و عربي, رو به رشÇد<br />
نهاد/<br />
از مسلمانان چين كه بگذريم, مسلمانان اروپايي ÇÇ البته نه مناطق تركنشين<br />
موجود در بلغارستان, يونان, و مقدونيه بلكه گÇروههاي بÇومي از خÇود اروپÇا ÇÇ<br />
هستند كه از پانصد سال پيش مسلمان شدهاند/ از جÇمله مÇهمترين ايÇن گÇروهها<br />
ميتوان به آلبانياييها كه در سرتاسر آلباني, كوزوو, و مقدونيه پرا كÇندهانÇد, و<br />
بوسنياييها كه بيشتر در بوسني و تا اندازهاي نيز در كرواسي و صربستان بÇهسر<br />
ميبرند, اشاره كرد/ اين گروهها, بهلحاظقومي از نژاد اروپايي بهشمار ميروند و<br />
فهم فرهنگ آنها هم در درك بهترقلمرو اسلام در تماميتش, مفيد است و هم در<br />
روابط دوستانة ميان اسلام و غرب در اروپاي كنوني تأثير ميگذارد/<br />
و سرانجام, بايد از اجتماعات اسلامي نوخاستهاي در اروپا و آمريكا, شامل<br />
مهاجران و نوكيشان , 2 نام برد (البته بسياري از مسلمانان ترجيح ميدهند بهجاي<br />
نوكيشان از بازگشتكنندگان 3 استفاده كنند و اينان, كساني هستند كه به دين ازلي 4<br />
كه در اينجا همان اسلام است بازگشتهاند)/ اينان شامل چÇند مÇيليون از مÇردمان<br />
شمال آفريقا در فرانسه, حدود سه ميليون ترك و شمار زيÇادي كÇÔرد در آلمÇان,<br />
1. the Hans<br />
2. converts<br />
3. reverts<br />
4. the primordial religion
الگوهاي اسلامي 127<br />
حدود دو ميليون ÇÇ بيشتر از شبهقارة هند ÇÇ در انگلستان, و گÇروههاي كÇوچكتر<br />
ولي مهم در ساير كشورهاي اروپايي را شامل ميشوند/ در ميان مسلمانان آمريكا,<br />
هم مهاجران ÇÇ بيشتر از خاور عربي, ايران, و شبهقÇار ه ÇÇ ديÇده مÇيشوند و هÇم<br />
نوكيشاني كه بيشتر در ميان سياهان آمريكا و كم و بيش در ميان سفيدپوستان نيز<br />
بهچشم ميخورند/ انتشار اسلام در ميان سياهان آمريكا را عاليجا مÇحمد 1 آغÇاز<br />
كرد; او ملت اسلام 2 را پديد آورد كه از مبارزه عليه نژادپÇرستي سÇفيدپوستها<br />
حمايت ميكرد/ اين جنبش, بعدها دو شاخه شد و بيشتر اعضاي آن در كنار ديگر<br />
مسلمانان سياهپوست آمريكايي, خيلي زود به جريان اصلي اسلام پيوستند كه در<br />
اينفرايند,الحاج مالك الÖش ب ز , 3 كه بيشتر به مالكوم ايكس 4 معروف است, نقش<br />
چشمگيري داشت/ حدود بيست و پنج مÇيليون مسÇلمان در اروپÇا, حÇدود شش<br />
ميليون (هرچند برخي, مد عي ارقامي بين پنج تا هفت مÇيليون نÇفر شÇدهانÇد) در<br />
آمريكا, نيم ميليون در كانادا, و شايد بيش از دو ميليون در آمريكاي جنوبي بهسر<br />
ميبرند/ ا گر بخواهيمقلمرو اسلام را در سÇطح جÇهان درنÇظر آوريÇم بÇايد ايÇن<br />
اجتماعات اسلامي در غرب را نيز بهحساب بياوريم; بهويژه كه آنها نقش مهم پÔل<br />
1. Elijah Muhammad<br />
2. the Nation of Islam<br />
("ملتاسلام" جماعتياست كه به جنبش مسلمانان سياهپوست نيز معروفاست/ بنيانگذاراصلي<br />
اين جماعت والاس فرد محمد Wallace Fard Muhammad است/ عاليجامحمد كه نÇامش در<br />
ابتدا Elijah Poole بود از شا گردان فرد محمد بود كهاين جÇماعت را بÇيشتر مÇطرح كÇرد/او بÇه<br />
خاتميت پيامبر اسلام قاÄل نبود و والاس فرد محمد را پيامبر ميدانست/ رهبر كنونياين گروه در<br />
آمريكا بر عهدة لويس فراخاناست/)<br />
3. El-Hajj Malik El-Shabazz<br />
(الحاج مالكالشبز يا مالكومايكس, رهبر مسلمانان سياهپوست آمريكا در دهÇة شÇصت بÇود كÇه<br />
توانست جنبشي را عليه نژ ادپرستي به راه اندازد و فرياد مظلوميت سÇياهان و نÇيز مسÇلمانان را بÇه<br />
گوش همگان برساند و در روز 21 فوريه سال 19ìë در اين راه كشته شد/)<br />
4. Malcolm X
الگوهاي اسلامي 129
130 قلب اسلام<br />
ارتباطي ميان "دارالاسلام" كه خود, متعلق به آنند و غرب را كه وطÇن آنÇهاست,<br />
برعهده دارند/<br />
اين منطقههاي فرهنگ اسلامي كه بهطور كوتاه توصيفشان كÇرديم, چÇون<br />
نمايشگاهي است كه در آن, مجموعهاي شگفت ازقوميتها, زبانها, انواع هنرو<br />
موسيقي, و آداب گونا گون زندگي بشر را شاهديم/ اسلام از جÇنگلهاي بÇورنÃو<br />
گرفته تا كوههاي هندوكÔش و تا بيابانهاي موريتاني, پيرواني دارد كÇه در مÇيان<br />
آنها, سفيدپوست, سياهپوست, زردپوست, و درواقع تمام ديگر نژادهاي مÇيانه<br />
بهچشم ميخورد/ در ميان مسلمانان, همه گونه نژاد از مو مشكي, مو بور, چشÇم<br />
قهوهايو چشم آبي وجود دارد/ امادردل اين تنوع چشمگير, وحدتي حا كم است<br />
كه از اسلام سرچشمه ميگيرد و جلوههاي آن را ميتوان درقراÄتقرآن به زبان<br />
عربي از شرق گرفته تا غرب, در اقامة نمازهاي يوميه در جهت مكه, در الگوقرار<br />
دادن پيامبر, در پيروي از شريعت, در رايحة معنوي طوايف صوفيه, در نقش و<br />
نگارها و هماهنگيهاي جامع موجود در هنر اسلامي, و نيز در بسياري عوامÇل<br />
ديگر به چشم ديد/ وحدت موجود در جهان اسلام, هيچگاه بهمعناي متحدالشكل<br />
شدن نبوده بلكه همواره پذيراي تنوع بوده است/براي فهم اين وحدت و نيز تنوع<br />
موجود در آن, بايد به روشي پي ببريم كه اسلام به كمك آن, اين همه جماعات<br />
انساني را به خود جلب كرده و در عين ارجگذاري به اختلافات خداداد آنان,تمد ن<br />
عالمگيري را آفريده است كه اصل توحيد, سبب يكپارچگي آن شده است و بر<br />
جاي جاي آن حا كم است/<br />
برداشتهاي سنتگرا, تجد دگرا و "بنيادگرا" از اسلام معاصر<br />
از آنچه تا كنون گفتيم زمينه و چهارچوب لازم براي فهم جريانات اخير در
الگوهاي اسلامي 131<br />
جهان اسلام فراهم ميآيد/ تا پيش از نفوذ استعمار اروپا بهقلب جهان اسلام, در<br />
گوشهو كنار "دار الاسلام" كساني بودند كهدربرابر سلطة غربمبارزه ميكردنداما<br />
هنوز خبري از مسلمانان تجد دگرا يا بنيادگرا نبود/ جملگي مسلمانان, سنتگراو<br />
همرنگ با الگوي درهم تنيدةقلمرو اسلام بودند كه پيش از اين ترسيم كرديم/ اما<br />
با شروع سلطة اروپاييان بر مركز اسلام, كه يورش ناپلÃون به مصر در سال 1798<br />
نمايانگر آن بود, دورهاي از وا كنشها و برداشتهاي مختلف آغاز شد كÇه بÇه<br />
دورة كنوني انجاميد/<br />
دستاندازي اروپاييان به جهان اسلام از دوقرن و نيم جلوتر با سلطة پرتغال<br />
و پس از آن, هلند و بريتانيا بر اقيانوس هند 1 كه چون شاهرگ اقتصادي تÇمد ن<br />
اسلامي بود, آغاز گرديد/ حملات اروپاييان به شمال آفريقا, شكست مفتضحانة<br />
ناوگان عثماني در نبرد لپانتو 2 به سال 1ë71 كه دست آنÇها را از سÇواحÇل غÇربي<br />
مديترانه كوتاه كرد, و نيز شكست عثمانيها در محاصرة وين به سÇال 1ì83 كÇه<br />
نشاني از آغاز انحطاطقدرتشان بود, همگي از نشانههاي آغاز اين دستاندازي<br />
بود/ اما هيچكدام اين حوادث, نه استعمار هلند بر آسياي جنوبشرقي و نه نفوذ<br />
بريتانيا به هندوستان, به اندازة فتح مصر, اذهان و جانهاي مسلمانان را به حركت<br />
درنياورد/ اين حادثه, مسلمانان را به چالشي بيسابقه در تاريخ اسلام فراخواند/<br />
Ö ر Ô كÔم Ô االلهفلا× غالب Ö لكÔم < 3 / در نگاه مسÇلمانان, دوازده<br />
قرآن ميفرمايد:
132 قلب اسلام<br />
دوران, مسلمانان در اسپانيا شكست خورده و روسها, پادشاهي تاتار 1 را از بين<br />
برده بودند ولي مسلمانان دليل اين دو شكست را واقع شÇدن ايÇن دو مÇنطقه در<br />
حاشيههاي جهان اسلام و نداشتن وحدت داخلي ميدانستند/ از اين دو مورد كÇه<br />
بگذريم, ورود اسلام به هر جايي توأم با پيروزي بود و حتي مغولهاي نيرومند<br />
نيز خيلي زود, اسلام آورده بودند/ اما اينك همان اروپايياني كه مسلمانان بÇراي<br />
مد تها از آنها غافل مانده بودند و بهلحاظ فرهنگي, پستشان ميشمردند, داشتند<br />
بر جهان اسلام چيره ميشدند و اين امكان نيز منتفي بود كه آنها مÇانند تÇركان و<br />
مغولان, اسلام را بپذيرند/ آنها مد عي برتري خويش بودند و چÇنان بÇه فÇرهنگ<br />
خود ميباليدند كه فرهنگ ديگران را به چيزي نميگرفتند/ اين وضعيت, بحران<br />
بسيار دامنهداري را پديد آورد كه رنگ و بويي فرجامشناختي داشت/<br />
چندين موضع در برابر اين بحران,قابل اتخاذبودكههركدامآنهارايكياز<br />
گروهها در پيش گرفت/ يك ديدگاه, اين بود كه ضعف مسلمانان برخاسته از آن<br />
است كه از پيام او لية ايمان دور افتاده و به منجلاب تÇجم لدوستي و انÇحرافÇات<br />
درغلطيدهاند/ اين, موضع بÇه اصÇطلاح اصÇلاحطلبان خشكÇه مÇقد سي 2 بÇود كÇه<br />
<br />
سرشناسترين آنها در سدة هيجدهم, محمد بن عبدالوهاب نجدي بود/ در واقع,<br />
او پيش از يورش ناپلÃون به مصر و در پايان سدة هيجدهم ميلادي ميزيست ولي<br />
ميتوان از پيام او, نظرش را در باب علل ضعف مسلمانان دريافت/ هرچÇند ايÇن<br />
پيام به همان مرزهاي عربستان محدود ماند, اينگونه اصلاحطلبي خشكهمقد سانه<br />
كه معموÁ با تصوف, تشيع, فلسفهو كلام اسلامي,و آراستن شهرهاي سنتي اسلام<br />
چنانكه در هنرها نمايان است سر مخالفت داشت, به س لفيه 3 معروف شد; يÇعني<br />
1. the Tartar kingdom<br />
2. the so-called puritanical reformists<br />
3. the Salafiyyah
الگوهاي اسلامي 133<br />
كساني كه به پيروي ازسلف گردن نهادندو در اين راه, سيزده يا چهارده سده رشد<br />
و گسترش سنت اسلامي از ريشههايقرآني و نبوياش را بهچيزي نميگرفتند/<br />
دومين ديدگاه ممكن, بازگشت به احاديث فرجامشناختي مربوط بÇه پÇايان<br />
جهان بود كه در آنها ميخوانيم آنگاه كه ظÇلم هÇمه جÇا را فÇرا گÇيرد, مسÇلمانان<br />
ضعيف ميشوند و به سلطة ديگران گردن مينهند/ درنتيجة توجهبهايناحاديث<br />
بود كه موجي از مهدويت , 1 بسياري از مناطق جÇهان اسÇلام را در سÇدة نÇوزدهم<br />
فرا گرفت كه از جنبش ب رلÖويâ 2 در ايÇالت شÇمال غÇربي پÇا كسÇتان امÇروزي تÇا<br />
جنبشهاي غلام احمد و باب كه پيش از اين ذ كرشان گذشت, تاقيام چهرههاي<br />
برجستهاي در آفريقاي غربي كه مÇهمترين آنÇها عÇثمان دان فÇاديو, بÇنيانگذار<br />
خلافت سوكوتو بود كه هر چند در دورهاي جلوتر ميزيست دامÇنة نÇفوذش تÇا<br />
حوزة درياي كاراÄيب كشيده شد; و سرانجام به جنبش مهديگراي سودان اشÇاره<br />
كرد كه تنها شكست ارتش بريتانيا در سدة نوزدهم, در برابر اين جنبش بود/ اين<br />
موج مهدويت نيز مانند همة جنبشهاي از اين دست كه رفته رفته رو به خاموشي<br />
ميروند, تا نيمة دوم سدة نوزده فرونشست/<br />
سومين راه ممكن اين بود كه همصدا با تجد دگرايان اروپا, بانگ برآوريم كه<br />
قواعد اسلام مربوط به سدة هفتم ميلادي بوده و اينك, زمانه عوض شÇده است;<br />
پس چÇÇارهاي جÇÇز اصÇÇلاح و نÇÇوسازي در ديÇÇن نÇميماند/ تÇجد دگرايÇان كÇه<br />
سرشناسترين آنها سيد جمالالد ين افغاني ايرانيالاصل و محمد عبده بÇودند از<br />
مصر آغاز كردند/ تجد دگرايان هÇمچنين در تÇركية عÇثماني, بÇهويژه در جÇنبش<br />
تركهاي جوان , 3 در هند با چهرههايي مانند س Ö ر سيد احمدخان, و در ايران ظهور<br />
1. Mahdi¦ ism<br />
2. the Brelvi Movement<br />
3. the Young Turk movement
134 قلب اسلام<br />
كردند/ تجد دگرايي در ايران جز سيدجمال, هواخواهان ديگري داشت كه دامنة<br />
نفوذشان بيشتر محلي بود/<br />
اين تجد دگرايان, بهلحاظ مرتبة تجد دگرايي و رويكÇردشان بÇه آن, بÇا هÇم<br />
تفاوت داشتند; اما جملگي آنان از شيفتگان غرب, خردگرايي, مليگرايي, و علوم<br />
جديد بهشمار ميرفتند/ فيلسوفترين آنها, محمد اقبال بود كه به پايان اين دوره<br />
تعلقداشت;يعنينخستيندورةوا كنشدربرابرغربكهتاجنگجهانيدومبه<br />
طول انجاميد/ وقتي پژوهشگران غربي, از اصلاحطلبان مسلمان سخن مÇيگويند<br />
منظورشان بيشتر چنين شخصيتهايي البÇته در كÇنار اصÇلاحطلبان بÇهاصÇطلاح<br />
خشكÇهمقد س است/ از مÇيان انÇبوه ايÇن تÇجد دگرايÇان, انÇديشمندان خÇردگرا و<br />
آزاديخواهي سر برآوردند كه از سويي در پي نوسازي جامعة اسلامي بودند و از<br />
ديگÇرسو, بÇهنام اسÇتقلال مÇلي, بÇر ضÇد غÇرب مÇبارزه مÇيكردند/ جÇنگهاي<br />
استعماريي كه چÇهرههايي چÇون آتÇاتورك , 1 سÇوكارنو , 2 بÇورقيبه , 3 و ديگÇران<br />
بهخاطر استقلال ملي عليه غرب به راه انداختند, بÇه نÇام مÇليگرايÇي و نÇه اسÇلام<br />
صورت ميگرفت/ درنتيجه, آنگاه كÇهقÇدرتهاي غÇربي, مسÇتعمرههايشان را,<br />
دستكÇÇم در ظÇÇاهر, تÇرك گÇفتند, در بسÇياري مÇناطق, حكÇومت را بÇه دست<br />
گروههايي سپردند كه اسمH مسلمان بودند ولي طرز فكرشان بيشتر شÇبيه هÇمان<br />
استعمارگراني بود كه جايگزينشان شده بودند/<br />
البÇÇته, گÇروههايي از جÇنگجويان مسÇلمان نÇيز بÇودند كÇه در راه اسÇتقلال<br />
ميجنگيدند; اينان, اصÂ تجد دگرا نبودند بÇلكه سÇنتگرايÇاني بÇودند كÇه بÇيشتر<br />
همراه با طوايف گونا گون متصوفه بهسر مÇيبردند/ آنÇها در مÇبارزات مسÇلحانة<br />
1. Ataturk<br />
2. Sukarno<br />
3. Bourgiba
الگوهاي اسلامي 135<br />
خويش براي حفظ وطنشان, چنان شرافت و بزرگمنشي از خود نشان ميدادنÇد<br />
كه دشمنان اروپايي را سخت متأثر ميكردند/ بهترين نÇمونه از ايÇن نÇوع, امÇير<br />
عبدالقادر, مبارز آزاديخواه بزرگ و حكيم صوفي الجزايري است كه دشمن او كه<br />
ژنرالي فرانسوي بود دربارهاش در نامهاي به پاريس نوشت كه جنگيدن با امÇير,<br />
مانند رويارويي با يكي از پيامبران عهدعتيق است/ نمونه برجسÇتة ديگÇر, امÇام<br />
شامل است كه ساليان سال درقفقاز عليه متجاوزان روسي جنگيد/ براي مسلمانان<br />
و نيز غربيان, بسيار مهم است كه در وضعيت كنوني, پارسايي اين مردان و نحوة<br />
رفتارشان با دشمنان و غيرنظاميان را, كه بÇدون تÇوج ه بÇه رفÇتار طÇرف مÇقابل,<br />
صورت ميگرفت, درنظر داشته باشند/<br />
بخش اعظم جهان اسلام در دورة ميان , بگوييم, سال 1800 و جنگ جهاني<br />
دوم, به هيچكدام از شيوههاي سه گانهاي كه توصيف كرديم, وا كنشي از خودنشان<br />
ندادند/ آنها, مسلمانان سنتياي بودند كه برايشان, شريعت و طÇريقت هÇنوز بÇه<br />
همان رسم ديرينهاش پابرجا بود/ البته نبايد نوسازيهايي را كه پيوسته از درون<br />
سنت سرچشمه ميگرفت با اصلاحات بهمعناي جديد آن درآميخت/ در اين دوره<br />
ميبينيم كه همچنان, بسياري فقهاي بزرگ ظهور ميكنند و تصوف در بسÇياري<br />
نواحي, جاني تازه گرفته است; بهويژه در مغرب و آفريقاي غربي و شرقي كه در<br />
آنجا شاهد ظهور طوايف طيجانيه 1 و س نوسيه 2 و نيز مشايخ بÇزرگي چÇون شÇيخ<br />
الدرقاوي, شيخ احمد العلوي, و شيخ سلام¹ الراضي هستيم كه همة اينها احيا كنندة<br />
طايفة شاذليه 3 بودند/ با اين همه, شيوةزندگي 4 مسلمانان سنتي نه از روي وا كنش<br />
1. Tija¦ niyyah<br />
2. Sanu¦ siyyah<br />
3. the Sha¦ dhiliyyah Order<br />
4. the modus vivendi
136 قلب اسلام<br />
بلكه استمرار همان شيوههاي سنتي اسلام در زندگي و انديشه به حساب ميآمد/<br />
بعد از جنگ جهاني دوم, همة بلاد اسلامي, بÇهلحاظ سÇياسي, بÇه اسÇتقلال<br />
رسيده بود مگر الجزاير و مناطق مسلماننشين واقÇع در جÇهان كÇمونيست , 1 كÇه<br />
الجزاير نيز به سال 19ì2, پس از نبردي كه يك ميليون كشته بÇرجÇاي گÇذاشت,<br />
مستقل گرديد/ عموم مسلمانان بر اين گمان بودند كه با استقلال سياسي به استقلال<br />
فرهنگي, اجتماعي, و اقتصادي نيز دست مييابند/ و آنگاه كه عكس اين مسأله<br />
بهوقوع پيوست; يعني وقتي با ظهور استقلال سياسي, رفته رفته طبقات غربزده بر<br />
تودة دينداران حا كم شدند چنانكه در كشورهاي كÇامÂ مÇتفاوتي چÇون تÇركيه,<br />
ايران, مصر,و پا كستان ميتوان ديد, موج عظيمي از وا كنشها رادر پي داشت كه<br />
تا امروز در سرتاسر جهان اسلام بهچشم ميخورد/<br />
مكÇÇاتب فكÇري تÇجد دگرا و آزاديÇخواهقÇديمي از اعÇتبار افÇتاد, چÇنانكه<br />
تجد دگرايان نيز در مقام طبقهاي سياسي طرفداران خود را از دست دادند; چرا كه<br />
آنها نتوانسته بودند براي هÇيچ كÇدام از مÇعضلات اصÇلي پÇيش روي جÇامعه كÇه<br />
شكستهاي دردنا كو خف تبار, بهويژهدر جنگهاياعراب Ç اسراÄيلنيزمزيد<br />
بر آنها گشته بود, راهحلي اراÄه دهند/ با اين همه, تجد دگرايي اغلب بÇا مÆÇلفهاي<br />
ماركسيستي ماندگار شد و از آنجا كه دربيشتر سرزمينهاي اسلامي, اين انديشهبر<br />
هيأت حا كمه غلبه داشت و هنوز هم دارد, همچنان نيروي خود را حفظ كرد/ اما<br />
رفته رفته در همهجا, نفوذ نظري و اجتماعياش را از دست داد مگر در تركيه كه<br />
هÇÇنوز سكÇÇولاريسم آتÇÇاتورك در آنÇجا نÇيرومند است و تÇحت فشÇار ارتش<br />
پÇابرجÇاست/ ايÇران نÇخستين كشÇوري بÇود كÇه در آن, انÇقلابي سÇياسي, سÇبب<br />
جايگزيني حكومت تجد دگراي [شÇاه] بÇا حكÇومتي اسÇلامي گÇرديد/ هÇمچنين<br />
1. the communist world
الگوهاي اسلامي 137<br />
فرايندي از اسلامي شدن از درون, رفته رفته و بدونقيام انقلابي, در پا كسÇتان,<br />
افغانستان, مالزي, سودان, اÔردن, مصر و بسياري ديگر كشورها بهوقوع پيوست و<br />
همچنان ادامه دارد/<br />
و اما دربارة "بنيادگرايي" بايد گفت كÇه شكÇلقÇديمترش كÇه در عÇربستان<br />
سعودي وجود داشت, به شيوههاي بسياري تغييرشكل داد/ تا دهة 19ì0 بر اثÇر<br />
رقابت محض با غرب, نوعي خمودگي سراسر جهان اسلام را فرا گرفت; غربي كه<br />
براساس ديدگاه انديشمندان برجستهاش, خود نيز نÇميدانست بÇه كÇجا مÇيرود/<br />
بسياري از مردم, حتي از طبقات متجد د, براي يÇافتن راهحÇلهايي بÇراي مسÇاÄل<br />
وجودي 1 مطرح در خود زندگي و بهويژه در مورد وضعيتي كه مسلمانان گÇرفتار<br />
آن بودند, به اسلام بازگشتند/ اينكهبيشتر مسلمانان, خواهان حل مشكلات جهان<br />
اسلام, حفظ دين اسلام و از جمله احياي شريعت و بازسازي تمد ن اسلامي بودند<br />
به جاي خود; اما تمد ن غالب غرب, بهسختي اجازة تحقق چنين خواستههايي را<br />
ميداد/ با اين همه, سازمانهاي بسياري براي تÇحقق ايÇن اهÇداف بÇا تÇوس ل بÇه<br />
روشهاي مسالمتآميز بنيانگذاري شد كه از عمدهترين آنها ميتوان به اخوان<br />
المسلمين 2 و جماعت اسلامي اشاره كرد كه او لي را حسن البنا¾ در دهة 1ì20 در<br />
مصر و دومي را مولانا مودودي در سال 19ê1 تأسيس كردند كه هر دوي آنها تا<br />
امروزقدرت خود را حفظ كردهاند/<br />
همين گرايش به حفظ دين, رواج دوبارة اسلام در جوامع اسلامي و بازسازي<br />
تÇمد ن اسÇلامي, طÇيف گسÇتردهاي از مسÇلمانان را بÇه خÇود جÇلب كÇرده است;<br />
مسلماناني كه امروزه, غربيان همة آنÇها را از دم, بÇا انگ "بÇنيادگرا" مÇيشناسند/<br />
1. the existential problems<br />
2. Muslim Brotherhood
138 قلب اسلام<br />
درحالي كه بيشتر آنها براي رسيدن به اهدافشان, روشهاي صلحآميزي را دنبال<br />
ميكنند چنانكه اغلب "بنيادگرايان" 1 مسيحي, يÇهودي, و هÇندو نÇيز هÇمينگونه<br />
رفتار ميكنند/ اما در اين ميان, كساني نيز هستند كه براي دفاع از وطن خÇويش,<br />
چنانكه در فلسطين, چچن, كشمير, كوزوو, يا در جنوب فيليپين ميبينيم در دفاع<br />
از ايمان يا ارزشهاي فÇرهنگي و سÇنتيشان ÇÇ مÇثÂ در درگÇيريهاي جسÇته و<br />
گريختة خشونتباردر اندونزي,پا كستان,وجاهايديگرÇÇتقريبH هموارهدست<br />
بهخشونت ميزنند/<br />
اسلام اينگونه اعمال را تنها در مقام دفاع از خود, ميپذيرد و آنهايي كه, به<br />
هر دليل و بهانهاي, افراد بيگناه را مورد تعرضقرار ميدهند, بÇرخÇلاف تÇعاليم<br />
روشنقرآن وشريعت دربارة صلح و جنگ, گام برميدارند (ما در فصل شش به<br />
اين موضوع ميپردازيم)/ به هر حال, ا كنون نا گزيريم استفاده از همين اصطلاح<br />
ناخوشايند "بنيادگرايي" را كه ريشه در مذهب پروتستان آمريكايي 2 دارد, دربارة<br />
اسلام, بپذيريم, اما آنچه بسيار مهم است اينكه بدانيم اين اصطلاح, طيف بسيار<br />
متنوعي از پÇديدهها را شÇامل مÇيشود و نÇبايد آن را بÇا كÇاربرد شÇيطانياش در<br />
رسانههاي غربي درهم آميخت/<br />
نبود آزادي حقيقي در كشورهاي اسÇلامي بÇعد از رسÇيدن آنÇها بÇه آزادي<br />
سياسÇي بعد از جنÇگ جهÇاني دوم, نوميÇدياي را در ميÇان آنها سبب شÇد كه موج<br />
تازهاي از مهدويت را نيز در پÇي داشت; چÇنانكه نÇمونههاي آن را در تÇصرف<br />
مسجدالحرام در مكه به سÇال 1980, و ظÇهور شÇخصيتهايي مÇتشبه بÇه مÇهدي<br />
(مهدينما) 3 در نيجريه در طول دو دهة اخير ميتوان ديد/ بيگمان, باز هم فضاي<br />
1. fundamentalist<br />
2. American Protestantism<br />
3. Mahdi-like figures
الگوهاي اسلامي 139<br />
جهان اسلام, يكسÇÇره آ كÇنده از حÇضÇور مÇهدويت است هÇمچنانكه در مÇيان<br />
يهوديان و مسÇيحيان نÇيز امÇروزه انÇتظارات مÇربÇوط بÇه آخÇرالز مÇÇان بÇهچشم<br />
ميخورد/<br />
و اما اسلام سنتي در مقايسه با نخستين مرحلة رويارويياش با غرب, از دهة<br />
19ì0 به بعد, وارد عرصة نÇظري اجÇتماع گشت و هÇر دو گÇروه تÇجد دگرايÇان و<br />
بهاصطلاح بنيادگرايان را به چالش فراخÇوانÇد/ عÇلمايي كÇه از دل سÇنت اسÇلامي<br />
برخاستند و در عين حال با غرب نيز آشÇنايي داشÇتند بÇه دفÇاع از سÇنت اصÇيل<br />
اسلامي, از طريقت در كنار شريعت, و نيز از علوم عقلي در كنار فنون سنتي همت<br />
گماشتند/ آنها در عينحال, به نقد موشكافانة نÇه مسÇيحيت يÇا يÇهوديت, بÇلكه<br />
تجد دگرايي سكولاري پرداختند كه نخستين بار در غرب شكل گرفت و پرورش<br />
يافت اما بعدها بهقارههاي ديگر راه يافت/ اين دسته از عÔلما با ابتناي بر جامعيت<br />
وحي كه در قرآن آمده است, درصدد رد جايگزيني "ملكوت انسان" 1 بÇه جÇاي<br />
"ملكوت خداونÇد" 2 بÇرآمÇدند كÇه سكÇولاريسم جÇديد مÇد عي آن است/ بÇيشتر<br />
انتقادات آنها از تجد دگرايي, برگرفته از منتقدان غربي تجد دگرايي, خردگرايي, و<br />
اصالت علم تجربي 3 است كه نهتنها سنتگراياني چÇون رنÇه گÇنون , 4 فÇريتيوف<br />
شوان , 5 تيتوس بوركهارت , 6 و مارتين ليÇنگز 7 را شÇامل مÇيشود بÇلكه مÇنتقدان<br />
سرشناس اروپايي و آمريكايي پروژة تجد دگرايي, از جمله علم و فناوري جديد,<br />
1. the kingdom of man<br />
2. the kingdom of God<br />
3. scientism<br />
4. René Guénon<br />
5. scientism<br />
6. René Guénon<br />
7. Martin Lings
140 قلب اسلام<br />
مانند ژا ك ايلول , 1 ايوان ايليچ 2 ,وتÃودوررÔ چك 3 نيز از جملة آنانند/ اين وا كنش<br />
سنتي اسلامي نخست در ميان كساني آغاز شد كه در سÇازمانهاي آمÇوزشي بÇه<br />
سبك غربيان پرورش يافته بودند اما در طول دو دهة گذشته چهرههايي از طبقة<br />
عÔلما و نيز متصوفة سنتي بدان توج ه كردهاند/ اين علما و رهبران ديني در پي آنند<br />
كه آهنگ زندگي سنتي اسلامي و نيز سنتهاي عقلي و معنوي آن را حفظ كنند و<br />
در رويارويي بÇا چÇالشهاي سكÇولاريسم جÇديد و در كÇنار آن جÇهانيشدن , 4<br />
متحدان طبيعياي را در ميان يهوديان و مسيحيان بيابند/<br />
امÇÇروزه, بÇÇيشتر مسÇلمانان هÇنوز سÇنتگرا هسÇتند و بÇايد آنÇها را هÇم از<br />
تجد دطلبان سكولار و هم از "بنيادگرايان" ÇÇ بهمعنايي كه رسانههاي غÇربي آن را<br />
بكار ميبرند ÇÇ جدا كرد/ بهراستي كه اشتباه بزرگي است ا گر سÇنتگرايÇان را بÇا<br />
"بنيادگرايان" يكي پنداريم و هركسي را كه خواهان حفظ شÇيوة اسÇلام سÇنتي در<br />
زندگي و انديشه است ذيل مقولة "بنيادگرا"قرار دهيم/ اين كÇار بÇه هÇمان انÇدازه<br />
نادرست است كه در آيين كاتوليك معاصر, پادر پيو 5 و مادر تÇرزا 6 را بÇه دليÇل<br />
پافشاريشان بر حفظ آموزههاي سنتي كاتوليك, "بنيادگرا" بدانيم/ بÇايد دانست<br />
1. Jacques Ellul<br />
2. Ivan Illich<br />
3. Theodore Roszak<br />
4. globalization<br />
5. Padre Pio<br />
) كشيش اهلسان جيوانيرÔ تÔندو در كشور ايتاليا است كه در اوايل سدة بيستم ميزيست/ زنÇدگي<br />
پÇرماجرايÇي داشت و بÇه سÇال 19ì8 درگÇذشت/ امÇروزه در مÇيان كÇاتوليكها از احÇترام ويÇژهاي<br />
برخورداراست/)<br />
6. Mother Teresa<br />
(قد يسة هندي و برندة جايزة صلح نوبل 1979 كه به سال 1997 درگذشت/ ما در ترزا بيشتر زندگي<br />
خود را وقف كمك به نيازمندان كرد وازاينرو نهتنها در ميان مسيحيان كه در ميان همة مردم دنÇيا<br />
احترام ويژهاي دارد/)
الگوهاي اسلامي 141<br />
كه مفهوم افراط گرايي, مستلزم وجود مركز يا حد وسطي در يكقلمرو خÇا ص<br />
است كه دربارة "افراطي" بودن امور برحسب دوريشان, از هر سو, نسبت به اين<br />
مركز مشخ ص شده, داوري ميشود/ جاي تأس ف است كه امروزه, در رسانههاي<br />
غربي, اين مركز را معموÁ با عوامل تجد دگرا در جامعه اسلامي تعريف ميكنند و<br />
هيچ توج هي ندارنÇد بÇه ايÇنكه تÇجد دگرايÇي, خÇود يكÇي از تÇعص بآميزترين,<br />
جزميترين,و افراطيترين ايدÄولوژيهايي است كه تا كنون, تاريخ به خود ديده<br />
است/ تجد دگرايي خواهان ويراني هر ديدگاهي جز خود است و هيچ جهانبيني 1<br />
مخالفي را به هيچ روي برنميتابد; خواه از آن بوميان آمريكايي باشد كه هÇمين<br />
تجد دگرايي, كل دنيايشان را به زور درهم كوبيد و خواه پاي آيين هÇندو, بÇودا,<br />
اسلام, و حتي مسيحيت يا يهوديت سنتي در ميان باشد/ مشكلات يهوديان سنتي<br />
در برابر يورش بيوقفة سكولاريسم جديد بر جهانبيني و اعمال دينيشان, هيچ<br />
كمتر از هندوها و مسلمانان در اينباره نيست/ ا گرقرار است دربارة "بنيادگرايي<br />
ديني" سخن بگوييم, در اين صورت نبايد "بنيادگرايÇي سكÇولار" 2 را نÇيز ازقÇلم<br />
انداخت; بنيادگرايياي كه در تبليغ كينهتوزانة خود و حمله به هر چيزي كه بر سر<br />
راهشقرار گيرد, از تعص بآميزترين شكل "بنيادگرايي" ديني, هيچ كم ندارد/<br />
امروزه در جهان اسلام نيز, بÇيگمان گÇونههاي مÇختلفي از افÇراط گÇرايÇان<br />
مسلمان به چشم ميخورد, اما آنها نمايندة جريان اصلي اسلام يا مركز آن نيستند;<br />
آنچه اين مركز را تشكيل ميدهد اسلام سنتي است; اسلام سنتي را بايد, از سويي,<br />
در برابر افراط گرايÇي تÇعص بآميز ديÇني دانست و از ديگÇرسو, آن را مÇخالف<br />
تجد دگرايي سكولار ديوانهواري به حساب آورد كه در بيشتر كشورهاي اسلامي,<br />
1. Weltanschauung<br />
2. secularist fundamentalism
142 قلب اسلام<br />
بهويژه در تركيه, تونس, و الجزاير بهچشم ميخورد/ اسلام سنتي, با آنچه غرب<br />
در درون مرزهاي خويش, در پي تÇحقق آن است, هÇيچ مÇخالفتي نÇدارد بÇلكه<br />
مخالفتش با تأثيرات ويرانگر فرهنگ مدرن و پسامدرن غرب است كÇه ايÇنك<br />
چيزي بهنام جهاني شدن نيز ÇÇ كÇه ارزشهÇاي اسÇلامي را هÇمچون ارزشهÇاي<br />
مسيحي و يهودي در خود غرب, تهديد ميكند ÇÇ چاشني آن شده است/ اما فلسفة<br />
دفاع از اسلام سنتي, همواره حفظ آن در محدودة آموزههاي اسلامي بوده است/<br />
روش مبارزه در اسلام سنتي, پيش از هر چيز, عقلي و معنوي است و آنگاه كÇه<br />
راهيجزدستزدنبهاعمال فيزيكي بهصورت دفاع از وطن و خانه نمانده باشد<br />
الگوهايش, امير عبدالقادرها و امام شاملها بودهاند نه اينكه از حكومت وحشت<br />
انقلاب فرانسه 1 يا از الگوهاي وطنزاد چه گوارا 2 پيروي كند/<br />
براي فهم رويÇدادهÇايي كÇه امÇروزه در جÇهان اسÇلام رخ مÇيدهد ÇÇ حÇتي<br />
تكاندهندهترين و شريرانهترين آنها كه بهنام اسلام صورت ميگيرد ÇÇ مÇيبايد<br />
قلمرويي را دراختيار داشÇته بÇاشيم تÇا ايÇن اعÇمال را در آنقÇرار دهÇيم, درست<br />
همانطور كه غربيان دربارة حوادث مربوط به جونزتاون, وا كو, بمبگذاريهاي<br />
1. the Reign of Terror of the French Revolution<br />
(دورهايازانقلاب فرانسه در سالهاي 1793است Ç ê كه با موجيازاعدام دشÇمنان دولت هÇمراه<br />
بود/ايناقدامات به دستور كميتةامنيت عمومي كه ادارة دولت انقلابي را برعهده داشت صÇورت<br />
ميگرفت/)<br />
2. Che Guevara<br />
(ارنستو چه گوارا (ì7 1928) Ç انقلابي كوبايي و رهبر سياسي بود كه در آرژانÇتين بÇه دنÇيا آمÇد و<br />
فعاليتهاي انقلابي و سياسي را در كشورهاي آرژانتين, بوليوي, گواتمالا, مكزيك و كوبا ترتيب<br />
داد و در دولت فيدل كاسترو در كوبا بر مقاماتي رسيد/ سرانجام در كشور بوليوي بهدست نيروهاي<br />
دولتي زخمي و دستگير و اعدام شد/ چه گوارا داراي گرايش چپ بود و از او آثاري نيز برجا مانده<br />
است/)
الگوهاي اسلامي 143<br />
ارتش جمهوريخواه ايرلند , 1 پا كسازيقومي 2 صربها, يا كشÇتارهاي صÇورت<br />
گرفته به دست باروخ گÔلدشتاين 3 يا گروه خاخام كاهانه 4 چنين ميكنند نه ايÇنكه<br />
آنها را يكسره با مسيحيت يا يهوديت يكي بگيرند/ چنينقلمرويي, تنها زمÇاني<br />
فراهم ميآيد كه حوزه گستردة اسلام را كه پيش از ايÇن تÇرسيم كÇرديم, درنÇظر<br />
آوريم/ آري, امروزه در جهان اسلام, كساني هستند كه با بهره گيري از فÇناوري<br />
جديد و با هدف ظاهري اصلاح اشتباهات و بيعدالتÇيهاي حÇقيقي يÇا خÇيالي,<br />
دست به عمليات نظامي و خشونت ميزنند/ با مروري بر تاريخچة چند دهة اخير,<br />
وقوع چنين اعمال غيرقانوني و بهلحاظ اخلاقي نكوهيدهاي كه بÇهدست مÇعدود<br />
افرادي, با استفاده از نام اسلام صورت گÇرفته است چÇندان شگÇفت نÇمينÔمايد,<br />
بهويژه ا گر بيعدالتيها و ستمهاي موجود در جوامع اسلامي را نيز بÇر عÇوامÇل<br />
خارجي بيفزاييم/ زنهار كه تا كنون از خود پرسيده باشيم چرا معدودي افراد بهنام<br />
اسلام به چنين اعمال نفرتانگيزي دست مييازند و بكوشيم با فهم پÇيشزمينة<br />
آن اعمال, به طريقي از گناه عاملان آن, درگذريم يا معذورشان بداريم/<br />
بيشتر مسلمانان هنوز در جهاني زنÇدگي مÇيكنند كÇه در آن, نÇام خÇداونÇد,<br />
1. the Irish Republican Army<br />
2. ethnic cleansing<br />
3. Baruch Goldstein<br />
(دكتر باروخ كاپل گلدشتاين(199ê (19ëë Ç بنيادگراي سرشناس يÇهودياست كÇه در 2ë فÇورية<br />
199ê, با پوشيدن لباس نظامي وارد مسجد هبرون شد و مسلمانان حاضر در آنجا را هÇدف گÇلوله<br />
قرار داد كه منجربه كشته شدن 29 تن و زخمي شدن بيشاز 100 تن ديگر شد و خوداو نيز بهدست<br />
مسلمانان در همانجا به قتل رسيد/ در شورشهاي بعد از اين حادثه نيز 2ì فلسطيني و 2 اسراÇÄيلي<br />
كشته شدند/)<br />
4. Rabbi Kahane<br />
(خاخام ماير ديويد كاهانه (1990 1932) Ç رهبر سازمان تÇروريستي و حÇزب سÇياسي Kach در<br />
پارلمان اسراÇÄيل و بÇنيانگذار جÇنبش يÇهودي Jewish Defence League در آمÇريكااست كÇه<br />
گروهي نظامي بهشمار ميآيد/)
144 قلب اسلام<br />
همواره با دو صفت رحمان و رحيم همراه است و آنها حتي در بدترين مÇصايب<br />
نيز بردبارانه بهاو پناه ميبرند/ ا گر امروزه, چنين مينÔمايد كه اسلام به نسبت اديان<br />
ديگر با خشونت بيشتري همراه است به اين دليل نيست كه در هيچ كجاي ديگر,<br />
خشونتي در كار نبوده است ÇÇ كه در اين باره, كافي است جنگهاي كره و ويتنام,<br />
فجايع انجام گرفته بهدست صربها, و نسلكشي 1 دررÔ واندا و بÔروندي را بهخاطر<br />
بياوريم/ بلكه علت اصلي آن است كه اسلام, هنوز هم در جوامع اسلامي, بسÇيار<br />
پرنفوذ است/ اسلام, چنان بر زندگي مسلمانان سايه افكنده است كه همة كارهاو از<br />
جمله اعمال خشونتآميز خود را به نام اسلام انجام ميدهند; بÇهويژه كÇه ديگÇر<br />
ايدÄولوژيهايي چون ناسيوناليسم و سوسياليسم نيز راه به جايي نÇبرده است/ بÇا<br />
اين همه, خود اين يكسانپنداري 2 [اسلام با خشونت] نيز خلاف مشÇهود است<br />
چرا كه اسلام سنتي در جانبداري از صلح و پÇيمانهاي سÇياسي , 3 از يÇهوديتو<br />
مسيحيت سنتي هيچ كم ندارد/ اما به رغم اين پديدهها, با نگاهي به نمودار زير كه<br />
در آن, چشمانداز گستردهقلمرو اسÇلام بÇهصورت چكÇيده آمÇده است, روشÇن<br />
ميشود كه هÇنجارهاي سÇنتي مÇبتنيبر صÇلح و پÇذيرش ديگÇران, يÇعني هÇمان<br />
هنجارهايي كه سدههاي درازي است بر زندگي مسلمانان سايه افكنده است و نقطة<br />
مقابل تجد دگرايي سكولار و نيز بنيادگرايي بهشمار ميرود, هنوز در مركز توج ه<br />
بيشتر مسلمانان جاي دارد/ اما پس از آنكه اين دورة پر هÇرج و مÇرج از تÇاريخ<br />
اسلام و جهان سپري شود, اين صداي اسلام سنتي است كه در جهان اسلام, حرف<br />
آخر را ميزند/<br />
1. genocide<br />
2. identification<br />
3. accord
الگوهاي اسلامي 145<br />
<br />
قلمرو اسلام<br />
مذاهب چهارگانة تسنن<br />
تشيع دوازده امامي عباديان<br />
زيديان<br />
وهابيان<br />
اسماعيليان<br />
خوارجقديم<br />
غلا¸ (افراط گرايان شيعي)<br />
افراط گرايان سني
فصل سوم<br />
شرايعالهيو قوانين انساني<br />
ثÔم َّ جع لÖنا ك ع ليشر يع¹ منÖ IلÖأمÖر فات َّب عÔهاو لاتت َّب عأهÖوا¾ Iل َّذ ين لايعÖ لمÔون 1 <br />
سÔ ن َّ¹ Iلل َّه Iل َّتيقدÖ خلتÖ منÖ قبÖل و لنÖ تج دÖ لسÔ ن¹ Iلل َّه تبÖ د يلا 2<br />
1/ (18.êë)/<br />
23.ê8)/2)/
فلسفه فقه [اصول] 1 در اسلام<br />
يكي از دشوارفهمترين ابعاد اسلام بÇراي غÇربيان, است كÇه<br />
شالودة نظريشريعت (در لفظ به معناي يÇا ) را در اسÇلام فÇراهÇم<br />
ميآورد/ از آنجا كه حضرت مسيح شريعتي را مانند شرايع پيامبران عهدعتيق و<br />
پيامبر اسلام, رسمH اعلام نكرد و حتي به نام روحالقدس , 2 نص صريح شريعت را<br />
هم زير پا گذاشت, روند شكلگيريقوانين مذهبي در غرب, به شيوهاي متفاوت<br />
از اسلام بود/ حتي در طول سدههاي ميانه نيز كه جامعة غرب يكپارچÇه مسÇيحي<br />
بود,قوانين روزمره را از منابع رومي يا حقوق عرفي مÇيگرفتند/ايÇن مÇنابع, بÇه<br />
روشني, متمايز از شريعت الهي است كه در جهان مسيحي, مستلزم اصول معنوي<br />
و نه همةقوانين معمول در جامعه است/ وانگهي, الهيدانان مسيحي آموزة پر طول<br />
و تفصيل حقوق طبيعي را پديد آوردند كه در اسلام, همتاي دقيقي ندارد, هر چند<br />
دراينحوزهدرهردوسنت [اسلام و مسيحيت] جريانهاي مهمي هست كÇه بÇا<br />
همديگر مقايسهپذيرند/<br />
حقوق طبيعي, در اصل به معناي نظامي از حقوق يا عدالت است كه مشترك<br />
1. the philosophy of law<br />
2. the Spirit
150 قلب اسلام<br />
ميان همة انسانها است و ريشه در طبيعت [عقل] دارد/ توماس آ كوÄيني با بÇيان<br />
اينكه حقوق ازلي در علم خداست و ما آن را تا اندازهاي از راه وحي و تا اندازهاي<br />
از راه عقل ميشناسيم, بهترين تفسير را از اين مفهوم فراهم آورد/ براي تÇوماس<br />
قد يس, حقوق طبيعي هÇمانا است/<br />
حقوق بشري بايد كاربرد ويژهاي از همان حقوق [ازلي] بر پاية احكامي باشد كه<br />
انسانها ميتوانند به ياري عقلشان استنباط كنند/ اما مÇتكلمان مسÇلمان, بÇا هÇمة<br />
مشاجرات موجود ميان خود در اين باره كه آيا عقل خداداد ما, بÇيياري وحÇي,<br />
ميتواند حÔسن را بشناسد, به بسÇط نÇظرية حÇقوق طÇبيعي ÇÇ چÇنانكه در مكÇتب<br />
توماÄي 1 ميبينيم ÇÇ نپرداختند/ ديدگاه آنÇان بÇه ديÇدگاه جÇان دانÇز اسكÇوتس و<br />
فرانچسكو سÔ وارز 2 نزديك بود كه به جاي عقل, ارادة الهي را سرچشÇمة حÇقوق<br />
ميدانستند/ به هر روي, حتي در همان سدههاي مÇيانه نÇيز مÇيان مكÇاتب كÇلام<br />
اسلامي و بعضي مكاتب كلامي بيشتر كاتوليك, دربارة فلسفة فقه اختلافاتي بوده<br />
است/<br />
از دورة نوزايي به بعد, در غرب,قوانين را هر چه بيشتر, دين زدايي كردند و<br />
آنها راقواعد داÄمH متغيري ميدانند كه جامعه بنا به اقتضاي شرايط, دربارة وضع يا<br />
ابطالشان تصميمگيري ميكند و با ظهور مردمسالاري پارلماني, نمايندگان مردم<br />
اين مهم را بر عهده گرفتهاند/ با لحاظ چنين پÇيش زمÇينهاي بÇه آسÇاني مÇيتوان<br />
دريافت كه چرا غربيان امروزي در فهم ديدگاه دين اسلام و عامتر از آن, اديÇان<br />
سامي نسبت به حقوق, دچار مشكل شدهاند; ديدگاهي كه منطبق با ارادة خداوند<br />
اسÇت و در فحÇوايش, جهتدهنÇدگي به جامعÇه ملحوظ اسÇت نه جهتپذيÇري<br />
1. Thomism<br />
2. Francisco Suarez
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 151<br />
از آن/<br />
اما فهم چنين ديدگاهي, براي غربيان چندان هم دشوار نيست ا گر تÇنها بÇه<br />
شريعتيهودو عهدعتيق, كه بخشي از كÇتاب مÇقدس مسÇيحيان نÇيز بÇه شÇمار<br />
ميآيد, بازگردند/ در عهدعتيق, الهيات روشني هست كه معنايقÇانون را بÇراي<br />
جامعةانسانيمعينميكند;برپايةآن,خداوند,حقمتعالياستكهقادرمطلقو<br />
مسلط بر همة انسانهاست/ او تنها مرجع نهاييقانونگذاري است وقوانين جامعة<br />
بشري, مظاهري از ارادة اوست/ كتاب مقدس قانون را در كÇنار بسÇياري تÇعابير<br />
ديگر, همچون اوامر الهي , 1 تعليم يا آموزش , 2 گفتار , 3 وقاعده 4 معرفي ميكند و<br />
نقض قانون را نه تنها بيحرمتي به جامعه بلكه چون گناهي اخÇلاقي و بÇه مÇنزلة<br />
سرپيچي از فرمان الهي به بشريت ميداند كه بر اسÇاس آن, انسÇانها در پÇيشگاه<br />
خداوند پاسخگوي اعمالشان هستند / 5 كتاب مقدس ميان تخلفات ديني و دنيوي<br />
در برابرقانون هيچ فرقي نميگذارد وقانون را چيزي ميداند كه نه تنها آدمÇيان<br />
بلكه همة آفريدگان بايد بدان گردن بنهند / 6 علماي يهودي (احبار) هيچ تفاوتي<br />
ميانقوانين الهي 7 وقوانين انساني 8 كه روميان مد عيش بودندقاÄل نبودند و همة<br />
قوانين را تجليات ارادة خدا ميديدند/<br />
بدينسان اين فهم كلي از معنايقانون در كتاب مÇقدس, تÇناظر بسÇياري بÇا<br />
1. Bible, (mitsvah; as in Deut. 11:13)<br />
2. Bible, (torah ; Gen. 26:5)<br />
3. Bible, (davar; Deut. 4:13)<br />
4. Bible, (mishpot ; Exod. 21:1)<br />
5. Bible, (Gen. 20:6; Lev. 19-20, 22)<br />
6. Bible, (Gen. 2:11-17; 9:1-7)<br />
7. fes<br />
8. lex
152 قلب اسلام<br />
معناي آن درقرآن دارد/ ا گر امروزه غربيان تنها ميكوشيدند تا معناي گفتههاي<br />
عهدعتيقدربارةقانونو چگونگي درك يهوديان سنتي معاصر از شريعت تلمود 1 و<br />
عمل به آن را دريابند, فهم در اسلام برايشان, بسي آسانتر مÇيبود/<br />
مسلمانان نيز خداوند را حا كم مطلقو متعالي ميدانند كه شرايع خويش را از طريق<br />
پيامبرانش نازل كرده است/ شريعت, تجسم عيني ارادة الهي استو در جامعترين<br />
معنايش, كل آفرينش را در بر ميگيرد/ آنچه را ماقوانين طبيعت ميناميم, همانا<br />
شريعت حا كم بر مراتب گونا گون واقعيت ماد ي بهشمار ميرود/ هر چند وجود<br />
قوانين غيرشرعي در عمل پذيرفتني است, [در اسلام] چنان كه خواهيم ديد, هيچ<br />
فرقي ميان حوزههاي ديني و دنيوي در كار نيست/<br />
در ديدگاه اسلامي, اين شريعت است كه بايد در ادارة جامعه و اعمال اعضاي<br />
آن به اجرا درآيد نه آنكه جامعه, نوعقÇوانÇين را تÇعيين كÇند/ احكÇام شÇريعت,<br />
جاودانهاند, اما اصول آن را ميتوان به مقتضاي شرايط جديد نيز بكار بست/ ولي<br />
آنچه اصل و اساس است كوشش براي انطباق نظام انساني باقواعد الهي است نه<br />
بالعكس/ ا گر شريعت را منحصر درقوانيني بدانيم كه به لحاظ زماني فقط تا سدة<br />
هفتم ميلادي (او ل هجري) كارآيي داشت و ارتباطي به امروزه ندارد مÇانند آن<br />
است كه به مسيحيان بگوييم دستورات مسيح دربارة دوستداري همسايه و پرهيز<br />
از زنا, جزقوانيني براي فلسطينيان دو هزار سال پيش نÇبود و هÇيچ ارتÇباطي بÇه<br />
امروز ندارد, يا آنكه يهوديان را بگوييم حرمت شنبه را نگه نداريد; زيرا كه آن,<br />
عملي منسوخ و مربوط به سه هزار سال پÇيش است/ مÇمكن است سكÇولارهاي<br />
جديد چنين دلايلي را اقامه كنند, اما فهم اينكه چگونه يهوديان يا مسيحياني كÇه<br />
هنوز به سنت دينيشان وفادارند, دست به چنين كاري بزنند بسيار دشوار است/ تا<br />
1. Talmudic Law
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 153<br />
جايي كه به مسيحيان مربوط است نحوة اعتقاد آنها به جاودانگي تÇعاليم مسÇيح,<br />
ميتواند راهنمايشان در فهم نحوة تلقي مسلمانان از شريعت باشد/ و اما فهم اين<br />
نكته براي يهوديان بسي آسانتر است; زيرا ديدگاه اسلام نسبت به شريعت الهي,<br />
بسيار نزديك به ديدگاه دين يهود در اين باره است و شريعت در اسلام از همان<br />
جايگاه هالاخادر آيين يهود برخوردار است/<br />
اسلام نيز مانند دين يهود, در حيات ديني به شريعت بÇيش از انÇديشههاي<br />
كلامي بها ميدهد/ يك مسلمان ميتواند بدون دلبستگي به علم كÇلام يÇا هÇمان<br />
الهيات اسلامي, مسلمان راستيني باشد در حالي كه بÇراي يك مسÇيحي راسÇتين,<br />
گريزيازتوجهبهالهياتمسيحينيستمگرآنكهعارفيازاهدباشد/براستي<br />
ميتوان اهميت الهيات در مسيحيت را با اهميت شريعت در اسلام يكي دانست/<br />
شرط مسلماني, گردن نهادن به اعتبار شريعت است هر چند كه توان التزام عملي به<br />
احكامش را نداشته باشد و فهم شريعت به معناي شÇناخت سÇاختارهاي ظÇاهري<br />
ديناسلاماست/حتيآنهاييكهازرهگذرطريقت در پي فراروي از مقام ظاهر,<br />
به سوي حق مطلقي هستند كه وراي همه ظواهر است, هرگز حرمت شÇريعت را<br />
نشكسته و از عمل بدان دست نميشويند/ بزرگترين فيلسوفان مسلمان از ابن سينا<br />
گرفته تا ابن رشد, جملگي ملتزم به شريعت بودهاند; اولياو عارفان بزرگ اسلامي<br />
نيز همين گونه بودهاند كه از جملة ايشان ابن عربي بود كه مينويسدقلبش بتخانه و<br />
خانةتورات, انجيل,وقرآن بود اما با اين همه, هيچگاه شريعت الهي را زيÇر پÇا<br />
نگذاشت و تا زنده بود نمازهاي يوميهاش را كه شريعت تأ كيد صريح بر آن دارد<br />
ترك نگفت/ تعالي جستن از شÇريعت در اسÇلام, در مسÇير "روح" 1 هÇيچگاه بÇا<br />
سرپيچي از آن, زير پا نهادنش, و يا انكار صورت ظاهريش تحقق نمييابد بلكه<br />
1. Spirit
154 قلب اسلام<br />
راه اين تعالي از دل شريعت و از درون خود آن, ميگذرد/ البته در اين باره ا گر هم<br />
استثناهايي بوده است, از جمله كساني كه مجنون به عشق الهي بوده و در حÇالت<br />
سÔ كر بسر ميبردهاند, همين استثنا بودنشان, خود مÆيدي برقاعدة كلي مورد نظر<br />
ماست/ شريعت, همان اسلام اما در مقام تكاليف فردي و هÇنجارهاي اجÇتماعي<br />
است كه در طولقرنها راهگشاي كساني بوده و هست كه ميخواستهاند يا امروزه<br />
ميخواهند زندگيشان را مطابق با ارادة خداونÇد, بÇه شكÇل اسÇلامياش, سÇامان<br />
دهند/ در حالي كه در نيايش رباني 1 مسيح چنين ميشنويم كه , 2 براي مسلمانان, ارادة او متج لي در شريعت<br />
است و زيستن بر پاية اين اراده بر روي زمين, پيش از هر چÇيز هÇمانا عÇمل بÇه<br />
احكام شريعت الهي است/ به نظر جملگي مسلمانان, بر اسÇاس هÇمين عÇمل بÇه<br />
شريعت است كه اوليا ميتوانند ارادة خويش را تابع ارادة الهي كنند/<br />
به اين ترتيب, خداوند, شارع 3 متعال است/ از رهگذر همين شرايع الهي, كه<br />
اسلام همة آدميان را در پيشگاه آنها برابر ميدانÇد, زنÇدگي بشÇر حÇال و هÇواي<br />
مقدسي به خود ميگيرد/ شريعت الهي در همه جاي زندگي راه مييابد و در پÇي<br />
آن, تمايز ميان [امور] مقدس و نامقدس يا دينيو دنيوي رنگ ميبازد/ از آنجا كه<br />
خداوند, آفريدگار همه چيز است, جايز نيست كه هيچ يك ازقلمروهاي زندگي,<br />
بيرون از حوزة شمول اراده يا شرايع الهي بماند/ حتي پيش پا افتادهترين اعÇمال<br />
حياتي نيز وقتي مطابق با شريعت انجام گيرند, تقدس يافته و مÆمناني كه بر اساس<br />
شريعت الهي زندگي ميكنند زندگيشان سرشار از بركت ميشود و معنا مييابد;<br />
آنهادراينسفرزندگاني,درراهي(شرع) گام بر ميدارند كه خداونÇد نشÇانشان<br />
1. the Lord´s Prayer<br />
3. Legislator<br />
2/ كتاب مقد س,انجيل متي(ì . 10)
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 155<br />
داده است و سرانجامش, به رستگاري و سÇعادت در لقÇا¾ االله رهÇنمون مÇيشود/<br />
زيستن مطابق با شريعت, هم در صورت ظاهر و هÇم در مÇعناي بÇاطني, زنÇدگي<br />
اخلاقي به تمام معناي كلمه است/<br />
منابع شريعت و روش فقه 1 اسلامي<br />
مهمترين منبع شÇريعت كÇه بÇرخÇي از عÇلما, آن را تÇنها مÇنبع اسÇاسي نÇيز<br />
دانستهاند,قرآن است تا جايي كه همة ديگر منابع, تنها براي تبيينو بسط مبادي و<br />
اصول موجود در كتاب 2 بكار ميآيند/ شمار آيات الاحكام يا هÇمان مÇجموعة<br />
قوانين 3 در اصطلاح حقوق غربي, درقرآن به 3ë0 ميرسد كه چÇندي از آنÇها بÇه<br />
موضوعات خاص حقوقي و مجازات اعمال خلاف شÇرع وقÇانون مÇيپردازد و<br />
بسياري ديگر با اصول اعمال عبادي و در مواردي نيز با جزÄيات اين اعمال سر و<br />
كار دارند/ دستهاي ديگر ازآيات مربوط به موضوعات تجاريو اقتصادي استو<br />
در بسياري نيز مساÄلي مانند عدالت, برابري, ادلة حقوقي, حقوققضايي, و امثال<br />
آن آمده است/ اين آيات, رويÇهمرفته, تÇنها بÇخش انÇدكي از قÇرآن را تشكÇيل<br />
ميدهند اما در مقام اصول فقه , 4 اهميتي اساسي دارند/<br />
به هر روي, احكامقرآن را زماني درست در مييابيم كÇه ازسنت وحديث<br />
نبوي, كه نخستين تفسير آن به شمار ميرود, ياري بجويم/قرآن, مسلمانان را امر<br />
به بر پا داشتن نماز ميكند, اما آنÇها بÇايد نÇحوة بÇجاي آوردن آن را از الگÇويي<br />
بياموزند كه پيامبر اراÄه ميكند/ بنا بر اين, دومين منبع مهم شريعت پس از كتاب,<br />
1. jurisprudence<br />
2. the Sacred Text<br />
3. juris corpus<br />
4. the roots of Islamic Law
156 قلب اسلام<br />
سنت وحديث است/ همة مكاتب فقهي, از شيعه و سني, اين دو را چون مÇنابع<br />
كامÂ ضروري فقه اسلامي, ميپذيرند/ شÇايان يÇادآوري است كÇه تÇنها پس از<br />
تدوين جوامÇع روايÇي در سÇدة نÇهم مÇيلادي بÇود كÇه كÇار مشÇخصي در زمÇينة<br />
روششناسي فقه به دست امام شافعي انجام پذيرفت/<br />
دربارة ديگر منابع شريعت, ميان مذاهب اسلامي اخÇتلاف وجÇود دارد/ از<br />
جملة آنهاقياس , 1 به معناي فقهي كلمه است كه به زبان حقوقي به معناي گسترش<br />
قاعده يا ارزشي شرعي از يك اصل 2 (امري)معلومومقبولبهامريديگراست<br />
كههمانعلت(حكم)رادارد/ اجماع 3 نيز در زمرة همين منابع است كه معموÁ<br />
منظور از آن, اجماع فقها دربارة موضوعي فقهي است, اما در طول تاريخ اسلام,<br />
مواردي از اجماع امت اسلام در دورهاي طولاني, مانند تحريم بردهداري و حلال<br />
نمودن تنبا كو ÇÇ به اين معنا كه شرعH جايز است بجاي آنكه ممنوع باشد ÇÇ نيز به<br />
چشم ميخورد/ پيامبر در حديثي چنين ميفرمايد: / 4 پس ازقياس و اجماع,استحسان است كه با برابري 5 در حقوق غرب, فرق<br />
دارد; زيرا برابري مبتني بر مفهوم حقوق طÇبيعي و اسÇتحسان بÇر پÇاية شÇريعت<br />
استوار است ولي هر دو در اينكه با مفهوم انصاف و وجدان در حقوق سر و كار<br />
دارند, مشابهاند/ در پايان اين شرح كوتاه, بايد ازمصالحم Ô رسله, يا توجه به مصالح<br />
عمومي كه هماهنگ با شريعت و اهداف شارع 6 است, نيز نام برد/<br />
نكتة مهم در اين جا, ديدگاهي است كه شريعت نسبت به عÔرف وقÇوانÇين<br />
1. analogy<br />
2. a known and accepted case<br />
3. consensus<br />
5. equity<br />
6. Lawgiver<br />
ê/ /
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 157<br />
انساني مستقل از خود دارد/ شريعت آنچه را در متون سنتي,عرف 1 يÇا عÇادت 2<br />
مينامند به شرط عدم تعارض و تنافي با خود, معتبر ميشمارد/ بÇر ايÇن اسÇاس,<br />
قوانين انساني كه خاستگاهشان شريعت الهي نباشد نيز به شرط سازگاريبا احكام<br />
شريعت, ميتواند مكمل نظام حقوقي اسلام گÇردد; و ايÇن, چÇيزي است كÇه در<br />
سرتاسر تاريخ اسلام رخ داده است/قوانين الهي را شرع وقوانين بشري راقانون<br />
(مأخوذ از واژة يوناني kanon كهواژة" "canonical در حقوق غربي نيز از همين<br />
ريشه است) مينامند/ شگفت اينجاست كه برايقوانين غير ديني در اسلام همان<br />
اصطلاحي بكار ميرود كه در مسيحيت برايقÇوانÇين ديÇني يÇا كÇليسايي بكÇار<br />
ميبرند/ از ديدگاه شريعت, پيروي ازقانونهر كشوري, تا زماني كه در تعارض با<br />
احكام شريعت نيست, بر مسلمانان آن كشور ضروري است/<br />
در جهان اسلام, به لحاظ تاريخي و در مقايسه با دوران كنوني, ميان شرع و<br />
قانون هماهنگي بسياري بود و مسلمانان سنتي هيچ تنش آشكاري را ميان اين دو<br />
نميديدند/ اين تنش, پديدة نوظهوري است كه آغازش به سدههاي نوزده و اوايل<br />
بيست باز ميگردد; زماني كه بعضي از كشورهاي مسلمان از جمله ايÇران, مÇصر,<br />
تركيه, و آفريقاي شمالي شريعت اسلام را كÇنار گÇذاشÇتند و مÇجموعهقÇوانÇين<br />
مختلف حقوقي اروپا را به رغم مخالفت جامعه, جÇايگزين آن كÇردند/ نÇا گÇفته<br />
پيداست كه در اين كشورها و كشورهاي مشابه, جايگزينيقوانÇين اروپÇايي بÇه<br />
جاي شريعت, تنشي را ميان زندگي ديني خصوصي وقلمرو عمومي پديد آورد و<br />
سبب دوري هر چه بيشتر ا كثريت مردم از دولت هايشان گشت; چرا كه آنها اين<br />
دولتها را ضد اسلام, يا ا گر خوشبين باشيم, بياعتناي به آن ميدانستند/<br />
1. human custom<br />
2. human habit
158 قلب اسلام<br />
در سلسله مراتب منابع شريعت كه پيش از اين آورديم نخستقرآنو پس از<br />
آن, سنت و حديثقرار داشت/ روششناسي مفصلي براي استنباط احكام از اين<br />
منابع پديد آمد و مجموعهاي ازقوانين اسلامي را به بار آورد/ علم استخراج احكام<br />
شرعي از اين منابع, 1 نام دارد كه بÇراي شÇريعت اسÇلام از اهÇميتي<br />
اساسي برخوردار است/ هر چند معناي نخست واژة فقه, يا كلي<br />
است, رفته رفته به صورت درآمد كه متناظر با واژة iurisprudentia<br />
در اصطلاح روميان است/ موضوع اصÇول فÇقه مÇجموعة شÇريعت و شÇيوههاي<br />
استنباط ديدگاههاي حقوقي از اصول و منابع آن است/ بنابراين, فÇقه نسÇبت بÇه<br />
شريعت از معناي حقوقي تخصصيتري برخوردار است; زيرا شÇريعتقÇوانÇين<br />
اخلاقي و چهارچوب كلي زندگي ديني مسلمانان را شامل مÇيشود/ فÇقه, از ديÇد<br />
مراجع سنتي, همانا شناخت احكام وقواعد عملي شريعت است كه با مراجعه بÇه<br />
منابع آن و مطالعة دقيق آنها, حاصل ميشود/<br />
هر چند امامان پنجم و ششم [شÇيعيان], امÇام مÇحمد بÇاقر(ع) و امÇام جÇعفر<br />
صادق(ع), دربارة فقه و اصول آن, فراوان سخن گفتهاند, اين امام شافعي بود كه<br />
در اثر خويش,رساله 2 روش سامان يافتهاي را براي استخراجقÇوانÇين از مÇنابع,<br />
بنيان گذاشت/ كسي را كه ميتواند با رجوع به مÇنابع, نÇظريات تÇازهاي در بÇاب<br />
موضوعات شرعي بياورد مجتهدو اين كوشش عقلي را اجتهاد مينامند/ در عالم<br />
تسنن, پس از سدههاي دهم و يازدهم ميلادي, يعني هÇمزمان بÇا<br />
پيدايش مذاهب اصلي [چهارگانه], مسدود گرديد, در حالي كه در عالم تشيع, تÇا<br />
بهامروز اين باب مفتوح مانده است و در هر نسلي, مجتهدان به استخراج احكام از<br />
1. principles of jurisprudence<br />
2. Treatise
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 159<br />
اصول و منابع رسمي, كه براي شيعيان منحصر درقرآن, حديث پيامبر, و تÇعاليم<br />
اÄمه است, ميپردازند/<br />
مذاهب اصلي اهل تسنن, يعني حنفي, مالكي, شافعي, و حنبلي, كه شرحشان<br />
گذشت, و نيز مذهب جعفري دوازده امامي و مذاهب زيدي, اسماعيلي و عبادي<br />
همگي با پيروي دقيق از روشهاي بسط يافته دراصولفقهبه وجود آمدند/ از سدة<br />
گذشته, بحث پردامنهاي در عالم تسنن, دربارة گشايش دوبارة به<br />
راه افتاد و امروزه نيز چه در عالم تسنن و چه در عالم تشيع, بحثهاي اساسي دربارة<br />
سيرتحولشريعتواعمال آن در آيندة جوامع اسلامي در جريان است; جوامعي<br />
كه با چالشهاي تازه و عمدهاي روبروست كه از جمله آنها ميتوان به چالشهاي<br />
برخاسته از فناوري زيستي و همه مشكلاتي كه براثر آن در زمينة اخÇلاق پÇديد<br />
ميآيد, اشاره كرد/ وا كنش انديشمندان يهودي و مسيحي در برابر ايÇن چÇالشها<br />
بسيار نزديك به وا كنش مسلمانان است و بيگمان, پيروان اين سه دين توحيدي<br />
ميتوانند درباره بسÇياري مÇوضوعات در حÇوزههاي اخÇلاق زيسÇتي و اخÇلاق<br />
محيطي با يكديگر همكاري كنند/<br />
استفاده از نماد درخت براي فهم شريعت بسيار كÇارآمÇد است, چÇنانكه در<br />
تر كي Ö ف ضر ب Iالله Ô م ثÂكلم ¹ طيب ¹ كش جر ¸ طÇيب Ö ¹ أصÇلÔهاثÇابتÕ و<br />
قرآن ميخوانيم: Ö / 1 نماد درخت را مراتب معنايي بسياري است كه يكÇي از آنÇها<br />
مربوط به شريعت است/ شريعت الهي مانند درختي است كه ريشههايش در زمين<br />
وحي استوار است و شاخه هايش, هر كدام به سويي, سر به آسمان برآوردهانÇد/<br />
استواري ريشهها, به اين معنا نيست كه درخت سÇرزنده نÇباشد بÇلكه بÇرعكس,<br />
(2ê.1ê)/1
160 قلب اسلام<br />
همين ثبات و پابرجايي ريشههاست كه ضامن تÇغذيه شÇاخهها و تÇداوم حÇيات<br />
درخت است/ شÇريعت در طÇولقÇرنها, در شÇرايÇط سÇياسي و فÇرهنگي بسÇيار<br />
گونا گوني باليده, تفسيرهاي بسيار متنوعي را به خود ديده و با اين همه, همچنان<br />
شريعت مانده است/ شريعت اسلام امروزه نيز با وجود رويارويياش با چالشهاي<br />
بÇيسابقهاي هÇم از درون مÇرزهاي "دارالاسÇلام" و هÇم از بÇيرون آن, هÇمچنان<br />
مجموعهقوانين پÇويايي است كÇه مسÇلمانان آن را تÇجسم عÇيني اراده خÇداونÇد<br />
ميدانند و از روي ايمان و اختيار, در برابر آن, سر فرود ميآورند/<br />
مخاطبان شريعت كيانند<br />
همة مذاهب اسلامي در اين نكته متفقالقولند كÇه احكÇام شÇريعت اسÇلام,<br />
جملگي مسلمانان را از زن و مرد كه به سن تكليف رسيده باشند, در بر ميگيرد/<br />
اصولا همة مسلمانان, از شاه و گدا, زن و مرد, سياه و سفيد, دارا و ندار در پيشگاه<br />
شريعت برابرند/قرآندر چندين آيهبا خطاب روشنوصريح به زنو مرد, تأ كيد<br />
ويژهاي ميكند بر اينكه احكامش ربطي به جنسيت ندارد; چنانكه در آيÇة زيÇر<br />
ميخوانيم:<br />
أن َّ IلÖم Ô Ö س لمين و IلÖم Ô Ö سلم ×ت و IلÖم Ô ÖÆ منين و IلÖم Ô ÖÆ من ×ت و قÖلI ×نتين و قÖلI ×نت ×ت و Iلص َّ × د قين و Iلص َّ × دق ت ×<br />
×ش ع ×ت و IلÖم Ô تص د قين و IلÖم Ô تص د ق ×ت و صÇÖلI Ãمين × و<br />
و Iلص َّ × برين و Iلص َّ<br />
× كر ت أعد َّ Iلل َّهÔ َّ لهÔمم غÖفر ¸<br />
×<br />
<br />
× ت و Iلذ × كرين Iلل َّه كثير GوIلذ َّ <br />
×ت و حÖلI<br />
× بر × ت و خÖلI × ش عين و خÖلI<br />
فظ × حÖلI و هÔم Ö فظينفÔروج Ô × IلÖصÃم 1 و أجÖرGعظيمH/ <br />
1/(33.3ë) /
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 161<br />
در جامعهاي كه شريعت اسلام حÇا كÇم است و مسÇلمانان در ا كÇثريتانÇد,<br />
اقليتهاي ديني رسمي, از پيروي شريعت معافند مگر در مواردي كه با نظم عمومي<br />
سر و كار داشته باشد/ طبق شريعت اسلام, يهوديان, مسيحيان, و ديگران از "اهل<br />
كتاب"كهدرهندوستان,هندوهاودرايران,زرتشتيانراشاملميشود,شريعت<br />
ويژةخودرادارندوازاينرو,امورشخصيواجتماعيشانرابايدبÇهخÇودشان<br />
وا گذاشت/ اين بود چگونگي "نظام ملت" 1 كه براي سدهها در عالم عثماني حا كم<br />
بود/ دولت مركزي در چنين نظامي, با وجود اسلامي بÇودن, حÇقوق اجÇتماعي,<br />
اقتصادي, و بويژه ديني اقليتهاي رسمي را بيكم و كاست, به رسميت ميشناخت;<br />
به گونهاي كه هيچ خطري از جانب ا كثريت, حضور يا هويت گروههاي اقليت را<br />
تهديد نميكرد/ در امپراطوري عثماني, خود دولت, تضمين حÇقوق يÇهوديان و<br />
مسيحيان را بر عهده داشت/ هرچند گهگاه برخÇوردهاي اجÇتماعي در كÇار بÇود,<br />
رويهمرفته رواداري گروههاي مختلف نسبت به يكديگر, بيگمان بسيار بيش از<br />
آن چيزي بود كه پس از فÇروپاشي يÇوگسلاوي, بÇا آن هÇمه فÇجايع مÇربوط بÇه<br />
پا كسازيقومي و نسلكشي كه پس از آن رخ داد, در آنجا به چشم ميخورد/<br />
دسته بندي اعمال و ارزشها<br />
بر اساس شريعت اسلام, شارع, يعني خداوند در پنج مقولةواجب يافرض , 2<br />
مندوب 3 ,حرام 4 ,مكروه 5 ,و مباح ياحلال 6 اموري را از انسانها خواسته است/ هر<br />
1. community system<br />
2. obligatory<br />
3. recommended<br />
4. forbidden<br />
5. abominable<br />
6. premissible
162 قلب اسلام<br />
كدام اين مقولات را تفاوتهايي ظريف و تقسيمات فرعيتري است كه در اينجا<br />
مجال پرداختن به آنها نيست و تنها بÇه آوردن نÇمونهاي بسÇنده مÇيكنيم/ عÇمل<br />
واجب يا فرض ميتواند عيني 1 يا كفايي 2 باشد/ نمازهاي يوميه, واجب عينياند;<br />
يعني بر تك تك مسلمانان است كه آنها را به جاي آورند در حالي كÇه سÇاختن<br />
يتيمخانهو بيمارستان واجب كفايي است; به اين معنا كه بر امت در مقام كلو نهبر<br />
فردي خاص, واجب است/<br />
كه در صفحات بعد به آنها باز ميگرديم, و تÇوجه كÇامل بÇه<br />
سلامت فردي تا سرحد امكان از جملة واجÇبات است/ هÇمچنين خÇانوادهداري,<br />
اطعام گÇرسنگان, و پÇرداخت نÇفقه 3 بÇه هÇمسر, ذيÇل مÇقولة واجبقÇرار دارد/<br />
مندوبات, اعمالي هستند كه واجب نيستند بلكه مÇرضي پÇروردگار و مسÇتوجب<br />
پاداش اÔ خروياند; آنها اعمال شرافتمندانهاي هسÇتند كÇهثÇواب الهÇي را در پÇي<br />
دارند; از جملة آنها ميتوان كارهايي خيرخواهانه و غيراجÇباري چÇون سÇاختن<br />
مدرسه يا مسجد, بجاي آوردن نوافل , 4 و الگوقرار دادن پيامبر در امور شخصي را<br />
نام برد كه شريعت به آنها سفارش كرده است نه اينكه واجب دانسته باشد/<br />
مقولة حرام شامل هÇمة اعÇمالي است كÇه ارتكÇابشان, مسÇتوجب عÇذاب و<br />
تركشان, مستوجب پاداش باشد/ به ديگر سخن, همة احكام 5 در ده<br />
فرمان 6 چونقتل, زنا, دزدي و نيز اعمال ديگري از جمله خوردن گوشت خوك,<br />
نوشيدنخون,شÔ رب خمر, رباخواري,قماربازي, ازدواج همزمان با دو خواهر,<br />
1. the individual<br />
2. the collectivity<br />
3. the dowry<br />
4. extra prayers<br />
5. "Thou shalt not"<br />
6. the Ten Commandments
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 163<br />
نگاه به شرمگاه ديگران (مگر همسر فرد) در حوزة شمول اين مقولهاند/ اعمال<br />
حرام, گسترة وسيعي از موضوعات اخلاقي گÇرفته تÇا نÇوع خÇوردنيها را در بÇر<br />
ميگيرد/<br />
مكروهات, كارهايي را گويند كه تركشان نسبت به انجامشان, اولي× استو<br />
نقطة مقابل مندوبات هستند/ در شريعت, براي مÇرتكب مكÇروهات, مÇجازاتÇي<br />
نيامده است ولي هركه از آنها بپرهيزد او را نزد خداوند پاداشي خواهد بود; مثÂ<br />
طلاقكهمجازاستوليا كره مكروهات نزد خداست / 1 استفاده از زيÇور آلات<br />
طلا و نقره براي مردان نيز در اين مقوله واقÇع است/ مكÇروهاتي نÇيز در حÇوزة<br />
اقتصادي هست چون پيشنهاد خريد چيزي كه شخص ديگري نيز ازقبل مشتري<br />
آن بوده باشد/<br />
سرانجام, مباح همة اعمالي را گويند كه آدمي در فعل و ترك آنها آزاد است<br />
و بارزترين نمونة آن را ميتوان در مصرف غذاهايي ديد كهقرآن و سنت بÇراي<br />
مسلمانان مباح دانسته است/ وانگهي, ارتكاب فعلي گناه نيز در شرايط اضطراري,<br />
ميتواند مباحقلمداد گردد; مثÂ خوردن لاشÇة مÇردار بÇراي كسÇي كÇه از شÇد ت<br />
گرسنگي رو به مرگ است و هيچ چيز ديگري براي سد جوع نيابد/ به طور كلي,<br />
هر عملي كه در چهار مقولة پيش, سخني از آن نÇرفته است, مشÇروط بÇر آنكÇه<br />
مضار ي در پي نداشته باشد, مباح به شمار ميرود/<br />
از آنجا كه امروزه مسلمانان بسياري مقيم غرب هستند واژة حلال عمÂ به<br />
فرهنگ واژگان هر روزة انگليسي راه يافته است/ اين امر روشنگري بيشتري را<br />
دربارة چگونگي ارتباط مقولة حلال, با احكام مربوط به خÇوردنيها 2 مÇيطلبد,<br />
2. dietary regulations<br />
1/
164 قلب اسلام<br />
هرچند, گسترة اين مقوله بسي پردامنهتر از اين موضوعات است/<br />
اسلام نيز چون آيين يÇهود و هÇندو و بÇرخÇلاف مسÇيحيت, داراي احكÇام<br />
مربوط به خوردنيها است كه اين احكام ريشهاي ديني دارند و وسÇيلهاي بÇراي<br />
تقدسبخشي به زندگي روزانه به شمار ميروند/ با آنكه اين احكام در اسلام, بÇه<br />
پيچيدگي آنها در آيين هندو و يهود نيست, در اين باره مشتركاتي ميان اسلام و<br />
يهوديت به چشم ميخورد/ مسلمانان مانند يهوديان, از خوردن گوشت خوك و<br />
ديگر فراوردههاي مربوط به اين حيوان ميپرهيزند و بÇاز هÇمچون آنÇان, تÇنها<br />
گوشت بعضي حيوانات از جمله گاو, گوسفند, طÇيور, و مÇانند ايÇنها را مÇصرف<br />
ميكنند, آن هم مشروط به آنكه با رعايت تشريفات ديني و به نام خداوند, ذبح<br />
شده باشند/ مسيحيان بر آنند كه پس ازقرباني شدن حضرت مسيح, ديگÇر ذبÇح<br />
ديني حيواناتي كه گوشتشان را مصرف ميكنيم, ضرورتي ندارد/ آنچه را يهوديان<br />
گوشت پا ك 1 مينامند شباهت بسياري به گوشت حلال در اسلام دارد/ مسلمانان<br />
نيز از مصرف هر گونه مشروبات الكلي ميپرهيزند; نه به اين دليل كه آنÇها نÇيز<br />
مانند گوشت خوك ) كه رويكرد يهوديان و مسلمانان به اين حÇيوان, از ديÇدگاه<br />
طهارت ديني براي انسانها است و با توجه به خورا كي است كه آن حيوان مصرف<br />
ميكند) فينفسه برآشوبندهاند, بلكه بنا به گفتةقرآن, از اينروست كه مضرات آن<br />
نسبت به فوايدش بيشتر است/ قرآن از شراب نابي سخن ميگويد كه صالحان در<br />
بÇÇهشت مÇÇينوشند, و در شÇعر صÇوفيان نÇيز شÇراب, چÇون نÇمادي از مÇعرفت<br />
تحققيافتهاي نسبت به خدا, همراه با عشق به او, جايگاهي عظيم دارد/<br />
چندي از غربيان چنين وانمودهاند كه تقسيمبندي پنجگانة اعمال در شريعت<br />
اسلام, سرزندگي را از حيات ديني ميگيرد و آن را به سطح عملي مكانيكي خالي<br />
1. kosher meat
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 165<br />
از لطف, فرو ميكاهد/ چنين سخني دربارة اسلام يا هر دين ديگري چون آيÇين<br />
هندو يا يهود كه ديدگاه مشابهي دربارة شرع مقدس دارند به هÇيچ روي, درست<br />
نيست/ اين مقولات شريعتي چون علاÄم راهنما در مسير زندگي هستند; مسيري<br />
كه هر مردو زني نا گزير آن را ميپيمايدو در هر گام آن,ميان خواهشهاي خيرو<br />
شر نفس, يا به تعبير سيمون ويل , 1 كشش [نفساني] و لطف, تنشي در كار است/<br />
هيچ شريعت مقدسي, شور و نشاط وجود آدمي و مسÃÇوليت خÇطيرش درقÇبال<br />
برخورداري از اختيار را نه تنها ناديده نگرفته است بلكه در هر ديني, متناسب با<br />
اصول و هنجارهاي حا كم بر فضاي آن, براي آنها زمينهسازي شده است و مورد<br />
توجه بودهاند/ اما با اين همه, شور و هيجان دروني نفس نيز در ميان پيروان همة<br />
اديان از يهوديان, زرتشتيان, مسيحيان, مسلمانان, هÇندوان, بÇوداÇÄيان, پÇيروان<br />
آيين تاÄوو كنفوسيوس گرفته تا پيروان اديان ابتدايي, وجود دارد/ شريعت اسلام<br />
نه اين شور و هيجان را نابود مÇيسازد و نÇه مسÃÇوليتي را كÇه آدمÇي در پÇيشگاه<br />
پروردگار و در برابر وجدان خويش دارد از دوش او بر ميدارد; بلكه براي حيات<br />
ديني فرد و امت, چهارچوبي فراهم ميآورد و حيات روزانه را نيز حال و هواي<br />
مقد سي ميبخشد/<br />
مفهوم شريعت: عبادات 2 و معاملات 3<br />
به لحاظ سنتي, شريعت به دو بÇخش عبادات و معاملات تÇقسيم مÇيگردد/<br />
بخش نخست, يعني عبادات را ميتوانقلب شريعت دانست تا آنجا كه در دوران<br />
جديد كه بسياري از دولتÇهاي اسÇلاميقÇوانÇين اروپÇايي را جÇايگزين شÇريعت<br />
1. Simone Weil<br />
2. acts of worship<br />
3. transactions
166 قلب اسلام<br />
كردهاند, بخش مربوط به عبادات همچنان در عمل اجرا ميگردد و شالودة اسلام,<br />
يا به گفتة خود مسلمانان "اركان دين" را تشكيل ميدهد/ اركان دين (از اقرار بÇه<br />
شهادتين كه بگذريم) نماز, روزه, زكات, و حج را شÇامل مÇيشود/ و امÇا دربÇارة<br />
جهاد, به معناي " كوشش در راه خدا", كه در بخشهاي ديگر كتاب, مفصÂ به آن<br />
ميپردازيم, بايد گفت كه آن, لازمة انجام هر عمل مرضي خداوند ÇÇ از جمله تمام<br />
اركان ÇÇ به شمار ميرود/<br />
عبادات<br />
نمازهاييوميه: مهمترين و محوريترين شعاÄر اسÇلامي, نÇمازهاي يÇوميه<br />
(صلا¸) است كه نحوة بجاي آوردن آن را خداوند, بر پيامبر وحي كرد و او نيز به<br />
مسلمانان تعليم داد/ نماز, بر جملگي مسلمانان (مگر زناني كه در دورانقاعدگي به<br />
سر ميبرند), از شروع سن تكليف تا فرا رسيدن مرگ, واجب است/ مسÇلمانان,<br />
بايد روزي پنج بار, طهارتي ديني (وضو) را كه طهارتي مشابه با مراسم اعتراف<br />
نزد كاتوليكها است بجاي آورند و سپس به نماز بايستند كه زمان آن را اوقات<br />
شبانه روز و نه هيچ ابزار مكانيكي يا الكترونيكي, تعيين ميكند/<br />
وضو عبارت از شستشوي شرعي دستها, صورت, ساق دستها, پÇاها, و<br />
فرق سر با آب پا ك و با رعايت آدابي خاص است/ البته وضو, افزون بر طهارت<br />
عورت است كه پس از هر بارقضاي حاجت, صورت مÇيگيرد/ طÇهارتي كÇامل<br />
(غسل) ÇÇ شامل شستشوي همة بدن ÇÇ نيز هست كÇه انÇجامش پس از حÇالات و<br />
اعمال خاصي چون مجامعت واجب ميشود/ از اينروست كه از سدة هفتم ميلادي<br />
به بعد, هر شهر كوچك و بزرگ اسلامي, معموÁ گرمابههاي عمومي داشÇته كÇه<br />
چندي از آنها بر جاي مانده است و از جملة آثار هنري برجسته به شمار ميرود/
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 167<br />
پيش از دوران جديد, تا چÇندين سÇده, تÇنها شÇهرهاي اروپÇايي داراي گÇرمابه,<br />
شهرهاي كوچكي بودند كه ادارة آنها در گذشته به دست مسلمانان بوده يا هنوز<br />
هم بود/ طهارت شرعي كه جنبة بسيار مهمي از زنÇدگي مسÇلمانان است, ارتÇباط<br />
تنگاتنگي نيز با اهميت نظافت دارد/ آياتقرآنÇي و احÇاديث نÇبوي در اسÇلام<br />
هستكهدرستماننداينمثلغربياستكهنظافتازامورالهياست / 1<br />
مسلمانان پس از وضو سÇاختن, لبÇاسي را كÇه بÇه لحÇاظ ديÇني پÇا ك بÇاشد<br />
ميپوشند, بر زميني پا ك ميايستند, رو به سوي مكه فÇريضة نÇماز را بÇه جÇاي<br />
ميآورند/ همة اين اعمال با تلاوت آياتي ازقرآن و حركات خاص بدني همراه<br />
استكهبÔعد جسماني ÇÇ روحاني انسان را به الگوي مثالي معنويش ميپيوندد/ در<br />
نماز, هر كسي چون كشÇيش خÇود عÇمل مÇيكند و بÇيواسÇطه در پÇيشگاه خÇدا<br />
ميايستد/ اما وقتي دو نفر يا بيشتر حضور دارند, توصيه ميشود كÇه نÇماز را بÇه<br />
جماعت و به پيشنمازي يكي از آنها, به نام امام, بÇرگزار كÇنند/ نÇماز جÇمعه كÇه<br />
اصليترين نماز جماعت است و بÇه صÇورت هÇفتگي بÇرگزار مÇيگردد, شÇامل<br />
مراسمي است كه همواره پيام اجتماعي ÇÇ سياسي, و نيز اخلاقي و معنوي مهمي را<br />
به همراه دارد/<br />
قلب نماز, نخستين سورةقرآن, فاتحه است كه در هر ركعت تكرار ميشود/<br />
اين سوره, كه متن آن در زير ميآيد,قلبقرآنو دربردارندة پيامي دربارة ابعاد<br />
ارتباط نهايي ميان انسانها و خداست:<br />
َّ Iلر ح يâ م<br />
َّ Iلر × حÖم ن<br />
Ö بس م Iالله<br />
َّ ح يâم م ×لك يو Ö م Iلد يâن اء ي َّ ×ا ك نعÖب Ô دÔ و اء ي َّ ×ا ك نس Ö تعيâنÔ اء هÖد نا<br />
َّ حÖم × ن Iلر <br />
الÖح م Ö دÔ لل َّه ر ب Iلع×الميâن Iلر<br />
1/ از معروفترين روايات در اين زمينه مÇيتوان بÇه ايÇن سÇخن مÇعروف پÇيامبر كÇه اشاره كرد/
168 قلب اسلام<br />
ص ×ر اط IلÖم Ô Ö س تقيâم صر × اط Iل َّذيâن Ö أنÖعم ت Ö علي ه Ö م غي Ö ر IلÖم غÖضÔوب Ö علي ه Ö م و لا Iلض َّ ×اليâن<br />
نمازهاي يوميه, همواره و نو به نÇو, [جÇريان] زنÇدگي مسÇلمانان عÇامل بÇه<br />
تكاليفدينيرارقمميزندوسببدرهمشكستنچيرگيزماندنيويبرنفس<br />
ميشود و آدميان را به زمان و مكاني مقدس باز مÇيگردانÇد; زمÇاني مÇخصوص<br />
لقا¾الله و مكاني كه اشاره به مهمترين كانون عالم اسلام, يعني مكه, دارد; هÇمان<br />
جايي كه در آن, محور آسماني به ساحت وجود زميني راه مييابد/ نماز, احÇياي<br />
جان, بازدارندة از بديها, و پناهگاه مÆمنان در كÇوران حÇوادث زنÇدگي دنÇيوي<br />
است/ نÇÇماز را مÇراتب مÇعنوي بسÇياري است, از ظÇاهريترين آنÇها گÇرفته تÇا<br />
باطنيترينشان كه شناخت وتجربهاش جز براي حكيمان و مقد ساني كه از جملة<br />
اوليا¾ الله اند ميسر كسي نميشود/ ساختار نماز به گونهاي است كه همة انسانها در<br />
هر مرتبهاي از فهم و بصيرت كه باشند مÇطابق بÇا هÇمان مÇرتبه, از آن بÇهرهمند<br />
ميشوند و پرورش مييابند/ نمازقاعدهاي الهي است كه از مرتبة فÇردي فÇراتÇر<br />
ميرود و با اين همه, چون بابي براي دسترسي فرد به جمع عمل ميكند/ نيايش در<br />
اسلام بر دو گونه است: نيايشقلب كه خاص اهل طريقت است و دعاي فردي كه<br />
مسلمانان نيز چون مسيحيان, يÇهوديان, و پÇيروان ديگÇر اديÇان, گÇهگاه بÇه آن<br />
ميپردازند/ اما نماز بر جملگي مسلمانان فرض است; زيÇرا آن, ضÇامن انÇطباق<br />
زندگي ما با فطرت خدا گونهاي است كه در مقام موجوداتي كه تجليگاه اسÇما¾ و<br />
صفات خداييم از آن برخورداريم; و نيز از رهگذر نماز است كه ما بيواسطه در<br />
پيشگاه ربوبي ميايستيم تا او را در مÇقام كسÇاني كÇه جÇانشينش بÇر روي زمÇين<br />
هستيم, مخاطبقرار دهيم/<br />
روزه: روزه نيز چون نمازهاي شÇرعي يÇوميه, فÇريضهاي است كÇه بÇر هÇر<br />
مسلمان مكلفي, در طول ماهقمري رمضان, واجب است/ اين فريضه شامل پرهيز
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 169<br />
از خوردن, آشاميدن, استعمال دخانيات, و اعمال جÇنسي (و هÇمچنين افكÇار و<br />
اعمال ناپسند) از سپيده دم تا غروب آفتاب (و براي شيعيان تÇا هÇنگام شÇفق ( 1<br />
است/ اما روزه تنها بر كساني واجب است كه به لحاظ توانايي بدني, از عهدهاش<br />
برآيند; بيماران, مسافران, زناني كه در دورانقاعدگي, بارداري, و شÇيردهي بÇه<br />
سر ميبرند,و سالخوردگان نيز از انجام آن بركنارند ) كه البته دو دستة نخست بايد<br />
بعدها كفارة روزه را بدهند)/ ماه رمضان, ماه نزولقرآن است و مسلمانان در اين<br />
مقدسترين ماههاي اسلامي, در كنار تزكية جسم و روح خويش, وقت بيشتري را<br />
به نيايش,قراÄت قرآن, و احسان اختصاص ميدهند/ در اين ماه, تقريبH در هÇمة<br />
بلاد اسلامي, غذاهاي فراواني را براي فقرا آماده ميكنند و هÇر خÇانواده, هÇزينة<br />
يك وعدة غذايي را كه در روزهاي ماه رمضان نميخورد, به نيازمندان ميدهد/<br />
شخص روزهدار در اين ماه, به معنايي, كفن ميپوشد و دل از علاÄق دنيوي<br />
برميكند/ ماه رمضان, فرصتي است براي غÇلبه بÇر نÇفس و تÇمرين شكÇيبايي و<br />
ايستادگي در برابر سختيها به خاطر خدا و نيز براي آنكÇه بÇه نÇيازمندان بÇيشتر<br />
احسان كنيمو طعم گرسنگي را به خود بچشانيم/ پيامبر روزه را دوست ميداشت و<br />
اين فريضه در اسلام, تا اندازهاي همپاية پرهيز از تمايلات جنسي در مسÇيحيت<br />
است 2 كه براي مسيحيان, آرماني ديني به شمار ميرود; هر چند تنها كساني بÇه<br />
طور كامل بدان پايبندند كه تجرد اختيار ميكنند/ پÇيامبر اسÇلام, افÇزون بÇر مÇاه<br />
رمضان, بسياري روزهاي ديگر را نيز در طول سال روزه ميگرفت و تÇا امÇروز<br />
1/ هنگام اذان مغرب/<br />
2/ دراينجا شايد توجه بهاين سخن متكلم مسيحي در سدة دوم ميلادي, كلمنس اسكÇندرانÇي كÇه<br />
و مقايسة آن با اين دو حديث نبوي كه و بÇيشتر گÇوياي<br />
مطلب باشد/
170 قلب اسلام<br />
بسياري مسلمانان, اين سنت او را همچنان به پاي ميدارند/ اما تنها روزة واجب<br />
كه بيشتر مسلمانان در سراسر عالم اسلام عامل به آنند, روزة ماه رمضان است/<br />
در اينجا بايسته است دربارة تقويمقمري نيز كه زمان روزهو ديگر آيينهاو<br />
شعاÄر اسلامي بر اساس آن تعيين ميشود سخني بگوييم/ همة رويدادهاي شرعي<br />
در اسلام مبتني بر اين تقويم است; هرچند در امور مربوط به كشاورزي و جز آن,<br />
از تقويم خورشيدي استفاده ميكنند/ در حقيقت دقيقترين تقويم خورشيدي كه<br />
از تÇقويمهاي ژوليÇان و گÇريگوري هÇم دقÇيقتر است, تÇقويم جÇلالي است كÇه<br />
رياضيدان و شاعر سÇرشناس, حكÇيم عÇمر خÇيام و ديگÇران در سÇدة دوازدهÇم<br />
ميلادي, آن را ابداع كردند و در ايران و افغانستان, هنوز استفاده ميشود/ در اين<br />
تقويم, سال به دوازده ماه تقسيم ميشود كه شش ماه نخست, سي و يك روز, پنج<br />
ماه بعد, سي روز, و ماه دوازدهم, بيست و نÔه روز است مگر در سال كبيسه 1 كه در<br />
آن, ماه آخر نيز سي روز است/ بنابر اين, نگه داشتن حساب روزهاي هر ماه بÇا<br />
اين تقويم نسبت به تقويم غربي, آسانتر و به لحاظ نجومي نيز دقيقتر است/ امÇا<br />
Ö اسلام,كبس 2 را كه به معناي افزودن چند روزي به سالقمري, براي برابÇرسازي<br />
آن با سال خورشيدي است, آشكارا منع ميكند/ در نتيجه, تقويمقمري اسلامي<br />
در دل تقويم خورشيدي حركت ميكند و هر سي و سÇه سÇال يك دور كÇامل را<br />
ميپيمايد/ با اين حساب, ماه رمضان گاهي در زمستان و گاهي در تابستان, گاهي<br />
در روزهايبلند و گرم و گاهي در روزهاي كوتاهو سرد است/ از آنجايي كه [امت]<br />
اسلام, امتي جهاني است, حكم تحريم كبس, چنانكه در قرآن پÇيش بÇيني شÇده<br />
است, ضامن رعايت انصافو عدالت در شرايط مربوط به روزه, حج,و نماز صبح<br />
1. leap year<br />
2. intercalation
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 171<br />
براي كساني است كه در عرضهاي جغرافيايي متفاوتو در دو نيمكرة زمين به سر<br />
ميبرند/<br />
زكات : 1 واژة زكات از ريشةز@كÖي, به معناي "پا ك گردانيدن" است; زكات,<br />
عÔشر غلا ت يا صدقهاي را گويند كه پرداختش بر اساس شÇريعت اسÇلام واجب<br />
است/ اداي اين فريضه, به منزلة شÇريك كÇردن فÇقرا و نÇيازمندان در بÇخشي از<br />
مواهبي است كه خداوند ارزانيمان داشته است و وسÇيلهاي بÇراي آن<br />
مواهب, به شمار ميآيد/ در جامعة سنتي اسلامي, اين مبلغ به بيت المÇال واريÇز<br />
ميشد و هزينة بسياري از طرحهاي عام المÇنفعه از جÇمله تأسÇيس و نگÇهداري<br />
مدارس, بيمارستانها, يتيمخانهها, و امثال آن با استفاده از مبالغ گرد آمده از محل<br />
همين ماليات ديني تأمين ميگرديد/<br />
كساني كه با آداب و رسوم دين يهود و مسÇيح, آشÇنايي دارنÇد مÇيتوانÇند<br />
شباهتهاي آشكاري را در استفاده از عÔشر غلات, ميان اين سه سÇنت ابÇراهÇيمي<br />
بيابند/ واژة " "tithe برگرفته از واژهاي در انگليسيقديم به معناي "عÔشÇر" 2 است<br />
ولي اين رسم به دين يهود بÇاز مÇيگردد; يÇعني در شÇريعت مÇوسوي 3 بÇود كÇه<br />
پرداختعÔشر غلات براي حمايت از لاويان 4 و خدمات نيايشگاهها وضع گرديد/<br />
درسفراعداد ازعهدعتيق ميخوانيم: / 5 بÇعدها ايÇن رسÇم را كÇليساي<br />
كاتوليك رومي نيز دنبال كرد و درآمÇد حÇاصل از آن بÇراي حÇمايت از طÇبقة<br />
1. almsgiving<br />
2. tenth<br />
3. Mosaic laws<br />
4. the Levites<br />
5. the book of Numbers(18:21)
172 قلب اسلام<br />
روحانيون, كليساها, و فقرا خرج ميشد/ از سدة ششم ميلادي به بعد, اين رسم در<br />
قوانين كليسا مورد تأييدقرار گرفت و درقوانين سكولار نÇيز كÇه از آغÇاز سÇدة<br />
هشت ميلادي وضع شد همچنان پا بر جا ماند/ بيشتر هزينههاي مربوط به ساخت<br />
كليساهاي جامع زيبايي كه در سدههاي ميانه ميبينيم از همين محل تأمين ميشد/<br />
مارتين لوتر 1 پرداختعÔشر را مورد تأييدقرار داد اما انقلاب فرانسÇه آن را لغÇو<br />
كرد و در آمريكا نيز جز توسط مورمونها 2 هيچگاه بÇه اجÇرا در نÇيامد/ بÇه ايÇن<br />
ترتيب, با نگاهي كلي به مسيحيت غربي ميتوان دريافت كه عÔشر و زكات مانند<br />
يكديگرند, هرچند مقدار آن در سه سنت يهود, مسيح, و اسÇلام مÇتفاوت بÇوده<br />
است/<br />
شيعيان, افزون بر زكات, ماليات ديني واجب ديگري نيز به نامخمس (در<br />
لغت به معناي يك پنجم) دارند/ وانگهي خيرات بسيار ديگري نيز از جملهصدقه<br />
وفطريهدر ميان مسلمانان مرسوم است/ اما نبايد آنها را با زكات كه امري واجب و<br />
ازجملةاسلاماست,اشتباهكرد/<br />
شريعت, به طور كلي, مشوق ايثار در راه خدا است و مسلمانان با اين حكÇم<br />
اناجيل, كامÂ موافقند كه / در واقÇع هÇزينة<br />
بخش گستردهاي از حيات سياسي و اقتصادي جامعة اسلامي, هنوز هم از رهگذر<br />
انواع اعانههاي ديني تأمين ميگردد/ نهادوقف 3 كه در شريعت اسÇلام شÇرايÇط<br />
مربوط به آن آمده است, در تاريخ اسلام بزرگترين نقش را در پيدايش امكانات<br />
1. Martin Luther<br />
2. Mormons<br />
(پيروان فرقهاي ديني به نام Mormonism هستند كه در دهة 1830 بهدست شخصي بهنام جوزف<br />
اسميت بنيانگذاري شد/)<br />
3. religious endowment
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 173<br />
عمومي, بويژه مدارس و بيمارستانها داشته است/ امروزه در بيشتر بلاد اسلامي,<br />
توليت اين نهاد بر عهدة دولتهاست, اما پيدايش و استمرار وقف, به لحاظ سنتي,<br />
همانند امروز آمريكا, بر دوش بخش خصوصي است با اين تÇفاوت كÇه آن, در<br />
عالم اسلام همواره رنگ و بوي ديني داشته است/<br />
زيارت: امروزه بيشتر جهانيان به بركت دسترسيشان به راديو و تلويزيون,<br />
دربارة زيارت مسلمانان, يعني حج چيزي شنيده و به احتمال زياد, تصاويري از<br />
آن را كه شايد بزرگترين همايش ديÇني سÇالانه در دنÇياست, ديÇدهانÇد/ حÇج كÇه<br />
انجامش بر هر زن و مرد مسلماني, به شرط استطاعت مالي و جسمي, دست كÇم<br />
يكبار در طول عمر واجب است, مستلزم زيارت مكه در روزهاي خاصي از ماه<br />
قمري ذوالحج ¹ است/ اين فريضه دنبالة همان اعمالي است كه حضرت ابÇراهÇيم<br />
پس از بازسازي كعبه (بناي مكÇعبي شكÇلي در مÇركز مكÇه كÇه مسÇلمانان آن را<br />
قديميترين عبادتگاهي ميدانند كه اولبار حضرت آدمبنا نهاد) بجاي آوردو به<br />
پيروي از الگوي اراÄه شده توسط پيامبر انجام ميگيرد/ حÇج بÇه مÇعنايي, آيÇيني<br />
ابراهيمي در چهارچوب واپسين تجلي توحيد, يعني اسلام است كه تÇوحيد نÇاب<br />
ابراهيمي را زنده گردانيد و دوباره برقرار ساخت/<br />
زاÄر, چه مرد چه زن, پيش از ورود به حريم مكه, كه جÇز مسÇلمانان كسÇي<br />
اجازة ورود به آن را ندارد, بايد لباس احرام بپوشد; لباسي كه اغلب مسلمانان پس<br />
از حج, آن را براي كفن خويش نگه ميدارند/ مÔحرم شدن به معناي پشت كردن به<br />
دنياست/ مسلمانان در طول مراسم حج, بÇايد از امÇور جÇنسي خÇودداري كÇنند و<br />
خويشتن را يكسره به خداي كعبه بسپارند/ اينجاست كه هÇمة تÇمايزات از مÇيان<br />
برميخيزد و شاه و گدا يك لباس ميپوشند/ از جمله اعمال مربوط بÇه مÇناسك<br />
پيچيدة حج, طواف كعبه در جهت خلاف عقربههاي ساعت است با علم به اينكه
174 قلب اسلام<br />
فرد در حال طواف بر خلاف آهنگ زمان حركت ميكند و هر زنگاري را از جان<br />
خويش ميزدايد/ زاÄر مكه از رهگذر اين مناسك, كه شاملقرباني كردن حيواني<br />
به نشاني قرباني كردن نفس اماره 1 در پيشگاه خداست, به آن مقام ازلي يا همان<br />
مقام عدن 2 كه مقام خلقت انسانهاست باز ميگردد و در صورتي كه اين فريضه با<br />
خلوص و سرسپردگي كامل انجام پذيرد, خداوند از گناهان انسان درميگذرد/ از<br />
اينروست كه بسياري از سالخوردگان, فريضة حج را به اين اميد انجام ميدهند كه<br />
در حين انجام مناسك, دار فاني را در حالي وداع گويند كه همة گناهانشان ريخته<br />
باشد/ در گوشة كعبه, حجرالاسودقرار دارد كه نماد ميثاق ميان انسانها و خداست/<br />
همة زاÄران با بوسيدن حجرالاسود و دست كشيدن بر آن, ميكوشند مشخص H, آن<br />
عهد ازلي را كه برايقبول مقام انسانيت يÇعنيقÇبول ربÇوبيت خÇدا و تسÇليم در<br />
برابرش, با او بستهاند به ياد بياورند/<br />
حج وسيلهاي براي تطهير فرد و نÇيز بÇراي تكÇامل جÇامعه است كÇه در آن<br />
مسلماناني از همه جاي عالم به چشم ميخورند/ امروزه, افزون بر دو ميليون نفر<br />
زاÄر از چهارگوشة عالم شامل عرب, فارس, تÇرك, سÇياه آفÇريقايي, مÇالزيايي,<br />
چيني, هندوپا كستاني, آلماني, آمريكايي, سياهپوستو سفيدپوست, چشم سياه<br />
و چشم آبي در مراسم حج شركت ميجويند/ در هيچ جاي ديگري از جهان, بÇه<br />
روشني موسم حج در مكه, اختلافاتقومي و نژادي امت اسÇلامي در تسÇليم در<br />
برابر خداي يگانه رنگ نميبازد/ در كنار مراسم حج, تبادل آرا¾ و كالاها نيز ميان<br />
مسلمانان مناطق مختلف عالم رخ ميدهد تا جايي كه انديشمندان غÇربي, حÇج را<br />
نخستين همايش علمي و نيز نخستين نمايشگاه اقتصادي بين المللي ناميدهاند/ اما<br />
1. Passionate soul<br />
2. the Edenic state
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 175<br />
مهمتر از هر چيز ديگري, زاÄران, از رهگذر حج, تطهير ميشوند و در بازگشت<br />
به وطن, بركتي را از آن اÔم × القÔري با خود بÇه دوردستتÇرين نÇقاط جÇهان اسÇلام<br />
ميبرند/<br />
با افزايش سريع جمعيت جهان, معضل اسكان همة زاÄراني كه خواهان انجام<br />
مراسم حج هستند, شكل بحراني به خود گرفته است/ ا گر چه امروزه شمار زاÄران<br />
از مرز دو ميليون نفر گذشته است, اين هنوز درصد اندكي از جمعيت يك ميليارد<br />
و دويست ميليوني مسلمانان است كه البته همة آنها هم شرايط لازم براي انجام اين<br />
فريضه را ندارند/ شمار كساني كه سالانه بر طبق شريعت اسلام واجد شرايط بجاي<br />
آوردن حج هستند بسي بيشتر از كساني است كه اجازة تشرف مييابند/ بنابراين<br />
بيشتر دولتهاي اسلامي و نيز عربستان سعودي, براي پذيرش زاÄران بيشتري در<br />
هر سال, فشار بسيار زيادي را متحمل مÇيشوند و ايÇن در حÇالي است كÇه خÇو د<br />
فراهمسازي امكانات براي چنين هÇمايش بÇزرگي و نÇيز مÇحدوديتهاي مكÇاني,<br />
افزايش بيشتر شمار زاÄران را ناممكن ميسازد/ با توجه به ايÇن تÇنگناهاست كÇه<br />
بسياري از مسلمانان زيارت مكه را در غير موسم حج بÇه جÇاي مÇيآورند تÇا از<br />
بركت ديدار خانة خدا بهرهمند گردند, حتي ا گر اين امر در طول ايام خاصي نباشد<br />
كه شريعت اسلام براي حج معين كرده است/ اما حج تنها شكل زيارت در اسلام<br />
نيست بلكه تنها زيارتي است كه در شريعت اسلام, به شرط احراز شرايطي خاص,<br />
واجب ميشود/ در آمريكاي امروزي, زيارت چنين نقش محورياي در حيات<br />
ديني پروتستانها ندارد, هر چند هنوز هم كساني هستند كه بÇه زيÇارت اورشÇليم<br />
ميروند/ اما در ميان كاتوليكها چÇه در آمÇريكا و چÇه در اروپÇا, هÇنوز عÇدهاي<br />
بهزيارت اورشليم, لوردس 1 ,يارÔ م و در آمريكاي مركزي و جنوبي بÇه زيÇارت<br />
(آرامگاهي معروف در فرانسه) .1 Lourdes
176 قلب اسلام<br />
آرامگاههاي محلي چون آرامگاه با كرة گادالوپ 1 در مكزيكوسيتي ميپردازند/<br />
اما در سدههاي ميانه در غرب زيارت بيشتر معمول بود و اين امر نه فقط شÇامل<br />
زيارت اورشليم ميشد ÇÇ كه از آن چون بهانهاي براي جنگهاي صليبي استفاده<br />
شد ÇÇ بلكه زيارت اما كن محلي چÇون كÇانتربري در انگÇلستان و سÇانتيا گÇو دي<br />
كامپستلا 2 در اسپانيا را نيز در بر ميگرفت/ امروزه اهميت زيارت در اسلام را بايد<br />
با عرف دوران اوليه تاريخ مسيحي و نه با عرف امÇروزي, آن هÇم در آمÇريكا,<br />
سنجيد/<br />
زاÄران خانة خدا, همچنين آرامگاه پيامبر را در مدينه زيارت مÇيكنند و تÇا<br />
پيشازاشغالاورشليمبهدستاسراÄيلبهسال 19ì7, شمار زيÇادي از آنÇان بÇه<br />
زيارت اين سومين شهر مقدس اسلام نÇيز مÇيرفتند/ بسÇياري از زيÇارتگاههاي<br />
محلي و نيزقبور اولاد پيامبر و اولياي بزرگ مكانهاي متبر كي هستند/ همة اين<br />
اما كن در حكم مصاديق فراوان مدينه به شمار ميروند و بركت مدين¹النبي و آثار<br />
مقدس به جا مانده از ايشان در آن جا را در نواحي مÇختلف عÇالم اسÇلام مÇنتشر<br />
ميكنند/ از جملة اين اما كن ميتوان به آرامگاه احمد بامبا 3 در طÇوبي× 4 واقÇع در<br />
آفريقاي غربي; دو مولوي ادريس 5 يكي در نزديكي مكنس 6 و ديگري در فاس;<br />
مسجد درقاهره; آرامگاه سيداحمدبد وي, الگوي معنوي مردم<br />
(بنيانگذار فرقة مريديه در غرب آفريقا)<br />
(از شهرهاي كشور سنگال كه شهر مقد س فرقة مريديه بهشمار ميآيد)<br />
1.the Virgin of Gaudalupe<br />
2. Santiago de Compostela<br />
3. Ahmad Bamba<br />
4. Touba<br />
5. the two Moulay Idri¦ se<br />
(مولويادريس بن عبدالحافظ و مولويادريس بنادريس كهاولي بنيانگذار و دومÇياز بÇزرگان<br />
سلسلة ادريسيان در مرا كش در سدة هيجدهم ميلادي بودهاند/)<br />
6. Maknes
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 177<br />
مصر در طنطا, و 1 زينب درقاهره و دمشق اشاره كرد/ مكانهاي مقدس<br />
بسياري شامل آرامگاه عبدالقادر جيلاني و بارگاه امامان شÇيعه, بÇويژه حÇضرت<br />
علي در نجف و امام حسين در كربلا, در كشور عراققرار دارد/ آرامگاه مولوي در<br />
قونية 2 تركيه; شهرهاي مقدس مشهد وقم در ايران; آرامگÇاه خÇواجÇه عÇبداللÇه<br />
انصاري در هرات و آرامگاه بها¾الدين نقشبند در نزديكي بخارا; وقبور بسياري<br />
از اولياي بزرگ صوفية شبهقارة هÇند چÇونقÇبر داداجÇي گÇنجبخش در لاهÇور,<br />
نظامالدين اوليا در دهÇلي, و مÇعينالديÇن چشÇتي در اجÇمر در زمÇرة بÇزرگترين<br />
تجليگاههاي حيات ديني در اسلام به شمار ميآيند/ هر ساله, صدها هزار نفر به<br />
مناسبت بزرگداشت سالگرد درگذشت اين اوليا براي مناسك ديني در اين مكانها<br />
گرد هم ميآيند و از بركات آن بهرهمند ميگردند/<br />
يادآوري اين نكته مهم است كه اين مكانهاي متبرك مÇحدود بÇه مÇقام يÇا<br />
آرامگاه مردان نيست بلكه زنان را نيز شÇامل مÇيشود/ درقÇاهره پس از مسÇجد<br />
مهمترين مكان مقدس و مركز بÇراي زاÇÄران, مÇقام نÇوة پÇيامبر,<br />
حضرت زينب است كه ايشان مقام ديگري نÇيز در دمشÇق دارد كÇه از بسÇياري<br />
جهات, مركز ديني آن شهر به شمار ميآيد/ مزار سيده نفيسه, عÇالمة بÇزرگ, از<br />
جملة اوليا و فرزند پيامبر, نيز درقاهره از مرا كز مهم ديني است/ مهمترين شهر<br />
زيارتي ايران, پس از مشهد, شهرقم است كه مركز تشÇيع دوازده امÇامي است و<br />
مرقد حضرت معصومه خواهر امام رضا, را در خود جاي داده است/ آرامگاههاي<br />
همسر پيامبر, خديجه, و دخترشان فاطمه در حجاز نيز تا پيش از ويراني به دست<br />
وهابيان, از مرا كز مهم زيارتي بود/ طبيعي است كه آرامگاه ايÇن زنÇان مÇقد س,<br />
1. sacred stations<br />
2. Konya
178 قلب اسلام<br />
زيارتگاه ويژة زنان است اما كم و بيش مردان نيز آنها را زيارت ميكنند/ مردان و<br />
زنان زيادي به زيارت اين گونه مكانها ميروند خواه در آن مكان زن يا مردي از<br />
اوليا آرميده باشد/<br />
وهابيانوديگرمÔصلحين خشكهمقد س 1 با زيارتقبور اوليا سخت مخالف<br />
بودند و تجددگرايان نيز مردم را از آن باز ميداشتند/ مخالفت وهابيان بر اسÇاس<br />
اين عقيده است كه زيارتقÇبور بÇزرگان ديÇن مÇانند بتپÇرستي است و سÇبب<br />
رويگرداني از تعالي خداوند ميشود ولي موضع بازدارندگي تجددگرايان نسبت<br />
به زيارت به منظور دينزدايي از [عرصة] حيات اجتماعي است هر چند مخالفت<br />
آنها هرگز به شدت مخالفت وهابيان نبوده است/ با اين همه, رسم زيارت اما كن<br />
مقدسه, تا امروز در مركز حيات ديني جهان اسلامقرار دارد, تÇا جÇايي كÇه فÇهم<br />
آداب و رسوم دين اسلام, بيتوج ه به جايگاه زيارت كه دامنة آن به ترتيب از ح ج<br />
و زيارت مدينه تا زيارت مكانهاي مقد س محلي موجود در بيشتر بÇلاد اسÇلامي<br />
گسترده است, ميسر نيست/ اما اين گونههاي كوچكتر زيارت, بÇه هÇيچ روي از<br />
مركزيت حج نميكاهد بلكه همگي چون نمونه و بازتابي از آن به شمار ميآيند/<br />
ديدار "خانة خدا" در ذهن تمام مسلماناني كه به حج مشرف ميشوند جÇايگاهي<br />
متعالي دارد و بسياري از آنها حتي در غير موسم حج به زيارت آن ميشتابند كه<br />
بدانعمره ميگويند/ از اينروست كه امروزه با افزايش جمعيت و آسÇانتر شÇدن<br />
مسافرت, هر روز از سال, زاÄران فراواني در مكه حÇضور دارنÇد و در نÇيمههاي<br />
شب در هر موسمي ميتوان هزاران زاÄر را در حال طواف كعبه و نماز در پيشگاه<br />
خانهاي ديد كه حضرت ابراهيم به احترام خداي يگانهاي كه درعهدعتيق, خود را<br />
1. puritan
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 179<br />
1 معرفي ميكند, آن را از نو بنا نهاد/<br />
گذشته از اين شعاÄري كهدرشريعت بدانهاتصريح شده است, بسياري آداب<br />
ديني ديگر هست كه ريشه در سنت پيامبر و تفاسير سنتي بعدي از آن دارد كÇه<br />
آيينهاي مربوط به اطعام فÇقرا, مÇجالس ادعÇيه, روضÇه خÇوانÇي,قÇرباني كÇردن<br />
حيواناتي كه گوشتشان را در ميان نيازمند پخش ميكنند, و بسياري اعمال ديگر از<br />
آن جملهاند/ در جهان سنتي اسلام, تقريبH هر كدام از ضروريات زندگي مÇقدس<br />
شمرده ميشود و شريعت اسلام حتي كسب روزي را از جانب فرد, عملي ديÇني<br />
ميداند/ جÇملگي واجÇبات و مسÇتحبات, بÇه هÇمراه بسÇياري از اعÇمال مÇقدس<br />
گونا گوني كه شيوة زندگي اسلامي را ÇÇ كه در آن اصوÁ فرقي ميان امور مقدسو<br />
نامقدس و آنچه زندگي معمولي يا هر روزهاش ميناميم وجود نÇدارد ÇÇ تشكÇيل<br />
ميدهند در چهارچوب امور مقدس جاي ميگيرند/<br />
معاملات<br />
درست همين ماهيت فرا گير شريعت است كه ارتباط آن را با معاملاتÇÇ كه<br />
شامل امور اجتماعي, مÇحيطي, اقÇتصادي, و سÇياسي از جÇمله حÇقوق شÇخصي,<br />
خانواده, همسايه, و امثال آن است ÇÇ ضرورت بخشيده است/ در فÇصل بÇعد بÇه<br />
تعاليم اجتماعي ميپردازيم, اما در اينجا بايسته است چند كلمهاي دربارة تÇعاليم<br />
شريعتي مربوط به محيط زيست, اقتصاد و سياست بÇياوريم كÇه چÇندي از آنÇها,<br />
بخشهايي از فقه بهشمار ميآيند و بقيه اصولي هسÇتند كÇه نسÇلهاي گÇونا گÇون<br />
مسلمانان بايد در موقعيتهاي خاصي كه حكم صريح شرعي دربارة آنها مÇوجود<br />
نيست, بكار بندند/<br />
1. "I am That I am"
180 قلب اسلام<br />
تعاليممربوط بهمحيطزيست: بحران محيط زيست, پيش از هر چيز, نتيجة<br />
خمودگي دروني و نيز جهانبيني كلي است كه به انسانها نيروي نامحدودي براي<br />
غلبه بر طبيعتي را ميدهد كه از آن تقد س زدايي شÇده است/ چÇنين نگÇرشي بÇه<br />
اشيا¾, طبيعت را به منبعي تنها براي توليد اقتصادي فرو كاسته است/ اما اسلام در<br />
بحث از طبيعت تا جايي كه مربوط به حوزه اجتماع وقانون است, بر آن است كه<br />
مساÄل مربوط به محيط زيست را ميتوان موضوعي حقوقي دانست كه پÇيش از<br />
اين, در منابع و مصاديق فقه اسلامي, به طور اصولي, مورد بÇحثقÇرار گÇرفت/<br />
درحالي كه در حقÇوق غÇربي چÇنين مÇينÔمايÇد كÇه مÇيكوشنÇد تÇا كÇوتاهيهاي<br />
صورت گرفته در خصوص مشكلات برخاسته از بحران محيط زيست را /<br />
جهان بيني سنتي اسلامي با پارادايم جديد حا كم بر روابÇط مÇيان انسÇانها و<br />
طبيعت, كامÂ مخالف بود; پارادايمي كه آسيب بيسابقهاي را بÇه مÇحيط طÇبيعي<br />
ميرساند, نابودي بسياري از گونههاي طÇبيعي را در پÇي دارد, و ايÇنك, آيÇندة<br />
حيات بشر را بر كرة زمين تهديد ميكند/ اسلام, زنان و مردان را جانشينان خدا بر<br />
روي زمين ميداند/ بنابراين, همان گونه كه خداوند بر خلق خويش غلبه دارد اما<br />
در عين حال, نگهدارندهو نگهبان آن است, انسانها نيزبايدقدرت غلبه بر طبيعت<br />
را با مسÃوليت درقبال حفظ و بقاي آن همراه سازند/ قرآن, سرشار از اشاراتي به<br />
طبيعت است و به پديدههاي طبيعي به منزلة آيات الهي و بنابراين مقدس, اشاره<br />
ميكند/ در جامعة سنتي اسلامي, انسانها در هماهنگي چشمگيري با محيط طبيعي<br />
خود زندگي ميكنند, چنانكه اين امر در طراحي شهرهاي سنتي اسلامي و نيز در<br />
زندگي روستايي هويداست; روستاهاي اسلامي مانند ديگر جاهاي دنيا در دوران<br />
پيشامدرن, هنوز هم بر پاية هماهنگي چشمگيري با آهÇنگ طÇبيعت است و از
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 181<br />
آنچه امروزه "بازيافت" مينامند به طور كامل برخوردار است/<br />
شريعت اسلام, تعاليم حقوقي و اخلاقي گستردهاي را بر پايةقرآن و حديث<br />
دربارة محيط طبيعي دارد كه از جملة آنها ميتوان به رفتار مهربانانه با حيوانات,<br />
محافظت از درختان و نبريدن آنها مگر در شرايط كامÂ اضطراري , 1 حفظ پوشش<br />
گياهي حتي در جنگ, حفاظت از آبهاي جاري, و بسياري مÇوضوعات از ايÇن<br />
دست, اشاره كرد/ خود پيامبر با حيوانات بسيار مهربان بود و دربارة درختان نيز<br />
ايشان بر اهميت ايجاد آنچه امروزه فضاي سÇبزش مÇينامند پÇاي مÇيفشرد/ در<br />
حديثي از ايشان است كه > كاشتن يك درخت, كار ثوابي است حتي ا گر يك روز<br />
به پايان دنيا مانده باشد> / 2 شريعت اسلام, پارهاي اصÇول كÇلي را دربÇارة مÇحيط<br />
زيست مقرر ميدارد كهميزان (تعادل) ميان همة اجزا¾ خلق خدا, تحريم اسراف,<br />
احترام به همة گونههاي حيات, و احكامي ويژه مانند ايجاد مناطق حفاظت شده<br />
براي حيات وحش از جملة آنهاست/<br />
اما در بسياري مناطق كه در طول سدة گذشته در پي پيدايش فناوري جديد,<br />
افزايش جمعيت, چپاول اقتصادي, و مانند اينها دچار بحرانهاي محيطي شدهاند,<br />
قوانين خاص شريعتي در اين زمينه موجود نيست/ مدتي بود كه جهان اسلام نيز<br />
مانند بقية جهان غير غربي, بحران محيطي را ناديده ميانگاشت و آن را مÇعضلي<br />
خاص كشورهاي بسيار پيشرفتة صنعتي ميدانست/ اما با افزايش ابعاد اين بحران<br />
در طول دو دهة واپسين سدة بيست, وضعيت دگرگون شد/ امروزه شÇاخة كÇامÂ<br />
1/ /<br />
2/ با وجود جستجوي فراوان در منابعاصلاين حديث را نيافتيم ولي دو حديث نÇزديك بÇهايÇن<br />
مضمون را در زير ميآوريم:<br />
<br />
182 قلب اسلام<br />
جديدي از شريعت بÇر پÇاية مÇنابع سÇنتي آن در حÇال شكÇلگيري است كÇه بÇه<br />
مشكلات سرنوشت ساز ناشي از بحران محيط زيست ميپردازد; مشكÇلاتي كÇه<br />
چون هر جاي ديگري, دامنگير جهان اسلام است/ فقها از نيجريه گرفته تا مالزي<br />
سرگرم اين موضوعات هستند و امروزه اين شاخه از شريعت از دشÇوارتÇرين و<br />
پوياترين جنبههاي آن به شمار ميآيد/<br />
تعاليماقتصادي: تا پيش از دوران جديد, چيزي به نام علم اقتصاد در زمÇرة<br />
علوم اسلامي نبود همانگونه كه در تÇقسيمات آمÇوزشي اروپÇاي پÇيش از دورة<br />
نوزايي نيز, بخشي به اين نام وجود نداشت/ هر دو تمدن اسÇلامي و اروپÇايي بÇا<br />
ريشة لاتيني واژة جديد economics يعني ) economicous كه خود ريشة يوناني<br />
دارد) آشÇنا بÇودند ولي آن را در هÇمان مÇعناي اوليÇهاش, يÇعني "تÇدبير مÇنزل"<br />
ميفهميدند/ معادل امروزي economics در عربي يعني واژة الاقتصاد, در عربي<br />
قديم در واقع به معناي كامÂ متفاوت يا بÇود و بÇخشي از<br />
عنوان يكي از معروفترين آثار غزالي در كلام اسلامي است / 1 البته نميتوان گفت<br />
كه در اسلام هيچ علم اقتصادي وجود نداشت, اما حوزه يا فعاليت شناخته شده و<br />
مستقلي به اين نام كه امروزه ميفهميم در جامعه اسلامي نبود/ اقتصاد همواره بÇا<br />
اخلاق همراه بود و چون بÇخش جÇدايÇي نÇاپذيري از زنÇدگي انسÇانها بÇه شÇمار<br />
ميرفت; زندگياي كه همه شÆون آن بايد تحت حا كميت اصول اخلاقي ميبود/<br />
از اينروست كه نفس پذيرش اقتصاد همچون حوزهاي مستقل در حكم فروپاشي<br />
ديدگاه اسلام نسبت به زندگي است تا چه رسد بÇه ايÇن كÇه اقÇتصاد را بÇر اسÇاس<br />
پارادايمهاي رايج در دنياي مدرن, عامل حا كم بر زندگي تلقي كنيم/<br />
ا گر قرار باشد تعريف جديد اقتصاد را بپذيريم, در اين صورت ميتوان گفت<br />
1/ كتاب الاقتصاد في الاعتقاد منظوراست/
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 183<br />
كهقرآن, آيات بسياري در اشاره به زنÇدگي اقÇتصادي از جÇمله مسÇاÄل وراثت,<br />
ماليات ديني, مخالفت با انباشت ثروت و امثال آن دارد/ همچنينقرآنو حديث<br />
شامل تعاليم اخلاقي فراواني است كه تأثير مستقيمي بر زندگي اقتصادي ميگذارد<br />
و در درون شريعت جاي دارد; مخالفت با حرص و طمع, اهميت صداقت در همة<br />
معاملات اقÇتصادي, مÇصونيت مÇالكيت خÇصوصي و ايÇن گÇونه امÇور از جÇملة<br />
آنهاست/ در خصوص مالكيت, اصوÁ ولي او بÇه<br />
انسانها حق مالكيت را عطا كرده است; هر چÇند ايÇن حÇق را وقÇتي پÇاي امÇوال<br />
عمومي چون كوهها, جنگلها و رودخانهها در ميان باشد, حدودي است/<br />
شريعت به صراحت اعلام ميدارد كه اخلاق كاري براي زندگي اقتصادي از<br />
اهميت محوري برخوردار است/ در قرآن ميخوانيم كه / 1 اين آيه, آشكارا اخلاق كاري را به حيات ديني انسانها پÇيوند مÇيزند/<br />
عقود ممكن است ميان انسانها با خدا, انسÇانها بÇا نÇفس خÇويش, يÇا انسÇانها بÇا<br />
همديگر به صورت فردي يا جمعي باشد/ نوع اخير عقود, مÇحور اصÇلي اخÇلاق<br />
كاري اسلامي است اما در عين حال نميتوان آن را از دو نوع نخست جدا دانست/<br />
شريعت, بر پاية اين آيه و ديگÇر آيÇات, تÇعليم مÇيدهد كÇه در تÇمام مÇعاملات<br />
اقتصادي بايد طرفين, شرايطي را كه معامله بر پاية آنها واقع ميشود كامÂ رعايت<br />
كنند/ كارفرما و كارگر, و نÇيز خÇريدار و فÇروشنده هÇر دو مسÃÇول پÇايبندي بÇه<br />
تعهداتشان هستندو نحوة رفتار آنها در هر معامله, بر نفس آنها و نيز بر رابطه شان<br />
با خداوند تأثير ميگذارد/<br />
شريعت دربارة ارتباط كارفرما و كارگر, بر اهميت رابÇطة شÇخصي انگشت<br />
ميگذارد و كارفرما را كه در جايگاهقدرت نسÇبت بÇه كÇارگر است بÇه رعÇايت<br />
1/ (ë.1) /
184 قلب اسلام<br />
انصاف و مهرباني با او اندرز ميدهد/ در حديث ميخوانيم كه دستمزد كÇارگر را<br />
بايد پيش از آنكه عرق پيشانيش خشك شود, پرداخت/ اين رابطة شخصي هنوز<br />
هم در تمدن اسلامي مورد تأ كيد فراوان است تا جايي كه بيشتر مسلمانان حتي در<br />
روابط اقتصادي غير شخصي امروزي نيز همچنان برقرارداد شخصي, بيش از هر<br />
چيز ديگري تأ كيد و اعتماد دارند/ در توليد كالا نيز چنانكه در اصناف ميبينيمبر<br />
اين رابطة شخصي دو سويه بسيار تأ كيد ميشود/ در فصل بعد به اين موضوع باز<br />
ميگرديم/<br />
وانگهي, شريعت با اعمال اقتصادي خاصي كه بعضي حرام و بÇعضي ديگÇر<br />
مكروهند, مخالف است/ ربا 1 درقرآن و بر اساس شÇريعت اسÇلام, حÇرام است;<br />
همان گونه كه در امپراطوري روم, در اروپاي سدههاي ميانه, و حتي تÇا پÇيش از<br />
هنري هشتم 2 در انگلستان نيز اينگونه بود/ ثروتاندوزي نيز كهقرآن با واژگان<br />
اندوختن طلا و نقره به آن اشاره ميكند, حرام است/ همين حكم دربارة هر گونه<br />
سر و كار با چيزهاي حرام, مانند توليد يا فروش مشروبات الكلي هم صادق است/<br />
اين گونه اعمال هم غيرقانوني است و هم گناه به شمار مÇيرود/ روي هÇم رفÇته,<br />
اسلام, جامعهاي را تصوير ميكند كه در آن, زندگي اقتصادي بر پاية گردش كالا و<br />
سرمايه در بخشهاي مختلف جامعه, مانند خون كه در بدن آدمي گردش مÇيكند,<br />
صورتي انداموار دارد/<br />
در مقايسه با غرب مسيحي كه تا دورة نوزايي, فعاليتهاي بازرگاني را به چشم<br />
حÇقارت مÇينگريستند, در جÇهان اسÇلام, از هÇمان ابÇتدا, تÇجارت و مÇعاملات<br />
اقتصادي, از جهت ديني, جايگاه مثبتي داشت/ خود پيامبر و همچنين همسرش<br />
1. usury<br />
2. Henry VIII
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 185<br />
خديجه, نخست تاجر بودند و در سراسر تاريخ اسلام, تج ار و نيز بازاريان از جملة<br />
باتقواترين شهروندان و هÇم شأن كشÇاورزان در روسÇتاها بÇودند/ جÇامعة سÇنتي<br />
اسلامي در ايجاد تÇلفيقي چشÇمگير از اقÇتصاد و ديÇن در زنÇدگي كÇامياب بÇود/<br />
همچنين يادآوري اين نكته مهم است كه شركت در فعاليتهاي اقتصادي منحصر<br />
به مردان نبود و اين تلفيق, همة جامعه را در بر ميگرفت/ زنان در توليد بسياري<br />
كالاها از محصولات كشاورزي گرفته تاقالي و نيز در مقام تاجر و زميندار فعال<br />
بودند/ شريعت اسلام, حقوق اقتصاديي را براي زنانقاÄل است كه در هيچ جامعة<br />
بزرگي, از جمله جامعة غرب, تا همين امروز, سابقه ندارد/<br />
در چند دهة گذشته, كوشش بسياري براي مطالعة اصول و احكام اقÇتصادي<br />
در شريعت كه ا كنون بسياري آن را اقتصاد اسلامي مينامند, و به كار بسÇتن آن<br />
صورت گرفته است/ در چندين كشور اسÇلامي و غÇرب, بÇانكهاي بÇدون بÇهره,<br />
معروف به بانكهاي اسلامي, تأسيس شده است كه وامهاي بدون بهره در اختيار<br />
ميگذارند/ اما به مساÄل عميقتري ÇÇ كه مولود ايÇن امÇر است كÇه جÇهان اسÇلام<br />
بÇÇهناچار بÇÇايد درگÇير نÇظام اقÇتصادي جÇهاني شÇود كÇه خÇود بÇرپاية اصÇول و<br />
پيشفرضهاي متفاوتي استوار است ÇÇ بهندرت پرداخته شده است/ با هÇمة ايÇن<br />
احوال, اين حوزه, در صحنة عقلي و ديني امروز مسلمانان, جÇزو پÇرنشاطترين<br />
حوزهها است/<br />
تعاليمسياسي:قرآن نÇه يك سÇاختار خÇاص سÇياسي بÇلكه پÇارهاي اصÇول<br />
زيربنايي را براي حكومت عرضه ميدارد كه مهمترين آنهاشوراست چنانكه در<br />
آية
186 قلب اسلام<br />
چند در اينقانون اساسي نيز اشارهاي به شكل خاص ي از حكومت در نبود پيامبر<br />
كه هم پيامبر و هم حا كم جامعه محسوب ميشد, نمييابيم/ اماقرآنو حديث هر<br />
دو بر اين تأ كيد دارند كهقلمرو سياست را نميتوان ازقلمرو دين جدا كرد; بدين<br />
معنا كه نبايد دين را چون > كليسا> در غرب, به انزوا كشاند/ در آمريكا, همواره<br />
سخن از جدايي كليسا و دولت است هر چند كه نفس دين, از زمان تدوينقانون<br />
اساسي آمريكا به بعد, هرگز به طور كامل از عرصة حيات سياسي جدا نبوده است/<br />
در اروپاي پيش از دوران جديد, همواره دوقدرت حكومت پاپ 1 و حكÇومت<br />
امپراطور يا پادشاه حضور داشت كه امپراطور مشروعيت و وجÇاهت خÇود را از<br />
پاپ ميگرفت/ بعدها و بويژه پس از انقلاب فرانسه, دولتها صورت غير ديني به<br />
خود گرفتند ولي در بسياري كشورها, اديان دولتي تا به امروز حفظ شده است و<br />
در انگلستان, پادشاه هنوز هم رياست كليساي انگلستان را بر عهده دارد/<br />
اما هيچ كدام اين الگوها را نميتوان بر جهان اسلام كه در آنجا نÇه كÇليسا و<br />
پاپ هست و نه خلافت سنتياش, شباهتي به نظام پاپي يا نظام امپراطوري مÇقدس<br />
روم دارد, اطلاق كرد/ جمعي برآنند كÇه الگÇوي حكÇومت در اسÇلام, حكÇومت<br />
ديني 2 است, اما اين الگو نيز به معناي دقيق كلمه چنانكه آن را در سÇياق تÇاريخ<br />
غربو حتي در مصر باستان يا ژاپنقديم ميفهميم منطبقبر ديدگاه اسلام نيست/<br />
حكومت ديني به معناي حكومت روحانيت يÇا طÇبقه روحÇاني است كÇه در آن<br />
رÄيس يا رهبر اين طبقه, حكومت را به دست ميگيرد/ اما در اسلام, روحانيت به<br />
معنايي كÇه در مسÇيحيت, آيÇين هÇندو, يÇا آيÇين بÇودا يÇافت مÇيشود, نÇيست;<br />
نزديكترين طبقه در جامعه اسلامي به روحانيون,علما هستند كه به شريعت الهي<br />
1. the papcy<br />
2. thocracy
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 187<br />
آ گاهند و حافظان و مفس ران آن بهشمار ميآيند/ وانگهي, جز در ايÇران پس از<br />
انقلاب 1979, علما هرگز ادارة مستقيم جامعه اسلامي را بÇه دست نگÇرفتهانÇد و<br />
حتي در ايران هم, حضور مجلس انتخابي, حكومت ولايت فقيه 1 را تعديل كرده<br />
است/ به هر روي, مقايسههاي سÇطحي مÇيان ديÇدگاههاي بÇنيادگرايÇان مسÇيحي<br />
دربارة و ديدگاههاي اسلامي دربارة حكومت, كامÂ نÇادرست<br />
است/ ا گر بخواهيم به زبان اصطلاحي سخن بگوييم, آرمان اسلام,قانونسالاري 2<br />
يا همان حكومت شريعت الهي است/ به درستي كه هرقدرتي, از جÇملهقÇدرت<br />
سياسي, سرانجام از آن خداست; چنان كه درقرآن نيز ميخوانيم كÇه Ô
188 قلب اسلام<br />
يا دستكم وانÇمود بÇه آن, در پÇي كسب مشÇروعيت بÇود; تÇا جÇايي كÇه حÇتي<br />
مشروعيت پادشاه نيز پيش از آنكه همچون اروپا بر خون و تÇبار مÇبتني بÇاشد,<br />
ريشه در توانايي برقراري نظمو استقرار شريعت داشت/ البته بسياري حا كمان در<br />
برابر تعاليم شريعت كه آنها را نيز چون هÇر كس ديگÇري شÇامل مÇيشد, گÇردن<br />
نمينهادند/ اما استقرار شريعت و پاسداري از آن همواره آرمان حا كمان اسلامي<br />
بهشمار ميرفته است و در حقيقت و به لحاظ عملي, شريعت چون سپري بوده كه<br />
مردم را در برابر هوسهاي حا كمانقدرتمند و خودكامه محافظت ميكرده است,<br />
هر چند استثناهايي نيز در كار بوده است/<br />
نقش حكومت در نظرية سÇياسي اسÇلام در عÇمل هÇمواره مÇحدود بÇوده و<br />
حوزههاي اصلي چون عدالت, بهداشت, و تÇعليم و تÇربيت, تÇا پÇيش از ظÇهور<br />
دولتهاي جديد اسلامي, به بخش خصوصي وا گذار ميشده است/ حكومت نÇيز<br />
معموÁ شخصي بوده است و تا پيش از دوران جديد, خلفا و پادشاهان به رعاياي<br />
معمولي خويش بار عام ميدادهاند, در طول آن به خواسÇتههاي آنÇان رسÇيدگي<br />
ميكردهو پاسخ ميدادهاند/ امروزهبيشتر سخن از اسلامو مردمسالاري است/ ا گر<br />
مردمسالاري را به معناي حكومت ارادة مردم بفهميم در اين صورت, در جامعه<br />
سنتي اسلامي سازوكارهايي براي بازتاباندن ارادة مردم به طبقة حا كم, خواه خليفه<br />
يا سلطان, وجود داشت تا جايي كه اين مفهوم از مردمسالاري, مشخصH در كاميابي<br />
و پايندگي حكومتها نقش داشت/ اما ا گÇر مÇردمسالاري را بÇه مÇعناي نÇهادهاي<br />
خاصي بدانيم كه در چند سدة گذشته در غرب شكل گرفت هيچ همانندي براي آن<br />
در تاريخ اسلامي پيش از دوران جديد نمييابيم همان گونه كه در ژاپن, چين, يا<br />
هندوستان آن دوران, چنين همانندي به چشم نÇميخورد/ بÇا هÇمة كÇوششي كÇه<br />
بسياري از كشورهاي اسلامي در طول سدة گذشته در جهت رواج الگوهاي غربي
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 189<br />
مردمسالاري انجام داده و معموÁ هم در اين كار چندان كامياب نبودهاند و با همة<br />
آشفتگي فراواني كه امروزه بر اين حوزه حا كم است, تنها اصل همچنان مسلم بر<br />
همة مسلمانان, اين است كه حا كميت نهايي, چنان كه در شريعت نيز آمده است,<br />
از آن خداست و جامعه اسلامي تنها پذيراي اين حا كميت است; اما با وجود اين<br />
حا كميت, باز هم گسترة پهناوري هست كه مردم در آن, ميتوانند ديÇدگاههاي<br />
خويشرااعمال كنند و تا جايي كه در اصطكا ك با شريعت نباشد, آزادانه عمل<br />
كنند/<br />
با سقوط خلافت عثماني و در پي آن وقوع بسياري دگرگونيهاي بزرگ در<br />
سدة بيستم بر پاية الگوي اروپايي, مساÄلي مÇانند مسÃÇلة كÇلي ارتÇباط حكÇومت<br />
سياسي با تعاليم اسلام, خواستههاي مردم, و اينكه يك حكÇومت اسÇلامي بÇايد<br />
چگونه حكومتي باشد اهميتي محوري يافتند/ امروزه در جهان اسلام در اين باره,<br />
آشفتگي شديدي حا كم است/ بعضيها به الگوهاي جمهوريخواهي غربيگرويده<br />
و ديگران به همان شكلقديميتر سلطنت يا پادشاهي تن دادهاند و هنوز, كسÇان<br />
ديگري هم هستند كه خواهان احياي خلافت هستند/ مدتي طول ميكشد تا تمدن<br />
اسلامي بتواند بار ديگر گونههاي سياسي اصيل مخصوص به خود را پديد بياورد;<br />
وظيفهاي كه امروزه, به دليل اين واقعيت كه تمدن اسلامي پÇيوسته تÇحت فشÇار<br />
خارجي بوده و هست و از اينرو نميتواند نهادهايي مبتني بر نيروي نهفته در دل<br />
جامعه اسلامي را بيافريند, از هميشه دشوارتر شده است/ طÔرفه آنكه بسÇياري از<br />
كشورهاي غربگراي اسلامي نÇيز كÇه در غÇرب آنÇها را بÇه خÇاطر حكÇومتهاي<br />
شان ميستايند, تحمل فعاليتهاي دموكراتيك به سبك غربي را ندارند<br />
و چه بسا ا گر اين كشورها پÇايبند دمÇوكراسÇي مÇيبودند و مÇردم را در گÇزينش<br />
اولويتهاي حقيقيشان آزاد ميگذاشتند, تا جايي كه به حكومت شريعت مربوط
190 قلب اسلام<br />
مÇÇيشود, آنÇÇان حكÇومتي بÇه مÇراتب اسÇلاميتر [از حكÇومت كÇنونيشان] را<br />
برميگزيدند/ زيرا ا كثريت عمدة مسÇلمانان, حÇتي در غÇربيترين و مÇدرنترين<br />
كشورها, دوست دارند كه بر طبق شريعت زندگي كنند و آزادي و دموكراسيشان<br />
بر اساس فهمي باشد كه خود آنها نه غربيان مدرن و پسامدرن, از اين مÇفاهيم و<br />
آرمانها دارند/<br />
مجازاتها و حدود 1<br />
سخن گفتن ازقانون به منزلة سخن گفتن از حدود يا مجازاتÇهاي تÇحت آن<br />
قانون نيز هست/ البته سرپيچي از شريعت, گناه بÇهشمار مÇيآيد ليكÇن عÇواقب<br />
قانوني نيز در همين دنيا در پي دارد, چنانكه در شريعت يهود هم جز اين نيست/<br />
در دنياي جديد, با اعتقاد به اينكه امروزه مردم از رهگذر پيشرفتÖ و<br />
شدهاند, اينگونه احكام ديني را بيشتر و <br />
مينامند ÇÇ گويي كه اعدام مجرمي پس از ساليان سال انتظار در بند محكومان بÇه<br />
مرگ, كمتر شكنجهآور است از اينكه او را اندكي پس از اثبات جرمش, بÇه دار<br />
بياويزند/ اين صريحترين انتقادي است كه همواره حدود اسلامي در تيررس آن<br />
است/ اما براي روشن شدن موضوع, بايد خاطرنشان كرد كه از اين دستقوانين و<br />
احكام كه در شريعت اسلام بهحدود معروف است, در شريعت يهود بسيار بيشتر<br />
است تا جايي كه سيو شش جرم از جمله زنا, لواط, بتپرستي, جادوگري, وقتل,<br />
مجازاتهايي چون به دار آويختن, گردن زدن, سوزاندن, يا خفه كÇردن را در پÇي<br />
دارد/ من, مخصوصH از شريعت يهود نام بردم چرا كه بر پاية دين اسلام,قوانين<br />
يهودي كه آوردة پÇيامبران بÇنياسÇراÇÄيل است, تÇا زمÇاني كÇهقÇوانÇين اسÇلامي<br />
1. restrictive ordinances
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 191<br />
منسوخشان نكرده باشد, معتبرند/ حكم سنگسار براي مرد يا زن زنا كÇار كÇه در<br />
قرآن نيز آمده است نمونهاي از آيينهاي يهودي است كه اسلام, البته با افÇزودن<br />
قيد و بنÇدهايي بر شروط لازم بÇراي اثÇباتش در مÇحا كÇم شÇرعي, بÇر آن صÇحه<br />
گذاشت/<br />
ر عÔ حÖلI × س بين < 1 و در بسياري آيات ديگÇر مÇانند<br />
در قرآن ميخوانيم:
192 قلب اسلام<br />
راهزني, ا گر منجر بهقتل نيز باشد گردن زدن با شمشير و يا آويختن به دار است<br />
وگرنه, بريدن يك انگشت يا در موارد شديدتر بريدن يك دست يا يك پا را به<br />
دنبال دارد/ اما بسياري شرايط ديگر, كه به نظر جمعي از فقها شمارشان به يازده<br />
ميرسد, بايد فراهم باشد تا مجازات بريدن عضو به اجرا درآيد/ بÇه هÇمين دليÇل<br />
است كÇÇه ايÇÇن مÇÇجازات نÇÇيز بسÇيار كÇم اعÇمال شÇده است/ در مÇوارد بسÇيار<br />
انگشتشماري نيز مجازات تازيانه زدن به اجرا در ميآيد/ مجازاتقتل,قصاص<br />
است مگر آنكه اولياي دم به دريافت خونبها رضايت دهند/ اين جراÄم هÇرچÇند<br />
گردنفرازي در برابر خداست ولي راه براي توبه بÇاز است و مÇنابع حÇديث نÇيز<br />
گسترة اجراي حدود رابسيار تنگ دانستهاند چنانكه در شريعت يهود هم جز اين<br />
نيست/ اثبات جرم در محا كم شرعي, بسيار دشوار است وقاضي, حتي ميتواند به<br />
متهم اجازه دهد تا اقارير خويش را پس بگيرد/ سالهاست كه بسياري فÇقها فÇتوا<br />
دادهاند بر اينكه حد دزدي, در جامعهاي اجرا كردني است كه به لحاظ اقتصادي از<br />
عدالت اسلامي برخوردار باشد و به اصÇطلاح آفÇتابهدزدي كÇه از سÇر نÇداريو<br />
نيازمندي, تن به اين كار ميدهد, سزاوار چنين مجازاتي نيست/<br />
هر چند, غربيان امروزه, دربارة ماهيت افراطي اين مجازاتÇها در بÇعضي از<br />
كشورهاي به اصطلاح بنيادگرا, جار و جنجال زيادي براه انداختهاند, اما چÇندان<br />
اشارهاي به شمار ناچيز اين مجازاتها در كل جهان اسلام نميكنند/ مÇهمتر آنكÇه<br />
كÇÇمتر غÇربياي حÇاضر بÇه پÇذيرش ايÇن حÇقيقت است كÇه شÇمارقÇربانيان و<br />
آسيبديدگان جراÄمي چون دزدي و تÇجاوز در آمÇريكا بسÇي بÇيشتر از شÇمار<br />
كساني است كه در عربستان سعودي ÇÇ كه در برخورد با اين امÇور, سÇختگيرانÇه<br />
رفتار ميكند ÇÇ به جرم دزدي يا زنا مجازات ميشوند/ براي فهم حدود اسلامي بايد<br />
بكوشيم اين كار را در متن واقعيت تاريخي اسÇلام و بÇا تÇوجه بÇه هÇمة شÇرايÇط
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 193<br />
مخف فهاي انجام دهيم كه گسترة اجراي آنها را هر چه تنگتر ميسازد/ وانگهي مهم<br />
است كه آنها را نه در چهارچوب حا كمبر وضعيت امروز غرب, بلكه در ارتباط با<br />
كل تاريخ آن مرز و بوم ببينيم و مجازاتهايي را كه تا همين اواخر, چه در اروپا و<br />
چه در آمريكا, دربارة جراÄم گونا گون اعمال ميشد, از نظر دور نداريم/ جÇهان<br />
اسلام تحولات اخير غرب را در اين باره, به دقت زير نÇظر دارد و هÇرگز بÇه راه<br />
غرب نخواهد رفت ا گر اروپا و آمريكا از اين تجاربقÇانوني و اجÇتماعيشان<br />
سربلند بيرون نيايند و در كاهش جراÄمي كه جوامÇع مÇختلف و از جÇمله جÇامعة<br />
اسلامي, سالهاست براي آنها مجازاتهايي تعيين كردهاند, كامياب نباشند/<br />
شرايع الهي و قوانين انساني<br />
بحران معاصر در رويارويي آنها با يكديگر<br />
تقريبH در ميانة سدة نوزدهم, در بسÇياري كشÇورهاي اسÇلامي, حÇا كÇميت<br />
شريعت در مقام يك نظام حقوقي, محدود بهقوانين شخصي نÇاظر بÇه خÇانواده,<br />
وراثت و مانند آن ميشد و يا اينكه جاي خود را به مجموعهقÇوانÇين نÇاپلÃوني,<br />
حقوق عÔرفي انگليسي, و دادگاههايي به سبك اروپايي داده بود/ پس از جÇنگ<br />
جهاني دوم كه بيشتر كشورهاي اسلامي استقلالشان را بÇاز يÇافتند تÇنها در چÇند<br />
كشور از جمله عربستان سعودي, يمن, و افغانستان شريعت اسلام, به طور كامل,<br />
اعمال ميشد/ گرچه كشورها نيز با مشكلات سياسي و اقتصادي گونا گوني دست<br />
به گريبان بودند, ولي دست كم مانند ديگر بلاد اسلامي, شاهد تنش ميان دو نظامو<br />
فلسفة حقوقي متفاوت نبودند/ متأسفانه, اعمال شريعت در يمن و افغانستان, مانع<br />
از يورش نيروهاي بيگانه نگرديد و در نتيجه, الگوهاي زندگي سنتي و از جمله<br />
ابعاد حقوقي اين الگوها, دستخوش آشفتگي شديدي گشته و در بعضي جÇاها از
194 قلب اسلام<br />
هم فرو پاشيد/ اما با همة اين مصاÄب, شريعت در ماندگاري مشخصة ديني زندگي<br />
مردمان اين كشورها, حتي در شرايطي دشوار, نÇقش مÇحوري داشت/ بÇا وجÇود<br />
ناآراميهاي سياسي حا كم بر جهان اسلام در نÇيمقÇرن گÇذشته, در بÇيشتر بÇلاد<br />
اسلامي كوششي در جهت بازگشت به شريعت صورت گرفته است كÇه در عÇين<br />
حال, حقوق انساني پيوند خورده با موقعيات جديد را كه مسلمانان نيز خود را در<br />
آن مييابند در خود گنجانيده و از توجه به آن باز نمانده است/ وانگÇهي گسÇترة<br />
بحث دربارة خود شريعت نيز همچنان مفتوح است/<br />
بسياري در جهان تسنن, چنانكه پيشتر آورديÇم, خÇواهÇان گشÇايش بÇاب<br />
اجتهادند و كساني هم هستند كه از تلفيق احكام برگرفته از مذاهب مختلف فقهي<br />
مانند شافعي و حنفي سخن ميگويند/ امروزهقانونگذارانÇي (البÇته نÇه از عÇلماي<br />
رسمي پاسدار شريعت) هستند كه خود را در صدور فتاوي و صورتبندي احكام<br />
تازة شريعتي, محق ميدانند/ حتي در ايران شيعيمذهب نيز كه اجتهاد, متناسب با<br />
هر نسلي, نو به نو ميشود شماري از انÇديشمندان مÇتجدد ديÇني, در مÇقايسه بÇا<br />
شريعت ايستايقديمي, از دم ميزنند/ درقÇلمرو فÇقه و نÇيز در<br />
قلمرو سياست كه اين دو پيوند نزديكي با هم دارند, مباحثات و مجادلات فرواني<br />
در سراسÇر جÇهان اسÇلام در جÇريان است, امÇا مسÃÇلة احÇياي شÇريعت, پس از<br />
خسوفش در طول دوران استعمار, بيگمان در محور علاÄق اسلام مÇعاصر جÇاي<br />
دارد/<br />
شريعت,اخلاق,وادب 1 ديني<br />
شريعت نه تنهاقانوني مشخص و انضمامي است بلكه مجموعهاي از ارزشها<br />
1. ethos
فلسفه فقه [اصول] در اسلام 195<br />
و چهارچوبي براي زندگي ديني مسلمانان به شمار ميآيد/قوانين خاص شريعت<br />
را ميتوان در كتب فقهي يافت/ اما خود شريعت, آموزههاي اخلاقي و معنويي را<br />
نيز شامل ميشود كه به بيان دقيق, ماهيتي حقوقي نÇدارنÇد; هÇر چÇند در اسÇلام,<br />
گسترة حقوق جداي از گسترة اخلاق نيست/ شريعت بر پايهقرآن و حديث, به<br />
مسلمانان احترام به والدين, مهرباني با همسايه, نيكوكاري, راسÇتگويي در هÇمة<br />
احوال, وفاي به عهد, صداقت در همه چيز و اينگونه امور را ميآموزد/ مجموعة<br />
اخلاق اسلامي, چÇه در سطح فÇردي يا اجتمÇاعي, مÇربوط بÇه شÇريعت است در<br />
حالي كه تزكيه دروني نفس و راهيابي بÇه مÇعنÇاي درونÇي شÇريعÇت مÇربوط بÇه<br />
طريقت است; طريقتي كه همÇواره و بالضروره بر التÇزام عملي به شريعت استوار<br />
است/<br />
امروزه با آنكه در مناطق بسياري از جهان اسلام, ديگر شريعت را در سطح<br />
قانون, به طور كامل اجرا نميكنند اخلاقيات موجود در تعاليم شرعي, همچنان در<br />
جامعة اسلامي نافذ است/ در واقع, شريعت, تعيين كنندة فÇرهنگ (ادب) ديÇني<br />
اسلام در هر دو سطح شÇخصي و اجÇتماعي بÇهشمار مÇيآيد و از حÇيات ايÇماني<br />
مسلمانان جداييناپذير است/ ا كثريت عمدة مسلمانان براي تسليم در برابر ارادة<br />
الهي و برخورداري از حيات طيبهاي كه به سعادت و رستگاري اÔخروي رهنمون<br />
شود, راهي جز عمل به شريعت نميشناسند/ حتي كساني كه غيرعامل به شريعت<br />
هستند ولي هنوز خود را مسلمان ميشناسند نيز اخلاقياتشان, فهمشان از درست<br />
و نادرست, و مرجع داوري شان را در آشفته بازار اين جهان از شريعت ميگيرند/<br />
و كساني كه در اين زندگي, آرزومند وصال الهياند و در مسيرطريقت به سÇوي<br />
حقيقت ÇÇ كه خاستگاه هم شريعت و هم طريقت است ÇÇ گام بر ميدارند, از هÇر<br />
كس ديگري به ضرورت شريعت واقف ترند; شريعتي كه فÇقط از رهگÇذر آن
196 قلب اسلام<br />
ميتوان به صورتهايقدسياي دست يافت كه در اين جهان تغيير و حÇركت,<br />
تنها دريچههاي به سوي ملكوت جاودانة [حقيقت] بيصورت 1 هستند/<br />
1. the immutable empyrean of the Formless
فصل چهارم<br />
شناختامتوجامعه<br />
> كان Iلن َّاسÔ أÔم َّ¹ و ×ح د¸ فبعث ÔاللهI Iلن َّب ي ين مÔبشر ين و مÔنÖذ ر ين و أنÖزل معهÔ م تكÖلI ×ب ب الÖح ق<br />
ليحكÔم بين Iلن َّاسفيم ا IختلفÔواÖ فيه ///> 1<br />
2<br />
22.2)/1)/<br />
92.21)/2)/
مفهوم امت<br />
اين مفهوم از مفاهيم كليديقرآنو دين اسلام است/ اسلام, بيگمان خواهان<br />
تأسيس امتي عدالت مدار است; امتي كه در آن, امكان عمل به شريعت و نه فقط<br />
عمل به احكام مربوط به رفتار خصوصي, فراهم باشد/ در نزاع ميان جامعه گرايان<br />
و فردگرايان, اسلام موضعي مÇيانه مÇيگيرد و بÇر آن است كÇه در حÇقيقت ايÇن<br />
قطببندي, بر تقسيم نادرستي استوار است/ هيچ جامعهاي بيفرد تحقق نمييابد<br />
و هيچ فردي بدون جامعه نميتواند زنده بماند/ ماهيت اجتماعي انسان, جزÄي از<br />
حكمت آفرينش الهي است; چنانكه در قرآن ميخوانيم: 1 اين حقيقت نه تنها به علم الهي بلكه همچنين به واقعيت ژرف حضور<br />
خداوند در همة اجتماعات بشري اشاره ميكند/ او همچنانكه در دل و جان افراد<br />
است در جامعة انساني نيز حضور دارد/<br />
با اين همه, نقش دين, نجات نفوس آدميان است و بنا به ديدگاه اسÇلام در<br />
روزقيامت دربارة انسانها به صورت فردي و نه جمعي, داوري ميشود/ مÇلا ك<br />
7.ë8)/1)/
200 قلب اسلام<br />
قرآن در داوري دربارة امت, ميزان برخورداري افراد آن از حÇيات طÇي بة ديÇني<br />
است كه بر پاية اصول اخلاقي استوار باشد/ خوبي هر امتي در نگاهقرآن, بسته به<br />
اين است كه حضور پيوستة آنساحت متعالي 1 تا چه اندازه در زندگي انسانها بازتاب<br />
دارد و آن امت تا چه حد پايبند آرمÇانهاي مÇعنوي و ديÇني است/ مÇمكن است<br />
خداوند در اين جهان, امتي را در مقام يك كل, مورد بÇازخÇواستقÇرار دهÇد و<br />
مجازاتشان كند, اما كل يك امت در مقام جمع, پاي به بهشت يا جهنم نميگذارد;<br />
تنها نفوس فردي هستند كه بهشتي يا جهنمي ميشوند/ از اينرو, از هر امÇتي كÇه<br />
باشيم باز هم در پيشگاه خداوند بشخصه مسÃوليم/<br />
اسلام امتها را بر اين اساس كه چه ديني دارند ميشناسد; به اين مÇعنا كÇه از<br />
مسيحيان به صورت امت × عيسي , و از يهوديان به صورت امت موسي× نام ميبرد<br />
چنانكه مسلمانان نيز امت پيامبرند/ قرآن, حضرت ابراهÇيم را بÇه تÇنهايي, امÇتي<br />
2 مÇينامد و هÇر امÇتي را داراي مÇجموعه آيÇينهايي<br />
ميداند كه خداوند برايآن امت برگزيده است: / 3 از آغاز<br />
تنها يك امت بيشتر نبود: 4 , اما در گذر تاريخ امتهاي<br />
گونا گوني پديد آمدند و بسياري امتها نيز فراموش شدند يا از ميان رفتند/قرآن,<br />
بارها و بارها, از پيدايش, انحطاط, و زوال امتها ÇÇ يا به تÇعبير كÇتاب مÇقدس,<br />
ÇÇ مختلف سخن ميگويد/ براستي كه (دراينجا چون آيه بخشياز جملة متن بود مناسب ديديم<br />
ترجمةفارسيرادرمتنوعربيآنرادرپاورقيبياوريم/)<br />
3/(22.3ê) (ترجمةاين آيه رااز ترجÇمة<br />
قرآن آقاي الهي قمشهاي آوردهايم زيرا آقاي خرمشاهي اين آيه را چنين ترجمه كردهاند: كه با سياق كتاب سازگار نيست/)<br />
ê/(19.10) /<br />
2/(120.1ì)
شناخت امتو جامعه 201<br />
فرا رسد نه ساعتي پس افتند و نه ساعتي پيش افتند> / 1 بÇنا بÇه رأي قÇرآن, آنÇچه<br />
جوامع يا اقوام را به انحطاط و نابودي كشانده است نه فقر يا ضعف اقتصادي و يا<br />
حتي شكست نظامي آنها بلكه فساد اخلاقي و انحرافشان از هنجارهاي ديني بوده<br />
كه خداوند برايشان مقرر داشته است/ زمين از آن خداست و او, حكÇومت بÇر<br />
زمين را براي امتها و ملتهاي صالحه مادامي كه چنين باشند, جايز مÇيدانÇد و<br />
همين كه ارج و اعتبار اخلاقي شان را از دست بدهند امتها و مÇلتهاي ديگÇري را<br />
جÇÇايگزينشان مÇيكند/ امت از نÇظر اسÇلام, هÇر اجÇتماع انسÇاني را گÇويند كÇه<br />
يكپارچگي خود را وامدار علاÄق ديني باشد; علاÄقي كه خود, شالودة پيوندهاي<br />
اجتماعي, حقوقي, سياسي, اقتصادي, و اخلاقي ميان اعضا به شمار مÇيآيد/ در<br />
اين دوره از تاريخ بشر كه ما در آنيم, چنانكه در فصل اول نيز آورديم, نه يكÇي<br />
بلكه بسياري امتها يا اقوام هستند كه اين بهمعناي تعد د اديان است بدانقرار كه<br />
در فصل او ل ذ كر شد/ قرآن, اين واقعيت را به منزلة وضعيتي كه خداونÇد مÇقرر<br />
فرموده است, بيان ميدارد; چÇرا كÇه / 2 بايستي فÇهم اسÇلام از خÇود بÇه مÇنزلة يك ام ت را در<br />
چهارچوب جهاني با اين همه امت, كه اسلام به همة آنها نگاهي ديني دارد,قرار<br />
داد و دريافت/<br />
اسلام, پيش از هر چيز, بر وحدت امت پاي ميفشارد/ هر چند بÇا گÇذشت<br />
سالهاي نخست تاريخ اسلام, اختلافات كلامي و سياسي رفته رفته پديدار گشت و<br />
جهان اسلام پس از پايان خلافت بنياميه در شرق در سدة هشتم ميلادي, ديگر<br />
ذاج <br />
3ê.7)/1) (دراينجا چون آيه بÇخشي<br />
از جملة متن بود مناسب ديديم ترجمة فارسي را در متن و عربي آن را در پاورقي بياوريم/)<br />
ا¾ Iلل َّهÔ لج Ö علهÔم أÔم ¹ واح د ¸///> (دراينجا نيز چÇون آيÇه بÇخشياز جÇملة مÇتن بÇود<br />
× ش لو Ö
202 قلب اسلام<br />
بار هرگز روي وحدت سياسي را به خود نديد, آرمان وحÇدت امت هÇمچنان در<br />
تاريخاسلام پÔرطرفدار ماند/ اين آرمان در دوران جÇديد, بÇه شكÇل جÇنبشهاي<br />
طرفدار اتحاد اسلام , 1 كه پيشينهاش به سيد جمالالدين اسدآبادي در سدة نوزدهم<br />
باز ميگردد, خودنمايي كرده است/ با اين همه, وحدت امت اسلامي در دلهاي<br />
مÆمنان راستيني كه حكمقرآنÇي 2 را سÇرلوحة خÇويش<br />
ميدانند در رأس همة حقايق اخلاقي و معنوي است/ اما با اينكه اين وحدت در<br />
همة آيينهايي كه به مناسبتهاي گونا گون در مساجد يا هر جاي ديگر بÇرگزار<br />
ميشود به چشم ميخورد, بعضي از مسلمانان آن را كوچك شمردهاند/ بسÇياري<br />
عوامل قومي, فرقهاي, و شخصي در طول ساليان سال و بويژه در دوران جÇديد,<br />
سبب تضعيف اين معنا از وحدت و برادري, و نيز خواهري, شده است/<br />
مسلمانان, جداي از اينكه خود را امتي ميبينند كه بÇنا بÇه دسÇتور خÇداونÇد<br />
, 3 همچنين بر پاية خطاب قÇرآن بÇه مسÇلمانان, در آيÇة<br />
مشهور: 4 خود را در جهان 5 ميدانند/ اين آيÇه مÇيتوانÇد بÇهمعناي<br />
مختلفي باشد و فهميده شود; در ظاهريترين مرتبه, به اين معناست كه مقرر بود<br />
كه اسلام بر كمربند مياني جهانقديم, از سواحل مديترانه تا درياي چين, و نيز بر<br />
بسياري امتها و مردمان غيرمسلمان شمال و جنوب اين كمربند چÇيرگي يÇابد/<br />
مسلمانان, به لحاظ كلامي و در چهارچوب خانوادة اديان ابراهيمي, تفسيرشان از<br />
1. pan-Islamic movements<br />
2/(ê9.9) /<br />
ر///>/ IلÖخي Ö لي اء عÔون يدÖ أÔم َّÕ¹ منÖكÔم Ö لÖتكÔنÖ
شناخت امتو جامعه 203<br />
اين آيه اين است كه در حالي كه آيين يهود بر احكام دنيوي و آيÇين مسÇيح بÇر<br />
آخرتگرايي تأ كيد دارند اسلام بر موضعي ميانه مستحكم شده و ميان اين دنيا و<br />
آخرت, تعادلي برقرار كرده است/ تفسير ديگر كه بيشتر اخلاقي است, اين است<br />
كه به اين معناست كه خداوند براي مسÇلمانان, مÇيانهروي , 1 يÇعني<br />
پرهيز از تندرويها در اعمال اخلاقي و ديني را برگزيد/ با اين همه, معناي ديگر<br />
اين آيه كه لوازمي جهاني دارد اين است كه مسلمانان از اين رو اند كه<br />
خداوند آنها را براي ايجاد تعادلي ميان امتها و ملتهاي مختلف, برگزيده است/<br />
اما اين تفسير اخير هرگز به معناي آن نيست كه مسلمانان, به معناي يهودي<br />
كلمه, خود راقوم برگزيده ميدانند بلكه برعكس, آنها همة امتها را از مسلمانو<br />
غيرمسلمان, برگزيدة خداوند ميدانند كه به هر كدام نÇهادها و آيÇينهاي مÇقدس<br />
ويژهاي داده است و آنها در پيشگاه او مسÃولند/ نقشي را كه مسلمانان همواره در<br />
عرصة تاريخ بشر براي خود در مقام تصور كردهاند به اين معنا نبوده<br />
است كه ديگر جوامع انساني, ايفاي هيچ نقش ويژه الهي را برعهده نÇدارنÇد/ در<br />
برداشت سنتي اسلام از خود, هيچ اثري از اينكه خود راقوم بÇرگزيدة خÇداونÇد<br />
بداند, نمييابيم مگر آنكه اين ادعا را گسترش دهيم و بگوييم كه همة امتها,قوم<br />
برگزيدة خداوند هستند چرا كه او آنها را به اين عالم ميآورد تا وظÇيفهاي را بÇر<br />
طبق حكمت و مشيتاش انجام دهند/<br />
امروزه امت اسلامي, تحت تأثير تجد دگرايي, به لحاظ سÇياسي مÇتفرقتر و<br />
حتي به لحاظ فرهنگيبسيار پاره پارهتر از هر زمان ديگري در تاريخ اسلام است/<br />
با اين همه, اشتباه بزرگي خواهد بود ا گر اهميت بينشقرآني نسبت به امت را كه<br />
در دلها و اذهان بيشتر مسلمانان جاي دارد كوچك بشماريم/ اين بÇينش, هÇنوز<br />
1. the golden mean
204 قلب اسلام<br />
كامÂ سرزنده استو گذشتهاز چهارچوب خود دين, به شيوههايغيرقابل انتظار,<br />
نه تنها در حوزههاي سياست و اقتصاد بلكه همچنين در گسترة اجتماع و فرهنگ<br />
خودنمايي ميكند/<br />
دار الاسلام 1 و دار الحرب 2<br />
مفهوم اسلامي "امت" پيوند نزديكي با مÇفهوم دارالاسلام, كÇه از بسÇياري<br />
جهات مطابق با مفهوم غربي "عالم مسÇيحيت" 3 است, دارد/ دارالاسÇلام, مÇنطقة<br />
جغرافيايي را گويند كه مسلمانان در آنجا ا كثريت دارند و شريعت اسلام نÇافذ و<br />
جاري است; هرچند ممكن است امتهاي ديگري چون يهوديان و مسيحيان نيز<br />
در آنجا زندگي كنند/ به لحاظ سنتي, دار الاسلامدر مجاورتدارالحرب بود كه در<br />
آنجا مسلمانان نميتوانستند زندگي كنند و تكاليف دينيشان را به راحÇتي انÇجام<br />
دهند, چرا كهقانون آن سرزمين غير از شريعت اسلام بود; هر چند عمÂ همواره<br />
اقليتهايي از مسلمانان در بخشهاي مختلف آنجا زندگي ميكردند/ بÇعدها فÇقهاي<br />
مسلمان مقولة سوم دارالسلام 4 را به دو مقولة پيش افزودند و مÇنظورشان از آن,<br />
سرزميني بود كه بخشي از عالم اسلام نبود اما مسلمانان ميتوانستند در آنÇجا در<br />
صلح و آرامش تكاليف ديني را بجاي آورند/ در دنياي امروز, ميتوان گفت كه<br />
مسلمانان مقيم آمريكا يا اروپاي غربي, در دارالس لام بسر ميبرند در مقايسه بÇا<br />
مسلمانان مقيم شوروي سابق يا برمة 5 كنوني كه در دارالحرب زندگي ميكنند/<br />
1. Abode of Islam<br />
2. Abode of War<br />
3. the Christendom<br />
4. Abode of Peace<br />
5. Burma
شناخت امتو جامعه 205<br />
اما حضور دارالحرب, چنانكه برخي وانمودهاند, الزامH به اين معنا نÇبود كÇه<br />
جهان اسلام بايد با آن منطقه در جنگ باشد/ بنا به نظر شÇريعت اسÇلام در بÇاب<br />
معاهدات بينالمللي, مسلمانان ميتوانستند با آن دسÇته از كشÇورهاي بÇيرون از<br />
دارالاسلام كه از جانب آنها تهديدي مÇتوجه مسÇلمانان نÇبود پÇيمانهاي صÇلح و<br />
همزيستيمسالمتآميز ببندند كه بهترين نمونة آن, روابط دوستانة شخص پيامبر<br />
با حبشيان مسيحي 1 زمان خود است كه در حقيقت گروهي از مسÇلمانان مكÇه را<br />
اندكي پس از نزول وحيقرآني, پناه داده بÇودند/ نÇمونههاي بسÇياري از چÇنين<br />
هÇمزيستي مسÇالمتآميزي را در مÇيان مسÇلمانان و پÇادشاهيهاي مسÇيحي در<br />
اسپانيا, و دولتهاي هندوو مسلمان در هندوستان نيز ميتوان ديد/ در اين حوزه,<br />
نبايد اصول اسلامي را با مصالح سياسيو اقدامات فلان حا كم در طول ساليان دراز,<br />
در هم آميخت/<br />
شريعت اسلام مقرر ميدارد مسلماناني كه در دارالحرب زندگي ميكنند بايد<br />
بهقوانين آن سرزمين احترام بگذارند, اما همچنين بر اين نكته پاي ميفشارد كه<br />
آنها بايد بتوانند, هر چند با دشواري, تكاليف دينيشان را بپاي دارند/ در صورتي<br />
كه چنين شرايطي براي زندگي فراهم نباشد, بÇهتر است كÇه مسÇلمانان بÇه هÇمان<br />
دارالاسلام مهاجرت كنند/ و اما دربارة گردن نهادن بهقÇوانÇين و آداب و رسÇوم<br />
محلي, تا جايي است كه با شريعت و آداب و رسوم اسÇلامي در تÇعارض نÇباشد,<br />
همان احكام مربوط به دارالحرب, دربارة دارالس لام نيز جاري است/ شيعيان كه در<br />
بيشتر تاريخچة خويش, اقليتي به شمار ميرفته و اغلب آزار و اذيتها كشيدهاند,<br />
اصل تقيه 2 را افزودهاند كه بر اساس آن, آنها بايد باورها و فراÄض دينيشان را در<br />
1. Christian Abyssians<br />
2. the principle of dissimulation
206 قلب اسلام<br />
صورتي كه آشكار كردنش جان يا مالشان را به خطر انÇدازد از ا كÇثريت پÇنهان<br />
بدارند/<br />
اقليتهاي مسلمان<br />
همچنانكه در طول تاريخ بسياري از مسيحيان در بيرون از جهان مسيحيت<br />
ميزيستهاند در طول تÇاريخ اسÇلام نÇيز بÇخشهايي از امت اسÇلامي در بسÇياري<br />
محيطهاي فرهنگيو ديني متفاوت و بيرون از دارالاسلام از غرب آفريقا گرفته تا<br />
چين بسر ميبردهاند/ امروزه بزرگترين اقليت موجود در جهان را جامعة مسلمانان<br />
هند با جمعيتي در حدود صد و پنجاه ميليون نفر تشكيل ميدهد/ افزون بر ايÇن,<br />
دهÇها مÇيليون مسÇلمان در چÇين, شÇايد بÇيست مÇيليون در روسÇيه, اقÇليتهاي<br />
چشمگيري در بسياري از كشورهاي آفريقاي سياه, و گروههاي هر چند كوچك<br />
وليقديمي و ريشهدار در كشورهاي حوزة بÇالكان, فÇنلاند, بÇلغارستان, يÇونان,<br />
تبت, نپال, سريلانكا, برمه, تايلند, ويتنام, و كامبوج زندگي ميكنند/ البÇته نÇبايد<br />
گروههاي اسلامي تازهتري را كه در بيشتر كشورهاي اروپايي و نيز در آمريكاي<br />
شمالي و جنوبي هستند ناديده گرفت/ چنانكه پيش از اين آورديم تنها در ايالات<br />
متحده شش ميليون مسلمان وجود دارد/<br />
وضعيت اين اقليتها از كشوري تا كشور ديگر عمÂ تفاوت بسيار داشته و<br />
هنوز هم دارد/ آنها در بعضي از جاها, فرهنگ محلي چشمگيري را ويÇژة خÇود<br />
پديد آوردهاند و در ديگر جاها به صورت منطقة بستهاي در درون جامعة بزرگتر<br />
درآمدهاند كه در عين پايبندي به هويت ديني خويش, نÇتوانسÇتهانÇد در عÇرصة<br />
فرهنگ عمومي خلاقيت چنداني از خود نشان دهند/ اين اقليتها براي سÇاليان<br />
سال نمايندگان حضور اسلام در بخشهاي گونا گÇون عÇالم بÇوده و بÇا بسÇياري از
شناخت امتو جامعه 207<br />
فرهنگهاي گونه گون تعامل داشتهانÇد و بÇيشتر هÇمچون پÇÔلي مÇيان فÇرهنگهاي<br />
غيراسلامي و دارالاسلام عمل ميكردهاند/ امروزه همين اقÇليتها در انÇجام ايÇن<br />
وظيفه تا جايي كه به رابطة جهان غرب بÇا دارالاسÇلام مÇربوط است, مسÃÇوليتي<br />
خطير بر عهده دارند/<br />
اقليتهاي موجود در دارالاسلام<br />
هيچ منطقهاي از دارالاسلام بجز بخش مركزي شبه جزيرة عربستان نÇيست<br />
كه در آن اقليتهايي ÇÇ از ديدگاه اسلامي ÇÇ وابسته به امتهÇاي ديگÇر زنÇدگي<br />
نكÇنند/ در قÇلب جÇهان اسÇلام, هÇمواره اقÇليتهايي از يÇهوديان, مسÇيحيان, و<br />
زرتشتيان ميزيستهاند اما افزون بر آنÇها اقÇليتهاي ديگÇري مÇانند دروزيÇان,<br />
يزيديان, و علويان نيز از ديرباز در درون گهوارة تمدن اسلامي بسر ميبردهاند/<br />
اسلام گروههاي اجتماعي را به لحاظ سنتي, بر پاية وابستگي دينيشان دستهبندي<br />
كرده و از اينرو دستهبندي اقليتها بر اساس عواملي چون نژاد و زبÇان چÇندان<br />
مورد توجهنبودهاست/كÔردها كÇه بÇه لحÇاظ زبÇاني اقÇليت مÇمتازي هسÇتند, بÇه<br />
حكومت بر اعراب رسيدهاند, و نيز سياهان كه گاه در سرزمينهاي ] اسÇلامياي]<br />
به حكومت رسيدهاند كه در آنجا اعضاي اقليتي نژادي به شمار ميرفتهاند/<br />
شريعت اسلام حفاظت از جان, مال, و آزادي ديني اقليتهايي را كه از "اهÇل<br />
كتاب" باشند تضمين ميكند; "اهل كتاب" مقولهاي است كه در طول تاريخ اسلام<br />
كاربرد گستردهاي داشته است/ اقليتهاي ديني به مÇوجب ايÇن آيÇة قÇرآن كÇه<br />
ميفرمايد:
208 قلب اسلام<br />
خويش و خا كسارانه جزيه بÇپردازنÇد> , 1 بÇايد [بÇه حكÇومت اسÇلامي] درقÇبال<br />
محافظت از خود در برابر يورش بيگانه و تأمين امÇنيت جÇان و مÇالشانجÇزيه 2<br />
بپردازند/در دنياي امروز, كه مفهوم جديدي ازملتو شهرونديبر آن سايه گستر<br />
است اين ديدگاه سنتي اسلامي, در بوتة انتقاد واقع شده است و حÇتي در جÇهان<br />
كنوني اسلام نيز هميشه بدان پايبند نميمانند/ از همين روست كÇه تÇازگيها در<br />
جهان اسلام براي بعضي گروهها, به لحاظ اجتماعي, وفاداري به دولت و ملت به<br />
معناي جديدش, ميرود كه تا اندازهاي جاي وفاداري به دين را بگيرد; چيزي كه<br />
تا همين اواخر حتي در اروپا نيز بوقوع نپيوست/<br />
نظام اسلامي را بايد بر حسب مقدماتي فهميد كه در مفهوم اسÇلام از جÇامعه<br />
نهفته است و هدف از آن, فراهمسازي نظامي عادلانه و مÇحيطي مÇناسب بÇراي<br />
تعالي معنوي و ديني انسانهاست/ از اين ديدگاه, گذران زندگي اقÇليتها در جÇامعة<br />
اسلامي بيگمان سختتر از غرب نبوده است و اين نكته را مÇيتوان بÇا مÇقايسة<br />
سرگذشت يهوديان در "دارالاسلام" و غرب بÇا هÇمديگر دريÇافت/ هÇمچنين در<br />
طÇÇول پÇÇانصد سÇÇال سÇلطة عÇثمانيها بÇر يÇونان, كÇوه آتÇوس 3 پÇرشورترينو<br />
سرزندهترين مركز معنويت ارتدكس به شمار ميرفت/ دربارة زندگي اقتصادي,<br />
شايد باورش دشوار باشد اما در بيشتر بلاد اسلامي, چنانكه در مÇورد مسÇيحيان<br />
لبنان و مصر ميبينيم, وضع اقتصادي اقليتها از جماعت مسلمانان بهتر است/<br />
البته هيچ نهاد انساني از كاستيها و كÇاربردهاي نÇاروا بÇركنار نÇيست/ هÇر<br />
1/ (29.9) <br />
2. special religious tax<br />
3. Mt. Athos<br />
(نام قلهاياست در شبهجزيرة Halkidiki در مقدونيه كهالبته امروزه كل اين شبهجزيره را آتوس<br />
مينامند كه براي رهبانيت ارتدكس از جايگاهي محوري برخوردار بوده و هست/)
شناخت امتو جامعه 209<br />
ديدگاهي در نگرش به اجتماعاتي كه جÇامعه بÇرساختة از آنÇهاست بÇر پÇارهاي<br />
فرضها استوار است و برتريها و كاستيهاي ويژة خود را دارد/ نظام اسلامي كه<br />
گاهي آن رانظام@المل¹ (واژةملتيا امت همچنين بهمعنايقوم است كه در كتاب<br />
مقدسآمده است) نيز مينامند نخست امتيازات مبتني بر نژاد,قوميت, يا زبان را<br />
ريشه كن كرد و از آن پس, با حمايت از اقليتها بر پاية دين اسلام, تسهيلاتي را<br />
براي گذران زندگيشان فراهم آورد; اينك اين را مقايسه كنيد با وضعيت حا كÇم<br />
بر, بگوييم, اروپاي پس از مسÇيحيشدن كÇه اديÇان غÇير از مسÇيحيت هÇمچون<br />
مذاهب دروÄيدها 1 و ژرمنهايقديم, و نيز بعضي نهضتهاي بعدي برخاسته از<br />
درون خود مسيحيت مانند كاتارها 2 را يكسره ريشه كن كرد/<br />
اما در جهان كنوني اسلام, ديگر هيچ ملتي در چهارچوب نظامالمل¹ عثماني<br />
نيست بلكه همگان مطابق با مفهوم غربي شهروندي در يك ملت زندگي ميكنند/<br />
نظام جديد ملت Ç دولت 3 همة تمايزات ديني را دست كم در مقام نÇظر, البÇته بÇه<br />
بهاي حا كميت قوانين سكولار بر اقليت و ا كثريت, از ميان بر مÇيدارد/ امÇا در<br />
چهارچوب همين نظام مبتني بر مليگرايي, باز هم انسانها بÇر اهÇميتقÇوانÇين و<br />
آيينهاي دينيشان پاي ميفشارند و همين تنش ميان اين دو گونهقوانين, مسألة<br />
اقليتها را بيش از پيش دشوار ساخته است/ در روزگاران گذشته, كÔردها مشكلات<br />
كنوني را با تركهاي تركيه و اعراب عÇراق نÇداشÇتند و نÇيزقÇبطيان مÇصر شÇاهد<br />
تنشهايي نبودند كه امروزه آنها را به رويارويي با بهاصطلاح بنيادگرايان كشÇانده<br />
) كاهنان مذهب س لتي در بريتانيا, ايرلند و فرانسه قديم/)<br />
2. Cathars<br />
(پيروان فرقهاي بدعتآميز كه در سدههاي دوازده و سيزده ميلادي بيشتر در ايÇتاليا و مÇناطقي از<br />
فرانسه ميزيستند/)<br />
1. Druids<br />
3. state - nation system
210 قلب اسلام<br />
است; بنيادگراياني كه خود در مقام وا كنش به دينزدايي ازقÇوانÇين كشÇورشان<br />
هستند/<br />
جامعة اسلامي: آرمان حيات طيبه و عمل به آن<br />
بايد ميان جامعة آرماني كه توصيفش درقرآن و حديث آمده است و جامعة<br />
سنتي اسلامي فرق بگذاريم/ ا گر اين دو يكي ميبود در جهان اثري از شرور يا<br />
كمبودها نمييافتيم و ديگر دنيا, دنيايي با اين همه كاستيها نميبود/ بهراستي كه<br />
مسلمانان در سراسر تاريخ اسلام به جامعة مدين¹ النÇبي هÇمچون جÇامعة آرمÇاني<br />
خويش, و ا گÇر بÇه زبÇان ديÇني سÇخن بگÇوييم, هÇمچون عÇصر طÇلايي اسÇلام,<br />
مينگريستهو حتيالمقدور در پي الگوگيري از آن بودهاند, اما همواره در اين امر<br />
نا كام ماندهاند/ نسلهاي جوان مسلمان داستانهايي از اين دوره را كه ميتوان گفت<br />
در آن, زمين و آسمان به همديگر رسيده بودند, شنيدهاند/ من از دوران كÇودكي<br />
خويش به ياد دارم كه از پدر و مادرم و ديگران داستانهايي را دربارة دستگيري از<br />
نيازمندان, درستكاري در همة امور, اجراي عدالت, و مانند اينها از جانب پيامبر<br />
و ديگر صحابة اولين شنيدهام/ تقريبH همواره بسÇياري از آنÇچه در جÇامعه رواج<br />
يافته در تضاد با آرمانهايي بوده است كÇه آنÇها بÇه دست دادهانÇد/ بÇا ايÇن هÇمه<br />
برشمردن كم و كاستيها و زانوي غم بغل گرفتن سودي نميبخشد و بايد به جاي<br />
آن بكوشيم تا دريابيم كه با همة نقايصي كه آدميان را از آنها گريزي نبوده است و<br />
در تعاليم اولية اسلام نيز از نظر دور نماندهاند, اين آرمانها تا چه مايه در تك تك<br />
جوامع اسلامي جامة عمل به خود پوشيده است/ هر چند نسلهاي بعدي مسلمانان<br />
به همة معيارهاي پيامبر در مدينه وفادار نماندند و با وجود لغزشهاي انساني, باز<br />
هم هر نسلي تا دوران جديد در حقيقت بسياري از ارزشهاي اسلامي را در جامعة
شناخت امتو جامعه 211<br />
خويش متحقق كرده است/<br />
هنجارهاي آرماني جامعه چنانكه درقرآنو حديث به تصوير درآمده است<br />
عبارتند از: برپايي عدالت و برابري در پيشگاه شريعت, عدالت كامل اقتصادي,<br />
توزيع عادلانة ثروت و در عين حال به رسميت شÇناختن مÇالكيت خÇصوصي و<br />
تشويق فعاليتهاي اقتصادي, رفتار برابر با همة آدميان (مسلمانان و غيرمسلمانان<br />
در درون جامعة اسلامي هر كدام چون اعضاي امت ديني خويش به سر ميبرند),<br />
و ايجاد محيط ديني و اجتماعي كه حضور [خداوند] متعال در آن كامÂ برجسÇته<br />
باشد/ پيوندهاي خانوادگي در چنين جامعهاي بر پيوندهايقبيلهاي برتري دارد<br />
اما حقيقت حتي از وابستگيهاي خانوادگي نيز برتر است/ از سÇخنان حÇضرت<br />
مسيح است كه: و اينكه آدمي بايستي از<br />
پدرو مادر خويش نيز ا گر آنهابا حقيقت سرستيز داشتند, دوري بجويد/ همچنين<br />
درقرآن ميخوانيم كه: 1<br />
از آنجا كه آرمان جامعة اسلامي زمينهسازي براي تحقق عبارت 2 است, بر هر مسلماني است كه<br />
وف Ô<br />
Ô ون بالÖم عر<br />
در چنين جامعهاي به موجب بسياري از آياتقرآني مانند 3 , امر به معروف و نهي از منكر را وظيفة خويش بداند/ ايÇن<br />
بدان معنا نيست كه فرد فرد مسلمانان بايد در امور يكديگر دخالت كنند, البته هر<br />
مسلماني به لحاظ اجتماعي مسÃول است كه از حا كميت ارزشهاي اخÇلاقي در<br />
1/(8.29) /<br />
2/ كتاب مقد س,انجيل متي(ì . 10)/<br />
3/(110.3) /
212 قلب اسلام<br />
جامعه اطمينان حاصل كÇند/ در چÇنين جÇامعهاي حÇفظ صÇلح و تÇقويت تÇعادل<br />
اجتماعي از ضروريات به شمار ميرود; اما ا گر ارزشهاي اخلاقي, به هر دليلي,<br />
فرو ريخته باشد و دولتمردان احكام ديني را ناديده انگارند بر ماست كه بپاخيزيم<br />
و نظامي را از نو بر پاية هنجارهاي اخلاقي و شريعت الهي پي افكنيم/<br />
وانگهي در جامعة آرماني اسلام بايد تنها معيارهاي تكريم و ارتÇقا¾ افÇراد,<br />
فضيلت, نيكي, و علم باشد/ سلسله مراتب اجتماع بايستي بر پاية تقوا و علم كه در<br />
قرآن نيز به هر دوي ايÇنها آشكÇارا اشÇاره مÇيشود, اسÇتوار بÇاشد/ تÇعظيم هÇمة<br />
افتخارات و امتيازات ديگر بايد كه با توجه به حقيقت فناپذيري دنيا بÇاشد/ ايÇن<br />
آرمان هرچند بهتمامه تحقق نيافته است, ولي مسلمانان راستين آن را همواره در<br />
پيش چشم دارند چنانكه اين امر در رفتار بسياري از حا كمان نيرومندبا عارفان و<br />
عالمان هويداست/ من حتي در زندگي شخصيام شاهد احترام فراواني نه تÇنها از<br />
جانب عامة مردم بلكه هÇمچنين از سÇوي ثÇروتمندان و دولتÇمردان بÇه عÇلماي<br />
بافضيلت و پرهيزگار بودهام/<br />
در تعاليم سياسي اسلام نيز به دستگيري از ستمديدگان و محرومان و كمك<br />
به آنها از هر راهي كه باشد سفارش شده است/ اسلام در اصلاحاتي كه در جامعة<br />
اعراب پديد آورد به جانبداري از نيازمندان پرداخت و همچنانكه مسيح فرمود:<br />
در سخنان پيامبر نيز هست كه Ô فرمود:/ البÇته<br />
منظور از فقر در اين هر دو سخن, در درجة او ل, فقر معنوي است امÇا در سÇطح<br />
ماد ي نيز پيامبر اسلام همچون مسيح زندگي سÇادهاي داشت و بÇه فÇقرا و ضÇعفا<br />
نزديكتر بود تا به ثروتمندان و توانگران/ هرچند پيامبر ثروت را چون نÇردباني<br />
ميديد كه ميتوان از آن هم به بهشت فرا رفت و هÇم بÇه جÇهنم فÇرو لغÇزيد, او<br />
همواره بر اين نكته پاي ميفشرد كه بايد بÇه كÇمك فÇقرا شÇتافت وقÇطعنظر از
شناخت امتو جامعه 213<br />
محروميتشان از امتيازات دنيوي, به آنها احترام گذاشت/ به همين سÇان در مÇيان<br />
آرمانهاي اجتماعي اسلام نÇيز مÇهرباني بÇا بÇردگان, رفÇتار مÇهربانانه بÇا زنÇان,<br />
گشادهدستي نسبت به نيازمندانو بدهكاران يا همانهايي كه جامعهشناسان جديد<br />
طبقات محرومشان مينامند, جايگاه برجستهاي دارد/<br />
افزون بر اين, هرچند اين آرمÇانها نÇيز مÇانند ديگÇر آرمÇانهاي اسÇلامي<br />
هÇيچگاه در جÇوامÇع بÇعدي اسÇلامي بÇهطور كÇامل تÇحقق نÇيافت, امÇا در مÇقام<br />
آرمانهايي كه بÇراي تÇمامي نسÇلهاي مسÇلمان مÇطرح بÇوده است, بÇراي فÇهم<br />
ارزشهاي غالب در جامعة اسلامي نميتوان از آنها چشم پوشيد/ البته اين حالت<br />
كه بالضروره در هر فضاي ديني به چشم ميخورد<br />
و اسلام نيز از اينقاعده بيرون نيست/قرآنمسلمانان را بهترين امت ميشمارد , 1<br />
اما در عمل, فرد فرد مسلمانان پي بردند كه پارهاي فضايل كهقرار بÇود در مÇيان<br />
مسلمانان تجلي يابد بهراستي كه اثري از آنها در امت اسلامي نيست بلكه در ميان<br />
امتهاي ديني ديگر به چشم ميخورند; مثÂ كساني كÇه فÇريضة حÇج را بÇجاي<br />
ميآورند و حاجيشان مينامند معموÁ در مقام پÇرهيزگاران و مÇعتمدان, بسÇيار<br />
مورد احترامند; وجهه و اعتباري كه بيشتر حاجيها در زندگي به شايستگي از آن<br />
برخوردارند اما استثناهايي هم در كار بوده است; حاجيان فريبكاري كه در لفافة<br />
تقوا, مشتريان خود را در بازار سركيسه ميكنند/ ما در خانوادة خودمان در ايران,<br />
همواره فرشهايمان را از فرشفروش يهودي بسيار درستكاري مÇيخريديم كÇه<br />
همة فاميل او را به درستكاري يك حاجي واقعي ميدانستند/ به هر روي پويايي<br />
ميان آرمانها و عمل يومية مسلمانان, و نيز يهوديان, مسيحيان يا هندوها خÇود<br />
موضوع پيچيدهاي است/ آنها در اينباره نبايد به نگرشي خودستايانه بگروند يا<br />
3)/1 (110 . > كÔنÖتÔم Ö خي Ö ر أÔم َّ /
214 قلب اسلام<br />
اينكه جامعة ديني خويش را تهي از فضاÄل پنداشته و به نكوهش آن برخيزند/ تا<br />
جايي كه به جهان اسلام مربوط است در دوران جديد هر دوي اين ديدگاهها را هم<br />
بيگانگان و هم گروههاي اندكي از درون خود جامعة اسلامي ابراز داشتهاند كه اين<br />
پديده به موضعگيريها و حركتهاي بدسرانجامي دامن زده است/<br />
ساختار جامعة اسلامي<br />
البته همة جوامع اسلامي يكسان نيست و ا گرقرار باشد به تحليل تفصيلي و<br />
جز¾ به جز¾ امت اسلامي بپردازيم خردمندانهتر آن است كه بجاي جامعة اسلامي<br />
از جوامع اسلامي سخن بگوييم/ اما در كتاب كنوني و براي تمركز برقلب جهان<br />
اسلام كه زادگاه تÇمد ن سÇنتي اسÇلامي است, آنگÇاه كÇه مÇيكوشيم ويÇژگيهاي<br />
برجستة ساختار اجتماعي مشترك در كشورهاي گونا گوني از مرا كش گرفته تÇا<br />
ايران را نشان دهيم, براي ما اين امكان هست كه دربÇارة جÇامعة اسÇلامي سÇخن<br />
بگوييم/ جامعة اسلامي در مقايسه با غرب [مسيحي] و نيز هندوستان هندومذه ب<br />
پيش از دوران جديد, از طبقهبندي چندان متصلبي برخوردار نبود و ا گÇر نسÇبي<br />
سخن بگوييم در سدههاي ميانه در جامعة اسلامي پويندگيو تحول بيشتري از اين<br />
دو همسايهاش به چشم ميخورد/ تحرك اجتماعي 1 در جامعة اسلامي بÇويژه بÇا<br />
كسب علوم ديني از سويي,و با تكيه بر توانايي شخصي, نظامي,و اجرايي از ديگر<br />
سو, امري دستيافتني بود/ دقيقتر بگوييم در اسلام هيچ نظام فÃودالي و چيزي كه<br />
درست مطابق با حكومت زمينداران 2 در غرب به همراه اربابان و ديگر نيروهاي<br />
فÃودال آن باشد, وجود ندارد; هرچند در سرزمينهايي مانند ايران و پÇا كسÇتان<br />
1. social mobility<br />
2. the landed aristocracy
شناخت امتو جامعه 215<br />
امروزي زميندارانقدرتمندي بوده و هنوز هم هستند/ در جامعة اسÇلامي نÇقش<br />
دهقانان 1 نيز به اهميت نقشي نبود كه آنÇان در جÇامعة اروپÇاي سÇدههاي مÇيانه<br />
داشتند/<br />
يك عامل مهم حاضر در جامعة اسلامي كه در غرب مسÇيحي اثÇري از آن<br />
نيست, عنصر باديهنشيني است/ بهراسÇتي چÇنانكه ابÇن خÇلدون, مÇور خ بÇزرگ<br />
تونسي در سدة چهاردهم ميلادي ÇÇ كه بسياري او را پدر جامعهشناسي ميدانند ÇÇ<br />
نوشت آهنگ تاريخ اسÇلام را مÇيتوان در تÇعامل پÇيوستة مÇيان شÇهرنشينان و<br />
باديهنشينان فهميد/ اعراب نخست باديهنشين بودند در حالي كه اسلام در مكه كه<br />
محيط شهرنشيني بود ظهور كرد/ با اين همه, چيزي از آنچه شايد بتوان "روحية<br />
باديهنشيني"اش ناميد با تأ كيدي كه بر گذرايي جهان, نزديكي به طبيعت, عشق به<br />
زبان, و احترام بهقدرت بيان داشت, در درون چشمانداز معنوي وحي اسلامي بر<br />
جاي مانده است و در هنر اسلامي بهروشني جلوه گري ميكند/ در سطح اجتماعي<br />
نيز پويايي پيوستة ميان باديهنشينان و شهرنشينان در بيشتر تاريخ اسلام استمرار<br />
داشته است/<br />
پيامبر اسلام در پي جايگزيني پيوندهايقبيلهاي بÇا پÇيوندهاي امت بÇود;<br />
پيوندهايي كه از حقيقت وحيقرآني سرچشمه ميگرفت/ هر چند او در اين راه<br />
كاميابي بسياري بدست آورد ولي پيوندهايقبيلهاي به هيچ روي ريشه كن نشدو<br />
گهگاه در جنبشهاي سياسي كه ريشه در وابستگيهايقبيلهاي داشت سÇر بÇر<br />
ميآورد/ اين تنش مÇيان نÇيروي وحÇدتبخش اسÇلام و نÇيروهاي پÇرا كÇنده و<br />
مركزگرايقبيلهاي به شيوههاي گونا گوني در تاريخ اسلام خودنمايي كردهو هنوز<br />
هم فرونمرده بلكه صورتهاي تازهاي به خود گÇرفته است/ در واقÇع كسÇاني از<br />
1. the peasantry
216 قلب اسلام<br />
چالش كÇنوني نÇيروهاي مÇذهبي, بÇومي و فÇرهنگي مÇحلي بÇا جÇهانيسازي بÇه<br />
1 تفسير كÇرده و هÇر دوي آنÇها را دشÇمنان مÇردمسالاريقÇلمداد<br />
كردهاند/ اما چنين تحليلي را نبايد با نقش و جايگاهقبيله گرايي در تاريخ اسÇلام<br />
درآميخت كه هم گواهي بر تنش موجود ميان باديهنشينان و شهرنشينان بود و هم<br />
گواهي بر نÇقش مÇثبت بÇاديهنشينانقÇبيلهاي در نÇوسازي و بÇازسازي زنÇدگي<br />
شهرنشيني و حتي در وحدتبخشي به مناطق گسترده جهان اسلام تحت نظام واحد<br />
چنانكه در مورد سلجوقيان و عثمانيان ميبينيم/ تمد ن اسلام كه در نوع<br />
خود تمدن جهاني بود در محيطهاي شهري پديد آمد و در واقع جهان اسلام در<br />
طول سدههاي ميانه, شÇهرهاي بسÇياري داشت كÇه جÇمعيتشان بسÇيار بÇيشتر از<br />
بزرگترين شهرهاي كنوني اروپا بود/ اما شهر از سويي, محل پÇرورش هÇنرها و<br />
دانشها و از ديگر سو, زادگاه انحطاط اخلاقي و تجم لپرستي افراطي است/ شهر<br />
هم پروشگاه حكما و اولياي بزرگ بودهو هم شكا كان و حتي ملحدان را در دامان<br />
خود پرورده است/ تاريخ در ميان باديهنشينان هيچ لاادري يا شكا كÇي را سÇراغ<br />
ندارد تا چه رسد به ملحد/ حتيقرآن نيز اشارة سربستهاي به اين حقيقت دارد كه<br />
يك روز مانده به آخرالزمان تك تك شهرها مجازات خواهند شد/<br />
در جهان اسلام باديهنشيناني كه هيچ شهري از تهديدشان در امان نبود همين<br />
كه انحطاط دامنگير شهرها ميشد بر آنÇها مÇيتاختند و حكÇومتشان را بÇدست<br />
ميگرفتند/ آنان توان تازهاي به شÇهر مÇيدميدند, مÇنش اخÇلاقي را در آن زنÇده<br />
ميكردند و به فروزان ماندن شعلههاي سنت ياري ميرساندند/ اندك زمÇاني كÇه<br />
ميگذشت هÇمان بÇاديهنشينان نÇيز بÇه شÇهرنشيني گÇرايÇيده, رفÇتهرفته فÇضاÄل<br />
بÇاديهنشينيشان را از دست مÇيدادنÇد و بÇه دامÇان تÇجم لپرستي مÇنحطي فÇرو<br />
1. tribalism
شناخت امتو جامعه 217<br />
ميغلتيدند تا اينكه موج تازهاي از يورش باديهنشينان خود آنان را نيز در رÔ بايد/<br />
جهان اسلام نه تنها باديهنشينان عرب بلكه باديهنشينان تركزبان را نيز كه از سدة<br />
دهم ميلادي به بعد شروع به مهاجرت بهقلب جهان اسلام كردند, شامل مÇيشد/<br />
بعدها باديهنشينان مغول نيز كه بيشتر شهرهاي اسلامي را به ويراني كشانده اما در<br />
عين حال هنر و معماري و نيزقدرت سياسي اسلام را جاني تازه بخشيدند, پاي به<br />
جهان اسلام گذاشتند/ تا به امروز با وجود اسكان اجباري بسياري از باديهنشينان,<br />
هنوز هم باديهنشيناني عرب, سياهپوست, و بربر در سراسر آفÇريقاي شÇمالي و<br />
صحراي آفريقا, باديهنشينان تÇرك و تÇركزبان در آنÇاتولي, ايÇران, و آسÇياي<br />
مركزي, باديهنشيناني عرب در عربستان سعودي, يمن, اردن, سوريه, عÇراق, و<br />
حتيقبايل ايراني چون پشتوها Ç كه بعضي از آنها امروزه در افغانستان و پا كستان<br />
امروزي اسكان يافتهاند Ç وجود دارند/ حتي در جنوب مÇصر نÇيز كÇه از ديÇرباز<br />
جامعهاي شهرنشين بوده است, باديهنشيناني بسر ميبرند/ من همين تازگيها كه<br />
براي زيارت آرامگاه يكي از صوفيان بزرگ به جÇنوب مÇصر سÇفر كÇرده بÇودم<br />
شگفتزده شدم وقتي فهميدم هنوز صحراي مصر در نزديكي مرز سودان جÇزو<br />
قلمرو باديهنشينان است/ با اين حساب به هيچ روي نميتوان از نقش اجتماعي,<br />
روانشناختي, و معنوي برجسÇتة بÇاديهنشينان در جÇامعة اسÇلامي چشÇم پÇوشيد/<br />
وانگهي نبايد فراموش كرد كه اندك مايهاي از روحÇية بÇاديهنشيني هÇنوزهم در<br />
ميان كساني كه در شهرها اقامت گزيدهاند بر جاي مÇانده است; چÇنانكه در ايÇن<br />
ضربالمثل عربي ميخوانيم: /<br />
مهمترين طبقات جامعة اسلامي تا پيش از ظهور تحولات جديد اجÇتماعي<br />
عبارت بود از: عÔلما, طبقة حا كم و نظاميان, بازرگانان, پيشهوران - و در مناطقي
218 قلب اسلام<br />
همچون مصر و ايÇران Ç طÇبقة دهÇقانان/ مÇعناي لغÇوي "عÇلما" عÇبارت است از:<br />
"آنهايي كه ميدانند" كه بÇر دانشÇمندان در هÇر رشÇتهاي اعÇم از سÇتارهشناسي و<br />
پزشكي اطلاق ميگردد نه آنكه تنها علماي دين را شامل شود و اين واژه هÇنوز<br />
هم تا اندازهاي در اين معناي گسترده كاربرد دارد/ اما رفتهرفته حوزة اطلاق آن به<br />
علماي دين, بهويژه متخص صان در شناخت شريعت منحصر گرديد/ با ايÇنكه در<br />
اسلام, روحانيت وجود ندارد, نزديكترين چيز در اسلام به طبقة احبار در ديÇن<br />
يهود و تا اندازهاي به كشيشان در مسيحيت يا برهمنها در آيÇين هÇندو, هÇمين<br />
طبقة علماست هرچند كه جايگاه ديني آنان با همديگر دقÇيقH يكÇي نÇيست/ در<br />
سرتاسر تاريخ اسلام, علما كه همواره لباس پÇيامبر را مÇيپوشند و دسÇتاري بÇه<br />
پيروي از حضرتش بر سر ميگذارند, پاسداران و مفس ران شÇريعت بÇودهانÇد/ از<br />
اينرو آنها در جامعة اسلامي از نفوذ بالايي برخوردارند و تا پيش از دوران جديد<br />
بر فعاليتهاي آموزشي وقضايي نظارت ميكردهاند/ علما همچنين محافظان سنتي<br />
مردم عليهقدرت صاحبمنصبان سياسي و نظامي بشمار مÇيآمدند/ در مÇجموع<br />
علماي شيعة دوازده امامي نيرومندتر از همتايان سنيمذهبشان بودهاند چرا كه از<br />
قديم علماي شيعه در مقايسه با علماي سني, مستقل ازقدرت سياسي بÇودند و از<br />
آنجا كه مالياتهاي ديني را خودشان جمعآوري ميكردند تا اندازة زيادي هم از<br />
استقلال اقتصادي برخوردار بودند/ انقلاب اسلامي ايران در سال 1979 ميلادي,<br />
ا گر چنين قدرتي نميبود, هيچگاه بوقوع نميپيوست/ اما دخالت مستقيم علما در<br />
سياست در ايران كنوني كه در تاريخ اسلام براي نخستين بار صورت ميگيرد, هم<br />
خود آنها را در مقام طبقة ممتاز ديني و هم نقش و عملكردشان را به چالشهاي<br />
بزرگي در جامعه دچار كرده است/<br />
در ميان علما, صوفيان بسياري بودهاند و بيشتر مشايخ صوفيه نيز به شريعت
شناخت امتو جامعه 219<br />
اسلام واقفند اما آنها طبقة ممتازي را در جامعة اسلامي تشكيل نميدهند/ صوفيان<br />
در حقيقت, خود جامعهاي در دل جامعة اسلامي بهشمار ميآيند كه مردانو زناني<br />
از همة اقشار ميتوانند عضو آن باشند/ در حديث است كه: 1 و درقÇرآن نÇيز مÇيخوانÇيم كÇه / 2 از اينروست كه در جامعة اسلامي خبري از طبقة ممتاز راهبان نيست;<br />
با اين همه, آرمان زندگي معنويي كه يكسره وقف خداوند باشد در ميان طوايف<br />
صوفيه ÇÇ كه از حيث ظاهري وسيعH جز¾ جÇامعه شÇدهانÇد ÇÇ تÇحقق يÇافته است/<br />
همچنين جالب است بدانيم كه هرچند اسلام نهاد رهبانيت را نپذيرفت, پيامبر و به<br />
پيروي از ايشÇان نسÇلهاي مسÇلمانان, راهÇبان مسÇيحي را بÇه ديÇد مÇهربانانهاي<br />
مينگريستهاند/<br />
وانگهي تصوفي هست مناسب خواص ي كه همواره مÇتون عÇالي تÇصوف را<br />
ميخوانند و آن را با انجام اعمال معنوي پيشرفتهاي همراه ميكنند و نيز تصوف<br />
عمومياي هست كه بركات تصوف را براي بسياري از مردم به ارمغان ميآورد;<br />
مردميكههموارهارادتيبهتصوف دارند و اما فعالانه سر به سلوك در راه تكامل<br />
<br />
معنوي گروه خواص نميسپرند/ اين فرقگذاري ميان خواص و عوام را چنانكه در<br />
تصوف پيداست, بهراستي ميتوان در سرتاسر جامعه اسلامي يافت و نبايد آنرا با<br />
"نخبهسالاري" 3 به معناي جديد آن درآميخت/ امروزه واژة "نخبه" (elite) را در<br />
گفتمان عمومي بهويژه در آمريكا چندان خوش نميدارنÇد امÇا در واقÇع آن در<br />
عرصههاي گونا گون زندگيشان حضور داردو متناظر با همان "خواص" در جامعه<br />
1/ / <br />
2/(ë7 . 27) <br />
3. elitism
220 قلب اسلام<br />
اسلامي است كه آشكارا و گسترده اعمال ميشود/ بÇراي نÇمونه شÇمار انÇدكي از<br />
رياضيدانان با رياضيات پيشرفته آشنايي دارند كه نخبگان [يا خواص [ اين رشته,<br />
همان معدود افراد هستند و ديگران, عوام بهشمار ميآيند/ اما ممكن است يكي<br />
از همين كساني كه در رياضيات, از جملة عوام است در شناخت خواص دارويي<br />
گياهان از نخبگان باشد; رشتهاي كه نخبگان رياضيات در آن از عوام مÇحسوب<br />
ميشوند/ اين است معناي مقولة مهم "خواص " و "عوام" در كاربرد صوفيان و نيز<br />
در هر جاي ديگÇري از جÇامعة اسÇلامي كÇه آن را بكÇار مÇيبرند/ واژة خÇوا ص<br />
بهصورت مطلق تنها بر كساني اطلاق ميشود كه از معارف عالية معنوي و فضايل<br />
برجستهاي برخوردارند/<br />
اهل تصوف در هر سطح و مقامي كه باشند با آنكه به لحاظ جÇامعهشناختي<br />
طبقة ممتازي نيستند, گروه مهمي در جامعة اسلامي بهشمار مÇيآيند و در طÇول<br />
ساليان سال بر حوزههاي متفاوتي از حيات باطني گرفته تÇا اخÇلاق عÇمومي, از<br />
روانشناسي تا هنر, از مابعدالطبيعه تا اصناف, و از شعر تا سياست تأثير شگرفي<br />
نهادهاند/ نميتوان تصوف را به مظاهر اجتماعيش فروكاست يÇا تÇنها بÇه يÇاري<br />
اصطلاحات جامعهشناختي به تحليل آن پرداخت/ فهم سÇاختار جÇامعة اسÇلامي<br />
ميس ر كسي نميشود مگر آنكه جايگاه صوفيان را در كنار علما و ديگر طÇبقات<br />
ممتاز آن بهدرستي دريابد/<br />
ا گر علما و صوفيان ÇÇ يا دست كم رهبران آنها ÇÇ را به معنايي متناظر با طبقة<br />
كشيشان در مسيحيت سدههاي ميانه بدانيم, طبقة حا كمانو نظاميان عالم اسلام را<br />
نيز ميتوانيم با هÇمتايان آنÇها در غÇرب مسÇيحي بسÇنجيم/ بÇا ايÇن هÇمه, نÇبايد<br />
تفاوتهاي ميان گونههاي سلطنت و اشرافسالاري سÇياسي و نÇيز اخÇتلاف در<br />
عناوين موروثي را در جهان اسلام و غرب ناديده انگÇاشت/ از عÇاليترين مÇقام
شناخت امتو جامعه 221<br />
حكومتي ÇÇ كه پيش از اين دربارهاش بحث كرديم ÇÇ خواه خليفه, سلطان, يا امير<br />
كه بگذريم در صحنة سياسي و نظامي هÇر كشÇور اسÇلامي هÇمواره دو گÇروه ÇÇ<br />
مديران 1 و نظاميان ÇÇ 2 نقش داشتهاند/<br />
در اسلام طÇبقة مÇديران نÇخست بÇر پÇاية الگÇوهايقÇديميتر بÇرگرفته از<br />
ساسانيان در ايران پديد آمد/ اين طبقه در تاريخ صدر اسلام در جÇامعة اسÇلامي<br />
عمÂ تنها طبقة فرهيختة بيرون از كادر علما را شامل ميشد كه از فنون خواندن,<br />
نوشتن, منطق و مانند اينها برخوردار بود; ايÇن طÇبقه حÇتي در پÇيدايش سÇبك<br />
تازهاي از زبان عربي كه در نÇوشتههاي كÇارمندان ديÇوانÇهاي مÇختلف ÇÇ هÇمان<br />
وزارتخانههاي كنوني در غرب ÇÇ پديدار گشت بيتأثير نÇبود/ آنÇان در تÇعليم و<br />
تربيت اسلامي, ادبيات, اخلاق,و انديشة سياسي و نيز در ادارة حكومت در تاريخ<br />
اسلام سهم عظيم داشتهاند/ در دورة خلافت عباسيان كه از سدة هشتم تا سيزدهم<br />
ميلادي ادامه داشت, در حالي كه اعراب مناصب ديني و تركان مناصب نظامي را<br />
در اختيار داشتند, مناصب مديريتي بيشتر از آن ايرانيان بود تا جايي كه بعضي از<br />
برجستهترين وزير اعظمها Ç يا همان نخستوزيران Ç خلفاي عرب يا بعد از آنها,<br />
سلاطين ترك, از ايرانيان بودند/<br />
البته طبقة نظامي در سرتاسر تاريخ اسلام, چنانكه در ديگر جوامع نيز همين<br />
گونه است, اهميت بسياري داشته است, هÇرچÇند اسÇلام بÇرخÇلاف بسÇياري از<br />
فرهنگهاي سنتي ديگر, هرگزبر جنبةوراثت تأ كيد نكرده است/ امابا فروپاشي<br />
ساختارهاي سياسي سÇنتي در دوران جÇديد, در بسÇياري از كشÇورهاي اسÇلامي<br />
كودتاي نظامي رخ داد و در پي آن, نظاميان حكومت را بدست گرفتند; حكومتي<br />
1. administrators<br />
2. the military
222 قلب اسلام<br />
كهبانظام سياسي سنتيدر اسلام تفاوت بسيار داشت/بر اساس سنت سياسي اسلام<br />
هر فرماندة نظامي كه توانايي حكومت را داشت, سÇلطان يÇا امÇير مÇيشد امÇا او<br />
همچنان پايبند شريعت و سنتهاي حكومتي باقي ميماند/ دربارة ديكتاتورهاي<br />
نظامي جديدي كه در طول نيمة دوم سدة بيست ميلادي در بسياري از كشورهاي<br />
اسلامي زمام امور را بدست گرفتندقضيه جز اين بود/<br />
طبقة بازرگانان همواره نقش عمدهاي در جامعة اسÇلامي داشÇته و نگÇهبان<br />
مهمي براي اسلام بهشمار ميرفتهاند/ پيامبر در حالي پا به بزرگسالي ميگذاشت<br />
كه بازرگان بود و نيز همسرش خديجه از بازرگانان بÇنام مكÇه بÇهشمار مÇيآمد/<br />
تجارت از همان آغاز [اسلام] پيشة آبرومندي بÇود و نÇقش طÇبقة بÇازرگانان در<br />
جامعة اسلامي بسي پÔررنگتر از نقشي بود كه اين طبقه در اروپاي سدههاي ميانه تا<br />
پيش از پيدايش بورژوازي در ايتاليا در طول دورة نوزايÇي داشت/ بÇازار در آن<br />
دسته شهرهاي اسلامي كه هنوز تا اندازهاي سنتي ماندهاند تا به امروز نه تنها مركز<br />
فعاليتهاي تجاري, بلكه مركز ديني نيز بوده و معموÁ مساجد بزرگ و حوزههاي<br />
علميه را در خود جاي داده است/ اصطلاح "بازاري" ÇÇ يعني تاجري كÇه در بÇازار<br />
تجارت ميكند ÇÇ در زبان فارسي نيز همچون ديگر زبانهاي اسلامي, با پارسايي<br />
و حميت ديني همراه بÇوده است و بÇازاريÇان هÇمواره پÇيوند نÇزديكي بÇا عÇلما<br />
داشتهاند/ هنوز از دوران كودكيام بياد دارم كه مادرم در طول ايام سوگواري محرم<br />
مرا با خود به بازار تهران ميبرد و من از آن همه پرچم و پردههاي سياهي كه همه<br />
جا را پوشانده بود, تا چه اندازه متأثر ميشدم/ تا امÇروز نÇيز بÇازاريÇان در ايÇران<br />
بيشترين فعاليتهاي ديني از جمله هيأتهاي مذهبي در خيابانها و مراسمي را كه<br />
در مساجد برگزار ميشود ساماندهي ميكنند/ در جهان عرب نيز جز اين نيست/<br />
مسجد رأسالحسين در مركز قاهره واقع است و هرگاه كه من از آن ديدن ميكنم
شناخت امتو جامعه 223<br />
حتمH سري هم به بازار خان خليلي در مجاورت آن ميزنم; بازاري كه پيوند ميان<br />
پرهيزگاري ديني و تجارت, در آن بهروشني پيداست/<br />
اصناف در جامعة سنتي اسلامي, نهاد مهمي بود كه نامش با نام بازار و توليد<br />
كالا همراه بود/ اصناف كه پايه گذار خود را علي بن ابيطالب ميدانند كارآموزي<br />
در فنونو صنايع گونا گون رابا انضباط اخلاقيو معنوي در ميآميزند/ در اين نهاد<br />
استادكاران همواره مربيان اخلاقي و معنوي نيز هستند و شا گردان, زماني اجازة<br />
ورود به صنفي را مييابند كه شرايط اخلاقي و عملي پÇذيرش [در آن] صÇنف را<br />
داشته باشند/ اصناف اسلامي مانند صنف بناها (مÇاسونها) در اروپÇاي سÇدههاي<br />
ميانه است; سازماني مخفي با شناختنظريوهمفنونعمليكهازراهزبانمنتقل<br />
ميگشت/ در واقع, فراماسونري 1 آنگاه آغاز شد كه صنف بÇناها جÇنبة "نÇظري"<br />
يافت, آنها از حرفة بنايي دست كشيدند و به صورت سازمان مخفي با آرمانهاي<br />
ويژة سياسي و اجتماعي در آمد/ هرچند فراماسونري اروپايي رهاورد نيروهاي<br />
استعمارگر در سدة نوزدهم براي جهان اسلام بود, اصناف اسلامي هÇرگز چÇنين<br />
استحالهاي را بهخود نپذيرفت و پيوند نزديكشان را با تصوف و آيينهاي معنوي<br />
اسلام همچنان حفظ كرد/ هرچند با پيدايش فناوري جديد و ورود صنعتگرايي<br />
به بخشهايي از جهان اسلام, بسياري از اين اصناف از ميان رفت, هنوز چندي از<br />
آنها از فاس تا بنارس بر جاي مانده است/ جالب است بدانيم كÇه بÇيشتر ابÇريشم<br />
معروف بنارس را از گذشته تا كنون دو صنف مسلمان بافندگان و چاپگران روي<br />
پارچه توليد ميكردهاند/ چند دهه پيش كه من از اين مقد سترين شÇهر هÇندوها<br />
ديدن ميكردم شگفتزده شدم از اينكه ميديدم اين صنف سنتي اسلامي هÇنوز<br />
1. Fremasonry
224 قلب اسلام<br />
بسيار زنده است/ استاد اين صنف كه زيباترين ساريها 1 را توليد ميكند از مشايخ<br />
محلي طايفةقادريه است كه از كهنترين طايفههاي صوفيه بهشمار ميآيد/<br />
در پايان بحث از ساختار جامعة اسلامي, بايد يادآوري كنيم كه دهÇقانان بÇا<br />
اينكه البته در همة جهان اسلام, جز بعضي مناطق, حضور داشتهاند, اما نقش آنها<br />
به اندازة نقش محوريشان در تاريخ غرب نبوده است/ در سرزمينهايي همچون<br />
مصر, بخشهايي از ايران, و پنجاب همواره تودة بزرگي از دهقانان ميزيستهاند<br />
كه معموÁ آموزشهاي دينيشان را در مÇرا كÇز شÇهري مÇيديدهانÇد/ هÇمچنين<br />
دهقانان در اين كشورها نيروي اجتماعي محافظه كاري بودهانÇد كÇه بسÇياري از<br />
طلبههاي مدارس شهرهاي بزرگتر از ميان آنها برخاستهاند; طلبههايي كه بعضي از<br />
آنها بعدها از رهبران ديني ميشدند/ در ميان اين طبقه, تصوف عامينيز پÔ رنفوذ<br />
بوده است چنانكه در ميانفلاحين 2 مصر و در انتشار مكتب مرابطيه , 3 كه جنبش<br />
صوفيانة عامي است, در شمال و غرب آفريقا ميبينيم/<br />
اسلام و بردهداري<br />
اسلام در عالمي ظهور كرد كه بردهداري در آن تقريبH فرا گير بود/ قÇرآن و<br />
حديث به مهرباني با بردگان و رفتار انساني با آنها اندرز ميدهد و مسلمانان را به<br />
آزادسازي آنان ترغيب مÇيكند/ خÇود پÇيامبر سÇلمان, بÇردة ايÇرانÇي, را خÇريد,<br />
بيدرنگ آزادش كرد و او را از اهل بيت خويشقرار داد/ يÇادآوري ايÇن نكÇته<br />
(لباس ويژة زنان هندي/) 1.sari<br />
2. filla¦ ¦ hi n of Egypt<br />
3. Maraboutism<br />
(نهضتي ديني و سياسي در مرا كش كه چون خاستگاهشان رباطهايي در دل صحراي مرا كش بوده<br />
به اين نام شهرت يافتهاند/)
شناخت امتو جامعه 225<br />
بايسته است كه بردهداري در جامعة اسلامي با نژادپرستي يكي نÇبود/ بÇردههاي<br />
ترك و سياهپوست آفريقايي بودند كه تا مناصب فرماندهي نظامي, پادشاهي, و<br />
رهبري بالا رفتند/ وانگهي پيوندهاي زناشويي بسياري ميان بردهها و ديگران رخ<br />
ميداد و معموÁ فرزندان بردگان دير يا زود در بافت كلي جامعه جذب ميشدند/<br />
البته بازرگانان عرب و اروپايي بودند كه در آفريقا به تجارت برده ميپرداختند<br />
اما با وجود اين واقعيت كهقدرتهاي استعماري اروپÇا حÇضور ايÇن بÇازرگانان<br />
عرب را در آفريقا دستاويزي براي استعمار آنقار هقÇرار دادنÇد, در هÇيچ شÇهر<br />
اسلامي هرگز محلههاي هارلم يا آنا كوستيا 1 سابقه نداشته است/ حتي در جاهايي<br />
مثل عربستان و مرا كش, كه سياهپوستان آفريقا حضوري نيرومند دارنÇد, هÇيچ<br />
احساس تبعيض نژادي در كار نيست/ امروزه در هر مسجد اعظمي در مرا كش به<br />
هنگام نماز طيف گستردهاي از نمازگزاران ÇÇ از سياهان آفÇريقايي تÇا بÇربرهاي<br />
چشم آبي ÇÇ را ميبينيمو با اين همه, هيچ احساسي از ناهمگوني نژادي بهما دست<br />
نميدهد/<br />
بسياري از مسلمانان پرهيزگار نيز از بÇردهداري دوري جسÇتند و عÇليه آن<br />
دست بهقلم بردند اما هرچند اين رسم به شكل اسلامياش, كه به جاي تبعيض به<br />
معناي ادغام نهايي [بردگان در دل جامعه] بود, كم و بيش بر جا ماند از رونق افتاد<br />
تا اينكه در سدة نوزدهم ميلادي بر اثر فشار نيروهاي دروني و به تأثير از عقايد<br />
آبراهام لينكÔلن 2 و ديگران از جهان اسÇلام رخت بÇربست/ ا گÇر هÇم امÇروزه در<br />
نوشتههاي عد هاي ميخوانيم كه بردهداري هنوز در گوشه و كنار عالم اسلام مثل<br />
سودان و چندي ديگر از سرزمينهاي آفريقايي رايج است, اين بردهداري بيشتر<br />
1. Harlem & Anacostia<br />
(محلههاي مشهور سياهپوستان در نيويورك/ و ساحل رودخانة آنا كوسيتا)<br />
2. Abraham Lincoln
226 قلب اسلام<br />
به بردهداري در بيگاريخانههاي 1 چين يا غرب كنوني ميماند كه در هيچكدام از<br />
اين موارد, [در اسلام] رسم رايجي نبوده است و مراجع ديني آن را نپذيرفتهاند/ تا<br />
پيش از دوران جديد, بردهداري در ميان مسيحيان و مسلمانان رايج بود كÇه ايÇن<br />
بدان معنا نيست كه مسيحيت يا اسلام اين رسم را بنياد نهاده يÇا مشÇوق آن بÇوده<br />
است/<br />
گروههاي گونا گوني كه تنها شامل سياهان آفريقايي نميشدند در مقام برده<br />
وارد جهان اسلام شدند اما همة آنها بهزودي در تركيب امت جاي گرفتندو جامعة<br />
اسلامي, هيچگاه آنگونه رفتاري را كه تا پيش از جÇنگ داخÇلي 2 در آمÇريكاي<br />
جنوبي رواج داشت, به خود نديد/ آنچه فهمش اهميت فراواني دارد اين است كه<br />
بردهداري آنگاه كه در جهان اسلام مرسومبودبهنژادپرستينينجاميدوازاينرو<br />
در بسياري از مناطق اسلامي و در طول بيشتر دورههاي تاريخ اسÇلام بÇردههاي<br />
سابق خيلي زود از رهگذر پيوند زناشويي با ديگران با بقية جامعه يكپارچه شدند/<br />
خانواده در جامعة اسلامي<br />
خانواده, واحد بنيادين جامعه اسلامي است كه در پي نزول قرآن, رفتهرفته<br />
جاي قبيله را كه براي اعراب نزديكترين واقÇعيت اجÇتماعي بÇه شÇمار مÇيرفت<br />
گرفت/ يكي از اصلاحات اجتماعي اسلام, تقويت خانواده و پيوندهاي زناشويي<br />
بود/ در جامعه اسلامي همچون بسياري از ديگر جوامع سنتي, خانواده محدود به<br />
خانوادة هستهاي 3 شÇامل والديÇن و فÇرزندان نÇيست بÇلكه مÇتشكل از خÇانوادة<br />
1. sweatshops<br />
2. Civil War<br />
3. nuclear family
شناخت امتو جامعه 227<br />
گستردهاي 1 است كه پدربزرگ و مادربزرگ, عمو و دايي, عمه و خاله, داماد و<br />
عروس, و فرزندان همة اينها را دربرميگيرد/ خانوادة گسÇترده نÇقش مÇهمي در<br />
تربيت فرزندان, حمايت از جوانترها در برابر فشارهاي اجتماعي و اقÇتصادي و<br />
در انتقال دين, رسوم, سنتها, و اسرار تجارت خانوادگي ايفا ميكند/ نقش خانواده<br />
گسترده در جامعه اسلامي را حتي تا امروز ميتوان بسيار برجسته دانست/<br />
بسياري از نهادهاي اسلامي بر اثر تجد دگرايي رو به ويراني نهاد امÇا هÇنوز<br />
خانواده از اين آسيب در امان مانده است/ در غرب, خانوادة گسترده به خانواده<br />
هستهاي فروكاست و تازگيها بر اثر در هÇم شكسÇتن اتÇÔم اجÇتماعي , 2 خÇانوادة<br />
هستهاي باز هم كوچكتر شد و به شكل خانوادة تكسرپرستي 3 درآمد تا جايي كه<br />
نهاد خانواده به معناي دقيق كÇلمه زيÇر فشÇار شÇديدي واقÇع شÇده است/ بÇيشتر<br />
مسلمانان به اين تحولات كه همدوش آداب جنسي و نقشهاي تازة زن و مرد در<br />
جامعه غرب در جريان است ÇÇ نه همچون الگوهاي كامÂ جاافتاده و ديرپايي كه<br />
بايد از آنها سرمشق گرفت ÇÇ بلكه چون تجارب اجتماعي ناقصي كه پيامدهايش<br />
هنوز روشن نيست مينگرند/ از اينروست كه اين موضوع به صورت محل نزاعي<br />
ميان محافل فراتجد دگراي غربي و جهان اسلام درآمده است/ اما در اين صورت<br />
يهوديان و مسيحيان محافظه كار در خود غرب نيز به همان شÇد ت مسÇلمانان بÇا<br />
بسياري از اين آداب و رسوم جديد مخالفند/ نگرش عموم مسلمانان نيز به ايÇن<br />
آزمايشهاي تÇازة اجÇتماعي دربÇارة ازدواج و خÇانواده از نگÇرش يÇهوديان و<br />
مسيحيان سنتي در غرب چندان دور نيست/ من بسياري از خانوادههاي يهودي,<br />
پروتستان و كاتوليك را در آمريكا سراغ دارم كه در فهمشان از معناي ازدواج و<br />
1. extended family<br />
2. social atom<br />
3. single-parent family
228 قلب اسلام<br />
اهميت خانواده خود را بÇه هÇمسايگان مسÇلمانشان نÇزديكتر از دوسÇتان دوران<br />
كودكيشان احساس ميكنند/<br />
اما دربارة خود مسألة ازدواج بايد گفت كه فهم جايگاه آن در اسÇلام مÇيس ر<br />
نيست مگر آنكه نخست اهميت جنسيت را در نظر مسلمانان دريافته بÇاشيم/ در<br />
الهيات كلاسيك مسيحي نفس جنسيت با گناه اوليه همراه بوده و مقبوليتش تنها<br />
همچون وسيلهاي براي زاد و ولد است/ از اينروست كه پرداختن به جÇنسيت در<br />
سياق دين مسيح مستلزم تقد سبخشي به آن از رهگذر مراسÇم ديÇني مÇربوط بÇه<br />
زناشويي است/ در اسلام مانند يهوديت, نفس جنسيت امري مÇقدس و خÇجسته<br />
است و بÇÇنابرايÇÇن نÇيازي بÇه مÇراسÇم ديÇني هÇمچون مÇراسÇم مسÇيحيان, بÇراي<br />
تقد سبخشي به آن نيست/ البته ازدواج در اسلامقÇراردادي است كÇه مÇطابق بÇا<br />
شريعت و براي مشروعيت بخشيدن به روابÇط جÇنسي زن و مÇرد و مÇحافظت از<br />
حقوق آن دو منعقد ميگردد/ اما در هر سه دين مسيحيت, اسلام ويهوديت روابط<br />
جنسي بيرون از پيوند زناشويي جايز نيست و در پيشگاه خداوند, گÇناه بÇهشمار<br />
ميرود/<br />
شريعت اسلام طلاق را جايز ميشمرد اما به لحاظ اخلاقي و اجتماعي [وقوع]<br />
آن را بسيار دشوار ميسازد/ در حديثي آمده است كه از ميان همة چيزهايي كÇه<br />
خداوند جايز شمرده است ناپسندترين آنها نزد او طلاق است / 1 از اينروست كه<br />
هر چند چنين مينÔمايد كه شرعH هر مردي به آساني ميتواند از هÇمسرش جÇدا<br />
شود و نيز هر زني در پارهاي شرايط ÇÇ از جمله اينكه شوهرش او را به امان خدا<br />
رها كرده و دست از حمايتش برداشته باشد ÇÇ ميتواند طلاق بگيرد, ولي در عمل<br />
طلاق بهويژه در بخشهاي سنتيتر جامعه اسلامي بسيار كم اتفاق ميافتد و اين<br />
1/
شناخت امتو جامعه 229<br />
امر زماني بيشتر روشن ميشود كه آن را به نسبت آمار طلاق در اروپاو آمريكاي<br />
كنوني بسنجيم/ برداشت رايج در غرب از حقوق زنان مسلمان دربارة موضوعات<br />
خانواده و طلاق, هيچ درست نيست چرا كه در اين برداشت, بسياري از عوامÇل<br />
اجتماعي و اخلاقي دخيل در بيشتر موقعيتهاي خانوادگي را ناديده گÇرفتهانÇد;<br />
هرچند افسوس كه بسياري بيعدالتيهاي فجيع نيز در اين زمينه وجود دارد/ تÇا<br />
جاييكهبهعÔرف رايج در مساÄل مربوط به حقوق خانواده و طلاق مربوط است<br />
امروزه مباحثات فراواني در جهان اسÇلام دربÇارة حÇفاظت از حÇقوق زنÇاني در<br />
جريان است كه شوهرانشان در عين بدرفتاري با آنÇها از طÇلاقدادنشÇان سÇرباز<br />
ميزنند و در بسياري از كشورهاي اسلامي نيز دادگاههاي خÇانواده بÇنيادگذاري<br />
شده است كه ميكوشند عدالت را بر اساس روح وقانونقرآنو نه مطابق با عÔرف<br />
رايج پياده سازند/ نا گفته پيداست كه در جامعة اسÇلامي نÇيز هÇمچون هÇر جÇاي<br />
ديگري در اين زمينه بدرفتاريهايي وجود دارد, اما اسلام بر اهميت خانواده و<br />
پيوند زناشويي و مسÃوليتي پاي ميفشارد كه خداوند بÇر شÇانههاي زن و شÇوهر<br />
نهاده است گو آنكه بعضي از مسلمانان از زير بار اين مسÆÇوليتها شÇانه خÇالي<br />
ميكنند/<br />
اما دربارة نفس ازدواج بايد يادآوري كرد كه ازدواج در دو دين مسيحيت و<br />
اسلام بر پاية دو الگوي معنوي متفاوت استوار است/ از همين جاست كه مسيحيان<br />
و حتي پسا Ç مسيحيان 1 ازدواج را تنها با تكهمسري يكي ميگيرند در حالي كه<br />
اسلام در شرايط و موقعيتهايي ويژه امكان چندهمسري را نيز مÇطرح مÇيكند/<br />
ايÇÇن اخÇتلاف در الگÇوها را هÇيچكس بÇهتر از تÇيتوس بÇوركهارت ÇÇ يكÇي از<br />
عميقترين پژوهشگران سنت اسلامي در غرب ÇÇ بيان نكرده است; او مينويسد:<br />
1. post - christians
230 قلب اسلام<br />
اروپاييان گرايش به اين دارند كه چندهمسري مسلمانان را بÇيبندوباري<br />
جنسي قلمداد كنند/ آنها با اين كار از ياد ميبرند كه تا اندازة<br />
زيادي با كناره گيري راهبانه از زندگي خانوادگي جبران ميشود/ اما نكتة اصلي<br />
اين است كه ازدواج در اسلام بر الگÇوي مÇعنوي كÇامÂ مÇتفاوتي از الگÇوي<br />
ازدواج در مسيحيت استوار است/ تكهمسري در مسيحيت, بازتابي از پيوند<br />
كليساÇÇيانفسÇÇبامسيحاستكهاينيگانگيبرخاستهازعشقيشخصيو<br />
انتقالناپذير است/ از سوي ديگر چند همسري در اسلام بÇرگرفته از ارتÇباط<br />
حقيقت واحد [خداوند] با "ظروف" 1 جاندار متعد دش است: مرد همچون امام<br />
خانوادة خويش, مظهر حق بهشمار ميرود و نقش او متناظر با ظرف "فاعل"<br />
يعني روح است; حال آنكه همسرش در حكم ظرف "مÇنفعل" [قÇابل] يÇعني<br />
نفس است/ از اينروست كه هر مرد مسلماني ميتواند زني مسيحي يا يهودي<br />
بگيرد در حالي كه زنان مسلمان ميتوانند تنها مردان مسلمان را به شÇوهري<br />
بگيرند/ اين الگوهاي معنوي ÇÇ چه در مسÇيحيت و چÇه در اسÇلام ÇÇ چÇيزي<br />
نيست كه از بيرون بر ازدواج تحميل شده باشد بلكه جز¾ ذات آنهاست/ نماد<br />
و رمز مورد بحث با اينكه اصÂ و الزامH در همه افراد بهنحوي آ گاهانه نيست<br />
اما ذاتي سنتي است كه آنÇها مÇتعلق بÇه آنÇند و از ايÇنرو بÇخشي از ذهÇنيت<br />
جمعيشان 2 به شمار ميرود/ 3<br />
اصول و الگوهاي مÇعنوي كÇه در ايÇنجا آورديÇم بÇه هÇيچ روي بÇه مÇعناي<br />
فروكاستن ارتباط مرد و زن به ارتباطي تنها ميان اصول فÇاعل و مÇنفعل نÇيست/<br />
1. vessels<br />
2. collective mentality<br />
3. Titus Burckhardt, Fez: City of Islam . trans. W.Stoddart (Cambridge: Islamic<br />
Texts Studies, 1992), P. 102-3.
شناخت امتو جامعه 231<br />
همانگونه كه در سنت خاور دور, هر دو جنس نر و ماده ازيين ويانگ ÇÇ 1 اما به<br />
نسبتهاي متفاوت ÇÇ بهرهمندند در ديدگاه اسلامي نيز جنس نر با اصÇل فÇعال و<br />
جنس ماده با اصل منفعل كامÂ يكي نيستند چرا كه هر دوي آنها از هر دو اصل در<br />
طبيعت خويش برخوردارند/ آنچه از سخن بوركهارت روشن ميشود الگÇوها و<br />
اصول معنوي دخيل [در ازدواج] است/<br />
ا گر ازدواجهاي متعدد پيامبر اسلام در نظر مسÇيحيان از جÇايگاه مÇعنويش<br />
ميكاهد, اين ازدواجها در نظر مسلمانان سبب شرافت و تقد س بخشيدن به اتحاد<br />
دو جنس شده است/ وانگهي ا گر ازدواج را در پيوند با آميزش جنسي بدانÇيم و<br />
بپذيريم كه هرگونه رابطة جنسي بايد در چهارچوب ازدواج باشد در اين صورت<br />
شايد بي بندوباري موجود در جهان اسلام كه چÇندهمسري راقÇبول دارد بسÇيار<br />
كمتر از غرب مد عي تكهمسري, حتي پيش از انقلاب جنسي 2 دهة 19ì0 بوده<br />
باشد/ غربيان از ديرباز جهان اسلام را متهم به زنبارگي و شهوتراني و مسيحيت را<br />
به گونهاي تصوير ميكردهاند كه طرفدار پا كدامني و مÇخالف سÇرسخت روابÇط<br />
نامشروع جنسي است/ اما واقعيت اجتماعي چيز ديگري است/ بيگمان در جهان<br />
اسلام چندهمسري تا اندازهايو نيز در مكتب شيعه, ازدواج موقت وجود دارد اما<br />
بيشتر مردان, تك همسر هستند و در جÇامعه سÇنتي اسÇلامي, روابÇط نÇامشروع<br />
جنسي بسيار كم اتفاق ميافتد/ وانگهي در غرب هÇر چÇند رسÇمH چÇندهمسري<br />
پذيرفته نيست روابط نامشروع جنسي بسيار فراوان است/ در جامعه اسلامي زنÇا<br />
هر چند نميتوان گفت اصÂ نيست ولي بسيار كم اتفاق ميافتد و در عÇمل هÇيچ<br />
فرزند نامشروعي وجود ندارد; چرا كه در همة اقسام ازدواج, حتي از نوع موقتش,<br />
1. yin - yang<br />
2. sexual revolution
232 قلب اسلام<br />
فرزندان حاصل از آنها راقانون به رسميت ميشناسدو پدر از هر جهت موظف به<br />
تأمين آنهاست/<br />
پÇÇيامبر اسÇÇلام فÇرمود: / 1 و ازدواج در نÇظر<br />
مسلمانان, راه خجستهاي براي پيروي از سنت نبوي است هر چÇند شÇريعت بÇه<br />
معناي اصطلاحي كلمه, آن را از واجبات نشمرده است/ بÇه دليÇل اهÇميت ديÇني<br />
ازدواج تقريبH هر كسي در جهان اسلام, حتي در شهرهاي بزرگ, تن بÇه ازدواج<br />
ميدهد و فشار زيادي بر جوانان براي ازدواج كردن بهويژه براي پرهيز از گÇناه<br />
وارد ميشود/ به سختي ميتوان مرد يا زن مجردي در جامعه اسلامي, مگر كساني<br />
در گوشه و كنار, يافت/ بيوه زنان هر چند كه فرتوت و صاحب فرزندان بسياري<br />
باشند اغلب با مرد ديگري ازدواج ميكنند كه اين امر در روستاها رايÇجتر است/<br />
همچنين مردي كه زنش را از دست ميدهد معموÁ بÇراي ازدواج دوبÇاره تÇحت<br />
فشار ديگرانقرار ميگيرد/ حتي آنهايي كه, چه زن و چه مÇرد, مÇجرد مÇيمانند<br />
معموÁ در كنار خويشاوندان زندگي ميكنند و بخشي از خانوادة گسترده بزرگتري<br />
بهشمار ميآيند/<br />
مرد و زن از منظر اسلام<br />
از ديدگاه اسلام تفاوت ميان نر و ماده نه تنها مبناي زيستشناختي يا حتي<br />
روانشناختي دارد بلكه از ذات الهي سÇرچشÇمه مÇيگيرد/ در قÇرآن مÇيخوانÇيم:<br />
Ô 2 ونيز 3 /قطببندي نÇر و<br />
1/ /<br />
3ì.3ì)/2)(دراينجااز ترجمة<br />
قرآن آقايالهي قمشهاياستفاده كردهايم چون ترجمة آقاي خرمشاهيازاين آيه چنيناست: و با متن كتاب سازگار نيست/)<br />
8.78)/3)/
شناخت امتو جامعه 233<br />
ماده بخشي اساسي از راز آفرينش الهي است/ هر كدام از زن و مرد, انساني به تمام<br />
همراه با نفسي فناناپذيرند كه هر دوي آنها به يك اندازه مسÃوليتهاي ديني را بر<br />
دوش داشته و از منظر شÇريعت الهÇي بÇرابÇرند/ بÇا ايÇن هÇمه زن و مÇرد مكÇمل<br />
همديگرند و دوشادوش يكديگر مانند نماديين Çيانگدر خاور دور, دايرهاي را<br />
ميسازند كه نمادگر كمال, تماميت,و جامعيت است/ از اينروست كه زنو مرد هم<br />
با همديگر به رقابت ميپردازند و هم به سوي يكديگر كشيده ميشوند/ كيمياي<br />
ازدواج و پيوند زناشويي از رهگذر عشقي كه تعاليبخش زوجين و در عين حال<br />
محيط بر آنهاست و ريشه در خداوند دارد, بÇه جÇنبة تكÇميلي زن و مÇرد [بÇراي<br />
همديگر] تحقق ميبخشد و آنها را به تماميت ميرساند; از اينرو اين توان را دارد<br />
كه دو طرف را ديگرگون سازد و به تكامل برساند/<br />
پيوندميان دوقلب, چنانكه در آيينهاي اسلامي مربوط به ازدواج ميبينيم, و<br />
عشق زوجين به يكديگر بازتابي زميني از عشق نفس به خدا به شÇمار مÇيآيد,<br />
هرچند صورتهاي مذكر و مÆنث معنويت با هم مÇتفاوتند/ دربÇارة ايÇن پÇيوند<br />
نزديك ميان زن و مرد در ازدواج در اين آيه اشاره شده است: 1 اينكه هر همسري مانند لباس همسرش است تنها به اين مÇعنا<br />
نيست كه آنها همچنان كه لباسÖ بدن ما را مÇيپوشاند زنÇدگي خÇصوصي و حÇتي<br />
معايب يكديگر را از انظار عموم پوشيده مÇيدارنÇد بÇلكه بÇايد مÇانند لبÇاس كÇه<br />
نزديكترين چيز به تن آدمي است از هر كسي به يكديگر نزديكتر باشند/ نا گفته<br />
پيداست كه هر ازدواجي ÇÇ چه در عالم اسلام و چه در غرب ÇÇ چنين كه ما گفتيم<br />
نيست/ اما مسلمانان از هر نسلي حتي تا به امروز, در اين باره هÇمواره چشÇم بÇه<br />
آرمانهايقرآني دوختهاند/<br />
187.2)/1)
234 قلب اسلام<br />
زنان در خانواده و در اجتماع<br />
از زمان پيدايش جريان فمينيسم 1 در غرب, ناظران غربي به اندازة كاغذ همه<br />
درختان جنگلها دربارة موضوع زنان در اسلام كتاب نوشتهاند/ در بسياري از اين<br />
كتابها آرمانهاي رايج در غرب را چونان ملا كهاي مطلقي براي داوري دربارة<br />
زنان ديگر جوامع و نسخهپيچي براي آنها دربارة رفتار بايستهشان, برگزيدهانÇد/<br />
امروزه در غرب گرايشي هست به سوي چيزي كه شايد بتوان آن را "مطلقسازي<br />
امر گذرا" 2 ناميد/ انسانها در هÇر دهÇهاي بÇه شÇيوههاي انÇديشه و عÇمل خÇويش<br />
بيدرنگ جنبة اطلاق ميبخشند بيآنكه كمترين توج هي داشÇته بÇاشند بÇه ايÇن<br />
واقعيت كه در دهة آينده ÇÇ همين كه آغاز گردد ÇÇ همان رسوم و باورهاي آنها نيز<br />
جايي جز زبالهدان تاريخ نخواهد داشت/ اين پديده در هيچ جا روشنتر از مسألة<br />
حقوق و وظايف زنان نيست/ ا گر اين بحث را غرب به سال 1900 انجام مÇيداد<br />
معيارهاي بسيار متفاوتي براي داوري ميداشت و به احتمال بسيار زياد در سÇال<br />
2100 باز هم معيارهاي ديگري حكمفرما خواهد بود/ غربيان بهتر است بÇجاي<br />
به كارگيري مسألة زنان همچون چشم اسفنديار جامعة اسلامي و بÇراه انÇداخÇتن<br />
مرحلة تازهاي از "جنگهاي صليبي" , 3 نخست از منظر اسلام و جامعة اسلامي به<br />
اين مسأله بنگرند و سپس انتقادات خويش را بر پاية شناخت عيني از اينكه چه<br />
معيارهايي را [در آن انتقادات] به كار ميگيرند, مطرح كنند/<br />
پيش از هر چيز بايد دانست كه آنچه را در جوامع اسلامي رعايت مÇيكنند<br />
تنها برخاسته از تعاليم اسلام نيست بلكه آداب و رسوم جوامع اسلامي نيز در اين<br />
ميان بيتأثير نيست/ براي نمونه در خاورميانة كنوني نه تنها زنان مسÇلمان بÇلكه<br />
1. Feminism<br />
2. the absolutization of the transient<br />
3. crusade
شناخت امتو جامعه 235<br />
زنان يهودي و مسيحي نيز موي خويش را همواره ميپوشانند/ پوشش چهره در<br />
قرآن نيامده است و زنان پيرامÇون پÇيامبر نÇيز نÇقاب نÇميزدهانÇد; ايÇن رسÇم از<br />
الگوهاي ايراني و بيزانسÇي بÇه اسÇلام راه يÇافت/ بÇا تÇوجه بÇه ايÇن واقÇعيت كÇه<br />
فرهيختگي زنان و شركتشان در سياست تا پÇيش از دوران جÇديد در جÇوامÇع<br />
غيراسلامي از ژاپن و چين گرفته تا ديگر جوامع آسيايي مÇرسوم نÇبود, بÇه نÇظر<br />
ميرسد انگشت گذاشتن بر آنÇچه "مÇاهيت پÇدرسالارانÇة" 1 جÇامعة اسÇلامياش<br />
مينامند و آن را پديدهاي يگانه و ويژة اسلام ميدانند, كار نادرستي است/ اما اين<br />
روزهاتقريبH همة انتقادات فمينيستهاي سكولار به گونهايجهان اسلام را نشانه<br />
رفته است بيآنكه آنها به خود دردسر بدهند و از خود زنان مسÇلمان عÇامل بÇه<br />
تكاليف ÇÇ زناني از متن جامعة اسلامي و نه آنهايي كه در حاشيههاي كامÂ غربزدة<br />
[عالم اسلام] بسر ميبرند ÇÇ مشكلات حقيقيشان را بپرسند/<br />
هر چند زن و مرد در پيشگاه خداوند و شريعت او برابرند, تعاليم اسلامي بر<br />
اين نكته پاي ميفشارد كه آنها بايد در خانواده و اجتماع مكمل همديگر باشند/<br />
برابري آنها در پيشگاه خدا و شريعت هيچ منافاتي با اين واقعيت كه آنها مكمل<br />
يكديگرند, ندارد/ بسياري از من ميپرسند: <br />
پاسخ من همواره اين بوده است كه در رويارويي با حقايق معادي فرجامين; آري,<br />
اما در اين دنيا هميشه اين گونه نيست/ نه زنان با مردان برابرند و نه مردان با زنان,<br />
و اين حقيقتي است كه تازگيها چندي از نويسندگان آمريكايي با عنوان "مردان<br />
مريخي" و "زنان ونوسي" 2 به اين تفاوتها اشاره كردهاند/<br />
ساختار سنتي جامعة اسلامي نه بر پاية برابري كمي بلكه, با همة استثناهايي<br />
1. patriarchal nature<br />
2/ مجموعه كتابهايي با همين عنواناز جان گري, نويسندة آمريكايي, به فارسي ترجمه شÇده و<br />
در دسترساست/
236 قلب اسلام<br />
كه هست, بر واقعيت تكميلي [زن و مرد براي همديگر] اسÇتوار است/ در ايÇن<br />
وظايف تكميلي, مرد پشتيبان و نانآور خانواده و به زبان ديني, امامآن به شمار<br />
ميآيد و زن نيز كدبانوي تمامعيار منزلي است كه شوهر در آن همچون مهمان<br />
است/ نخستين وظيفة زن را تربيت فرزندان و نگهداري از آنان تا دوران تحصيل<br />
او ليه و همچنين او را ستون اصلي خانواده دانستهانÇد/ اسÇلام نÇيز هÇمچون هÇمة<br />
جوامع سنتي, براي كار خانهداري و مادري بيشترين ارج را ميگذارد, تا اندازهاي<br />
كهپيامبرفرمود:
شناخت امتو جامعه 237<br />
كمتر از ديگر جوامع نباشد/ اما با اين همه و بهرغم دستور روشنقرآن مبني بÇر<br />
1
238 قلب اسلام<br />
× Iلنس ا¾///> 1 را نيز بايد در همين بافت اقتصادي و اجتماعي فهميد نه اينكه اختيار<br />
زندگي زن يكسره بدست شوهر اوست/ دربارة برابري دو شاهد زن با يك شاهد<br />
مرد در امور حقوقي نيز اين مسأله, بنا به تفسير بعضي از فقها, تنها موارد جنايي و<br />
جرايم و نه هر گونه شهادتي را در بر مÇيگيرد/ آنگÇاه كÇه پÇاي شÇهادت دربÇارة<br />
جنايتي در ميان است اين حكمقرآني طبيعت دلرحمتر, لطيفتر, با گذشتتر, و<br />
پرستارگونة زنان را در مقايسه با طبيعت مردان درنظر ميگيرد/ اين حكم هÇرگز<br />
آنان را كوچك نميشمارد بلكه مسأله درست برعكس است/<br />
هيچ كدام از منابع اسلامي زنان را از كار كردن و گرفتن دستمزد باز نداشÇته<br />
است/ زنان در جامعة سنتي اسلامي در بخش كشاورزي همواره دوشادوش مردان<br />
كار كرده و در پارهاي از فنون و حرفهها بسيار فعال بودهاند/ بيشتر فرش و گليم<br />
كشورهاي مختلف اسلامي را تا امÇروز زنÇان مÇيبافند/ اسÇلام زنÇان را حÇتي از<br />
شوهرانشان از نظر اقتصادي استقلال كامل بخشيده است و همچنين ساليان سÇال<br />
است كه زنان بسياري به تجارت روي آوردهاند و مانند همسر پÇيامبر, خÇديجه,<br />
تاجر شدهاند/ و به همين سان هيچ ايرادي بر زنان مسلمان فعال در عرصة سياست<br />
وارد نيست/ تا پيش از دوران جديد گهگاه حتي ملكههاي مسلمان, خود حكومت<br />
را بدست ميگرفتند و بسياري زنان هم در پشت صحنة سياست ازقدرت فراواني<br />
برخوردار بودند/ ا گر كسي خرده بگيرد كه در جهان اسلام چهرههاي سياسي زن<br />
بسيار انگشتشمارند, در پاسخش ميتوان گفت كه در بيزانس مسÇيحي و چÇين<br />
كنفوسيوسي نيز جز اين نبوده است و اين كمحضوري زنان در سياست, ارتباطي<br />
بهقرآن ندارد/ براستي كه نوة پيامبر, زينب, همچون بسياري زنان ديگر در تاريخ<br />
صدر اسلام نقش سياسي برجستهاي را ايفا كرد/ در دوران جديد نيز در سه كشور<br />
(3ê.ê)/1 /
شناخت امتو جامعه 239<br />
اسلامي زنان به مقام نخست وزيري رسيدهاند و در جمهوري اسلامي ايران نيز كه<br />
هدف از بنيانگذاريش اجراي تعاليم اسلام در كشور بود, معاونت رÄيس جمهور و<br />
بسياري مناصب ديگر از جمله چند كÔرسي نمايندگي مÇجلس را زنÇان در اخÇتيار<br />
دارند/<br />
حديثي دربارة تعليم و تربيت هست كه طلب علم را براي جملگي مسلمانان<br />
از زن و مرد فريضهاي ديني ميداند / 1 در سرتاسر تاريخ اسلام معموÁ دختران ÇÇ<br />
نه بهدليل تعاليم اسلام بلكه بÇواسÇطة اوضÇاع اجÇتماعي ÇÇ تÇنها دورة مكÇتبخانة<br />
آموزشقرآن را به پايان ميرساندند و از همين اندازه پيشتر نميرفتند البته جز<br />
اندكي كه ادامه تحصيل ميدادند و گاه هم ميشد كه زناني به س لك علماي اسÇلام<br />
درميآمدند/ سيده نفيسه كه بارگاهش درقاهره تا به امروز از زيارتگاههايبزرگ<br />
بهشمار ميآيد, در علم حديث به چنان درجهاي رسيد كه گاهي امÇام شÇافعي كÇه<br />
خود بزرگترين عالم اسلام در آن روزگÇار بÇود, بÇه وي مÇراجÇعه مÇيكرد/ زنÇان<br />
بهراستي كه نقش بهويژه مهمي در نقل حديث و پژوهش دربارة آن داشÇتهانÇد/<br />
وانگهي در سرتاسر تاريخ اسلام, زنان صوفي بسيار ÇÇ كه بعضي بسيار فÇرهيخته<br />
بودهاند ÇÇ و شاعرههاي برجستهاي از رابعة عدويه در سدة هشتم ميلادي گرفته تا<br />
پروين اعتصامي در سدة بيست وجود داشتهاند/ افزون بر ايÇن نÇبايد شÇيوههاي<br />
تعليم و تربيتي رايج در دوران جديد در بخشهايي از عالم اسلام مانند افغانستان<br />
زير سلطة طالبان را ÇÇ هرچند وانمود ميكنند كه از زبان اسلام سخن ميگويند ÇÇ با<br />
ديدگاه كلي اسلام نسبت به تعليم و تÇربيت زنÇان يكÇي پÇنداشت/ بÇا نگÇاهي بÇه<br />
كشورهاي بزرگ اسلامي ÇÇ همچون مصر و ايران كنوني ÇÇ تقريبH در هÇر رشÇتة<br />
آموزشي, زنان بسيار زيادي را ميبينيم كه گاه در بعضي از دانشگÇاههاي بÇزرگÖ<br />
1/ /
240 قلب اسلام<br />
شمارشان به اندازة مردان يا حتي بيشتر از آنهاست/<br />
ديدگاههاي اسلام دربارة زنان ما را به مسألة حجاب و پوشش باز ميگرداند/<br />
ديرگاهي است كه غÇربيان چÇنين تÇصوير تÇحريف شÇده و نÇامتعارفي از جÇهان<br />
اسرارآميز اسلام داشتهاند: زناني كه در انظار عموم از فرق سر تا نوك پا پوشيده<br />
بودند و در همان حال چنانكه در بسياري از نقاشيهاي جريان شرقشناسي 1 در<br />
سدة نوزدهم اروپا ميبينيم, حرمسراهايي به تصوير درآمده بود با زنان عرياني كه<br />
در كنار استخرهاي سرپوشيدهاي لميده بودند/ اين تصويرگريها بيشتر مربوط به<br />
شورشي است كه در غرب عليه تنگناهاي عصر ويكÇتوريا ÇÇ 2 كÇه سÇابقهاش بÇه<br />
الگوي جنسي در مسيحيت باز ميگشت ÇÇ صورت گرفت; اما بÇا ايÇن هÇمه, آن<br />
تصاوير چهرهاي از زنان مسلمان را به جامعة غرب نماياند كه يكسÇره نÇادرست<br />
بود/ استعمارگران اروپÇايي در تÇمام دورة اسÇتعمارگريشان حÇجاب را نشÇاني از<br />
مظلوميت زن در جامعة اسلاميقلمداد مÇيكردند و تÇجددگرايÇان مسÇلمان نÇيز,<br />
چنانكه در كشف اجباري حجاب نخست بدست آتاتورك در تركيه و پس از او<br />
رضاشاه در ايران ميبينيم, با اين ديدگاه همنوا گشتند/ بر اثر همين رويدادهاست<br />
كÇه امÇروزه در بسÇياري از كشÇورهاي اسÇلامي و بÇويژه در خÇاورميانه, طÇيف<br />
گستردهاي از زنان را ÇÇ از كامÂ محج به گرفته تا كساني كه دامن كوتاه ميپوشند ÇÇ<br />
ميبينيم/ زنان مسلمان در خاورميانه بيشتر از هر جاي ديگري در جÇهان اسÇلام<br />
مانند آسياي شرقي و جنوبشرقي, پوشش سنتيشان را كنار نهادهاند/<br />
بنابراين, فهم روشن از تعاليم اسلام دربارة ايÇن مÇوضوع اهÇميت ويÇژهاي<br />
دارد/قرآنمردانوزنانرابهپوششيازرويحÔجب و حيا دستور داده است و از<br />
1. orientalist paintings<br />
2. Victorian era
شناخت امتو جامعه 241<br />
نماياندن بدنهايشان باز ميدارد/ پيامبر نيز حيا 1 را از ويژگيهاي اصلي شخصيت<br />
در اسلام شمرده است/ اسلام همچنين زنان رادستور داده تا "زيÇنتهايشان" 2 را<br />
پوشيده بدارند 3 كه معموÁ زينت را به معناي موها و البته بدن دانستهاند/ بر اساس<br />
اين حكم بود كه لباسهاي بسيار گونا گوني در جاي جاي عالم اسلام پديدار شد<br />
هر چند كه پارهاي از آنها ارمغانهايي از جوامÇع اوليÇة پÇيش از اسÇلام در خÇاور<br />
نزديك بود/ در اجتماعات نخستين يهوديان و مسيحيان نيز زنÇان مÇوهايشان را<br />
ميپوشاندند/ شمايلنگاريهاي مريم مقدس نيز در هنر مسيحي همواره او را با<br />
موهاي پوشيده نشان ميدهد و درست تا همين اواخر زنÇان مسÇيحي گÇÔرجÇيو<br />
آمريكايي و نيز زنان يهودي شرقي مانند زنان مسلمان موهايشان را ميپوشاندند/<br />
اين زنان پوشاندن مو را به نشانة حيا و بهويژه احترام به پيشگاه الهي, از اجÇزاي<br />
طبيعي زندگيشان ميشمردند/ حتي در غرب تا يك نسل پيش, زنان كÇاتوليك<br />
بيروسري پا به كليسا نميگذاشتند/<br />
چه كسي گفته است كه بيحجابي موجب آزادي بيشتري نسبت به حÇجاب<br />
ميشود اين موضوع پيچيدهاي است و تا جايي كه به جهان اسلام مربوط است<br />
بايد خود زنان مسلمان, و نه ديگران, در كنار ديگر مساÄلشان و بر اساس تÇعاليم<br />
اسلام و هنجارهاي رايج اجتماعي, دربارهاش تصميم بگيرند/ تا سي سÇال پÇيش<br />
زنان مسلماني كه در غرب تحصيل ميكردند و تجددگرا ميشدند, معموÁ حجاب<br />
را كنار ميگذاشتند ولي رفتهرفته اوضاع دگرگون شد/ امروزه در بسياري كشورها<br />
اسلامي مانند مصر, زنان تحصيلكردة بسياري هستند كه باز هم آزادانه حجاب را<br />
به نشانة هويت و پشتيبان خويش برميگزينند/ شگفت اينجاست كه در تركيه كه<br />
1. modesty<br />
2. ornaments<br />
2ê)/3 (31 . ///> و لا× يÔب Ö ديâن ز ينتهÔن َّ /
242 قلب اسلام<br />
متجددترين كشور اسلامي و مدعي سكولار شدن به سبك اروپايي است, زنÇان<br />
محج به حق ورود به اما كن عمومي را ندارند كه اين ممنوعيت, نشانة بياحترامي<br />
كامل بههمان گزينش آزادو حقوق زنان است كه فمينيستهاي غربي اين همه به<br />
آن دلبستگي دارند/<br />
مسألة حجاب و بسياري موضوعات سرنوشتساز ديگÇري كÇه بÇا تÇعليم و<br />
تربيت, حقوققضايي, و مانند اينها سر و كار دارند, در مركز توجه معدود زنÇان<br />
مسلمانيقرار دارد كه ميخواهند بقية جامعه را طبق الگوي غرب مÇتجد د كÇنند;<br />
الگويي كه هر چه بÇاشد پÇيوسته در حÇال دگÇرگوني است/ آنÇها در ايÇن كÇار بÇا<br />
فمينيستهاي سكولار غربي و بعضي عوامل ديگر كه خواهان سكولاريزه كردن<br />
جامعه اسلامي هسÇتند دست در دست يكÇديگر دارنÇد/ جÇاي تأسÇف است كÇه<br />
فمينيستهاي غربي نه براي فهم فلسفة اصلي رابطه ميان زن و مرد در اسلام و در<br />
حقيقت در همة جوامع غيرغربي خود را بÇه دردسÇر مÇيانÇدازنÇد و نÇه الگÇوي<br />
جايگزين روشني را پيشنهاد ميدهند كه برايقاطبة زنان مسلمان معنا و مفهومي<br />
داشته باشد/<br />
دو دهه است كه در ميان زنان مسلمان مÆمن حركت تازهاي بهراه افتاده است<br />
براي استيفاي حقوقي كه آنها معتقدند كه قÇرآن و حÇديث ارزانÇيشان داشÇته امÇا<br />
آداب و رسوم وقواعد محلي اجتماع از آنها محرومشان كرده است/ اين فمينيسم<br />
به اصطلاح اسلامي تا جايي كه به آيندة جامعة اسلامي مربوط است, بسيار بجاتر<br />
از فمينيسم غربي است; چرا كه بيشتر فمينيستهاي اسÇلامي زنÇان پÇرهيزگاري<br />
هستند كه اين كار را در چهارچوب جهانبيني اسلام انجام ميدهند/ وانگهي آنها<br />
به مشكلات حقيقي خويش نيز بسيار بهتر از همتايان غربيشان آ گاهند/ بÇاري,<br />
مساÄل زنان ÇÇ از جمله تعليم و تربيت, حقوققضايي, شركتشان در امور سياسي,و
شناخت امتو جامعه 243<br />
مانند اينها ÇÇ امروزه از چالشهاي بزرگ پيش روي جهان اسلام است و با هÇمة<br />
فشار پيوستة نيروهاي مختلف غربي, هر بخشي از عالم اسلام كوشيده است تا بر<br />
اساستعاليماسلاموآدابورسوموسنتهايش به آن بپردازد/<br />
اسلام و يكپارچگي جامعه<br />
اسلام با وضع شريعت, القاي ارزشهاي اخلاقي به مسÇلمانان, و بÇرقراري<br />
پيوندهاي ارتباطي, نقش مهمي در يكپارچگي جÇامعة بشÇري داشت/ مÇجموعه<br />
دواير هممركز نمايندة حوزههاي ارتباطي است; مركز همة اين دايرهها ارتÇباط<br />
ميان فرد و خداست; دايرة خانواده گردا گرد اين مركز را گرفته است و پس از آن<br />
دايرة محله يا شهرو سپس دايرة وطن, به معناي سنتي كلمه,قرار دارد; دايرة بعدي<br />
امت است و سرانجام دايرة همة بشريت و در حقيقت كل آفرينش است/ همچنان<br />
كه هر دايرهاي از اين مجموعه با بقيه هممركز است هر كدام از اين روابط نيز بر<br />
پاية رابطة زيربنايي ميان انسان و خدا استوار است و استوار هم ميماند/<br />
بنابراين توحيد نيز كه آموزة اصلي اسلام و نيز به معناي "يكپارچگي" است,<br />
با يكپارچگي نفس با مركز خويش كه خدا در آن حضور دارد آغÇاز مÇيگردد و<br />
سپس به پيوندهاي خانوادگي و ديگر گروههاي هرچه وسيعتر گسترش مييابد تا<br />
اينكه كل آفرينش را در بر ميگيرد/ اسلام با وجود سير همواره نÇزوليزمÇانو<br />
ناملايمات بسيار, توانست تا اندازة زيادي جامعه را يكپارچه سازد و امتي پÇديد<br />
آورد كه گسترهاش از اقيانوس اطلس تا اقيانوس آرام را در بر ميگرفت/ اين امت<br />
نيز به سهم خويش, تمد ن اسلامي را كه از تمدنهاي بزرگ جهان است بنيان نهاد<br />
كه با وجود آنكه از سدة هيجدهم ميلادي تا اندازهاي تضعيف شده است, بسيار<br />
سرزنده و پوياست/ امت و تمدن اسلامي دورههايي از نشيب و فراز را بÇه خÇود
244 قلب اسلام<br />
ديده است; كساني ظهور كردهاند كه امت را به بيراهه كشاندهانÇد و نÇيز مÇجد دان<br />
اصيلي كه چنانكه پيامبر وعده داد, در دورههاي مختلف از درون جامعه اسلامي<br />
برخاسته و دين و جامعه را جاني تازه بخشيدهاند/<br />
امروزه امت اسلامي, كه به لحاظ سياسي از هميشه پرا كÇندهتر و مÇتفرقتر<br />
است, چالشهاي بي سابقهاي را ÇÇ از هجوم سكولاريسم جديد گرفته تا فرهنگ<br />
مصرفگراي جهاني ÇÇ پيش رو دارد كه به مراتب سهمگينتر از چيزي است كه در<br />
يورش مغولان بر تمدن اسلامي رفت/ البته سكÇولاريسم جÇديد و جÇهانيسازي<br />
رايج, براي يهوديت و مسيحيت نيز چالش به شمار ميآيد با اين تÇفاوت كÇه در<br />
مورد يهوديان و مسيحيان اين چالشها ريشه در درون جامعة خودشان دارد, امÇا<br />
براي امت اسلامي آنÇها از بÇيرون است و قÇدرت نÇظامي, اقÇتصادي, و سÇياسي<br />
عظيمي را پشت سر دارد/ مسلمانان عليه اين فشار بÇيروني, وا كÇنشهاي بسÇيار<br />
متفاوتي نشان دادهاند كه گاه نيز خشونتآميز و مخالف عقايد اسلامي بوده است/<br />
با اين همه, اين چالشها پÇديدههاي حÇاشيهاي و نÇاپايداري بÇهشمار مÇيرود و<br />
واقعيت ژرفتر آن است كه حقايق سنتي دين اسلام كه در دل جÇامعة اسÇلامي<br />
ريشه دوانده است, بيآنكه هيچ گزندي به اصÇول اسÇلام بÇرسد, آنÇها را از سÇر<br />
ميگذراند/<br />
امروزه بيشتر از هر زماني, بايد به ياد داشت كه امپراطوري اسلام در دلهاي<br />
مسلمانان جاي دارد نه اينكه تنها برقدرت دنيوي استوار باشد/ براي تداومبخشي<br />
به حيات امت و حكومت اين "امپراطوري معنوي" 1 بايد بر حقايقي انگشت نهاد<br />
كه دين اسلام براي آنها نازل گشت و پيامبر نيز براي جهانيان رسالتي جز آنÇها<br />
نداشت/ پيامبر اسلام در يكي از معروفترين حديثهايش ميفرمايد:
شناخت امتو جامعه 245<br />
آن آمدهام تا مكارم اخلاقي را [براي شما] به اتمام برسانم> / 1 وظيفة جامعة اسلامي<br />
هموارهاينبودهاستكهزمينةتحقق مكارم و كمالات اخلاقي را فراهم سازد و<br />
تقسيمبندي صاحبنظران مسلمان از جمله فارابي از جوامع, همانند افÇلاطون, بÇر<br />
اساس توانايي آنها در فراهمسازي محيطي است كه پرورشدهندة هÇمين كÇمال<br />
دروني خصاÄل اخلاقي و معنوي اعضايشان بÇاشد/ از ديÇدگاه اسÇلام, ارزش هÇر<br />
جامعهاي در نظر خداوند نه درقدرت و ثروت بلكه در كيفيت برخÇورداري آن<br />
جامعه از فضايل و تعالي اخلاقيش نهفته است/ مسلمانان بايستي همين حÇقيقت<br />
اساسي را به گاه رويارويي با نيروهاي پÇÔرقدرت سكÇولاريسم, جÇهانيسازي, و<br />
مصرفگرايي كه بنيادهاي نظام اسلامي را نشانه رفتهاند, بهياد داشته باشند/<br />
1/ /
246 قلب اسلام<br />
با همكاري مركز گفت و گوي تمد نها<br />
(دفاعازاسلامپسازحوادث11سپتامبر)
فصلپنجم<br />
رحمتوعشق,صلحو زيبايي<br />
Ö 1<br />
2<br />
3<br />
االلهÔ جمي â لÕ و يÔح ب IلÖجم× ال 4<br />
(1ëì.7)/1 /<br />
2/(19 . 9ì)< كساني كه ايمان آورده و كارهاي شايسته كردهاند, زودا كه خداوند رحÇمان در حÇق<br />
آنان مهرباني كند>/<br />
3/(ë9 . 23) /<br />
ê/ حديثي از پيامبر: /
رحمت,و داد , 1 سلام , 2 و جمال همچون صفات الهي<br />
در حديث معروفي ميخوانيم كه بر عرش خداوند نوشته است: / 3 بيگمان عدل الهي و ضرورت عÇدل در ايÇن<br />
دنيا نيز همچون قهر و غضب الهي 4 از صفات جلال خداوند است كه هم در كتاب<br />
مقدس و هم در قرآنبسيارپÔرقدرت توصيف شدهاند/ اما اين رحمت الهي است<br />
كه از ذات و حاق واقع جداييناپذير است كه ا گر جز اين بود آفرينشي در كار<br />
نميبود/ از آنجا كه اين عالم, آفريدة خداست, بايد تÇجليگاه صÇفاتش بÇاشد, و<br />
تعاليم معنوي اسلام نيز تأ كيدشانبر اين است كه به راستيجهان هستي چيزي جز<br />
آميزهاي از تجليات اسما¾ و صفات خداونÇد نÇيست/ بÇنابرايÇن اسÇما¾ جÇمال و<br />
رحمتش بايد به اندازة اسÇما¾ جÇلال و عÇدلش در آفÇرينش تÇجلي يÇافته بÇاشد/<br />
وانگهي, اسما¾ جمال كه سروكارشان با بÔعد دروني حق متعال است, آنگاه كه پاي<br />
حيات باطني و روحي مسلمانان در كار باشد, بر اسما¾ جلال پيشي ميگيرند/<br />
اين تصور كه خداي اسلام, تنها خداي عدالت و نÇه خÇداي رحÇمت و وداد<br />
1. Love<br />
2. Peace<br />
4. Divine Rigor and Wrath<br />
3//
250 قلب اسلام<br />
است تصور يكسره نادرستي است كه بعضي از محققان غربيو مدافعان مسيحي به<br />
آن دامن ميزنند/ در قرآن رحماني ت,رحمت,غفرانوودادخداوندبارهابيشتر<br />
از عدالت و ديانيت 1 او آمده است/<br />
هر چهار مفهومي كه در عنوان اين فصل آمد, يعني رحمانيت ) كه در ديدگاه<br />
اسلام از همان رحمت جدا نيست), وداد, سلام, و جمال از اسما¾ الهي هستند كه<br />
بايد جلوههايي از آنها, بخشي از گÇوهر و سÇرشت وجÇود آدمÇيان و نÇيز ديگÇر<br />
آفريدگان باشد/<br />
رحمانيت و رحمت<br />
آنچه براي فهم ديدگاه اسلام دربارة آفرينش و تجلي, اهميت ويژهاي دارد,<br />
مفهوم و حقيقت رحمانيت و رحمت است/ چنانكه در آية خوانديم, رحمت خداوند بر همه چيز فرا گير است و بهراسÇتي كÇه ا گÇر<br />
چنين رحمتي نميبود جهان وجود نميداشت/ اصطلاح "رحم¹" كه در انگÇليسي<br />
هم بهمعناي "mercy" و هم "compassion" است, مÇربوط بÇه دو اسÇم "رحÇمان" و<br />
"رحيم" از اسما¾االله است, كه همة سورههايقرآن, جز يكي, با آنها آغاز ميشود<br />
و نيز ما انسانها براي كارهاي هر روزه, به آنها تبر ك ميجوييم/ از آنجا كه ايÇن<br />
اسما¾ با همة ابعاد زندگي مسلمانان درآميختهاند, درنÇتيجه هÇالهاي از احسÇان و<br />
رحمت زندگيشان را فرا گرفته است كه اين درست همان معناي واژة "رحمان" در<br />
زبان عربي است/ وانگهي اين واژه با اصطلاح عربي "ر ح Ö م " 2 همخانواده است/ از<br />
اينروشايدبتوانگفتكهعالمازبطن(ر ح م ( رحمت الهي سر بر ميآورد/ اين<br />
(بازخواست كنندگي) .1 Retribution<br />
2. womb
رحمت,و داد, سلام, و جمال همچون صفات الهي 251<br />
حقيقت مورد تأ كيد صوفياني است كه, چنانكه پيش از اين آورديم, جوهرة عالم<br />
هستي را "نف س الرحمان" ميدانند/ خداوند در حÇقايق مÇثالي ايÇن عÇالم دمÇيد و<br />
درنتيجة اين عمل, قلمرو وجود متمايزي كه جهانش ميناميم, پيدا شÇد/ از هÇمه<br />
چيز مهمتر آن است كه اين نف س با رحمت خداوند و نه هيچ صفت ديگري از او<br />
همراه بود/ بنابراين رحمت, سرچشمة هستي ما و دريچهاي است كه هم تÇجليو<br />
هم آفرينش از آن پديدار شد و با اين حساب, آن, حقيقتي محوري در همة ابعاد<br />
زندگيمان بهشمار ميآيد/ از ديرباز هر جنبهاي از زندگي مسلمانان بÇه گÇونهاي<br />
جداييناپذير با رحمت درآميخته است و اين از آنروست كÇه تÇاروپود وجÇود<br />
آدميان و ديگر آفريدگان را به رحمت سرشتهاند/<br />
در شعري از مولوي چنين ميخوانيم: × "مصطفي آمÇد كÇه سÇازد هÇمدمي" / 1<br />
معناي تحتاللفظي اصطلاح "همدمي" در زبان فارسي "هم نÇف سي" است كÇه بÇر<br />
صميميت بسيار و همان Sympatheia در اصطلاح فلاسفة باستان دلالت ميكند و<br />
پيوند نزديكي با رحمت دارد/ جوهرة معنوي پÇيام پÇيامبر و نÇزول قÇرآن هÇمانا<br />
شكوفايي كامل رحمتي است كه همة آفريدگان را در حاق واقعيت هستيشان به<br />
همديگر پيوند ميزند/ خود پيامبر را "رحمÕ¹ للعالمين" ناميدهاند و حقيقت باطني<br />
ايشان, تا جايي كه به رحمت مربوط ميشود, نقشي بس مÇهم در تÇدبير مÇعنوي<br />
زندگي اسلامي ايفا ميكند/<br />
ا گر كسي بپرسد كه اين رحمت در زندگي واقعي مسÇلمانان چگÇونه تأثÇير<br />
ميگذارد, پاسخ او را بايد با اشاره به تفاوتهاي ميان رابطة خدا با فرد, فرد با خدا,<br />
انسانها با يكديگر, و بشر با بقية آفرينش آغاز كرد/ در مورد رابطة خدا با فرد و<br />
1/ مثنوي معنوي, دفتر او ل, بيت 198ë:<br />
مÇÇصطفي آمÇÇد كÇه سÇازد هÇمدمي<br />
كÇÇÇÇلميني يÇÇÇÇا حÇÇÇÇميرا كÇÇÇلمي
252 قلب اسلام<br />
درحقيقت خدا با كل آفرينش, همواره پاي رحمت در ميان است/ خداوند را غير<br />
ازرحمانورحيمبهصفاتكريم,غفورولطÇيف 1 نÇيز مÇيشناسند/ او هÇمچنين<br />
اسما¾ و صفات ديگري نيز دارد كه بر رحماني ت و رحيمي تاونسبتبهمخلوقات<br />
دلالت ميكند; رحمتي كه ا گر نميبود نه ديني, نه رستگاري بشري, و درحقيقت<br />
نه وجودي در كار ميبود/ محال است كه مسلماني به درگاه خداوند به نماز بايستد<br />
يا حتي دربارة او بينديشد بيآنكه چشم به اين جنبة اساسي رحمت الهي ندوخته و<br />
در عينحال, بر جلال الهي كه آدمي بايد در پيشگاه آن همواره مبهوت هيبتش<br />
بماند, چشم فرونبسته باشد/<br />
من زيÇارتگاههاي بÇيشماري را سÇراغ دارم كÇه مÇيتوان در آنÇجا صÇداي<br />
مناجات صدها زنو مرد را به درگاه خدا شنيد كه در كلماتشان گذشته از كلمة االله يا<br />
خدا, هيچ واژهاي بيشتر از واژههاي رحمان, رحيم, و رحمت به گوش نميرسد/<br />
من بهويژه اين نيايش را خوب به ياد دارم كه يك زن سادة عرب با خلوص كامل<br />
چنين زمزمه ميكرد: دعاي پا كدلانة اين زاÄر ساده را ميتوان چكيدة نگرش اصيل اسلامي<br />
به خداوند همچون سرچشمة رحمت دانست/ آدمي در زندگي هرچه كرده بÇاشد<br />
هرگز نبايد از رحمت خداوند نوميد گردد, چنانكه در قرآن هم ميخوانÇيم: 2 و
رحمت,و داد, سلام, و جمال همچون صفات الهي 253<br />
رحمت انسانها و حتي دوستان نزديكمان دلسرد شويم ÇÇ هÇرچÇند حÇتي هÇمين<br />
نوميدي نيز به لحاظ معنوي درست نيست ÇÇ اما هرگز نبايد ايمان خÇويش را بÇه<br />
رحمت الهي از دست بدهيم يا نوميد شويم/ شايد بتوان گفت كه در عÇالم اسÇلام,<br />
اتجاه وجه االله به سوي مخلوقات جÇداي از رحÇمت او نÇيست درحÇالي كÇه رو ي<br />
بندگان بهجانب پروردگارشان بايد هميشه با توس ل به همان رحمانيت و رحمتي<br />
باشد كه 1 وصف آن است/<br />
اما دربارة رابطة ميان انسانها نهتنها احكام شريعت به احسان و نيكوكاري در<br />
حق فقيران, بÇيماران, ضÇعيفان, يÇتيمان, و نÇيازمندان امÇر كÇرده و آن را واجب<br />
شمرده است بلكه اخلاق اسلامي نيز كه بر پاية الگوي پيامبر 2 استوار است بارهاو<br />
بارها بر اهميت فضايل احسان و نيكوكاري, مهرباني و گذشت تأ كيد ميكند/ بر<br />
مسلمانان است كه نسبت به خود سختگير باشند اما با اطÇرافÇيان بÇه بÇخشندگي و<br />
مهرباني رفتار كنند/ رفتار با اطرافيان از خانواده آغاز ميشود كهقرآنو حديث در<br />
موارد بيشماري بر اهميت احسان به والدين, همسر, فرزندان, و ديگر اعÇضاي<br />
خانواده تأ كيد ورزيده است/ وانگهي بايد اين احسان هم در گفتار و هم در كردار<br />
باشد و اينجاست كه نقش محوري سنت گستردة ادب يا همان تعارفات, آداب, و<br />
رفتار سنتي در تحقق بخشيدن به مهرباني و بخشندگي و تهذيب نفس 3 و كرامت 4<br />
كه لازمة دو صفت نخست بهشمار ميآيد, آشكار ميگردد/<br />
از خانواده كه بگذريم, مقولة عام هÇمسايه است كÇه مÇعموÁ هÇمسايگان و<br />
كساني را در برميگيرد كه در نزديكي خانة انسان زندگي ميكنند/ باز هم درقرآن<br />
1ëì)/1 7) . /<br />
2/ قÇرآن(33 21) . / در آيÇات ê و ì سÇورة مÇمتحنه(ì0) نÇيز<br />
اشارهاي به اين نكته آمده است/<br />
3. self-descipline<br />
4. nobility
254 قلب اسلام<br />
وحديث,تعاليمبسياريدربارةتأ كيدبراهميت مهربانيبا همسايگانو آ گاهياز<br />
نيازهاي آنان وجود دارد/ پس از همسايه, نوبت به كل جامعهميرسدكههÇمان<br />
ديدگاه مهرباني و احسان بايد حتي دربارة غيرمسلمانان نيز اعمال شود/<br />
با نگاهي به كل جوامع اسلامي درمييابيم كه اين احسان و نيكوكاري تا چه<br />
اندازه به لحاظ اجتماعي و اقتصادي در زندگي بسÇياري از مÇردم, بÇهويژه فÇقرا,<br />
تأثيرگذار است/ ا گر نبود چنين نيكوكاريهاوخيراتيكهجزبهانگيزةدينيانجام<br />
نميگيرند, از آنجا كه در بيشتر جهان اسلام, دولتهÇا چÇندان قÇوي و ثÇروتمند<br />
نيستند كه حداقل درآمد را براي شهروندان تأمين كنند, چه بسا كه نظام اجتماعي<br />
از هم ميپاشيد/ از اينرو تأمين رفاه نيازمندان جامعه تا اندازة زيادي به لطف و<br />
مرحمت افرادو نهادهاي خصوصي وا گذار گرديده است كه انگيزة همگي آنها نه<br />
نوعدوستي سكولار بلكه تأ كيد اسلام بر اهميت مهرباني, نيكوكاري,و بخشش به<br />
كساني است كه روي نياز به ما آوردهاند/ دست نيازمندي كه به طلب ياري دراز<br />
است به ژرفترين معنا همان دست رحمت الهي 1 است كه به سوي ما دراز شده<br />
است; زيرا آنگاه كه ما در حق يكي از آفريدگان خدا مهرباني و مرحÇمتي كÇنيم<br />
خود نيز مشمول رحمت الهي ميشويم/<br />
آخرين رابطهاي كه بايد به آن پرداخت رابطة انسانها با جهان است/ با آنكه<br />
در بسياري از شÇهرهاي بÇزرگ اسÇلامي, انسÇانهايي تÇازه بÇه دوران رسÇيده و<br />
بيريشه, سو¾استفادههاي بسياري از حيوانات و پوشش گÇياهي مÇيكنند كÇه بÇا<br />
محيط طبيعيشان هيچ سازگار نيست, خود تعاليم اسلام تأ كÇيد بÇر ايÇن دارد كÇه<br />
بايستي دامÇنة رحÇمت و مÇهرباني را ÇÇ چÇنانكه انسÇانها را شÇامل مÇيشود ÇÇ بÇه<br />
حيوانات و گياهان نيز گستراند/ پيش از اين در شهرهاي اسلامي سدههاي ميانه,<br />
1. the Hand of Divine Mercy
رحمت,و داد, سلام, و جمال همچون صفات الهي 255<br />
بيمارستانهايي ويژة حيوانات و موقوفاتي براي نگهداري از اسبها و الاغهاي<br />
مريض يا از كار افتاده وجود داشت/ پيامبر با حيوانات به مهرباني رفتار ميكرد و<br />
احاديث بسياري در اشاره به اهميت ابراز مهرباني به حÇيوانÇات, ارج نÇهادن بÇه<br />
حيات گونههاي گياهي, از ميان نبردن درختان و ديگر پوششهاي گياهي مگر از<br />
روي ناچاري , 1 وجود دارد/ در جوامع اسلامي سنتي نمونههاي بسياري از تحقق<br />
مهرباني و رحمت را چه در نظام انساني و چه در ديگر گسترههاي حيات مييابيم/<br />
نا گفته پيداست كه همة مسلمانان تعاليم اسلامي مربوط به رحمت, مهرباني,<br />
بخشندگي را رعايت نميكنند چنانكه همة يهوديان, مسيحيان, يا حتي بوداÄيان كه<br />
كل دينشان بر دو پاية مهرباني و روشنبيني 2 استوار است, پايبند اين آموزهها<br />
نيستند/ نقص آدمي منحصر به هيچ قوم, نژاد, يا امتي نيست بÇلكه آن هÇمه گÇير<br />
است/ بر ماست كه اهميت رحمت را در فضاي ديني اسلامي بÇنمايانيم; البÇته نÇه<br />
براي اينكه وانمود كنيم همة مسلمانان به تعاليم اسلام دربارة اين موضوع محوري<br />
پايبند هستند بلكه براي آنكه تصور نادرستي را كه بعضي غربيان از اسلام چÇون<br />
دينيبيبهرهازرحمتترويجميكنندابطال كنيم/ ا گر ناظر بيطرفي از اما كÇن<br />
مقد س بزرگ مسلمانان, بگوييم, در ده كشور اسلامي ديدن ميكردو ثبت ميكرد<br />
كه در يك ساعت, واژگان همخانواده با واژة عربي "رحم¹" چند بار در مناجاتها<br />
و ادعيهاي كه از دلهاي زاÄران اين امكان بÇرميخيزد, شÇنيده مÇيشود, آنگÇاه<br />
محوريت رحمت در فهم اسلام از خداوند, رابطة ميان انسانها و خدا, و اÔنس ميان<br />
انسانها با ديگر اجزاي آفرينش آشكار ميشد/ هدف اسÇلام هÇمواره ايÇن بÇوده<br />
استكهافراديرابپروراندكهازرحمانيت و رحيميت خدا آ گاهند و در حÇيات<br />
<br />
2. enlightenment<br />
1/ /
256 قلب اسلام<br />
معنويشان بر همين صفات توكل ميكنند و در حد خود و در روابطشان با ديگÇر<br />
آفريدگان خدا تجليگاه ايÇن صÇفات هسÇتند/ هÇدف از نÇزول قÇرآن نÇيز ايÇجاد<br />
جامعهاي سرشار از رحمت بوده است; جÇامعهاي كÇه پÇايههايش نÇه بÇر رقÇابت<br />
بيرحمانه و خودخواهي فردگرايانه بلكه بر ايÇن آ گÇاهي اسÇتوار است كÇه بÇراي<br />
رسيدن به سعادت دروني و شايستگي دريافت رحمت خداوند, بÇايد نسÇبت بÇه<br />
ديگري مهرباني پيشه كنيم/ وقتي ما بر اين اساس به مهرباني با ديگران بپردازيم,<br />
خود را وقف خدا نيز ميكنيم و از زندان تنگ نفÖ سمان رهايي مييابيم/<br />
وداد<br />
يكي از اسما¾ خداوندودود 1 است و درقرآن هم اشارات بسياري به دوست<br />
داشتن, يا همان حب , وجود دارد چنانكه در اين آيه ميخوانيم: / 2 مسلمانان يقين دارند كه خداوند همچنانكه رحمان و<br />
غفور است, ودود نيز است چنانكه در آيات 3 و 4 ميخوانيم/ حتي پÇيامبر نÇيز چÇون خÇدا را دوست مÇيداشت بÇه<br />
اوامرش گردن مÇينهاد, چÇنانكه در قÇرآن مÇيخوانÇيم: / 5 درواقع يكي از القاب پيامبر حبيب االله است كÇه مÇعموÁ آن را بÇه<br />
"دوست خدا" 6 ترجمه ميكنند هرچند معناي "محبوب خدا" 7 نيز ميدهد/<br />
(براي اسم ودود, واژههاي All-Love, The All-Loving را نيز آوردهاند/) .1 Love<br />
2/(ë (ëê . /<br />
3/(11 90) . /<br />
1ê) . 8ë)/ê /<br />
ë/(3 31) . /<br />
6. Friend of God<br />
7. Beloved of God
رحمت,و داد, سلام, و جمال همچون صفات الهي 257<br />
در مسيحيت خداوند راعشق 1 مينامند و اغلب از همين منظر به اسلام خرده<br />
ميگيرند كه از خداوند تصوري دارد كه تهي از عشق است/ جÇالب است كÇه در<br />
اينباره به اظهارنظر بيگانهاي در سدههاي ميانه يÇعني حكÇيم و شÇاعر مÇعروف<br />
يهودي, ابراهيم بن عذرا 2 بازگرديم كه نوشت:<br />
مسلمانان از عشق و عاطفه ميخوانند<br />
مسيحيان از جنگ و كينه<br />
يونانيان از حكمت و تدبير<br />
هنديان از حكايات و اسرار<br />
و بني اسراÄيل Ç از يهوه 3 ميخوانند و او را تسبيح ميگويند/<br />
پافشاري بر ايÇنكه مسÇلمانان از عشÇق الهÇي هÇيچ نÇميدانÇند بÇه هÇمان انÇدازه<br />
بيمعناست كه بگوييم آنها از رحمت الهي هيچ نميدانند/ نه آيين يهود و نه هندو<br />
هيچكدام خدا را يكسره با عشق يكي نميدانند اما اين بدان معنا نÇيست كÇه ايÇن<br />
اديان و نيز اسلام از مفهوم عشق الهي تهي است; عشقي كه در يهوديت و آيين<br />
هندو بهترتيب به شكل حركتهايحسيديو بها@كتي 4 به بار نشسته است/ اسلام<br />
خداوندراودودمينامدچوناينيكيازاسما¾االلهاستاما او تنها همين يك اسم<br />
را ندارد; چرا كه خدا علم و نور, عدالت و جلال, و نيز سلام و جمال هم هست, با<br />
1. Love<br />
2/ اديب, نويسنده و شاعر يهودي سدههاي ميانه(11ì7 1092) Ç از او غير از اشعارش, آثاري نيز<br />
دربارة زبانشناسي زبان عبري و تفسير كتاب مقد س برجاي مانده است/<br />
3. the Lord of the Hosts<br />
4. bhakti<br />
(جنبشي اصلاحطلب به رهبري شخصيتهايي همچون نانك و كبير است كه در ميان هÇندوها در<br />
سرزمين هند پديد آمد/)
258 قلب اسلام<br />
اين همه او هرگز جداي ازوداد نيست و اين صفتش در آفرينش عالم و رابطة ما با<br />
او نقشي اساسي دارد/<br />
مهم است به ياد داشته باشيم كه از ديدگاه اسلام, رحمت خداوند بر عالميان با<br />
رنج كشيدن يكي نيست بلكه صورت عشق به خود ميگيرد/ ذات الهي متعالي از<br />
نظام مخلوق و فاني است و در مقام ذات نميتواند از آنچه بر اين نظام ميگذرد,<br />
رنج ببرد/ بÇنابرايÇن, ايÇن بÇÔعد از اسÇلام بÇا مÇوضوع بÇندة رنÇجور 1 در يÇهوديت<br />
موعودباور 2 و "رنج خداوند" 3 در بسياري از فرقههاي مسيحيت, در تقابل است/<br />
چنانكه پيش از اين آورديم از ديدگاه اسلامي, خداوند "دوست داشت" تÇا او را<br />
بشناسند و از اينرو عالم را آفريد / 4 بنابراين عشق در همه جاي عالم سريان دارد<br />
و همچون رحمت, از وجود جداييناپذير است/ در هيچ ساحتي از وجود نيست<br />
كهعشق به گونهاي متجلينباشد/حتيبهزبان مابعدالطبيعي ميتوانگفتكه جاذبة<br />
گرانشي اجسام نسبت به همديگر نمونة ويژهاي از اصل كلي عشق است كÇه در<br />
سطح واقعيت مادي عمل ميكند/<br />
نمونة عمليتر عشق در زندگي مسلمانان در حب خداوند به پيامبر و بالعكس<br />
متجلي است; براي آنان عشق به خداوند مستلزم عشق به پيامبر و عشق به پيامبر و<br />
اوليايي كه از سلالة معنوي يا از فرزندان جسماني ايشان هستند مستلزم عشق بÇه<br />
خداست/ وانگهي مراتب متعد د عشق براي انسانها امري طÇبيعي است از جÇمله:<br />
عشق رمانتيك, عشق ميان فرزندان و پدر و مÇادر, عشÇق بÇه زيÇبايي در هÇنر و<br />
طبيعت, عشق به معرفت, و حتي عشق به قدرت, ثروت, و شهرت; كه چون اين<br />
>/ ف أعÖر Ö لكي لÖق خÖلI لÖقتÔ فخ فÔ أÔعÖر أنÖ تÔ ب ب ÖحأفH في كنÖزGمخÖ اشارهاي به حديث معروف
رحمت,و داد, سلام, و جمال همچون صفات الهي 259<br />
سه تاي آخر جنبة دنيوي دارد خطري براي نفس بهشمار ميآيد/ از ديدگاه اسلام,<br />
همة عشقهاي زميني بايد به خداوند برسد و جداي از عشÇق بÇه او نÇباشد و هÇر<br />
عشقي كه به غفلت از خدا انجامد و از او دورمان سازد, توهمي است كه ميتواند<br />
نفس را به ورطة ويراني بكشاند/ به راستي كه حكماي اسلامي بر اين نظريه پاي<br />
فشردهاند كه تنها عشق راستين همانا عشق به خداوند است و عشÇقهاي ديگÇر,<br />
عشق مجازياند/ اما عشق مجازي نيز بÇهجاي خÇود بÇهرهاي از حÇقيقت دارد و<br />
درحقيقت موهبتي الهي است; البته ا گر آن را درست دريÇابيم و چÇون نÇردباني<br />
براي رسيدن به عشق راستين كه همانا عشق به سرچشمة عشق, يÇعني خÇداست,<br />
به كارش گيريم/<br />
ساحت عشق در اسلام در تصوف پديدار گشت و منجربه پيدايش چندي از<br />
شاهكارهاي ادبيدربارة عشق عرفاني شد كه تا كنون نوشتهشده است/ اين چشمة<br />
جاودان الهام, دل و جان مسلمانان را از همان صدر تاريخ اسلام با ظÇهور عÇارفة<br />
اهل بصره, رابعة عدويه , 1 سيراب ميكرد/ سرودههاي زيباي او دربارة عشÇق بÇه<br />
خداوند را تا به امروز در جهان عÇرب, حÇتي خÇوانÇندگان كÇوچه و بÇازار هÇم از<br />
برميخوانند/ آنچه در زير ميخوانيم از سرودههاي اوست:<br />
دو روزي را از سر خودخواهي به تو عشق ورزيدم<br />
و از آن پس, عشقي سزاوار تو<br />
با آن عشق خودخواهانه هيچ نكردم<br />
جز آنكه با هر انديشهاي به تو انديشيدم<br />
با اين عشق ناب هم آنگاه كه تو<br />
حجاب از ديدگان عاشقم برگرفتي<br />
1/ صوفي و عارف سرشناس سدة دوم و سوم هجري (هشتم و نهم ميلادي)/
260 قلب اسلام<br />
من نبودم كه در اين و آن ثنايت ميگفتم<br />
بلكه دانستم كه هر ثنايي, تراست<br />
هرچند در تصوف عشق را به هÇيچروي از مÇعرفت جÇدا نÇميكنند, بÇعضي<br />
مكاتب [عرفاني] جانب عشق و برخي ديگر جانب معرفت را گرفتهاند/ مكÇتب<br />
خراسان در ايران در همان تاريخ او لية اسلام گرايش ويژهاي بÇه عشÇق داشت و<br />
مشايخ عمدهاش از جمله بايزيد بسطامي, ابوسعيد ابيالخير, و بهويژه احمد غزالي<br />
كه زبان استعاري كاملي را بر پاية عشق پديد آورد, بعضي از بÇهيادماندنيترين<br />
مناجاتها را دربارة عشق الهÇي بÇه نگÇارش درآوردنÇد/ سÇرانÇجام, ايÇن سÇنت<br />
برجستهترين اشعار عرفاني را به بار آورد كه تا كنون سÇروده شÇده است; يÇعني<br />
اشعار شاعر سدة سيزدهم ميلادي, مولوي كه با آنكه ايراني بود بيشتر عمرش را<br />
در آناتولي گذراند و آرامگاهش در قونيه از شهرهاي تركية امÇروز واقÇع است/<br />
مولوي كه عشق را "افلاطون و جالينوس ما" 1 ميخواند و ميگويد قلم آنگاه كه به<br />
مسألة توصيف چيستي عشق ميرسد دو نيم ميگردد, امروزه در آمريكا شاعري<br />
است كه بيشترين خواننده را دارد/ اين بزرگ قلندر عشق الهي همدوش ابن عربي<br />
كه يك نسل پيش از مولوي ميزيست, اوج معنويت اسلامي را در دورهاي بÇه<br />
نمايش گذاشت كه شاهد تجديدو احياي ابعاد معنوي اسلام و جوشش چشمة زلال<br />
معارف معنÇوي و عشقي بود كه جويبÇارهايش سرزمينهاي گونا گون اسلامي را<br />
ÇÇ از آناتولي گرفته تÇا اقÇيانوس آرام ÇÇ در طÇول هÇفتصÇد سÇال گÇذشته سÇيراب<br />
كردهاند/<br />
ظهور چنين گستردة عشق در عالم اسلام نه بهرغم ايÇن ديÇن, كÇه از دل آن<br />
1/ مثنوي معنوي, دفتر او ل, بيت 2ê:<br />
اي دواي نÇÇÇÇخوت و نÇÇاموس مÇÇا<br />
اي تÇÇو افÇÇلاطون و جÇÇالينوس مÇا
رحمت,و داد, سلام, و جمال همچون صفات الهي 261<br />
ميجوشيد/ در اين عشق هيچ نشاني از تأثير خارجÇي نÇميتوان يÇافت چÇنانكه<br />
رسالههاي مسيحيان دربارة عشق را نيز نميتوان به فهم آنان از منابع نوافلاطوني,<br />
بدون ملاحظة عشق به مسيح فروكاست/ وجود همين ادبيات گسترده دربارة عشق<br />
الهي تقريبH در همة زبانهاي اسلامي از عربي و فارسي گرفته تا تركي و سواحيلي<br />
و نيز در بيشتر زبانهاي محلي هندوستان و آسياي جنوبشرقي, بهترين نشÇانة<br />
آشكار بر اهميت ساحت عشق در حيات باطني اسلام است/ اين جوشش چÇنان<br />
گستردهونيرومند ظاهرشد كه حتيبر نويسندگانو معنويون 1 يهودي, مسيحي,و<br />
هندو تأثير نهاد/ ريموندلول , 2 متكلم فرانسيسي كه عليه اسلام دست به قلم بÇرد,<br />
رسالهاي دارد با عنوانعاشق ومعشوق 3 كه در آن از اصطلاحات صوفيانه تقليد<br />
كرده است; بزرگترين نويسندگان عرفاني سدة شانزدهم اسپانيا همچون قÇديس<br />
ترزا اهل آويلا 4 و قديس يوحناي صليبي 5 نمادهاي صوفيانة بسياري را دربÇارة<br />
عشق به خدا [از مسلمانان] اقتباس كردند/ آيات باطني ساحت عشق [در اسÇلام]<br />
نيز مانند ديگر اديان همواره چون رازي ميان انسان و خدا, و به گفتةقرآن, ميان<br />
6 ماندهاستو<br />
اين رشتة دروني ميان نفسو خدا به زبان توصيف درنميآيد/ آن, آتشي است كه<br />
تا شÇرارههÇايش بÇرنخيزد مÇعلوم نÇميشود چÇنانكه خÇوشبختانه در نÇوشتههاي<br />
درخشان اين "عش اق خداوند" 7 يÇا "مÇحبين" 8 مسÇلمان [از بÇزرگان تÇصوف] كÇه<br />
1. Spiritual Practitioners<br />
2. Raymond Lull<br />
3. The Lover and the Beloved<br />
4. St. Teresa of Avila<br />
5. St. John of the Cross<br />
7. Lovers of God<br />
8. fedeli d'amore<br />
ونهÔ///>/ ب يÔح و Ö هÔم ب يÔح م Ö بقو ///>(ëê.ë)/ì
262 قلب اسلام<br />
لمعاتي از آن عشق را به زبان انساني بيان داشتهاند, مييابيم/ اما بسÇياري از ايÇن<br />
دست آتشها نيز هست كه از آن هيچ شرارهاي برنميخيزد/<br />
شايد بعضي وانمÇود كننÇد كÇه پÇافشÇاري صÇوفيانÇه بÇر عشÇق تÇنهÇا از آ ن<br />
متصوفÇه اسÇت و ارتباطÇي بÇا بقية جامعة اسلامي نÇدارد/ با نگÇاهÇي بÇه جÇامعÇة<br />
سنتي اسلامي, و نه محافل تجد دگرا يا بنيادگرا, پوچي اين اد عا آشكار مÇيگردد/<br />
اشعار مربÇوط به ستايش عشÇق و اشتيÇاق نفس به خÇدا سرتاسÇر جامعة اسلامÇي<br />
را فرا گرفتÇه است و بيشتÇر مردمÇان كوچÇه و بازار اين ابيÇات را حفظ كردهانÇد و<br />
با عميقترين احساسÇات و تعلق خاطر وجÇودي آنها را از بر ميخوانده و هنوز<br />
هÇم ميخواننÇد نه اينكه آن اشÇعÇار را صÇرفH ادبÇيÇاتي داراي اهÇميت تÇاريخÇي<br />
بدانند/<br />
افزون بر چهل سال پيش كه لاهور هنوز شهرك سرسبز زيبايي بود من به ياد<br />
دارم كه براي زيارت آرامگاه پير معروف صوفي, ميان مير, در مزارع بيرون شهر<br />
رفته بودم; مكان مقد سي كه امروزهدر شلوغيو درهمبرهمي وحشتنا كلاهورÇÇ<br />
كه زماني شهر زيبايي بود ÇÇ گÔم شده است/ شب هنگام بود و من تصميم گÇرفتم<br />
براي بازگشت به شهر درشكÇهاي, كÇه آن راتÇونگا (tonga) مÇيناميدند, بگÇيرم/<br />
درشكهچي بسيار فقير بهنظر ميرسيد و لباسي بر تن داشت كه نيمي از بدنش پيدا<br />
بود/ در آغاز سفرمان او با من به سنت مسلمانان سلام و احوالپرسي كرد و به زبان<br />
اردو پرسيد كه اهل كجا هستم/ من به زبان فارسي پاسخ دادم كه ايراني هستم/ بÇا<br />
هيجان لبخندي زد و سپس شروع كرد به از برخواندن, خدا ميداند, چه اندازه از<br />
اشعار عالي فارسي از عطار, مولوي, حافظ و ديگر شاعران دربارة عشق الهÇي و<br />
دلتنگي نفس براي خدا و همة اين اشعار را چنان ميخواند كه گويي مضمون آنها<br />
را تجربه كرده و خود آن اشعار را سروده بود/ ايÇن نÇمونه ÇÇ سÇوار شÇدن بÇر آن
رحمت,و داد, سلام, و جمال همچون صفات الهي 263<br />
درشكه در آن شب در زير آسمان پÇرستارة طÇبيعت پÇنجاب و گÇوش فÇرادادن<br />
بهدرشكهچي بيسوادي كه بعضي از عاليترين اشعار عرفاني دوران را از بر و با<br />
سوز دل ميخواند Çنشان ميدهد كهعشق به خداوند واقعيتيبسفرا گيرو زنده در<br />
فضاي معنوي اسلامي است/ اين عشق, زبان متعالي شÇاعران صÇوفي مسÇلك را<br />
بكار ميگيرد/ اما اشعار آنها از زبان همة مسلماناني ÇÇ از صوفي و غÇيرصوفي ÇÇ<br />
سخن ميگويد كه از عشق خداوند به مخلوقاتش آ گاهند; همانهايي كه عشقشان<br />
به خداوند, كه در خميرة ازلي نفوس آنها سرشته است, سر به جوش و خÇروش<br />
ميگذارد و مركب نفوسشان را به راه همان وطن معنوي باز ميگرداند كه از آنجا<br />
آمده است و آرزوي بازگشت بدان را دارند/<br />
صلح<br />
ا گر بر ساحل رودخانة گنگ در بنارس قدم بزنيم عبارت Shanti, "Shanti,<br />
Shanti" بهمعناي "صلح, صلح, صلح" را پيوسته ميشنويم, و آنگاه كه يهوديان را<br />
در حÇال سÇلام و احÇوالپÇرسي بÇا يكÇديگر بÇبينيم اصÇطلاح "Shalom" (سÇلام)<br />
به گوشمان ميرسد, مسلمانان هم وقتي به هم ميرسند, "سÇلام" مÇيكنند; و ايÇن<br />
درحالياستكه تقريبH دو هزار سال است كه سرود Pacem" "Pacem, Pacem 1 ,<br />
در كليساهايي طنينانداز بوده است كه وقف شخصيتي معروف به شاهزادة صلح 2<br />
است/ هيچ دين بزرگي نيست كه بر صلح تأ كيد نكرده باشد هرچند فقط فرقههاي<br />
دانستهاند/<br />
كوچكي همچون كوا كرها 3 يا منونايتها 4 هستندكه آنهاراصلحطلب 5<br />
(از القاب عيسي مسيح) 2. the Prince of Peace<br />
3. Quakers<br />
Ñ<br />
1/ "صلح, صلح, صلح"/
264 قلب اسلام<br />
همة اديان بزرگ پرچÇمدار صÔ ÇلحانÇد امÇا آنگÇاه كÇه بÇه هÇر دليÇلي جÇنگ امÇر<br />
گريزناپذيري بوده است به آن تن دادهاند/ با آنكه مسيح سخن از مدارا ميگفت<br />
جنگهاي بزرگ و كوچكي در اروپا براي ساليان سال به نام مسيحيت يا فرقهاي<br />
خاص از مسيحيان اتفاق افتاد/<br />
با اين همه بيشتر غربيان, جنگطلبي را مشخ صة اسلام دانسته و آن را بيشتر<br />
در مقايسه با مسيحيت در مقام دين صلح, "دين شمشير" 1 معرفي كردهاند/ هرچند<br />
ب ه گود گيتا, كتاب مقد س هندوها در گيرودار ميدان جنگ نازل شÇد و در عÇهد<br />
عتيق نيز به نسبت قرآن, قطعات بيشتري دربارة جنگ وجÇود دارد, بسÇياري از<br />
مسيحيان لكة ننگ جنگهاي مذهبي را عمومH بر دامن اسلام ميبينند/ همزمان با<br />
نگارش اين كتاب, جمعي از [محققان] فيليپيني سرگرم نوشتن كÇتابي هسÇتند در<br />
اينباره كه چگونه مسيحيت در مقايسه بÇا اسÇلام صÇلحطلب است/ درحÇالي كÇه<br />
بهسادگي از ياد بردهانÇد كÇه آنگÇاه كÇه اسÇپانياييها ÇÇ بÇنا بÇه وقÇايعنگاريهاي<br />
خودشان ÇÇ به فيليپين حمله كردند پس از چيرگي بر سلطنت اسلامي اين كشور به<br />
مركزيت مانيل, دهها هزار مسلمان را به خا ك و خون كشيدند و از آنهايي كه زنده<br />
مانده بودند بر هر كه دست مييافتند او را واميداشتند تا به آيين كاتوليك درآيد<br />
همانگونه كه آنها با يهوديانو مسلمانان اسپانيايي نيز چنين كرده بودند/ وانگهي,<br />
Ø<br />
(عنوان رسمي فÇرقه كÇاتوليك انگÇليسي Ç آمÇريكايي مÇعروف بÇه "انÇجمن دوسÇتان" كÇه خÇود را<br />
"فرزندانحقيقت" و "فÇرزندان نÇور" مÇي نÇامند/ بÇنيانگذار ايÇن فÇرقه, فÇوكس جÇورج انگÇليسي<br />
(1ì2ê Ç 1ìë1) Fox George است/)<br />
4. Mennonites<br />
(فرقهاي پرتستان در اروپا و آمريكاست كه در سدة شانزدهم ميلادي به دست Menno Simons<br />
هلندي در سوÄيس تأسيس شد/)<br />
5. Pacifist<br />
1. the religion of the sword
رحمت,و داد, سلام, و جمال همچون صفات الهي 265<br />
غربيان گسترش اسلام را همراه با "شمشير" ميدانند درحالي كÇه كÇمتر كسÇي در<br />
غرب هرگز سخن از رفتار وحشيانهاي به ميان ميآورد كه براي مسÇيحي كÇردن<br />
اجباري اهالي اروپاي شماليو نابودي مذاهب كهن اروپايي بكار گرفته شد/ حتي<br />
جنگهاي صليبي 1 نيز كه به نام مسيحيت به راه افتاد نتوانست تصوير غربيان از<br />
اسلام همچون "دين شمشير" و مسيحيت همچون "دين صلح" را دگرگون سازد/<br />
درست است كه تاريخ مقد س اسلام همچون حماسهاي آغاز شد كه پيشروي<br />
سريع اعراب را در بيرون از شبه جزيرة عربستان در پي داشت, واقعهاي كه تاريخ<br />
جهان را براي هميشه دگرگون كرد/ اما اين گسترش سÇريع بÇهمعناي تÇغيير ديÇن<br />
اجباري يÇهوديان, مسÇيحيان, زرتشÇتيان, و ديگÇران نÇبود/ سÇيصد سÇال پس از<br />
حكومت اعراب بر ايران, هنوز بيشتر ايرانيان زرتشتي بودند و ايالت مازندران تا<br />
درياي خزر تا سدة دهم ميلادي اسلام را نپذيرفت/ اسلامي شدن در بيشتر مناطق<br />
فرآيندي تدريجي بود/ تاريخ اسلام مانند يهوديت و آيين هندو درهم تÇنيدة بÇا<br />
حماسهاي مقد س است اما اين بدان معنا نيست كه اسلام را كمتر يا بÇيشتر از هÇر<br />
دين ديگري, "دين شمشير" يا "دين صلح" بهشمار بياوريم/<br />
از آنجا كه اتهام "دين شمشير" عليه اسلام در غرب دوران جديد نيز كه بيش<br />
از هر تمد ن ديگري سردمدار جنگهايي مرگبار بوده است, هنوز مطرح است,<br />
امروزه مسلمانان معموÁ [در برابر اين اتهام] موضعي دفاعي ميگيرند و بÇه ايÇن<br />
پاسخ بسنده ميكنند كه نام "اسلام" خود با واژة "سلام" بهمعناي "صلح" هÇمريشه<br />
است/ اما اين پاسخ كافي نيست و باتوج ه به اينكه هدف همة اديان اصيل رسيدن<br />
به خدايي است كه سلام و سرچشÇمة هÇر صÇلح و آرامشÇي است, مسÇلمانان نÇيز<br />
بايستي نشان دهند كه اسلام ميخواهد پيروانش را به "دارالس لام" رهنمون كند و<br />
1. the Crusades
266 قلب اسلام<br />
صلح را تا سرحد امكان در جهاني برقرار سازد كه از در و ديوارش بيثباتي, تنش,<br />
و اندوه ميبارد/ افزونبر اين, چنانكه در فصل آينده بحث خواهيم كرد, اسلام با<br />
وضع شرايطي كوشيده است تا جنگ را محدود سازد و در طÇول تÇاريخ هÇزار و<br />
چهارصد سالهاش تا اندازة زيادي در فراهÇمسازي صÇلح در درون جÇهان اسÇلام<br />
كامياب بوده است درحالي كه كاميابيش در ايجاد صلح با ديگر اقوام و مÇلل نÇيز<br />
بيگمان كمتر از ديگر تمد نهاي سنتي بزرگ از جمله تمد ن ژاپن, چين, هندو, يا<br />
مسيحي نبوده است/ اينك زمان آن فرارسÇيده است كÇه ايÇن وصÇف عÇجيب و<br />
غريب از اسلام را در غرب كنار بگذاريم; غربي كه خود جÇنگهايي را در پÇنج<br />
قارة عالم بيشتر به نام مسيحيت به راه انداخت و حتي بيآنكه تاوانÇي پس دهÇد<br />
همة گروههاي قومي را تنها به اين دليل كه مسيحي نبودند ريشه كن كرد/<br />
براي مسلمانان و مسيحيان و نيز براي پيروان آيينهاي هندو, كنفوسيوس يا<br />
بودا كار آساني است كه پردههايي از جنگهاي صورت گرفته در تاريخ ديگÇر<br />
اديان را نشان دهند/ تاريخ همة جوامÇع, از ديÇني و غÇيرديني, آ كÇنده از چÇنين<br />
نمونههايي است; چرا كه آدميان در حال گمراهي, مايههاي درگيري و نزاع را در<br />
خود دارند و با بكارگيري هر فكر يا ايدÄولوژيي كÇه از تÇوان انگÇيزش مÇردمي<br />
برخوردار باشد, به خشونت و جÇنگ دست مÇيآويزند/ تÇا زمÇاني كÇه غÇربيان,<br />
مسيحيان مÆمني بودند, مسيحيت پرچمي بود كه در جÇنگها بÇرميافÇراشÇتند و<br />
آنگاه كه دين از رونق افتاد, مليگرايÇي, فÇاشيسم, كÇمونيسم و ايÇدÄولوژيهاي<br />
ديگر در كنار منافع اقتصادي جايگزينش شد/ در جهان اسلام, چون دين هÇنوز<br />
قدرت و نفوذ دارد, براي پشتيباني از هر پديدة نوظهوري كه بÇه مÇجادله و نÇزاع<br />
بينجامد نام دين را بر آن مينهند هرچندقرآن تأ كيد دارد بر اينكه جنگ بايد تنها<br />
براي دفاع از وطن و دينو نه از سر تهاجم و ستيزهجويي صورت گيرد/ به هر حال
رحمت,و داد, سلام, و جمال همچون صفات الهي 267<br />
ا گر ما به آموزههاي محوري همة اديان راستين بازگرديم ميبينيم كه وظيفة هÇر<br />
كدام آنهاست كه در پي برقراري صلح برآيندو آن دسته از آموزههاي ديني را كه<br />
بر توافق, هماهنگي و صلح ÇÇ هم آسماني و هم زميني ÇÇ تأ كيد دارد, برجستهتر<br />
نÔمايند/ با چنين نگاهي است كه روشن ميشود در تعاليم اسلام سنتي, تأ كÇيد بÇر<br />
صلح بهراستي چه محوريتي دارد/<br />
امروزه همه, تا اندازهاي در ساية فناوري جديد نظامي كÇه بÇيم و هÇراس از<br />
جنگ را تا سطح تصورناپذيري, حتي براي جنگطلبترين مردمان قديم, بÇالا<br />
برده است, از ضرورت صلح سخن ميگويند/ اما در نفس هÇر انسÇاني, اشÇتياقي<br />
فطري به صلح هست كه بيگمان محصول تجربه نيست; زيرا حتي كساني هم كÇه<br />
هرگز روي صÔ لح را به خود نديدهاند مشتاق آنند/ شايد از خود بپرسيم كه چرا مردم<br />
صلحطلبند/ در تعاليم اسلام پاسخ روشني براي ايÇن پÇرسش هست كÇه مÇفهوم و<br />
حقيقت صلح را در چهارچوب اسلام تبيين ميكند/ خداوند درقرآن خود راسلام<br />
مينامدو از اينرو مسلمانان ميتوانند بگويند خدا, سلام (صÔ لح) استو اشتياق به<br />
صلح چيزي جز اشتياق به خداوند نيست/ هنوز در ژرفاي فÇطرت نÇخستينمان,<br />
خاطرهاي از آن آرامشي هست كه ما در روز الست, پيش از هÇبوط بÇه ايÇن دا ر<br />
فراموشي, به ربوبيتخداوندشهادتداديم/ماهنوزهمازرهگذرفراينديكÇه<br />
شايد مشابه نظريه يادآوري افلاطوني بÇاشد هÇر از گÇاهي آن صÇلحي را بÇه يÇاد<br />
ميآوريم كه مسيح فرمود: / 1<br />
مسلمانان برآنند كه تنها, دين مÇيتوانÇد مÇا را بÇه "دارالس Çلام" كÇه حÇقيقت<br />
فرجامين بهشتي و مقام حضور خداوند است, بازگرداند/ درقرآن ميخوانيم كÇه:<br />
/1 (فيليپيان,7.ê) /
268 قلب اسلام<br />
1 /قرآنبارها وبارها "سلام" را با مقامات<br />
بهشتي يكي ميگيرد: 2 كه عبارت "سلامÕ<br />
علكيم" در اين آيه هماني است كه پيامبر به مسلمانان آموخت تا آنگÇاه كÇه بÇه<br />
يكديگر رسند, همچون بهشتيان كه به هم ميرسند, آن را بر زبان آورند/ از جملة<br />
آيات قرآني است كÇه: , 3 /<br />
2/(7 . (êì /<br />
3/(19 ì2) . /<br />
1ë1) . 3ì)/ê /<br />
2ì) . ëì)/ë /<br />
قلخ>/ì Ô االلهآدم علي صورته>/<br />
7. Shakespeare
رحمت,و داد, سلام, و جمال همچون صفات الهي 269<br />
دانمارك همانا نفس ماست كه براي برقراري هماهنگي و آرامش در آن بايستي<br />
نخست اوضاع و امور را سر و ساماني دهيم و هر جزÄي را سÇرجÇاي حÇقيقياش<br />
بگذاريم/ اما زنهار كه نفس بهتنهايي از عهدة چنين وظيفهاي برآيÇد/ اسÇلام نÇيز<br />
همچون ديگر سنتهاي معنوي بر اين نكته پاي ميفشارد كه تا تسليم (از همان<br />
<br />
ريشة اسلام) خداوند نشويم از آرامش نفساني هيچ خبري نيست و تا در خودمان<br />
به آرامش نرسيم, صلح بيروني در كار نخواهد بود/<br />
امروزه در بحث عمومي دربارة صلح, اين سÇلسله مÇراتب را اغÇلب نÇاديده<br />
ميگيرند/ انسانهاي سكولاري كه جهان معنوي برايشان واقعيتي ندارد, تنها بÇه<br />
واقعيات زميني و زندگي دنيوي چشم ميدوزند; از اينرو آنها بالطبع خÇواهÇان<br />
زندگي صلحآميز و پرهيز از خاطرات جنگ و ستيزهجويي هستند/ امÇا درحÇالي<br />
سخن از صلح ميرود كه جامعة مدرن سرگرم جنگي بيرحمانه عليه محيط طبيعي<br />
است و رقابت آزمندانة حا كم بر جامعة انساني نيز اغلب بÇر تÇرحÇم و احسÇاس<br />
مسÆوليت اجتماعي سايه انداخته است/ درنتيجه هر چند امروزه جنگ جهاني در<br />
كار نيست, جÇنگهاي كÇوچكتر, خشÇونتهاي مÇحلي, و اعÇمال وحشتآور<br />
سراسر عالم را گرفته است; تازه ا گر جنگ اقتصادي و بومي را كه بهنام صلح و رفاه<br />
و زير اين پرچم, پيوسته عليه طبيعت برپاست, نديده بگيريم/ از ديÇدگاه اسÇلام<br />
چونسلام (صلح) از اسما¾االله بهشمار ميآيد و هر صلح ديگري بازتابي از اين<br />
اسم الهي است, ميتوان پرسش را چنين طرح كرد كه چرا بايد خداونÇد بگÇذارد<br />
بشري را كه در عين غفلت از او و فراموشي هدف آفرينش خويش بهسر ميبرد,<br />
زندگي صلحآميزي داشته باشد<br />
مسلمانان آرمان زندگي صلحآميزي را كه با انكار خدا هÇمراه بÇاشد نÇظري<br />
يكسره پوچ ميدانند چرا كه تنها خداست كه ميتواند آشفتگي و كشمكش درون
270 قلب اسلام<br />
نفس آدمي را به سامان آورد, و تا زماني كه آرامش دروني حاصل نگÇردد هÇيچ<br />
صلح بيروني تحقق نمييابد/ در تعاليم اسلام احكام بسياري براي حل نزاع مÇيان<br />
مردم و ملتها با هدف برقراري صلح وجود دارد/ اما برترين آرمان اسÇلام ايÇن<br />
است كه با راهنمايي ما به زندگي همراه با فضيلت و برقراري هماهنگي دروني به<br />
ياري خداوند, نفس را به "دارالس لام" رهنمون كند/ غايت دين, چه در اسلام و چه<br />
در همة سنتهاي راستين, رستگاري نفس آدمي و درنتيجه برقراري عÇدالت و<br />
صلح در جامعهاي است كه مردمانش از زندگي همراه بافضيلت برخوردار باشند و<br />
زندگي و مرگشان "در صلح و سلام" 1 باشد كه معناي راستين اين صÇلح و آرامش,<br />
مقام مبارك و خجستهاي است كه به تجربة صلح و آرامش ملكوتي ميانجامد/ در<br />
آيين بودا, مناسكي كه برپاية آموزة نفي خود 2 به گÇريز از مÇرحÇلةسÇمساره 3 و<br />
راهيابي به مرحلةنيروانا 4 رهنمون ميگردد نمايندة جنبة ديگري از همين حقيقت<br />
است/ آيين بودا ميخواهد پيروانش را از چرخة نوزايش, رنج, و مÇرگ بÇرهاند<br />
چنانكه ديگر اديان نيز برآنند تا پيروانشان را از اين دنيا رهايي بخشند/ اسلام نيز<br />
براي ساليان سال كوشيده است تا به پيروانش گوشزد كند كه صÔ لح بر روي زمين<br />
بدون آشتي با آسمان ميس ر نيست و امروزه نيز بنا به اقتضاي زمانه, مدافÇع ايÇن<br />
ديدگاه است كه آشتي با آسمان, هيچگاه به انÇدازه امÇروز, مسÇتلزم آشÇتي مÇيان<br />
پيامهايي كه در طول ساليان دراز از رهگذر حكمت الهي و از جانب خداوند نازل<br />
شده, نبوده است/ مولوي در اينباره چنين سروده است:<br />
گÇÇÇÇر گÇÇريزي بÇÇر امÇÇيد راحÇÇتي زان طÇÇرف هÇم پÇيشت آيÇد آفÇتي<br />
2. no ÇÇ self<br />
3. samsa¦ ra<br />
4. nirva¦ na<br />
لا×مÕ///>/ (23 . ///> فيâه×اس 1ê)/1
رحمت,و داد, سلام, و جمال همچون صفات الهي 271<br />
هÇيچ گÇنجي بÇيدد و بÇيدام نÇيست جز بÇه خÇلوتگاه حÇق آرام نÇيست 1<br />
آنگاه كه از صلح سخن ميگوييم هرگز نبايد آية معروف:
272 قلب اسلام<br />
ديد/<br />
اما زيبايي چيست در عالم اسلام همچون ديگر عوالم سنتي, زيبايي, تنها<br />
حالتي ذهني نيست كه فقط "در چشم ناظر" وجود داشته باشد, هرچند هر انساني<br />
قابليت ارزيابي گونههايي خÇاص و نÇه هÇمة گÇونههاي زيÇبايي را دارد/ زيÇبايي<br />
جنبهاي از واقعيت فينفسه است و سدههاي درازي است كÇه فÇلاسفه و عÇرفاي<br />
مسلمان, به زبان خويش بر اين اصل افلاطوني صحه گذاشÇتهانÇد كÇه: / اما واژة عربيحقيقت معادل هر دو واژة انگليسي "truth"<br />
و "reality"استوحÇق كÇه از اسÇما¾االله است بÇر يگÇانگي ايÇن دو (حÇقيقت و<br />
واقعيت) در خدا دلالت ميكند; خدايي كه بنا به گفتة مسيح حق مطلقي است كه ما<br />
را رهايي ميبخشد و نيز واقعيت مطلق جز او نيست/ ا گر به زبÇان مÇابعدالطÇبيعه<br />
سخن بگوييم خدايي كه هم حقيقت است و هم واقعيت, جز زيبا نميتواند بÇود;<br />
چنانكه صوفيان ميگويند همة زيباييها سرانجام تÇابشي از حÔسÇن روي دوست<br />
است كه بر مرتبهاي از واقعيت افتاده است/<br />
شايد بتوان اسلام را دين جمال دانست; جمالي كه هيچگاه جداي از حÔسÇن 1<br />
نيست/ در دنياي امÇروز حÔسÇن و جÇمال از هÇمديگر جÇدا افÇتاده است و حÇتي<br />
دينداران هم كه گرايش به حس نات دارند اغلب جمال را با تجمل يكي مÇيگيرند/<br />
چندي از انديشمندان جديد ديني در غرب حتي چيزي به نام " كيش زشÇتي" 2 را<br />
مطرح كردهاند كه ثمرة آن, بسياري كليساهاي بهغايت زشت است كه در بعضي<br />
كشورهاي كاتوليك ميبينيم; كشورهايي كه زيباترين جلوههاي معماري مسيحي<br />
را ميتوان در آنها يافت/ نا گفته پيداست كه اين كيش امروزه به جهان اسلام نيز<br />
1. goodness<br />
2. Cult of ugliness
رحمت,و داد, سلام, و جمال همچون صفات الهي 273<br />
راه يافته است; جهاني كه در آن مسجدهاي بسياري ميشناسيم كه به هيچروي در<br />
زشتي كمتر از همتايان غربيشان نيستند/ اما مساجد جهان اسلام نمايندة هÇنر يÇا<br />
انديشة اسلامي نيست بلكه تنها آثار بيروني آنها را بهنمايش ميگذارند/ در هÇر<br />
حال, جمال و حÔسن در چشمانداز سنتي اسلام جداييناپذيرند و درواقع در زبان<br />
عربي واژةحÔسن هم بهمعناي "زيبايي" و هم"خوبي" است درحالي كه از واژةقÔبح<br />
نيز هر دو معناي "زشتي" و "بدي" برميآيد/<br />
شايد بتوان گفت خوبي با بÔعد بيروني و زيبايي با بÔعد دروني اشيا¾ متناظرند;<br />
البته نه اينكه زيبايي بيروني يا خوبي دروني وجود نداشته باشد/ دربارة اين مسأله<br />
نكات بسيار گويايي هست كه رابطة تكميلي ميان جنس نر و ماد ه, يايين ويانگ<br />
را نيز ÇÇ چه در مرتبة تكويني و معنوي و چه در مرتبة بشري ÇÇ روشن ميكند/ در<br />
اسلام ميگويند كه جمال زن عيان و خÇير او نÇهان است درحÇالي كÇه در مÇردان<br />
برعكس است/ جمال و حÔسن نيز همچونيين ويانگ كه مكمل يكديگرند و با<br />
هم و در نسبت با تاÄو 1 دايرة كاملي را ميسازند, مكÇمل هÇم و جÇدايÇيناپذير از<br />
يكديگرند/ از منظر اسلام, وظيفة دين نهتنها آموزش خير 2 بلكه همچنين اشاعة<br />
زيبايي در تمام مراتبش اعم از معنوي, عقلي, و ماد ي است/<br />
در آيين بودا نقل است كه پيكرة بودا با زيبايي خويش نجاتبخش نفوس<br />
است/ شايد مانند اين سخن را بتوان دربارة زيبايي قراÄتقرآننيز گفت/ در جامعة<br />
اسلامي سنتي, كلاماالله را جز به آوايي خوش نميخوانند چÇنانكه ژرفÇاي جÇان<br />
مسلمانان را ÇÇ حتي آنهايي كه عربي نميدانند و از معناي پيام آيات الهي چيزي<br />
دستگيرشان نميشود ÇÇ به تكاپو واميدارد/ همين امر دربارة نگارشقرآننيز كه<br />
1. Tao<br />
(تاÄو بهمعناي "راه" است و اصطلاحH بر شيوة عمل عالم و وقوع حوادث طبيعي اطلاق ميگردد/)<br />
2. Practice of goodness
274 قلب اسلام<br />
سرچشمة هنر خÇوشنويسي در اسÇلام است, صÇدق مÇيكند/ از هÇمان روزهÇاي<br />
نخست,قرآن را به خطي خوش مينگاشتند و بيگمان در سرتاسر سدهها, قÇرآن<br />
زيباترين كتابي بود كه هر نسلي از مسلمانان به خود مÇيديد/ در چشÇم و گÇوش<br />
مسلمانان, اصليترين تجلي 1 اسلام يعنيقرآن همواره قرين زيÇبايي بÇوده است<br />
چنانكه اما كن و ساختمانها جداي از امور ديني نبودهاند/ اين تأ كيد بر پيوند ميان<br />
زيبايي و امر قÔدسي به هيچروي ويÇژة اسÇلام نÇيست/ تÇا پÇيش از دوران جÇديد<br />
زيباترين هنر هر تمد ني, هنر مقد س بود كه ارتباط مستقيمي با آيينها و مناسك<br />
ديني داشت چنانكه اين امر در كليساهاي جامع گوتيك , 2 طÇومارهايتÇورات,<br />
معابد هندو و بودا, و شمايلهاي گونا گون هويداست, تازه ا گر هنرهاي صوتي 3<br />
مربوط به موسيقي و شعر را بهحساب نياوريم/<br />
شÇÇايد كسÇي بÇپرسد ا گÇر مÇيتوان اسÇلام را ديÇن زيÇبايي نÇاميد پس چÇرا<br />
انديشمندان ديني, چه مسلمان چه يهودي و چه مسيحي, نفس را از افتادن به دام<br />
زيبايي و درنتيجه رويگرداني از خداوند برحذر ميدارند و چرا بعضي از عÔرفاي<br />
بزرگ, دل به چيزهاي زيبا نميسپرند و از اينكه آنها ايشÇان را در مÇيان بگÇيرد<br />
پرهيز ميكردهاند/ پاسخ اين است كه درست به همان دليلي كه زيبايي از تجليات<br />
بسيارپÔرجذبه يا جلوة مشهود حقيقت الهي است, اين تÇوان را دارد كÇه نÇفس را<br />
مجذوب خود سازد و عÇد هاي را بÇه ايÇن اشÇتباه بÇيندازد كÇه آن تÇجلي را بÇجاي<br />
سرچشمة همة تجليات [يعني خداوند] بنشانند/ همين توانايي زيبايي براي جذب<br />
نفس, از آن شمشير دولبهاي مÇيسازد; زيÇبايي هÇم راهÇي شكÇوهمند بÇهسوي<br />
خداوند است و هم, ا گر خود آن را چون الههاي بگيريم, مانعي بÇر سÇر ايÇن راه<br />
1. theophany<br />
(سبك معماري كليساها در سدة سيزدهم ميلادي در اروپا) .2 Gothic<br />
3. the sonoral arts
رحمت,و داد, سلام, و جمال همچون صفات الهي 275<br />
خواهد بود/ شايد بتوان گفت كه ا گر هيچ زيبايي در دنيا نÇميبود, نÇفس را هÇيچ<br />
دردسر دنيوي نبود و تنها به سوي خداوند كشيده ميشد/ بهمعنايي, حيات معنوي<br />
ديگر يك چالش بهشمار نميرفت و عظمت شأن آدمي يكسره فرو ميريخت/<br />
خطير بودن اين طلب معنوي درست به همين است كه نفس بايد بياموزد كÇه در<br />
عين حالي كه خود را به امور دنيوي نيالايد, با اين همه, دنيا را چون چيزي جذ اب<br />
و زيبا و دستاويزي براي رسيدن به سرچشمة همة زيباييها قرار دهد/<br />
اينجاستكهعنصرزÔ هد در اسلام, مانند ديگر اديان, مطرح ميشود/ بÇراي<br />
آنكه زيبايي زميني را همچون نردباني به سوي جمال الهي ببينيم بايسته است كه<br />
نفس, او ل از همه يكسره دل از اين دنيا بركند و به خدا بسپارد/ ضرورت زهد و<br />
مجاهده نيز جز حصول اين معنا نيست/ هيچ شريعت و طريقتي نيست مگر آنكه<br />
دستكم رياضتهايي را داشته باشد/ در اسلام هر چند رياضت شÇديد چÇنانكه<br />
برخي راهبان يا يوگيها 1 رفÇتار مÇيكنند, پÇذيرفته نÇيست ولي بÇيگمان زهÇد و<br />
تهذيب نفس وجÇود دارد چÇنانكه در نÇماز و روزه مÇيبينيم/ نÇفس از رهگÇذر<br />
رياضتهاي شرعي آمادگي پذيرش مجاهدههاي بيشتر را بهدست ميآورد و پا<br />
در طريقتي مينهد كه به خداوند پايان ميپذيرد; در اين راه, سرچشمة كشش كه<br />
امكان اين سفر را فراهم ميآورد همان حÔسنوعشقاست/البته افÇزونبر ايÇن,<br />
ولايت از طريق پيامبر به همة نسلهاي بعدي مسلمانان رسيده است; مسلماناني<br />
كه حتي در همين زندگي درصدد مشاهدة جمال بيمانند وجهاالله كÇه مÇبدأ هÇمة<br />
زيباييهاست, بوده و هنوز هم هستند/ در نظر عرفاي واصل, هر جمالي بازتاب<br />
جمال الهي است/ نفس اين عرفا با وصول به [خداوند] جÇميل, از دام جÇلوههاي<br />
1. Yogis<br />
(يوگيها كساني هستند از هندوها كه به مراقبة ذهني معروف به يوگا ميپردازند/)
276 قلب اسلام<br />
جمال رسته است/ زيباييهاي زميني, بماند كه از سير الياالله بازشان نميدارد بلكه<br />
برعكس هرگونهاي از آن زيباييها بهانهاي است براي يادآوري جÇمال حÇق و<br />
يادبودي است از نظارة جمال رويش 1 درمشاهدة روز الست با پروردگار خويش,<br />
آنگاه كه بنا به گفتةقرآن, ربوبيتش را به جان پذيرفتيم / 2<br />
انديشة اسلامي و قريحة هنري همواره زيبايي را با هستي و زشتي را با نيستي<br />
پيوند زده است/ امروزه براي بسياري رسÇم است كÇه در پÇي زشÇتيها و شÇرور<br />
برآيند و آنها را چون واقعيات بنÔمايند درحالي كه زيÇباييها و حس Çنات را چÇون<br />
چيزهايي نامربوط, فرعي و سرانجام عدمي كنار بگÇذارنÇد/ بÇراي نÇمونه, بÇيشتر<br />
رسانهها سخت در پي آنند كه نÇقطه ضÇعفي را در زنÇدگي كسÇي بÇيابند و چÇنان<br />
برجستهاش كنند كÇه بÇر هÇمة خÇوبيها و زيÇباييهاي زنÇدگي او سÇايه بÇيندازد/<br />
بزرگنمايي زشتيها نسبت به زيباييها در بيشتر تÇصويرپردازيهÇا و فÇيلمهاي<br />
موجود در رسانهها نيز بهچشم ميخورد/ سلطة ماشين و ايجاد فضاي ساختگي در<br />
شهرها به دست انسان, ما را از طبيعت ÇÇ كه زيباييش خيره كننده است ÇÇ بريده و<br />
بسياري را بر آن داشته است تا زشتي را چون هنجار و واقعيت بپندارند و زيبايي<br />
برايشان كالايي تجملي و ويژة ثروتمندان بهشمار آيد/ اين [نگرش] هيچ سنخيتي<br />
با ديدگاه اسلام ندارد; ديدگاهي كه همواره دشمن " كيش زشتي" است و گوشزد<br />
كرده است كه زيبايي چيزي تجملاتي نيست بلكه نياز نفس به آن همچون نياز<br />
بÇدن بÇه ا كسÇيژن است/ بÇيدليل نÇيست كÇه هÇر لاادري و مÇلحدي تÇنها از آن<br />
مجموعههاي شهري برخاسته و در آن رشد كرده است كه از هنر مقد س و سنتيو<br />
توازن و زيبايي طبيعت سخت بيبهره است/ تمد ن اسÇلامي بÇا آفÇرينش هÇنر و<br />
1. Beauty of His Countenance<br />
2/ اشاره است به آية /
رحمت,و داد, سلام, و جمال همچون صفات الهي 277<br />
معماري كه هم زيباست و هم پيوندش را هنوز با طبيعت و هماهنگيهاي موجود<br />
در آن از دست نداده است, خود را از اين دام دور نگه داشت/<br />
اسلام در طول تاريخ به هر كجا كه پاي گذاشت, حÇال و هÇوايÇي از زيÇبايي<br />
آفريد/ چنانكه در حديثي ميخوانيم: / 1 رسالت اسلام همواره اين بوده است كه نفس را هم از راه شريعت<br />
و هم با آفرينش هنري كه تجليگاه هÇمان زيÇبايياي است كÇه خÇداونÇد بÇر رخ<br />
موجودات نگاشته است, بهسوي خداوند رهنمون كÇند/ هÇيچ جÇلوهاي از اسÇلام<br />
اصيل تا كنون بدون زيبايي نبوده است و حتي ميشود گفت كه معيار زيÇبايي را<br />
ميتوان در كنار معيار حقانيت براي داوري دربارة اصالت مÇد عيان هÇر نÇهضتي<br />
به كار گرفت كه امروزه نام اسلام را بر خود ميگذارند و خود را نمايندة اين دين<br />
ميدانند/ آية 2 را مÇيتوان بÇهصورت<br />
نيز ترجمه كرد/<br />
جايگاه معنوي هنر اسلامي<br />
در فضاي اسلامي, نميتوان از زيبايي سخن گفت مگر آنكه دامنة سخن را به<br />
هنر اسلامي و جايگاه ديني و معنوي آن نيز بگسترانيم/ از آنجا كه اسلام خواهان<br />
احاطه بر كل زندگي است, بايد همانگونه كه شريعتي آورده است, هنر ويژة خود<br />
را نيز بيافريند/ اينك آدميان همچنان كه عمل ميكنند دستاندركار ساختن هÇم<br />
هستند/ شريعت با مرتبة عمل سروكار دارد درحالي كه هنر اسلامي, به اصÇول و<br />
روشهاي ساختن اشيا¾ ميپردازد/ در اسلام چه هنر و چه شريعت ÇÇ هرچند هر<br />
1/ كتب Ô االله الاحسان علي كل شي¾/<br />
2/(29 ì9) .
278 قلب اسلام<br />
كدام به شيوة خود ÇÇ ريشه درقرآنو سنت نبوي دارد/ شريعت برپاية ابعاد فقهي<br />
وحي و معناي لفظي و ظاهريقرآن و سنت استوار است درحالي كه هنر اسلامي<br />
از حقيقت اين دو منبع الهام ميگيرد/ هنر مقد س در اسÇلام نÇيز هÇمچون ديگÇر<br />
سنتهاي بزرگ از جمله مسيحيت, آيين هندو, و آيين بودا با ذات و قلب دين<br />
سروكار دارد/ براي فهم چيستي مسيحيت بايد به درون كليساي جامع شارتر 1 پÇا<br />
گذاشت و فضا و تصاوير مÇقد سي را نگÇريست كÇه هÇر نÇاظري را شÇيفتة خÇود<br />
ميسازد/ يا اينكه دربارة آيين بودايي ژاپني چه توضيحي گوياتر از معبد طلايي 2<br />
كيوتو 3 خواهد بود روزگاري يك اروپايي از تيتوس بوركهارت كه از هر غربي<br />
ديگري در دريافت معناي هنر اسلامي و جايگاه معنوي آن كاميابتر بوده است,<br />
دربارة چيستي اسلام پرسيد/ او پاسخ داد: / او مÇيتوانست هÇمين سÇخن را دربÇارة بسÇياري ديگÇر از شÇاهكارهاي<br />
معماري اسÇلامي از مÇزكويتا 4 در قÇرطبه گÇرفته تÇا مسÇجد قÇيروان 5 در تÇونس,<br />
مسجدالاقصي در اورشليم, مسجد شÇاه در اصÇفهان, و مسÇجد سÇلطان احÇمد در<br />
استانبول بگويد/<br />
به راستي كه هنر اسÇلامي بÇراي غÇربيان هÇنرشناس يكÇي از بÇهترين ابÇزار<br />
شناخت قلب اسلام بهشمار ميرود/ جهت ح كمي اينكه چرا چيزي از عالم ماد ه<br />
كه برساخته از آجر, گچ, يا سنگ است ميتواند چنين نقشي را ايفا كند اين گفتة<br />
1. Chartres Chaterdal<br />
(نام كليساي جامعي است در اسقفنشين شارتر در فرانسه كه به زيبايي در ميان كليساهاي كاتوليك<br />
شهرت دارد/)<br />
2. the Golden Temple<br />
3. Kyoto<br />
4. Mezquita<br />
5. Qayrava¦ n
رحمت,و داد, سلام, و جمال همچون صفات الهي 279<br />
معروف هرمسي 1 است كÇه: / 2 هنرهاي تجس ميو صوتي به بركت تعلق به مرتبة مادي واقعيت<br />
ميتواند نمادگر و بازتابندة بالاترين مرتبة واقعيت باشد كه همان مرتبه لاهوت 3<br />
است/ هنر اسلامي نه چيزي حاشيهاي بلكه از تجليات اصلي دين اسلام است كه<br />
نهتنها در زندگي مسلمانان نقشي سرنوشتساز و اساسي دارد بلكه براي كسي كه<br />
خواهان فراروي از ص رف ظواهر باشد, كليدي براي فهم عÇميقترين جÇنبههاي<br />
اسلام بهشمار ميآيد/<br />
در زبان عربي براي هنر از واژههايفنو صنع¹ استفاده ميكنند/ واژةصنعت<br />
همچون واژگان يوناني techne و لاتيني ars تنها بهمعناي ساختن چيزي مطابق با<br />
اصول درست است و فن نيز بهمعناي مهارت 4 در انجام دادن يا ساختن چيزي به<br />
شيوة درست است و براي آنكه بهصورت هنر درآيد بايد كه با حكÇمت هÇمراه<br />
گردد/در جامعة سنتي اسلاميهنر جداي از زندگيو همچونفعاليت ويژهاي نبود<br />
و هر چيزي از دوخت و دوز گرفته تا پخت و پز, نواختن موسيقي يا سرودن شعر<br />
فن Ö مخصوصبهخودراداشت/اي Ö /كي كوماراسوامي , 5 متخص ص بزرگ هندي در<br />
سدة بيستم در زمينه مابعدالطبيعه و هنر سنتي, زماني گفت كÇه در جÇامعة مÇدرن<br />
هنرمند, شخص خاص ي است درحالي كه در جامعة سنتي هر شخصي يك هنرمند<br />
خاص بود/ اين نگرش دربارة جامعة اسلامي سنتي كامÂ درست است; جامعهاي<br />
كه در آن هيچ فرقي ميان هنرهاي زيبا و فنون صنعتي يا فنون كبيره و صغيره يا<br />
1. Hermetic<br />
2/ اين سخن يادآور اين مصرع از قصيدة ميرفندرسكي است كه ميگويد: /<br />
3. the Divine Realm<br />
4. the Know-how<br />
5. A. K. Coomaraswamy
280 قلب اسلام<br />
هنر دينيو دنيوي در كار نبود و هر چيزيمÔهر معنويت اسلامي را بر خود داشت/<br />
البته هر تمد ني براساس ساختار ظاهري ديÇني كÇه پÇديدآورندة آن تÇمد ن<br />
است, داراي سلسله مراتب خاص ي از هنرهاست/ براي نمونه در غرب, بÇه دليÇل<br />
محوريت شمايل در مسيحيت, برترين شكل هنر, نقاشي بوده است/ برعكس در<br />
هنر اسلامي هيچگونه شمايلنگاري نيست چرا كه اسلام مانند يهوديت هÇرگونه<br />
نقاشي يا پيكرتراشي از تصوير خداوند را مÇنع مÇيكند و هÇنر مÇقد س اسÇلامي,<br />
غيرشمايلنگاري 1 است/ برترين شكل هنر در اسلام, هÇمچون مسÇيحيت, هÇنر<br />
مربوط به كلم¹االله است كه در اسلام نه شخصي بهنام مسيح بلكه كتابي معروف به<br />
قرآن است/ نگارش كلاماالله, يعني خوشنويسي و تلاوت آن يعني قرآنخواني با<br />
صوت خوش 2 در ميان هنرهاي اسلامي برترين جايگاه را دارد/ بعد از اين هنرها,<br />
نوبت به هنر معماري, بهويژه در مساجد ميرسد كه البته صورتهاي ديگري از<br />
هنر [اسلامي] را نيز در خود جÇاي مÇيدهد و در آنÇجاست كÇه تÇلاوت كÇلاماالله<br />
طنينانداز ميشود/ هنر خياطي, چه مردانه و چه زنانه, هنر بعدي است چرا كه بعد<br />
از بدن هيچچيز به اندازة لباسي كه ميپوشيم به نفسمان نزديك نÇيست/ بÇيشتر<br />
آفرينشگري هنري مسلمانان در هنر خياطي برپاية اين محورها استوار بود: حيا 3<br />
كهقرآنبهآنامر كردهاست;فطرت خدا گونة 4 آدميوحيثيت قÔدسياش 5 در اين<br />
عالم; فرقگذاري روشن ميان نقشهاي تكميلي 6 زن و مرد [بÇراي هÇمديگر] از<br />
جمله ماهيت تكميلي زيبايي در هر كدام از آنها/ پس از لباس, نÇوبت بÇه اثÇاثية<br />
1. aniconic<br />
2. Quranic Psalmody<br />
3. modesty<br />
4. the theomorphic nature<br />
5. sacerdotal function<br />
6. complementary
رحمت,و داد, سلام, و جمال همچون صفات الهي 281<br />
منزل و به اصطلاح هنرهاي ظريف از جمله فرش, پارچه, لوازم منزل و مانند اينها<br />
ميرسد كه بيش از نق اشيهاي آويخته بر ديوار كاخها و موزهها بر نÇفس تأثÇير<br />
ميگذارد/ هنر بعدي هنر مربوط به كتاب است كه شامل نق اشيهاي مÇعروف بÇه<br />
مينياتور ميشود/ مينياتورها در اصل تصاويري مربوط به متون مÇختلف عÇلمي,<br />
ادبي و تاريخي بود اما بعدها بهصورت مينياتورهاي ظريف ايراني درآمد كه اوج<br />
كمال آن را در سدههاي چهارده تا شانزده ميلادي ميتوان ديد/ همچنين مينياتور<br />
ايراني با گذشت زمان به مكاتب نقاشي مينياتور عثماني و مغول انجاميد/<br />
هرچند بعضي از مينياتورهاي ايÇرانÇي از شÇاهكارهاي بÇزرگ جÇهان هÇنر<br />
بهشمار ميآيد و بهطور كلي نق اشيهاي اسلامي در غرب جÇايگاه والايÇي دارد,<br />
روي همرفته نق اشي در هنر اسلامي از جايگاهي كه در هنر غربي دارد برخوردار<br />
نيست/ اما اين بدان معنا نيست كه اسلام همه گونه نق اشي را منع كرده است/ بلكه<br />
آنچه ممنوع است نقاشي يا پيكرتراشي از خداونÇد و از پÇيامبر است/ وانگÇهي,<br />
اسلام, هنر طبيعتگرايانهاي را كه ميكوشد از آفرينش خداوند تقليد كند بيآنكه<br />
بتواند به آن [اثر هنري] زندگي بدمد, نميپذيرد/ از اينرو در اسلام هيچ اثري از<br />
هنر پيكرتراشي نيست و اندك [مجسمة] شيرها يا ديگر حيواناتي كه در بعضي از<br />
باغ و بوستانها بهچشم ميآيند بسيار تصنعي هستند/ اصÇوÁ ديÇنداري اسÇلامي<br />
نميپذيرد كه هيچ تصويري كه ممكن است جاي بÔتها را بگيرد يا اينكه تأثÇير<br />
منفي بر قوة تخيل بگذارد در انظار مسلمانان قرار گيرد/ بنابرايÇن در مسÇاجد يÇا<br />
ديگر مكانهاي عبادي هيچگونه تصويري بÇهچشم نÇميخورد و قÇرآن و كÇتب<br />
احاديث را هرگز تصويرآرايي نÇميكنند/ مÇنع نÇق اشيهايي كÇه از طÇبيعت الهÇام<br />
نگرفتهاند به لحاظ تاريخي در ميان اعراب از [ديگر اقسام نق اشي] شديدتر بÇود;<br />
چرا كه دربارة اعراب سامي نسبت بÇه ديگÇر گÇروههاي بÇومي بÇيشتر خÇطر آن
282 قلب اسلام<br />
ميرفتكهتصويررابابÔت اشتباه بگيرند/ در ميان ايرانيان, تÇركها, مسÇلمانان<br />
هند, اهالي مالايا و سياهان آفريقايي [مسلمان] اين ممنوعيت به آن شد ت نبوده<br />
است/ البته در دوران جديد نق اشاني در همهجا از جمله در جÇهان عÇرب وجÇود<br />
دارند اما جديدترين نق اشيهاي هنرمندان مسلمان, هر چند تا اندازهاي ريشه در<br />
مضامين و نقش ÇÇ مايههاي اسلامي دارد, درواقع نه هنر اسلامي بلكه هنري الهام<br />
گرفته از غرب بهشمار ميرود/<br />
بايسته است كه اشارهاي نيز به موسيقي و شعر بكنيم كه هر دو از هÇنرهاي<br />
صوتي استو نبايد آنها را در شمار هنرهايي بياوريم كه تا كنون نام برديم/ ا گرچه<br />
خودقرآن, شعري به × اعلي درجة كمال و فصاحت است ولي بهمعناي معمول كلمه<br />
آن را شعر نمينامند; درواقع در يكÇي از سÇورههاي قÇرآن بÇهنام "شÇعرا¾" چÇنين<br />
ميخوانيم كه: Ô / 1 اما اين خرده گيري عليه همه گونه شعر<br />
نÇÇبود بÇÇلكه بÇيشتر شÇاعران زبÇانآور مكÇة عÇصر جÇاهلي را در بÇرميگرفت;<br />
پيشگوياني كه به چشمداشت صله شعر ميسرودند بيآنكه دلبستة حقيقت باشند<br />
(هرچند كه اشعارشان سخت نيكو بود)/ بهراستي كه به بركت تأثيرقرآن بود كÇه<br />
هنر شعر در اسلام چنين جايگاه رفيعي يافت و منظومههايي بزرگ به زبان عربي,<br />
فارسي, تركي, و ديگر زبانهاي اسلامي پديد آمد كه چندي از آنها از بزرگترين<br />
شاهكارهاي ادبيات جهان بهشمار ميرود/ اسلام به هر كجا كه پاي نهاده شعر را<br />
شكوفايي بخشيده است و تا به امروز تقريبH در هر جامعة اسلامي, شعر همچون<br />
نيروي فرهنگي عظيم بسيار سرزندهاي بوده است كه نÇقش فÇرهنگي, ديÇني, و<br />
<br />
اجتماعيش در آن جوامع بسيار پررنگتر از نقشي است كه امروزه در آمريكا و<br />
بيشتر كشورهاي اروپايي برعهده دارد/<br />
1/(2ì 22ê) . /
رحمت,و داد, سلام, و جمال همچون صفات الهي 283<br />
بسياري از غربيان شنيدهاند كه موسيقي در اسلام حرام است و ممكن است<br />
حتي از زبان مسلماناني وابسته به بعضي فرقههاي اسلامي نيز همين سخن را شنيده<br />
باشند/ با اين همه,قرآن ÇÇ كه تلاوت آن در اسلام هنر صوتي مÇتعالي و مÇقد سي<br />
است ÇÇ و اذان را در سرتاسر جهان اسلام به آهنگ دلنشيني ميخوانند و بهعلاوه<br />
ا گر ما در هر كشور اسلامي مÇانند جÇمهوري اسÇلامي ايÇران راديÇو را بÇاز كÇنيم<br />
باشكوهترين گزيدههاي موسيقي كÇلاسيك ايÇرانÇي را در طÇول روز مÇيشنويم/<br />
مسألة مشروعيت موسيقي در اسلام, مسألة پيچيدهاي است و درقرآن نيز گويا بنا<br />
به خواست خداوند, احكام صريحي در اينباره نيامده است/ باري, برپاية سÇنت<br />
پيامبر و فحواي كلي تعاليمقرآن, روند پيدايش موسيقي [در جهان اسلام] متفاوت<br />
عربيموسيقي از ريشة<br />
از چيزي بود كه در غرب رخ داد/ نخست آنكه اصطلاح ×<br />
يوناني واژهاي بههمين تلف ظ ÇÇ كه واژة انگليسي "music" نيز از همين ريشه است<br />
ÇÇ هرگز براي تلاوتقرآنو مناجاتخوانيهاي ديگر به كار نرفته است/ وانگهي<br />
تلاوتقرآن همواره تÇنها تÇوس ط قÇاريان صÇورت مÇيگيرد و اسÇتفاده از آلات<br />
موسيقي در مساجد جايز نيست/ در تاريخ او لية مسيحيت نيز چنانكه در سÇرود<br />
گريگوري 1 ميبينيم, استفادهاز اينآلاتدر موسيقيمقد س ممنوع بود/ دوم اين<br />
كه گونههاي ويژهاي از موسيقي را مانند موسيقي كه در مراسÇم عÇروسي, بÇراي<br />
حركت كاروانها, و در لشكركشيهاي نظامي مينواختند, شخص پيامبر آشكارا<br />
روا مÇÇيدانست و درحÇقيقت نÇخستين دسÇتههاي رزمنÇوازان در غÇرب بÇرپاية<br />
الگوهاي عثماني شكل گÇرفت/ مÇا حÇتي قÇطعة مÇعروف "مÇارش تÇركي" 2 را از<br />
موزارت 3 داريم/ اما از ميان ديگر گونههاي موسيقي آنهايي كÇه عÇواطÇف مÇا را<br />
1. Gregorian chant<br />
2. Turkish March<br />
3. Mozart
284 قلب اسلام<br />
بهسوي بديها برميانگيزاند, حرام است و باب گسÇترش مÇوسيقي مÇعنوي, كÇه<br />
ساليان سال به دست صوفيه رشد و تعالي يافته است, همواره باز بوده و هست/<br />
چندين دهه پيش, يهودي منوهين , 1 نوازندة ويولÔني كه آوازة جهاني داشت,<br />
به تهران آمد و ما ترتيبي داديم كه او براي نخستين بار موسيقي سنتي ايÇرانÇي را<br />
بشنود/ او پس از شنيدن كنسرت گفت: / او كه موسيقيدان و انسان بزرگي بود بيدرنگ به ويژگي معنوي اين سنت<br />
موسيقي كهن پي برد; ويژگي كه از سنتهاي عربي, تركي, و هندي مسلمان گرفته<br />
تا موسيقي سوداني جاوه, در همه حضور دارد/ متكلم و عارف سرشناس, غز الي<br />
نوشت كه موسيقي خواهشهاي نفس را شد ت ميبخشد/ ا گر ايÇن خÇواهش بÇه<br />
سوي خداوند رهنمون شود, موسيقي آن را نيرومندتر ميسازد و آتش عشق به<br />
خداوند را فروزانتر ميكند و ا گر به دنياپرستي گرايد, موسيقي هرچÇه بÇيشتر بÇه<br />
دنياپرستي و شهوات نفس دامن ميزند/ اسلام به اين حقيقت وقوف كامل دارد و<br />
صورتهاي بيروني موسيقي را به نفع موسيقي دروني محدود مÇيكند; چÇرا كÇه<br />
موسيقي دروني عشق به خداوند را افÇزون مÇيسازد, وسÇيلهاي بÇراي يÇادآوري<br />
حقايق بهشتي است, و بادهاي موافقي را كه به مرغ نفس در پرواز به سوي آشيان<br />
ملكوتي نخستينش ياري ميرسانند, هرچه شديدتر ميكند/<br />
سنتهاي موسيقي در جهان اسÇلام از جÇملة پÇربارترين سÇنتها بÇهشمار<br />
ميآيند/اينسÔ نن در طول ساليان دراز نهتنها زنÇدگي مسÇلمانان بسÇياري را غÇنا<br />
بخشيده است و نقش بسزايي در مراسم صوفيان داشته بلكه بر موسيقي غربي نيز<br />
از جهات بسياري تأثير گذاشته است/ هرگاه كه من موسيقي فلامنكو 2 را ميشنوم<br />
1. Yehudi Menuhin<br />
(نوعي رقص, آواز و موسيقي) .2 flamenco music
رحمت,و داد, سلام, و جمال همچون صفات الهي 285<br />
احساسي دارم كه گويي موسيقي سنتي عربي يا ايراني را شنيدهام/ [آلت] لوت [در<br />
موسيقي] غربي را چنانكه از نامش پيداست از عود عربي گرفتهاند و گÇيتار نÇيز<br />
فرزند تار ايراني بهشمار ميآيد/ امروزه در غرب دلبستگي زيادي به سنتهاي<br />
موسيقي اسلامي هست; دلبستگي به زباني موسيقايي كه بدون استفاده از مقولات<br />
بيگانة كلامي, از ژرفترين حقايق اسلام سخن ميگويد/<br />
چند سالي است كه بسياري از ما تحريم مÇوسيقي در افÇغانستان را بÇه دست<br />
طالبان شنيدهايم; سرزميني كه همواره گنجينة چندين سÇنت مÇوسيقي در جÇهان<br />
اسلام بوده است/ اما اين تحريم هرگز در تاريخ اسلام, قاعدة مرسومي نبوده است<br />
بلكه مانند تحريمهايي بود كه گروههاي متعص ب پرتستان در غرب, دربارة بعضي<br />
ازاقسامهنرازجملهموسيقياعمال ميكردند/ در جÇهان سÇنتي اسÇلام هÇمواره<br />
آواينشيد 1 در مصر; ني مولويه در تركيه; تÇار و سÇنتور دسÇتگاههاي مÇوسيقي<br />
سنتي در ايران; اÔركستر اندلسي در مرا كش; قوالي ) كه نصرت فاتح عليخان آن را<br />
به غربيان شناساند) در پا كستان و مناطق مسلماننشين هند; طبل و دÔ هÔل آهنگين<br />
در مسلماننشينهاي آفريقاي سياه طنينانداز بوده و هست و بسياري ديگÇر از<br />
گونههاي موسيقي معنوي نيز از حزنانگيز گرفته تا نغمهها و نواهاي دلنشين فضا<br />
را گرفته و با زندگي مسلمانان درآميخته است/ هنر موسيقي بهرغم اد عاي بعضي<br />
نهتنها غيراسلامي نيست, بلكه در جهان اسلام از نÇيرومندترين و فÇرا گÇيرترين<br />
ابزار براي بازنمايي چيزي است كه در قلب پيام اسلام نهفته است و آن, چÇيزي<br />
نيست مگر تحقق جمال وجهاالله و سرسپاري بر آستان حقي كه هم جمال و سلام<br />
استوهمرحمتووداد/<br />
<br />
همة هنرهاي اسلامي براي فهم جوهرة اسلام اهميتي بسزا دارد و در رساندن<br />
1. Spiritual songs
286 قلب اسلام<br />
پيام اين دين به جهان كنوني ابزاري محوري بهشمار ميآيد/ آنگاه كه به اسÇلام<br />
ميانديشيم بايد از صحنههاي تكراري جنگ و جدال در تلويزيون فراتر برويم تا<br />
نظاره گر آرامش و هماهنگي موجود در هنر اسلامي باشيم كه در مساجد بزرگ,<br />
فضاهاو باغو بوستانهاي شهرهاي سنتي, و در آهنگ و هندسة خطاطي و نقوش<br />
اسليمي چشمها را مينوازد; در اشعاري زمزمهاش ميكنيم كه سÇتايشگر عشÇقي<br />
است كه سرتاسر آفرينش الهي سÇرشار از آن است و پÇيوند مÇيان آفÇريدگان و<br />
خداوند بهشمار ميرود; در نغمهها و نواهايي به گوش ميرسد كه پژوا ك چيزي<br />
است كه ما در آن صبح ازل پيش از آفرينش و هبوطمان به اين دنÇيا تÇجربهاش<br />
كردهايم/ امروزه, حتي بيش از پيش فهم هنر اسلامي, شاه كليدي براي رسيدن به<br />
حقيقت اسلام است/ كساني كه زبان اين هÇنر سÇنتي, زيÇبايي بÇازتابيده از آن, و<br />
اصول عقلي را كه اين هنر گوياي آن است, ميشناسند, آموختني بسÇياري را در<br />
آن مييابند/<br />
احسان: زيبايي توأم با فضيلت, فضيلتي زيبا<br />
برترين صورت زيبايي در اين جهان, زيبايي نفس آدمي است كه مربوط به<br />
احسان است; اصطلاحي كه هر سه معناي زيبايي, نÇيكي, و فÇضيلت را در خÇود<br />
دارد/ برخورداري از احسان به منزلة داشتن فضايل بخشندگي و عشق و زنÇدگي<br />
توأم با آرامش در قلب انسان است كه خدا در آن جاي دارد/ در قرآن ميخوانيم<br />
كه:
رحمت,و داد, سلام, و جمال همچون صفات الهي 287<br />
آراستن نفس به زيبايي ÇÇ يا همان احسان ÇÇ از رهگذر اعمال مÇعنوي, بÇهمعناي<br />
تحقق بخشيدن به زيبايي اصلي آن و بازگرداندنش به مرتبة آغازين"احÖ س ن تقÖويâم "<br />
است/ رسيدن به مرتبة احسان و عمل به آن, همچنين بهمنزلة اجابت آفÇريدگار<br />
است با زيبايي نفس; آفريدگاري كهقرآناز او به بهترين يا زيباترين آفرينندگان<br />
ياد ميكند 1 و زيباترين اسما¾ را از آن او ميداند / 2 حتي آية مشهور 3 را ميتوان [به جاي ] چنين ترجمه كرد كه: / آيا پاداش<br />
نفسي كه از رهگذر احسان زيبا گشته است, جز زيبايي [خداي] يگانه است<br />
غايت زندگي بشري اين است كه نفس خويش را با خير و فضيلت, زيبا كند و<br />
آن را شايستة تقديم به خداوندجميل سازد/ دارندگان احسان, انديشه, كÇردار, و<br />
آفرينشگريشان نيز جداي از احسان نيست/ انديشههايشان برپاية حقيقتي است<br />
كه فر و شكوه نهفته در زيبايي (حÔسن) به آن است, كردارشان همواره از روي<br />
احسان (بهمعناي نيكوكاري) است و آفÇرينشگريشان از هÇر چÇيز, بÇازتابندة<br />
زيبايي است كه و نيز زيبايي كه در نفس هنرمند<br />
وجود دارد/ برخورداري از احسان بهمعناي گشودگي در برابر رحمت الهي و نيز<br />
مهرباني با ديگران است/ احسان, دوستداري خÇداونÇد, و از رهگÇذر خÇداونÇد,<br />
دوستداري مخلوقات اوست/ احسان آن است كه انسان در مركز وجود خويش,<br />
در مرتبهاي از آرامش و هماهنگي دروني و بيروني با جهانيان زندگي آرامÇي را<br />
بگذراند/ بدينمعنا كه در زيبايي, در هÇمة مÇراتب و تÇجلياتش مسÇتغرق گÇردد;<br />
زيبايي كه ما را از تختهبند وجود زمÇينيمان مÇيرهاند و سÇرانÇجام بÇه اقÇيانوس<br />
1/(23 . 1ê) /<br />
ëë)/3 ì0) . /<br />
7)/2 (180 .
288 قلب اسلام<br />
بيكران الهي 1 مان ميافكند/ تحقق مرتبة احسان, بنا به حديثي كه پيش از ايÇن از<br />
جبرÄيل آورديم, آن است كه خداي را چنان بپرستي كه گويي او را ميبيني و ا گر<br />
هم تو او را نميبيني او تو را ميبيند/ از اينرو احسان, همانا زيستن در جوار قرب<br />
الهي 2 است كه در آنجا رايحه و تÇجليرحÇمت,وداد, سÇلام, و جÇمال خÇداونÇد<br />
بهروشني پيداست/ انسان مÔحس ن بÇهخوبي از مÇحوريت صÇفات رحÇمت, وداد,<br />
سلام, و جمال در جهان معنوي اسلام آ گاه است و ميتواند به چشم باطن عبارت<br />
را بر عرش الهي ببيند/<br />
1. Divine Infinitude<br />
2. Divine Intimacy
فصلششم<br />
عدالتالهيو عدالت انساني<br />
صلحو مسألةجنگ<br />
4<br />
1/(ë . 8) /<br />
2/(ë ê2) . /<br />
3/ حديثي از پيامبر كه با وجود جستجوي فراوان, اصل آن را نيافتيم/<br />
///>/ ل عد عدÖلÕ هÔ أنÇ َّ عبارتي است از حضرت علي در نهج البلاغه:
حس<br />
فطري عدل و عدالتخواهي در انسان<br />
چنين مينÔمايد كه حس عدل و عدالتخÇواهÇي نÇيز هÇمچون حسصÇلحو<br />
دلتنگي براي آن, چيزي است كه از آغاز آفرينش در نهاد بشر سرشته شده است/<br />
صرفنظر از اينكه مفهوم ذهني ما از عدالت بÇه لحÇاظ فÇلسفي, كÇلامي و حÇتي<br />
حقوقي, تا چه اندازه مبهم و ناروشن است, در ژرفاي نفوس ما حس ي نسبت بÇه<br />
عدالت هست كه وجدانÇمان را روشÇنايي مÇيبخشد و آتشÇي است كÇه از درون<br />
جانمان زبانه ميكشد و ما را بر آن ميدارد كه عادلانه زندگي كنيم, عادلانه رفتار<br />
كنيم و هر آنچه را عادلانه ديديم پاسش بداريم/ رسولان, حواريون,وحÔكما ÇÇ از<br />
پيامبران بنياسراÇÄيل, زرتشت, و كÇنفوسيوس گÇرفته تÇا سÇولون 1 ,افÇلاطون,و<br />
ارسطو, تا مسيح و پيامبر اسÇلام و نÇيز تÇا بسÇياري انÇديشمندان بÇعدي از جÇمله<br />
مسلمانان ÇÇ دربارة عدالت سخناني بسيار گفته و متون فراواني نÇوشتهانÇد/ مÇتون<br />
مقد س از اÔوپانيشادهاو كتابمقدس گرفته تاقرآن, فرازهاي روشنگرانة بسياري<br />
را دربارة محوريت عدالت در حيات اخلاقي و معنوي در خود گنجانده است/ هر<br />
قوم و امتي سخن از عدالت ميگويند حتي آنگاه كه بيداد اين جهان را فرا گرفته<br />
باشد و چنين مينÔمايد كه روح بشري نميتواند بدون عدالت زندگي را بگÇذرانÇد<br />
1. Solon
292 قلب اسلام<br />
همچنانكه بدون زيبايي, صلح, دوستي, و مهرباني نميتواند گذراند/<br />
و اما آنگاه كه پاي فهم معناي دقيق عدالت در سطح ظاهري به ميان آيد اين<br />
مفهوم در اديان و فلسفههاي اخلاق گونا گÇون و حÇتي در فÇضاي ديÇني واحÇد,<br />
متفاوت است/ دين اسلام نيز از اين قاعده بركنار نيست/ موضوع عدالت سرتاسر<br />
زندگي مسلمانان و شريعت اسلام را فرا گرفته است; شريعتي كه هدف از اجراي<br />
آن جز استقرار عدالت نيست/قرآن سرشار از اشاره به مÇوضوع عÇدالت است و<br />
جامعة فاضله را همان جامعة عادل ميداند/ اين فÇضيلت در اسÇلام تÇا بÇدان پÇايه<br />
محوري است كه براساس گفتهاي از پيامبر(ص) / 1 اما بعضي از مساÄل اصلي مسلمانان<br />
همچون يهوديان كه بارها وبارهاتوراتآنها را در امور مربوط به عدالت مخاطب<br />
قرار ميدهد, و مسيحيان كه دلبستگي اصلي بسÇياري از بÇزرگترين انÇديشمندان<br />
دينيشان همين موضوع است, و نيز همچون پيروان ديگÇر اديÇان, بÇدين قÇرار<br />
است: اينكه ميگوييم خداوند عادل است يÇعني چÇه و عÇدالت در ايÇنجا بÇه چÇه<br />
معناست ملا ك داوري خداوند چيست و ما چگونه ميتوانÇيم عÇادلانه داوري<br />
كنيم مراد از عدالت در مرتبة انساني چيست و چرا با همة تعاليم ديني دربÇارة<br />
عدالت, اين همه بيعدالتي در جهان است<br />
اينكه خداوند عادل است و عدل ويÇژة اوست و نÇيز هÇمة حÇقايقي كÇه بÇر<br />
پيامبران نازل كرده است عادلانه است, نزد مسلمانان امري مسلم و پذيرفته است/<br />
اما مذاهب مختلف در تفكر اسلامي در اين چهارچوب كلي در طول ساليان سال<br />
تفسيرهاي بسياري را دربارة اين موضوع اساسي عÇرضه كÇردهانÇد, چÇنانكه در<br />
مسيحيان و يهوديان نيز جز اين نبوده است/ نÇا گÇفته پÇيداست كÇه مÇا در ايÇنجا<br />
1/ حديثي است با مضمون /
حس فطريعدل وعدالتخواهي در انسان 293<br />
نميتوانيم به اين اختلافات كلامي و فلسفي بپردازيم, اما مÇيتوانÇيم بÇه پÇارهاي<br />
عقايد بنياديني باز گرديم كه مقبول عامة مسلمانان است و در پي آن باشيم تا در<br />
جهان اسلام به چندي از ويژگيهاي اصلي حقيقت محوري عدالت و ابزار زندگي<br />
و كردار عادلانه از سويي, و مخالفت با بيعدالتي, ظلم, و بيداد از ديگر سو, پÇي<br />
ببريم/<br />
عدل الهي<br />
همانگونه كه رحمت و وداد, سلام و جمال از اسما¾االله هستند, عدل نÇيز از<br />
اين جمله است/ خداوند عادل 1 ,عدÖ ل 2 ,مÔقس ط 3 وحكÇم 4 است/ چÇنانكه از ايÇن<br />
اسما¾ پيداست, ميتوان گفت كه در اسلام, خداوند نهتنها عادل بلكه به معناي تا م<br />
و تمام كلمه نفس عدل است/<br />
به اين ترتيب معناي عدالت فينفسهو عدل الهي در اسلام چيست حضرت<br />
علي در يكي از كلمات قصار خويش ميفرمايد: / 5 عدل با تعادل, با دادن هر چيزي حقش را, با بودن هر<br />
چيز بر جاي خويش چنانكه مقتضاي طبيعت آن است, و در همراهي با افلاطون<br />
درجمهوري , 6 با انجام وظيفة طبيعي هر فرد در جامعه سروكار دارد/ اما خداونÇد<br />
1. the Just<br />
2. Justice Itself<br />
3. the Equitable<br />
4. the Bringer of Justice<br />
ë/ اين سخن از حضرتعلي(ع) به دو صورت نقل شده است: و /<br />
6. Republic
294 قلب اسلام<br />
حق 1 است/ واژة حق 2 در تعبير "هر چيزي را حقياست"ونيزواژةعلمحقوق 3 و<br />
حقوق 4 [انسانها] كه در فصل بعد به آن ميپردازيم, از همين نام خداوند سرچشمه<br />
ميگيرد/ خداوند از آنجا كه حق مطلق است و بيآنكه هيچ تقسيم يا تحديدي در<br />
ذاتش راه يابد, تنها حقيقت فرجامين است, عدل بهشمار ميآيد; چرا كه او خود<br />
همه چيز است و جز او هيچ نيست/ پس هرگونه امكان عدم تعادل يا بينظمي و<br />
درنتيجه بيعدالتي در خداوند منتفي است; چرا كه هيچ واقعيت ديگري در درون<br />
يا بيرون او نيست كه چنين امكاني را فراهم آورد/ ا گر به زبان مÇابعدالطÇبيعه يÇا<br />
الهيات سخن بگوييم تنها خداست كه عدالت كامل و بيكران و نيز عدالتبخش به<br />
تمام و كمال است/<br />
سدههاي درازي بود كه متكلمان مسلمان بر سر اين مسأله بحث ميكردند كه<br />
آيا هر آنچه خداوند انجام ميدهد, فينفسه چون فÇعل اوست عÇادلانه است, يÇا<br />
اينكه خداوند, في حد ذاته جز به عدالت نميتوانست فعلي انÇجام دهÇد و عÇادل<br />
بودنش را ما نيز بنا به داوري عقلي كه خودش ارزانيمان داشته است, درمييابيم/<br />
اشاعره كه براي هزارسال بÇر كÇلام اهÇل سÇنت چÇيره بÇودند, مÇوضع نÇخست را<br />
برگزيدند و موضع دوم نيز از آن معتزلة سني مذهب و نيز شيعيان بود/ اما نتيجة<br />
نهايي تا جايي كه به جهانبيني كلي اسÇلام مÇربوط است يكÇي بÇود و آن ايÇنكه<br />
خداوند عادل مطلق و مجري تام و تمام عدالت در ميان خÇلق خÇويش است/ در<br />
قرآن ميخوانيم كه: 5 و نيز
حس فطريعدل وعدالتخواهي در انسان 295<br />
اء لا × هÔو ///> 1 / خداوند همهچيز را به عدالت آفريده و از آدمياني كÇه او اخÇتيارشان<br />
داده است, ميخواهد كÇه عÇادل بÇاشند/ در قÇرآن سÇه بÇار عÇبارت 2 آمده است/<br />
برپاية همين عدالت كيهاني و انساني است كÇه آدمÇيان در پÇيشگاه داوري<br />
خداوند حاضر ميشوند/ قرآن بر اهميت محوري نقش خÇداونÇد در مÇقام داور,<br />
چنانكه نخست درتورات وحي شده است, صحه ميگذارد/ بÇهراسÇتي كÇه قÇرآن<br />
× ر اÄيل IلÖكتاب و IلÖحÔكÖم ///> 3 و
296 قلب اسلام<br />
IلÖحÔكÖم Ô اء لا َّ لل ×ه///> , 1 Ô 2 / هرچند البÇته در ايÇن جÇهان, داوري بشÇري<br />
وجود دارد, در نظر مسلمانان و نيز يهوديان و مسيحيان راستين كه چندين هزاره<br />
است كه بر داوري خداوند و عدالت او دربارة انسانها چشم دوختهانÇد, واپسÇين<br />
پناهگاه, همانا عدل الهيو حكميت او دربارة افعال آدميان است/ تنها خداست كه<br />
بر همه چيز آ گاه است و ميتواند آدميان را نهتنها به حسب قراين ظاهري بلكه<br />
مطابق با نيات قلبيشان به پيشگاه داوري بكشاند; چرا كÇه بÇنا بÇه گÇفتة مشÇهور<br />
پيامبر: / 3 مسÇلمانان در طÇول<br />
ر<br />
زندگيشان هرگاه داوري انساني را ميبينند, اين آيه را به ياد ميآورند كه: , 4 هرچند كه اين نگرش معنوي به هيچروي مسÆوليت آنÇها را<br />
در پيشگاه شرع يا حتيعÔرف از دوششان برنميدارد و كسÇاني از مÇيان انسÇانها<br />
تعيين ميشوند تا براسÇاس قÇوانÇين مÇصو ب دنÇيوي دربÇارة آدمÇيان بÇه داوري<br />
بنشينند, اما داور نهايي خداست و واپسين داوري نيز كه همان وقايع روز قيامت 5<br />
همه چيز بسته به آن است/<br />
است, تنها داوري است كه سرانجام<br />
ترازو (ميزان) 6<br />
پيشازبازگشتبهحقايقمعادي(آخرالز مان) و روز قÇيامت چÇنانكه در<br />
تعاليم اسلام آمده است, بايسته است دربارة نماد كليدي قرآنهمكÇهبÇاعÇدلو<br />
واپسين داوري خداوند دربارة ما سروكار دارد, سخني بگوييم/ اين نÇماد هÇمان<br />
5. the Day of Judgment<br />
6. the balance<br />
1/(ì ë7) . /<br />
28)/2 (88 . ///> حكم او راست///>/<br />
3/ /<br />
11ê) . ì)/ê /
حس فطريعدل وعدالتخواهي در انسان 297<br />
ترازو است كه بارها درقرآنآمده و در متون سنتي گونا گون نيز به مناسبتهاي<br />
بسياري درخصوص اخلاق و ديگر موضوعات تكرار شده است/ خداونÇد هÇمه<br />
چيز را در توازن و تعادل درستي آفريد و اين توازن چشمگير كه همچون نشانة<br />
وحدت در قلمرو كثرت است, در همه جاي اين عالم پيداست/ چنانكهقرآن نيز<br />
ميفرمايد:
298 قلب اسلام<br />
IلÖكت×اب و IلÖميâز× ان///> / 1 زندگي عادلانه آن است كه اين ميزان [ترازو] را در همهچيز<br />
ببينيم/ در هنر اسلامي كه پيكرتراشي نيست, اما تنديس غربي كسي با چÇهرهاي<br />
چشم بند زده و ترازويي دردست ÇÇ كه در بيشتر دادگاهها و سالنهاي دادرسي به<br />
چشم ميخورد ÇÇ به رساندن منظور ما كمك ميكند/ ترازو را ميتوان حا كÇي از<br />
مفهوم عدالت در اسلام و آن چهرة چشمبند زده را نمايندة بÇرابÇري در پÇيشگاه<br />
شريعت الهي بدانيم/ مسلمانان همواره آية:
حس فطريعدل وعدالتخواهي در انسان 299<br />
حقيقتعدل الهي دارد/ آدمياندر جهاني آ كنده از بيعدالتي بهسر ميبرندو ا گر<br />
عدل الهي را بپذيريم, با اين حساب نÇا گÇزيريم كÇه بÇه حÇقيقت عÇوالم ديگÇر و<br />
تجربههاي نفساني انسان پس از مرگ كه در آنها عدالت نهايي را خواهد يافت,<br />
نيز تن دردهيم/ حتي امانوÄل كانت 1 نيز كه در مابعدالطبيعه موضع لاادري داشت,<br />
در فلسفة اخلاق و فلسفة عملي خويش, و درست بر سر مسألة عدالت, دست به<br />
دامن خداوند شد/ به هر روي, حقيقت حيات اÔخروي, حتي تا بÇه امÇروز, بÇراي<br />
مسلمانان چنان پررنگ است كه شكاف اخلاقي آفرينش جهاني پÔر از بيعدالتي<br />
به دست خدايي عادل ÇÇ كه غربيان اين همه دربارهاش بحث كÇرده و مÇيكنند ÇÇ<br />
چندان به چشمشان نميآيد/ آنها ميدانند كه داوري ما [انسانها] دربÇارة حÇيات<br />
زميني, تنها برپاية بخش كوچكي از قوس كامل زندگياي است كه ما را بر تماميت<br />
آن هيچ وقوفي نيست/<br />
فلسفة علمي برخاسته از علم جديد دست بيشتر فرهيختگان غربي و بهويژه<br />
اروپاييراازايمانراستينبهحياتاÔخروي كوتاه كرده است و بسياري از آنÇها<br />
تازگيها برپاية همين شكا كيت كوشيدهاند تا مفهوم اسلامي حيات اÔخروي را كه<br />
ريشه درقرآنو حديث دارد به ريشخند بگيرند/ مÇاية شگÇفتي است كÇه هÇمين<br />
شكا كان دربارة معادشناسي آيين هندو يا بودا چندان سÇخن نÇميگويند و هÇيچ<br />
دوست نميدارند كه ذ كري از متن بزرگترين اثر ادبيات غÇرب مسÇيحي, يÇعني<br />
@كمديالهي دانته, به ميان بياورند/ از اينرو بايسته است كه چند كلمهاي را دربارة<br />
موضوع پيچيدة معادشناسي اسلامي بياوريم; موضوعي كه از مباحث اصليقرآن<br />
بهشمار ميآيد و بسياري از احاديث نبوي دربارة آن است/<br />
مسلمانان معادشناسي را به دو معنا, يكي در مرتبة فردي و ديگري در مرتبة<br />
1. Immanuel Kant
300 قلب اسلام<br />
كل تاريخ بشر, ميفهمند/ در معنايدوم, مسلماناننيز همچون مسيحيان برآنند كه<br />
تاريخ بشر را پاياني است كه مشخ صهاش مداخله الهي در نظام دنيوي است; يعني<br />
ظهور مهدي [عج] و حكومت او و به دنبالش رجعت مسيح ÇÇ 1 و نه پيامبر اسلام ÇÇ<br />
در اورشليم, ويراني دنيا, رستاخيز, و داوري نهايي در پÇيشگاه خÇداونÇد/ كÇمتر<br />
غربي است كه بداند نقش حضرت مسيح در معادشناسي اسÇلامي تÇا چÇه انÇدازه<br />
محوري است همچنانكه او در برداشت مسيحيان از روز رستاخيز چنين نقشي را<br />
داراست/ اما در مرتبة فردي نيز از تعاليم مربوط به معاد چنين ميآموزيم كه در دم<br />
مرگ ملك الموت 2 براي گرفتن جان آدمي حاضر ميگردد و از آن پس, ميت بنا<br />
به كردار دنÇيويش بÇه مÇقامات بÇهشتي, بÇرزخÇي, يÇا دوزخÇي پÇا مÇيگذارد/ بÇه<br />
ژرفترين معنا, آنچه در اين زندگي دنيوي انجام ميدهيم تÇاروپودي است كÇه<br />
براي لباس آخرتمان ميبافيم/ مسلمانان نيز همچون مسيحيان نÇه تÇنها بÇه مÇعاد<br />
روحاني بلكه به معاد جسماني هم باور دارند/<br />
اما پÇيچيدگيهاي بسÇياري را كÇه در حÇقايق مÇربوط بÇه مÇعاد نÇهفته است<br />
نميتوان به زبان مردمان كوچه و بازار بيان داشت مگر با سادهسازيهايي كه هم<br />
در مسيحيت و هم در اسلام ميبينيم/ اسلام هم مانند مسيحيت گزينشي عظيم ميان<br />
بهشت و دوزخ را كه مقامات برزخي حاÄل ميان آنهاست, پيشروي عامة مÆمنان<br />
ميگذارد/ باري, در تعاليم باطني اسلام از جمله آثار ابن عربي و ملا صدرا تصوير<br />
متنوعتري عرضه ميگردد كه با سفر نفس در مÇراحÇل گÇونا گÇون پس از مÇرگ<br />
سروكار دارد و نيز سلسله مراتبي از بهشتها, بÇرزخها, و دوزخهÇا را, چÇنانكه<br />
دانته [دركمدي الهي] ميآورد, نشان مÇيدهد/ درحÇقيقت در عÇربي و فÇارسي<br />
1. the Second Coming<br />
2. the angle of death
حس فطريعدل وعدالتخواهي در انسان 301<br />
كتابهايي را ميتوان يافت كه همتايان اسلامي كتاب الاموات تÇبتي 1 بÇهشمار<br />
ميرود/<br />
وانگهي توصيفات مربوط به حقايق پس از مرگ بهناچار بÇايستي نÇمادين<br />
باشند خواه از اورشليم بلورين در آسمان 2 در مكاشفة يوحنا سخن بگوييم يÇا از<br />
باغها, حوريان, و جÇويبارهاي بÇهشت در قÇرآن/ ديÇرگاهي است كÇه بÇعضي از<br />
منتقدان اسلام در غرب كوشيدهاند تا بهشت مسلمانان را همچون بهشت بÇوميان<br />
آمريكا كه آن را از سر تحقير به "شكارگاهي خوش و خرم" 3 توصيف ميكردند,<br />
تنها به قلمرو برخورداري حسي فروكاهند/ امروزه اين خرده گيري بÇچه گÇانهو<br />
تÇÇÔنÔكمايه, هÇÇمزمان بÇÇا طÇÇرح مسألة بÇÇمبگذاران شÇهادتطلبي كÇه از نÇظر<br />
همفكرانشان شهيد بهشمار ميآيند, در رسانههاي غرب, جاني تازه گرفته است/<br />
درست است كهقرآن زبان بسيار ملموسي را براي توصيف بهشت و دوزخ به كار<br />
ميگيرد; زباني كه نبايد ملموس بودن,و شايد هم نمادهايويژة به كار رفتهدر آن,<br />
براي غربيان آشنا با كتاب مكاشفةيوحناوكمدي الهي چندان شگفت بنÔمايد/ به<br />
هر روي اين زبان ملموس قرآني جنبة نمادين دارد و نبايد به ظاهر آن بسنده كرد<br />
هرچند كه معناي ظاهري نيز اهميت خود را دارد/<br />
با اين تفاصيل, تÇوصيف بÇهشت در نگÇاه نÇخست جÇز نÇمونهاي بÇرين از<br />
خوشيهاي زميني از جمله امور جنسي بهنظر نميرسد/ اما واقعيت جز اين است/<br />
هر تجربة مشروعي از طبايع خوشايند زميني, تنها سايه و بازتاب حقايق بهشتي<br />
1. the Tibetan Book of the Dead<br />
) كتابي است نوشتة Padma Sambhava و Robert .A Thurman منتشره به سال 199ê كه به<br />
تعاليم و باورهاي بوداÄيان تبت دربارة فرآيند مرگ و نوزايش پرداخته است/)<br />
2. the crystalline celestial Jerusalem<br />
3. "the happy hunting ground"
302 قلب اسلام<br />
است/ شديدترين تجربة جسماني انسان كه همان مجامعت است, بازتابي از وصال<br />
نفس با خداست و در مرتبة خويش چيزي از آن بهجت × كبري 1 را باز مÇيتاباند/<br />
ميوههاي زميني كه از آنها برخورداريم بركات خÇداونÇد و بÇازتابي از مÇيوههاي<br />
بهشتياند/ حتي باغهاي سنتي دنيوي نيز بازتابهايي از آن باغهاي آسمانياند/<br />
خود واژة "Paradise" برگرفته از واژة "پرديس" (بهمعناي باغ) در زبان فÇارسي<br />
ميانه است كه واژة عربي "فردوس" بهمعناي بهشت نيز از همين ريشه است/ اين<br />
درست نيست كه فردوس [عربي] را تنها تصعيد يا متعالي ساختن (sublimation) 2<br />
تجربة بوستاني خوش آبوهوا در بياباني داغ و سÇوزان بÇيانگاريم درحÇالي كÇه<br />
همين واژه در انگليسي يعني "Paradise" به حقايقي معنوي اشاره ميكند/ البته در<br />
اينجا هر باغ سنتي بازتاب فردوس است و بهشت براي مسلمانان نيز همچنان كه<br />
براي مسيحيان, حقيقتي معنوي بهشمار ميآيد/ نگرش مسلمانان و از جمله شهدا<br />
دربارة بهشت با نگرش بسÇياري از مسÇيحيان راسÇتين و البÇتهازجÇملهشÇهداو<br />
قد يسان آنها در اينباره تفاوت چنداني ندارد/<br />
آنچه در اوضاع كنوني ماية تفاوت است اينكه بسÇياري از اروپÇاييان و تÇا<br />
اندازة كمتري آمريكاييها ايمان به حيات اÔخروي را يكسره از كÇف دادهانÇد و<br />
زندگي آدمي برايشان جز همين چندسالي نيست كه در دنيا ميگذرانيم/ اما بÇراي<br />
بيشتر مسلمانان, چنانكه هنوز براي مسيحيان راستين نيز اينگونه است, زنÇدگي<br />
زميني تنها پارهاي از طومار زندگي ما را ميسازد/ خداوند آدمÇي را بÇراي تÇعالي<br />
جستن از اين چند صباح دنيا آفريد/ فراز و نشيبهاي زنÇدگي دنÇيوي چÇنانكه<br />
1. supreme joy<br />
2/ برخي غربيان بهويژه در حوزة روانكاوي فرويد ميگويند بهشت قرآني تصعيد باغيخوشو<br />
خر م در صحراي سوزان است/
حس فطريعدل وعدالتخواهي در انسان 303<br />
قرآن نيز بر آن انگشÇت ميگÇذارد, [سنت] امتحÇان و ابتلاي الهÇي 1 اسÇت/ مهم<br />
آن اسÇت كÇه زندگيمÇان همÇراه با عدالÇت باشد و خودمان نيز عامل به نيكيها,<br />
يا به تعبيÇرقرآن در بسيÇاري از آيات, عÇامل به عÇمل صÇالح 2 بÇاشيم; و بÇنا بÇه<br />
هÔ و م نÖ يعÖم لÖ مثÖق×ا ل<br />
فرمودة قرآن به ياد داشته باشيم كه: / 3 مسلمانان با علم به عدل الهي و نيز رحمت واسعة او, در زندگيشان<br />
Gير <br />
ذر َّ ¸ ش ر<br />
حقايق عوالم مÇاورايي را از چشÇم دور نميدارنÇد و حتي امروزه نيÇز در جهاني<br />
كه در آن, رابطه و دلبستگي به حقÇايق ماورايي بسي گسÇتردهتر از آن چÇيÇزي<br />
است كه براي غربيان مدرن مطرح است, آنها از عÇمل بÇه ايÇن وظÇيفه كÇوتاهي<br />
نميورزند/ آ گاهي به اين حقايق بر بسياري از ابعاد زندگي از جملهفهم عدل الهي,<br />
جايگاه اعمال ما در سرنوشت اÔخÇروي نÇفسمان, و خÇود مÇعناي زنÇدگي سÇايه<br />
ميافكند/<br />
عدالت دنيوي: ديدگاههاي حضرت علي(ع)<br />
از ميان صحابة پيامبر هيچكس به اندازة علي كه نهجالبلاغه 4 ايشان حÇاوي<br />
چندي از مهمترين مباحث مابعدالطبيعي و عملي دربÇارة عÇدالت است, دربÇارة<br />
عدالت نگفته و ننوشته است / 5 علي بود كه با پافشاري, خداوند را نهتنها عادل بلكه<br />
عين عدل ميدانست و بر آن بود كه فضيلت عدل در نفوس آدميان از خÇداونÇد<br />
سرچشمه ميگيرد/ از آنجا كه خداوند عدل است, هÇر آنÇچه انÇجام مÇيدهد نÇيز<br />
1. trials sent by God<br />
2. good works<br />
3/ (99 7) Ç 8 . /<br />
ë/ مصدر "عدÖ لÖ " و مشتقات آن حدود 39 بار در نهج البلاغه آمده است/<br />
4. Path of Eloquence
304 قلب اسلام<br />
عادلانه است/ از نظر علي انسانها بايد هم نسبت به خداوندو هم نسبت به خلق او به<br />
عدالت رفتار كنند / 1 عادل بودن انسانها نسبت به خداوندآن است كه تقواو احسان<br />
پيشه كنند و غايت خلقت خويش را كه همانا پÇرستش اوست , 2 تÇحقق بÇخشند/<br />
رفتار عادلانه با خلق االله نيز جز اين نيست كه حق هر آفريدهاي را بجا آوريم و با<br />
او مطابق با حقوقش رفتار كنيم/ حضرت علي در همة موعظهها, كلمات قصار, و<br />
نامههايش بر اين نكته پاي ميفشارد كه عدل در پيوند با عÇبادت و و ر ع 3 است/<br />
انسانها با نزديكي بيشتر به خداوند عادلتر ميشوند; چرا كه هرچه آنها خود را به<br />
جوار قرب الهي 4 نزديكتر كنند از خداوند كه سرچشمة عدل است, برخوردارتر<br />
خواهند شد/ عدالت هم معلول عبادت است و هم علت خويش; از آنرو مÇعلول<br />
عبادت است كه ما از رهگذر عبادت نسبت به خداوند عدالت ميورزيم و علت<br />
خويشاست;چراكهعبادتمارابهآنسرچشمةعدلهرچهنزديكترميسازد/<br />
همانگونه كه براي افلاطون "چشم دوختن" 5 به آن خير × اعلي , سرچشمة عÇدالت<br />
بود, در اسلام نيز, چنانكه آشكارا در سخن علي مييابيم, عبادت خداي واحÇد,<br />
خاستگاه عدل است/<br />
از حضرت علي نوشتههايي بسياري نيز در زمينة قلمرو عملي حيات سياسي<br />
و اجتماعي برجا مانده است/ علي حتي آنگاه كه خود قدرت را بÇهدست گÇرفت<br />
تأثير فسادآور قدرت را هشدار ميداد و گوشزد ميكرد كه چهبسا عدل بÇهدست<br />
1/ حضرتعلي(ع) در نهج البلاغه حدود 1ë بار از خداوند به اسم "العÇدل" يÇاد مÇيكند كÇه گÇفتني<br />
است در همة اين موارد اسم "العدل" همپاية "الواحد" آمده است/<br />
2/(ë1 (ëì .
حس فطريعدل وعدالتخواهي در انسان 305<br />
حا كمي غافل يا فاسد به آساني به ضد خود يعني ظلم دگرگون شود/ او به تأ كيد<br />
ميگفت كه خداوند ميان راعي (حا كم) 1 و مرعي (مردم) 2 حقوق دوطÇرفهاي را<br />
مقرر داشته است كه مردم متقي نخواهند شÇد مگÇر آنكÇه حÇا كÇمشان بÇاتقوا و<br />
عدالتپيشه باشد و برعكس حا كم نيز تقوا پيشه نميكند چنانچه رعيت به تقوا<br />
ارج نگذارند/ هر كدام از اين دو طرف بايستي حق ديگري را بجاي آورد و اين<br />
تنها راه استقرار عدل و داد در جامعه است/<br />
حضرت علي در سالياني كÇه خÇلافت و نÇيز امÇامت امت اسÇلام را بÇرعهده<br />
داشت, ديدگاههاي خويش را دربارة عدالت به شيوههاي بسياري به اثبات رساند<br />
و قواعدي را بنيان گذاشت كه دوشادوش سنت پيامبر (بهويژه عÇÔرف ايشÇان در<br />
ادارة جامعة مدينه) و عÔرفخÔ لفاي راشدين, تا قرنها بعد صورتي آرماني بهخود<br />
گرفت/ نامة علي به مالك اشتر كه او را به حكومت مصر منصوب كرده بÇود, از<br />
مهمترين نوشتههاي ايشان دربارة مسألة عدالت از سوي حا كم است/ اين نامه كه<br />
هنوز هم در جهان اسلام, بسيار مÇطرح است و پÇيامش چÇون آرمÇاني است كÇه<br />
بسياري از مسلمانان باتقواي سني و شيعه برپاية آن به داوري دربارة حÇا كÇمان<br />
كنونيشان ميپردازند, گوياي محوريت عدالت و برابري و نÇيز بÇخشايندگي و<br />
رحمت در حكومتي است كه بنا به ديدگاه سنتي اسلام, خوب تلقي ميشود/ متن<br />
نامه چنين است:<br />
به نام خداوند بخشندة مهربان<br />
اين است آنچه علي, بندة خدا و امير مÆمنان, مالك بن الحارث اشÇتر را<br />
بههنگام سپردن حكومت مصر بÇه او, مأمÇور بÇه انÇجامش كÇرد: گÇردآوري<br />
1. the ruler<br />
2. the ruled
306 قلب اسلام<br />
ماليات, جهاد با دشمنان, بهبود وضع مردم, و آباداني شهرها/ دستور ميدهد<br />
او را به تقواي الهي, مقد م داشتن اطاعت از خدا (بر همه چيز) و پيروي كردن<br />
از آنچه ÇÇ خواه واجبات و خواه مستحباتÇÇدركتابشبهآنهاامÇرفÇرموده<br />
است; چرا كه هيچكس روي سعادت را نميبيند مگر آنكه اوامر الهي را گردن<br />
نهد و شقاوت دامنگير هيچكس نميشود مگر آنكه از اين اوامر روي برتابد و<br />
چنانكه بايد به آنها نپردازد/ (دستور ميدهد او را) به اينكه با دل و دست و<br />
زبانش به ياري خداوند سبحان برخيزد; زيرا خداوند ÇÇ كه نامش باشكوه است<br />
ÇÇ آنهايي را كه عزيزش ميدارند قول ياري داده است/ و دستور ميدهد او را<br />
كه خواهشهاي نفس خويش را درهم شكند و از سركشي بازش دارد; چرا كه<br />
نفس برانگيزانندة به بديهاست مگر آنكه خداوند رحم كند/<br />
مالك! تÔو را به سرزميني ميفرستم كه پيش از تو حكومتهايي دادگستر<br />
و بيدادگر داشته است/ مردم به امور [حكومت] تو همانگونه مينگرند كه تو<br />
به امور حا كمان پيش از خود مينگري و آنها دربارة تو چنان سخن ميگويند<br />
كه تو دربارةحا كمان پيشين سخن ميگويي/ و صالحان شناخته نميشوند مگر<br />
با آنچه كه خداوند دربارة آنها بر زبان بندگانش جÇاري مÇيسازد/ از ايÇنرو<br />
خزانة عمل صالح را از هر خزانهاي نزد خويش عزيزتر بدار/ بر هواي نفست<br />
چيره شو و در آنچه بر تو حلال نيست نفس را به خويشتنداري فراخوان; چرا<br />
كه همين خويشتنداري, انصاف ورزيدن نفس ÇÇ در آنچه دوست ميدارد و<br />
دوست نميدارد ÇÇ بهشمار ميآيد/ قلب خويش را مالامال از رحمت, محبت,<br />
و لطف به زير دستانت كن/ در برابر آنها حيوان پÔرخوري مباش كه ايشان را<br />
شكاري آسان بهشمار آوري; زيرا مردم بر دوگونهاند: يا برادران ديني تواند و<br />
يا اينكه با تو در آفÇرينش از يك گÇوهرند/ بÇه دام غÇفلت فÇرو مÇيلغزند و<br />
كاستيها بر آنها چيره ميگردد و ) كردارهاي ناشايست) دانسته يا ندانسته از<br />
آنها سر ميزند/ از اينرو در حق آنان به همان اندازه بخشش و گذشت كن كه
حس فطريعدل وعدالتخواهي در انسان 307<br />
دربارة خود از خداوند چشم ميداري/ زيرا همچنانكه مردم زيردستان تواند,<br />
خود زيردست كسي هستي كه تو را به حكومت منصوب كرده است و باز خود<br />
او نيز زيردست خداوند است/ خداوند از تو ميخواهد كه نÇيازهاي مÇردم را<br />
برآورده سازي و تو را به وسيلة آنان ميآزمايد/<br />
به محاربة با خداوند برمخيز; چرا كه نه تاب انتقام او را داري و نه تÇوان<br />
آنكه از عفو و رحمتش چشم فرو بندي/ زنهار كه بخشش مÇاية افسÇوس يÇا<br />
مجازات, ماية شادمانيت گÇردد و هÇرگز تÇا راه بÇهتري سÇراغ داري, از روي<br />
بيفكري و شتابزده عمل مكن/ هرگز مگو: ; زيرا اين [سخن] بيگمان فساد در قلب, سستي در ديÇن, و<br />
نزديكي به دگرگونيهاي (آينده) را در پي دارد/ ا گر امارت و سلطنتي كه از<br />
آن برخورداري, ماية خودپسندي و خودبيني توست پس در عظمت ملكوت<br />
الهي كه برتر از توست و در قدرتش كه بر تو چيره است بينديش, درحالي كه<br />
تو بر خود نيز اختيار كامل نداري/ اين انديشه سركشيات را فرومينشاند, از<br />
تÔنديات بازميدارد و آنچه را كه از نيروي خرد از كÇف دادهاي, بÇه تÇو بÇاز<br />
ميگرداند/ از رقابت با خداوند در عظمتش و تشبه جستن به او در جبروتش<br />
برحذر باش; زيرا كه او هر ستمكاري را خوار ميسازد و هر متكبري را به زانو<br />
درميآورد/<br />
به هوش باش كه خودت, خانوادهات, و كساني كه از ميان زيردستانت نظر<br />
لطفي به آنها داري در انصاف ورزيدن نسبت به خدا و مردم كوتاهي نكرده<br />
باشيد/ چرا كه ا گر چنين نكني, ستم روا داشتهاي/ و اما كسي كه بر بندگان خدا<br />
ستم روا ميدارد, گذشته از دشمني بندگان, خداوند دشÇمن اوست/ خÇداونÇد<br />
دليل كسي را كه به ستيز با او برخيزند باطل و بياعتبار ميسازد/ چنين كسي تا<br />
دست از ستيزهجويي برندارد و توبه نكند محارب با خداونÇد خÇواهÇد بÇود/<br />
هيچچيز به اندازة ستمپيشگي در زوال نعمت خداوند و شÇتاب بÇخشيدن بÇه
308 قلب اسلام<br />
انتقام او كارگر نيست; چون كه خداوند فÇرياد [دادخÇواهÇي] سÇتمديدگان را<br />
ميشنود و همواره در كمين ستمكاران است / 1<br />
عدالت بشري و گونههاي آن<br />
البته انسانهاي معمولي همچون علي نيستند كه هدايتقرآنوپيامبربادلو<br />
جانش درآميخته بود/ مسألة عدالت براي عوامالناس همواره در ايÇنباره مÇطرح<br />
بوده است كه چگونه در اوضاع خارجي عادلانه رفتار كنيم يا اينكه از كجا بدانيم<br />
كه حق هر موجودي چيست تا بتوانيم با او مطابق با حقش رفتار كنيم/ نÇخستين<br />
رهنمودهاي خداوند به مسلمانان دربارة چگونگي رفتار عÇادلانه هÇمانا قÇرآن,<br />
سنتوشريعتهستند كه [بهترتيب] چون كلام خدا, تعاليم پيامبر خدا,و شريعت<br />
خدايند; اينها بالضروره ابزار اصلي فهم عدالت و رفتار عادلانه بÇهشمار مÇيآيد/<br />
زندگي مطابق شريعت و عمل به آن همان رفتار عادلانه با خدا و خلق اوست/<br />
اما دربارة آن اعمالي كه هيچ حÔكم الهي, هÇدايت نÇبوي, يÇا حÔكÇم شÇرعي<br />
در دست نيست, چه بايد كرد در اين موارد بايد عقل خويش را كه خداوند در ما<br />
نهاده است به كار گيريم و بر حس فطري عدالتخواهي كه او بÇر لوح جÇانمان<br />
نگاشته است, اعتماد كنيم/ اما در آن موقعياتي از زندگي كه آدمي به جاي عدل,<br />
ظلم را پيشروي خود مييابد, تكليف چيست خÇداونÇد از مÇا مÇيخواهÇد كÇه<br />
همواره و نهفقط گهگاه, عدالتپيشه سازيم و پذيراي ظلم نÇباشيم: 2 / مسلمانان اين آيات را به ياد دارند كه: Ö 4 / قÇرآن مسÇلمانان را نÇهتنها<br />
ر بيبالÖقس Ö ط تب ر<br />
أم ر<br />
1/ نهج البلاغه, نامهها, نامة ë3/<br />
2/(ë . 8) /<br />
3/(7 29) . /<br />
. ì0)/ê 18) /
حس فطريعدل وعدالتخواهي در انسان 309<br />
بهعمل عادلانه كه به سخن عادلانه نيز امر مÇيكند: 1 /و<br />
رويهم رفته, بر مسلمانان است كه همواره بكوشند تا داوريشان از روي عدالت<br />
باشد; چرا كه در قرآن ميخوانيم: 2 /<br />
حضرت مسيح فرمود: / 3 اما در زندگي عملي,<br />
همواره عمل به اين تعاليم متعالي ميس ر نيست/ هرچÇند مسÇلمانان مÇيدانÇند كÇه<br />
خداوند برترين داوران است و سرانÇجام, تÇنها داوري اوست كÇه اهÇمي ت دارد,<br />
همواره در زندگي موقعي اتي پيش مÇيآيد كÇه نÇا گÇزير از داوري هسÇتيم كÇه در<br />
اينگونه موارد, رفتار صادقانه و از روي عدالت بايسته است/<br />
با نظر به اين ضرورت اساسي بود كه محا كم شرعياي پديد آمد كه در آنها<br />
همة پروندهها را بهطور يكسان رسÇيدگي مÇيكردند/ اصÇوÁ هÇمة مسÇلمانان در<br />
پيشگاه شريعت برابرند و همين برابري مبناي احكام صادره است/ ماية شگفتي<br />
است درحالي كه در غرب, نظام قضايي مستقل را نشانة دورة جديد ميشمارند, در<br />
جهان اسلام از ديرباز محا كم شرعي در اختيار عÔلما بود و حتي تا دوران جديد هم<br />
هنوز به گونهاي چشمگير مستقل از نظام سياسي عمل ميكرد/تنها از سدة نوزدهم<br />
است كه رفتهرفته در بسياري از كشورهاي اسلامي دولت نظام قضايي را به دست<br />
گرفته است به گونهاي كه اين نظام, استقلال گذشتهاش را از دست داده و اجراي<br />
عدالت رنگ و رويي سياسي بهخود گرفته است/ اين پرسش كه در موقعيتهاي<br />
واقعي زندگي وقتي هيچ امارة روشن شرعي در دست نيست, چگونه به عÇدالت<br />
عمل كنيم, هÇمچنان بÇيپاسخ مÇاند/ اصÇول كÇلي بÇيان شÇده در قÇرآن و حÇديث<br />
پاسخگوي اين پرسش نگرانكنندهاند/ گذشته از احكام شرعي خاص , تعاليم كلي<br />
1/(ì 1ë2) . /<br />
2/(ê ë8) . /<br />
/3 انجيل متي × 7) (1 .
310 قلب اسلام<br />
نيز دربارة احسان, انÇصاف, مÇلاحظة ديگÇران, اولويت حÇقيقت بÇر مÇصلحت,<br />
بيطرفيو نفي خود Ç محوري, و از اين دست اصول اخلاقيو معنويي وجود دارد<br />
كه در اسلام و ديگر اديان راستين فراوان بهچشم ميخورند/ بايسته است كه اين<br />
اصول را به كار ببنديم و نداي وجدان را هيچگاه ناديده نگيريم/<br />
ظلم ستيزي, خود, كاري عÇادلانه و وسÇيلة دادگسÇتري است/ واژة ظÇلم در<br />
عربي متضاد عدل و از واژههايي است كه در قÇرآن بÇارها و بÇارها آمÇده است;<br />
چÇنانكه در ايÇن آيÇه مÇيخوانÇيم:
حس فطريعدل وعدالتخواهي در انسان 311<br />
فردي و چه در قلمرو جامعه پرده برميدارد/ زندگي زير سÇاية قÇوانÇين ظÇالمانة<br />
بشري يا كاربردهاي نابجاي قوانين عادلانه يا زير سيطرة جباران و ستمكاراني كه<br />
كمترين حرمتي به قانون نمينهند, مسلمانان را به نبرد عليه ظلمي واميدارد كه بر<br />
آنان تحميل شده است/ حتيدرافواهاستكهگردننهادنبهظلمودمبرنياوردن<br />
در راه برقراري عدل بدتر از نفس ظلم و ستم است/<br />
البته همة آدميان يكسان نيستندو همة مسلمانان نيز همواره در برابر ظلم بهپا<br />
نميخيزند, اما آرمان ظلمستيزي در مفهوم اسلامي از عدل و جامعة عادل, نقشي<br />
محوري دارد/ وانگهي حضور همين آرمان هر از گÇاهي, خÇيزشي چÇه در مÇقام<br />
فردي و چه جمعي را براي برقراري دوبارة عدل در پي داشته است/ البته نه ايÇن<br />
ميل فطري عدالتخواهي و نه انگيزة حركت براي غلبه بر ظلم و بيداد, هيچكدام<br />
ويژة اسلام نيست/ تاريخ غرب آ كنده از چنين خيزشهايي در برابر ظÇلم و سÇتم<br />
است/ آنگاه كه برخي [آمريكاييان] اسلام را بهخاطر دعوت به جهاد بهنام عدالت<br />
مÇÇورد حÇÇمله قÇÇرار مÇيدهند, رويÇداد مÇعروف بÇه "مÇهماني چÇاي بÇوستون"<br />
Party) ( Boston Tea 1 و انقلاب آمريكا را از ياد ميبرند, تازه ا گر بسياري از<br />
جنبشهاي سياسي و اجتماعي بزرگ ديگري را كه بÇراسÇاس مÇفهوم جÇاافÇتادة<br />
اصلاح بيعدالتيها صورت گرفته است, ناديده بگيريم/ تنها موردي كÇه در آن<br />
اسلام با حركتهاي عدالتخواهانة غربي فÇرق دارد, ايÇن است كÇه هÇنوز هÇم<br />
مسلمانان به زبان ديني و نه با تعابير سكولار و اومÇانيستي دم از بÇرقراري عÇدل<br />
ميزنند/ اينكه تحقق عدالت مستلزم تلاش است, ما را با مسألة مهم كوشش در راه<br />
1/ نام جنبشي سياسي است كه به سال 1773 در ايالت بوستون آمريكا دربارة ماليات بستن بر چاي<br />
وارداتي از سوي كمپاني هند شرقي به آمريكا به وقوع پيوست و سرانجام به سود مردم و پارلمان<br />
آمريكا و به ضرر انگليسيها تمام شد/ اين جنبش زمينهساز انقلاب آمريكا گرديد/ گفتني است اين<br />
جنبش بيشباهت به جنبش تنبا كو در ايران نيست/
312 قلب اسلام<br />
خدا يا همان جهاد روبهرو ميسازد/<br />
جهاد<br />
شايد در دوران جديد هيچ واژهاي در فرهنگ واژگان اسلامي به اندازة جهاد<br />
مورد تحريف, بدنامي, بدفهمي, و بدگويي قرار نگرفته است كه در اين امر نهتنها<br />
رسانههاي غربي جوياي القاب شيطاني و عناوين كليشهاي [براي توصيف جهاد]<br />
مÆثرند بلكه آن دسته از مسلمانان تندروي كه با اقدامات خود, بهانهاي بÇهدست<br />
آنها ميدهند تا تبليغ اين تصوير مخدوش از جهاد را موج ه جلوه دهند, نيز در اين<br />
راه بيتقصير نيستند/ امروزه به جهت آنكه واژة جÇهاد در اروپÇا و آمÇريكا بÇه<br />
دستاويزي تجاري تبديل گشته, اوضاع بدتر هم شده است; چندي از نويسندگان<br />
براي جلب خوانندگان بيشتر و درنتيجه موقعيت تجاري كتابهايشان, كوشيدهاند<br />
تا به هر شيوة ممكن اين واژه را در عنوان كتابهايشان بگنجانند/ بعضيها حتي<br />
معناي جهاد را دگرگون ساختهاند تا هرگونه مÇقاومت مÇحلي و قÇومي در بÇرابÇر<br />
فرآيند جهانيسازي را در آن جاي دهند و حال آنكه در حقيقت در خود تاريخ<br />
اسلام و بهويژه در سدههاي نخستين, جهاد بيشتر عÇليه "قÇبيله گÇرايÇي " 1 و هÇمة<br />
نÇيروهاي مÇركزگرايÇي صÇورت مÇيگرفت كÇه وحÇدت امت اسÇلامي را تÇهديد<br />
ميكردند/ توضيح معناي درست جهاد مستلزم پا كسازي كامل همة كجفهميهاي<br />
رايج در رسانههاي غربي ÇÇ كه بدبختانه همچنان ادامه دارد ÇÇ و نÇيز كÇنارگذاري<br />
بخش اعظم ادبيات غربي دربارة اسلام است/<br />
"جهاد" در زبان عربي از ريشه "ج هÖدÖ " به معناي " كوشيدن" و "تلاش كردن"<br />
است و مراد از جهاد در اسلام همانا تلاش و كوشش در راه خÇداست/ كسÇي كÇه<br />
1. tribalism
حس فطريعدل وعدالتخواهي در انسان 313<br />
چنين وظÇيفهاي را انÇجام مÇيدهد مÇجاهد نÇام دارد كÇه مÇعموÁ ايÇن واژه را در<br />
رسانههاي غربي بÇه warrior" "holy 1 تÇرجÇمه مÇيكنند هÇمانگونه كÇه تÇرجÇمة<br />
متناسب جهاد نيز war" "holy 2 است/ براي آنكه بدانيم ترجمة رايÇج از جÇهاد و<br />
مجاهد تا چه اندازه نارساست, تنها كافي است به ياد داشÇته بÇاشيم كÇه پÇيكار بÇا<br />
خواهشهاي نفس را در مراقبة صوفيان نيز مجاهده مينامند/<br />
بايسته است كه براي فهم جايگاه جهاد در اسلام و تÇمد ن اسÇلامي پÇيش از<br />
هرچيز ميان معناي كلي و عام آن و معناي كلامي و فقهياش فرق بگذاريم/ جهاد<br />
در معناي نخست بر هر كوشش شÇايستهاي دلالت مÇيكند و بÇيشتر مÇعادل واژة<br />
انگليسي "crusade" در مÇعناي عÇامش است و البÇتهنÇهدردلالتخÇاص آن بÇه<br />
جنگهاي ديني كه مسيحيان غربي در سدههاي ميانه در فلسطين عليه مسلمانان و<br />
يهوديان به راه انداختند/ همانگونه كÇه در زبÇان انگÇليسي مÇيتوان گÇفت فÇلان<br />
سازمان براي ريشه كني فقر يا بيماري "مبارزه ميكند" , 3 در زبانهاي اسلامي نيز<br />
ميتوان گفت كه فلان گروه يا نهاد دولتي در راه, بگوييم, خانهسازي براي فÇقرا<br />
"ميكوشد" / 4 امروزه در ايران درواقع جنبش و سÇازماني بÇهنام جÇهاد سÇازندگي<br />
هست كه وظيفهاش كوشش در راه خانهسازي براي فقرا و انجام طرحهايي از اين<br />
دست است / 5 همچنانكه در سرتاسر تاريخ غرب جنگهايي تحت لواي جÇهاد<br />
صورت گرفته است كه تأييد پاپ را كه جنگهاي صليبي سدههاي ميانه تÇحت<br />
امرش بود, به همراه نداشته است, در اسلام نÇيز كسÇاني بÇه نÇام جÇهاد, پÇيكارها<br />
1/ جنگجوي مقد س<br />
2/ جنگ مقد س<br />
3. is carrying out a crusade<br />
4. is carrying out a jiha¦ d<br />
ë/ جهاد دانشگاهي را نيز كه در بÇيشتر دانشگÇاههاي ايÇران فÇعال است مÇيتوان در هÇمين جÇهت<br />
دانست/
314 قلب اسلام<br />
كردهاند هرچند اين پيكارها, مطابق با شريعت اسلام و بهمعناي فني كلمه, جهاد<br />
بهشمار نيامده استو علما نيز بر آنها صحه نگذاشتهاند/ ا گر "Crusade" و" "Jihad<br />
را در مÇÇعناي عÇÇامشان درنÇÇظر بگÇيريم, دستكÇم مÇيتوان گÇفت كÇه روحÇية<br />
مبارزهجويي 1 غربيان هيچ كمتر از روحية جهادي 2 مسلمانان نيست/ درواقع هم<br />
در طول هزارة گذشته, جنگهايي را كÇه غÇرب تÇحت لواي Crusade بÇه انÇواع<br />
ترفندها ÇÇ همچون تبليغ مسيحيت, "مأموريتهاي متمد نساز" 3 (به فرانسÇه La<br />
,(mission civilisatrice و اشÇاعة ايÇدÄولوژيهاي جÇديد از كÇمونيسم گÇرفته تÇا<br />
سرمايهداري ÇÇ در كشورهاي بيگانه به راه انداخته است, بسي بيش از جهادهاي<br />
صورت گرفته بهدست مسلمانان است/<br />
باري, همانگونه كه بايد ميان جنگهاي صليبي سدههاي ميانه ÇÇ كه كليسا از<br />
آن چشم پوشيد ولي درواقع رهبريش ميكرد ÇÇ و كاربرد عام واژة "crusade" در<br />
زبانهاي اروپايي فرق بگÇذاريÇم, نÇبايد اسÇتفادة عÇام اجÇتماعي و فÇرهنگي از<br />
اصطلاح "جهاد" را با معناي دقيق كلامي و فقهي آن در اسلام اشتباه بگيريم/ مهم<br />
است كه گذشته از اين شكاف ميان معناي عام و معناي خاص واژة جهاد, بهمعناي<br />
آندرمتناسلاموعÔرف رايج ميان مسلمانان توج ه كنيم/ براي پي بردن به ايÇن<br />
معناي دقيقتر و مناسبتر بايد به معناي اصلي اين اصطلاح, يعني " كوشش در راه<br />
خدا" بازگرديم/ از اين منظر اساسي است كه ميتوان گفت همة زندگي بنا به نظر<br />
اسلام جهاد است; چرا كه آن جز تلاش براي زيستن مÇطابق بÇا ارادة خÇداونÇد و<br />
كوشش براي انجام اعمال صالح و دوري از بديها نيست/ ما به جÇهاني افكÇنده<br />
شدهايم كه عدم تعادل و بينظمي از بيرون و درون, نÇفوس مÇا را درخÇود گÇرفته<br />
1. Crusading spirit<br />
2. jiha¦ dic spirit<br />
(مأموريتهاي استعماري) 3. Civilizing missions
حس فطريعدل وعدالتخواهي در انسان 315<br />
است/ ايجاد زندگي همراه با تعادل برپاية تسليم در بÇرابÇر خÇداونÇد و پÇيروي از<br />
احكامش مستلزم جهادي پيوسته است, همانگونه كه دريانورد در درياي طوفاني<br />
بايد كه كوششي پيگيرانه را براي متعادل نگه داشتن كشتي به كار بندد و در راندن<br />
كشتي بهسوي مقصد برگزيدهاش پايداري ورزد/<br />
برخاستن از خواب در بامداد درحالي كه نام خدا بر لب داريم, نماز گزاردن,<br />
زندگي توأم با درستكاري و دادگري در تمام روز, مهرباني و بخشندگي نسبت به<br />
مردم و حتي حيواناتي كه در طول روز به آنها برميخوريم, رعايت وجدان كاري,<br />
توج ه به خانواده و تندرستي و آسايش فردي, همه و همه از لوازم جهاد در ايÇن<br />
سطح اساسي بهشمار ميرود/ از آنجا كه اسÇلام ديÇن و دنÇيا را از هÇمديگر جÇدا<br />
نميداند, كل چرخة حيات مسلمانان مستلزم نوعي جهاد است, به گونهاي كه هر<br />
كدام از مÆلفهها و ساحتهاي زنÇدگي قÇواعÇد الهÇي ويÇژة خÇود را دارد/ جÇهاد<br />
برخلاف نماز و روزه از اركان اسلام نيست/ اما عمل بÇه هÇمة عÇبادات بÇيگمان<br />
مستلزم نوعي جهاد است/ بجاي آوردن نمازهاي پنجگانه در هر روز بهطور منظم<br />
و براي تمام عمر, بيگمان بدون كوششي عظيم يا همان جهاد ميس ر نيست; مگر<br />
براي اوليا كه همواره در نمازند و بهمعنايي خويش را به جهاد واميدارند تا زنگار<br />
دلبستگي به مشغلههاي زندگي روزانه را از دل بزدايند/ همچنين روزه گرفتن نيز<br />
براي عامة مسلمانان از سپيدهدم تا هنگام غروب, بيگمان خود جهادي است كه<br />
مستلزم كوششي عظيم از جانب آدمي براي خداوند است/ دربارة ديگر عÇبادات<br />
نيز همينگونه است/<br />
اما ا گر بخواهيم [در مقام يك مسلمان] درستكارانه و شرافتمندانه زندگي را<br />
بهسر بريم بايد كه در حيطة معاملات نيز جÇهاد كÇنيم/ نÇهتنها اعÇمال عÇبادي كÇه<br />
مستقيم با خداوند سروكار دارد بلكه همچنين همة اعÇمال ديگÇر مÇا انسÇانها بÇر
316 قلب اسلام<br />
نفسمان تأثير ميگذارند و بايستي باتوج ه به اصÇول اخÇلاقي و از روي انÇصاف<br />
انجام گيرند اما نفس همواره در برابر خوبيها و درستيها گردن نمينهد/ از اينرو<br />
شرافتمندي و انجام كارهاي هر روزة زندگي مطابق با شريعت و قواعÇد اخÇلاقي<br />
اسلام همچون درگيري در جهادي پيوسته است/ چه بسيارند مسلمانان بيآلايشي<br />
كه براي داشتن زندگي شرافتمندانه, در شرايطي دشوار ميكوشند و به كار روزمرة<br />
خويش بهچشم نوعي جهاد مينگرند/ من بارها از يك رانندة تا كسي در ايران و<br />
كشورهاي عربي شنيدهام كه ميگفت تأمين معاش خانوادهاي بسÇيار بÇزرگ بÇر<br />
دوش اوست و از اينرو ناچار است چهارده ساعت در روز كار كند و ميافزود كه<br />
هر روز براي او جهادي بهشمار ميآيد/ داشتن زندگي متعادل در اين جهان آشفته<br />
و رعايت شرافت اخلاقي در جامعهاي كه در آن زمينههاي فÇراوانÇي بÇراي فÇرو<br />
افتادن به ورطة فساد وجود دارد, جهاد محسوب ميشود/ همچنين كوشش براي<br />
غلبه بر ناداني و كسب معرفت كه برترين گونة آن, معرف¹ االله است, جهادي عظيم<br />
و در واقع برترين شكل آن است/ بنابراين ميتوان گفت به گسÇتردهترين مÇعنا,<br />
خود زندگي براي مسلمان نوعي جهاد بهشمار ميرود و آرامشي كه او در پي آن<br />
است نتيجة تعادلي است كه از رهگذر جهاد به معناي اصلياش كه همان كوشش<br />
در راه خدا و تلاش براي عمل به ارادة اوست, تحقق مييابد/ اين سخن پيامبر را<br />
كه 1 بايد به اين معناي كلي از جهاد دريافت كه از<br />
وضعيت كلي آدمي در اين دنياي ناقص جداييناپذير است/<br />
گذشته از اين معناي كلي جهاد كه همة زندگي را دربرميگيرد, مراجع اسلامي<br />
بر مبناي سخن معروفي از پيامبر پس از غزوة عظيم بدر كه در بقاي امت نوپاي<br />
1/ اصل اين حديث را با وجود جستجوي فراوان نيافتيم/
حس فطريعدل وعدالتخواهي در انسان 317<br />
اسلامي تأثيري بسزا داشت, ميان جهاد اصغر 1 و جهاد ا كبر 2 فرق گذاشتهاند/ بÇا<br />
وجود جايگاه خطير غزوة بدر كه طي آن مكيان هنوز بتپرست درصدد شكست<br />
و نابودي امت نوبنياد اسلامي در مدينه برآمدند, پÇيامبر پس از پÇيروزي در آن<br />
فرمودند: و آنگاه كهاز ايشان<br />
دربارة جهاد ا كبر پرسيدند, ايشان فرمودند: / 3<br />
بنابراين جهاد ا كبر كه (با توج ه بهمعناي واژة "ا كبر" در زبان عربي كه هÇم<br />
بهمعناي بزرگتر و هم بزرگترين است) ميتوان آن را بزرگترين جهاد نيز دانست,<br />
نبرد دروني براي تطهير نفس از كاستيها, تخلية ظرف نفس از كاستيها, تزكية<br />
ظرف نفس از گنداب نسيان, غفلت, و خواهشهاي ناروا و آمادهسازي آن براي<br />
دريافت ا كسير الهي ذ كر, نور, و معرفت است/ جهاد ا كبر تنها از عهدة مجاهدان<br />
معنوي برميآيد كه خواهان قربانيكردن خويشتن خويش در پيشگاه عرش الهي<br />
هستند/ همانگونه كه جهاد بيروني ÇÇ بهمعناي جنگ ÇÇ نه بر همة مسلمانان بلكه<br />
تنها بر كساني واجب است كه شرايط بدني و روحي لازم را داشÇته بÇاشند, جÇهاد<br />
معنوي نيز تنها از عهدة كساني برميآيد كه در كنار همت معنوي از قابليت معنوي<br />
و روحي بÇراي حÇركت در راه خÇدا در ايÇن زنÇدگي و نÇيز از فÇضايل لازم بÇراي<br />
پايمردي در اين راه برخوردار باشند/ باتوج ه بهمعناي جهاد ا كبر است كه ميتوان<br />
گفت بزرگترين "مجاهدان" 4 اسلام, اوليا هستند كه وسيلة نبردشان نه شمشير بلكه<br />
نماز و تسبيح است/ سروكار تصوف بهطور كلي با همين جهاد ا كبر است كÇه بÇا<br />
1. the lesser jiha¦ d<br />
2. the greater jiha¦ d<br />
3//<br />
4. spiritual will
318 قلب اسلام<br />
"مجاهدة روحاني" 1 كه در كليساي ارتÇدكس شÇهرتي فÇرا گÇير دارد و بÇعضي از<br />
عارفان غرب مسيحي نيز از آن سخن گفتهاند و با رياضتهاي روحي حÔكÇماي<br />
هندو و بودايي كه در گفتار و كردارشان مشابهتهاي فراواني را ميتوان يÇافت,<br />
بيشباهت نيست/<br />
اما دربارة جهاد اصغر به معناي كشمكش و نبرد بيروني يا همان مÇعنايي از<br />
جهاد كه در رسانههاي غربي فرا گير است, پيش از هر چيز بايد ميان درگيريها و<br />
نبردهايي كه در صدر اسلام در شÇبهجزيرة عÇربستان عÇليه بتپÇرستي صÇورت<br />
ميگرفت و حوادثي كه بعدها در تاريخ اسلام بهوقوع پيوست, فرق گذاشت/ در<br />
شبهجزيرة عربستان, بتپرستان ميتوانستند اسلام بياورند يا آنكه با مسÇلمانان<br />
بهستيزه برخيزند; چرا كه مطابق با ايمان اسلامي, خداوند نميخواست كÇه هÇيچ<br />
اثري از چنين بتپرستي نابخردانهاي بÇرجÇاي بÇماند/ ايÇن مÇانند هÇمان دلايÇل<br />
مسيحيت است كه بهمحض كسب قدرت لازم, با توس ل بهزور به ريشه كنكردن<br />
بازماندههاي مذاهب رو به نابودي يوناني Ç رومي و اروپاي شمالي پرداخت/ اما<br />
حتي در شبهجزيرة عربستان هم اين شكل از جهاد عليه يÇهوديان و مسÇيحيان و<br />
براي اسلام آوردن آنها درنگرفت و چنانكه پيش از اين آورديم, بÇهطور كÇلي<br />
چنين سياستي را بعدها نيز در بÇيرون از شÇبهجزيرة عÇربستان عÇليه يÇهوديان و<br />
مسيحيان يا حتي عليه زرتشتيان يÇا هÇندوها نÇميبينيم/ در طÇول تÇاريخ اسÇلام,<br />
حا كمان مسلماني بر سرزمينهاي غيرمسلمان تاخته و حتي دم از جهاد زدهاند اما<br />
بهندرت ميبينيم كه علما حكم فقهي داده باشند كه چنين جنگهايي, جهاد در راه<br />
مسلمان كردن مردمان آن سرزمينها بهحساب آيد/ ديدگاه شرقشناسان غربي و<br />
سالها مشاجرات مسيحيان دربارة اين موضوع يكسره نÇادرست است/ در دوران<br />
1. spiritual warfare
حس فطريعدل وعدالتخواهي در انسان 319<br />
حيات پيامبر اصل [قرآني] 1 اجÇازة جÇهاد را در بÇيرون از<br />
شبهجزيرة عربستان, براي مسلمان كردن اجباري "اهل كتاب" نميداد/ جهاد عليه<br />
ديگر مسلمانان نيز براي اينكه آنها را به پيروي از فرقهاي خاص درآوريم, همين<br />
حكم را دارد/<br />
درواقع همة فقهاي شيعه و بيشتر فقهاي اهل تسنن, بهويژه در دوران جديد,<br />
برآنند كه جهاد تنها زماني مشروع است كه دفاعي و نه ابتداÄي 2 بÇوده بÇاشد/ تÇا<br />
جايي كه به شيعه دوازده امامي مربوط است همة بÇزرگان ايÇن مÇذهب در تÇمام<br />
سدهها و حتي امروز بر اين نكته انگشت گذاشتهاند كه شريعت اسلام, جهاد را در<br />
زمان غيبت معصوم ÇÇ كه در تشيع پيامبر و اÄمه را شامل ميشود ÇÇ حرام ميشمرد/<br />
در تاريخ اهل تسنن فقهايي بودهاند كه با استناد به اصÇل فتواي به جهاد ابتداÄي دادهاند, امÇا از دهÇة 19ë0 بÇا اظÇهارنظرهاي شÇيخ<br />
وقت الازهر, محمود شلتوت, كه بانفوذترين و مهمترين جايگاه ديني عالم تسنن<br />
را در اختيار داشت, ديدگاه حا كم در ميان اهل تسنن به ديدگاه شيعيان نÇزديك<br />
شده است/ علماي سرشناس عالم تسنن متفقالقولند در اينكه تنها جÇهاد جÇايز,<br />
جهاد دفاعي است; يعني هرگاه كيان امت اسلامي به خطر افتد بر كل امت واجب<br />
است كه به جهاد برخيزند/ اما اين بدان معنا نيست كه هر گروه تندروي با دستاويز<br />
كردنضرورت دفاعاز اسلام, ميتواند دست به خشونتبزند; چرا كه اجازة جهاد<br />
همواره به دست حكومت اسلامي و علماي بزرگ است/<br />
آية , 3<br />
1/(2 . (2ëì /<br />
2. aggression<br />
3/(2 190) . /
320 قلب اسلام<br />
مبناي قرآني جهاد و اصلي را براي داوري دربارة مشروعيت آن فراهم ميآورد/<br />
بايد بهياد داشت كه همة مسلماناني كه در صد و پنجاه سال گÇذشته در آفÇريقاي<br />
غربي, الجزاير, بوسني, كوزوو, فلسطين, كشمير, يÇا فÇيليپين عÇليه مÇهاجمان يÇا<br />
اشغالگران بيگانه بهنام جهاد, به نبرد پرداختهاند, نبردشان جÇنبة دفÇاعي داشÇته<br />
است/ هيچ نمونهاي از جهاد مسلمانان را در سرزمينهاي غيراسÇلامي نÇميتوان<br />
يافتو مسلماناني كه در غرب يا هر جاي ديگر, بهنام جهاد دست به ترور ميزنند<br />
اين اصطلاح را كه در اصل, اصطلاح مقد سي است بدنام مÇيكنند و هÇيچ مÇرجÇع<br />
ديني رسمي و مطرح [در جهان اسلام] اعÇمال آنÇها را بÇهمعناي فÇقهي و كÇلامي<br />
اصطلاح, جهاد نميشمرد/ اظهارات شيخ الازهر در مقام معتبرترين ديدگاه ديني<br />
در عالم تسÇنن, در مÇحكوميت صÇريح حÇوادث يÇازده سÇپتامبر سÇال 2001 در<br />
آمريكا, گواهي روشن [بر اين مد عا] است/<br />
اين بحث بهطور طبيعي اين پرسش مهم را پيش ميكشد كه اعلان جهاد بÇر<br />
عهدة كيست در ديدگاه سنتي اهل تسنن با فرض وجود حكومت اسلامي, ايÇن<br />
حا كم بود كه با مشورت علما ميتوانست بهمعناي فقهيو كلامي, اعلان جهاد كند<br />
و در نبود حكومت اسلامي قابل اعتماد, مراجع ديني, علما, و بÇه بÇيان دقÇيقتر<br />
مفتيان از اين حق برخوردار بودند/ هرچند كه هر مسلماني بهتنهايي در پÇيشگاه<br />
خداوند پاسخگوستو در اسلام هيچ [طبقة] روحانيتي نيست, هيچ كس نميتواند<br />
به صرف نام مسلماني وبا دردست گرفتن قدرت سياسيو نظامي اعلان جهاد كند/<br />
تفاوت ميان اعلان جهاد در اسلام و اعلان جهادهايي كه هرروزه در گوشه و كنار<br />
عالم توس ط بسياري از گروههاي تندرو صورت ميگيرد به اندازة همان تÇفاوتي<br />
است كه در غرب ميان اعلان جنگ از سوي رهبران سياسي و اجتماعي عليه فلان
حس فطريعدل وعدالتخواهي در انسان 321<br />
شرارت خاص و اعلان جنگهاي صليبي توس ط پاپ اوربان دوم 1 در سال 109ë<br />
وجود دارد/<br />
جهاد مشروع نبايد برخاسته از خشم و كينهتوزيي باشد كه آدمي را از ديدن<br />
عدالت باز ميدارد/ قرآن آشكارا مسلمانان را در آية 2 از اين امر برحذر ميدارد/ دور نيست كه ظلم و بيعدالتÇي بÇه<br />
خشم و كينه تبديل گردد اما آن, نبايد مبناي انتقامجويي كور قÇرار گÇيرد/ جÇهاد<br />
هرگز عليه بيگناهان صورت نميگيرد و با دشمن بايد به عدالت و حتي مهرباني<br />
رفتار كرد/ بايد كه در اينباره همواره آية
322 قلب اسلام<br />
او خدو انداخت بÇر رويÇي كÇه مÇاه سÇÇجده آرد پÇÇيش او در سÇجدگاه<br />
در زمان انداخت شÇمشير آن عÇلي كÇÇرد او انÇÇدر قÇÇضايش كÇÇاهلي<br />
گشت حيران آن مبارز زين عÇمل از نÇÇمودن عÇÇفو و رحÇم بÇيمحل<br />
گÇفت بÇر مÇن تÇيغ تÇيز افÇراشÇتي از چÇÇه افكÇÇندي مÇÇرا بگÇذاشÇتي<br />
گفت من تÇيغ از پÇي حÇق مÇيزنم بÇÇÇÇندة حÇÇÇÇقم نÇÇه مأمÇÇور تÇÇنم<br />
شÇÇÇÇير حÇÇقم نÇÇيستم شÇÇير هÇÇوا فÇعل مÇن بÇر گÇفت مÇن بÇاشد گÇوا<br />
چون خدو انÇداخÇتي بÇر روي مÇن نفس جنبيد و تÇبه شÇد خÇوي مÇن<br />
نÇÇيم بÇÇهر حÇÇق شÇد و نÇيمي هÇوا شÇركت انÇدر كÇار حÇق نÇبود روا 1<br />
رفتار اين اسوة مجاهدان راستين اسلام, كه دل دشمنش را نيز نرم كرد, بÇايد<br />
درس عبرتي باشد نخست براي آنهايي كه بهنام اسلام و تحت لواي جهاد, از روي<br />
خشم دست به اعمالي ميزنند و دوم بÇراي آن دسÇته از غÇربياني كÇه پÇيوسته از<br />
خشمي مقد س در ميان مسلماناني دم ميزنند كه ميكوشند برپاية عدالت از وطنو<br />
دين خويش محافظت كنند/ وقتي از سو¾استفادههاي رايج از عنوان جهاد توس ط<br />
برخي از تندروهاي مسلمان بگذريم و به تاريخ دراز اسلام بÇنگريم, نÇمونههاي<br />
بسياري از جÇوانÇمرديها را كÇه عÇلي تÇجس م آنÇهاست, در جÇنگاورانÇي چÇون<br />
صلاحالد ين ايوبي 2 كه جوانمرديش حتي زبانزد دشمنان غربي او نيز هست و در<br />
شخصيتهاي جديدتري همچون امير عبدالقادر, عبدالكÇريم, عÇمرالمÇختار در<br />
آفريقاي شمالي; امام شامل در قفقاز; برلويها در ايالات شمالغرب هÇند; و از<br />
1/ مثنوي, دفتر او ل, ابيات 3732 به بعد/ شايان يادآوري كه در متن انگليسي كتاب, بÇيشتر داسÇتان<br />
بهصورت ترجمة منثور و تنها ترجمة ابيات سوم, هشتم و نهم عينH آمده است كÇه مÇناسب ديÇديم<br />
بهجاي ترجمة متن انگليسي اصل داستان را تا جايي كه به اين بÇحث مÇربوط است از خÇود مÇثنوي<br />
بياوريم/<br />
2. Saladin
حس فطريعدل وعدالتخواهي در انسان 323<br />
همة اينها تازهتر در احمدشاه مسعود كه در نÇبرد افÇغانها عÇليه شÇوروي سÇابق<br />
شركت داشت و اندكي پيش از فاجعة يازده سپتامبر ترور شد, ميتوان ديد/ ايÇن<br />
شخصيتها همگي نهفقط پارسا و جوانمرد بودند بلكه به ساحت بÇاطني اسÇلام<br />
دلبستگي داشتند, چندي از آنها از جÇمله اوليÇا بÇودند, و هÇيچكدام آنÇها پÇايبند<br />
برداشتي تنگنظرانه, ظاهري و انحصارگرايانه از ايمان خويش نبود/<br />
شرايط مشروعيت جنگ<br />
هر جنگي جهاد به شمار نميآيد و اسلام پارهاي احكÇام كÇلي را نÇيز بÇراي<br />
منازعه مقرر داشته است/ نخستينقاعده آن است كه جنگبايد جنبة دفاع از خود<br />
را داشته باشد و مسلمانان نبايد آغازكننده جنگ باشند, چنانكه پيش از ايÇن در<br />
آية:
324 قلب اسلام<br />
سخن ميگويد, اما [در دنبالة همين سخن] به گذشت و مهرباني سفارش ميكند و<br />
ميفرمايد: / 1 وانگهي نبايد كه جنگ به درازا بكشد<br />
و همين كه دشمن از در صلح درآمد بايسته است كه مخاصمه پايان پذيرد, و عÔدÖ افلا Ö IنÖتهو<br />
مهمترين قاعده دربارة جنگ اين است كه نبايد زندگي انسانهاي بيگناه را<br />
به تباهي كشاند; چنانكه درقرآن نيز ميخوانيم كه: / 3 پيامبر اسلام آشكارا حمله به زنان<br />
و كودكان و حتي كشتن حيوانات و نابودي درختان را در جنگ تحريم كرد/ رفتار<br />
بزرگمنشانة ايشان با سرسختترين دشمنانشان بÇه هÇنگام فÇتح مكÇه هÇمچون<br />
نمونهاي اعلي × و واقعي است كه بايد آن را نÇصب العÇين قÇرار دهÇيم/ هÇمينطور<br />
مسلمانان تا به امروز به ياد دارند كه عمر پس از فتح اورشليم, با چه بزرگمنشي و<br />
عدالت ستودني با مسيحيان و عبادتگاههايشان رفتار كرد/ نا گفته پيداست كه همة<br />
مسلمانان در طول تاريخ اسلام به اين قواعد پايبند نبودهاند چنانكه اين امر دربارة<br />
يهوديان, مسيحيان, هندوها, يا بوداÄيان نيز مصداق دارد/ اما بايسته است در اينجا<br />
نهتنها به ناظران غربي بلكه به آن دسته از مسلماناني كه از سر نوميديو درماندگي<br />
دست به اقدامات خطرنا كي ميزنند, تعاليم دين اسلام را دربارة اين موضوعات<br />
گوشزد كنيم/ اينكه چرا همة مسلمانان به تعاليم اسÇلام دربÇارة مÇوضوع جÇنگ,<br />
گردن ننهادهو نمينهند چيزي است كه به سرشت آدمي مربوط ميشود/ اما آنچه<br />
پيداست فتوت و جوانمردي حا كÇم بÇر مسÇلمانان بÇراي سÇاليان سÇال است كÇه<br />
1/(ë (êë . /<br />
2/(2 193) . /<br />
3/(ë . 32) /
حس فطريعدل وعدالتخواهي در انسان 325<br />
نمونههاي آن را در طول قرنها حتي مهاجمان غربي ÇÇ از شواليههاي سÇدههاي<br />
ميانه گرفته تا افسران فرانسوي در الجزاير ÇÇ شاهد بودهاند/<br />
امروزه, اختراع ابزار و روشهاي جÇديد جÇنگي, چÇالش تÇازهاي را پÇديد<br />
آورده است; اختراع سلاحهاي داراي قدرت ويرانگري گسترده 1 كه آسيبهاي<br />
به اصطلاح جنبي 2 را سبب ميشوند كه آدمي را هيچ نظارتي بر آنها نيست و نيز<br />
اختراع بمبهايي كه نظامي و زن و كودك نميشناسند/ اما تمد ن اسلامي كÇه در<br />
اختراع اين فناوريهاي هولنا ك و حتي در طرح ايدة جنگ فرا گيري كÇه هÇيچ<br />
غيرنظامي نيز از شعلههايش درامان نخواهد بود, نقشي نداشت, اينك در زمين و<br />
نيزدرهواودريابااينفناوريها روبهروست/ اين وضعيت مسلمانان را با چالش<br />
عظيم ديگري نيز روبهرو ساخته است همچنان كه آن دسته از مسيحيان غربي كه<br />
خواهان زندگي مطابق با تعاليم مسÇيح هسÇتند و حÇتي بسÇياري از انسÇانگرايÇان<br />
سكولار نيز از تأثيرات اين چالش بركنار نÇماندهانÇد/ درست در هÇمين بÇزنگاه<br />
تاريخ بشري, بر مسلمانان است كه در دفاع از آموزههاي دينيشان دربارة جهاد و<br />
احكام رسمي اسلام دربارة هر شكلي از جنگ و مخاصمه هÇوشيارتر از هÇميشه<br />
رفتار كنند/ وانگهي هر مسلماني كه خود را در پيشگاه خداوند مسÆول ميدانÇد,<br />
آنگاه كه آشكاراو بهنام اسلام دست به كاري ميزند ÇÇ آن هم در دنيايي كه در آن<br />
قدرتمنداني برخوردار از ابزارهاي نظامي غيرانساني 3 و حتي دون شأن انسÇان , 4<br />
بر صحنة جهاني چيرهاند ÇÇ بايد كه بسيار دورانديشانه رفتار كند/ هر چند دفاع از<br />
خويش, وطن, دين, و ايستادگي در برابر ظلم از جملة وظايف ديني است, احكام<br />
1. Weapons of mass destruction<br />
2. so-called collateral damage<br />
3. inhuman<br />
4. infrahuman
326 قلب اسلام<br />
مربوط به جهاد, بهويژه حمايت از بيگناهان, يعني حمله نكردن به غيرنظاميان, و<br />
رفتار عادلانه با دشمن نيز بخشي از دين است و جايگاه مهمي در آن دارد; ايÇن<br />
احكام را به هيچ روي نميتوان بهبهانة وا كنش در برابر ظÇلم و بÇيعدالتÇي فÇرو<br />
گذاشت كه ا گر چنين كنيم ديگر آنچه ميگوييم يا ميكنيم بهنام اسلام نÇيست و<br />
درواقع در اين صورت, خطر آلودن اسلام بهدستما بسي بيش از آني است كه از<br />
عهدة دشمنانش برميآيد/<br />
شهادت<br />
درنتيجة عمليات شهادتطلبانه و استفادة روزافزون از اصطلاح "شهيد" در<br />
سالهاي اخير در كشورهاي مختلف اسلامي, بسÇياري از غÇربيان مÇتوج ه مسألة<br />
شهادت در اسلام شدهاند و حتي بعضي آن را به گونهاي بسÇيار تÇوهينآميز, بÇه<br />
ريشخند گرفتهاند/ نخست آنكه شهادت در همة اديان وجود دارد و از آن گذشته,<br />
مسيحيت نيز تأ كيد ويژهاي بر شهادت دارد و شهيدان مسيحي را هÇمرتبة اوليÇا<br />
ميداند كه در اين راه بر اسلام, بهويژه به قراÄت اهل تسÇنن, پÇيشي مÇيگيرد/ از<br />
اينرو بسيار جاي شگفتي است كه ميبينيم بعضي ناظران غربي چنان از شهادت<br />
سخن ميگويند كه گويي آن, مفهومي ويژة دين اسلام است/ درقرآن ميخوانيم<br />
Ö يÇÔرز قÔون> 1 و<br />
كه:
حس فطريعدل وعدالتخواهي در انسان 327<br />
ورود به مقامات بهشتي را دارند/ شهادت در هر دوي اين اديان, پيروزي بر مرگ<br />
محسوب ميشود و شهداي مسÇلمان نÇيز هÇمصدا بÇا شÇهداي مسÇيحي در لحÇظة<br />
پيروزيشان بر مرگ, ميپرسند كه: / 1<br />
در مسيحيت, دستكم در آيين كاتوليك, براي قرنها ايÇن كÇليسا بÇود كÇه<br />
دربارة پاسخ به پرسش تصميم ميگرفت, اما<br />
در اسلام هيچ مرجعيت رسÇمي بÇراي تÇصميمگيري مÇذهبي در ايÇنباره در كÇار<br />
اسلام شيعيان دوازده امامي محوريتر از جÇايگاه آن<br />
نيست/ جايگاه شهادت در<br />
در ميان اهل سنت است/ همة امامان شيعه, مگر دوازدهمين آنها ) كه بنا به اعتقاد<br />
شيعيان هنوز زنده اما از نظرها غايب است) به شهادت رسيدهاند و شهادت امÇام<br />
سوم, يعني حسين بن علي كه به سيدالش هدا¾ 2 معروف است, در ايÇمان شÇيعي از<br />
اهميت ويژهاي برخوردار است/ شيعيان به شهيدان ديگري نيز قÇاÄلانÇد; يÇعني<br />
كساني كه آشكارا در راه دين كشته شدهاند/ در اسلام اهل تسنن نيز امت اسلامي ÇÇ<br />
كه در اينباره داور نهايي بهشمار ميآيد ÇÇ در طول سÇاليان سÇال بÇه چÇندي از<br />
شخصيتها, لقب شهيد داده است: گاهي هم اصطلاح "شهيد" را با رنگ و بÇويي<br />
بيشتر سياسي براي كساني به كار بردهاند كه در منازعهاي ديني Ç سياسي حتي در<br />
درون جهان اسلام و به دست ديگر مسلمانان كشته شدهاند/<br />
معادل اصطلاح انگليسي "martyr" در زبان عربي, واژة "شهيد" است كÇه بÇا<br />
اصطلاح شهادت به توحيد در اسلام همخانواده است/ بهراسÇتي كÇه هÇمريشگي<br />
واژة "شهيد" با واژة "شاهد" بهمعناي " گÇواه" 3 جÇاي درنگ دارد; درست هÇمان<br />
2. the Master of Martyrs<br />
3. witness<br />
1/ كتاب مقد س, رسالة او ل به قرنتيان,(1ë /(ëë .
328 قلب اسلام<br />
معنايي كه از كلمة mortos يوناني ÇÇ كÇه martyr انگÇليسي از آن مأخÇوذ است ÇÇ<br />
برميآيد/ بنابراين حتي واژة "شهيد" هم در مسيحيت و اسلام از نظر ريشة لغوي<br />
هممعنا است/ وانگهي در هر دو سنت ديني, اغÇلب نÇمادهاي يكسÇاني را بÇراي<br />
توصيف شهيد به كار ميبرند/ در تشيع شهيد را غالبH چراغي ميدانÇند كÇه خÇود<br />
برميفروزد تا بر جهان پيرامون روشنايي بخشد/ معروفترين شهيد كÇاتوليك,<br />
توماسبكت , 1 را نيز "شمعي فروزان بر شمعدان خداوند" مينامند/ شهيد بهمعناي<br />
راستين و روحاني, كسي است كه با همة وجودش به توحيد خداوند گواهÇي داده<br />
باشد/ او با مايه گذاشتن از جان خويش, بالاترين از خودگذشتگي را در راه خÇدا<br />
انجام ميدهد; جانفشانياي كه بهراستي براي خداوند و از هرگونه شÇاÄبة دنÇيوي<br />
بهدوراست/شهدابهبهشتميروند;چراكهجانخÇويشرادرطÇبق اخÇلاص<br />
<br />
نهاده و تقديم خداوند كردهاند/ در اينباره مهم است اين حديث پيامبر اسÇلام را<br />
نيز يادآوري كنيم كه ميفرمايد: ; 2 به<br />
اين معنا كه گرچه شهادت مقام رفيعي است, ولي جÇهاد بÇاطني كÇه سÇرانÇجامش<br />
معرف¹االله و شناخت وحي اوست (و از اينرو قلم علما) ارزشي به مراتب برتر از<br />
شهادت دارد/<br />
اما آيا با خودكشي هم ميشود به مقام شÇهادت نÇاÄل گشت خÇودكشي در<br />
شريعت اسلام حرام استو مرتكب اين عمل محكوم به د ر كات دوزخ است; چرا<br />
كه او به تصميمي براي خود دست يازيده است كه تنها در عهدة خداونÇد است/<br />
مرگ و زندگي تنها بهدست خداست / 3 اما خودكشي كه عملي از سر نوميدي است,<br />
1. Thomas Becket<br />
2/ ; اين حديث را بيشتر چنين آوردهاند: /<br />
3/ نزديك به اين تعبير كه مرگ و زندگي را بهدست خداوند ميداند نÔه بÇار در قÇرآن آمÇده است كÇه<br />
Ñ
حس فطريعدل وعدالتخواهي در انسان 329<br />
براي چيرگي بر ظلم و دفاع از خويش در همه جاي جهان, در حاشية وجود آدمي<br />
ديده ميشود/ بسياري از سربازان دلاور آمريكايي در جنگهاي گونا گون براي<br />
نجات ديگران, خود را روي مواد منفجره انداختهاند, كه اين نيز گونهاي خودكشي<br />
بهشمار ميآيد, يا عمليات انتحاري خلبانان ژاپني در جنگ جهاني دوم كه همة ما<br />
دربارهاش اطلاعاتي داريم/ نمونهاي بسيار گويا در اينباره در كتاب مقدس نÇيز<br />
هست: شمشون 1 براي آنكه ملتش را از ستم فلسطينيان برهاند, معبد داجون 2 را بر<br />
سر خويش و هزاران فلسطيني از جÇمله زنÇان و كÇودكان ويÇران كÇرد/ بÇعضي از<br />
يهوديان او را قهرمان و برخي پيامبرش ميدانند/ آنچه ماية شگفتي است ايÇنكه<br />
مسلمانان, شمشون را از پيامبران بنياسراÄيل نميدانند / 3<br />
مسألة دشوار براي مسلمانان هم بهلحاظ اخلاقي و همديني مربوط به كساني<br />
است كه زير ظلم و ستمي وحشتنا ك زندگي نوميدانهاي را ميگذرانند و جز جسم<br />
خويش وسيلة ديگري براي دفاع ندارند/ حتي در اين موارد نيز نبايد حكم اسلام<br />
به اينكه كشتن بيگناهان در جنگ هم جايز نيست, به هيچروي بر زمين بماند/ اما<br />
دربارة استفاده از جسم همچون سلاحي در برابر مهاجمان, اين موضوعي است كه<br />
امروزه در جهان اسلام در ميان عÔلماي شرع بسيار بحث و جدل بهپا كرده است/<br />
بسياري برآنند كه بايد از عملي كه خودكشي آشكار است پرهيز كرد, درحالي كه<br />
بعضي ديگر چنين عملي را ا گر براي دفاع از خويش يا محافظت از ملت خويش<br />
باشد ÇÇ البته به شرطي كه به كشتار بيگناهان نÇينجامد ÇÇ جÇايز مÇيدانÇند/ فÇاجعة<br />
Ø<br />
برايآ گاهي بيشتر ميتوان به(2 23),(ëì . 10) ,(11ì . 9),(1ë8 . 7),(1ëì . 3),(2ë9 . ,(80 .<br />
êê) . 8) و(ë7 . 2) در قرآن مراجعه كرد/<br />
1. Samson<br />
2. the Temple of Dagon<br />
3/ كتاب مقد س, سفر داوران(17 . 2ì تا پايان)/
330 قلب اسلام<br />
بزرگ, وجود وضعيتي است كه جوانان را به چنان درماندگي و نÇوميدي گÇرفتار<br />
ساخته است كه حتي تن به خودكشي ميدهند/ باز هم در اينجا خود اين پديده كه<br />
در ميان ببرهاي (تاميل) هندو مذهب 1 در سريلانكا, دربارة قاتل راجيو گاندي , 2<br />
و در ميان فلسطينيها و ديگران به چشÇم مÇيخورد, هÇمچون پÇديدة جÇنگ, از<br />
ثمرات فناوري جديد است كه تروريسم كنوني نيز از مÇحصولات آن است, امÇا<br />
اندكند كساني كه بخواهند در اينباره سخن بگويند/<br />
برقراري عدالت و صلح<br />
سرانجام بايسته است به ياد داشته باشيم كه هÇيچ صÇلحي بÇيعدالت تÇحقق<br />
نمييابد و لازمة عدالت, كوششي پيگيرانه براي برقراري تعادل, چه دروني و چه<br />
بيروني, در جهاني است كه در آن, نيروها و فشارهايي همواره با آرامش و نÇظم<br />
سر ستيز دارند/ بر مسلمانان است كÇه مÇجاهدوار (بÇا تÇلاش و كÇوشش) در پÇي<br />
برقراري صلح و عدل در درون خويش و, بنا به احكام الهي, در جهان پيرامونشان<br />
برآيند; جهادي كه بايد در آن از جنگ و رويارويي بيروني دوري جست; مگر<br />
آنكه هيچ گريزي از آن نبوده و جنبة دفاعي داشته باشد/ اما در صحنة جنگ نيز<br />
نبايد قواعدي را كه دين در اينباره مقرر داشته است, فرو گÇذارد/ امÇروز مÇا در<br />
جهاني آ كنده از كشمكش و درگيريهاي شديد اقتصادي, سÇياسي, و فÇرهنگي<br />
بهسر ميبريم كه گاه اين كشمكشها به رويارويي نظامي ميانÇجامند/ در چÇنين<br />
اوضاعي بايسته است كه مسلمانانÖ هوشيار, اما با اين همه, در پÇي صÇلح بÇاشند/<br />
بعضي گفتهاند كه اسلام نسبت به ديگر اديان روحية سÇتيزهجويانهتري از خÇود<br />
1. Hindu Tigers<br />
2. Rajiv Gandhi
حس فطريعدل وعدالتخواهي در انسان 331<br />
بهنمايش ميگذارد/ اما همة اديان پاسدار مقدساتهستندوبانزديكشÇدنبÇه<br />
پايان اين دوره از تاريخ بشر, اسلام در اين زمينه نÇقش ويÇژه و مÇهمي دارد/ از<br />
اينرو هرگاه كه سردمداران تقد سزدايي و پوچگرايي بر مقد سات بتازند و آنها را<br />
به چالش بگيرند, اسلام وظيفة خود ميداند كÇه در پÇاسخ بÇه ايÇن مÇبارزهطلبي,<br />
روحية كامÂ ستيزهجويانهاي را بهنمايش بگذارد/ اما اين وا كنش نبايد به بÇهاي<br />
زيرپا نهادن پيام مقد س خود اسلام شود كه بر پاية صلح و تسليم در بÇرابÇر ارادة<br />
خداوند استوار است/ مسلمانان بايد كه در پاسداري مقد سات و دفاع از عÇدالت<br />
بكوشند اما نه با دستيازي به ابزاري كه نهتنها با حقيقت اسلام بلكه با نفس دين<br />
ناسازگار و ويرانگر آن باشد/ آنÇان بÇايستي بÇا فÇروتني و مÇهرباني و نÇه از سÇ ر<br />
خودستايي در پي [اقامة] عدل برآيند و همواره بدانند كه عدالت مطلق تنها از آ ن<br />
خداست و يكي از معاني اصلي شهادت اين است كه /
فصلهفتم<br />
مسÆوليتهايبشروحقوقاو<br />
<br />
قرآن 1<br />
رها كن تا چو خورشيديقبايي پوشماز آتش<br />
در آن آتش چو خورشيدي جهاني را بيارايم<br />
مولوي 2<br />
اما آيا همواره اين انسان است كه "برميگزيند" وا گر چنين است ايÇن "انسÇاني كÇه<br />
برميگزيند", كيستمركز او و حدش كجاستا گر او انساني است كه خودش راتعريف<br />
ميكند, چه ارزش عيني را ميتوان به اين تعريف نسبت داد وا گر هيچ ارزش عيني و<br />
هيچ ملا ك برتري در كار نيست, چرا ميانديشيما گÇر تÇنها انسÇانبÇودن بÇرايبÇر<br />
حق بودنبسندهاست,ازچهرودرپينشاندادنخطايانسانيهستيم<br />
فريتيوف شوان<br />
1/(ì 1ê1) . /<br />
2/ ديوان شمس, غزليات; غزلي با مطلع
انسان بودن<br />
پيش از سخن گفتن دربارة مسÆوليتها يا حقوق انسان, بايسته است به اين<br />
پرسش بنيادين ديني و فلسفي پاسخ گوييم كه در جهان<br />
امروز هر كسي دم از حقوق بشر و تÇقد س زنÇدگي انسÇان مÇيزند و بسÇياري از<br />
سكولارها حتي خود را در برابر پيروان اديان گÇونا گÇون, پÇرچÇمداران راسÇتين<br />
حقوق بشر وانمود ميكنند/ اما شگفت اينجاست كه همين پرچمداران انسانيت,<br />
انسانها را جز ميمونهاي تكامل يافتهاي نميدانند كه از گونههاي پستتر حيات<br />
و سرانجام از تركيبات گونا گوني از مولكولها تكامل يافتهاند/ ا گر انسان محصول<br />
"نيروهاي كور"ي است كه بر آميزة كيهانياي از مولكولها تأثير گذاشÇته است,<br />
آيا اين مطلب بازگوي همين رأي نيست كه تقد س حيات انسانها را بهلحاظ عقلي<br />
بيمعناو جز سخني احساسيو پوچ نميشمردو آيا شأنو مقام آدمي جز مفهوم<br />
سادة جعلي كههيچ ريشهاي در واقعيت ندارد, نخواهد بودو ا گرما ذر ات بيجان<br />
بسيار سامانيافتهاي بيش نيستيم, پس دعاوي مربوط بÇه "حÇقوق بشÇر" بÇر چÇه<br />
شالودهاي استوارند اين پرسشهاي بنيادين مرزهاي جغرافيايي را درمينوردد<br />
و براي هر انسان انديشندهاي در هر كجاي جهان, مطرح است/ مسيحيت غÇربي<br />
درصدد برآمده است تا بر اين پاية متقن كلامي كه
336 قلب اسلام<br />
صورت خويش آفريد> 1 به اين پرسشها پاسخ دهد; اين نفس جاودانه و بارقة<br />
روح القدس در درون ما انسانهاست كه اسÇاس حÇرمت انسÇاني, تÇقد س حÇيات<br />
آدمي, و سرانجام شالودة حÇقوق بشÇر را فÇراهÇم مÇيآورد/ درواقÇع بسÇياري از<br />
متفكران مسيحي, چه كاتوليك و چه پرتستان, و در كنار آنان متفكران يÇهودي<br />
تأ كيد دارند بر اين كه حرمت انسان بسته به نشان الهي ممهور بر نفس انسان است<br />
و برآنند كه مفهوم حÇقوق بشÇر بÇهلحاظ تÇاريخي در غÇرب, حÇتي در بÇرداشت<br />
سكولار از آن, برگرفته از نگرش دين به وضعيت آدمي است/<br />
در اسلام نيز انسانها را در رابطهشان با خداوند تعريف ميكنند و مسÆوليتها<br />
و حقوقشان نيز برگرفته از همين ارتباط است/ چنانكه پيش از ايÇن آورديÇم از<br />
آموزههاي دين اسلام است كه خداوند از روح خÇويش در آدم دمÇيد 2 و بÇنا بÇه<br />
حديث معروفي 3 كه مراد از "صورت"<br />
در اينجا همان تجلي اسما¾ و صفات خداوند است/ از ايÇنرو آدمÇيان بÇازتابندة<br />
صفات الهي هستند همچنانكه آيينه نور خورشيد را باز ميتاباند/ خداوند انسان را<br />
كه در ميان مخلوقات زميني از جايگاه محوري برخوردار است به مقام خليف¹ االله 4<br />
و نيز عبداالله 5 برگزيد/ انسانها در مقام بنده بايد كه در اطاعت كامل از خداوند و در<br />
پيشگاه ارادة او سرسپردة محض باشند و در مقام خليفه بايستي در اين دنيا براي<br />
تحقق بخشيدن به ارادة الهي بر روي زمين بكوشند/ مفهوم اسلامي انسÇان را كÇه<br />
همچون anthropos لاتيني هر دويزنومردراشاملميشود,ميتوانهمچون<br />
1/ نزديك به اين مضمون را در كتاب مقد س, سفر پيدايش(1 2ì) Ç 28 . ميتوان يافت/<br />
/2 قرآن(1ë 38),(29 . (72 .<br />
3/ حديثي است از پيامبر با مضمون كه در تأويل آية
انسان بودن 337<br />
آميختهاي از اين صفات دوگانة [خلافت و بندگي] دانست/ اما خداوند به انسانها<br />
اختيار داده است; يعني آنÇها مÇيتوانÇند بÇر ضÇد فÇطرت خÇويش بشÇورند و بÇا<br />
موضعگيري در برابر خداونÇد, بÇه روي طÇبيعت پست خÇويش و عÇالم حÇواس<br />
آغوش بگشايند; از اينروست كه هÇمة آدمÇيان شÇايستگي بÇندگي و جÇانشيني<br />
خداوند را ندارند/ در واقع كمال اين حالات انفعالي و فعال تنها از آن پيامبران و<br />
اولياست/ با وجود اين, همة انسانها كرامت دارند و به دليل برخورداري از همان<br />
فطرتي كه همة انسانها در ژرفاي درونشان حامل آنند, زندگيشان مقد س بهشمار<br />
ميآيد/<br />
در سرتاسر تاريخ اسلام مباحث فلسفي, كلامي و عرفاني بسياري در اينباره<br />
درگرفته است, اما عامل اساسي مشترك ميان همة مذاهب اسلامي و درواقع ميان<br />
عامة مÆمنان آن است كه خداوند, آفريدگار ما و يا به زبان فلسفي, علت وجودي<br />
هستي ماست/ بنابراين ما در هÇمه چÇيزمان وامÇدار اويÇيم و جÇملگي حÇقوقمان<br />
برگرفته از عمل به مسÆوليتهاي خويش نسبت به او و سرسپردن به ارادة اوست/<br />
ما براي فهم ارتباط خويش با خدا, نخست بايد بÇپرسيم كÇه خÇدا از مÇا چÇه<br />
ميخواهدقرآناين پرسش را بهروشني در اينآيات پاسخ ميگويد: , 1 / 2<br />
واژة "عباد¸" در عربي بهمعناي "خدمت" نيز هست/ پرستش خÇداونÇد, خÇدمت<br />
كردن به او نيز بهشمار ميرود/ مفسران,ازاصطلاح عبادت تفسيرهاي بسياري<br />
كردهاند; گسترة معنايي آن از عبادات معمولي گرفته تا عشق به خداوند و شناخت<br />
او را در برميگيرد/ اسلام غايت وجود آدمÇي را عÇبادت و خÇدمت بÇه خÇداونÇد<br />
1/(ë1 (ëì . /<br />
2/(20 . 1ê) /
338 قلب اسلام<br />
ميداندو انسانيت ما زماني كامÂ محقق ميشود كه اين غايت و هدف وجودمان را<br />
تحقق بخشيده باشيم/ وگرنه هر چند كه حامل حقيقت انساني در درون خويشيم,<br />
از آن بيبهره ميمانيم و زندگيمان پايينتر از مرتبة كامÂ انساني است/<br />
مسÆوليتهاي انسان<br />
responsibility (مسÆوليت) از واژة response (پاسخ) ميآيد و شايد بتوان<br />
گفت كه در اسلام همة مسÆوليتهاي ما از همان پÇاسخ او ليÇهمان بÇه خÇداونÇد<br />
سرچشمه ميگيرد; آنگاه كه بنا به گفتةقرآن, خداوند پيش از خلق عالم, خطاب به<br />
بÇÇنيآدم كÇÇرد و از آنÇها پÇرسيد: Ö
انسان بودن 339<br />
بايد كه نخست مسÆوليت فرا گيري كامل قوانين آن سرزمين را پذيرفته باشيم/ اين<br />
ارتباط [ميان مسÆوليت و حقوق] در اسلام امري مصلحتي نيست بلكه از اصÇول<br />
بهشمار ميآيد و تن دادن به آن بر چشمانداز فرهنگي و عقلاني [جهان اسÇلام]<br />
سايهافكن است/<br />
اينك ما نهتنها در پيشگاه خداوند كه نسبت به خلق او نيز مسÆÇوليتهايي<br />
داريم/ در واقع متون سنتي ديني سلسله مراتبي از مسÆÇوليتها را بÇراي انسÇانها<br />
تعيين كردهاند كه مسÆوليتها و تكاليف ما در پيشگاه الهÇي از جÇمله عÇبادات,<br />
خدمت و اطاعت از شريعت او بر تارك اين سلسله ميدرخشد/ بÇه ايÇن تÇرتيب<br />
آدمي را نسبت به خويش مسÆوليتي است/ از آنجا كه حيات انسان تقدسداردو<br />
مخلوق ما نيست ما مسÆوليت داريم كه براي سÇلامت نÇفوس و نÇيز بÇدنهايمان<br />
بكوشيم و جسم و روح خود را (مگر در جنگ يا به هر علت ديگÇري كÇه بÇراي<br />
سعادت ديگران يا دفاع از خويش باشد) به مخاطره نيندازيم/ بنابرايÇن, چÇنانكه<br />
پيش از اين آورديم, خودكشي در اسلام از گناهان كبيره است/ اين عقيدةمدرن كه<br />
در مÇنظر اسÇلام هÇيچ<br />
جايگاهي ندارد; بلكه نظر اسلام اين است كه: / البته مسÆوليت ما نسبت به خودمان, روح<br />
و ذهن را نيز دربرميگيرد/ بزرگترين مسÆوليت ما در قبال خويش, آن است كه<br />
براي رستگاري نفس و خير آن بكوشيم/ اين كÇار بÇه هÇيچ روي خÇودخواهÇانه<br />
نيست; زيرا تا كسي خود خوب نباشد نميتواند نيكوكاري پÇيشه كÇند و نÇجات<br />
دادن نفس خويش بهمعناي اشاعة فضايل و خوبيها در محيط زندگي نيز هست/<br />
مسÆوليت ما نسبت به ذهن خويش نيز آن است كه حتي الامكان در طلب معرفت<br />
و حقيقت برآييم/
340 قلب اسلام<br />
مسÆوليت بعدي ما در اين سلسله مراتب در قبال جامعه است كه از خانوادة<br />
خودمان آغاز ميگردد/ دامنة اين مجموعه مسÆوليتها از وجدان كاري گرفته تا<br />
مراقبت از خود و خانواده, نيكوكاري, احترام بÇه ديگÇران و تÇقويت پÇيوندهاي<br />
اجتماعي, و حمايت از هر آنچه در جامعة بشري نقش سÇازندهاي دارد و تÇداوم<br />
بÇخشيدن بÇه آنÇها, هÇمه چÇيز را دربÇرميگيرد/ گسÇتردگي ايÇن مسÆÇوليتهاي<br />
اجتماعي در كتابهاي سنتي مربوط به شريعت و اخلاق به تصوير درآمده است<br />
كه در اينجا مجال برشمردن آنها را نداريم/ وانگهي جهان پيرامون ما تنها به سپهر<br />
انساني محدود نيست و ما در قبال حÇيوانÇات و گÇياهان و حÇتي اجÇزاي بÇيجان<br />
طبيعت از جمله آب, هوا, و خا ك نيز مسÆوليتهايي داريم/ نويسندگان غربي از<br />
اين مجموعة دوم مسÆوليتها به اخلاق محيطي ياد ميكنند/ حقوق مÇا در هÇمة<br />
سطوح مختلف برخاسته از مسÆوليتهايي است كه ميپذيريم; مسÆÇوليتهايي<br />
كه اصوÁ بر حقوق ما پيشي دارند/ شانه خالي كردن از بار مسÆوليتها (تكاليف)<br />
بهنام حقوق مسلم فردي به هيچ روي در ديدگاه اسلام جÇايي نÇدارد و بÇه مÇنزلة<br />
وارونه نگريستن به قضيه بهشمار ميآيد/<br />
اما پرسشي كه ايÇنجا مÇطرح مÇيشود دربÇارة كسÇاني است كÇه از زيÇر بÇار<br />
مسÆوليتها شانه خالي ميكنند/ با اين حساب آيا آنان را هيچ حÇقوقي نÇيست<br />
پاسخ دادن به اين پرسش در زندگي هرروزه چندان دشوار نيست/ ما ا گر كه بÇه<br />
مسÆوليتهاي كاري خويش عمل نكنيم, از كار بيكار شده و از دريافت حÇقوق<br />
محروم ميشويم و يا ا گر تÇخلفات رانÇندگيمان از حÇد بگÇذرد, يÇعني رانÇندگان<br />
بيمسÆوليتي باشيم, گواهينامه و حق رانندگي را از ما ميگيرند/ در دنياي مÇدرن,<br />
مسأله وقتي دشوار ميشود كه به مسÆوليتهاي نوع نÇخست, يÇعني تكÇاليف و<br />
مسÆوليتهاي ما در پيشگاه خداوند, باز مÇيگرديم/ در جÇامعة مÇدرن عÇمل بÇه
انسان بودن 341<br />
تكاليف الهي يا ترك آنها و حتي ايمان داشتن به خدا يا ايمان نداشتن به او هيچ<br />
تأثيري بر حقوق شهروندان نميگذارد/<br />
بعضي از غربيان با مقايسة اين امر با وضعيت حا كم در جهان اسلام, چنين<br />
وانمودهاند كه از ديدگاه اسلام اينگونه شهروندان از همة حقوق محرومند/ اما اين<br />
اظهارنظر به هيچ روي درست نيست/ ا گر مسلماناني به شبهات دينيو حتي عقلي<br />
دربارة خداوند گرفتار آيند تا زماني كه به القاي ديدگاههاي خويش بÇه ديگÇران<br />
مبادرت نورزيده و عليه هنجارها و قوانين اجتماعي اقدامي نكÇردهانÇد, جÇان و<br />
مالشان در امان است و حتي ا گÇر آنÇان بÇه طÇرح مÇباحث فÇلسفي دربÇارة ايÇن<br />
موضوعات نيز بپردازند حقوق اساسيشان همچنان پابرجاست/ نا گفته پيداست<br />
كه در طول تاريخ اسلام, كساني به دلايل كلامي و مذهبي زير فشار قÇرار گÇرفته<br />
يا گاهي حتي جÇان خÇود را از دست دادهانÇد, امÇا مÇعموÁ در پÇيش آمÇدن ايÇن<br />
وضعيت, ملاحظات سÇياسي نÇيز بÇيتأثير نÇبوده است و بÇه هÇر روي ايÇنگونه<br />
پيشامدها در تاريخ اسلام به مراتب كميابتر از تاريخ غرب بوده است/ استدلال<br />
كلاميو فقهي مرسوم در اسلام در حمايت از اينگونه افراد آن است كه تا شخصي<br />
زنده است همواره اين امكان هست كه بهسوي خداوند بازگردد و از اينروست كه<br />
جان آنها نيز بايد همچون ديگران درامان بماند/<br />
اما دربارة بهجاي آوردن عبادات, اين مسأله به رابطة ميان فرد و خدا مربوط<br />
است و جامعة اسلامي نميتواند كسي را به انجام آنها وادارد/ آنچه از هÇر كسÇي<br />
انتظار ميرود اين است كه شريعت را در مقام قانون همگاني و تÇا جÇايي كÇه بÇه<br />
ديگران مربوط ميشود, پاس بدارد و احكام شريعت را در ملاÑ عام زير پا نگذارد;<br />
مانند اين را ميتوان در غرب مسيحي و حتي پسÇا Ç مسÇيحي در مÇمنوعيتهاي<br />
موجود عليه ارتكاب اعمال ناقض اخلاق عمومي ديد/
342 قلب اسلام<br />
حقوق بشر<br />
تنها باتوج ه به اين برداشت از مسÆوليتهاي انسان است كه بايد بÇه مسألة<br />
حقوق بشر پرداخت/ براي فهم مÇعناي حÇقوق بشÇر در اسÇلام بÇايد پÇرسيد كÇه<br />
مسلمانان از مفهوم "حق" چگونه سخن ميگويند و آن را چگونه ميفهمند/ معادل<br />
اصلي "right" در زبان عربي "حق " است كه پÇيش از هÇر چÇيز, اسÇمي از اسÇامي<br />
خداوند (الحق ( 1 بهشمار ميآيد/ اصطلاح "حق" همچنين معاني تكÇليف, الزام و<br />
اد عا, قانون و عدالت را در كنار هم در خود دارد/ آن همچنين به معناي متناسب<br />
هر چيز, واقعيت, و حقيقت هر چيزي است/ واژة "احقاق" از مشتقات اين كلمه<br />
بهمعناي گÇرفتن حÇقوق شÇخص در دادگÇاه است درحÇالي كÇه ديگÇر مشÇتق آن<br />
"تحقيق" نهتنها بهمعناي روشن كردن حقيقت چيزي است بلكه در × اعلي مرتبهاش<br />
بهمعناي تحقق حقيقت است/ اصطلاح "حق" كه از غنيترين لغات در زبان عربي<br />
است, بر خدا,قرآن ) كه آن را نيز "الحق " مينامند), قانون, مسÆوليتهاي ما در<br />
پيشگاه خداوند و شريعت الهي, و نيز بر حقوق و مد عيات حقة ما دلالت ميكند/<br />
هر چيزي را از آنرو كه وجود دارد, حقي است كه هم بر مسÆوليتهاي او<br />
در برابر خداوند و هم بر حقوقش دلالت ميكند/ هر چيزي به واسطة فطرتي كه بر<br />
آن آفريده شده است از حق ويژهاي برخÇوردار است/ تÇنها انسÇانها نÇيستند كÇه<br />
حقوقيدارندبلكههمةمخلوقات اينگونهاند/امروزهبراثرتأ كيدبرحقوقبشر<br />
نسبت به حقوق ديگر مخلوقات, ما به گونهاي فزايÇنده سÇرگرم تÇخريب مÇحيط<br />
طبيعي شدهايم و با پيش آمÇدن ايÇن اوضÇاع است كÇه ايÇنك انسÇانها از حÇقوق<br />
حيوانات و گياهان دم ميزنند/ چشمانداز اخير در همراهي كامل با ديدگاه اسÇلام<br />
است كه در آن, حقوق تÇنها از آن آدمÇيان نÇيست بÇلكه هÇمة مÇخلوقات از آن<br />
1. Truth and Reality
انسان بودن 343<br />
برخوردارند/ حقوق به ژرفترين معنا جز دادن هر چيزي ÇÇ از جÇمله خÇود مÇا<br />
انسانها ÇÇ حقش را نيست/<br />
به مسألة خاص حقوق بشر از ديدگاه رايÇج در غÇرب بÇازميگرديم; از نÇظر<br />
اسلام انسانها حقوقي دارنÇد كÇه بÇا مسÆÇوليتهايي كÇه آنÇها در مÇقام بÇندگان و<br />
جانشينان خدا بر زمين پذيرفتهاند, ارتباط مستقيم دارد/ اين حقوق ممكن است<br />
ديني, شخصي, قضايي, اجتماعي يا سياسي باشد/ نخستين حقوق آدميان مربوط<br />
به نفوس فناناپذير آنهاست/ انسانها از مردو زن, حق دارند كه در طلب رستگاري<br />
نفوس خويش برآيند كه اسلام نيز همچون ديگر اديان, آن را نخستين تكليف ما<br />
نسبت به خويش و نسبت به خدايي ميداند كه [سرانÇجام] بÇايستي نÇفوسمان را<br />
تسليم او كنيم/ اين حق بهمعناي آزادي آ گاهي نسبت به امور ديني است/ خداوند<br />
نميخواهد كه مخلوقاتش از روي ا كراه به او ايمان آورند 1 بلكه خواهان آن است<br />
كه آنها به اختيار و از روي شعور چنين كنند/ گردن نهادن به قوانين اجتماع يك<br />
چيز است و ايمان آوردن از روي ا كراه چÇيزي كÇامÂ مÇتفاوت از آن/ مÇاجراي<br />
پذيرش يا عدم پذيرش دعوت آسماني, جزو ذات سرنوشت آدمي است, و اسلام<br />
در عين پافشاري بر تكاليف ما نسبت به خداوند, بر حق و بلكه تكليف ما براي<br />
ورود به اين ماجرا تأ كيد كرده است/ هيچ مرجع بيروني نميتواند اين حÇق ÇÇو<br />
تكليف ÇÇ را از ما بگيرد يا ساقط كند/ وانگهي حق عمل به تكاليف ديني يا ترك<br />
آن ÇÇ البته درصورت دوم به شرط آنكه ناقض هنجارها و قوانين اجتماع نباشد ÇÇ<br />
در فهم اسلام از حقوق بشر جايگاهي محوري دارد/ شريعت اسلام, چنانكه پيش<br />
از اين آورديم, حقوق غيرمسلمانان را نيز در عمل به تكاليف دينيشان مÇحترم<br />
1/(2 . (2ëì /
344 قلب اسلام<br />
ميشمارد, مگر آنكه پاي ديني ساختگي 1 يا كيشي [نوخاسته] 2 در ميان باشد كه<br />
اسلام نيز به اندازة مسيحيت و ديگر اديان سنتي با اين پÇديدهها مÇخالفت كÇرده<br />
است/ نا گفته پيداست كه ملا كهاي تشخيص دين راستين از كيش [نوخاسته] در<br />
جهان سنتي اسلام بÇا اروپÇاي و آمÇريكاي مÇدرني كÇه از ايÇن دست كÇيشهاي<br />
كم وبيش خطرنا ك, در جايجاي آنها به چشم ميخورد, متفاوت است; امÇا از<br />
منظر اسلام اصل داشتن حق عمل به دين خود ÇÇ چه اسلام باشد و چÇه هÇر ديÇن<br />
آسماني ديگري ÇÇ از لوازم فهم اسلام از حقوق بشر است/ وانگهي در ايÇن امÇر<br />
سرنوشتساز ميان زن و مرد كه در پيشگاه خداوند برابرند, هيچ فرقي نيست/<br />
پس از حق آزادي ديني نوبت به حقوق شخصي مربوط به زندگي, مالكيت,<br />
گزينشهاي شخصي, و اينگونه امور ميرسد/ مطابق اصول دين اسلام كه مانند<br />
اصول دين مسيحيت گاهي هم تخلفاتي از آنها صورت گرفته است, هÇر انسÇاني<br />
داراي حق حيات و مالكيت است مگر بزهكاراني كه جامعه به تاوان جرايÇمشان<br />
پارهاي از اين حقوق يا همه را از آنها باز ميستاند/ انسانها همچنين حق دارند كه<br />
شيوة زندگيشان را در اموري همچون چگونگي گذران زنÇدگي, هÇمسر آيÇنده,<br />
نحوة تربيت فرزندان, محل زندگي, و مانند ايÇنها, خÇود بÇرگزينند/ البÇته در هÇر<br />
جامعهاي فشارهاي بيروني همچون فشارهاي اقتصادي هست كه نميگذارد اين<br />
حقوق همواره چنانكه آرزوي ماست, برآورده شود; با اين همه آن اصÇول بÇه<br />
اعتبار خود باقياند/ براي نمونه جامعة اسلامي در مقايسه با بسÇياري از جÇوامÇع<br />
پيشامدرن به هر فردي اجازه ميدهد كه براساس قانون هر شغلي را كه ميخواهد<br />
بياموزد و در پيش گيرد/<br />
1. Pseudo-religion<br />
2. Cult
انسان بودن 345<br />
همچنين براساس شريعت اسلام زن و مرد هÇر دو حÇق دارنÇد كÇه شÇريك<br />
زندگيشان را برگزينند/ امروزه در عÇمل اغÇلب فشÇارهاي خÇانواده, مÇلاحظات<br />
اقتصادي, و مانند آن, اين حق را بهويژه دربارة بسÇياري از زنÇان مÇحدود كÇرده<br />
است, اما فشارهاي اجتماعي كه خانوادهها اعمال ميكنند ارتباطي به حقوق مقرر<br />
در اسلام براي مرد و زن درخصوص انتخاب آزادانة همسر ندارد/ البته وضعيت<br />
جهان اسلام به اين لحاظ تا همين اواخر و در بسياري موارد حÇتي تÇا بÇه امÇروز<br />
تفاوت چنداني با جوامع مختلف غربي, نداشته است/<br />
در سخن گفتن از حقوق شخصي بايد به ياد داشت كه جوهرة پيام اسلام تنها<br />
اين نيست كه انسانها را در انجام كارهايي آزاد بگذارد بلكه بهويژه ميخواهد كه<br />
آنها را به هر شيوة ممكن براي رهنمون شدن به حياتي طيبه برانگيزاند/ ا گر اسلام<br />
پارهاي حقوق شخصي همچون هرزگي جنسي را مÇنع كÇرده است, بÇراي تÇحقق<br />
خوبيها بوده است كه آرمان وجود آدمي و غايت حقوق بشر جÇز حÇصول آن<br />
نيست/ از ديدگاه ديني, حقوق نهتنها بايستي متأخ ر از تكÇاليف بÇاشد بÇلكه آن,<br />
براي تضمين حقوق ديگران و نيز تضمين حق نÇفس فÇناناپذيرمان در مÇحفوظ<br />
ماندن از خواهشهاي شريرانهاي كه هر كدام از ما در خود داريم, بايد كه مشروط<br />
به "تو نبايدهاي" 1 گونا گوني گردد/<br />
دربارة حقوق قانوني از جمله حق برابري در پيشگاه قانون, حق دادرسي و<br />
دفاع از خويش, [بايد گفت كه] شريعت اسلام خود بر آنÇها انگشت مÇيگذارد و<br />
اصوÁ مدافعشان است/ اين حقوق شامل حÇق بÇرخÇورداري از رفÇتار بÇرابÇر در<br />
پيشگاه قانون, حق دادرسي منصفانه و دفÇاع از خÇويش است/ در جÇامعة سÇنتي<br />
اسلامي, كه قانون اصلي حا كم بر آن شريعت اسلام بود, ايÇن حÇقوق مÇطابق بÇا<br />
(عبارتي است كه در "ده فرمان" حضرت موسي آمده است) .1 thou shalt nots
346 قلب اسلام<br />
رويههاي فراواني كه بهدست فقها پديد ميآمد بهطور گستردهاي اعمال ميشد/ از<br />
سدة سيزدهم ميلادي در بÇيشتر كشÇورهاي اسÇلامي, بسÇياري از قÇوانÇين و نÇيز<br />
آيينهاي دادرسي رفتهرفته بر الگوهاي اروپايي استوار گشت و همزمان نيز تÇا<br />
اندازة زيادي از استقلال نظام قضايي كاسته شد/ نا گفته پÇيداست كÇه [در جÇهان<br />
اسلام] در موارد زيادي, رژيمهاي خودكامه از به رسميت شناختن حقوق قانوني<br />
بسياري از انسانها سرباز زدهاند و حاصل آنكه امروزه مسÇلمانان در كشÇورهاي<br />
گونا گون اسلامي براي ايفاي اين حق كه هر كسي بتواند مطابق با حكومت قانون<br />
زندگي كند و از حقوق قانوني همة شهروندان جامعهاي محترم برخÇوردار بÇاشد,<br />
فشار بسيار زيادي را [بر حكومتها] وارد ميآورند/ بنابرايÇن وقÇتي از حÇقوق<br />
قانوني در اسلام سخن ميگوييم تنها به تعاليم اسلام نظر داشته و با آنچه در جهان<br />
كنوني اسلام در جريان است كاري نداريم/<br />
آنچه امروزه در جهان اسلام از حقوق قانوني هم دردسرسازتر است, حقوق<br />
سياسي است كه بنا به فهم رايج در غرب از آن, بيگمان مفهوم جديدي است كه<br />
ويژة كشورهاي داراي فرهنگ اروپايي است و در ديگر مناطق جهان اثÇري از<br />
آن ÇÇ چه در مفهوم و چه در مصداق ÇÇ به چشم نميخورد/ اين مجموعة كÇلي از<br />
فرايندهاي تاريخي ÇÇ شامل شورش مردمسالاري عليه نظام ديكتاتوري, آزادي<br />
فرد در برابر استبداد, دگرگوني انگلستان دورة جورج سوم 1 به آمÇريكاي زمÇان<br />
واشنگتن 2 و جفرسن , 3 آلمان عصر رايش سوم 4 به آلمان امÇروز, روسÇية عÇصر<br />
1. George III<br />
2. Washington<br />
3. Jefferson<br />
4. Third Reich
انسان بودن 347<br />
گولا گ 1 به روسية زمان يلتسين ÇÇ 2 تنها در تاريخ غرب رخ داده استو در جهان<br />
اسلام معادلي براي آنها نميتوان يافت; چرا كه جهان اسلام در دوران استعمار و<br />
پس از استعمار درگيريهاي ويژة خود را داشته است/ در اينجا ژرف كÇاوي در<br />
همة اين موضوعات ميس ر نيست, اما هيچگاه نبايد تفاوتهاي ميان تÇجربههاي<br />
تاريخي جهان اسلام و غربمدرن را ناديده گرفت/ به هر حال آنچه بايستيبر آن<br />
انگشت بگذاريم همانا آرمان سنتي اسلام دربارة حقوق سياسي است كه همچون<br />
بستر همة جريانهاي امروزين موجود در كشÇورهاي مÇختلف اسÇلامي در ايÇن<br />
حيطه, به كارمان ميآيد/<br />
از نگÇاه سÇنتي, مسÇلمانان بÇايد در امÇور حكÇومتي طÇرف مشÇورت قÇرار<br />
ميگرفتند و هر كسي حق داشت از زندگي عادلانهاي برخوردار شود و نيز حÇق<br />
داشت عليه بيعدالتي و ظلم بپا خيزد/ با پيدايش سكولاريسم, بسياري از غربيان<br />
حكومت خداوند از رهگذر دين را استبداد دانستند و استبداد حا كمان خويش را<br />
بهپاي استبداد دين گذاشتند, چÇنانكه ايÇن امÇر در انÇقلاب فÇرانسÇه 3 بÇهروشني<br />
پيداست/ در مقابل, در جهان اسلام هرگز استبداد حÇا كÇمان دنÇيوي را بÇا آنÇچه<br />
فيلسوفان لاادري غربي استبداد دين ميناميدند, يكي نÇدانسÇتند و در ايÇن بÇاب<br />
هماننديهايي ميان ديدگاههاي اسلام و ديدگاههاي بنيانگذاران آمÇريكا وجÇود<br />
دارد/ به صرف وجود اقليت ناچيز در كشÇورهاي مÇختلف اسÇلامي كÇه خÇود را<br />
سكولار ميخوانند و حقوق سياسي را بهمعناي آزادي از حكÇومت اسÇتبدادي و<br />
نيز رفتن بهسوي سكولاريسم بهمعناي غربي آن ميدانÇند, زنÇهار كÇه وضÇعيت<br />
كنونيجهاناسلامراباآنچهدرتاريخغربرخداد,درآميزيم/<br />
1. Gulag<br />
2. Yeltsin<br />
3. the French Revolution
348 قلب اسلام<br />
امروزه حكومت بيشتر كشورهاي اسلامي به دست رژيمهاي ديكتاتوريي<br />
است كه معموÁ چون طرفدار غرب و حافظ منافع غÇربيان بÇهشمار مÇيروند, از<br />
حمايت غرب برخوردارند/ مسلمانان همچون دوران گذشته, اسÇلام را وسÇيلهاي<br />
براي محافظت از خويش عليه اين استبداد دنيوي ميدانند/ همين نگرش ديرپاي<br />
اسلامي به نقش دين در حمايت از مردم در برابر استبداد, يكي از دسÇتاويزهاي<br />
بنيادگرايي مصطلح است/ به هر حال امروزه نبود حÇقوق سÇياسي در بسÇياري از<br />
كشورهاي اسلامي را تحت هيچ شرايطي نبايد يكسره بهحساب ديدگاه اسلام در<br />
اين باب گذاشت/<br />
ا كنون جهان اسلام در حوزة سياسي, بسيار آشوب زده است كه اينوضعيت<br />
از پيامدهاي دورة استعمار, ويراني بسياري از نهادهاي سنتي, و سÇر كÇار آمÇدن<br />
حكومتهايي كه با فرهنگ و دين مÇردمشان بÇيگانهانÇد, سÇرچشÇمه مÇيگيرد/<br />
قدرتهايي اين حكومتها را حمايت ميكنند و آنها را بر سر كار نگه ميدارند<br />
كه از تمد ن ديگري هستند و بر بيشتر جهان اسلام سيطره دارند و نميگذارند كه<br />
ساختارهاو هنجارهاي اصيل برخاسته از دل جامعه اسلامي پا بگيرند/ امروزه ا گر<br />
در كشورهاي اسلامي, انتخابات واقعH آزادي در كار ميبود تقريبH در همة آنÇها<br />
رژيمهايي قدرت را بهدست ميگرفتند كه كمتر غرب مدار بودند; كÇه البÇته ايÇن<br />
الزامH بهمعناي غربستيزي نيست بلكه بهمعناي اولويت منافع جامعه اسلامي بر<br />
هر چيزي ديگÇري است/ بسÇياري از غÇربياني كÇه بÇه نÇبود حÇقوق سÇياسي در<br />
كشورهاي اسÇلامي خÇرده مÇيگيرند, اشك تÇمساح مÇيريزند و در دل از ايÇن<br />
وضعيت و از اينكه در بيشتر جهان اسÇلام, دست شÇهروندان از حÇقوق سÇياسي<br />
مطابق با تعاليم سنتي اسلام كوتاه است, خرسند هستند/<br />
در بحث از مسألة كلي حقوق بشر, بايد دانست كه ارزشهاي فرهنگي هÇر
انسان بودن 349<br />
جامعهاي تا اندازة زيادي تعيينكنندة فهم [مردم] آن جامعه از اين اصطلاح است/<br />
در حال حاضر بسياري از غربيان حقوق بشر را كلي قلمداد ميكنند و اين درحالي<br />
است كه برداشت غربيان از اين اصطلاح در گذر زمان دگرگون شده است/ وانگهي<br />
قدرتهاي غربي اغلب از اين موضوع بهرهبرداري كرده و گاهي با چنان دورويي<br />
حيرتآوري به اين كار دست يازيدهاند كه نهتنها غيرغربيان و از جمله مسلمانان<br />
بلكه آن دسته از غربياني را نيز كه پا كدلانه به حقوق بشر بنا به فهم خويش ايمان<br />
دارند, شگفتزده كرده است/ گذشته از اينها, موضوع حقوق بشر در كشÇمكش<br />
ميان نيروهاي هوادار جهانيسازي و نيروهاي خواهÇان مÇاندگاري فÇرهنگها,<br />
اقتصاد و شيوههاي زندگي محلي, جايگاه محوري يافته است/ صادقانه بايد گفت<br />
كه پرداختن به بحث حقوق بشر در سطح جهاني ميس ر نيست مگر آنكه به اين<br />
موضوعات و نيز به برداشتهاي گونا گون موجود در فÇرهنگها و تÇمد نهاي<br />
گونا گون از جمله تمد ن اسلامي از حقوق بشر كه ريشه در فهم آنها از انسانيت<br />
دارد, توج ه كنيم/<br />
بياييد مقايسهاي كوتاه ميان اولويتهاي حقوق بشر در سكولاريسم و اسلام<br />
بنا به برداشتهاي آنها از معناي انسانيت انجام دهيم/ از منظر سكولاريسم انسان<br />
مخلوقيكامÂزمينياستوحقوقفرددرمقامموجوديكامÂزمينيازبيشترين<br />
اهميتبرخوردار است/امروزه در بعضي از شهرهاي آمريكا ا گر كسي دركوچهو<br />
بازار خداوند يا حضرت مسيح را به باد ناسزا بگيرد, مجريان قانون هيچ كاري به او<br />
نخواهند داشت, اما ا گر همو فردي را مورد توهين قرار دهد, ميتوان دستگيرش<br />
كرد يا تحت پيگرد قرار داد/ روشن است كه از اين ديدگاه حقوق فرد نهتنها بر<br />
حقوق خداوند بلكه بر حقوق ايماني نيز كه واقعيتي اجتماعي و هÇمگاني است,<br />
برتري دارد/ اولويتهاي حقوق بشر در جهان اسÇلام بÇرعكس [سكÇولاريسم]
350 قلب اسلام<br />
است/ حقوق الهي برتر از حقوق انسانهاست و اينكه كسي به دين ديگران توهين<br />
كند اصوÁ از جملة حقوق شمرده نميشود حتي ا گر ممنوعيت از چنين كاري از<br />
گسترة حقوق فردي انسانها بكاهد/ مساÄل مربوط به اخلاق از جمله اخلاق جنسي<br />
كه در چند دهة گذشته بحثهاي بسياري را حتي در آمريكا و اروپا برانگÇيخته<br />
است, و موضوع "آزادي بيان" 1 در برابر حقوق عمومي نيز همينگونه است/<br />
اين اختلاف در اولويتها, چندين سال پيش در قضية ننگين سلمان رشدي<br />
بهروشني خود را نمايان ساخت; سلمان رشدي نويسندة هندي مقيم انگلستان كه<br />
از پيشينهاي اسلامي برخوردار بود با نوشتن كتابي كفرآميز درصÇدد هÇتا كÇيو<br />
اهانت به يكي از اركان تاريخ مقد س اسلام (پيامبر) برآمده بود/ انتشار اين كتاب<br />
غوغايي برپا كرد كه به كشته شدن چندين تن انجاميد و سرانجام آي¹Çاالله خÇميني<br />
نويسنده را محكوم به مرگ كرد; محكوميتيكهوا كنشتÔند نÇويسندگان غÇربي,<br />
بهويژه سكولارها, را در پي داشت/ يك طرف استدلال ميكرد كه آنچه از همه<br />
مهمتر است حق فرد در آزادي بيان است و طÇرف مÇقابل از حÇقوق جÇامعه در<br />
نگهداشت تاريخ مقد س خويش حمايت مÇيكرد/ مÇبادا كÇه ايÇن وضÇع را تÇنها<br />
شكافي ميان اسلام و غرب بپنداريم بلكه بايد به ياد داشت كه هنوز هم در بريتانيا<br />
قوانين توهين به مقد سات در كتابهاي [قانون]وجوددارد,هرچندكÇهشÇامل<br />
توهين به اسلام نميشود/ به هر روي در قضية سلمان رشدي براي هر دو طÇرف<br />
دشوار است كه شد ت توهين به طرف مقابل را درك كنند; چÇرا كÇه هÇر كÇدام از<br />
منظري متفاوت و با مجموعه اولويتهاي متفاوت به آن مينگرد/<br />
ا گر قرار باشد كه امروزه ميزگردي دربارة مسألة فهم حقوق بشÇر و سÇلسله<br />
مراتب مفروض در آن [ميان مسيحيان و مسلمانان] برگزار گردد, شÇايد يكÇي از<br />
1. freedom of speech
انسان بودن 351<br />
شركتكنندگان غربي بگويد كه زنان مسلمان از حقوق ناچيزي برخوردارند/ شايد<br />
مÇÇادري مسÇلمان چÇنين پÇاسخ دهÇد كÇه فÇرزندان غÇربي نÇيز از حÇقوق انÇدكي<br />
برخوردارند; چرا كه نظام نوين اقتصادي كه مادران را واداشته است تا در بهترين<br />
شرايط, تنها دو ساعت از وقت به اصطلاح مفيدشان را ÇÇ آن هم پس از كار روزانة<br />
تمام وقت و خسÇتگي زيÇاد ÇÇ در كÇنار فÇرزندانشÇان بگÇذرانÇند, فÇرزندان را از<br />
اصليترين حقشان كه بودن هميشگي در كنار مÇادر است, مÇحروم كÇرده است/<br />
شايد طرف مسلمان باز هم اضافه كند كه اصليترين نياز فرزندان پس از مادر, اين<br />
است كه هم پدر داشته باشند و هم مادر, درحالي كه نزديك به نيمي از كودكان در<br />
بسياري از بخشهاي جامعه غربي بهواسطة عوامل پيچيدة اجتماعي Ç اقتصادي و<br />
اخلاق حا كم بر جامعه كه خواستههاي فرد را بر مسÆوليت او در ازدواج نسبت به<br />
همسر و فرزندانش برتري ميدهد, از اين حق باز ماندهاند/<br />
طرف غربي شايد بگويد كÇه مسÇلمانان از حÇق رأيÇي كÇه در سÇرنوشتشان<br />
تأثيرگذار باشد, برخوردار نيستند/ طرف مسلمان ممكن است در عين همراهي با<br />
او, پاسخ دهد كه اما حق برخورداري از معيشتي متعادل و معقول نيز به اندازة ح ق<br />
رأي مهم است; نه آنكه [بÇا وجÇود بÇرخÇورداري از حÇق رأي] شÇرايÇط دشÇوار<br />
اقتصادي ÇÇ كه بسياري از آنها از پيامدهاي نظام سياسي و اقÇتصادي بÇينالمÇللي<br />
است ÇÇÇ زنÇÇدگي را بÇÇه جÇÇانكندني از بÇام تÇا شÇام تÇبديل كÇرده بÇاشد/ ديگÇر<br />
شركتكنندگان مسÇلمان در ايÇن بÇحث شÇايد بÇاز هÇم اضÇافه كÇنند كÇه آنÇها در<br />
روستايشان همواره به ريش سفيد روستا, بÇنا بÇه تÇجربه و مÇنشي كÇه دارد, رأي<br />
ميدهند, درحالي كه در بسياري جاها بهويژه در آمريكا انتخاب نامزدها تÇحت<br />
فشار سنگين سرمايهداران صورت ميگيرد كه اين با مردمسالاري راسÇتين هÇيچ<br />
جور درنميآيد/
352 قلب اسلام<br />
اين بÇحث هÇنوز جÇاي تÇفصيل دارد امÇا طÇرفهاي مسÇلمان در پÇايان از<br />
طرفهاي غربي سپاسگزاري ميكنند و با قدرداني از شركت آنها در اين ميزگرد,<br />
اظهار ميدارند كه ا گر طرفهاي غربي واقعH ما را دوست و همنوع خود ميدانند<br />
بايد بهجاي تحميل ديدگاههاي خويش, از گروه شركتكنندة مسلمان بخواهند كه<br />
بگويند به نظرخودآنها چه حقوقي در زندگي مسلمانان بيشتر از همه مورد غفلت<br />
واقع شده است و در اين زمينه از دوستان غربيشان چه كمكي برميآيد/<br />
ا گر حقوق بشر با عشق به انسانيت سروكار دارد, پس بايد با فروتني و نه با<br />
خودخواهي همراه باشد/ يكÇي از طÇرفهاي مسÇلمان مÇمكن است از مÇخاطب<br />
غربي بپرسد كه آيا او دوست دارد كه بهجاي فروتني, تحقير را تجربه كÇند/ چÇه<br />
اتفاقي ميافتد ا گر كه گروهي از فعالان حقوق بشر با دسترسي به همة رسانههاي<br />
خبري بينالمللي جلسههاي مطبوعاتي را در قاهره با حÇضور نÇمادين چÇند نÇفر<br />
آمريكايي, دربارة حقوق زنان آسيب ديده, سو¾استفاده از مشروبات الكلي, يÇا<br />
فاجعة آبستني دختران نوجوان در آمريكا تÇرتيب دهÇند/ آيÇا ايÇن خÇودستايي<br />
اخلاقي نشاندهندة نگراني حÇقيقي نسÇبت بÇه حÇقوق بشÇر در آمÇريكاست يÇا<br />
كوششي است از سوي اين فعالان براي تحقير مخالفاني كه نÇظام ارزشÇيشان را<br />
نميپسندند, هر چند كه نظام ارزشي خود آن فÇعالان نÇيز دچÇار سÇيلان و تÇغير<br />
هميشگي است/<br />
شرط صداقت در مسألة حقوق بشر جز آن نيست كه طرفين فهم همديگر را<br />
از اين مسأله كامÂ محترم بشمارند/ و آنگاه كه حقوق بشر به ابزاري سÇياسي در<br />
دست قدرتهاي غربي تبديل ميشود, همة تلاشهاي غربياني را بر باد ميدهد<br />
كه پا كدلانه و از سر حÔسن نيت در پي كمك به ديگر انسانها در سرتاسر جهان<br />
هستند تا حرمت زندگي انساني محفوظ بماند; آرماني كه مشترك ميان مسلمانان,
انسان بودن 353<br />
مسيحيان, پيروان ديگر اديان, و حتي بسياري از سكولارهاست/<br />
آزادي از دين 1 در برابر آزادي دين 2<br />
انديشة آزادي, خودÖ, ذهن و دل انسان را تازه ميگرداند و هيچ انسان شرقي<br />
يا غربي نيست كه آزادي را پاس ندارد/ اما آزادي چيست بر ماست كه پاسخي<br />
بنيادي براي اين پرسش بيابيم تا بهويژه باتوج ه به ايÇن كÇه امÇروزه "آزادي" در<br />
غرب و مخصوصH در آمريكا به شعاري كهنه تÇبديل شÇده است, آن را هÇمچون<br />
برترين آرمان به جهانيان بنمايانيم/ براي پاسخ گفتن به اين پرسش از نظر اسلام<br />
نخست بايد نگرش كلي اديان را به اين امر در نظر آوريم/<br />
خÇÇود واژة "religion" در زبÇان انگÇليسي بÇرگرفته از واژة لاتÇيني religare<br />
بهمعناي "مقيد كردن" 3 است كه ظاهرG متضاد "رهانيدن" 4 است/ دهفرمانكه مبناي<br />
اخلاق يهودي و مسيحي بهشمار ميرود, شامل چندين "تو نبايد" يعني محدوديت<br />
بÇهجاي آزادي است/ در انÇجيل يÇوحنا از حÇقي سÇخن مÇيرود كÇه رهÇاييمان<br />
ميبخشد , 5 اما اين درصورتي است به شرايط مقرر شده تÇوس ط حÇضرت عÇيسي<br />
گردن نهيم: / 6 در اديان هندي نيز آزادي با رهايي از بندگي جميع<br />
1. freedom from religion<br />
2. freedom of religion<br />
3. to bind<br />
4. to free<br />
ë/ كتاب مقد س, انجيل يوحنا(8 32) .<br />
3ê) . انجيل مرقس(8 س, كتاب مقد ì/
354 قلب اسلام<br />
محدوديتها يا آنچه هندوها آن را موكشا 1 مينامند و يا بنا به تأ كيد آيين بودا با<br />
رهايي از چرخههاي مكرر وجود سمسارهاي 2 يا همان زنجيرة زايشها و مرگها<br />
كه بر عالمصيرورت حكمفرماست, تحقق مييابد/ در بيشتركتب مقد س, آزادي<br />
همان رهايي از محدوديتهاي وجود خويش است نه اينكه آزادي فرد از جهت<br />
نفسانيت وي 3 باشد/ باتوج ه به همين معناست كه حكماي مسلمان گفتهاند دينÖ ما<br />
را در رسيدن به آزادي از خود 4 توانايي ميبخشد, نه آنكه آزادي خود 5 را در ما<br />
تقويت كند/<br />
به زبان مابعدالطبيعه, تنها خداوند نامتناهي است و از اينرو تنها هموست كه<br />
آزادي مطلق است/ هرگونه وجود مÇفارقي را مÇحدوديتي و مÇرتبهاي از بÇندگي<br />
است/ تنها در خداست كه ما به راستي آزاديم و او ما را ارادهاي آزاد بخشيده است<br />
تا اينكه بتوانيم آن را براي رسيدن به آزادي راستين, از روي اختيار, تسليم ارادة<br />
او كنيم; يعني از زندان نفوس محدود و خواهشهاي بيپايانمان رهÇايي يÇابيم;<br />
همان خواهشهايي كه امواج بيكران خواستهها و اميال غÇيرحÇقيقيمان از آنÇها<br />
برميخيزد و سپس صورت نياز به خود ميگيرد/ زماني از سلطان عارفان خراسان,<br />
بايزيد بسطامي پرسيدند كه / او پÇاسخ داد: / اين كمال آزادي است كه اسلام نيز همچون ديگر اديان آسمان, آن را<br />
محور تعاليم خويش ميداند/ از اينروست كه قرآن, نيز همچون كتاب مقدس يا<br />
وداها, هرگز در اينباره به تعابير كمي و زميني از آزادي سخن نميگويد بلكه در<br />
1. moksª a<br />
2. samsaric<br />
3. the individual qua ego<br />
4. freedom from the self<br />
5. freedom of the self
انسان بودن 355<br />
پي آن است كه انسان را در رهايي از هواهاي نفساني كه چون غل و زنجيرهايي<br />
نفسفناناپذير او را به بند كشيدهاند, ياري رساند/ و هÇمچنين بÇه هÇمين جÇهت,<br />
تصوفكهدرمقامبÔعد باطني اسلام با تربيت معنوي نفس سروكار دارد, اين همه<br />
از آزادي, اما آزادي از خود و نه آزادي خود, سخن ميگويد/ حتي عشق ظاهري<br />
ما به آزادي نيز به ژرفترين معنا, دلتنگي براي همان آزادي بيكران در ملكوت<br />
الهي 1 است/<br />
نگرش اسلام به آزادي بر پاية همين حقيقت مÇابعدالطÇبيعي اسÇتوار است/<br />
اسلام همچون ديگر اديان سنتي, وظيفة خود را ياري رساندن بÇه انسÇانها بÇراي<br />
بهدست گرفتن افسار نفس اماره ميداند تا بدينوسيله بتوانند بÇه آزادي حÇقيقي<br />
برسند, نه اينكه در لفافة آزادي به تقويت فÇردگرايÇي بÇپردازد كÇه تÇنها, قÇيد و<br />
بندهاي بردگي نفس فناناپذيرمان را نسبت به بردهدار قاهر درون آن كه نمايندة<br />
سركشي, هوسراني, شهوتراني, و سرانجام انقياد است, محكمتر سÇازد/ امÇا ايÇن<br />
معناي بلند از آزادي هرگز اسلام را از باور به ايÇنكه انسÇانها بÇايستي در داشÇتن<br />
زندگي محترمانه در دنيا, عمل به تكليفشان نسبت به خداوند در مقام بندگان او, و<br />
عمل به تكليفشان نسبت به خÇلق در مÇقام جÇانشينان خÇداونÇد آزاد بÇاشند, بÇاز<br />
نميدارد/ اسلام همواره مشوق بيزاري جستن از استبداد و مÆيد قيام عليه آن بوده<br />
است/<br />
اما در اينجا تمايز مهمي در كار است كه نياز به تÇبيين دارد/ بÇراي مÆÇمنان,<br />
خواه يهودي, مسيحي يا مسلمان, عشق ورزيدن به خداوند و گردن نهادن به اوامر<br />
او هيچ منافاتي با آزادي ندارد/ در مقابل, غيرمÆمنان اين تسليم را نÇاقض آزادي<br />
ميشمرند/ بنيانگذاران آمريكا نيز در جريان انقلاب بهروشني گفتند كÇه آزاد ي<br />
1. the Divine Empyrean
356 قلب اسلام<br />
دين, از جملة حقوق اصلي بشر است اما در طول بيش از دو سدهاي كه از آن زمان<br />
ميگذرد, اين حق رفتهرفته بهجاي آزادي دين مÇعناي آزادي از ديÇن را بÇهخود<br />
گرفت/ درگيريهاي فرهنگي رايج در آمريكا بر سر مراسم نيايش در مدرسه و<br />
ديگر موضوعات مربوط به جدايي دين و دولت نمونة گويايي از اين تمايز است;<br />
اما روشن است كه تجربة سكولارسازي غرب در طول سدههاي گذشته در جهان<br />
اسلام رخ نداده است و بيشتر مسلمانان هنوز در جهاني سرشار از ايمان زنÇدگي<br />
ميكنند; جهاني كه در آن, تسليم به خداوند همان اندازه آزادي انسان را مÇحدود<br />
ميكند كه بÇراي مسÇيحيان راسÇتين, رفÇتن بÇه كÇليسا و پÇيروي از تÇعاليم مسÇيح<br />
محدودكنندة آزادي است/ تن دادن به مرجعيت خداونÇد را هÇم مسÇلمانان و هÇم<br />
مسيحيان همچون دريچهاي براي رسيدن به آزادي حقيقي ميدانÇند/ اصÂÇ مÇعنا<br />
ندارد كه انديشمندان سكولار غربي كÇه ديÇنگريزي را راهÇي بÇراي رسÇيدن بÇه<br />
"آزادي" ميدانند, بكوشند تا مشكلات وجÇودي خÇود را بÇه مسÇلماناني تÇعميم<br />
بخشند كه هنوز مÆمنانه زندگي ميكنند/<br />
اما عشق مسلمانان به خداوند و تسليم در برابر ارادة او به هيچ روي بهمعناي<br />
رويگرداني آنان از آزادي سياسي و اجتماعي نيست/ گرايش انسان به آزادي, كه<br />
هويت اوو چيستي ارزشهاي فرهنگياش به آن است, ويژگي عالمگيري استو<br />
مسلمانان در سرتاسر تاريخ همچون ديگر انسانها ميل شديدي را به آزادي براي<br />
خود و جامعة خويش بهنمايش گذاشتهانÇد كÇه جÇنگهاي دليÇرانÇة آنÇان در راه<br />
استقلال عليه انگليس, فرانسه, روسيه ) كه جنگ عليه روسيه هنوز هم در چچن<br />
در جريان است) و ديگر كشورها گواهي بر سخن ماست/ شگفتا كه پس از ايÇن<br />
همه مجاهده [در راه آزادي] در بيشتر جوامع اسÇلامي دولتهÇايي بÇه زور ادارة<br />
امور را بهدست گرفتند كه آزادي مردم را از گذشته نيز محدودتر ساختند/ امروزه
انسان بودن 357<br />
آن بخشهايي از جهان اسلام كه رنگ تجد دگرايي به خود پذيرفته است, نهتنها<br />
بهدليل فناوري جديد كÇه دولت را بسÇيار نÇيرومندتر از گÇذشته مÇيسازد, بÇلكه<br />
همچنين بهدليل از ميان رفتن بسياري از نهادهاي سنتي, از آزادي كمتري نسبت<br />
به دوران پيشامدرن برخوردار است/ دوگانگي ميان گفتار غربيان دربارة آزادي و<br />
رفتار معموÁ اقتصادي آنان در پيگيري منافع خود كÇه مÇنجر بÇه حÇمايتشان از<br />
رژيمهاي استبدادي در بيشتر كشورهاي اسلامي ميگردد, بيگمان از ذهن تودة<br />
مسلمانان پا ك نميشود/<br />
پاسخ به اين پرسش كه قÇطعH<br />
مثبت است/ اما بيشتر آنان در دنبالة اين پاسخ ميافزايÇند نÇخست آنكÇه آزادي<br />
براي آنان بهمعناي آزادي از خدا و دين نيست; آنÇها آزاديهÇاي ديگÇر را نÇيز<br />
بهشرط آنكه بÇه ايÇمان و آنÇچه زنÇدگيشان را مÇعنا مÇيبخشد آسÇيبي نÇرساند,<br />
ميپذيرند/ دوم آنكه آنها يادآوري ميكنند كه آزاد بودن انسان همچنين بهمعناي<br />
آزاد بودن او در فهم مÇعناي آزادي است/ بÇيگمان آنÇها خÇواسÇتار "آزادي"اي<br />
نيستند كه غرب از موضعي برتر آن را همچون يك ايدÄولوژي بر آنÇها تÇحميل<br />
كند; غربي كه ميپندارد خير و صلاح مسلمانان را بهتر از خود آنان مÇيشناسد/<br />
اجباري كه تنها نام آزادي بر آن باشد, هنوز همان اجبار است/ خÇواسÇتنيترين<br />
چيز براي مسلمانان آن است كه بتوانند آزادانه با مساÄل خويش روبرو گردند و به<br />
چارهيابي براي آنها بپردازند/ در تمام آن سدههايي كÇه غÇرب سÇرگرم آزمÇودن<br />
انواع ايدهها و نهادها ÇÇ از انقلاب فرانسه گرفته تا ناپلÃون , 1 از انقلاب بلشويكي 2<br />
1. Napoleon<br />
2. the Bolshevik Revolution
358 قلب اسلام<br />
تا فاشيسم 1 و نازيسم , 2 از سرمايهداري مبتنيبر اقÇتصاد آزاد 3 تÇا سÇوسياليسم 4 و<br />
پيش از آن ÇÇ بود, اين توانمندي از دل تمد ن غرب سرچشمه ميگرفت و غرب<br />
آزادانه و فارغ از هرگونه فشار بيروني به اين راه, چه خوب چه بد, ميرفت/ هيچ<br />
نيروي بيگانه و تمد ن قدرتمندي نبود كه عرصه را بر آن تنگ كند و نگذارد بÇه<br />
مقتضاي ذات و آزادانه نهادها و هنجارهاي تازهاي را كه لازم مÇيشمارد, پÇديد<br />
آورد/ جهان اسلام از چنين امتيازي برخوردار نيست/ خود تمد ن غرب ÇÇ كه دم از<br />
آزادي ميزند ÇÇ بهنام حفظ "منافع" خويش تنگناهاي بيشماري را بÇراي جÇهان<br />
اسلام پديد آورده است; تنگناهايي كه از هر مانع قابل تصوري در درون جÇهان<br />
اسلام بر سر راه آزادي عمل, بزرگترند/<br />
در طول سدة گذشته بر اثر اينگونه فشارها بعضي از مسلمانان به ليبراليسÇم<br />
غربي روي آوردند و برخي ديگر به دامان ماركسيسم كه هنوز در شوروي پابرجا<br />
بود, درافتادند, و سرانجام چندي ديگر هم به گونههاي اسلام سياسي شÇده دست<br />
يازيدند/ امÇا هÇيچكدام از ايÇن حÇركتها بÇيتأثير از فشÇارهاي خÇارجÇي نÇبود;<br />
فشارهايي كه غرب در تحول تاريخي اخيرش مجبور به رويارويي با آنها نبود/ به<br />
هرروي, بيگمان جهان اسلام در پي آزادي است اما ميخواهد كه اين كار را بنا به<br />
فهم خويش از سرشت آدميان و بر اساس هدف نهايياش از آزادي در خداوند و<br />
ÇÇ باتوج ه به اين واقعيت ÇÇ از آزادي در نظام انسÇاني, انÇجام دهÇد/ مسÇلمانان در<br />
هوش و فراست هيچ كم از ديگر امتها ندارند و ا گر آزاد باشند ميتوانند از آنچه<br />
در جامعههايشان بر آنان عرضه ميگردد زهر و ا كسير حيات را از هم بازشناسند/<br />
1. Fascism<br />
2. Nazism<br />
3. laissez-faire capitalism<br />
4. socialism
انسان بودن 359<br />
بزرگترين چشمداشت جÇهان اسÇلام از غÇربيان نÇيرومندتري كÇه هÇمواره دم از<br />
آزادي ميزنند, اين است كه همين آزادي را خود از مسلمانان دريÇغ نÇدارنÇد تÇا<br />
جهان اسلام نيز بتواند برپاية توانمنديهاي دروني خويش, نسبت به چالشهاي<br />
دنياي امروز موضعگيري كند/ اما بيشتر مسلمانان ميدانند كه اين آرزو هيچ راهي<br />
به واقعيت ندارد و غرب هرگز منافع جغرافيايي Ç سياسي و اقتصادي خÇود را در<br />
جهان اسلام فداي مسألة آزادي حقيقي نميكند/ بنابراين مسلمانان بايستي خÇود<br />
چارهاي براي مبارزه در راه آزادي, حكومت قانون, و حقوق بشر ÇÇ چنانكه خود<br />
آنها را ميفهمند ÇÇ بيابند و در ايÇن راه در عÇين حÇالي كÇه فشÇارهاي روزافÇزون<br />
خارجي و داخلي را بهجان ميخرند, ذر هاي از آن آزادي معنويي كه غايت نهايي<br />
زندگي انسانها بر زمين است, كوتاه نيايند/<br />
جملگي مسلمانان اسلام را متناسب با هÇمة شÇرايÇط و مÇحيطها ÇÇ از جÇمله<br />
اوضاعو احوال كنوني ÇÇ ميدانند/ از اينروبر مسلمانان راستين است كه به گونهاي<br />
درست دست به كار شوند وبا همة فشارهاي ظاهري, در پيآزادي برآيندو نبايد<br />
خود را به دليل نداشتن ابتكار عمل, بيانگيزگي و ناتواني در چيرگي بر نيروهاي<br />
خارجي سرزنش كنند/ حتي در دشوارترين شرايط تاريخي نيز مÇيتوان زنÇدگي<br />
اسلامي داشت و حتي با وجود فشارهاي پيوستة خارجي و داخÇلي, كÇه امÇروزه<br />
شاهد آنيم, دستكم پارهاي از آزاديها را بÇراسÇاس فÇهم اسÇلام از آنÇها تÇحقق<br />
بخشيد/<br />
وا كنش مسلمانان معاصر به موضوع آزادي و حقوق بشر<br />
در طول چند دهة گذشته, جهان اسلام نهتنها نسبت به چالشهاي مطرح شده<br />
در غرب دربارة موضوعات آزادي و حقوق بشÇر خÇاموش نÇنشسته است بÇلكه
360 قلب اسلام<br />
بسياري از مسلمانان كوشيدهاند تا با تحليل معناي آزادي براي جÇوامÇع اسÇلامي<br />
<br />
امروز به اينكه آن, چيزي بيش از رفتن پÇاي صÇندوقهاي رأي است, و نÇيز بÇا<br />
نشاندادن لوازم نظري و عملي تعهد در قبال مسألة حقوق بشر, اين چÇالشها را<br />
پاسخ گويند/ امروزه تقريبH در همة كشÇورهاي اسÇلامي گÇروههاي حÇقوق بشÇر<br />
وجود دارد كه بعضي از دولتها مخالفشان هستند و حتي بÇعضي ديگÇر آنÇها را<br />
دستنشاندة غرب ميدانند/ دربارة مسألة اسلام و حقوق بشر مباحث دامنهداري<br />
در ميان متكلمان, فلاسفه, و فقها ÇÇ از جمله چندي از برجستهترين علماي سنتي<br />
ÇÇ در جريان بوده است/ كنكاشها, همايشها, و مناظرات بسياري كÇه در آغÇاز<br />
سدة پانزدهم هجري قمري (اوايل دهة هزار و نÇهصد هشÇتاد مÇيلادي) جÇريان<br />
داشت, منجر به صدور اعلامية حقوق بشر اسلامي گرديد كه بسياري از مÇراجÇع<br />
سنتيو سازمانهاي مهم از آن حمايت كردو به گونهاي گسترده در سرتاسر جهان<br />
اسلام منتشر شد/<br />
اين سند كه كامÂ مبتنيبرقرآن و حديث است, حقوق بيشماري را در خود<br />
جاي ميدهد از جمله: حق حÇيات, آزادي, بÇرابÇري, و مÇمنوعيت تÇبعيضهاي<br />
ناروا, حق عدالت, دادرسي منصفانه, ممنوعيت سو¾استفاده از قدرت, ممنوعيت<br />
شكنجه, حفظ آبرو و حيثيت, و پناهندگي; حقوق اقليتها; حق شركت در ادارة<br />
امور عمومي; حقوق مربوط به ايمان, انديشه, و بيان; آزادي دين, ارتÇباط آزاد,<br />
آزادي در انتخاب شغل, حفظ مالكيت, تأمÇين اجÇتماعي, و تشكÇيل خÇانواده و<br />
موضوعات مربوط به آن; حقوق زنان همسردار; و حق برخÇورداري از تÇعليم و<br />
تربيت, زندگي خصوصي, و آزادي جابجايي و محل سكونت/<br />
ممكن است غربيان شكا ك گويند كه اين حقوق جز همان مÇفاهيم جÇديد<br />
غربي از حقوق نيستند كه به تعابير اسلامي درآمدهاند/ حقيقت امر اين است كÇه
انسان بودن 361<br />
قرآن و منابع حديث بر هر كدام از اين حقوق صحه گذاشتهاند/ بيگمان آنÇچه از<br />
حقوق بشر به دوران مدرن مربوط ميشود صورت آن است نه محتوايش; چرا كه<br />
اين محتوا را ميتوان به گونهايدر تعاليم اخلاقيو معنوي اديان گونا گونونيز در<br />
آثار فلاسفة اخلاق بسياري از سرزمينها از چين گÇرفته تÇا فÇرانسÇه, و البÇته در<br />
سرزمينهاي اسلامي يافت/ اعلامية حقوق بشر اسلامي و ديگر اسناد مÇانند آن<br />
نشاندهندة وا كنش جهان اسلام به چالشهايي است كه غرب در اينباره مطرح<br />
كرده است, اما [بايد توج ه داشت كه] جوهرة اين وا كنش برگرفته از خود اسلام<br />
است/<br />
ممكن است بعضي بگويند گيريم كه اينها آرمانهاي اسلام باشند اما امروزه<br />
هيچكدام در جهان اسلام تحقق ندارند/ چنين ديدگاهي تنها تا اندازهاي و نه بهطور<br />
كامل, درست است/ اما اين مشكل ويژة جهان اسلام نيست و از چين گÇرفته تÇا<br />
مكزيك, جامعهاي را نميتوان يافت كه درست مطابق با اين آرمانها رفتار كند/<br />
در خود غرب نيز, چنانكه از حضور پيوستة نژادپÇرستي در آمÇريكا پÇيداست,<br />
وضع به همينگونه است/ منصفانه آن است كه بگوييم بخشي از اين آرمانها در<br />
غرب بهطور كاملتري تحقق يافته است و بخشي نيز در جهان اسلام; البÇته ايÇن<br />
درصورتي است كه همة حقوق مربوط به تكاليف ما نسبت به خدا و خلق او را نيز<br />
بهحساب حقوق بشر بگذاريم/ به هر روي جريان غالب در تفكر اسلامي دربارة<br />
اصل مسألة حقوق بشر يا حتي ضرورت اجراي اين حقوق بÇا غÇرب و حÇتي بÇا<br />
سكولارهاي غربي هيچ منازعهاي ندارد/ بلكه محل نزاع, رابطة ميان حقوق بشر و<br />
مسÆوليتهاي او و نيز حقوق ما انسانها در مقابل حقوقي است كه خداوند نسبت<br />
به ما و ديگر مخلوقاتش دارد/ بسÇياري از مÇتفكران يÇهودي و مسÇيحي در ايÇن<br />
موضوع در واقع به متفكران مسلمان نزديكترند تا به همميهنان سكولارشان/
362 قلب اسلام<br />
در مقام عمل نيز با همة موانÇع سÇياسي و اجÇتماعي, در سÇالهاي اخÇير در<br />
چندين كشور اسلامي پيشرفتهايي در جهت احترام بيشتر به قانون و حÇقوق و<br />
آزاديهاي قانوني صورت گرفته است/ در كشÇورهاي گÇونا گÇون اسÇلامي ÇÇ از<br />
مالزي و اندونزي گرفته تا ايران ÇÇ كوششي براي ايÇجاد جÇامعة مÇدني اسÇلامي و<br />
قانونمند در جريان است; اين جامعه با آنكه سكولار نيست اما جÇامعة مÇدنياي<br />
است كه در آن حقوق شهروندان بر زمين نميماند/ شكافهاي ميان حكÇومت<br />
ديني 1 از سويي و جامعه و دولت سكولار از ديگر سو, كه بسياري از متخص صان<br />
كذايي غربي مطرح كردهاند, اصÂ در جهان اسلام درست نيست و مصداق ندارد/<br />
بنا بر تلقي غربيان از حكومت ديني نه حكومتهاي عربستان سعودي و ايÇران<br />
حكومت ديني هستند و نه جامعة مصر جامعهاي سكولار بهشمار ميآيد/ امروزه<br />
جهان اسلام سرگرم پاسخگويي به چالشهايي است كه تجد دگرايي در اين حوزه<br />
و ديگر حوزهها پديد آورده است و در كشورهاي كامÂ متفاوتي همچون تركيه و<br />
ايران تجربههاي بسياري در اين زمينه در حال شكلگيري است/ و از آنجا كه اين<br />
فرآيند [در جهان اسلام] در شرايطي در حÇال انÇجام است كÇه در آنÇجا از آزادي<br />
كامل خارجي يا داخلي خبري نيست, گاهي نيز شاهد تندرويهايي با پيامدهاي<br />
فجيع هستيم/ اما اين درگيريهاي فاجعهآميز نبايد سبب غفلت ما از چيزي شود<br />
كه بهمراتب اساسيتر و در سطح عميقتري در حÇال وقÇوع است/ و آن چÇيزي<br />
نيست مگر وا كنش يك تمد ن بزرگ جهاني به چالشهاي دشوار دنياي مدرن/<br />
تمد ني كه با وجود ضعف سياسي و نظامي كنونياش, از سرچشÇمههايي مÇعنوي<br />
براي تأ كيد بر اهميت حرمت انسان و حقوق خداداد او برخوردار است; با ايÇن<br />
همه تمد ن اسلامي هرگز از پافشاري بر اين نكته دست نميكشد كه همة حقوق ما<br />
1. theocracy
انسان بودن 363<br />
آدميان از انجام مسÆوليتهايمان نسبت به خداوند و خلق او سرچشمه ميگيرد و<br />
چنانچه از زيربار اين مسÆوليتها شانه خالي كنيم و باز هم دم از حقوقمان بزنيم,<br />
چون موجودي خواهيم بود كه همزمان هم در معرض خÇطر و هÇم خÇطرآفÇرين<br />
است/<br />
وضعيت بشر و نقش اسلام 1<br />
از آغاز دهة 1990, شماري از سران غربي درصدد تدوين اعÇلامية جÇهاني<br />
مسÆوليتهاي بشر برآمدهاند تا مكمل اعلاميه حقوق بشر سÇازمان مÇلل بÇاشد/<br />
بسياري به اين نكته پي بردهاند كه تأ كيد تنها بر حÇقوق بشÇر بÇدون تأ كÇيد بÇر<br />
مسÆوليتهاي او در قبال بقية جامعه و نيز در قبال محيط طبيعي فقط سبب شتاب<br />
بخشيدن به روند انتحارياي ميشود كه جهان مدرن و ا كنون پسÇامدرن ظÇاهرG<br />
درپيش گرفته است/ براي پي بردن به اينكه تÇخريب فÇزايÇندة مÇحيط طÇبيعي و<br />
ساختار اجتماعي بيشتر جوامع پيشرفتة صنعتي سرانجامي جز مÇصيبت عÇمومي<br />
براي كل بشريت نخواهد داشت, نيازي به آن نÇيست كÇه پÇيشگو بÇاشيم/ اسÇلام<br />
مطابق با ديدگاهش به انسان همچون موجودي خÇدا گÇونه 2 و نÇيز تأ كÇيدش بÇر<br />
پشتگرمي وجودي انسانها به خداوند, ميتواند در برتري بخشيدن مسÆوليتها<br />
برحقوقنقشبسزاييرابرعهدهبگيرد/همچنينميتواناسلامرانيروييعمده,<br />
و شايد هم نيرومندترين آنها بر زمين در مخالفت با فرايند تقد سزدايي از انسانها<br />
1/ بايسته است در توضيح اين عنوان بياوريم كه در متن انگليسي, عنوان مورد نظر به اين صورت<br />
آمده است: The 303 Human Condition and the Role of Islam كه ما هرچه در منابع, در<br />
اينترنت و در خود متن كتاب جستجو كرديم معناي عدد 303 را درنيافتيم/ بعد از مشورت با تÇني<br />
چند از صاحبنظران, گمان كرديم اشتباهي تايپي در عنوان صورت گرفته و عدد 303 بهجاي واژة<br />
ديگري يا اصÂ اضافه تايپ شده است و بنابراين عنوان را با حذف عدد 303 به فارسي برگردانديم/<br />
2. theomorphic
364 قلب اسلام<br />
و نيز طبيعت دانست; فرايندي كه پيامدش همين بحران عظيمي است كه امروزه<br />
گريبانگير همة ماست/<br />
بايسته است كه متفكران مسلمان, به دور از هياهوي برخوردهاي سياسي و<br />
نظامي, به مساÄل مربوط به مسÆوليتها و حقوق بشر بپردازند و به ياري متفكران<br />
غربي و غيرغربياي بشتابند كه درگير اين موضوعات جهاني هستند بيآنكه در<br />
اين راه به دفاع از سهم اسلام در اين موضوعات حياتي برخيزند و بر جÇهانبيني<br />
خدامحور و مفهوم مقد س آفرينش در آن تأ كيد كنند; چرا كه اين موضوعات تنها<br />
ويژة اسلام نيست بلكه در همة اديان تاريخي مشترك است/ شركت مسلمانان در<br />
مقياس جهاني در ايجاد آ گاهي از مسÆوليتهاي بشر به عنوان مكمل حقوقبشر<br />
و مقد م بر آن, خود مسÆوليتخطيرياستكهخداوندبااعطاي عÇلم كÇافي بÇه<br />
همراه فضيلت به مسلمانان براي انجام اين مهم, بر دوش آنان نهاده است/<br />
مسلمانان در درون جهان اسلام هم بايد به فهم هÇرچÇه بÇيشتر حÇقوق بشÇر<br />
برپاية ديدگاه اسلام دربارة سرشت آدمي همت گمارند/ چنانكه پيش از اين در<br />
اعلامية حقوق بشر اسلامي باز نموديم, همة مباني حقوق بشر را ميتوان در منابع<br />
سنتي اسلامي ازقرآن و حديث گرفته تا شعر, كلمات قصار حكما, و آثار فلاسفة<br />
اخلاقوعÔرفا يافت/ آنچه هست بايد آنها را در دنياي كنوني به گونهاي دوبÇاره<br />
صورتبندي كرد كه پاسخگوي چالشهاي جديد غربي و نيز وضعيت حا كم بر<br />
كشورهاي مختلف اسلامي باشد/ چرا بايد زندگي انسان و در واقع هرگونه حيات<br />
را محترم شمرد ا گر همة مسلمانان در پيشگاه شريعت برابرند, چرا در بسياري از<br />
جوامع اسلامي چنين نيست, و در اين ميان تكليف غيرمسلمانان چيست بÇنياد<br />
آزادي دين و عبادت بر چيست حريم زندگي شخصي تا كجاست و دولت تا چه<br />
اندازه ميتواند در زندگي شخصي مداخله كند بايد كه پرسشهايي از اين دست
انسان بودن 365<br />
را براي نسل كÇنوني مسÇلمانان بÇا كÇاوش در اصÇيلترين مÇنابع سÇنتي اسÇلام و<br />
بهشيوهاي روشن و قانعكننده پاسخ گفت نه چÇنانكه نسÇل مÇتقد م تÇجد دگرايÇان<br />
مسلمان با ارجاع به ژان ژا ك روسو و جان لا ك در اين راه مÇيكوشيدند و هÇيچ<br />
كامياب نبودند/<br />
فهم اسلام از حقوق بشر الزامH بÇا بÇرداشت كÇامÂ رايÇج غÇربي از آن يكÇي<br />
نخواهد بود, اما اين به هيچ روي ماية نگراني نيست/ آنچه مهم است اينكه وا كنش<br />
جهان اسلام [به اين موضوع], اصيل و برخاسته از دل سنت اسلامي باشد/ كوشش<br />
براي هماهنگسازي فهم مسلمانان از حقوق بشر و ارزيابي كنوني غربيان از آنها<br />
نهتنها بهلحاظ مابعدالطبيعيو ديني همواره ميس ر نيست بلكه اين كار در مقام عمل<br />
نيز باتوج ه به دگرگوني پيوستهاي كه از دههاي تا دهة ديگر بر فهم غربيان از اين<br />
موضوعات حا كم است, امكانپذير نيست/ براي [جهان] اسلام مهم آن است كه<br />
چالش مربوط به حقيقت حقوق بشر را بپذيرد و از آن پس با تكيه بر مباني خود<br />
به چارهانديشيهايي بپردازد كه چÇهبسا نÇزد بÇعضي از مÇتفكران غÇربي نÇيز كÇه<br />
به گونهاي با اين موضوعات در مقياس جهاني درگيرند, مقبول افتد/<br />
وظيفة ويژه, دشÇوار, و هÇمچنين نÇوظهوري كÇه نÇيازمند اجÇتهاد عÇقلاني<br />
مسلمانان در عاليترين سطح است, تعيين حقوق كساني است كه به خداوند ايمان<br />
ندارند و بنابراين به هيچكدام از تكاليف الهي گردن نÇمينهند/ نÇويسندگان آثÇار<br />
سنتي اسلامي در باب اخلاق و حقوق ÇÇ خواه آنها فقيه, فيلسوف, يا متكلم بوده<br />
باشند ÇÇ چنانكه ما پيش از اين در فصل نخست آورديÇم, جÇهاني را بÇه تÇصوير<br />
كشيدهاند كه در آن, اديان بسياري حضور داشت/ امروزه وضعيت جÇديدي بÇر<br />
جهان مدرن و پسامدرن حكمفرماست كه بÇهراسÇتي در تÇاريخ جÇهان بÇيسابقه<br />
است/ از آنجا كه غرب خاستگاه سكولاريسم فرا گيري بود و اين مكتب در آنجا
366 قلب اسلام<br />
بهصورت فرايندي تدريجي پديد آمد, متفكران غرب مسيحي توانستند با گذشت<br />
زمان به گونهاي با آن كنار بيايند/<br />
هرچند كه دو سده از ورود تجد دگرايي به بسياري از سرزمينهاي اسÇلامي<br />
ميگذرد و هفتاد سال بود كه بخش گستردهاي از جهان اسلام زير سلطة رژيم رسمH<br />
الحادي شوروي بود, باز هم حضور قواي نيرومند سكولاريسم در جهان, بÇراي<br />
تفكر كلامي اسلام بسيار تكاندهنده است/ امروزه بايستي كه جريان اصلي تفكر<br />
اسلامي, چه سني و چÇه شÇيعه, بÇه مسألة سكÇولاريسم و لاادريگÇري بÇپردازد,<br />
چنانكه در گذشته بÇه مسألة حÇقوق اقÇليتهاي ديÇني مÇوجود در امت اسÇلامي<br />
پرداخت/ هر فهمي از حقوق بشر كÇه در آيÇنده بÇر ذهÇن و فكÇر امت اسÇلامي<br />
سايهافكن شود بايد نهتنها اقليتهايدينيراازقلمنيندازدÇÇكاريكهدرپÇرتو<br />
آموزة قرآني جامعيت وحي چندان دشوار نيست ÇÇ بلكه كساني را نيز كه به هيچ<br />
اصل متعالي يا دروني وراي انسان باور ندارند, در شمار آورد/ البته انجام اين كار<br />
باتوج ه به تصوري كه اسلام از مقام انسان دارد, دشوارتر مينÔمايد/ اما بايسته است<br />
كهاينوظيفهراعÔلما كه مسلمانان از ايشÇان حÇرف شÇنوي دارنÇد و نگÇاهبانان<br />
شريعتاند و نيز متفكران مسلمان بر دوش گيرند/ البته اين وظيفه بسÇي آسÇانتر<br />
ميشود چنانچه غيرمÆمنان مقيم در جهان اسلام همچون ستون پنجم سكولاريسم<br />
جديد غربي عمل نكنند/ اما ا گر چنين هم نشود باز هم بايد بÇراي حÇفظ حÇقوق<br />
قانوني هر دو دستة غيرمÆمنان و غيرمسلمانان مقيم در جهان اسلام راهي جÔ ست/<br />
وانگهي تفكر اسلامي بايد در عاليترين سطح عقلي با اين مفهوم رايج غربي<br />
كه فهم كنوني غربيان از حقوق بشررا جامع ÇÇ بهمعناي جهانشمول ÇÇ ميشمارد, به<br />
چالش برخيزد/ امروزه همة ارزشها در پيوند با جÇهانبيني 1 و در چÇهارچÇوب<br />
1. Weltanschauung
انسان بودن 367<br />
همان جهانبيني است كه فهميده ميشود و همة جهانبينيها يكي نيست/ هÇمة<br />
جهانبينيهاي ديني در اين اصول اساسي مشتركند كه هيچكدام ديدگاههاي منكر<br />
امورمتعاليومقد س را نميپذيرند/ دربارة مسألة وضع آدمي, مسيحيان انسانها را<br />
فرزندان خداوند ميدانند و مسلمانان در اين خصوص از جانشينان خدا بر زمين<br />
سخن ميگويند و هر دو دين مسيحيت 1 و اسلام, برآنند كه خداوند انسانها را بÇه<br />
"تصوير" 2 يا "صورت ÇÇ 3 " با همة معاني متفاوتي كه از ايÇن دو واژه بÇرميآيد ÇÇ<br />
خويشآفريدهاست/هندوهاازقربانيكردنانساننخستينبرايآفرينشعالم,<br />
سخن به ميان ميآورند و نوكنفوسيوسيها 4 انسان را موجودي انساني Ç كيهاني 5 و<br />
پÔل ميان خداوند و زمين ميدانند/ ميان اين ديدگاههاي ديني بÇهسادگي مÇيتوان<br />
تناظر برقرار كرد, اما نميتوان آنها را با ديدگاهي سازگار كÇرد كÇه در آن انسÇان<br />
همچون تودهاي از مولكولهاست كه به گونهاي اتفاقي از آن آشÇفتگي آغÇازين<br />
كيهاني 6 سر به هم آورده است/<br />
زنهار كه بتوان حقوق بشر را كه بالضروره مبتنيبر مÇفهوم انسÇان است, بÇا<br />
وجود اين همه اختلاف نظرها دربارة سرشت آدمي, جهانشمول و جامع دانست/<br />
بر متفكران اسلامي است كه پا پيش گذارند و نشان دهند كه وجÇود ارزشهÇاي<br />
انساني جهانشمولي همچون احترام به زنÇدگي انسÇانها يÇا مÇمنوعيت شكÇنجه را<br />
ميپذيرند, اما بخشي ديگراز حقوقبشر ريشهدر جهانبينيتمد نهاي گونا گوني<br />
دارد كه بشريت برساختة از آنهاست/ آيا حقوق انسانها از حقوق خداوند مهمتر<br />
2. image<br />
3. form<br />
4. Neo-Confucianism<br />
5. anthropocosmic<br />
6. the original cosmic soup<br />
1/ كتاب مقد س, سفر پيدايش(1 . 2ì)
368 قلب اسلام<br />
است آيا ما انسانها در قبال برخورداري از حقوق بشر, مسÆÇوليتهاي بشÇري<br />
نداريم آيا حقوق سياسي از حقوق اقتصادي برترند آيا حقوق فرد بر حقوق<br />
اجتماع مقد م است ا گر قرار نيست كه حÇقوق بشÇر گÇونهاي فشÇار فÇرهنگي و<br />
سياسي بهنام عشق به انسانيتباشد,پسبايدبركنارازاينكهچهقدرتيبرجهان<br />
حا كم است, پاسخ اديان, فرهنگها, و تمد نهاي مختلف را بÇه ايÇن پÇرسشها<br />
محترم شمرد/<br />
يكي از وظايف مسلمانان كه دارندة يكي از تمد نهاي بزرگ جهان هستند,<br />
آن است كه اين پرسشها را پا كدلانه, از منظر اسلام پاسخ گويند/ همچنين بايسته<br />
است كه به جاي پذيرش تحميلي و يك سويه, بر احترام متقابل ميان تÇمدنهاو<br />
ارزشها پاي فشرند/ وانگهي بايد كÇه بÇراي هÇمكاري نÇهتنها بÇا غÇربيان بÇلكه<br />
همچنين با دارندگان ديگر فرهنگهاو تمد نها نيز فعالانه دست به كار شويم تا به<br />
آنها نشان دهيم كه ما [مسلمانان] چه ارزشهايي را گرامي ميداريم و برآنيم كÇه<br />
ا گر قرار باشد در جهاني زندگي و عمل كنيم كه امروزه در آن چارهاي جز زندگي<br />
همراه با مهرباني و دوستداري همديگر و يا نابودي دستهجمعي نداريم, بايد كÇه<br />
آن ارزشها را محترم شماريم/<br />
نهتنها جهان اسلام و غرب بلكه كل جهان در حال گذر از يكي از تاريكترين<br />
صفحات تاريخ خويش است كه برتريجويي و غوغاسالاري [حا كم بر عالم] به<br />
هيچروي نميتواند بر اين واقÇعيت سÇرپوش بگÇذارد/ در ايÇن دوران تÇاريك,<br />
مسلمانان بايستي دربارة همة آنچه در پيرامونشان در جÇريان است و نسÇبت بÇه<br />
كساني كه نام اسلام را براي اهداف گونا گون و چهبسا انحرافي خويش, بÇه كÇار<br />
ميبرند, بسيار هوشيار باشند/ آنها بايد برپاية تعاليم اسلام, كه چÇندي از آنÇها را<br />
پيش از اين باز نموديم, به انتقاد از اعمال و رفتارهايي بپردازند كه در جهان اسلام
انسان بودن 369<br />
بÇÇهشكل تÇعص ب و تÇحج ر خÇودنمايي مÇيكند/ هÇمچنانكه ايÇن كÇار را دربÇارة<br />
كاستيهاي جوامعمدرن غربيÇÇ از بيبندوباري جنسيو فروپاشي خانواده گرفته<br />
تا بيحرمتي به محيط طبيعي و تخريب آن ÇÇ بايد بكنند/ بايسته است كه مسلمانان<br />
به مسÆوليتهايشان در پيشگاه خداوند و خلق او, چنانكه در اسلام آموختهاند,<br />
عمل كنند; مسÆوليتهايي كه هدف از خلقت خويش را عمل به آنها ميدانند و<br />
برپاية همين مسÆوليتهاست كه بايد در عين حرمتگذاري به حقوق ديگران در<br />
پي احقاق حقوقي برآيند كه خداوند ارزانيشان داشته است/<br />
در جهاني كه در آن, سلسله مراتب وجود انكار شده است, بسÇياري كسÇان<br />
انسان را تا مقام خداوند بالا مÇيبرند, و دور نÇيست كÇه "مÇلكوت انسÇان" جÇاي<br />
"ملكوت خداوند" را بگيرد, اين وظيفة مسلمانان است كه منادي برتري سÇاحت<br />
قدس, ضرورت مطلق شرايع همچون بنيادهايي براي اخÇلاق اجÇتماعي, غÇايت<br />
اÔخروي حيات انسانها, عدالت Ç محوري در جامعه و ضرورت طلب صلح دروني<br />
پÇÇيش از جسÇÇتجوي صÇÇلح بÇÇيروني بÇÇاشند/ گÇÇذشته از ايÇنها مسÇلمانان بÇايد<br />
مسÆوليتهايشان را نسبت به خداوند, انسانها, و نسبت بÇه عÇالم طÇبيعت و نÇيز<br />
حقوقشان را كه از همه مهمتر حق بندگي خداوند و جانشيني او بÇر زمÇين است,<br />
هيچگاه از ياد نبرند/ آنها بايستي بنا به حÔكم قرآن دست دوستي بهسوي پÇيروان<br />
ديگر اديان دراز كنند و بگذارند كه غيرمÆمنان نيز در كنار آنها محترمانه زندگي<br />
كنند/مسلمانان حتيبايددر رفتارباآن دسته ازمسيحيانوبيشترمبلغان پرتستاني<br />
كه دربارة اسلام آشكارا نظرات جاهلانه, نيشدار, و حتي بدخواهانهاي را ابÇراز<br />
ميدارند, مهرباني و مدارا پيشه سازند و به اين ترتيب, در عمل نشان دهند كه آنها<br />
نيز حضرت مسيح را فرستادة خداوند ميدانند و كلامش را محترم ميشمارند/<br />
جملگي غربياني كه هنوز به حيات ايماني پايبندند نيز بايد بدانند كه در اين
370 قلب اسلام<br />
دنيا كسي از مسلمانان به آنها نزديكتر نيست, تنها ا گر هر دو طÇرف پÇردههاي<br />
بدفهمي و بياعتمادي ميانشان را ÇÇ كه تازگيها هرچه ضخيمتر شده است ÇÇ كنار<br />
بزنند/ بزرگترين آرزوي هر مسلمان عامل به تكاليف ديني ÇÇ كÇه بÇيشتر جÇهان<br />
اسلام از اين جملهاند ÇÇ جز همان دعاي حضرت مسيح نيست كه ميفرمايد: / 1<br />
سنت اسلامي با چشمپوشي از اينكه چه لغزشهايي افقهاي دنياي كنوني را<br />
تيره و تار ساخته است, همچنان منادي توحيد است و در راه تحقق ارادة الهي در<br />
زمين كمر همت بسته است و جز اين هم نبايد باشد/ امت اسلامي تنها درصورت<br />
صداقت با خود, آويختن به "عرو¸ الوثقي" 2 كه درقرآن آمده است , 3 و پايبندي به<br />
پيام مقد رقرآنبراي جهانيان است كه به تكاليف خود در پيشگاه خداوند و نسبت<br />
به بشريت عمل ميكند و همچون "امت ميانه" در ايجاد هÇماهنگي مÇيان اديÇان,<br />
امتها, و تمد نها در سرتاسر دنيا سهيم ميشود/ اسلام تنها ا گر به قÇلب تÇعاليم<br />
خويش بازگردد خواهد توانست كه در اين عÇصر غÇفلت, گÇواهÇي بÇر حÇقيقت<br />
بنيادين نهفته در سرشت انسانها باشد; مخلوقاتي كه مقد رشان عالم معناست ولي<br />
حتي در همين عالم نيز امكان "رÅيت خداونÇد در هÇمه جÇا" 4 بÇرايشÇان هست;<br />
مÇÇخلوقاتي كÇه نÇمايندگان ارادة الهÇي بÇر زمÇين, پÇرچÇمداران صÇلح و سÇلام, و<br />
جويبارهاي رحمتي هستند كه از سرچشمة حيات الهي سرازير ميگردد/<br />
2. firm cable<br />
1/ كتاب مقد س, انجيل متي(ì . 10)/<br />
(اين معادل را براي اصطلاح "حبل المتين" نيز آوردهاند/)<br />
3/ تعبير "عرو¸ الوثقي" دو بار در قرآن در(2 . (2ëì و(31 22) . آمده است/<br />
/
خاتمه<br />
سرشتاخلاقيومعنوي زندگي انسان در<br />
شرقوغرب
درقرآن ميخوانيم كه خداوند پروردگار مشرق و مغرب است 1 و نيز اينكه<br />
شجرة مباركة زيتون كه نماد قطب معنوي عالم است, نه شرقي و نه غربي است / 2<br />
امروزه پيش از هر زمان ديگري بايسته است كه ماهيتجامعحقيقتراكههÇم<br />
غربيوهمشرقياستودرعينحالويژةهيچكدامازآنهانيست,دريابيم/اما<br />
غربياني هستند كه اسلام را " كامÂ بيگانه" ميدانÇند, از ايÇنرو حÇرمتش را نگÇه<br />
نميدارند, و تا ميتوانند به تحقيرش ميپردازند; درحالي كه در جهان اسلام نيز<br />
كساني هستند كه غرب را به چشم دشمن سوگند خوردة اسلام مينگرند/ [در اين<br />
ميان] آنهايي كه خداوند را پروردگار شرق و غرب ميدانند بايد در برابر چÇنين<br />
ديدگاههاي جاهلانه و گاه بدخواهانه آواز برآورند/<br />
اماامروزهآنتوازنسادةميانشرقوغرببرهمخوردهاست/تاپيشاز<br />
دوران جديد, دارالاسلامÖ تنها "بيگانهاي" بود كه غرب مÇيشناخت و نÇيز هÇمين<br />
"بÇÇيگانه" بÇود كÇه در شÇناخت تÇمد ن غÇرب از خÇويش در طÇول دورة رشÇد و<br />
شكوفايياش, نقش نسبتH تعيينكنندهاي داشت/ اما اسلام با چندين تمد ن از جمله<br />
تمد نهاي هند و چين سروكار داشت كه برايش "بيگانه" بÇهشمار مÇيآمد/ خÇو د<br />
همين عامل بهواسطة تصوري كه اسÇلام از خÇود هÇمچون تÇمد ن مÇحوري عÇالم<br />
1/(2ì 28) . / همين مضمون يا نزديك به آن, چند بار در قرآن آمÇده است<br />
كه عبارتند از:(73 70),(9 . /(1ê2 . 2),(11ë . 2),(17 . ëë),(ê0 .<br />
///>/ َّ ¹ بي Ö غر لا و َّ ¹ قي Ö ر ش لا يÖتÔون¹ ز ك¹ × ار مÔب ¸ ر ج
374 قلب اسلام<br />
داشت, سبب گرديد كه تا چندين سده پيدايش قدرت اروپÇاييان در طÇول دورة<br />
نوزايي و تحولات بزرگ عقلي و ديني واقع شده در آن سامان ÇÇ از جمله ظÇهور<br />
علم جديد و در پي آن فناوري جديد ÇÇ از چشم مسلمانان دور بماند/<br />
كساني كوشيدهاند كه تمد ن اسلامي را از آنرو كه به راه غرب نرفته است, به<br />
باد سرزنش بگيرند و با اشاره به جهان اسلام اين پرسش را طرح كردهاند كه اما با نگاهي به تاريخ جهان درمييابيم كه ايÇن پÇرسش بÇايد<br />
بهجاي به صورت مطرح شود/ خود همين پرسش "چÇه اشÇتباهي رخ داد" نشÇاندهندة<br />
هنجار يا حقي است كه [پرسشگر] بÇرپاية آن دربÇارة نÇادرستي چÇيزي داوري<br />
ميكند/ روزگاري بود كه هنجار جهانشمول كه بر پاية اصول دينيو معنوي استوار<br />
بود و از جهانبيني خدا ÇÇ محوري يÇا انسÇاني ÇÇ كÇيهاني سÇرچشÇمه مÇيگرفت,<br />
تمد نهاي سنتياي همچون تمد نهاي ژاپني, چيني, هندو, اسلامي, بيزانسÇي و<br />
اروپاي سدههاي ميانه بود/ اين اروپاي پس از سدههاي ميانه بود كه با جايگزيني<br />
جهانبيني انسان ÇÇ محوري به جاي جهانبيني خدا ÇÇ محوري, يا به زبان ديني با<br />
نشاندن "ملكوت انسان" برجاي "ملكوت خداوند", از اين هنجار روي بÇرتافت/<br />
اين "آزادي" عقل از وحي و شهود عقلي, در كÇنار پÇافشاري بÇر انسÇانگرايÇي , 1<br />
فردگرايي, تجربه گرايي, و طبيعتگرايي, بسياري تحولات تازه را در پي داشت<br />
كه از جملة آنها ميتوان به پيدايش علم جديد مبتنيبر قدرت بهجاي حكمت و<br />
نيز توانا شدن اروپاييان براي دستانÇدازي بÇر كÇل جÇهان و چÇيرگي بÇر ديگÇر<br />
تمد نها اشاره كرد/ اين وضع به انقلاب صنعتي , 2 فناوري جديد, و پزشكي نوين<br />
1. humanism<br />
2. the Industrial Revolution
سرشت اخلاقي و معنوي زندگي انسان در شرق و غرب 375<br />
انجاميد/ امروزه پزشكي نوين بسياري از بيماريها را ريشه كن كرده, اما با ايÇن<br />
همه, انفجار جمعيت را نيز بهدنبال داشته است درحالي كه فناوري جديد نÇيز در<br />
كنار تخريب فاجعهآميÇز محيط طبيعي, آسايشهÇايي را به ارمغان آورده است/<br />
مرگ دهها ميليون اروپايي در سدة بيست بر اثر ابزار جديد رفاه, به هÇمراه<br />
كÇمرنگ شÇدن مÇعناي زنÇدگي, سكÇولاريزه كÇردن عÇالم , 1 انسÇانيتزدايÇي از<br />
انسÇÇانيت , 2 فÇروپاشي سÇاختار جÇامعه, تÇخريب بÇيسابقة طÇبيعت, و بسÇياري<br />
پيامدهاي ديگر تمد ن جديد, چندي از انديشمندان و شاعران برجستة غربي را در<br />
طولسدةگذشتهبرآنداشتكهتمد ن جديد غرب را در راهي كه در پيش گرفته<br />
است, سخت به باد انتقاد بگيرند/ هر چند شايد همگان اثر برجسÇتة رنÇه گÇنون,<br />
بحرانعالممدرن 3 را نخوانده باشند, اما بيشتر آمريكاييان باسرزمينهرز , 4 نوشتة<br />
تي/ اس/ اليوت آشنا هستند و بعضي نيز كتاب تÃÇودوررÔ چك , 5 جÇايي كÇهايÇن<br />
بÇÇرهوت پÇايان مÇيپذيرد , 6 و بسÇياري آثÇار ديگÇر از نÇويسندگان اروپÇايي و<br />
آمريكايي را در طول دهههاي گذشته به ياد دارند كه يا وضعيت معنوي اندوهبار<br />
حا كم بر زندگي انسانها در جامعة مدرن را توصيف ميكنند و يا بÇه انÇتقاد از آن<br />
دسته گرايشهايÇي در تمد ن جديد غرب ميپردازنÇد كه آن را بهسوي ويÇرانÇي<br />
ميراند/<br />
آيا بايسته است كه همة اين انتقادها را فراموش كنيم, تمد ن جديد غÇرب را<br />
هنجار درستي بپنداريم, و آن را سÇنجهاي بÇراي درسÇتي يÇا نÇادرستي هÇر چÇيز<br />
1. the secularization of the world<br />
2. the dehumanization of humanity<br />
3. Crisis of the Modern World<br />
4. The Waste Land<br />
5. Theodor Roszak<br />
6. Where the Wasteland Ends
376 قلب اسلام<br />
ديگري بدانيم/ هيچ انسان عاقلي با علم به آنچه ما با محيط طبيعيمان مÇيكنيم و<br />
آ گاهي از اين همه نيروهاي ويرانگÇر سÇاختار جÇامعه و مÇهمتر از آن, روح مÇا<br />
انسانها, نميتواند وانمود كند كه بايد معيار داوري ما دربارة تمد نهاي ديگر, از<br />
اسلامي و غير آن, راهي باشد كه [تمد ن] غرب بÇدان رفÇته است/ وانگÇهي ا گÇر<br />
تمد نهاي اسلام يا چين نيز به راه غرب پس از سدههاي ميانه رفته بودند و انقلاب<br />
صنعتي نهتنها در انگلستÇان بÇلكه در چÇين, هÇند, تÇركيه, و مÇصر نÇيز بÇهوقÇوع<br />
ميپيوسÇت, چهبسÇا چالشهاي مربوط به محيط زيست چنان بالا ميگرفت كÇه<br />
حتي شايد امروز ما اينجا نبوديم كه به طرح پرسش از ايÇنكه "چÇه اشÇتباهي رخ<br />
داد", بپردازيم/<br />
بهراستي كه هر تمدني,چهدرشرقوچهدرغرب,بهشيوةويژةخوددچار<br />
انحطاط و گمراهي شده است و بايسته است كه همين پرسش "چÇه اشÇتباهي رخ<br />
داد" را دربارة خود مطرح كند بهجاي آنكه از سÇر خÇودخواهÇي و خÇودستايي<br />
بانگ برآورد كه ; چرا كه آن "فلانجا" شيوة<br />
انديشه و عملكرد او را نپذيرفته است/ بايد ما از ايÇنكه خÇود را خÇوبخÇوبو<br />
ديگري را بد بد بشماريم دست برداريم/ حÇتي حÇضرت مسÇيح فÇرمود كÇه تÇنها<br />
خداوند خوب مطلق است/ بايسته است كه هر تمدنيهمكاستيهاوبديهايشو<br />
همبرجستگيها و خوبيهايش را هÇرچÇه بÇيشتر بشÇناسد/ چÇه مسÇلمانان و چÇه<br />
غربيها بايد از خود بپرسند كه در جامعة آنها چه اشÇتباهي رخ داد/ ايÇن وظÇيفة<br />
خودپژوهي براي غرب بسي بايستهتر است; چرا كه غرب در اين بزنگاه تÇاريخ<br />
بشر, نيرومندترين و جهانگيرترين تمد ن بهشمار ميآيد/<br />
باري, امروزه ديگر نميتوان بهدرستي از غرب و جهان اسلام هÇمچون دو<br />
1. somewhere else
سرشت اخلاقي و معنوي زندگي انسان در شرق و غرب 377<br />
تمد ني سخن بهميان آورد كه مÇانند دو سÇپاه آمÇادة كÇارزار در سÇدههاي مÇيانه,<br />
رودرروي هم ايستادهاند/ در ايام گذشته, اسلام بر كنارههاي جنوبي مÇديترانÇه و<br />
غرب بر كنارههاي شمالي آن چيره بود, و بعدها امپراطوري عثماني بر اروپÇاي<br />
شرقي دست انداخت و قلمرو تمد ن غرب از وين غÇربي 1 آغÇاز مÇيشد/ رابÇطة<br />
امروزين ميان جهان اسلام و غرب بيشتر به نماديين Çيانگدر خاور دور ميماند/<br />
ميدانيم كه عنصري ازييندريانگو عنصري ازيانگدريين حضور دارد و آنها<br />
رويهمرفته دايرهاي را ميسازند كه نماد كليت است/ بÇه هÇمين شÇيوه, غÇربيان<br />
بسياري در جهان اسلام زندگي ميكنند درحالي كه شمار مسلمانان غربي نيز اندك<br />
نيست و گروههاي اسلامي پÔرشماري هم در اروپا و هم در آمريكا بهسر ميبرند/<br />
درحالي كه سهم غربيان در جهان اسلام نسÇبت بÇه غÇرب اسÇاسH اقÇتصادي و تÇا<br />
اندازهاي سياسي است, سهم مسلمانان مقيم غرب نسبت به جهان اسلام نÇخست<br />
عقلي و تنها در مرحلة بعد اقتصادي است/ بهراستي در هيچ زمانهاي از تاريخ اسلام<br />
اين هÇمه از رهÇبران عÇقلي و صÇاحب نÇفوذ اسÇلام در تÇمد ني ديگÇر بÇيرون از<br />
"دارالاسلام" بهسر نميبردهاند و شگفت اينكه در آنجا از فÇضاي مÇناسب بÇراي<br />
گفتمان عقلي آزادي برخوردارند كه در اوضÇاع كÇنوني حÇا كÇم بÇر بسÇياري از<br />
كشورهاي اسلامي, چنين فضايي ناياب است/ سرنوشت غرب و جÇهان اسÇلام<br />
به گونهاي درهم تنيده است كه نميتوان وضعيت كنوني را با جداسازي كامل اين<br />
دو از هم به "ما" و "آنها" فروكاست/<br />
در اين بزنگاه ويژة تاريخ, نهتنها سرنوشت اسلام و غرب بÇلكه سÇرنوشت<br />
همةتمد نهاست كه خواه ناخواه با نيروهاي توانمند جهانيشدندرآويزند/ ا گرتا<br />
پيش از اين, سكولاريسم در پÇي كÇوبيدن و بÇرانÇدازي جÇهانبينيهاي قÇديمي<br />
1. Vienna West
378 قلب اسلام<br />
مبتنيبر مقد سات بود, فرايند جهانيشدن, بنا به مÇفهوم رايÇج از آن, بÇهشيوهاي<br />
هرچهپÔرشتابتر خواهان برافراشتن پرچم جهانبيني و "نظام ارزشي" 1 يگانهاي<br />
است/ اما اين "نظام ارزشي" چيزي است كه شايد بتوان آن را "انسان Ç گذر" 2 ناميد;<br />
چرا كه آن بر چيزهاي گذرايي همچون بÇازار و تÇبعاتش اسÇتوار است و حÇقايق<br />
ماندگار و ارزشهاي معنوي در آن جÇايي نÇدارنÇد/ از ايÇنرو مسÇاÄل سÇياسي و<br />
اقتصادي برخاسته از جهانيشدن نيز همانند نيروهاي سكولاريسم در گÇذشته و<br />
ا كنون با ارزشهاي جاودانة ديني درستيزند/ در اين بزنگاه تÇاريخي كÇه در آن<br />
مشروعيت معنوي انسانيت, يكسÇره, در مÇعرض خÇطر عÇظيمي است, بÇايد در<br />
نگهداشت وجوه خاص هر سنتي و برجسته كردن آنها كوشيد, وجوه عÇام آن را<br />
يادآوري كرد, و با بهره گيري از هر دوي اين وجوه, آن سنت را به ديگر سنتها<br />
شناساند/ تنها برپاية گفتگويي سازنده و پÔربار ميان سÇنتهاي ديÇني كÇه هÇم بÇه<br />
ويژگيهاي همديگر احترام ميگذارند و هم حقايق جامعي را كه در دل يا مÇركز<br />
آنها نهفته است پاس ميدارند, بايد در پي پÇاسخهايي بÇراي ايÇن دشÇوارتÇرين<br />
مساÄل فراروي بشريت امروز برآمد/<br />
در اين لحظة سرنوشتساز تاريخ بشر نهتنها بر مسÇلمانان و غÇربيان, بÇلكه<br />
درواقع بر همة انسانهاست كه زندگي اخلاقي بÇرپاية احÇترام مÇتقابل و شÇناخت<br />
بيشتر از همديگر را درپيش گيرند/ با نگاهي موشكافانه به اسلام و غرب, بايد بر<br />
اين نكته انگشت گذاشت كه ما چه مسلمان, چه يهودي, چÇه مسÇيحي, يÇا حÇتي<br />
سكولار باشيم و چه در جهان اسلام يا در غرب زندگي كنيم, در زندگيمان بهمعنا,<br />
بههنجارهاي اخلاقي براي راهنمايي در كارها, و به نگرشي نياز داريم كه امكان<br />
1. value system<br />
2. trans-human
سرشت اخلاقي و معنوي زندگي انسان در شرق و غرب 379<br />
همزيستي مسالمتآميز با يكديگر و با بقيه مخلوقات خداوند را برايمان فراهÇم<br />
آورد/ در برآوردن اين نيازها هيچ چيز در عالم به انÇدازة جÇنبة ظÇاهري و پÇيام<br />
باطني اسلام و نيز ديگر اديان به كارمان نميآيد/ پÇيام بÇاطني اديÇان از جÇايگاه<br />
ويژهاي برخوردار است; چرا كه اين پيام همان حقيقت جامعي است كه خداونÇد<br />
در قلوب انسانها نهاده است و در مركز همة وحيهاي آسماني جاي دارد/<br />
قلب اسلام, همچنين اسلام قلبي است; يعني هماناحسانكهبهمااينتوانرا<br />
ميدهد كه در همين عالم "خداوند را در هÇر جÇا بÇبينيم" و "چشÇمان, گÇوشها, و<br />
دستان" او باشيم/ قلب دين همان ديÇن قÇلبي است كÇه در آن هÇمة صÇورتهاي<br />
ظاهري رنگ ميبازند; قلبي كه به گفتة پيامبر اسلام "عرش الرحÇمان" است/ در<br />
درون همين دين قلبي است كه بايد جÇاويدان خÇرد 1 يÇاحكÇمت 2 را يÇافت كÇه<br />
همچون گوهري در مركز هÇر پÇيام الهÇي مÇيدرخشÇد/ در ايÇن دورة تÇاريكي و<br />
پريشاني, تنها همين حكمت است كه نور هماهنگي برخاسته از معرفتي اصيل 3 را<br />
بر ما ميتاباند و از گرماي مهرباني و دوستداري ديگران برخوردارمÇان مÇيكند/<br />
اسلام همچون واپسين دين بزرگ در تاريخ در اين دور از وجود آدمي, توانسته<br />
است كه تا به امروز و با همة ناآراميهاي بيروني و حتي ويرانگريهاي دوران ما,<br />
پيام آن حكمت خالده را در قلب خويش زنده نگهدارد/ فهم كامل اسلام همانا فهم<br />
همين پيام جامع برخاسته از قلب آن و چگونگي پÇيوند عÇوامÇل بÇيروني سÇنت<br />
اسلامي با اين مركز پنهاني است/<br />
بايسته است كه خود مسلمانان هرچه بيشتر از اين چشمههاي باطني حكمت<br />
بهره جويند و بر همة نيكخواهان غربي, از زن و مرد, است كه اسلام را در پرتو<br />
(آن را حكمت خالده نيز ميگويند/) .1 eternal wisdom<br />
2. sophia<br />
3. principial knowledge
380 قلب اسلام<br />
اين حقايق محوري دريابند; حقايقي كه در يهوديت, مسيحيت, و ديگر اديان نيز<br />
ميتوان يافت/ بر همگي ماست كه به دنبال كشف دوباره در قلب دين كه همچنين<br />
دين قلبي بهشمار ميآيد, باشيم تا از زلال اين چشمة جÇوشان حكÇمت سÇيراب<br />
گرديم, از زندگي همراه با صلح و هÇماهنگي بÇرپاية حÇقايق جÇامع مÇوجود در<br />
جاويدان خردي كه مشترك ميان همة سنتهاي ديني است, برخوردار شويم, و<br />
بر اثر آنكه خود را مورد لطف و رحمت يگانهاي ديديم كه در قÇلوب مÇا جÇاي<br />
دارد, به همة مخلوقات خداوند عشق بÇورزيم/ در ايÇن جÇهان آ كÇنده از بÇدي و<br />
خودخواهي ÇÇ كه خيال خÇام زنÇدگي در صÇلح و آرامش را بÇا وجÇود فÇرامÇوشي<br />
خداوند در سر ميپروراند ÇÇ براي ما هيچ چيز به اندازة حكمت و عشق بÇه ديÇن<br />
قلبي رهاييبخش نيست; قلب اسلام چيزي جز شهادت به توحيد حقيقت الهي,<br />
جامعيت حقيقت, بايستگي تسليم به ارادة الهي, انجام مسÆوليتهاي انسÇاني, و<br />
پاسداشت حقوق همة موجودات نيست/ قلب اسلام ما را به بÇيداري از خÇواب<br />
غفلت, به يادآوري اينكه كيستيمو چرا در اين جهانيم, و به شناخت اديان ديگرو<br />
احترام به آنها فراميخواند/ مسلمانان بايد كه اين فراخوان برخاسته از قلب اسلام<br />
را آويزة گوش خود كنند و بر اين اساس زنÇدگي اخÇلاقي و مÇعنويي را درپÇيش<br />
گيرند; اما آن دسته از غربياني نيز كه در زندگيشان جوياي معنا هستند, بايد بÇه<br />
خاستگاه اصلي خويش بازگردندو بدانند كه ا گر قلب اسلام را بهتر بشناسند چهبسا<br />
بينش گستردهتري نسبت به دين و تمد ني ديگر بÇهدست آورنÇد; و چÇهبسا كÇه<br />
دربارة قلبو جان خويش نيز بهبينش گستردهتري دستيابند/ قلب هر ديني جز<br />
حق يگانه و جامعي نيست كه در قلب همة اديان راستين جاي دارد و هموست كه<br />
بنياد دين قلبي را فراهم ميآورد/
سرشت اخلاقي و معنوي زندگي انسان در شرق و غرب 381<br />
در عشق خانقاه و خرابات فÇرق نÇيست<br />
هر جا كه هست پرتو روي حبيب هست<br />
حافظ<br />
واالله اعلم
كتابشناسي<br />
1. Ahmed, Nazeer. Islam in Global History, 2 vols. Chicago: Kazi<br />
Publications, 2000.<br />
1/ تاريخي روشن و جامع دربارة جهان اسلام از زمان ظÇهور اسÇلام تÇا دورة<br />
جديد/<br />
2. Armstrong, Karen. Muhammad: A Biography of the Prophet. San<br />
Francisco: HarperSanFrancisco, 1992.<br />
2/ گزارشي جامع و نسبتH همدلانه از زندگي پÇيامبر اثÇر يكÇي از نÇويسندگان<br />
بزرگ غربي در حوزة اديان/<br />
3. Asad, Muhammad. The Road to Mecca. Louisville, KY: Fons<br />
Vitae, 2001.<br />
3/ گزارشي تكاندهنده از تجربة روزنامهنگاري اتريشي كه در سال 1927 به<br />
جهان اسلام سفر كرد, به دين اسلام درآمد, و انديشمند مسÇلمان بÇزرگي<br />
شد/<br />
4. Bill, James, and John A. Williams. Roman Catholics and Shi'i<br />
Muslims: Prayer, Passion and Politics. Chapel Hill and London:
384 قلب اسلام<br />
University of North Carolina Press, 2002.<br />
ê/ نخستين مطالعة تطبيقي آيين كاتوليك و مذهب شيعه كه نشاندهندة برخي<br />
مشابهتهاي چشمگير ميان اين سنت است/<br />
5. Burckhardt, Titus. Fez: City of Islam. Cambridge: Islamic Texts<br />
Society, 1992.<br />
ë/ پژوهشي منحصر به فÇرد و ژرف دربÇارة حÇيات مÇعنوي, ديÇني, هÇنري,<br />
عÇÇقلاني, و اجÇÇتماعي يكÇي از بÇزرگترين شÇهرهاي سÇنتي اسÇلامي بÇا<br />
نكتهسنجيهاي بسيار كه ميتوان آنها را به كل جهان اسلام تعميم داد/<br />
6. Cleary Thomas. The Essential Koran. Edison, NJ: Castle Books,<br />
1998.<br />
ì/ ترجمهاي گويا و خواندني از گزيدههايي ازقرآن/<br />
7. Eaton, Charles le Gai. Islam and the Destiny of Man. Albany:<br />
State University of New York, 1985; Cambridge:<br />
Islamic Texts<br />
Society, 1985.<br />
7/ مطالعهاي عميق دربارة پÇارهاي از اصÇول ديÇن اسÇلام اثÇر يك نÇويسندة<br />
برجستة مسلمان انگليسي/<br />
8. ÇÇÇÇÇÇÇÇÇÇÇ . Remembering God: Reflections on Islam. Chicago: Kazi<br />
Publications, 2000; Cambridge: Islamic Texts Society, 2000.<br />
/ 8 برداشتي روشن از معنويت اسلامي و مساÄل وجودي كه هر مسÇلماني بÇا<br />
زندگي در دنياي مدرن با آنها مواجه ميشود/<br />
9. Esposito, John. Islam: The Straight Path. Oxford: Oxford<br />
University Press, 1998.
كتابشناسي 385<br />
9/ گÇÇزارشÇÇي دربÇÇارة اسÇلام و پÇيدايش جÇريانهاي مÇعاصر اسÇلامي اثÇر<br />
پژوهشگري نكتهسنج از تحولات جديد در بخشهاي گونا گÇون جÇهان<br />
اسلام/<br />
10. Hallaq, W. A History of Islamic Legal Theories. Cambridge:<br />
Cambridge University Press, 1999.<br />
10/ پژوهشي عالمانه دربارة تحول تاريخي نÇظريههاي مÇربوط بÇه شÇريعت<br />
اسلام/<br />
11. Herlihy, John. In Search of the Truth. Kuala Lumpur: Dewan<br />
Pustaka Islam, 1990.<br />
11/ سير يك آمريكايي در اسلام و تأملات او دربارة موضوعات سنتي اسلام/<br />
12. Kamali, Mohammad Hashim. Principles of Islamic Jurisprudence.<br />
Cambridge: Islamic Texts Society, 1991.<br />
12/ بهترين كتاب انگليسي دربارة ديدگاه اسلام نسبت به اصول فقه/<br />
13. Khadduri, Majid. The Islamic Conception of Justice. Baltimore,<br />
MD: Johns Hopkins University Press, 1984.<br />
13/ مطالعهاي پردامنه برپاية اصيلترين منابع اسلامي دربارة عدالت در اسلام<br />
از چشمانداز سياسي, كلامي, فÇلسفي, و اخÇلاقي; از جÇمله دربÇارة مسألة<br />
عدالت در ميان ملل, عدالت اجتماعي, و مفاهيم پوياي عÇدالت در مÇيان<br />
مسلمانان در اوضاع جديد/<br />
14. Lings, Martin. Muhammad: His Life Based on the Earliest<br />
Sources. Cambridge:<br />
Islamic Texts Society, 1991; New York:<br />
Inner Traditions, 1983.
386 قلب اسلام<br />
1ê/ بهترين زندگينامة پيامبر به زبان انگليسي بر پاية منابع سنتي اسÇلام كÇه<br />
نوشتهاي بسيار دقيق و داراي قدرت روايي بالايي است/<br />
15. Murata, Sachiko. The Tao of Islam, Albany: State University of<br />
New York, 1992.<br />
1ë/ اثري منحصر به فرد كه با به كارگيري نماد يين Ç يانگ خاور دور به تبيين<br />
روابط زن و مرد در اسلام در هر دو سطح مÇعنوي و اجÇتماعي پÇرداخÇته<br />
است/<br />
16. Murata, Sachiko, and William Chittick. The Vision of Islam. New<br />
York: Paragon House, 1994.<br />
1ì/ شرحي دربارة همة وجوه اصلي اسلام و انديشة اسÇلامي بÇرپاية حÇديث<br />
جبرÄيل كه در آن معناياسلام,ايمان,واحسان شرح داده شده است/<br />
17. Nasr, Seyyed Hossein. Ideals and Realities of Islam. Chicago:<br />
ABC International Group, 2001; Cambridge: Islamic Texts<br />
Society, 2001.<br />
17/ با نگاهي سنتي به ابعاد اصÇلي اسÇلام از جÇمله قÇرآن, پÇيامبر, شÇريعت,<br />
طريقت, و تسنن و تشيع ميپردازد/<br />
18. ÇÇÇÇÇÇÇÇÇÇÇ . Islam and the Plight of Modern Man. Chicago: ABC<br />
International Group, 2001; Cambridge: Islamic Texts Society,<br />
2002.<br />
18/ بÇه مسÇاÄل مÇابعدالطÇبيعي و وجÇودي بÇرخÇاسته از رويÇارويي اسÇلام و<br />
تجد دگرايي ميپردازد/<br />
19. ÇÇÇÇÇÇÇÇÇÇÇ . Traditional Islam in the Modern World. London: Kegan
كتابشناسي 387<br />
Paul International, 1990.<br />
19/ توضيحي دربارة اختلافات ميان اسلام سÇنتي, تÇجد دگرا, و بÇه اصÇطلاح<br />
بنيادگرا بههمراه شرحي دربارة ابعاد گونا گون اسلام سنتي/<br />
20. ÇÇÇÇÇÇÇÇÇÇÇ . A Young Muslim's Guide to the Modern World.<br />
Chicago: Kazi Publications, 1996; Cambridge: Islamic Texts<br />
Society, 1994.<br />
20/ چكيدهاي از تعاليم اسلام و ابعاد گونا گون تمد ن غÇربي و شÇيوة بÇايستة<br />
رويارويي جوانان مسلمان با چالشهاي دنياي مدرن/<br />
21. ÇÇÇÇÇÇÇÇÇÇÇ . ed. Islamic Spirituality: Foundations. New York:<br />
Crossroad, 1989.<br />
21/ در برگيرنده بسياري مÇقالات مÇهم دربÇارة جÇنبههاي اسÇاسي مÇعنويت<br />
اسلامي از انديشمندان برجستة مسلمان و غربي/<br />
22. Pickthall, Muhammad Marmaduke. The Meaning of the Glorious<br />
Koran. Many editions.<br />
22/ يكي از پرخوانندهترين ترجمههاي انگليسيقرآن كه وقتي پس از جنگ<br />
جهاني دوم منتشر شد از سوي منابع برجستة اسلامي نيز تأييد گرديد/<br />
23. Renard, John. Seven Doors to Islam: Spirituality and the Religious<br />
Life of Muslims. Berkeley: University of California Press, 1996.<br />
23/ مقد مهاي تيزبينانه بر معناي باطني اسلام از رهگذر دروازههاي هفتگانة<br />
گونا گوني كه به صحن اندروني دين اسلام رهنمون ميشود/<br />
24. Schimmel, Annemarie. And Muhammad Is His Messenger.<br />
London and Chapel Hill: The University of North Carolina
388 قلب اسلام<br />
Press, 1985.<br />
2ê/ يگانه اثر انگليسي كه از رهگذر متون ادبي اسلامي به توضيح مقام پيامبر<br />
و نقش او در دينداري اسلامي ميپردازد/<br />
25. ÇÇÇÇÇÇÇÇÇÇÇ . Islam: An Introduction. Albany: State University of<br />
New York, 1992.<br />
2ë/ گزارشي كوتاه از تعاليم اصلي گونا گون اسلام كه با عشق و همدلي فراوان<br />
نگاشته شده است/<br />
26. Schuon, Frithjof. Understanding Islam. Bloomington, IN: World<br />
Wisdom Books, 1994.<br />
2ì/ ژرفترين كتاب انگليسي دربارة معناي باطني اسلام و رابطة آن با ديگر<br />
اديان كه تا كنون بهدست نويسندهاي غربي بهنگارش درآمده است/<br />
27. Sells, Michael. Approaching the Qur'a¦ n: The Early Revelations.<br />
Ashland, OR: White Cloud Press, 1999.<br />
27/ ترجمة انگليسي شاعرانه و بسيار عالي گزيدههايي ازقرآن كه تا اندازهاي<br />
كيفيت ادبي متن اصلي را در خود حفظ كرده است/<br />
28. Taba¦ taba¦ 'i¦ Alla¦ mah. The Quran in Islam. London: Routledge &<br />
Kegan Paul, 1987.<br />
28/ اثري كوتاه اما استادانه دربارة اهميتقرآنو شيوة مطالعة آن از نويسندة<br />
ماندگارترين تفسير نوشته شده برقرآن در سدة بيست/
نمايهها<br />
آفريقاي شرقي . 120<br />
آفريقاي شمالي . ,121 322<br />
آفÇÇريقاي غÇربي . ,103 ,133 ,120<br />
320<br />
آقاخان . 98<br />
آقاخانيها(فرقة). 98<br />
آلباني. 12ì<br />
آلبرت كبير . 108<br />
آلسعود. 91<br />
آلمان . ,12ì 3êì<br />
آمريكا. ,172 ,127 ,9ë ,8ë ,ì3 ,1<br />
,227 ,219 ,20ê ,193 ,192 ,17ë<br />
,320 ,312 ,301 ,282 ,2ì0 ,229<br />
,3ë3 ,3ë2 ,3ë1 ,3ë0 ,3ê9 ,3ê7<br />
377 ,3ì1 ,3ëì ,3ëë<br />
آبراهام لينكÔلن. 22ë<br />
آتاتورك . ,13ê 2ê0 ,13ì<br />
آخرالزمان. 9ê<br />
آخرتگرايي. 203<br />
آذربايجان . ,8ì 9ê<br />
آذري (زبان). 121<br />
آزاديبيان. 3ë0<br />
آسيا. ,ìë 91<br />
آسياي مÇركزي . ,90 ,107 ,99 ,98<br />
122<br />
آفÇريقا . ,ìë ,10ê ,90 ,8ì ,ì8 ,ìì<br />
,217 ,20ì ,131 ,12ì ,12ë ,121<br />
22ë ,22ê<br />
آفريقايسÇياه . ,ëë ,119 ,102 ,9ë<br />
28ë ,20ì ,120
390 قلب اسلام<br />
آيينيهود. ë7<br />
ابÇÇراهÇيم . ,17 ,ê9 ,ê7 ,êê ,ê3 ,29<br />
200 ,178 ,173 ,ë8 ,ë7<br />
ابراهيمبنعذرا. 2ë7<br />
ابليس. ,23 ,2ê 2ë<br />
ابن جبيرول . 108<br />
ابن خلدون . 21ë<br />
ابنرشد. 1ë3 ,109 ,108<br />
ابنسينا . ,108 1ë3<br />
ابن عربي . ,1ë3 300 ,2ì0<br />
ابنميمون. 108<br />
آمريكاي جنوبي . ,127 22ì<br />
آمنه. ê3<br />
آناتولي . ,102 2ì0 ,217 ,122<br />
آنا كوستيا . 22ë<br />
آنماري شيمل . 3<br />
آيات الاحكام . 1ëë<br />
آي¹االله خميني . ,138 3ë0 ,187<br />
آيين ارتدوكس شرقي . 113<br />
آيينبودا. ,18ì ,8ì ,ëì ,ê9 ,28 ,ê<br />
3ëê ,278 ,273 ,270<br />
آيين پروتستان . ,100 113<br />
آيينتاÄو. 1ìë ,ì3 ,ê<br />
آيينزرتشت. ,32 ,31 ,30 ëë<br />
آيينش منيسيبري . ëë<br />
آيين شينتو . 30<br />
آيين عشا¾ رباني. 37<br />
ابوالقاسم (از نامهاي پيامبر) . ë1<br />
ابوبكر. ,êë 87<br />
ابوحنيفه . ,89 90<br />
ابوريحان بيروني . ëë<br />
ابوسعيد ابيالخير . 2ì0<br />
ابوطالب. ê3<br />
اتÔم اجتماعي . 227<br />
اتيوپي . 119<br />
اجتهاد . 1ë8<br />
اجماع . 1ëì<br />
اجمر. 177<br />
آيÇÇÇين كÇÇاتوليك . ,10 ,113 ,111<br />
327 ,2ìê ,1ê0<br />
آيين كنفوسيوس . ,32 ëì<br />
آيينهندو. ,ëì,ê9,ê8,32,31,29<br />
,18ì ,1ìë ,1ìê ,1ê1 ,12ê ,ì9<br />
299 ,278 ,2ìë ,2ë7 ,218
نمايهها 391<br />
اديانهندي. 3ë3<br />
اچ/ اي/ آر/ گيب . 3<br />
احاديث فرجامشناختي . 133<br />
احبار(طبقة). 218 ,1ë1<br />
احمد (از نامهاي پيامبر) . ë1<br />
احمدبامبا. 17ì<br />
احمد بن حنبل . 91<br />
اديان يوناني و رومي . 31<br />
ارتش جمهوريخواه ايرلند . 1ê3<br />
اردن. ,ë7 ,71 217 ,137 ,123<br />
ارسطو. 291<br />
اروپا. ,127 ,11ì ,10ê ,90 ,8ë ,ì8<br />
,229 ,20ê ,193 ,188 ,17ë ,131<br />
377 ,37ê ,3ë0 ,312 ,2ê0<br />
اروپاي شرقي . 377<br />
اروپاي شمالي . 2ìë<br />
اريتره. 121<br />
ازبكستان . 118<br />
اÔ زبكي (زبان). 121<br />
ازدواج موقت. 231 92,<br />
اسپانيا . ,ì9 2ì1 ,20ë ,17ì ,132<br />
استانبول. 278 ,70<br />
استبداد . ,3ê7 3ëë ,3ê8<br />
استحسان . 1ëì<br />
استراليا . 118<br />
استفان هانسلمان . ë<br />
اسراÇÄيل . ,ì3 ,77 ,171 ,103 ,102<br />
17ì<br />
احمدشاه مسعود . 323<br />
احمدغزالي. 2ì0<br />
احمديه (فرقة) . ,10ê 113 ,10ë<br />
احياي شريعت . 137<br />
اخلاقجنسي. 3ë0<br />
اخوان المسلمين . 137<br />
اديان آسماني . ì8<br />
اديانآفريقايي. ëë<br />
اديان ابتدايي . 1ìë<br />
اديان ابراهيمي . ,ê8 ,ì2 ,ë8 202<br />
اديان اروپايي . 31<br />
اديانايراني. ëë<br />
اديانتوحيدي. 32<br />
اديان چيني . ëë<br />
اديانسامي . 1ë0<br />
اديانوحياني. ,28 ëë
392 قلب اسلام<br />
3ìê ,3ì1<br />
اعيان ثابته . 20<br />
افراط گرايي. 1ê1 ,113 ,77<br />
افÇغانستان . ,8ì ,103 ,102 ,99 ,90<br />
,193 ,170 ,137 ,123 ,119 ,118<br />
28ë ,239 ,217<br />
افÇلاطون . ,2êë ,293 ,291 ,2ì0<br />
30ê<br />
اقانيمسه گانه . 33<br />
اقتصاد اسلامي . 18ë<br />
اقيانوسآرام. 2ì0 ,2ê3<br />
اقيانوساطلس. 2ê3<br />
اقيانوس هند . 131<br />
اÔ كلاهاما . ìë<br />
الازهر (دانشگاه) . ,9ì 320 ,319<br />
الجزاير.101, ,117 ,13ì 320 ,1ê2<br />
اسكيمو . ìë<br />
اسلامدرستآيين. 112<br />
اسلامقلبي. 379<br />
اسلام مالايايي . ,12ê 12ë<br />
اسماعيل . 9ì<br />
اسماعيليان . ,113 1êë<br />
اسماعيليان فاطمي . 102<br />
اسماعيليه (فرقة) . ,8ë ,98 ,97 ,9ì<br />
99<br />
اسماعيليه نزاري . 97<br />
اسماعيلية فاطمي . 9ì<br />
اسما¾االله . ,2ì9 293 ,272<br />
اشرافسالاري . 220<br />
اشعريان. 107<br />
اصالتعلمتجربي. 139<br />
اصفهان . ,ëì 278<br />
اصلاحطلبي خشكهمقدسانه. 132<br />
اصناف. 223 ,220<br />
اعلاميةحقوقبشر. 3ì3<br />
اعلامية جهاني مسÆولي تهاي بشر .<br />
3ì3<br />
اعلامية حقوق بشÇر اسÇلامي . 3ì0,<br />
الحاج مالك الÖش ب ز . 127<br />
الحا كم باالله . 102<br />
الخليل (شهر .( ë7<br />
الست (روز .( ,2ì7 27ì<br />
الفرقان (از نامهاي قرآن) . 38<br />
المستنصر باالله . 97
نمايهها 393<br />
377<br />
امپراطوريمالي. 120<br />
امپراطوري معنوي . 2êê<br />
امپراطوريمقدس. 18ì<br />
امتميانه. 370 ,203 ,202<br />
امرسان . 2<br />
امرقÔدسي. 27ê<br />
اميرعبدالقادر. 322 ,1ê2 ,13ë<br />
المغرب . ,90 117<br />
الموت (قلعة) . 97<br />
الهجر¸. êë<br />
الهدي × (از نامهاي قرآن) . 38<br />
امين (از نامهاي پيامبر) . ë1<br />
اناجيل . ,ìë 11ì<br />
انجيل. 1ë3 ,33 ,21<br />
انجيل يوحنا. 3ë3<br />
انحصارگرايي . ,ë9 9ë<br />
اندلس . 117<br />
انÇÇÇÇÇدونزي . ,ì3 ,ì8 ,ìì ,71 ,91<br />
3ì2 ,138 ,12ë<br />
انسانگرايي . 37ê<br />
37ë انسانيتزدايي. <br />
انقلابآمريكا. 311<br />
انقلاب اسلامي ايران . 218<br />
انقلاب بلشويكي . 3ë7<br />
انقلابجنسي. 231<br />
الهياتتنزيهي. 13<br />
1ê الهياتمسيحي. <br />
الياس. 9ê<br />
اÔم × القÔري . 17ë<br />
ام الكتاب . ,27 38<br />
امام جعفر صادق . 39, 89<br />
امام حسين . 177<br />
امامرضا. 177<br />
امام شافعي . ,1ëì 239 ,1ë8<br />
امام شامل . ,13ë 322 ,1ê2<br />
امانتالهي. 338<br />
امانوÄل كانت . 299<br />
امپراطوران خورشيدي . 30<br />
امپراطورياسلام. 2êê<br />
امپراطوري ايران . 31<br />
امپراطوري روم . 18ê<br />
امپراطوري ساساني . 11ë<br />
امپراطوري عثماني . ,ì1 ,1ì1 ,122
394 قلب اسلام<br />
,222 ,218 ,217 ,21ê ,213 ,187<br />
3ì2 ,31ì ,2ì0 ,2ê0 ,239 ,22ê<br />
اÔيغورها . 12ë<br />
انقلاب صنعتي . 37ê<br />
انقلاب فÇرانسÇه . ,172 ,18ì ,3ê7<br />
3ë7<br />
انگÇÇÇÇلستان . ,ì8 ,118 ,127 ,119<br />
3ë0 ,3êì ,18ì ,18ê ,17ì<br />
انگليس. ,123 3ëì<br />
اوپانيشادها . ,ëì 291<br />
او تار (تجسدالهي). ê9<br />
اورشÇÇÇÇليم . ,êë ,17ë ,71 ,ê7 ,êì<br />
301 ,300 ,278<br />
اهلالجن¹ . 3ë<br />
اهل السن¹ والجماع¹ 87 .<br />
اÔ يغوري (زبان). 121<br />
Ö اي Ö /كي كوماراسوامي . 279<br />
ايوانايليچ. 1ê0<br />
باب (سي د محمد). 133 10ê,<br />
10ê بابيت(فرقة). <br />
باديهنشيني . 21ë<br />
باروخگÔلدشتاين. 1ê3<br />
بازار خان خليلي . 223<br />
بازگشتكنندگان . 12ì<br />
باطنيگري. 11ê<br />
با كرةگادالوپ(آرامگاه). 17ì<br />
بالكان (شبهجزيرة) . ,ì3 20ì<br />
بانتو (زبان). 120<br />
بايزيد بسطامي . ,2ì0 3ëê<br />
ببرهاي (تاميل) . 330<br />
بتپÇرستي. ,ì8 ,ë8 ,êê ,ê3 ,178<br />
318 ,190<br />
ë بتسدا(شهر). <br />
بحرانعالممدرن. 37ë<br />
اهل بيت . ,93 ,118 22ê<br />
اهل كتاب . 70<br />
ايالات متحده. 20ì ,ìì<br />
ايبري (شبهجزيرة) . ,11ë 117<br />
ايتاليا. 222<br />
ايران. ,31 ,30 ,29 ,1 ,ëë ,ì3 ,71<br />
,98 ,97 ,9ê ,93 ,91 ,89 ,8ì ,72<br />
,11ë ,109 ,107 ,103 ,102 ,99<br />
,127 ,123 ,122 ,120 ,119 ,118<br />
,170 ,1ë7 ,138 ,13ì ,13ê ,133
نمايهها 395<br />
بÇÇنيادگرايÇÇي . ,ëì ,97 ,138 ,137<br />
3ê8 ,1êê<br />
بنيادگرايي ديني . 1ê1<br />
بنيادگراييسكولار . 1ê1<br />
بني اسراÄيل . 2ë7<br />
بنياميه. 201 ,93 ,87<br />
بنيعباس. 87<br />
بنيلاوي. 171<br />
بودا. 299 ,2ìì ,ëë ,ê9 ,ê8<br />
بورژوازي . 222<br />
بورقيبه (حبيب) . 13ê<br />
بورنÃو. 130<br />
بوسني. ,79 ,12ì 320<br />
بولونا (شهر .( ëì<br />
بهاÄيت (فرقة) . 10ë<br />
بحرين. 9ê ,8ì<br />
بحيرا¾. ê3<br />
بخارا. 177<br />
بدر(غزوة). 317 ,31ì<br />
براق(اسب). êë<br />
بربÇر . 117<br />
بركت محمديه. ëê<br />
برلوي (جنبش ). 322<br />
برمه, 20ì ,20ê ,ì3<br />
برونÃي . 12ë<br />
بÔروندي . 1êê<br />
برهمنها. 218<br />
بريتانيا . ,71 ,10ê 3ë0 ,133 ,131<br />
بغداد . ,91 ,9ì 10ì<br />
بقره(سورة). 191<br />
بلال. 119<br />
بلغارستان . ,12ì 20ì<br />
بلوچستان . 119<br />
بنارس. 2ì3 ,223 ,ì9<br />
بندةرنجور. 2ë8<br />
بنگالي (زبان). 123<br />
بها كتي (جنبش) . 2ë7<br />
بها¾الدين نقشبند . 177<br />
بها¾االله . 10ê<br />
بهجت × كبري . 302<br />
بÔهراها. 98<br />
ëì . گيتا بهگود <br />
بيزانس. 238 ,122 ,31<br />
بنگلادش. 12ê ,ì3
396 قلب اسلام<br />
329 ,291 ,190 ,ë7 ,ëì<br />
پيامبران دروغين . 28<br />
بيگاريخانه . 22ì<br />
بيگانهستيزي . ì7<br />
پاپ اوربان دوم . 321<br />
1ê0 پادرپيو. <br />
پادشاهي تاتار . 132<br />
پادشاهيسواحيلي . 120<br />
پاريس. ëì<br />
پا كستان . ,ìì ,93 ,90 ,8ì ,72 ,ì8<br />
,133 ,12ê ,118 ,10ê ,99 ,98<br />
28ë ,217 ,21ê ,138 ,137 ,13ì<br />
پترارك. 2<br />
پدر جامعهشناسي . 21ë<br />
پرتغال . 131<br />
پروين اعتصامي . 239<br />
پسا Ç مسيحي . 3ê1<br />
پسا Ç مسيحيان . 229<br />
پشتو (زبان). 217<br />
پنجاب. ,103 ,22ê 2ì3<br />
پنجابي (زبان). 123<br />
پيامبرانس لف. 28<br />
پيامبران كهن . 10<br />
پيردوفوكو. ìì<br />
پيشامدرن. 3êê<br />
پيكرتراشي . ,280 298 ,281<br />
تÃودوررÔچك. 37ë ,1ê0<br />
تاÄو(آيين). 273 ,30<br />
تاجيكستان . 118<br />
تاريخگرايي. 2<br />
تاريخ مقدس. ë7 ,38 ,3ê<br />
تايلند. 20ì ,12ë ,91 ,ì3<br />
تأويل. ê0<br />
20ì ,ìì ,30 تبت. <br />
تجددگرايي. ,13ê ,72 ,ë7 ,ëì ,1ê<br />
,3ë7 ,227 ,203 ,1ê1 ,139 ,13ì<br />
3ìì<br />
تجددگراييسكولار. 1êê ,1ê1<br />
تجربه گرايي. 37ê<br />
تجسد. 27<br />
تجسدالهي. ê9<br />
پوچگرايي . 331<br />
پولسقديس. 11ì<br />
پيامبران بنياسÇراÇÄيل . ,10 ,ê9 ,30
نمايهها 397<br />
,89 ,8ì ,8ë ,8ê ,83 ,81 تÇصوف. <br />
,13ë ,132 ,12ì ,12ë ,112 ,92<br />
,317 ,2ì1 ,2ë9 ,223 ,220 ,219<br />
3ëë<br />
تجملپرستي. 21ì<br />
تحجر. 3ì9<br />
تحرك اجتماعي . 21ê<br />
تحرير عام ) كتاب مقدس). 11ì<br />
تدبير ديني اسلامي . ê2<br />
تدبيرمنزل. 182<br />
ترزا اهل آويلا . 2ì1<br />
تركستانشرقي. 12ë<br />
تركمني (زبان). 122<br />
تصوف عامي. 22ê<br />
تصوفنظري. 109<br />
تعصب. 3ì9<br />
تغيير دين . ìê<br />
تفتيش عقايد . 1ê<br />
تفسير. ê0<br />
تقدسبخشي. 228<br />
تقدسزدايي. 3ì3 ,331 ,180<br />
تقويمجلالي. 170<br />
20ë .( (اصل تقيه <br />
تكهمسري. 231 ,230 ,229<br />
تگزاس. ,ìë 118<br />
تلمود. 1ë2<br />
تمدناسلامي. ,2 ëì<br />
توحيدابراهيمي. ë9<br />
توحيدذاتي. 12<br />
تورات. 29ë ,1ë3 ,33 ,21<br />
توماس آ كوÄيني . 1ë0<br />
تÇÇÇركيه . ,ì3 ,72 ,133 ,109 ,102<br />
,2ê1 ,2ê0 ,177 ,1ë7 ,1ê2 ,13ì<br />
37ì ,3ì2 ,28ë ,2ì0<br />
تروريسم. 330<br />
تزار. 123<br />
تسنن.8ê, ,92 ,90 ,89 ,88 ,87 ,8ë<br />
,10ë ,103 ,101 ,100 ,9ì ,9ë<br />
,1êë ,119 ,113 ,112 ,107 ,10ì<br />
327 ,32ì ,320 ,319 ,19ê ,1ë9<br />
,9ì ,9ê ,93 ,92 ,88 ,87 ,8ê تشيع. <br />
,10ë ,103 ,102 ,101 ,100 ,99<br />
,1êë ,132 ,119 ,11ê ,113 ,107<br />
187 ,177 ,1ë9 ,1ë8
398 قلب اسلام<br />
جفرسن. 3êì<br />
توماسبكت. 328<br />
توماسقديس. 1ë0 ,108<br />
تونس. 278 ,1ê2 ,117 ,9ì<br />
تونگا (درشكة) . 2ì2<br />
تهران. ,70 ,9ê 222<br />
تي/ اس/ اليوت . 37ë<br />
تيتوس بوركهارت . ,139 278 ,229<br />
جادةابريشم. ëë<br />
جالينوس . 2ì0<br />
جاندانزاسكوتس. 1ë0<br />
جانلا ك. 3ìë<br />
جانهيك. 72<br />
جاويدان خرد . ,379 380<br />
جايي كهاينبرهوت پايانميپذيرد<br />
37ë .( كتاب )<br />
جبر. ,18 10ì<br />
جبرÄيل. ,êë ,êê ,3ê ,82 288<br />
ê8 جدليون. <br />
جزيه. 208<br />
جعفر الصادق (امام) . 9ê<br />
جماعت اسلامي (جنبش) . 137<br />
جمهوري(محاورة). 293<br />
جمهوري اسلامي ايران . 187, 239,<br />
283<br />
جنبش احمديه . ,103 10ê<br />
جنبش بابي ه. 103<br />
جنبش ب ر لÖوي . â 133<br />
جنبش تركهاي جوان . 133<br />
جنبش مهديگرايسودان . 133<br />
جنبش وهابي. ì1<br />
جÇنبشهاي طÇرفدار اتÇحاد اسÇلام .<br />
202<br />
جنگ تمدنها. ë<br />
جنگ جهاني اول. 91<br />
جنگ جÇهاني دوم . ,71 ,13ê ,13ë<br />
329 ,193 ,138 ,13ì<br />
جنگ خليج فارس, بغداد . ì7<br />
جنگهاي صليبي . ,17ì ,2ìë ,23ê<br />
321 ,313<br />
جوامع روايي . ,ë2 1ëì<br />
جورجسوم . 3êì<br />
جعفرصادق(امام). 1ë8 ,9ì<br />
ê0 .( جفر (علم
نمايهها 399<br />
چشماسفنديار. 23ê<br />
چندخدايي . ì8<br />
چندهمسري . ,229 231 ,230<br />
جوزف لومبارد . ë<br />
جونزتاون . ,9ë 1ê2<br />
جهاد ابتداÄي . 319<br />
جهاد اصغر . 317<br />
جهادا كبر. 317<br />
جهاد دفاعي . 319<br />
جهاد سازندگي . 313<br />
جهان ابراهيمي . 11ì<br />
جهانبيني . ,3ìì 378 ,37ê ,3ì7<br />
جهانبيني اسلامي . 2ì<br />
جهانشناسي . 3ê<br />
جهان عرب . 11ë<br />
جهانكمونيست. 13ì<br />
جهان مالايايي . 12ê<br />
جهانمسيحي. 29<br />
جهانيسازي . ,ìë 2êë ,2êê<br />
جهانيشدن . ,1ê0 378 ,377 ,1ê2<br />
چاد. 120<br />
چچن . ,138 3ëì<br />
چچني (زبان). 121<br />
چه گوارا (ارنستو) . 1ê2<br />
چين. ,30 ,ëë ,12ë ,109 ,10ë ,ì3<br />
,238 ,23ë ,22ì ,20ì ,188 ,12ì<br />
37ì ,373 ,3ì1 ,2ìì<br />
حافظ. 381 ,2ì2 ,ì0<br />
حبشيان مسيحي . 20ë<br />
حجاز . ,91 177<br />
حجرالاسود . 17ê<br />
حديثجبرÄيل. 81<br />
حسن(امام). 93<br />
حسن البنا¾. 137<br />
حسن صباح. 97<br />
حسيدي (جنبش) . ,8ì 2ë7<br />
حسين(امام). ,93 9ê<br />
حسين بن علي (امام) . 327<br />
حضرتآدم. ,23 ,21 ,2ê ,êê ,28<br />
173<br />
حضرتعلي. 39<br />
حضرت معصومه . 177<br />
چرخةنوزايش. 270<br />
چشتيه (طريقة) . 8ë
400 قلب اسلام<br />
حيات طيبه. 210 ,200 ,19ë<br />
خاتمالانبيا¾ . ,28 ë1 ,ê2<br />
خاخام كاهانه . 1ê3<br />
خانقاه . 381<br />
خانوادة تكسرپرستي . 227<br />
خانوادة گسترده . 227<br />
خانوادة هستهاي . 22ì<br />
خاوردور. 377<br />
خاور عربي . ,90 127 ,107 ,99<br />
خاورميانه. ,71 ,23ê 2ê0<br />
خاورنزديك. 2ê1<br />
خدايسه گانه . 33<br />
خÇديجه (هÇمسر پÇيامبر) . ê3, ,êê<br />
238 ,222 ,18ë ,177 ,ê9 ,êë<br />
خرابات . 381<br />
خراسان . ,107 119 ,118<br />
خردگرايي. 139 ,13ê<br />
خلافت عباسيان . 221<br />
خلافت عثماني . 189<br />
خلفاي راشدين . ,87 30ë<br />
خلوتيه (طريقة) . 8ë<br />
خليجفارس. 12ê ,11ë ,8ì<br />
حضورالهي. êì<br />
حقايق مثالي . 2ë1<br />
حقايق معادي . 23ë<br />
حقوقازلي. 1ë0<br />
حقوق طبيعي . 1ë0<br />
حقوقعÔرفي. 193<br />
حكمتخالده. 379<br />
حكمت متعاليه . 109<br />
حكومت پاپ . 18ì<br />
حكومتديني. 3ì2 ,187 ,18ì<br />
حكومت روحانيت . 18ì<br />
حكومت زمينداران . 21ê<br />
حكومت ولايت فقيه . 187<br />
حلقههاي مسيحي . 71<br />
حنبلي (فقه) . 89<br />
حنبليان . 10ì<br />
حنفا¾. ê3<br />
حنفي (فقه) . ,89 ,90 19ê<br />
حنفيان . 107<br />
حوا. 23<br />
حواريون. 291<br />
حوزة بالكان . 70
نمايهها 401<br />
درياي چين . 202<br />
درياي عربستان . 12ê<br />
درياي كاراÄيب . 133<br />
درياي مديترانه . 31<br />
دگرآيين. 112<br />
دگرآييني . ,110 ,113 11ê<br />
خليف¹االله. 33ì ,2ê<br />
خواجه عبدالله انصاري . 177<br />
خواجه نصيرالدينطوسي. 107<br />
دلال¹@الحاÄرين( كتاب). 109<br />
دمشق. 177 ,93<br />
دوازده امامي (شيعة) . ì1, 89<br />
دوروحي. 31<br />
دورة تاريكي . 379<br />
دورةصفوي. 119<br />
دورةنÇوزايÇي. ,222 ,18ê ,1ë0 ,2<br />
37ê<br />
دومينيكي . 112<br />
دهفرمان. 3ë3 ,1ì2<br />
دهلي. 177 ,119<br />
دينازلي. ,28 ,27 12ì<br />
دينزدايي. 178 ,1ë0<br />
دين شمشير . ,2ìê 2ìë<br />
دينصلح. 2ìë ,2ìê<br />
دينقلبي. 380 ,379<br />
خوارج. ,113 ,101 1êë<br />
خودسالاري . 23ì<br />
داداجيگنجبخش. 177<br />
دارالاسÇÇÇÇلام . ,31 ,78 ,11ê ,11ë<br />
,20ë ,20ê ,1ì0 ,131 ,130 ,12ë<br />
,270 ,2ì7 ,2ìë ,208 ,207 ,20ì<br />
377 ,373<br />
دارالحرب. 20ë ,20ê<br />
دانته. ,20 ,êì ,299 300<br />
دانزاسكوتس . 108<br />
دانمارك . 2ì8<br />
داوود (پيامبر) . ê8<br />
دجال. ê1<br />
درستآيÇÇÇÇيني . ,110 ,112 ,111<br />
11ê ,113<br />
درستكÇÇرداري . ,111 ,113 ,112<br />
11ê<br />
دروÄيدها(فرقة). 209<br />
دروزيان (فرقة) . ,102 207 ,103
402 قلب اسلام<br />
رهبانيت. 219<br />
ريموندلول . 2ì1<br />
زبان آرامي . 11ì<br />
زبان اردو . 12ê<br />
زبانهÇاي آلتايي . 121<br />
زرتشت. ,30 ,ëë 291<br />
زنان ونوسي . 23ë<br />
زيديان . ,113 1êë<br />
زيديه (فرقة) . ,99 113<br />
زينالعابدين (امام) . ,93 9ê<br />
زينب(حضرت). 177 ,93<br />
ژاپن. ,30 ,18ì 2ìì ,23ë ,188<br />
دينگريزي . 3ëì<br />
دينمسيح. ë7<br />
دينيهود. ë7 ,32<br />
رابعة عدويه . ,239 2ë9<br />
راجيو گاندي . 330<br />
راما. ëë ,ê8<br />
راهراست(فرقة). 98<br />
رايشسوم. 3êì<br />
ربا . 18ê<br />
رجعت مسيح . ,9ê 300<br />
رساله( كتاب). 1ë8<br />
ژا كايلول. 1ê0<br />
ژان ژا ك روسو . 3ìë<br />
ژرمن(نژاد). 209<br />
ژوليان (تقويم) . 170<br />
ساري(لباس). 22ê<br />
سازمانملل. 3ì3<br />
ساسانيان . 221<br />
سامانيان . 122<br />
سانتيا گو دي كامپستلا . 17ì<br />
ستارهشناسي . 218<br />
رضاشاه . 2ê0<br />
رفاعيه (طريقة) . 8ë<br />
رنج خداوند . 2ë8<br />
رنه گنون . ,139 37ë<br />
رÔواندا. 1êê<br />
روحالقدس. 33ì ,1ê9<br />
روحية باديهنشيني . ,21ë 217<br />
روسيه. ,3ê7 ,3êì ,20ì ,123 ,ì3<br />
3ëì<br />
رÔم. 17ë<br />
رويدادهايي معادي . 29
نمايهها 403<br />
سنتگرايي. ,ëì 72<br />
سنتهاي قبالهاي . 8ì<br />
سند (منطقة) . ,98 123<br />
سندي (زبان) . 123<br />
سنگال. 121 ,119 ,8ë<br />
سنگسار . 191<br />
سدر¸ المنتهي . êì<br />
سرزمينهرز(كتاب). 37ë<br />
س Ö ر سيد احمدخان . 133<br />
سرمايهداري (نظام) . 3ë8<br />
êì سرمكنون. <br />
سرود گريگوري . ,37 283<br />
سريلانكا. 330 ,20ì ,12ê ,ì3<br />
سفر اعداد ) كتاب مقدس). 171<br />
سفر تكوين ) كتاب مقدس). 19<br />
سكولارسازي . 3ëì<br />
سكولاريسم. ,1ê0 ,139 ,13ì ,ì2<br />
,3ìë ,3ê9 ,3ê7 ,2êë ,2êê ,1ê1<br />
378 ,377 ,3ìì<br />
سكونتگاه موسي . ë7<br />
سلجوقيان . 21ì<br />
صفويان (سلسلة) . 119<br />
سلطان عارفان خراسان . 3ëê<br />
س لفيه (جنبش) . 132<br />
س نوسيه (فرقة) . 13ë<br />
س نÖهج هÖ (طايفة). 120<br />
سني.3ì, ,118 ,97 ,88 ,87 ,8ì ,8ê<br />
3ìì ,30ë ,29ê ,218 ,1ëì ,1êë<br />
سودان. 22ë ,137 ,121 ,8ë ,ì8<br />
سÇÇوريه . ,ê3 ,91 ,8ì ,71 ,ì3 ,ëë<br />
217 ,123 ,102 ,98 ,9ì<br />
سوسياليسم. 3ë8 ,1êê<br />
سوكارنو. 13ê<br />
سوكوتو(خلافت). 133<br />
سولون . 291<br />
سوماترا. 109<br />
سومالي. 121<br />
سهروردي(حكيم). 109<br />
سيبري . 122<br />
17ì سيداحمدبدوي. <br />
سلمان (فارسي) . ,118 22ê<br />
سلمان رشدي . 3ë0<br />
سليمان (حضرت) . ê8<br />
سمساره. 270
404 قلب اسلام<br />
شمشون. 329<br />
شواليه . 32ë<br />
شوروي. 3ìì ,3ë8 ,323 ,20ê<br />
شهادتين. 1ìì<br />
سي دالش هدا¾ . 327<br />
سيد جمالالدين اسدآبادي . 202<br />
سيد جمالالد ين افغاني . 133<br />
شيخ احمد العلوي . 13ë<br />
شيخالدرقاوي. 13ë<br />
شيخسلام¹ الراضي . 13ë<br />
شيطان. 23 ,22<br />
شيعه . ,3ì ,93 ,89 ,88 ,8ì ,8ë ,8ê<br />
,1ëì ,118 ,111 ,99 ,9ë ,9ê<br />
3ìì ,30ë ,231 ,218<br />
اثنيعشري (شيعة) . 9ê<br />
صابÃين, ,ì0 102<br />
صÇÇدرالد يÇن شÇيرازي (مÇلا صدرا).<br />
109<br />
صراط مستقيم . ,111 112<br />
صربستان. 12ì<br />
صفويه. 99<br />
صلاحالد ين ايوبي. 322<br />
صليب. 3ë3<br />
صنعتگرايي. 223<br />
طالبان ) گروه) . ,103 ,239 28ë<br />
سيدهنفيسه. 239 ,177<br />
1ìë سيمونويل. <br />
سينكيانگ. 12ë<br />
شاذليه (طايفة) . ,8ë 13ë<br />
شافعي (فقه) . ,89 19ê<br />
شافعيان . 107<br />
شاهزادةصلح. 2ì3<br />
شبستري (شيخ محمود) . ë1, ì0<br />
شجرة مباركه . 373<br />
شجرةممنوعه. 22<br />
شرق آفريقا . 98<br />
شرقشناسي . ,2 2ê0<br />
شريعتپويا. 19ê<br />
شريعت موسوي . 171<br />
شعرا¾(سورة). 282<br />
شكا كيت. 299 ,2<br />
شكسپير . 2ì8<br />
شمال آفريقا . 9ì<br />
شمايل نگاري . ,ë8 280 ,2ê1
نمايهها 405<br />
217 ,177 ,11ë ,102 ,101 ,100<br />
عربستان, ,8ì ,70 ,ì7 ,ì1 ,ëë ,ê7<br />
,137 ,132 ,11ë ,10ì ,92 ,91<br />
,237 ,22ë ,217 ,207 ,192 ,17ë<br />
3ì2 ,319 ,318 ,2ìë<br />
عرش الرحمان . 379<br />
عرفان. 109<br />
عرفانمسيحي. 8ì<br />
عرو¸الوثقي. 370<br />
طبيعتگرايي . 37ê<br />
طراÄقصوفيه. 80<br />
طنطا(شهر). 177<br />
طواف . ê7<br />
× طوبي (شهر). 17ì<br />
طهاويه (مكتب) . 107<br />
طيبيه(فرقة). 98<br />
طيجانيه (طايفة) . 13ë<br />
ظلمستيزي . ,310 311<br />
عاشقومعشوق(رسالة). 2ì1<br />
عالم كبير . 2ë<br />
عاليجا محمد. 127<br />
عش اق خداوند . 2ì1<br />
عصر اسطورهاي . 29<br />
عصر به اصطلاح روشنگري . 2<br />
عصرتاريخي. 29<br />
عصر جاهلي, 282<br />
عصر طلايي اسلام . 210<br />
عصرغفلت. 370<br />
عصرمحوري. 32 ,31 ,30<br />
عصر ويكتوريا . 2ê0<br />
عطار. 2ì2<br />
عقل تحليلي . 23<br />
عقلگرايي . 2<br />
عقود. 183<br />
عامالفيل(سال). ê2<br />
عباديان(فرقة). ,113 ,101 1êë<br />
عباسيان . 9ì<br />
عبدالقادر جيلاني . 177<br />
عبدالكريم. 322<br />
عبداالله. ë1 ,ê3<br />
عثمان . ,3ì êë<br />
عثمان دان فاديو . 103, 133<br />
عثمانيان . 21ì<br />
عراق. ,9ê ,93 ,91 ,89 ,87 ,8ì ,ì3
406 قلب اسلام<br />
غارحرا¾. êê<br />
غديرخم. 88<br />
غرب دور . 90<br />
غربدور. 117<br />
غربزدگي . ìë<br />
غربستيزي . 3ê8<br />
علق(سورة). êê<br />
علمالكلام. 10ì<br />
علماي حنفي . ì1<br />
علماي وهابي. 91<br />
علويان . ,102 207<br />
علويان ترك . 102<br />
علويانسوريه . ,102 103<br />
عÇÇلي (امÇام), ,êë ,êê ,ê3 ,87 ,88<br />
,293 ,177 ,101 ,98 ,93 ,89<br />
322 ,321 ,308 ,30ë ,30ê ,303<br />
علي اللهي(فرقة). 101<br />
علي بن ابيطالب . ,87 321 ,223<br />
علي بن موسي الر ضا. 118<br />
عمان ) كشور) . 101<br />
عÔمر, ,êë ,71 82<br />
عمرالمختار . 322<br />
عمر خيام . 170<br />
عمره. 178<br />
عهد عÇتيق . ,13ë ,1ë2 ,1ë1 ,1ê9<br />
2ìê ,178 ,171<br />
عهدين عتيق و جديد . 3ë, 3ì<br />
غرب متجدد. ì9<br />
غربمسيحي. ,21ë ,18ê ,10ë ,ì9<br />
3ìì ,3ê1 ,318 ,299 ,220<br />
غربنزديك. 117<br />
غز الي (امام محمد). 182, 107, 88,<br />
28ê<br />
غلاماحمد. 133 ,10ê<br />
غلا¸ (شيعي) . ,113 1êë<br />
غنا ) كشور) . 120<br />
غنوصيه. 102<br />
غوغاسالاري . 3ì8<br />
غيرشمايلنگاري . 280<br />
فاتحه(سورة). 1ì7<br />
فارابي . ,108 2êë<br />
فاس (شهر) . ,70 ,17ì 223<br />
عيسي, 3ë3 ,200 ,êì ,37 ,3ë فاشيسم. 3ë8 ,2ìì
نمايهها 407<br />
فمينيسم . ,23ê 2ê2<br />
فنلاند. 20ì<br />
فاطمه . ,êê 177<br />
فاطميان . ,87 9ì<br />
فتحاورشليم. 32ê<br />
فتح مكه. 32ê<br />
فخررازي. 107<br />
فداÄيان. 97<br />
فراماسونري . 223<br />
فرانچسكوسÔ وار ز. 1ë0<br />
فÇرانسÇه. ,3ëì ,1ê2 ,12ì ,ì9 ,ìì<br />
3ì1<br />
فرانسيسي . 112<br />
فردگرايي. 37ê ,3ëë<br />
فرشتة مقرب. êê ,3ê<br />
فريتيوف شوان . ,72 333 ,139<br />
فقه جعفري . 89<br />
فلاحين (مصر) . 22ê<br />
فلاسفة باستان . 2ë1<br />
فلسطين. ,1 ,ëë ,ì3 ,ë7 ,138 320<br />
فلسفههاي مسيحي . 108<br />
فلسفههاي يهودي . 108<br />
فلسفة اسلامي . ,108 109<br />
فلسفة متقدماسلامي. 109<br />
فنون كبيره و صغيره . 279<br />
فولاني (منطقة) . 121<br />
فيثاغورث . 30<br />
فيليپين . ,ì3 320 ,2ìê ,138 ,12ë<br />
قادريه (طايفة) . ,8ë 22ê<br />
قاليتÔرنج ايراني . 77<br />
قانون اساسي مدينه . 18ë<br />
قانونسالاري . 187<br />
قÇاهره . ,93 ,9ì ,278 ,222 ,17ì<br />
3ë2<br />
ê0 قباله. <br />
قبطيان . 209<br />
قبله. êì<br />
قبيله گرايي . ,21ì 312<br />
قديس آ گوستين . 18<br />
قرطبه. 278<br />
قرقيزي. 122<br />
قريش (قبيلة) . ê2<br />
قسطنطنيه . 122<br />
قطبعدم. 19
408 قلب اسلام<br />
كتابتكويني. 2ë<br />
كتاب مثالي . 27<br />
@كتاب مقدس . ,2ê ,1ë1 ,11ì ,ë8<br />
,329 ,323 ,291 ,209 ,200 ,191<br />
3ëê<br />
كثرت اديان . 2ì<br />
كثرتگرايي. ,ì2 72<br />
كربلا. ,93 ,9ê 177<br />
كÔرد. 12ì<br />
كرواسي . 12ì<br />
كره ) كشور) . 1êê<br />
كريشنا. ëë ,ê8<br />
كشف اجباري حجاب . 2ê0<br />
كشمير. 320 ,138<br />
كعبه. ,ê7 ,êê ,173 178<br />
كلاماسلامي. 182 ,132 ,101<br />
كلام اسماعيلي . 107<br />
كلاماشعري. 107<br />
كلاماالله . ,3ê 280 ,273<br />
كلامعرفاني. 107<br />
كلم¹االله . ,27 ,3ë 280 ,78 ,3ì<br />
كليساهاي جامع گوتيك . 27ê<br />
قطبوجود. 19<br />
قفقاز . ,ì3 322 ,13ë ,118 ,99 ,90<br />
قم. 177<br />
28ë قوالي. <br />
قوانين ناپلÃوني . 193<br />
قوم برگزيده . 203<br />
قونيه. 2ì0 ,177<br />
قهرمانخورشيدي. 31<br />
قياس . 1ëì<br />
قيام كبري . 97<br />
كاتارها (فرقة) . 209<br />
كاتريناÔبراين. ë<br />
كارل ياسپرس . 30<br />
كافرستان (منطقة) . 102<br />
كامبوج. 20ì<br />
كانادا. ,ìì ,ìë ,98 127<br />
كانتربري . 17ì<br />
كانتون (بندر .( ,ëë 12ë<br />
Ö كبس. 170<br />
كبيسه . 170<br />
@كتابالاموات . 301<br />
كتابانفسي. 2ë
نمايهها 409<br />
كيوتو. 278<br />
گÔجرات. 98<br />
كليساهاي غربي . ìê<br />
كليساي اÔرتدكس. 318 ,11ê ,ìê<br />
كليساي جامع . 70<br />
كليساي جامع شارتر . 278<br />
كليساي مزار مقدس. 71<br />
@كمدي الهÇي . ,20 ,êì ,299 ,300<br />
301<br />
كمونيسم . 2ìì<br />
كندي(فيلسوف). 108<br />
كÇÇنفوسيوس . ,ê ,ì3 ,ëì ,30 ,71<br />
291 ,2ìì ,1ìë<br />
كنيسه . 70<br />
كوا كرها (فرقة) . 2ì3<br />
كوزوو. 320 ,138 ,12ì<br />
كوفه. 93<br />
كوه آتوس . 208<br />
كوهستانهاي آلتا . 122<br />
كوهستانهاي اطلس . 117<br />
كوهنبو. ë7<br />
كوههاي هندوكÔش. 130<br />
گÔجراتي (زبان). 123<br />
گريگوري (تقويم) . 170<br />
@گلشنراز (ديوان اشعار) . ë1<br />
گنان (اشعار هندويي) . 98<br />
گناه اوليه. 228 ,21 ,1ë<br />
گنگ (رود) . 2ì3<br />
گوته. ê1 ,2<br />
گولا گ. 3ê7<br />
لاÄوتسه. ,30 ëì<br />
لاادريگري(مكتب). 3ìì<br />
لاادريگريسكولار . ê<br />
لادا ك (منطقة) . ì3<br />
لاويان. 171<br />
لاهور. 2ì2 ,177<br />
لبÇنان . ,1 ,71 ,8ì ,103 ,102 ,9ê<br />
208<br />
لوردس. 17ë<br />
لويي ماسينيون . 3<br />
ليبراليسم . 3ë8<br />
ليبي . 117<br />
كيش زشتي . ,272 27ì<br />
كيلوا(شهر). 120
410 قلب اسلام<br />
ماورا¾النهر. 118<br />
مبشرانانجيلي. ìë<br />
ماÄده(سوره). ì0<br />
مÇابعدالطÇبيعه . ,3ê ,ê0 ,220 ,272<br />
3ëê ,299 ,29ê ,279<br />
ماتريديه (مكتب) . 107<br />
مادرترزا. 1ê0<br />
مارتينلوتر. 172<br />
مارتين لينگز . 139<br />
مارش تركي (قطعه موزيك) . 283<br />
مثنويمعنوي (ديوان اشعار) . 321<br />
2ì1 محبين. <br />
9ê ,93 محرم(ماه). <br />
مÇحمد (پÇيامبر) . ,1ì ,êê ,ê3 ,33<br />
82 ,ëê ,ë1<br />
محمد اقبال . 13ê<br />
محمد الباقر (امام) . 9ê<br />
محمد الشافعي . 90<br />
محمدالمهدي(امام). 9ê<br />
محمدباقر (امام) . ,9ê 1ë8<br />
محمد بن عبدالوهابنجدي. 132<br />
محمد بن قاسم . 123<br />
محمدعبده. 133 ,107<br />
محمود شلتوت . 319<br />
محيالد ين عربي . 109<br />
مديترانه. 377 ,202<br />
مÇÇÇدينه . ,êë ,ëê ,ê7 ,88 ,92 ,90<br />
178 ,17ì ,12ë ,93<br />
مدين¹ النبي. 210 ,17ì ,êë<br />
مذاهب بابلي . 102<br />
ماركسيسم . 3ë8<br />
مازندران. 2ìë<br />
ماسونها. 223<br />
مالايا. 91<br />
مالزي. ,12ë ,91 ,79 ,72 ,71 ,ì3<br />
3ì2 ,182 ,137<br />
مالكاشتر. 30ë<br />
مالكبنانÇس. 90<br />
مالكومايكس. 127<br />
مالكي (فقه) . 89<br />
مالكيان . 107<br />
مالي. 120 ,119 ,109<br />
مانويت. ëë<br />
مانيل. 2ìê
نمايهها 411<br />
مسÇÇÇيح . ,10 ,31 ,29 ,28 ,11 ,3ë<br />
,ë9 ,ë7 ,ëì ,ë0 ,ê9 ,ê8 ,ê1 ,3ì<br />
,1ë3 ,1ë2 ,1ê9 ,11ì ,10ê ,ìì<br />
,228 ,212 ,211 ,203 ,1ìê ,1ëê<br />
,280 ,272 ,2ì7 ,2ìê ,2ì1 ,230<br />
,3ì9 ,3ëì ,3ê9 ,32ë ,300 ,291<br />
37ì ,370<br />
,31 ,28 ,21 ,1ê ,11 ,2 مسÇيحيت. <br />
,ë7 ,ëì ,ëë ,ê9 ,ê1 ,3ë ,33 ,32<br />
,ì9 ,ì8 ,ìì ,ìë ,ìê ,ì0 ,ë9 ,ë8<br />
,113 ,112 ,110 ,100 ,8ì ,81<br />
,1êê ,1ê3 ,1ê1 ,139 ,117 ,11ì<br />
,20ê ,18ì ,1ì9 ,1ìê ,1ë3 ,1ê9<br />
,228 ,22ì ,220 ,218 ,209 ,20ì<br />
,2ë8 ,2ë7 ,2êê ,2ê0 ,231 ,230<br />
,283 ,280 ,278 ,2ìì ,2ìë ,2ìê<br />
,3êê ,33ë ,328 ,327 ,318 ,300<br />
380 ,3ì7<br />
مشهد. 177<br />
مصالحمÔرسله. 1ëì<br />
مصر. ,37 ,ëë ,91 ,90 ,8ì ,71 ,ì3<br />
,123 ,122 ,11ë ,107 ,9ì ,93<br />
مرا كش. ,90 ,71 ,11ë ,21ê ,117<br />
28ë ,22ë<br />
مردان مريخي . 23ë<br />
مÇÇÇÇردمسالاري . ,1ë0 ,189 ,188<br />
3ë1 ,3êì ,21ì<br />
مركزگرايي . 312<br />
مريلند. ë<br />
مريم (حضرت) . ëì<br />
مزامير ) كتاب مقدس). 29ë<br />
مزكويتا(مسجد). 278<br />
â مÔستعلي . 97<br />
مستعليان (فرقة) . ,97 98<br />
مسجد ابن طولون . 278<br />
مسجد اعظم قرطبه . 70<br />
مسجدالاقصي . ,êë 278<br />
مسجدالحرام . ,9ì 138<br />
مسجدالنبي. ê7<br />
مسجد اياصوفيا . 70<br />
مسجد . 17ì, 222<br />
مسجدسلطان احمد . 278<br />
مسجدشاه. 278<br />
مسجد قيروان . 278
412 قلب اسلام<br />
مكتب حنبلي . 91<br />
مكتبحنفي. 89<br />
مكتب خراسان . 2ì0<br />
مكتب شافعي . ,90 91<br />
مكتبشيعةجعفري. 91<br />
مكتب فيثاغوريان . 30<br />
مكتب مالكي . 90<br />
مكتبمرابطيه. 22ê<br />
مكتبمشاÄي. 108<br />
مكتب معتزله . 107<br />
مكتب معتزليان . ,10ì 107<br />
مكزيك. 3ì1<br />
مكزيكوسيتي . 17ì<br />
مكنس(شهر). 17ì<br />
مكه. ,ì9 ,ê7 ,êì ,êë ,êê ,ê2 ,70<br />
,1ì8 ,138 ,130 ,12ë ,9ì ,91<br />
222 ,21ë ,20ë ,17ë ,17ê ,173<br />
ملازگرت (نبرد) . 122<br />
ملازگرد (نبرد) . 122<br />
ملا صدرا. 300<br />
ملت اسلام (جنبش) . 127<br />
ملك الموت . 300<br />
,1ë7 ,137 ,13ì ,133 ,132 ,131<br />
,22ê ,218 ,217 ,209 ,208 ,18ì<br />
37ì ,3ì2 ,30ë ,28ë ,239<br />
مصرفگرايي . ,ìë 2êë<br />
مطلقسازي. 23ê<br />
معادشناسي . ,298 300 ,299<br />
معاويه . ,87 93<br />
معبد داجون . 329<br />
معبدطلايي. 278<br />
معبدميمون. ì9<br />
معراج. êì ,êë<br />
معرف¹االله. 328 ,31ì<br />
معنويون. 2ì1<br />
معينالدينچشتي. 177<br />
مغازي . ê7<br />
مقامعدن. 17ê<br />
مقدونيه . ,122 12ì<br />
مكاشفة يوحنا . ,9ë 301<br />
مكتب اشراق . 109<br />
مكتب اشعري . 10ì<br />
مكتب افلاطون . 30<br />
مكتبتوماÄي. 1ë0
نمايهها 413<br />
مهدي. 300 ,187 ,10ê ,103 ,9ë<br />
مهديسوداني. 103<br />
مليگرايي. 2ìì ,209 ,13ê<br />
منÖدي â نÖك×اكÖلنÖ كي Ö ت×ا (دولت) . 119<br />
منÖس هÖ × موسي . 120<br />
منونايتها(فرقة). 2ì3<br />
موج مهدويت. 133<br />
مورمونها (فرقة) . 172<br />
موريتاني. ,109 ,11ë 130 ,117<br />
موزارت (موسيقيدان) . 283<br />
مÇوسي (پÇيامبر) . ,29 ,3ê ,êì ,37<br />
200 ,ê8<br />
موسيقي فلامنكو . 28ê<br />
موسيكاظم(امام). 9ì<br />
موكشا (اصطلاحي در دين هÇندو) .<br />
مÔهر خاتميت. 28<br />
مÇهماني چÇاي بÇوستون (جÇنبش) .<br />
311<br />
ميان مير (صوفي معروف) . 2ì2<br />
ميسيونر . ìê<br />
ميسيونري (جÇنبش) . ,ìê ,ì7 ,ìë<br />
10ê<br />
مينياتور . 281<br />
ميوةممنوعه. 2ê<br />
ناپلÃون. 3ë7 ,132 ,131<br />
نادرشاه . 119<br />
نازيسم. 3ë8<br />
ناسيوناليسم . 1êê<br />
نبرد لپانتو . 131<br />
نپال . ,ì3 20ì ,12ê<br />
نجد (سرزمين) . ,ì1 91<br />
نجف. 177<br />
نخبهسالاري. 219<br />
نزار. 97<br />
نزاريان (فرقة) . 97<br />
3ëê<br />
مولانا مودودي . 137<br />
مولوي . ,ì0 ,2ì2 ,2ì0 ,2ë1 ,177<br />
333 ,321<br />
مولوي ادريس . 17ì<br />
مولويه (فرقة . ني .( ,8ë 28ë<br />
مهدويت (جÇنبش) . ,9ë ,103 ,9ì<br />
139 ,138 ,133<br />
مهدويتگرايي. 9ë
414 قلب اسلام<br />
نهضتاصلاحديني. 100<br />
نهضت بابي . 103<br />
نهضتشيخي. 103<br />
نهضت نزاري . 97<br />
نسا¾ (سورة) . 191<br />
نسبيتالهي. 33<br />
نسلكشي . ,1êê 1ì1<br />
نÔصاريان (فرقة) . 102<br />
نصرت فاتح عليخان . 28ë<br />
نظامالدين اوليا . 177<br />
نظام المل¹ 209 .<br />
نظام پاپي . 18ì<br />
نظامديكتاتوري. 3êì<br />
نظامفÃودالي. 21ê<br />
نظام ملت. 1ì1<br />
نظريه يادآوري . 2ì7<br />
نعمتاللهيه (طريقة) . 8ë<br />
نفس الرحمان . 20<br />
نف س الر حمان . 2ë1<br />
نقشبنديه (طريقة) . 8ë<br />
نور محمديه. 88<br />
نوكنفوسيوسيها . 3ì7<br />
نوكيشان. 12ì<br />
نوكيشاني. 127<br />
نوگرايي. 10ê<br />
نهجالبلاغه( كتاب). 303<br />
نيايش رباني. 1ëê<br />
نيجريه. ,ì8 ,138 182<br />
نيروانا . 270<br />
واتيكان . ì9<br />
واشنگتن . 3êì<br />
واقعة عاشورا . 93<br />
وا كو (منطقة) . 9ë, 1ê2<br />
وجودسمسارهاي . 3ëê<br />
وحدت متعالي اديان . 72<br />
وداها. 3ëê<br />
ولاديوستوك . 123<br />
ولتر. 2<br />
وهابيان . 1êë<br />
وهابيت. 92 ,91<br />
ويتنام . ,1êê 20ì<br />
وين. 377 ,131<br />
هارپرسنفرانسيسكو. ë ,ê<br />
هارلم (محلة). 22ë
نمايهها 415<br />
هوÄي (نژادي چيني) . 12ë<br />
هومر. 29<br />
يازدهسپتامبر . ,1 ,ê ,ì7 ,320 323<br />
يثرب. êë<br />
يزيد. 93<br />
يزيديان (فرقة) . ,102 207<br />
يكجانشيني . 101<br />
يلتسين . 3ê7<br />
يمن. 217 ,193 ,107 ,99 ,98<br />
يوحناي صليبي . 2ì1<br />
يوسف. 3ì<br />
يوشع. ë7<br />
يوگسلاوي. 1ì1<br />
يومالحساب . 297<br />
يونان. 208 ,20ì ,12ì ,11ê<br />
يونان باستان . 30<br />
يهوديت. ,32 ,31 ,21 ,13 ,11 ,ëë<br />
,139 ,111 ,71 ,ì0 ,ë9 ,ë8 ,ëì<br />
,2êê ,228 ,1ìê ,1êê ,1ê3 ,1ê1<br />
380 ,280 ,2ìë ,2ë8 ,2ë7<br />
يهوديمنوهين. 28ê<br />
يهوه. 2ë7<br />
يينÇيانگ. 377 ,233<br />
هاشم. ê2<br />
هاشميان . ê3<br />
هالاخا. 1ë3 ,ë8<br />
12ì .( (قوم <br />
هان<br />
هانريكÔربن. 3<br />
هانس كونگ . 72<br />
هاوسا (منطقة) . 121<br />
هبرون. ë7<br />
هبوط. 2ì7 ,22<br />
هرات. 177 ,119<br />
هزيود. 29<br />
هلند (نمايشنامة) . 131<br />
هملت (نمايشنامة) . 2ì8<br />
هÇÇÇÇÇند . ,90 ,123 ,109 ,98 ,12ê<br />
,373 ,322 ,28ë ,20ì ,177 ,127<br />
37ì<br />
هندو. ê<br />
هÇÇÇندوستان . ,30 ,ëë ,8ì ,71 ,ì3<br />
,10ë ,10ê ,100 ,98 ,93 ,90<br />
,188 ,1ì1 ,131 ,12ë ,12ê ,123<br />
21ê ,20ë<br />
هنرهاي ظريف . 281<br />
هنريهشتم. 18ê
فهرست آيات<br />
/// اتأمÔر Ô ون ب الÖمعر Ô وف و تÇنهون عÇ ن<br />
211 . /// IلÖمÔنكر<br />
/// اءذا Ö حكمÖتÔم Ö بي ن Iلن ×اس<br />
ب الÖعدÖ ل /// . 309<br />
أنÖ تحÖ كÔمÔوا<br />
بÇي Ö نكÔ م و Ö<br />
اء لا َّ Iل َّذي â ن يÇص لÔون اء لÇيقÇو Ö م<br />
بÇي Ö نهÔم Ö مÇي â ث×اقÕ أوÖ ج× Ô¾اÇ كÇÔم Ö حÇص ر Öت <br />
صÔ دÔ ورÔ هÔم Ö أنÖ /// . 323<br />
اء لا َّ قي Âسلا×مHسلا×مH. â 2ì8<br />
اء لا × هÔو 29ë ,29ê . /// <br />
الÖحÔكÖم Ô اء لا َّ لل ×ه . 187<br />
الÇÇÖحمÖدÔ لÇل َّه ر ب Iلع×Çالم ي â ن Iلر َّ حÇÖم× ن<br />
1ì8 ,1ì7 . /// ×لك م <br />
Iلر َّ ح ي â م<br />
السÖ ت ب ر بكÔم Ö ق×الÔوابلي × . 27ì<br />
اء ن ×اأوÖ حي Ö ن×اÐ اء ليك كم×اÐ أوحÇي Ö ن×اÐ الي × نÇÔوح<br />
و الن َّب ي ن منÖ بعÖد هâ و أو حي Ö ن×اÐ/// . 73<br />
اء ن َّ اء بر × اهي â م ك×ان أÔ م َّ¹ ق×انتHلل ×ه/// . 200<br />
اء ن َّ أ كÖر مكÔم Ö ع نÖد اللهI أ تÖقي × كÔم . Ö 81<br />
ان َّ Iلد ين ع نÖد االله الاÖ سÖلا×مÔ . 27<br />
ان َّ Iل َّÇÇذي â ن آمÇنÔواو Iل َّÇذي â ن ه×ÇادÔواو<br />
Iلص × اب ÔÃون و Iلنص× اري × منÖ ا×من ب االله و<br />
ì0 . /// و ر خÐ ÖلاI <br />
IلÖي وم<br />
اء ن َّ Iل َّذي â ن×امÇنÔواو عÇم لÔوا Iلص Çالح×ات ×<br />
س ي جÖ علÔ لهÔم Iلر Ô َّ حÖم×نÔ وÔ د َّG. 2ê7<br />
/// اء ن َّ اللهI لمع سÖحÔمÖلI ني â ن . 277<br />
اء ن َّ اللهI و ملا ÔهتكÄ يÔص لون عليIلن َّب ي ي×ا<br />
أيÇÇه ا Iل َّÇذ ين آمÇنÔوا ص ÇلواÖ عÇلي Ö ه و<br />
س لمÔواتسÖ لي â مH. ë1<br />
اءن َّ اللهI يÔح ب سÖقÔمÖلI طين 29ë ,289 .<br />
/// اء ن َّ ر بير حيم Õ و دÔ ودÕ 2ëì .<br />
اء ن َّما IلÖمÆÔمنÔون اء خÖ وÕ¸ /// . 202
418 قلب اسلام<br />
اء ن َّنيأنÇ ا ÔاللهI لا Ð اء ل×ه أنÇ افاعÖب Ô دÔ وني â و أقم<br />
Iلص َّلا׸ لذ كÖري. 337<br />
اء ن َّ ه ×ذ ه أÔ م َّتكÔمأÔ م َّ¹ و × ح د /// ¸ . 197<br />
انÖ ينÖصÔ Ö ر Ô كÔم االلهÔ فلا× غالب Ö لكÔم . 131<br />
/// أدÖ فعÖ ب ال َّتيهي أ حÖس ÔنÇ فÇاء ذا Iل َّÇذ ي<br />
بي Ö نك و بي Ö نهÔ عد× اوÕ¸ كأ ن َّهÔ و لي ٌّ حمي â م . Õ<br />
321<br />
أفÖض لÔ Iلج ه×اد منÖ ج× Çاهد نÇفÖ س هÔ IلÇتي<br />
بي Ö ن ج نÖب ي Ö ه ë3 .<br />
أفغي Ö ر اللهI أ بÖتغيحكمH/// 29ì .<br />
أل ÔتÖس ب ر ب كÔم Ö ق×الÔو Ö ابلي × شه دÖن×ا. 338 ,1ë<br />
ألم Ö تر كي Ö ف ض ر ب ÔاللهI مثÂكلم¹ طي ب ¹ <br />
كش ج ر ¸ طي ب ¹ أصÖ لÔهاثاب تÕ و فر Ö عÔها<br />
في Iلس َّ م¾Ĥ 1ë9 .<br />
29ë . ن كمي â IلÖح×ا حÖكم ب أ ÔاللهI س ألي Ö<br />
308 . /// ط بيبالÖقسÖ ر أمر ///<br />
أن َّ ÖسÔمÖلI لم ين و ÖسÔمÖلI لم ×ت و ÖÆÔمÖلI منين<br />
و ÖÆÔمÖلI من ×ت و قÖلI ×نتين و قÖلI ×نت ×ت و ///<br />
1ì0 .<br />
29ë . /// ب ادك × ع ن بي Ö تحÖكÔم Ô نÖت أ ///<br />
/// أنÖز لÖن×امعهÔم IلÖكت×اب Ö و IلÇÖمي â ز× ان /// .<br />
/// أنÖ يÔقي Ö ماحÔدÔ ود اللهI و تلÖك حÇÔدÔ ود<br />
اللهI يÔب ي نها///. 191<br />
/// أوÖ فÔو Ô ا IلÖكي Ö ل و مÖلI يز× ان ب الÖقسÖ ط /// .<br />
297<br />
29ì . ×ه/// لا َّ لل اء Ô IلÖحÔكÖم<br />
237, . ا¾/// Iلنس× علي امÔون × قو ج× الÔ Iلر<br />
238<br />
2ì1 . /// ونهÔ ب يÔح و Ö هÔم ب يÔح <br />
/// ب قو Ö م<br />
/// تب ر وهÔم Ö و تÔقÖ س طÔواÖ اء لي Ö ه م /// Ö . 308<br />
تلÖك حÔدÔ ودÔ اللهI و /// . 191<br />
ج× ا¾Ð الÖحق و ز هق الÖب × اطلÔ . 111<br />
خ لقكÔم Ö منÖ نفÖ س<br />
و× اح د 2ì . ¸<br />
/// ر ب ÖشمÖلI ر ق و IلÖمغÖر ب /// . 373<br />
/// ر حÖمتي â و س عتÖ كل ش ي 2ê7, . ¾/// Ö<br />
2ë0<br />
رÔ سÂÔمÔب ش ري â ن ومÔنÖذ رين لÃÇلا × يكÇÔون<br />
للن ×اس علي االله حÔ Çج َّ Õ¹ بÇعÖد الر سÔ لÇ و<br />
ك×ان ///ÔاللهI . 73<br />
///ر هب × اني َّ دتÖبI ¹ عÔوه×ام×اكتبن×ه×اعليه م///<br />
219 .<br />
سÔ بحان Iل َّذيخ قلÇ ÑلاI زو اج كÇÔلها/// .<br />
232<br />
298 ,297
فهرست آيات 419<br />
سلا×مÕ قوÁمنÖ ر ب â رحيم . 2ì8<br />
س ÇÇنÔر يÖهم آي×ÇÇاتن×ا فÇي ÖلاI ×ف×Çاق و فÇ â ي<br />
أنÖفÔ س ه م Ö حتي × يتب ي َّ ن لهÔم Ö أ ن َّهÔ قحÖلI .<br />
2ë<br />
سÔ ن َّ¹ Iلل َّه Iل َّتيقدÖ خ لتÖ منÖ قÇب Ö ل و لÇنÖ<br />
تج دÖ لسÔ ن¹ Iلل َّه تب Ö د يلا 1ê7 .<br />
/// ش ج ر ¸ مÔب × ار ك¹ ز يÖتÔون¹ لا ش ر Ö قي َّ ¹ و لا<br />
غر Ö ب ي َّ /// ¹ . 373<br />
/// ع نÖد هÔم Iلت َّو Ö Ö را¸Ô فÇيها حÔكÇÖم ///اللهI Ô .<br />
29ë<br />
/// فاÑن IنÖتهو Ö افلا عÔدÖ و× ان 32ê . ///<br />
فاÑيÖنماتÔو لو Ö افثم َّ و جÖ هÔ االله . 13, 370<br />
/// فتب × ار ك ÔاللهI أ حÖس نÔ IلÖخ× القي â ن . 287<br />
و Ö هÔم ب يÇÔح <br />
/// فس Çو Ö ف يأÖ تÇي ÔاللهI ب Çقو Ö م<br />
يÔح ب ونهÔ 2ëì . ///<br />
/// فمنÖ تص د َّ ق ب هÇ فÇهÔو كÇف ×ارÕ¸ لÇهÔ /// .<br />
32ê<br />
فمنÖ يعÖملÖ مثÖق×ال ذر َّ ¸ خ ي Ö رGير هÔ و منÖ<br />
يعÖملÖ مثÖق×ال ذر َّ ¸ ش ر Gير هÔ . 303<br />
/// في â ه×اسلا×مÕ/// . 270<br />
وم<br />
<br />
ق×اتلÔوا Iل َّذ ين لا يÆÔمنÔون بالل َّه و لا ب الÖي<br />
خلاI ر و لا يÔحر مÔون م×احرم Iلل َّÇهÔ و<br />
ر سÔ ولÔهÔ و /// . 208<br />
ق×الÔواÖ سÔ ب Ö ح× انك لا ع لÖم لناÐ اء لا ماعل َّمÖتنا.<br />
21<br />
قÔلÖ اء نكÔنÖتÔم Ö تÇÔح ب ون اللهI فÇات َّب عÔوني/// .<br />
2ëì<br />
قÔلÖ هÔو ÔاللهI أحدÔ االلهÔ الص َّ مدÔ لم Ö يلدÖ و لÇمÖ<br />
يÔولدÖ و لم Ö يكÔنلهÔ كÔفÔوG أحدÔ . 7<br />
كÇÇان Iلن َّÇاسÔ أÔ م َّ¹Ç و × ح دÇ ¸ فÇب عث Ôالله I<br />
و رين مÔنÖذ و رين ش مÔب يين Iلن َّب <br />
معهÔم تكÖلI ×ب /// . 197<br />
كÔل منÖ علي Ö ه×افان و يب Ö قي × و جÖ هÔ ر ب<br />
1ì . <br />
ذÔوÖ الÖجلا×ل و الاÖ ء كÖر × ام<br />
كÔنÖتÔم Ö خ ي Ö ر أÔ م َّ¹ /// . 213<br />
ل نÇÖز أ<br />
لاا كراهفيالدين. 3ê3 ,319 ,ì7<br />
/// لا تقÖ نطÔوامنر حÖم¹ ///اللهI 2ë2 .<br />
ك<br />
لا× يسÖ معÔون في â ه×الغÖوGاء لا َّ سلا×م2ì8.///H<br />
/// لا× ين×الÔ عهÖد ي Iلظ ×المي â ن . 310<br />
/// لعÖنÔ¹ االله علي Iلظ ×المي â ن . 310<br />
. <br />
لقدÖ خ لقÖنا ÖلاI ء نس× ان فيأ حس ن تقÖو يم<br />
28ì<br />
لÇقدÖ ك×Çان لكÇÔم Ö فÇير سÔ Çول اللهI أÔ سÖ Õ¸وÇ<br />
حس نÕ¹ 2ë3 ,ê2 . ///
420 قلب اسلام<br />
لوÖ منÖه×اجHو و ع¹ Ö ر ش Ö علÖن×امنÖكÔم ج <br />
لكÔل<br />
ش× ا¾ االلهÔ لج علكÔم Ö أÔ م َّ¹ و× اح د 2ì . /// ¸<br />
لل ×ه الاÑ سم×ا¾Ô ÖسÔحÖلI ني × /// . 287<br />
/// لهÔ IلÖحÔكÖم 29ì . /// Ô<br />
/// ما ÔاللهI يÔري â دÔ ظÔلÖمHللÖع×المي â ن . 310<br />
/// ما يكÇÔونÔ مÇنÖ نÇجو ي × ثÇلث¹ اء لا َّ هÇÔو<br />
ر اب عÔهÔمو لا خ مÖس ¹ اءلا َّ س ادسÔ هÔم Ö و /// .<br />
199<br />
آمن Iلر َّ سÔ ولÔ ب م×اأÔنÇز ل اء لÇي Ö ه مÇنÖ ر ب هÇ <br />
و ÖÆÔمÖلI منÔون كÔل ٌّ آمن ب االله و ملا تكÄ ه<br />
و كÔتÔب ه و êì . ///<br />
/// منÖ قتل نفÖ س ب غي Ö ر نفÖ س أوÖ فس× اد في<br />
ض رÖ Ñ ÖلاI<br />
ج مي â عH/// 32ê .<br />
فكÇÇأ نÇÇ َّ ÇÇم×ا قÇÇتل Iلن ×Çاس<br />
ان َّ Iل َّÇÇÇذي â ن آمÇÇنÔواو ال َّÇÇذي â ن ه×ÇÇادÔ وا<br />
و Iلن َّص× اري × و الص × اب Ãين منÖ ا×من ب Çا الله<br />
ë9 . /// ل عم و ر خÐ الاÖ <br />
و IلÖي و Ö م<br />
/// نحÖنÔ أقÖر بÔ اء ليه منÖ حب Ö ل IلÖو ر يد . 9<br />
/// و اء ذ×اقÔلÖتÔم Ö فاعÖد لÔوا/// . 309<br />
و اء ذÖ ق×ال ر بك لÇلÖملا×Äك¹ اء نÇي ج× Çاع Õل<br />
فيIلاÖ Ñ رÖ ض خ لي â ف ¹ ق×الÔواÐ/// . 21<br />
و اء نÖ منÖ ش ي ¾ Ö اء لا يÔس ب حÔ ب حمÖد ه. 20<br />
و أقيمÔوا IلÖو زÖ ن ب ÇالقسÖ ط و لا تÇÔخÖ س ر Ô و<br />
298 . ز× ان â IلÖمي<br />
و الش عر × ا¾Ô يتبعون IلÖغ×اوÔ ن . 282<br />
و ÖلاI Ñ رÖ ض<br />
مد دÖن×اه×او ألÖقي Ö ن×افيه×ار و× اس ي<br />
و أنÇ Ö بتÖنا فيه×امنÖ كÔل ش ي ¾ Ö مو Ö زÔ ون .<br />
297<br />
/// و IاللهÔلايÔح ب Iلظ ×المي â ن . 310<br />
و ÔاللهI يÔح ب سÖحÔمÖلI نين . 83<br />
/// و ÔاللهI يحÖكÔم Ô لا× مÇÔعقب لÇحÔكÖم ه /// .<br />
29ë<br />
و تم َّتÖ كلمÕ¹ ر بك ص دÖقHو عÇدÖ Á/// .<br />
29ê<br />
و خ لقن×ا كÔمأزو×اجH. 232<br />
و رÔ سÂÔقدÖ قص صÖ Ö ن×اهÔم Ö علي ك منÖ Ö قب لÔ و<br />
رÔ سÔ Âلم Ö نقÖصÔ صÖ Ö هÔم Ö علي ك و كل َّم Ôالله I<br />
مÔوسي × تكÖلي â مH. 73<br />
/// و س عتÖ كÔل َّ ش ي¾ 2ë3 .<br />
///و ش × او رهÔمفي Iلأ مر 18ë . <br />
///و ع×اش ر Ô وهÔن َّ ب الÖمعر Ô وف /// . 237<br />
و عل َّم آد م ÖلاI Öس ما¾Ð كÔل َّه×اثÇÔم َّ عÇر ض هÔمÖ<br />
عÇÇÇلي ¹كÄ×لامÇÇÖلI فÇÇق×ال أنÇÇÖب ÔÆ ن â ي<br />
ب أ سÖ م×ا¾/// . 21
فهرست آيات 421<br />
و ق×اتلÔوافيس ب يل اللهI Iل َّذي â ن يÔق× اتلÔونك Ö Ô م 201<br />
و لا تعÖتدÔوااء ن َّ اللهI لا× يÔح ب تÖعÔمÖلI دي ن â<br />
323 ,319 .<br />
و كذ × لك ج علÖن×كÔم Ö أÔ م َّ¹ و سطH لÇت كÔونÔواÖ<br />
شÔ هد × ا¾ علي Iلن َّ ×اس و يكÔونÔ َّ Iلر سÔ وÔل<br />
202 . هيدG/// ش عليكÔم Ö<br />
و لا تحÖس ب ن َّ Iلذي â ن قÔتلÔوافيس بي â ل الله I<br />
أ مÖو × اتHبلÖ أحÖي × ا¾Õ ع نÖد ر به م Ö يÔر Ö ز قÔون .<br />
32ì<br />
/// و لا× يÔب Ö دي â ن ز ينتهÔن َّ /// . 2ê1<br />
× عÇليألا <br />
/// و لا يجÖ ر من َّكÔم Ö ش نÃان قÇو Ö م<br />
تعÖد لÔواÖ/// . 321<br />
و لÖتكÔنÖ من َّكÔم Ö أÔ م َّÕ¹ يدÖ عÔون اء لي خÖلI ي Ö ر /// <br />
202 .<br />
و لقدÖ اتي Ö نابÇن ي Ð اء سÖ Çر × اÇÄيل IلÖكÇتاب و<br />
29ë . /// IلÖحÔكÖم<br />
و لكÇÔل أÔ م¹Ç أج ÕلÇ فÇاء ذاج ¾اÇ × أج ÖمÔهلÇ<br />
لايستأخ ر Ô ون و لايسÖ تقد مÔون . 201<br />
و لكÔل أÔ م َّ¹ ج علن ×امنÖس كH. 200<br />
2ì . ولÕ سÔ ر م َّ¹ أÔ <br />
و لكÔل<br />
و لله ÖلاI Ñ سÖ م×اԾРالÖحÔسÖ ني × فادÖ عÔوهÔ ب ه×ا. 11<br />
و لو Ö ش × ا¾ Iلل َّهÔ لج علهÔم Ö أÔ م¹Ç واح دÇ /// ¸ .<br />
و م×اأرÖ س لÖن×امنÖ قÇب Ö لك مÇنÖ ر سÔ Çول الا ×<br />
نÔوح ي اء لي Ö ه أ ن َّهÔ لا× اء ل×ه اء لا أنافاعÖب Ô دÔ ون .<br />
10<br />
و م×ÇÇÇÇا خ ÔتÖقلÇÇ IلÇÇÖج ن َّ و ÖلاI ء نس اء َّلا<br />
× ح د . ¸ 200<br />
لي عÖب Ô دÔ ون 337 ,30ê .<br />
و م ×اكان IلناسÔ اء لا َّ أÔ م َّ¹ و<br />
و مÇÇنÖ يÇÇعÖص اللهI و ر سÔ ÇÇولهÔ و يÇتع َّد<br />
حÔدÔ ود هÔ يÔدÖ خ لÖهÔ نارGخ× لدGفÇيهاو لÔÇه<br />
عذ ابÕ مه ينÕ . 191<br />
/// و مÇÇنÖ يÇÇقÖنطÔ مÇنر حÇÖم¹ ر بÇه اÑ َّلا<br />
2ë2 . الون × Iلض<br />
و ن×ÇÇادÔواأ صÖ ÇÇح×اب جÇÇÖلI ن َّ¹ أنÖ س Çلا×مÕ<br />
علي Ö كÔم/// . 2ì8<br />
م<br />
<br />
و نÇÇض عÔ IلÇÇÖمو × ازيÇÇن ÖسقÇÇÖلI ط لÇي Ö و<br />
297 . /// ام¹ IلÖقي ×<br />
و نف خÖ تÔ في â ه منÖ رÔ وحي. 21, 33ì<br />
و و ص َّ ين×ا Iلاء نس× ن ب و × لد يه احسÇانHو اء Öن <br />
ج× هد ا ك لتÔشر ك بي â ماليس لك ب ه<br />
ع لم Õ فلاتÔطعهÔم×ا/// . 211<br />
أ نÖش أ ج Çن َّات /// كÇÔلÔواÖ مÇ Öن<br />
و هÔو Iل َّÇذيâ<br />
ثÇÇمرهÔ اء ذاأثÇÖمر و آتÇÔواÖ ح Çق َّهÔ ي Çو Ö م
422 قلب اسلام<br />
ح ص× اده/// . 333<br />
و هÔو ÔفغÖلI ورÔ IلÖو دÔ ودÔ 2ëì .<br />
هÇلÖ ج Çز× اԾРÖلاI ء حÖس× ÇانÔ اء لا َّ ÖلاI ء حÖس× ÇانÔ .<br />
287<br />
هلÖ يسÖ تو ي Iل َّذي â ن يعÖلمÔون و Iل َّذي â ن لا<br />
يعÖلمÔون . 81<br />
///هÔن َّ لب اسÕ لكÔمو أنتÔملب اسÕ لهÔن َّ /// .<br />
×س ب ين . 191<br />
233<br />
حÖلI ر عÔ أسÖ هÔو <br />
أ نÇÖز ل Iلس َّ â كÇي ن¹ فÇيقÇÔلÔو ب<br />
ي×اايه ا ال َّذي â ن آمنÔوا آم نÔواÖ ب االله و ر سÔ وله<br />
و IلÖكت×اب Iل َّذينÇز َّ ل عÇلي × ر سÔ Çول ه<br />
و IلÖكت×اب Iل َّذ ي/// . ëê<br />
ي×اأيها Iل َّذين آمنÔوا َّ كÔونÔواقو â امي ن لÇل ه ×<br />
شÔ هد آ¾ ب الÖقسÖ ط /// . 289, 308<br />
ي ×اأيها Iل َّÇذ ين×امÇنÔواأÔ وفÇÔواÖ بÇالÖعÔقÔ ود .<br />
183<br />
ي×اأيها Iلن ×اسÔ اء ن ×اخ لقÖن×ا Ö كÔم م Öن ذ كÇر و<br />
× اÔÑنÇÖثي و ج ÇعلÖن×ا Ö كÇÔم شÔ ÇعÔوبHو × قÇب اÄ ل<br />
لتع×ار فÔوا. 7ë<br />
يسÖ تب Ö ش ر Ô ون ب نعÖم¹ من اللهI و فضÖ ل و أ َّن<br />
32ì . منين ÖÆÔمÖلI ر أجÖ عÔ â لا× يÔضي اللهI<br />
يهÖديب ه ÔاللهI من Iت َّب ع ر ضÖ Çو × انÇهÔ سÔ Çب Ô ل<br />
2ì8 . /// <br />
Iلس َّلا×م<br />
هÔو Iل َّذيâ <br />
271 . ن â IلÖمÆÔمني<br />
هÇÔو ÔاللهI Iل َّÇذي â لااء ل×Çه اء لا َّ هÇÔو ÔكلمÇÖلI <br />
2ê7 . لامÔ/// Iلس َّ وسÔ دÔقÖلI<br />
29ë . ن كمي â ر IلÖح×ا Ô ي Ö خ هÔو ///
فهرست احاديث<br />
اء خÖ تلا×فأÔ م َّتير حÖمÕ¹ 7ë .<br />
اء ذار أيÖتÔم Iلج Çنازه ف ÔقÇ ومÔوا/// لÇو Ö ك×Çا ن<br />
ë3 . ك×افرG/// تÔ IلÖمي<br />
اذا كان يوم القيام¹ و ز ن مداد العÇلما¾<br />
بدما¾ الشهدا¾ فيرجح مÇداد العÇلما¾<br />
علي دما¾ الشهدا¾ . 328<br />
/// اء فÖترقتÖ أÔ م َّتي â ثلاث¹ و س ب Ö عي â ن فÇر Ö ق¹<br />
اءثÖنتان وس ب Ö عÔون فÇيالن ×Çار وو× اح Õ¸دÇ<br />
فيالجن¹/// . 100<br />
23ì ,ë3 . أÔم َّه×ات <br />
الج َّ نÔ¹ تحت أقد× ام<br />
/// العدل يÇضع الامÇور مÇواضÇعها/// .<br />
293<br />
الص َّ لا¸Ô مفÖ تاحÔ Iلج ن َّ¹ ë3 .<br />
االله جميل و يحب الجمال . ë3, 271<br />
النظ ×افÔ¹ من Iلاءيمان 1ì7 .<br />
ان َّ الش يطان لي جÖريمناءبÖن آدممÔجÖ ري<br />
الد َّ م/// . ë3<br />
/// اءن َّ العدل وضع الامور مواضعها/// .<br />
293<br />
اءن االله طي بÔ ولايÔقÖبلاءلا الطيب. ë3<br />
اء ن َّ الÖمÔلك Ö يب â قي مع الÖكÔفرو لا× Ö يب â قي م ع<br />
الÖظÔلم. 292<br />
/// اء ن َّ ر حمتي â س ب قتÖ غض بي/// . 2ê9,<br />
288<br />
اء ن َّما ÖلاI Ñ عÖم×الÔ ب Ö النيات 29ì .<br />
/// أشهدÔ أ نÇ َّ هÔ عدÖ لÕ عد ل /// . 289<br />
أ لÖف قر Ô فخري . â 212<br />
أن َّم×ابÔعثتÔ لأÔ تÇمم مك×Çار م Iلأ خÇلاق .<br />
2êë<br />
خ قلÇÇ االلهÔ ÖلاI Ñ د م عÇÇليصÔ Çور ته 2ê, .
424 قلب اسلام<br />
33ì ,2ì8<br />
قيل قÕ¹ د م ص <br />
عليكÔل مÖÆÔ من فيكÔل Ö يو<br />
فمنÖ Ö لم يج دÖ ق×ال فÇي عÖملÖ ب Çي د ه و/// .<br />
ë3<br />
. <br />
فري â ض Õ¹ عÇلي × كÇÔل مÔسÇلم<br />
طلبÔ IلÖعلم<br />
239<br />
كتب االلهÔ الاحسان عليكل شي¾ .277<br />
فÔ أÔعÖر أنÖ ب تÔ حÖب <br />
كÔنÖتÔ كنÖزG مخÖ فيHفأ<br />
فخ لÖقتÔ خÖلI لÖق Ö لكÇي أعÇÖر ف . 19,<br />
2ë8<br />
لااله الا االله و مÇحمدÕ رسÇولاالله. 10,<br />
111 ,ëë<br />
لا تشÖ ÇÇب عÔوافÇي طÖف أÔنÇÔور IلمÇعÖر ف¹ مÇنÖ<br />
لا رÔ هب َّ اني ¹ في Iلاء سلام /// . 219<br />
مامنÖ ش Ö ي ¾ مم َّاأ حل َّهÔ الل َّÇهÔ عÇز َّ و ج Ç َّل<br />
ابÖغض اء ليه من الط َّلاق 228 1ì3, .<br />
مداد العلما¾ افضل من دما¾ الشÇهدا .<br />
328<br />
/// مرحبا بقوم قضوا الجهاد الاÑصغرو<br />
بقي عليهم جهاد الاÑ كبر/// . 317<br />
منÖ تز َّ و ج فقدأحÖرز نصفدينه. 232<br />
من غرس اشÇجار التÇقي جÇني ثÇمار<br />
الهدي. 181<br />
من غرس شجرG/// لم يسبقه اليه احد .<br />
181<br />
و لا تÇقطعوا شÇجر¸ الا انتÇضطروا.<br />
2ëë ,181<br />
قÔلÔوب كÔم. ë3
Change language