Pokaż treść! - ŚlÄ ska Biblioteka Cyfrowa

KONSTANTY RfiGAMEY .
ZYGM UNT MYCIELSKI .
STEFAN NAPIERSKI . .
W ACŁAW KUBACKI . .
ADAM MAUERSBERGER .
ADAM WAŻYK . . . .
Stanowisko Szymanowskiego w
muzyce europejskiej . . . . I
K. H. Rostworowski a generacja
dzisiejsza . . ...........................16
Z powodu „Diogenesa w kontuszu“
Wacława Berenta . . . . 21
Sprawa „ferdydurkizmu“ . . . 40
M aria Walewska (1786— 1817) . 48
Flora ...........................................68
W IK TO R G0M ULICK1 .
BO LESŁAW LEŚM IA N .
LEOPOLD STAFF . . .
W . KO RAB-BRZO ZO W SKI
M IE C Z ySŁ A W JA S T R U N
JU LIA N PRZZJBOS . .
BRO NISŁAW P R Z yŁ U SK I
ZIJGMUNT PSARSK1 . . .
W ŁAD IJSŁAW SEBZJŁA .
CZESŁAW M IŁO SZ . . .
ALEKSANDER R Y M K IE W IC Z
H O RAC y ................................
GU1LLAUME AP0LL1N A1RE
SIERGIEJ JESIENIN . . .
ST. R. DOBROWOLSKI . .
JAROSŁAW IWASZKIEWICZ
CZESŁAW MIŁOSZ . . .
O poezji p o e z j a ...........................92
*** ................................................ 96
N ike z S a m o t r a k i ......................97
Z księgi nicości
Wspomnienie—Przejazd— Dym
Tam gdzie żył — Znak — N ad
brzegiem — Strzała — Niebo
W iersz o prawdziwej Honorce—
Konie . . . .
Gołębie — Góry .
Z „Obrazów pamięci
Dytyramb . . .
W e troje . . . ,
Vides, ut aha stet... — Quo me
Bacche... (tł. J. Tuwim)
Piosenka niekochanego (tł. R
Kolonie c k i) . . .
Czarny człowiek (tl. L. P o d-
horski-Okolów). . . .
U W A G. I
98
99
101
104
107
109
111
113
114
116
126
O Zbigniewie Uniłowskim . . . 131
Chłopski nadrealista . . . . . 134
O milczeniu .................................. I3S
SPR A W O ZD A N IA
Dwugłos o B. Micińskim (K. Wyka, T . Br e z a) — Dwugłos o Gałczyńskim (S t N a*
pierski, W. Gombrowicz) — Dwugłos o Zagórskim (A. Andrzejewski,
J. Rogoziński) — Księga dnia (P. Hertz) — „Strumień i milczenie",
M. Jastruna (S t. Czerni k)—„Polska Jagiellonów", L. Kolankowskiego (Z. K r z e-
micka) — Książka o Pankiewiczu (P. Smolik) — Kronika.
WA R S Z AWA CENA 2.50

ADRES REDAKCJI I AD M IN ISTRA CJI:
W ARSZAW A, UL. SŁONECZNA 50 m. 34
RED A K CJA C Z Y N N A W E W T O R K I od godz. 2—3.
STEFAN
Redaktor:
EIGER-N APIE R SKI
Rękopisów niezamówionych redakcja nie zwraca. — Utwór,
o którego druku redakcja nie zawiadomiła autora w ciągu dwóch
miesięcy od chwili nadesłania, jest odrzucony.
Redakcja nie podejmuje się oceny rękopisów.
A T E N E U M
UKAZUJE SIĘ SZEŚĆ RAZY DO ROKU
Cena pojedyńczego numeru . . . z ł 2.50
Prenumerata r o c z n a ................................ zł 12.50
Prenumerata półroczna . . . . z ł 7.00
(W cenę prenumeraty wliczone są koszty opakowania i przesyłki)
PR E N U M E R A T Ę P R Z Y JM U JĄ :
Administracja „A T E N E U M “
(WARSZAWA, UL. SŁONECZNA 50 m. 34. — TEL. 4-17-82)
oraz wszystkie większe księgarnie w kraju.
K O NTO CZEKOW E P. K. O. NR 16691.
SKŁAD GŁÓW NY: „N A SZ Ł A K S IĘ G A R N IA " Z. N. P.
W A R S Z A W A , U L . ŚW IĘ T O K R Z Y SK A 18.

ATENEUM
STANOWISKO SZYMANOWSKIEGO
W MUZYCE EUROPEJSKIEJ
Po zeszłorocznych koncertach Orkiestry Polskiego Radia w Paryżu
krytycy francuscy musieli w szeregu recenzyj zająć stanowisko wobec
twórczości Szymanowskiego. Ton tych wszystkich wypowiedzi, zarówno
grzecznościowych jak bardziej bezpośrednich, był dosyć jednolity i bezwzględnie
przychylny, nie w takim jednak stopniu, w jakim byśmy się
spodziewali. Najlepiej może ton ten scharakteryzują następujące urywki
z krytyki Roberta Brussełla w „Figaro“ (25.X.37):
„...Jeden z trzech wieczorów poświęcony był Karolowi Szymanowskiemu,
zmarłemu przedwcześnie przed kilku miesiącami. Jego rodacy
jednogłośnie mówią, że był on najhojniej obdarzonym, najbardziej
osobistym, najpełniejszym twórcą, jakiego Polska miała od lat. N iektórzy
z ruich powiadają, że jego imię jest pierwszym imieniem godnym
umieszczenia obok Chopina. To możliwe. Czy nie brak nam jed ­
nak dostatecznego oddalenia, aby o tym sądzić
Szymanowski, któremu skromność dodawała tyle wdzięku, uchyliłby
się od tego hołdu i nie chciałby bez wątpienia, aby ustalano związek
między jego dziełem i dziełem niepowtarzalnego Muzyka...
Był to artysta wyjątkowego pokroju; zarówno urodzony poeta, jak
urodzony muzyk. Takim ukazał się tego roku w czerwcu, w czasie festiwalu
Międzynarodowego Tow. Muzyki Współczesnej. JegO' „Symfonia
Koncertująca" wybijała się wysoko ponad twórczość kompozytorów
jego pokolenia. Więcej nawet ponad twórczość jego młodych
rywali.
Rzut oka na całość jego dzieł, który zawdzięczamy p. Fitelbergowi,
wydobył na jaw bogactwo jego talentu, opanowanie formy, jakie osiągnął,
dar kolorysty, pełnię i spontaniczność. Bardziej wątpliwe jest,

czy moglibyśmy dzisiaj zdobyć się na sąd całkowicie jednolity, na ów
rodzaj pewności, jaką dała nam niedawna audycja kilku dobrze wybranych
dzieł Alberta Roussel‘a“.
A więc właśnie. Krytyk obiektywny i obojętny pyta czy nie brak dostatecznej
perspektywy, by równać Szymanowskiego z Chopinem. Spróbujmy
wyzbyć się momentów osobistych, nastawienia subiektywno-polskiego,
postarajmy się być równie bezstronnymi i zastanowić się, czy
w istocie nie przesadzamy w naszej ocenie Szymanowskiego, czy nie
stawiamy jej zbyt jednostronnie i pośpiesznie. Sprawy te należy rozważać
bez fałszywego wstydu i bez blagi. Byłoby to zbytnim pomniejszeniem
wartości Szymanowskiego, gdyby się okazało, że nie da się jej
obronić i uzasadnić bez apelowania do momentów nic nie mających
wspólnego z prawdziwą sztuką.
Dla nas zestawienie Szymanowskiego z Chopinem jest niewątpliwe.
Nie tyle w sensie porównywania poziomów, ile w sensie epokowego dla
muzyki polskiej znaczenia obu twórców. Jest rzeczą zupełnie jasną, że
Szymanowski jest pierwszym po Chopinie muzykiem polskim na miarę
światową, pierwszym kompozytorem, który muzykę polską umiał
wydźwignąć z atmosfery zaściankowego epigonizmu, wprowadzić ją
z powrotem do muzyki p ar excellence europejskiej — tak jak to uczynił
Chopin. Twórcy jak Noskowski. Żeleński, Paderewski, nawet Moniuszko,
mogą mieć wartość lokalną, reprezentować w historii muzyki
polskiej etapy, których by nie było bez nich, jednakże, o ile chodzi
o skalę europejską, twórczość ich była całkowicie drugorzędna, właśnie
lokalna, nie dająca się pod względem znaczenia porównać np. ze współczesną
im twórczością muzyczną rosyjską, która odegrała tak doniosłą
rolę w rozwoju muzyki europejskiej. Trudno i darmo, mieliśmy w tej
epoce wielkich pisarzy, pierwszorzędnych plastyków, ale kompozytorów
nie posiadaliśmy i trzeba mieć odwagę przyznania się do tego faktu.
W yolbrzymianie wartości kompozytorów z tej epoki nie tylko kompromituje
całość naszej muzyki, która posiadała w epoce wcześniejszej
w stuleciach XVI, X V II, X V III kompozytorów o skali naprawdę europejskiej,
a prawie zupełnie nieznanych tak zwanym szerokim sferom —
lecz ma poza tym skutki znacznie szkodliwsze.
W ywołuje mianowicie identyfikację tej muzyki, kręcącej się w kółku
ciasno i powierzchownie pojętego epigonizmu Chopina, z muzyką prawdziwie
polską, narodową. Nie rozumiejąc zasadniczej różnicy pomiędzy
pojęciem „narodowy14 a „swojski", uważano wszelkie wyłamanie się
z kanonów tej zaściankowej muzyczki za zdradę niemal, za zaprzedanie
się obcym i wrogim wpływom. Jeszcze teraz, kiedy młoda polska

twórczość muzyczna od lat kilkunastu już otrząsnęła się z pęt epigonizmu,
jeszcze teraz ujemny i obiektywny sąd o Noskowskim lub Żeleńskim
uważa się w pewnych kołach niemal za „szarganie świętości14; pozwala
to zrozumieć jak wielką odwagę cywilną miał Szymanowski, który
przeciw tym „świętościom44otwarcie wystąpił. Nie tylko miał śmiałość
stwierdzenia faktu zaściankowości tej muzyki, nie tylko z bezwzględną
szczerością twierdził, że po Chopinie nikt w muzyce polskiej, nawet
Moniuszko, nie był godny nazwy jego następcy, ale też własną twórczością
w zdumiewającym skrócie przyswoił Polsce wszystkie zdobycze
muzyki europejskiej, wyrównał różnicę, jaka nas od tej muzyki dzieliła,
wprowadził nas na szeroką arenę. Zaasymilował w ten sposób zarówno
niemieckie (Reger i Strauss) elementy, jak rosyjskie (Skriabin
i Strawiński) i francuskie (impresjonizm), a więc zastrzyknął naszej
sztuce zdobycze narodów przodujących w muzyce w latach przedwojennych.
Wystarczy wspomnieć, z jak ostrą reakcją spotkała się
jego działalność zarówno twórcza, jak publicystyczna i pedagogiczna.
Zawstydzające te sprawy są zbyt dobrze znane. Przyczyniły się one
w dużym stopniu do skrócenia życia Szymanowskiego, nie zmusiły go
jednak do zboczenia z raz obranej drogi. Zdążył zrealizować swój cel:
nie tylko zeuropeizował naszą muzykę, lecz stworzył również odrębną
i nową polską muzykę o europejskim poziomie. Stworzył ją własną twórczością
okresu powojennego i siłą swego wpływu, dzięki któremu wytworzyły
się kadry młodych talentów polskich o zachodniej kulturze
muzycznej, wolnych od wszelkiego epigonizmu, nie tylko chopinowskiego,
lecz również epigonizmu — Szymanowskiego.
Szymanowski nazywał Chopina samotną kolumną. Jego własną twórczość
można niewątpliwie porównać do kolumny następnej. Nie chodzi
o to, czy te dwie kolumny są jednakowej czy różnej wysokości, chodzi
o to, że Szymanowski był po Chopinie pierwszą indywidualnością
twórczą, którą znów do samotnej kolumny można przyrównać. Można
żywić nadzieję, że przestrzeń przed tą kolumną będzie znacznie mniej
pusta, poza nią jednak, pomiędzy Szymanowskim i Chopinem, nie ma
nic, coby mogło chociażby w przybliżeniu z tymi dwoma „słupami
granicznymi44się równać (może jeden Karłowicz, gdyby nie przedwczesna
śmierć). I dlatego zestawienie z Chopinem jest oczywiste i niewątpliwe.
Ale oczywiste tylko dla nas i na tle naszych warunków. Natomiast
zupełnie odmiennie i znacznie mniej jasno przedstawia się ta kwestia
na tle muzyki europejskiej. Czy w galerii wielkich twórców postaci
Chopina i Szymanowskiego stanowią wartości dające się zestawiać Czy

miejsce, jakie Szymanowski zajmuje wśród dzisiejszych kompozytorów,
odpowiada roli, jaką Chopin odegrał w swojej epoce
N a pytanie to- najtrudniej znaleźć odpowiedź tam, gdzieby się jej
najprędzej szukało: w wypowiedziach muzyków niepolskich. Muzyka
Szymanowskiego jest znana na całym świecie, może nie bardzo wszechstronnie,
ale wystarczająco dokładnie. Pisze się jednak o tej muzyce
za granicą bardzo mało. W większości wypadków są to drobne artykuły,
krytyki, pochodzące od ludzi bardzo wysoko ceniących jego twórczość,
ale widzących ją (jak Andre Coeuroy lub Henri Prunieres) przez
okulary polskich informatorów. W ich ocenach, trzeba przyznać bardzo
entuzjastycznych, nie spotykamy nowych, nieznanych nam ujęć twórczości
Szymanowskiego, nie spotykamy zwłaszcza tego, coby nas najbardziej
mogło interesować: określenia wartości muzyki Szymanowskiego
w odniesieniu do recepcji europejskiej, niepolskiej. Najobszerniejsze
studia o Szymanowskim w literaturze cudzoziemskiej zawdzięczamy
wybitnemu krytykowi neapolitańskiemu Guido Pannainowi, którego
artykuły są jednym wielkim hołdem. A jednak trudno by było
tam znaleźć istotną i ścisłą definicję wartości Szymanowskiego. Są to
prace, które, przy całej niezaprzeczalnej fachowości autora, należą do
gatunku dzieł, w których krytyk zamiast analizy i oceny obiektu, tworzy
na podstawie tego obiektu własne poematy werbalne, mniej lub
więcej poetyckie, ale niezbyt wiele wyjaśniające. W arto to zilustrować
paroma przykładami, chociażby tymi, które przytacza, zresztą na dowód
uznania, jakie Szymanowski ma zagranicą, w swych pismach prof.
Jachimecki. A więc ogólna charakterystyka5'):
„Szymanowski jest autorem z tysiąca i jednej nocy. Nie wiem, kto go
uczył panować nad dźwiękami, ale musiał to być jakiś czarodziej. Nostradamus
i Cagliostro jest w tym namiętnym czarodzieju o słodkim
uśmiechu kobiety, o rękach Liszta, mózgu W agnera i sercu Debussy‘ego.
Jest on jakby potomkiem Chopina, którego jakiś fantastyczny Kipling
wtajemniczył w sekrety dżungli. Poszukiwacz diamentów, który wgłębił
się w kopalnię orkiestry. Wszystko się w nim łączy i wybucha w muzyce.
Profesor i poeta podali sobie ręce i stworzyli w nim akord nowego
rodzaju. Oto cała wyjątkowość muzyki Szymanowskiego. Duch romantyczny,
przepojony impresjonizmem i oparty na szkielecie gladia
tora... Romantyzm potężny, cały w wybuchach fantazji i zapału uczuciowego,
który w urzeczywistnieniu swojego życia dźwiękowego rzuca
*) Z acytow ana w przem ów ieniu Prof. Jachim eckiego, w ygłoszonym przy uroczystości
n ad an ia Szym anow skiem u ty tu łu doktora honoris causa W szechnicy Jagiellońskiej.

się z gwałtownością wściekłego strumienia i przecina sobą wszystko, na
co się natknie. Jest tu d‘Annunzio i Debussy, ale przerobieni na większą
zwartość dźwiękową..
Nie wiem, co tłumaczą te gromkie metafory, w każdym razie nie wyjaśniają
one „wyjątkowości muzyki Szymanowskiego“ ; takie opisy będą
pasowały do każdego prawie kompozytora.
Analizy poszczególnych utworów w studiach Pannaina nie są o wiele
ściślejsze. Oto dwie próbki: (O „Serenadzie Don Ju a n a " )1) „Zaczyna
się wybuchowo i górnolotnie, bezczelnymi arpedżiami gitary. Potem od
wewnątrz dolatuje echo goryczy i melancholii. Śmiech i łza. Śmiech
przechodzi w szyderczy chichot, łza w łkanie. Trudno jest wskazać
w nowoczesnej literaturze fortepianowej jakąś rzecz bardziej płomienną,
muzykę bardziej zwartą i ruchliwszą, bardziej zasobną w
dźwięk i pociągającą wyrazem ludzkości1'.
(O „Stabat M ater“2) „Stabat M ater należy do najbardziej przejmujących
dzieł nowoczesnej muzyki. Dram at krzyża rozpala się wizją
proroczą i staje się epopeją ducha. Epopeja religijna płomienie jąca liryzmem.
Drżenia gwiezdne nocy wschodnich, dreszcze żarliwych kontemplacyj“
i t. d.
Uderzającą cechą „Stabat M ater”' jest jej prostota. Właściwość ta
nie mogła ujść uwagi Pannaina. Jeżeli i przy tej okazji „rozpala
on dramaty krzyża i epopeje ducha“, czy nie chodzi mu tutaj raczej
o odpowiednio patetyczne zaokrąglenie okresu, niż o dokładną charakterystykę
arcydzieła Szymanowskiego
Tego rodzaju prace nie pouczą nas o istotnej roli, jaką Szymanowski
spełnił w muzyce europejskiej. Inne głosy, jak wspomniałem, są
rzadkie i sporadyczne, są to przeważnie okolicznościowe krytyki. W tonie
ich na ogół da się wyczuć pewna rezerwa, skłonność do określeń
ogólnych, nie obowiązujących3), częste są zupełne nieporozumienia4).
Wobec tego w naszej próbie określenia stanowiska Szymanowskiego
w muzyce europejskiej będziemy zmuszeni do dedukcyj bezpośrednich
*) Cytowane przez prof. Jachim eckiego w jeg o książce „K arol Szym anow ski",
1927, sir. 40.
s) Zacytowane we wspom nianym wyżej przem ów ieniu.
s) Np. po pierwszym w ykonaniu w P ary żu „Sym fonii k o n certu jącej" jed en z k ry ­
tyków umiał o niej powiedzieć tylko: „c‘est un fresque anim e".
4) Jak podkreślenie przez pewnego londyńskiego krytyka rosyjskości tejże „Sym ­
fonii koncertującej".

z samego dzieła Szymanowskiego i metodę indukcyjnego opierania się
na reakcjach muzyków europejskich będziemy musieli ograniczyć do
minimum.
x
* *
Można przypuścić trzy zasadnicze powody, które mogły by wyjaśnić
rezerwę opinii europejskiej wobec twórczości Szymanowskiego: 1) albo,
będąc twórcą wyjątkowym dla Polski, jest Szymanowski w towarzystwie
takich muzyków jak Strawiński, Berg, wielcy Francuzi, gwiazdą
nie pierwszej wielkości, i chociaż dał muzyce polskiej szereg nowych
wartości, >nie wzbogacił muzyki europejskiej istotnymi zdobyczami;
2) albo, będąc w aspekcie bezwzględnym twórcą o wrartości najwyższej,
ze względu na zbyt specyficzną i egzotyczną polskość swej muzyki jest
indywidualnością nadto egzotyczną dla Europy, wobec tego mającą
w dziejach tej muzyki znaczenie mniej doniosłe; 3) albo poprostu jest
jeszcze zbyt mało znany w Europie.
Powód drugi nie wydaje się zbyt istotny. Znamy wprawdzie dobrze
podobne zjawisko w dziedzinie literatury, wiemy, że Słowacki, Norwid,
Wyspiański, nawet Żeromski, nigdy nie będą nie tylko docenieni,
ale w ogóle właściwie zrozumiem za granicą. W muzyce jednak sprawa
ma się raczej odwrotnie. Egzotyczna i obca Europie pozostaje jedynie
muzyka mało wartościowa, twórczość muzyczna naprawdę dobra, nawet
najbardziej egzotyczna, zawsze znajdzie recepcję na Zachodzie.
Niewątpliwie różnice w recepcji muzyki są pomiędzy poszczególnymi
narodami, zwłaszcza dzisiaj, dość znaczne, ale wynikający z tych różnic
egzotyzm muzyki jednego narodu dla słuchaczów innego narodu
stanowi, przeciwnie niż w literaturze, element raczej sprzyjający powodzeniu,
niż osłabiający je. Człowiek obcy inaczej reaguje na daną
muzykę, niż ,,tubylec", ale właśnie tym bardziej nią się interesuje, tym
ta muzyka jest dla niego nowsza i cenniejsza, bo wzbogaca jego doświadczenie
muzyczne, przynosi nowe i świeże dla niego wartości.
W poezji, jeśli się nie rozumie języka, traci się niemal wszystko.
Czysto fonetyczna wartość brzmieniowa jest pomimo wysuwania jej na
pierwszy plan przez niektóre kierunki artystyczne zbyt nikłym składnikiem
konstrukcji poetyckiej, by, pozbawiona związku z elementami
opisowo - znaczeniowymi, mogła dawać pojęcie o dziele sztuki. Elementy
te zbyt dokładnie i konkretnie wiążą się z pewnymi kategoriami
pojęć lub wzruszeń, związek ten jest zbyt jednoznaczny, by przy zerwaniu
go elementy mogły zachować swoją wartość artystyczną, by w ogóle
mogły dla kogoś, kto ich bezpośrednio nie pojmuje, posiadać jakąkolwiek
wartość.

Inaczej w muzyce. Związek pomiędzy dźwiękami a ich asocjacjami
jest zawsze luźny i wieloznaczny, nie da się ściśle ani ująć ani zrozumieć.
W rezultacie dźwięki m ają wartość dla wszystkich i chociaż
w pewnym przybliżeniu istnieją wspólne dla danej zbiorowości rodzaje
reakcji na pewne charakterystyczne zespoły brzmieniowe, reakcja
ta nie jest atrybutem ani koniecznym ani jedynym owych zespołów.
Jeżeli się dźwięków nie „rozumie" w jednym sensie, to się je rozumie
po swojemu, podkłada się pod nie inne emocje, ale zawsze recepcja
jest pełna. Naturalnie pomijamy tu wypadki niemuzykalności słuchaczy
lub zbyt wielkich różnic w typie muzykalności np. pomiędzy Europejczykiem
a Chińczykiem. W pewnych jednak granicach muzyka
jest uniwersalna. Granice rozszerzają się w zależności od stopnia muzykalności
i chłonności artystycznej. Prawdziwie egzotyczna muzyka
wschodnia niedostępna dla przeciętnego słuchacza, będzie dla człowieka
o rozwiniętej muzykalności, nawet jeśli nie ma on etnograficznego
osłuchania, przeżyciem artystycznym, nieraz bardzo ostrym, chociaż
przeważnie przeżycia te nie będą miały wiele wspólnego z przeżyciami,
jakie ta muzyka wywoła u tubylca.
Są to zresztą krańcowe wypadki. W muzyce europejskiej nie ma tak
zasadniczych różnic. Egzotyzm więc tej lub innej muzyki nie przeszkadza
jej powodzeniu zagranicą. Przykładem może być muzyka rosyjska,
która tak wielki wpływ wywarła na rozwój muzyki europejskiej, muzyka
hiszpańska, „biorąca" właśnie swym egzotyzmem, a jeśli chodzi
o Szymanowskiego, chociażby świeży sukces „H am asi" w Hamburgu.
*
* *
Czyżby więc słuszne było przypuszczenie pierwsze, że Szymanowski
na tle muzyków europejskich nie jest wielkością taką, jaką się nam
wydaje na tle polskich warunków muzycznych Zbadanie tej sprawy,
czyli próba obiektywnego określenia stanowiska, jakie Szymanowskiemu
w Panteonie europejskim winno przysługiwać, jest właściwym
tematem naszego artykułu i tym się teraz zajmiemy. Jeśli chodzi o tak
zwane „zdobycze", zwłaszcza, jeśli te zdobycze zidentyfikujemy z wynalezieniem
całkowicie nowych środków muzycznych, z otwarciem
drogi dla nowych szkół i kierunków, powinnibyśmy byli na pierwszy
rzut oka opuścić w naszych rozważaniach cały ten okres twórczości
Szymanowskiego, w którym dążył on do zeuropeizowania swej muzyki,
przyswojenia jej elementów już w sztuce europejskiej zdobytych. Mimo,
iż okres ten miał dla dalszego rozwoju muzyki polskiej znaczenie
pierwszorzędne, mimo iż za granicą najbardziej znane są utwory

właśnie z tego okresu pochodzące (np. „M ity11), możnaby sądzić, iż, odradzając
sztukę polską, europejskiej muzyki ten okres nie wzbogaca.
Ale wydawać się tak może tylko „na pierwszy rzut oka“, tylko dla
kogoś, kto zdobycz utożsamia mechanicznie z dającym się zdefiniować
nowym kierunkiem, z nową szkołą. Pod tym względem oczywiście nie
można z imieniem Szymanowskiego związać określonej doktryny, tak jak
z nazwiskami Schonberga lub Haby, ani choćby tak jak z postaciami
Skriabina czy Debussy‘ego. Gzy jednak jakąś doktrynę da się związać
np. z postacią Strawińskiego, który mimo to niezaprzeczalnie obdarzył
muzykę europejską i nadal ją obdarza wciąż nowymi zdobyczami
I żadna etykietka „kierunku", „prądu11 czy „doktryny11, jaką mu od
czasu do czasu przylepiają, albo jakie on sam swojej twórczości dodaje,
nie zdają sprawy z istotnej nowości i cenności jego zdobyczy.
Dla Szymanowskiego w pierwszym okresie twórczości etykietki były
nie własne, jak przeważnie u Strawińskiego, lecz cudze, a mimo to,
właśnie pod tymi etykietkami tworzył on muzykę naprawdę nową,
„inedite11 jak mówią Francuzi. Ulegając świadomie wpływom
początkowo niemieckim, potem skriabinowskim i impresjonistycznym,
w asymilacji tych cudzych wynalazków widział tylko pobudkę do tworzenia
wartości zupełnie świeżych, dających się wprawdzie przy analizie
naukowej zaklasyfikować jako impresjonistyczne, skriabinowskie,
później „strawińskie“ i t. d., ale w swym wyrazie muzycznym całkowicie
odrębne.
Dawał przede wszystkim bardzo twórcze syntezy różnych prądów.
Impresjonizm „Mitów11 lub „Metop11 pod względem wyrafinowania
dźwiękowego przewyższa ogromnie wszystko, oo francuscy impresjoniści
umieli stworzyć. W prowadza tu Szymanowski do utworów o cechach
impresjonistycznych elementy wykryte przez Skriabina i synteza
ta daje sublimacje obu składników. Otrzymujemy nie mieszaninę stylów,
lecz niejako „związek chemiczny11, zasadniczo w cechach różniący
się od elementów wchodzących w jego skład. Najpełniejszym może
przykładem takiej syntezy jest „Trzecia Sonata11 na fortepian, gdzie
„skriabinowskie11 harmonie łub meliczne pasaże przyczyniają się do
niezrównanego wysubtelnienia kolorytu, z drugiej zaś strony, przez ich
wprowadzenie w atmosferę impresjonizmu, tracą tak nużącą w muzyce
Skriabina monotonię hipertrofii harmonicznej, zostają związane z linią
melodyjną, prawie nieistniejącą w ostatnich utworach Skriabina. Poczucie
zwartości formy zawsze żywe u Szymanowskiego każe mu wprowadzić
do tej syntezy czynniki zupełnie obce zarówno skriabinizmowi
jak debussyzmowi, element linearnej więzi formalnej, co najpełniej

wyraża się w będącej unikatem w światowej literaturze muzycznej
„Fudze" z „3 Sonaty".
Dokładna analiza tego zagadnienia wymagałaby osobnego studium.
Ze zdobyczy tego Okresu wymieńmy mimochodem niektóre bardziej charakterystyczne.
Szymanowski jest pierwszym i bodaj że jedynym kompozytorem,
który stworzył skrzypcowy styl impresjonistyczny. Nieliczne
jego utwory skrzypcowe pozostają wciąż niedoścignionym wzorem
tego stylu. Również zdobyczą jedyną w swoim rodzaju jest jego styl
orientalny („Pieśni Muezzina Szalonego", „Król Roger i t. d.) w praw ­
dzie nie wiele więcej mający wspólnego z autentyczną muzyką wschodnią,
jak pseudo-orientalny, ustalony zresztą w Europie styl Rimskiego-
Korsakowa, ale całkowicie od tego ostatniego odmienny i jako w artość
samoistna będący zdobyczą bardzo cenną i interesującą. Można
powiedzieć bez przesady, że Szymanowski wyciągnął z impresjonizmu
ostatnie konsekwencje, doszedł do punktu, poza który trudno już było
iść dalej.
Toteż w nim samym zachodzi wówczas zasadnicza zmiana stylu. A że
pierwiastki twórcze i zdolne do dalszego rozwoju już tkwiły w utworach
pierwszego okresu, zmiana ta odbyła się bezboleśnie, wystarczyło po prostu
otrząsnąć się z balastu przerafinowania, by osiągnąć prostotę, ale
prostotę dojrzałego artysty, mającego ogromne bogactwo- środków do
dyspozycji, lecz umiejącego ograniczać samego siebie, zmusić siebie do
celowego wyboru.
Być może, pewien impuls do tego przewrotu dała muzyka Strawińskiego.
Oddziaływania te jednak przychodzą w okresie takiej dojrzałości
indywidualności twórczej Szymanowskiego, że nie dadzą się już
w jego dziełach odnaleźć zostają bez reszty przetrawione. Można wyszukiwać
analogię pomiędzy „Harnasiami" a „Świętem W iosny", po^między
niektórymi „Słopiewrilami" a „Pribautkami" Strawińskiego,
będą to jednak analogie czysto zewnętrzne. Dla takich jednak utworów
jak „Stabat Mater" lub „Mazurki" nie można w całej współczesnej
muzyce znaleźć nawet zewnętrznych analogij.
Jesteśmy tu w pełni drugiego okresu Szymanowskiego, w którym
już nie podobna mówić o wpływach. Teraz łatwiej jest wykryć różnice
z panującymi prądami, a jeśli nawet można będzie skonstatować pewne
zbieżności, będą to u Szymanowskiego raczej wypadki prekursorstwa,
niż ulegania wpływom.
W zasadzie zgodny z „duchem czasu" jest w powojennej twórczości
Szymanowskiego zwrot do folkloru. Ale hasło tworzenia muzyki narodowej
w oparciu się o tradycję ludową jest kierunkiem, pozwalającym

na jak największe wyodrębnienie się z ogólnego szablonu, zwłaszcza że
folklor dla Szymanowskiego' nie był jedynie materiałem, lecz bodźcem
do stworzenia zupełnie nowego' typu muzyki. Mamy tu zjawisko analogiczne
do jego stylu orientalnego. Tak jak w tamtym wypadku nie
ograniczył się on do opracowywania wschodnich melodyj, Jecz starał
się przy pomocy całej faktury, harmoniki, kolorytu, specjalnego traktowania
śpiewu wywołać wewnętrzną wizję wschodu, podobnie tu dla tak
umiłowanych przez siebie motywów pieśni podhalańskich lub kurpiowskich
usiłował stworzyć tło odpowiednie we wszystkich szczegółach,
tło, któreby nie deformowało' i nie zaciemniało tej świeżej i oryginalnej
muzyki. Tak jak w swej muzyce orientalnej daleki był od
wszelkiej pedanterii etnograficznej, podobnie w swych „Mazurkach"
„Harnasiach" czy „Pieśniach Kurpiowskich" nie dbał bynajmniej
0 naśladownictwo autentycznych form tej muzyki. Wręcz przeciwnie,
dawał im oprawę jak najbardziej osobistą i nową; jedynie więc dzięki
niezwykłemu wżyciu się w psychiczną atmosferę tej muzyki owa syn
teza folkloru z prostą wprawdzie ale bardzo wyrafinowaną, operującą
najnowszymi zdobyczami szatą — była tak pełna i doskonała. W całej
współczesnej muzyce jedynie może Bela Bartok może poszczycić się
podobnymi osiągnięciami w muzyce, czerpiącej ze źródeł folkloru.
Całkowicie bez współzawodników pozostaje Szymanowski w dziedzinie
twórczości religijnej. Oczywiście chodzi t.u o nową twórczość,
nie zaś o kompozycje religijne, tworzone wprawdzie w naszych czasach,
ale według tradycyjnych szablonów, takie jak „Msze" Perosiego i t. d.
Takich utworów mamy bardzo dużo, lecz nie wielu jest twórców,
którzy by mogli poszczycić się zrealizowaniem nowego, współczesnego
1 szczerego języka religijnego w muzyce.
Owszem, utwory do tekstów religijnych o fakturze nowoczesnej istnieją,
niektóre z nich. jak np. „Król Dawid" Honeggera lub „Symfonia
Psalmów" Strawińskiego, są prawdziwymi arcydziełami Ale przeważnie
„religijność" tych utworów jest dość luźnie z muzyką związaną
etykietką, jest niejako nazwą formy nadanej muzyce, która w swym
charakterze mogłaby równie dobrze wypełniać formę, nie mającą nic
z religią wspólnego. „Król Dawid" np. jest dziełem raczej opisowym,
w plastyczny sposób przedstawiającym barwność Starego Testamentu,
kontrasty pomiędzy barbarzyńskimi pochodami Filistynów a smętnym
zawodzeniem wschodnich modlitw; nie wyraża jednak to dzieło głębszych
religijnych przeżyć samego kompozytora.
„Symfonia Psalmów" pomimo, iż jest poświęcona Bogu, pomimo, iż
posiada zwłaszcza w ostatniej części duże napięcie ekspresywne, jest

przede wszystkim dziełem czysto muzycznym, jego „religijna etykietka"
była podyktowana raczej poszukiwaniem nowych możliwości formalnych
i stylistycznych.
Oczywiście przykłady te nie wyczerpują typów współczesnej muzyki
religijnej, wymienić tu można jesizcze dzieła ow iane,atmosferą religijną,
chociaż ujęte w formę świecką, jak np. „Koncert skrzypcowy" A.1-
bana Berga, albo wzniosłe arcydzieło- kompozytora węgierskiego, Zsoltana
Kodaly „Psalmus Hugaricus“ — lecz żaden z tych utworów nie
odpowiada w pełni temu typowi, który reprezentuje „Stabat M ater“,
„Veni Creator“ albo „Litania11 Szymanowskiego.
W dziełach tych panuje połączenie nowości i świeżości środków
z prostotą i autentyczną szczerością wyrazu. Szymanowski szczęśliwie
unika zarówno traktowania muzyki religijnej jako pola dla poszukiwań
formalno - -stylistycznych, jak też zasklepiania się w tradycyjnym
szablonie. Umie znaleźć prosty i bezpośredni wyraz swego przeżycia
religijnego, a wyraz ten jest nowoczesny, bo szczery. Najlepiej
istotę tej muzyki tłomaczą własne słowa Szymanowskiego, wypowiedziane
z okazji „Stabat M ater"1): „Od wielu lat już myślałem o polskiej
muzyce religijnej (a więc nie liturgicznej, gdzie pewne formalne kanony
są obowiązujące)... musiała ona być równie daleka od oficjalnej
muzyki liturgicznej, od jej wzniosłego, skrzepłego dla mnie akademizmu,
jak również od mechanicznego posługiwania się autentyczną „ludową"
-twórczością w tej dziedzinie (bez względu na mój osobisty do
niej sentyment), prowadzącego zawsze do najsmutniejszego- i najbardziej
bezpłodnego ze wszelkich „akademizmów", a który ma, nota bene,
niemiły zwyczaj afiszowania się wielce uroczystymi hasłami. Chodziło
mi o wewnętrzny eksperyment, o nadanie zwięzłych kształtów
czemuś, co w tajemnym życiu duszy jest zarazem najbardziej realne
i -najbardziej nieuchwytne".
Tego rodzaju ujęcie muzyki religijnej jest w stu procentach romantyczne
i tu dotykamy najbardziej paradoksalnej sprzeczności w twórczości
Szymanowskiego. Człowiek, który przez całe życie wytrwale
i namiętnie zwalczał romantyzm, w utworach swoich reprezentował
postawę najbardziej romantyczną, jaką wśród nowoczesnych kompozytorów
znamy. Właściwość ta uderzała wszystkich muzyków zagranicznych,
którzy zgodnie podkreślają „poetyczność" muzyki Szymanowskiego.
Sprzeczność jest jednak pozorna. Zwalcza Szymanowski w romantyzmie
przewagę treści nad formą, aktorskie zgrywanie się, wyrażanie
przy pomocy sztuki swoich nie zawsze interesujących przeżyć oso-
*) „Na m arginesie S tabat M ater“ , M uzyka, 1936, N r. 11-12.

foistych, podczas gdy wysoka sztuka ma być pouad-epokowa. Ponad-epokowość
tę osiągnąć można przez wykończenie formalne dzieła, przez
owo „przecudne rzemiosło, które pozwala ująć w mocne karby płynący
żywioł uprzedniego subiektywnego przeżycia i przekuć go w obiektywny,
wiecznotrwały kształt dzieła sztuki11.*) Nigdy nie przeczył jednak,
że u podłoża prawdziwie wielkiej twórczości musi być sybiektywizm
i pod tym względem zasadniczo różnił się od powierzchownych formistów,
estetów, pięknoduchów, doktrynerów, łub naiwnych arystokratów
„sztuki dla sztuki". Uważał, że ponad-dziejowość sztuki osiąga się nie
tylko przez obiektywne wykończenie formalne dzieła, lecz również przez
sublimację wyrażanych treści, przez wzniesienie ich wysoko ponad
wszystkie przemijające ziemskie sprawy. To wyjaśnia poniekąd istotę
jego twórczości religijnej, to też wyciska piętno na jego swoistym, dalekim
od talk zwanych „swojskich wzruszeń11 romantyzmie.
W tym romantyzmie nie jest Szymanowski odosobniony. Mimo, iż
dominuje jeszcze w europejskiej współczesności muzycznej nastawienie
antyuczuciowe i klasycyzująco - konstruktywistyczne, coraz częstsze
są objawy, zapowiadające rychły nawrót romantyzmu. 25-letni młodzieniec
Igor Markiewicz, wywodzący swoją twórczość od Strawińskiego
i Hindemitha, komponuje obecnie poematy symfoniczne, których
metafizycznego romantyzmu nie powstydził by się Skriabin. I nie to
jest znamienne, iż on taką muzykę komponuje, lecz to iż muzyka ta
spotyka się z tak wielkim uznaniem. Jeszcze ciekawszy jest przykład Albana
Berga, należącego do szkoły Schonberga, reprezentującej najskrajniej
formalno - konstruktywistyczny kierunek w muzyce dzisiejszej.
I właśnie Berg, czołowy kompozytor tej szkoły tworząc muzykę o żelaznej
ścisłości i dokładności formalnej, o bezkompromisowym i zuchwałym
radykalizmie, umie ją przepoić najżarliwszą, ekstatyczną
uczuciowością romantyczną. Przykład jest tym ciekawszy, że mamy
tu podobne jak u Szymanowskiego połączenie ścisłości formalnej z romantyzmem
wyrazu. Tylko, że Szymanowski jest tu znacznie wcześniejszy,
jest niewątpliwie pierwszy z muzyków współczesnych, który
zaczął w twórczości swej realizować ów nowoczesny, „modernistyczny“
romantyzm. Zasługuje pod tym względem w pełni na miano prekursora.
Ta postawa Szymanowskiego tłumaczy jego stosunek do innych aktualnych
prądów współczesnych. Obca mu pozostała całkowicie tak
zwana „nowa rzeczowość11, wszystkie odcienie tego bardzo rozpowszechnionego
po wojnie kierunku, maszynizm, opiewanie muzyką sportów,
tłumów, proletariatu, „życia codziennego11, wprowadzanie do mu-
*) „O rom antyzm ie w m uzyce", D rcga ,N r. I, II.

zylki poważnej jazzu i t. d. Prądy te miały wprawdzie na celu obiektywizację
sztuki, oderwanie jej od romantycznej uczuciowości lub impresjonistycznej
nastrójowości, ale wiemy że Szymanowski na zupełnie
innej drodze do tej obiektywizacji dążył. Czynił to zresztą zupełnie
świadomie. Rozróżniał dwie drogi ucieczki od aktualnego subiektywizmu
romantycznego: „drogą w dół“, właśnie w kierunku trzeźwości,
rzeczowości i codzienności, oraz „drogą wzwyż" — ku najwyższym
ponad-epokowym abstrakcjom artystycznym. Jedynie tę drugą
drogę uważał za godną artysty.
Ta sama wysublimowana romantyczna postawa może pod pewnymi
względami wyjaśnić oporność Szymanowskiego wobec nie mniej popularnych
dzisiaj haseł neokrasycznych. Mamy wprawdzie w twórczości
jego nawroty do dawnych stylów, ale, pomimo jego kultu dla Bacha
i Mozarta, nie są to nigdy nawroty do muzyki klasycznej X V II,
XVIII-go w. Będzie to albo pełna, sięgająca średnowiecza archaizacja
(chór a cctpella w „Stabat Mater", pod pewnymi względami „Św. Franciszek"
w „Słopiewniach"), albo po prostu uproszczenie i utradycyjnienie
środków (np. początki I-go „Kwartetu" lub „IV Symfonii"), nie
Wiążące się jednak z żadnym określonym stylem. N a ogół te
„nawroty" nie odgrywają istotnej roli w całokształcie twórczości Szymanowskiego..
Jeżeli niektórzy chcą widzieć w „Słopiewniach" próbę
tworzenia jakiejś zamierzchłej pramuzyki, — zamierzchłość będzie tu
oczywiście czysto konwencjonalna. Podobnie jak w „Święcie W iosny"
Strawińskiego, również odmalowującym jakieś praepoki pogańskie,
będzie raczej polegała na zupełnej swobodzie inwencji, nie związanej
z istniejącymi kanonami stylistycznymi, na swobodzie dającej w rezultacie
raczej bardzo nową, — niż bardzo starą muzykę.
Jeśli chodzi o środki formalne, trudno na podstawie faktury dzieł
Szymanowskiego zaliczyć go do jakiejś określonej szkoły. W swoim
rozwoju muzycznym szedł on konsekwentnie od chromatyzmu poprzez
politonalność do atonalności, ale nigdy nie zasklepił się w dogmatyzmie
systemu 12-tonowego szkoły Schónberga. I właściwie muzyka jego
nigdy nie jest w pełni atonalna. Pomiędzy poszczególnymi dźwiękami,
wchodzącymi w skład konstrukcyj czy to nielicznych czy harmonicznych
jego utworów, pomimo ich pozornej nieprzynależności do żadnego
schematu tonalnego, zachodzą tak wyraźnie odczuwalne związki
i napięcia, ożywiające całe dzieło swoistym dynamizmem, że trudno
mówić o czystej atonalności. Będzie to raczej „ultrapolitonalność".
Będąc urodzonym „polifomistą", szeroko stosuje Szymanowski w swych
kompozycjach linearyzm, ale i tu wystrzega się modnej dziś pod tym

względem pedanterii, dążącej do konsekwentnego uniezależnienia poszczególnych
głosów, tak, aby „nie wiedziała prawica, co czyni lewica“.
Wręcz przeciwnie: nawet w tak radykalnych i ściśle linearnie zbudowanych
kompozycjach, jak Fugi z „I-go kwartetu11 lub z „III Sonaty“,
moment pionowego brzmienia pozostaje zawsze istotny, dając
zresztą nadzwyczaj zajmujące efekty harmoniczne.
Nie interesowały Szymanowskiego w jego twórczości wcale próby
wyjścia poza skalę chromatyczną. Jedyny przykład ćwierćtonowości,
jaki w jego muzyce znajdujemy, na początku i przy końcu „Dryades et
Pan“, jest przede wszystkim efektem kolorystycznym i nie ma znaczenia
elementu samodzielnego.
Jak widać z powyższego, Szymanowski, korzystając w pełni z nowych
zdobyczy, starał się uniezależnić od wszelkich „izmów“. W y­
pływało to konsekwentnie z jego podstawy zasadniczej. Dla niego
owe „izmy“ były właśnie wyrazem aktualnej doczesności, od której
szukał w sztuce ucieczki. Podkreślał to wyraźnie: „Znajdujemy się
w sferze krytycznych sądów o sztuce współczesnej, sądów, których dowolność
dochodzi do szczytu z tej prostej przyczyny, iż otaczająca nas
artystyczna, „rzeczywistość1' nie przedstawia form stałych i określonych,
znajduje się w atmosferze ciągłego wrzenia zdradzając conajwyżej
kierunki, po których dąży współczesna myśl artystyczna... [Ale]
„izmy“ te, których istotne znaczenie może polegać jedynie na sankcji
wysoko uzdolnionej twórczej jednostki, noszącej z natury rzeczy charakter
„deus ex machina“, nie mogą w żadnym wypadku służyć jako
miara i waga istotnych wartości... Tonalność, atonalność, czy też politonalność
nie może w zasadzie służyć, jako punkt wyjścia dla krytycznej
oceny dzieła muzycznego, którego wewnętrzna logika i formotwórcze
pierwiastki, o ile istotnie znajdują w nim pełny swój wyraz, uniezależniają
się automatycznie od wszelkiej z góry narzuconej dyscypliny'4.1)
*
* *
Reasumując nasze uwagi, możemy stwierdzić, że najważniejszą „zdobyczą44
Szymanowskiego było... iż stanął ponad tak zwanymi zdobyczami.
I to być może tłumaczy jego niedocenienie przez opinię zagraniczną,
która, za mało znając całokształt jego twórczości, szuka w tym, co
zna, przede wszystkim elementów charakterystycznych, któreby pozwalały
go zaklasyfikować do znanej „szufladki44, albo które by pozwalały
go uznać za twórcę nowej „szufladki44. Takimi szufladkami są właśnie
*) „D rogi i bezdroża m uzyki w spółczesnej", „M uzyka", 1926, N r. 5.

„izmy". A że Szymanowski naprawdę nie należał ani do żadnej szkoły,
ani nie „opatentował11 jakichkolwiek wynalazków muzycznych, pozostaje
w naszej epoce, gdzie o taki „dyplom11 się przede wszystkim pytają,
niedoceniony. Tym więcej ma jednak danych do przetrwania, do
pozostania na długo, podczas gdy wielu założycieli głośnych dziś szkół
w niedługim czasie ulec może zapomnieniu. Integralna nowość Szymanowskiego
ii wartość jego polega na olbrzymim zasobie elementów twórczych,
samorodności i czystości talentu, na owym „deus ex machina11,
które dopiero ożywia „izmy11; a to są elementy nie dające się zanalizować
i opisać, tym samym trudniejsze do ocenienia. W racając
do naszych trzech supozycyj, musimy dojść do wniosku, że pewna rezerwa
opinii europejskiej wobec Szymanowskiego nie świadczy ani
0 drugonzędności jego talentu, ani o jego zbytnim egzotyzmie, lecz po
prostu o jeszcze niedostatecznym wniknięciu w tę wspaniałą muzykę,
której istotne wartości są zbyt głęboko ukryte, by mogły być prędko
1od razu ocenione.

ZyGMUKT MyCIELSKI
K. H. ROSTWOROWSKI A GENERACJA DZISIEJSZA
Żeby wejść w świat Rostworowskiego, trzeba odegnać sceptycyzm czy
relatywizm. Trzeba odegnać wszystko, co nasuwa nam pobłażliwość
i miękka struktura chwilowej mody intelektualnej. Z fanatyzmu może
bić patetyczna groza, ale nigdy wątły cynizm. Rostworowski się nie
bał. Temperament dramatyczny wybucha ogniem namiętności u wszystkich
jego postaci. Rzemieślnik teatru, pamięta o wszystkich szczegółach,
manipulując rzeszami statystów, ruchami osób, które wypadają
z akcji, manipulując napięciem każdej sceny, dialogiem i konstrukcją
sztuki. Ale nie robi „poezji", jego sztuką jest sztuka teatralna, ale nigdy
„sztuka" bez reszty. To oddalało go od wielu współczesnych nam
artystów. Ale jednocześnie to jest jego odrębnością i jego siłą.
Komu najbliższą skóry jest sprawa sztuki — weźmy, poezja — ten
przezwycięża niezwykłe trudności, żeby wejść w świat Rostworowskiego.
Na każdym kroku wybucha tu sumienie, na każdym kroku Bóg, O j­
czyzna, Rodzina czy Obowiązek stają się osobami dramatu. To sprawia,
że oddychanie klimatem tego pisarza jest nieustępliwe i ciężkie.
W dodatku zaś Kraików gra niemałą rolę w jego twórczości. Wzgórze
wawelskie, opasane wstęgą Wisły, działa na rozwój artystów. Rostworowski
nabierał tyle psychicznego oddechu, że nie wahał się w „Zm artwychwstaniu"
sięgnąć po lirę „wieszczów narodowych". Wulkaniczny
jego temperament zwracał oczy ku dziedzinom myśli, które były natchnieniem
naszej trójcy ogranych poetów. Czuł prawo po temu, bo
i w nim treścią najwyższego wzruszenia był Bóg i Ojczyzna.
Jesteśmy tak przyzwyczajeni do sztuki, której wzruszeniem i treścią
jest właśnie nieśmiałość i lęk; elementy te tak bardzo grają na strunach
dzisiejszych i tyle wydają dźwięków i kolorów, że taka postawa
artysty nastawia nas kontra-mesjanistycznie i przeciw-patetycznie.
Bóg i Ojczyzna już dawno przestali być motywami najsilniejszej podniety
artystycznej. W ielka tematyka jest prawem i przywilejem nielicznych
wybrańców. Rostworowski używał tych elementów, bo progi
jego duszy były wysokie i wszystko rozgrywało się tam, na szczytach
sumienia. Stąd płynie jego związek z narodowym Parnasem trzech
wieszczów, Norwida i Wyspiańskiego. Ale stąd też płyną wszystkie
niebezpieczeństwa, którymi zamiary i postawa taka są najeżone.

Wielki dramaturg i tragik, zamykał oczy w zupełnym pojednaniu
z Bogiem i w izupełnym poddaniu się Jego woli. W yznał to nie tylko
ostatnim wysiłkiem swego życia, ale i szeregiem lat tego życia. W y­
ciągał z tego konsekwencje dyscyplinarne. Konsekwencją i prawem
jego sumienia był katolicyzm. Uznał i przyjął regułę i odtąd używał
jej dla ożywienia swego świata. Podwyższyło to temperaturę jego stosunku
do człowieka. Ostatni etap jego twórczości to świat sumienia.
„Niespodzianka", „Przeprowadzka" i „U mety" — są dziejami zmagania
się ludzi z sumieniem. Ono dyktuje czynami, ono sprawia, że się
umiera, kocha i żyje. Ono sprawia, że się zabija z miłości macierzyńskiej.
Nędza i chciwość sięgają sumienia, podobnie jak, u progów
twórczości, małość Judasza z Kariothu. Wszystko odbywa się tam.
U wielu katolickich pisarzy źródłem twórczości jest konflikt z regułą
czy wiarą. Rostworowski nie traci z oczu człowieka. Jego dramat
płynie z walki, którą narzuca ludzkiej naturze etyka chrześcijańska.
Jest to dramat, odbywający się nie wewnątrz religijnego problemu, ale
pomiędzy człowiekiem i nakazami sumienia i wiary. N a tym samym
planie działało u tego pisarza „sumienie narodowe", czy etyka społeczna.
Cofając się kolejno poprzez dzieje jego twórczości, natrafiamy
na czasy, w których pisał „Zmartwychwstanie", „Antychrysta*1 i „Straszne
dzieci", by dojść do misterium „Charitas", do najdziwniejszej
z jego sztuk, do „Miłosierdzia".
„Miłosierdzie" jest bezsprzecznie największym zamierzeniem twórczym
Rostworowskiego. Problemy tam poruszane zatraciły już indywidualne
cechy jednostki ludzkiej. Szukając wyrazu, który by ujmował
taką treść, stworzył Rostworowski Włóczęgę, Dziadówkę, Bogacza
i Kaznodzieję i im każe przyjąć całą symbolikę i ciężar gatunkowy
ludzkości. Operując takimi postaciami, rzuca na szalę desek scenicznych
wszystko, co gnębi ludzi społecznie: nędzę, zwątpienie, nienawiść i szał.
W „Miłosierdziu" tkwi największy niepokój twórczy artysty. Ludzkość
pada tam na dno w obłędzie: że wyrzuciła z życia nakazy chrześcijańskiego
miłosierdzia. Brak tego elementu rządzi sceną. Postać M iłosierdzia
nie jest Chrystusem, ale ma Chrystusowe oblicze. To jest uosobienie
miłości chrześcijańskiej.
Forma dramatyczna w którą Rostworowski to dzieło ubrał, przypomina
tak bardzo symfonię że niesposób pominąć muzykę, patrząc na
to „misterium w trzech obrazach" przegradzanych intermezzami na
proscenium. Osoby dzielą się, jak muzyczne tematy, na osoby z nieba,
z ziemi i z piekła. Podobnie i chóry. Operując chórami, operuje Rostworowski
mnóstwem brzmień, rzuca je w szał równoczesnych rytmów,

widzi piekielne tańce i krzyki, pisze całe strofy po to, ażeby wymóc
hałas na scenie, podobnie jak kompozytor, dorzucający instrumenty już
tylko po to, ażeby brzmienie orkiestry podnieść jeszcze o kilka stopni.
Analogiczną metodę widzimy we wszystkich działach tego pisarza.
Kluczem do charakterów postaci z „Judasza44 czy „Kaliguli44 jest rytmika
wiersza. Minucianus, będący „Rzymianinem jak z książki44, jest
stale ośmieszany frazeologią i koturnem rytmicznym:
„Cezar teatr opuścił. Spieszy zażyw ać kąpieli.
Przeto m ilczcie, K w iryci: chw ila od śm ierci nas dzieli.
P ierw szy p rzyjd zie W a tin iu s, m o je w ezw anie ponow i.
Skoro krzykn ie, ruszam y — u fa m — do b oju gotow i.“
Zdyszanego nienawiścią Kaligulę charakteryzuje inna rytmika:
„ W ięc n aw et ty N a w et ty stary,
coś m nie, zam iast w pieluchy, pow ijał w sztandary
g d y m dzieckiem b ył —
naw et ty, coś nad Renem ,
g d y tłu m żołdactw a w ył
zbuntow any,
m atkę m oją
p o d tw o ją obronę brał — “
Podobnie dzieje się wszędzie. Wiersz nie jest nigdy celem tego pisarza.
Jest jednym z wielu środków scenicznych, środków nie ważniejszych
od ruchu, akcji, dialogu, tempa i gry aktorskiej. Bo nie zapominajm
y, że Rostworowski nie jest poetą, ale dramaturgiem. W literaturze
naszej jest to wypadek tak rzadkiej dyscypliny, że odnajdziemy coś
podobnego chyba tylko u Fredry i Rittnera. Bo inni stają się od razu
malarzami czy poetami. I wszyscy, nie wyłączając Wyspiańskiego, zapom
inają o nierzeczywistej strukturze teatralnych desek. Rostworowski
pamięta, jak nikt, że karton jest kartonem, a nawet u dna ludzkiej
natury, Judasz — aktorem. Świadczą o tym objaśnienia sceniczne, które
Rostworowski doprowadza do najwyższej precyzji. Tekst strzela
pod niebo patosem, wyraża rozpacz, a jednocześnie autor widzi, że to
siedzi aktorka pod kartonowym drzewem, więc pisze objaśnienie dla
niej:
„zw olna przechodząc w coraz głośniejszy lam ent, pod koniec w yryw a ją c sobie włosy,
drapiąc się po tw a rzy i sypiąc proch na głow ę, ale rytualnie, bez m iotania się".
Rostworowski pamięta o szmince, wie, że włosy są sztuczne, że można
garściami kłaki wyrywać, ale zastrzega się przed „miotaniem się44. To
siedzi rytualna żydówka, Rachela, żona Judasza, który „chwyta rękę
Jana i przykładając ją sobie do serca44:

O ! P rzyłóż rękę. C zu jesz Puka.
Stuka. Uderza w kości rogiem.
A w iesz ty czem u D rogi szuka,
bo wciąż w ojow ać m usi z Bogiem .
1 w yjść nie może. Bóg go spiął
żyłam i m em i, kośćm i m em i.“
Wszystko ma być jedynie środkiem wyrazu. Teatralność tu rządzi,
nie „sztuka“, nie poezja, nie luzem puszczane natchnienie.
Po Wyspiańskim dziwna to była mowa. Wyspiański, malarz i poeta,
nie waha się rozsadzać swe wizje poezją i utopią plastyczną. Rostworowski
nie waha się pisać wierszem „częstochowskim11, gdy lamentuje
Rachela, czy kiedy marzy Dziadówka. Ale za to obmyśla każdy gest
i każdy efekt sceniczny.
Pisząc „Judasza11 czy „Kaligulę“, studiuje sumiennie, całymi latami,
literaturę i źródła antyczne. A kiedy już swobodnie krąży po zaułkach
Rzymu czy Jerozolimy, to zaczyna kreować własny świat i tworzy gromady
ludzkie, z własnej rzeczywistości wylęgłe.
Jest coś fantastycznego w świecie senatorów, spiskowców i dworu,
który nam pokazuje w czterech aktach ,,Kaliguli“ . Ale równocześnie
jest coś głęboko ludzkiego w dramacie Regulusa, zakochanego w pierwszej
żonie Cezara, którego potem urzeka ten Cezar o sercu wyziębłym.
Wszystko urasta w świecie Rostworowskiego. Jeżeli dreszcz staje się
spazmem, to dzieje się to dla tego, że fanatycznie namiętną miał duszę
człowiek piszący te karty. Jeżeli okiełznaniem innych artystów jest
sztuka, to jego okiełznaniem były, poza nakazami formy, idee, w które
wierzył i które wyrażał.
Od filozofii i muzyki zaczynał. Te dwa solidne etapy jego wykształcenia
wycisnęły piękno na całej jego twórczości. W „Miłosiedziu"
Włóczęga bliski jest motywicznie Judaszowi, a Tyran — Kaliguli.
Próbowano Rostworowskiego naginać do różnych politycznych czy
społecznych tendencyj. Szukano „z kim trzyma“, z Bogaczem czy W łóczęgą.
Pomyłka tkwiła w tym, że Rostworowski „trzymał" z Miłosierdziem,
które przytwierdzono, milczące, do krzyża. A cała reszta, to je ­
go wizja, dostrzeżona i kształtowana. Rostworowski „trzyma z ideą“.
Stąd płynie znaczenie i siła jego osobowości. Zatrzęsło się w Polsce,
zabrakło jego sumienia. Widocznie ten człowiek był jakimś miernikiem
i można było regulować niejedno w rytmie jego temperatury.
Pisma zbiorowe ukażą nam dopiero całą jego sylwetę. W ielka liczba
jego artykułów i wypowiedzi, poruszających rozpiętą skalę rozmaitych
zagadnień, to jedna z najciekawszych kart naszej publicystyki. Zaw ­
sze ten sam, wysoki i gorący toin. Ci, co go słyszeli mówiącego, pamię­

tają fantastyczną magię tłumnych wieczorów, w czasie których wychodził
na estradę trybun ludowy i narodowy, ciskający gromy, wielki
mówca, dobierający się do ludzkich sumień, człowiek suchy i uniesiony
własnym geniuszem.
Tak w nim było mało z rachmistrza, że nigdy nie wyzyskał tych możliwości
dla siebie. Potrafił wtłoczyć całe swoje osobiste życie w życie
rodzinne. Biografie jego będą ciekawym dokumentem fantazji historyków
sztuki. Bo między wahaniami jego młodości a późniejszym jego
opanowaniem upływa sporo trudnych i dramatycznych lat.
Lubimy przybliżać ludzi wyszukiwaniem ich „słabości*1, to znów odsuwamy
ich daleko, ulegając manii dziecinnego pojęcia „genialny1*.
W ten sposób tworzymy ,z ludzi — marnych i nierealnych „gigantów**,
zapominając, że ziemia to nie mitologiczna kraina.
Tak czy owak, jedni ludzie wibrować będą na „wielkie rzeczy**, a inni
na „małe“. Mówi się na to: nie ma „wielkich** ozy „małych** rzeczy.
Jest temat, i kwita. Otóż, właśnie że nie. W dziwnym i tajemniczym
świecie sztuki jest miejsce na wszystko. Jest miejsce nawet i na ograbioną
dziś, zda się, ze wszystkich wartości „tematyczność**. Trudno
i darmo: uderzmy się w piersi i przyznajmy pokornie, że jest miejsce
na „wielkość** i „małość**, i chodzi tylko — kto czego podjąć się zdoła,
kto do tego ma prawo, kto to podźwignie.

STEF AM M APIERSKl
Z POW ODU „DIOGENESA W KONTUSZU“
W ACŁAW A BERENTA
I
Uoyez comment tous les stoiciens
ont donnę de faux sainls et
de faux heros.
(Ch. Maurras lettre a H. Massis).
Aby jako tako zorientować się w „źródłach i ujściach" — mówiąc
własnymi słowami Berenta — jego „Nurtu" orazi dalszych, wciąż kontynuowanych
przybudówek tej szczególnej mozaiki monograficznej, kto
wie, czy znów jego wzorem, nie należałoby sięgnąć do pozycyj niedość
znanych, zapomnianych na poły, prawie apokryficznych Czy i my
z kolei nie powinniśmy się zabawić w pozbawionych śledziennictwa,
lecz statecznych i rozlubowanych w muzealnictwie archeologów Może
i nam wolno będzie ulec przeczuciom intuicji, co więcej, poddać się
wyobraźni, by wstecz prześledzić aż do przypuszczalnej genezy teksty
wątpliwe, by rozdmuchać w nich tlejącą iskrę blasku Jeśli tak jest —
a uzurpujemy sobie to prawo, pouczeni przez misternego historyka kultury,
jakim jest Berent w „Diogenesie w kontuszu" — i my, zniewoleni
indywidualnymi zachciankami badacza, przypomnimy, że istnieje
nigdy niewłączony do pism zbiorowych, lecz noszący wszelkie znamiona
berentowego pióra druk, „Idea w ruchu rewolucyjnym" (sygnowany
S. A. M., Kraków, 1906) — powszechnie autorowi „Oziminy" przypisywany.
Od pierwszych zdarf tej rozprawy autor mówi o „widzach, którzy
przez lat czterdzieści drzemali przed zapuszczoną kurtyną')“, a o upojeniu
t. zw. dni wolnościowych twierdzi, że podobnych objawów zbiorowych
szukać by zapewne należało „aż w czasach średniowiecza".
Oto dyspozycje, które w następstwie doprowadzić miały do „Żywych
kamieni", jeśli utwór ten, niemożliwy do jednorodnego pod względem
gatunkowym zakwalifikowania, ująć z prosta i potrosze banalnie jako
*) wszelkie kursywy pochodzą od nas.

.fryz ożywiony14, jako alegoryczny spektakl, jako, co więcej, w ogólnikowość
rzutowane widowisko dziejowe. „Karty dziejów obracają się
same jak szalone", zaraz potem unosi się gorączkowo autor broszury;
gdy zważymy temperaturę podobnych zdań, ich kurczowy, zachłystujący
się sobą dynamizm, bezustanne wznoszenie się ich do abstrakcji,
która personifikuje się — tu i gdzie indziej — w ogólnikowe, niedokształcone
jakby postaci protagonistów: bliscy będziemy zasadniczego
dla Berenta typu „dialogów urojonych"; nadto w osobliwym tym epiku
zi pewnym żalem dopatrzymy się potencjalnego scenopisarza, który
nienapisany dramat zastępuje surogatową formą bolesnych, groteskowych,
pośrednich przez swą symboliczność jasełek. N ad wzniosłą tą
twórczością, od „Oziminy" począwszy, ciążyć nie przestaje raz na zawsze,
zdawałoby się, przezwyciężona w „Weselu" połowiczność „narodowej
szopki".
Wieloznaczność lianowego rozplenienia zdań, falujących dziwnie
i raz po raz wzmagających się w crescendo,- niepochwytność częstych
aluzyj do „aktorów wszczynających grę" i apelowanie do tych nieokreślonych,
którzy pozostali na „proscenium"; chimeryczność, słowem,
tego podwójnie zakonspirowanegoi stylu, jego niezłomna górność i uparte
trwanie przy własnych niedopowiedzeniach — świadczą dostatecznie,
że przemawia przez nie ktoś samotny. Ten ktoś odosobniony zacieka
się w dywagacjach, przebija się poprzez rozważania jak przez wielowarstwowe
namuliska, gdzie trw ają czytelne już tylko, jako odciskowy,
węglejący hieroglif, m ity — i oto, wyłoniony wreszcie, przemawia
enigmatycznie, a nawet hierofantowo, powodowany tą szczytną fikcyjnością,
która nasycała norwidowe, do narodu i ludzkości, enuncjacje.
Fantasta nie zważa, zważać nie może, że podobne myśli wobec „zjadaczy
chleba" m ijają zazwyczaj bez echa; jeśli budzą rezonans, to daleki,
późny i wielce: skłócony; a dzieje się tak nie tylko z tej racji, iż
takie rozmyślania w zawiłym swym wyrazie dalekie są od przystępności
i dlatego choćby różnorodnej ulegają wykładni. Lecz z tego zarówno
powodu, iż labirynty autora są dlań jedynym pomostem ku
zbiorowości, że skazany jest wyłącznie na podobne drogi „uspołecznień"
— zaiste, niepozbawione dwuznaczności.
Nie on jeden, jak wiemy, wraz z nim całe pokolenie, a i my, nie
rówieśni już, lecz następcy, wciąż czujemy jeszcze tę ciążącą problematykę;
a przecie autor broszury ze szczególnym, hipnotycznym niemal
upodobaniem do secesyjności wyrazu wykłada swe na wskroś inteligenckie
koncepcje, tak dowolne i szybko wietrzejące, tak wymownie i dialektycznie
przedstawione, jak niegdyś Zygmunt Krasiński —■ podnio­

słą i werbalistyczną swą historiozofię. Należy bowiem i on do tych
wzniosłych utopistów, którzy poprzez zatapianie się w jaźń własną pragną
„odczytać hieroglif, wyrozumieć tę duszę gromadną, uświadomić
soibie ferment najgłębszy1* i to, a nie oo innego, staw iają za „zadanie
pokoleniu11. W tym Berent istotnie nigdy nie sprzeniewierzył się sobie
— z jednym ważkim zastrzeżeniem: jest on z tych artystowskich
historiografów i diagnostów schorzeń kulturalnych, których myśl (jak
niegdyś u Sorela) realizuje się podczas pisania; którzy zatem, zwróceni
na pozór ku zbiorowości i twarzą w twarz obcujący z „tysiącletnią kulturą
narodu", nie przestają samych siebie zawzięcie tropić i uporczywie
formować przez najbardziej kręte projekcje. To by tłumaczyło
względną szczupłość takiej „ozdrowieńczej“ produkcji, jej organiczną
niezmienność, jej „ducha wieszczego" i wreszcie, mimo cały sceptyczny,
nieufny krytycyzm, wsparty o wszechstronną uprawę umysłu — jej
idealistyczną naiwność.
Autor rozprawy z pewnym przekąsem mówi o tych, którzy, dokonawszy
„powinowactwa z wyboru, pełnią służbę całym sobą", a służba
ta jest dla nich „ułudą podwójnie znalezionej racji życia •— bo
i celu i samego siebie". Obawiamy się, że zjadliwy ten zarzut obrócić
się może rikoszetem, chociaż bezimienny twórca przy końcu przeciwstawia
tamtym (powołując się, nie bez kozery, na szwajcara Burckardta)
tych innych, nielicznych, którzy „zdołali odnaleźć dla siebie archimedesowy
punkt oparcia poza zjawiskami ‘, niewątpliwie sobie przypisując
tę rolę rozjemcy, strażnika czuwającego „au dessus de la melee“,
niby na wieży obserwacyjnej. Z tej zatym wysokości poucza
i gromi — polski, zamaskowany, z „W esela" przybłąkany moralista.
Występuje przeciw rozstrojowi w imię wymarzonej syntezy; piętnuje
„sztuczne targanie tradycji", nawiązuje do niej, a zarazem — znakomity
tłumacz i dociekliwy komentator Nietzschego — głosi „nadklasowe
i napół świadome porywy człowieka przyszłości". W ystępuje przeciw
„szkodom w siłach moralnych" narodu, co nie przeszkadza mu
sprzyjać „anarchicznemu i płodnemu zaczynowi indywidualizmu",
a w Kołłątaju, najdalszym przecie od Katona, upatrywać „posągowej
postaci". Zwalcza „terroryzm" Mochnackiego, lecz nawiązuje do T o­
warzystwa Demokratycznego. Jakby tworząc prolog do „Oziminy",
miota się w straszliwych sprzecznościach wiecowego niemal wygadywania
się w próżnię, myślenia głośno, obcowania — w braku właściwej
trybuny — z widmami wyobraźni. Sięga niejednokrotnie do akcentów
budującego sarkazmu, oo zapewne odbiło się z czasem na pieczołowitości,
z jaką potraktowana została przezeń postać ks. kanonika Jezier­

skiego, ojca nowoczesnego paszkwilu polskiego. Już tu paradoksalny
'chwalca „bujnego indywidualizmu11 z uniesieniem wspomina Kuźnicę.
Widzimy, że ten najdziwniejszy z manifestów, że ten nieprzejrzysty,
acz wspaniały palimpsest, że ten moralitet, pragnący bios dziejowe
zestrzelić w „dźwignię kultury11 pisał człowiek wyodrębniony, artysta
tamtego pokolenia, uwikłany w sprzeczności kwietyzmu i radykalizmu.
Powstawanie na wszelkie skostnienie, natężone wpatrywanie się
w „prąd dziejów11 i prądu tegO' aktualizowanie, głoszenie, jako normy
ostatecznej, jako rozstrzygającego sprawdzianu „wszechstronnego spotęgowania
życia11 — to credo witalisty, credo literata. Dla takich pisarzy
historia, to nie tylko magistra vitae, to w równym stopniu kompensata.
II
O „Kuźnicy Kołłątajowskiej11 istnieje gruntowna monografia pióra
Wł. Smoleńskiego, wydana w r. 1885, lecz, po dziś dzień niezupełnie
zapewne przestarzała, a szczególnie zajmująca przez liczne, podawane
in extenso, urywki pism tych wojujących publicystów stronnictwa reformy.
Uwzględnieni są wszyscy z wyjątkiem samego promotora, ks.
podkanclerzego, któremu zdaniem monografisty oddzielna należałaby
się księga. Obietnicy tej autor częściowo dokonał w następstwie pisząc
w lait kilka potem „Przewrót umysłowy w Polsce w. X V III11 (1891, II
wyd. 1923). W dziełku poprzednim świetna i dwuznaczna postać ks.
Hugona traktowana jest marginesowo, lecz cień jej przemożny — jak
pełnego demonizmu inspiratora — pada na wszystkich komparsów.
Jeśli bowiem choć część prawdy przyznać Kajetanowi Koźmianowi, długowiecznemu
czynnemu świadkowi kilku epok, który w wspaniałym
urywkowym pamflecie (,,Pisma prozą11) raz jeden ulegając furii, o rozpętanie
i zatracenie „zgubnej11 rewolucji r. 30 wyłącznie posądza Lelewela,
jako ojca duchowego niedowarzonych, zdaniem jego, spiskowców
— to godzi się przypomnieć, że analogicznie, olbrzymią uniesiony
ambicją, Kołłątaj „magna pars fuit11 w fatalnej dacie wybuchu oraz
w błędach i w zbłądzeniach insurekcji kościuszkowskiej.
T u mamy prolog dramatu, który zaipewne przez swą połowiczność,
jaskrawość i końcowe niedokonanie ze szczególną siłą pociągnął Berenta.
Nie możemy oprzeć się paradoksalnej na pozór supozycji, że, jeśli
tyle pracy i kunsztu w pierwszych tomach „N urtu11 poświęcił W arszawskiemu
Towarzystwu Przyjaciół Nauk akademik Berent, jakby
półbezwiednie nawiązując do tradycji luminarzy kultury, to w pierwszym
z tomów suplementowych podobnie, chociaż może mniej świado­

mie, poza wszystkim innym sięga pośrednio do badania własnych źródeł
genetycznych. Nadchodzi taka chwila w życiu pisarza, a co dopiero
pisarza, niegdyś związanego z „Młodą Polską11, kiedy ogląda się za
siebie, śledzi najbardziej, zdawałoby się, utajone i nieoczekiwane prapoczątki,
buduje wstecz swą genealogię w sposób, który powierzchownemu
obserwatorowi wydać się może zgoła przypadkowy, stawia, słowem,
a posteriori fundament pod osiągniętą pozycję, by dopowiedzieć:
legitymuje się. Lecz zanim spróbuje się odpowiedzieć, co też mogło
skłonić Berenta do zaktualizowania tak doszczętnie zapomnianej postaci,
jak ks. kanonik Jezierski (poza przekorną i szczytną pasją wykopaliskową,
wynikającą właśnie z zapomnienia, a cechującą kolekcjonerów
kultury), należy przyjrzeć się nieco samej sylwetce demagoga.
Postać to w odległej perspektywie niezwyczajna. Ur. w 1740, czyli
jeszcze w erze saskiej, osławionej nie bez przesady z ciemnoty, uczeń
pijarów, w młodości dworzanin księcia ordynata Sanguszki, poczym
namiestnik złotej chorągwi husarskiej, walczącej na Ukrainie przeciwko
„kupom plądrującego tam chłopstwa11, co nie jest pozbawione
pikanterii u przyszłego zagorzałego demokraty, niezadługo wstępuje do
misjonarzy i — zostaje księdzem. Po powrocie z Włoch, gdzie bawi
dla dopełnienia edukacji, protegowany przez biskupa - dziejopisa
Naruszewicza, który używa go w swej kancelarii ku pomocy w zbieraniu
źródeł zamierzonej „Historii narodu polskiego11, żwawo wstępuje
ze szczebla na szczebel hierarchii kościelnej, pozyskuje rozgłos jako kaznodzieja,
otrzymuje kanonię przy kolegiacie kaliskiej i lubelskiej,
wreszcie przy katedrze krakowskiej — co nie ze wszystkim rymuje i
z karierą formującego się „sankiuloty11, chyba, iż usiłować będziemy
dopatrzeć się w nimi natury już nie to że bujnej, lecz wieloznacznej,
skłóconej, od podstaw problematycznej, takiej, jakie wydają
niekiedy okresy rewolucyjne, lecz częściej jeszcze tworzą geniuszem
komplikacji obdarzeni, skłonni do przesady, dużego formatu powieściopisarze
(vide Dostojewskij). Od r. 1781 — 88 jest czynnym, niezmiernie
ruchliwym, niepospolicie energicznym i konsekwentnym wizytatorem
szkół Komisji Edukacyjnej. Zakres działalności jego nie
przestaje się zwiększać, przerzuca się z krańca na kraniec okrojonej
pierwszym rozbiorem Rzeczypospolitej. Przez cały ten czas „zażywa
sukien długich, zwyczajnych stanowi księży świeckich11 i w tym też
okresie otrzymuje stopień doktora teologii. W r. 1785 w sprawozdaniu.
wygotowanym dla Szkoły Głównej, pisze: „Ostrzegałem..., że ludzie,
urodzeni w stanie szlacheckim, nie powinni nigdy pogardzać żadną
inną klasą obywatelów, a mając zaszczyt z swego własnego urodze­

nia, obowiązani są tembardziej starać się o przymioty osobiste, które
dopiero potrafią ich uczynić godnymi następcami cnoty swych poprzedników.
Jeśli spenetrować typową owoczesną stylizację, która
zda się nam potulna w swej staroświecczyźnie, treść takich ustępów
uznamy za niezwykle śmiałą, niemal prekursorską, zważywszy, że w tonie
podobnym po kilku latach dopiero przemawiać miał współtwórca
rewolucyjnej konstytucji francuskiej — ksiądz Sieyes.
W r. 1788 ściąga go (10 lat odeń młodszy) Kołłątaj do Warszawy,
do swej posesji; na Solcu i, jako głównego pomocnika, wciąga do agitacji
politycznej. Kanonik Jezierski niebawem uzyskuje od stronnictwa
zachowawczego groźne miano „W ulkana gromów Kuźnicy". Istotnie
troi się i mnoży, by szybko sterać się i zagasać. W ciągu lat trzech, ja ­
kie pozostały mu jeszcze do życia, wydaje niemniej niż dwanaście
prac piśmienniczych, których autorstwo jest stwierdzone, poza tymi,
jakie bezimienny autor wszywa do wystąpień swych współtowarzyszy.
Większość z nich to „pamflety przeciw szlachcie w formie powieścio-
•It
wej .
Praca Smoleńskiego, młodego podówczas uczonego, ukazała się
w Krakowie, niezawodnie ze względów cenzuralnych. W tedy i po tym
występował jako szermierz dość jednostronnie pojmowanego „postępu",
zwalczając „zastój" szkoły krakowskiej (stańczyków). Był w pewnej
mierze kontynuatorem osiemnastowiecznego „oświecenia", a światły
jego umysł, przesiąknięty ideałami wolnomularstwa, dawał się niekiedy
unosić zapal czy weści. To też książka jest — niezależnie od cennego
m ateriału — ostrożną idealizacją klubistów, akcji, „jaką rozwinęło
stronnictwo radykalno-postępowe podczas sejmu czteroletniego i później".
To, dzisiaj brzmiące nieco anachronicznie, określenie radykalnopostępowe,
kto wie, czy nie najtrafniej określa dyrektywy uczuciowe,
jakie skłonić mogły autora „Oziminy" do szczegółowego zajęcia się
tym właśnie okresem — i w ludziach owych dopatrzenia się postaci posągowych.
Czemże były pisma samego Jezierskiego, publicysty niezwykle żywotnego,
o wybuchowym temperamencie, trzymanym jednak na wodzy
gruntownym ukształceniem Smoleński taką daje na wstępie ogólnikową
charakterystykę wszystkich współpracowników Kuźnicy: „Staje...
w jednym szeregu rozprawa naukowa z powieścią, satyrą, humorystyką,
epigramatem, pamfletem...; plącze się chłód czystych wywodów
z ogniem gwałtownych uniesień, z wybuchem oburzenia, z dowcipem...".
Jest to rodzaj, „gorączkowo chwytający sprawę... z jaskrawą
przedstawiający przesadą koloryt omawianych stosunków i faktów

Jaik widzimy — jeśli abstrahować od indywidualnej metody widzenia
ludzi, jako legend, syntezujących ogniskowe prądy kultury i uderzających
walorów dramatycznych stylu berentowego — od biedy w sposób
zbliżany, jako gatunek literacki, możnaby zdefiniować samego...
„Dioigenesa w kontuszu11.
Jakiż wspaniały i obiecujący, jaki patetyczny tytuł! Bynajmniej
nie przypuszczamy, aby można było równać Jezierskiego z zasłużonym
tłumaczem „Iliady" i Horacego, z Fr. X, Dmochowskim (który miał
z czasem zrzucić sukienkę duchowną i ożenić się, do czego za Księstwa
Warszawskiego odniesiono się z całkowitą pobłażliwością), i tym bardziej
z innym księdzem szczególnego pokroju, owym Meierem, który
— wedle niepochlebnego świadectwa Smoleńskiego, a trudno świadectwo
takie posądzić o stronniczość — nie tylko własnoręcznie budował
szubienicę podczas zaburzeń terrorystycznych 29 czerwca 1794, lecz
nadto podzielał zasady dantonisty, Anarchisa Cloots‘a, „który się osobistym
wrogiem Jezusa nazywał11 i dziełko, opinie te wychwalające, we
własnej drukarni wytłoczył. Natomiast jest niewątpliwie kanonik Jezierski
nieodrodnym wyznawcą „idej swego wieku11, któremu odwagi
cywilnej, swoistego talentu pisarskiego, a zwłaszcza pasji odmówić nie
podobna; może właśnie pociągnął Berenta jako „persona dramatis11,
jako pasjonat Styl jego, jeśli sądzić po wcale obszernych wyimkach,
znamionuje swada, płynność, dobitna jędrność językowa, niekiedy uniesienie,
które wzmaga się do szyderczej wzniosłości; słowem, zalety
znaczne, lecz. poza bezpośrednią celnością, poza dynamizmem, który
rozładował się przed półtorawiekiem, jednakże zwietrzałe, by nie rzec
drugorzędne. Smoleński tak jeszcze twórczość tę ujmuje: „Zachęcony
poczytnością naśladownictw Fenelona, ogłasza opowieści historyczne,
w których najmniej mu chodziło o charakterystykę osób i dzieje; na
wzór encyklopedystów francuskich abecadłowo układa i objaśnia wyrazy,
które nasuwały okaizję do krytyki istniejącego porządku i zastarzałych
poglądów; w formie katechizmowej na ustrój Rzeczypospolitej
zjadliwą pisze satyrę, o bezkrólewiach źródłowy sporządza traktat, to
znowu w wir uliczny rzuca pamflety i świstki11. Obszerne te cytaty i zaopatrzenie
ich tu i ówdzie w kursywę nie służą z naszej strony uszczypliwości,
lecz zabiegają o właściwe przywrócenie proporcyj; przecież
pod fascynacją berentowego tomu ozwały się już głosy, by odrobić niezasłużoną
krzywdę Jezierskiego i gwoli pouczenia potomnych wydać
jego pisma — oo mogłoby mieć nieoczekiwany skutek rozproszenia legenedy,
nagle powstałej w okół postaci tak mało oryginalnego pisarza.
Właśnie legendy, którą naiwni, nie sprawdzający źródeł, pochopni

w sądach, lub urzeczeni mocą berentowego pióra przyjęli za fakt dziejowy;
autor „Diogenesa w kointusziu“ niejeden wątek czerpał bezpośrednio
z licznych pism autora „Rzepichy, matki królów" (Warszawa,
1790, w drukarni P. Dufour, Konsyliarza Nadwornego J. K. Mci),
wątki te transportował i amplifikował, w sposób wiarogodny i sugestywny
rozbudowując je dramatycznie. Co więcej, niejednokrotnie treścią
tych gorących broszur publicystycznych posługiwał się jakby surowcem,
zacierając tym samym granicę między fikcją a bezpośrednim
materiałem życia. To z dawien dawna uznane prawo historycznych romansopisarzy;
sek w tym, że znaleźli się krytycy — i bodaj była ich
większość — którzy „Diogenesa w kontuszu" uznali za dokument, widząc
w nim jedynie monografię, a przyznać trzeba, sprzyjał tej pomyłce
wieloznaczny gatunek artyzmu, jaki upodobał sobie Berent, zadziwiający
stylista.
III
1
Tak bardzo samodzielnie... poczynała
sobie rewolucyjna myśl polska.
(Wacław Berent).
Diogenes z Synopy żył w wieku IV przed Narodzeniem Chrystusa.
T en uczeń Antystynesa, po którym nie tyle zachowały się dzieła,
ile pouczające i malownicze (także z racji jego łachmanów, upodabniających
go do lazzaronów włoskich) anegdoty, wiódł żywot przykładny
wedle recept cyniakich. Zdeklasował się do proletariatu, był dobrowolnym
abnegatem, wyzbytym domu i własności, a lubującym się,
wiadomo, w beczce jako miejscu pomieszkania. Był zdania, że należy
wyrzec się wszelkich, nie tylko ujemnych, dóbr i wytworów kultury.
Należał ponoć do dziwaków, prowokujących drastycznością i rubasznością
pism oraz improwizowanych odpowiedzi opinię publiczną. Głosił
tedy swoisty powrót do natury, w której upatrywał raj pierwotny
i — podobnie jak Jan Jakub Rousseau — był moralistą na wywrót.
Za takiego cynika podobało się figuralnie uznać Berentowi ks. kanonika
Jezierskiego, zmarłego w r. 1791. Przypomnieć trzeba, że wyznawcy
tego kierunku, niezupełnie prawi potomkowie Sokratesa i w równym
stopniu Protagorasa, sofisty, byli przeciwnikami boskiego Platona.
Za sprawę najważniejszą uważali cnotę z upośledzeniem wiedzy,
ograniczając poznanie do trafnego domysłu, połączonego z wytłumaczeniem:
jak dzisiaj powiedzielibyśmy, z pouczającą interpretacją.

Byli to w równej mierze sensualiści, jak również materialiści — co
niezupełnie kwadruje z najswobodniej pojętym stanem kapłańskim.
Celem ich etyki było zobojętnienie na wszystko poza cnotą — a ks.
Jezierskiego, Obdarzonego ognistym temperamentem polemicznym,
najmniej podobna posądzać o indyferentyzm. Zmierzali do niezależności
wobec losu, ale tak czyni na darmo wszelka filozofia. Wszystkich
ludzi mieli za równych, w wyniku czego potępiali jakiekolwiek urządzenia
społeczne i państwowe, anarchizujący „kosmopolici11 — jedni
z pierwszych sądzili się obywatelami świata.
Widzimy, istnieją pewne zbieżności — obok grubych odchyleń, chyba.
że „Diogenesa w kontuszu" uznać zechcemy wyłącznie za wytwór
rozlubowanego w parabolach romansopisarza, nie przypisując mu tendencyj
monograficznych. Nieustalony rodzaj z natury rzeczy wpłynie
tu na kryteria; to też wypadnie zrezygnować z ścisłości pedantyzmu.
Podtytuł książki: „Opowieść o narodzinach literatów polskich“ wskazuje
na odmienne iz gruntu zamierzenia. Ma to być spojrzenie w tę
osiemnastowieczną retortę, w której ukropie hartowali się „sędziowie
krzywd ludzkich", samozwańcy, „formujący opinię krajową". Moment
obrany jest dość dowolnie, by nie rzec w sposób urojony; lecz tO' upieranie
się przy wieloznacznym z czasem terminie „literat", wówczas
rozpowszechniającym siię, wskazuje raz jeszcze na programowe sięgnięcie
wstecz, na chęć odszukania i ukazania ogniwa dalekiego łańcucha,
który tworzyć odtąd m ają wszyscy z samowiedzą piszący. Przede
wszystkim jest to wszakże powołanie się na własnych antenatów
przez literata Berenta; cała reszta wydać się może swobodnym uogólnieniem.
W trosce o żywą ciągłość narodowej kultury, o „bios dziejów",
do którego nie przestaje się odwoływać, pragnie wykreślić imaginacyjną
choćby genealogię nas wszystkich, którzy paramy się piórem,,
a przecie powołuje się na swój tylko rodowód duchowy. Nie
trafem to za takiego protoplastę (sobie, nie komu) Obiera pisarza z ubocza,
bezimiennego weredyka, moralistę in partibus infidelium, kwerulanta
i sobiepana, który wcale późno przystał do literatury. Twórca
znakomitego „Nurtu" (i dalszych jego odgałęzień) jest bowiem — podobnie
jak opiewany przezeń Jezierski — na tyle jeno „statystą", na
ile zgodne jesit to z jego temperamentem umysłowym wojującego fantasty.
Poczucia realności dziejowej nie nadto wiele w takiej postawie;
gdyż fantaści, ci nienasyceńcy kulturą, zawsze przecie są maksymalistami;
stąd w kwiecistych ich peryfrazach ukryta niekiedy zaczepna
zjadliwość. To też nie zadziwi nas, iż autor „Oziminy", diagnosta bolączek
własnego czasu, z poczuciem miarkowanej ironią solidarności,

wynikłej z głębszego powinowactwa, odnosi się do „najradykalniejszych
pisarzy i działaczy ówczesnych". Zapewne sam — wzorem Słowackiego
— ten zapóźniony i polskim tradycjonalizmem nasiąkły romantyk
gotówby się uznać za „radykała z ducha"; a nikt, wiadomo,
nie buntuje się bardziej przeciw samemu sobie od romantyków. Nie
zaskoczy nas przeto u tego rozważnego artysty sycona efektem nutka
demagogicznej niemal stylizacji (dla przykładu wśród wielu innych:
w scenie rozmowy z prezydentem Dekertem „powtarzał król swoje jak
szpak“), utajona niekiedy w zwrotach, w naświetleniach, nawet w rozplanowaniu
materiału. „Idzie" mu, jak wyznaje, niepoprawny witalista,
w zdaniu wtrąconym chyłkiem, a przecie podstawowym, „o... żywe
namiętności onych czasów i ludzi wtedy działających (raz jeszcze:
nie o logos, lecz o bios historii)". To program, który starczy za wykład;
przecie zdecydowany nie jest, przeciwnie: wielokrotnie rozszczepiony
i wie, iż zawsze to „literaci mącą kadź całą“ do dna. Powraca
raz jeszcze zbyt dobrze znana, nigdy nie wyschła fala specyficznie
polskiej romantyczności konspiratorów, która w Kołłątaju, karierowiczu
opozycji, uznać pragnie bona fide „zamawiacza dusz buntem objętych".
Oryginał, do szpiku kości indywidualista, własnym upartym niepokojem
targany historiozof, w autorze ,,Go worka" wykrył „brata z ducha":
kryjącego się w kwiecistym wysłowieniu sardonika, o lapidarności
zgęszczonej myśli, o rzutkiej i bezpardonowej inteligencji, pamflecistę,
jak w fałdy togi owiniętego w romansowe szaty. Pociągnęła
go posępna malowniczość i samotniczość tej wielozmiennej postaci; los:
arcyludzki i bezmiernie przegrany; powiew rewolucji, pierwszej „rewolucji
socjalnej w Polsce", która skończyć się miała narodową klęską;
dopatrzył się w nim myśliciela miary wysokiej, więcej, prekursora.
Berent, który sięga do tradycjonalizmu grodu stołecznego W arszawy,
do tych „mieszczanków", co, nierychło rozbudzeni, występować
zaczęli na widownię dziejów ojczystych i kultury, do kogóż to w istocie
może apelować, jeśli nie do „inteligencji mieszczańskiej", skłonnej
do nowinek, za czyjego uważać się rzecznika, jeśli nie tej luźnej warstwy
Zapewne ten laudator temporis actis na odwrót jest jej wyrazem
najbardziej sublimowanym, ponadto utajonym, zamaskowanym
niejako wielomównością swego stylu „pittoresque“ — jakby ostatni
rttor Rzeczypospolitej, podobną po stuleciu z górą rozgrywający sprawę.
Nie trzeba dodawać, że jest to postawa równie szlachetna i ambitna,
co gruntownie przebrzmiała. Ten wyjątkowy mieszczanin, jakim
jest autor „Diogenesa", ten pisarz oświeconego mieszczaństwa (nie
„burżuazji"), ten lubownik patrycjatu i anachroniczny nieco mono-

grafista „stanu trzeciego" burzy się z umiarem, po własny sięgając
rodowód i cóż w samej irzeczy głosi Słyszymy dudniącym echem
przewalający się głucho odgłos naszej młodości, pomruk radykalizmu
A. D. 1905, pomruk rewolucji — przegranej. To pogrobowy jej głos.
Zasadniczym bowiem przeżyciem, które definitywnie ukształtować
miało czołowych ludzi tamtej generacji, ich urazem nigdy w pełni
nie przezwyciężonym nakazem, któremu nigdy całkowicie nie zdołali
sprostać, były owe złudne, gorzkie i krwawe „lata wolnościowe11 —
nie zaś wskrzeszenie państwa, nie r. 1918 lub 1926. Tam tą ogarnięci
zmorą, tamtym truci niedokonaniem, w tamtym prologu uwięzieni,
odpominać nie przestają siebie, skłóconych i połowicznych, śledząc
w innych własne, dziejowe, fatalistyczne załamania. Jest w tym coś
z przekazywania siebie pokoleniom nadchodzącym, coś z rachunku sumienia
tych, co pozostali niezłomni i przeto niezmienni — i coś z ekspiacji.
Berent ponadto ulegając skłonnościom owego pokolenia (wystarczy
przypomnieć Wyspiańskiego i Micińskiego) ku swoistej „metafizyce11
dziejów i powodowany własnymi dyspozycjami psychografa,
pragnie dokopać się w kulturze jakowegoś „dna11, wabiącego grozą
i upojeniem, będącego nietzscheańską pokusą i ostrzeżeniem zarazem,
jakiegoś niepochwytnie trwałego dna transcedentu w obrębie kultury.
Oto powody, dla których wraz z nim w tym świecie wskrzeszonych widm
chodzimy, jak duchy na pokucie, po glebie podminowanej, po gruncie,
drążonym osypującymi się gruzami. W ieje oddech wielbionego życia,
który jest zarazem oddechem grobowym: gadają lochy i sklepienia.
2
W tej książce, wspaniale chybionej, i bodaj we wszystkich innych,
chodzi Berentowi o wewnętrzną strukturę kultury. A przecie swoisty,
wczorajszy estetyzm każe mu uprawiać „le style artiste11 najwyższej
pono próby, jaki znamy w prozie polskiej, i wraz ze skłonnościami romansopisarza,
który nigdy właściwego romansu (sensu stricto) nie
stworzył, czyni zeń zbieracza typów psychologicznych, odchyleń charakterologicznych,
wynaturzeń socjalnych, zwyrodnień obyczajowych.
Pociąga go wszystko, co odszczepia się od normy i co dykcja jego artystyczna
już nie tylko przesadnie uwydatnia, lecz mimowoli spotwornia
i — spotwarza. Gdybv kultura była gabinetem osobliwości,
Berent byłby jej uprawnionym i wyrafinowanym dyktatorem. Tak jak
się rzecz ma, jest obecnie dociekliwym szperaczem poza kulisami, kolekcjonerem
„dusz11, archeologiem, który z drobin zestawia sugestywne
mozaiki — wyzbytym zmysłu dla historycznej całości. Jeszcze raz

uwydatnia się pozadziejowość jego- generacji, generacji klasycznych
inteligentów, rozpławionych w historiozoficznych — karcących lub budujących
— alegoriach. Zjawisko to przezwano „neo-romantyzmem“,
a bałamutny ten, czczy i pretensjonalny termin, ukuty niegdyś przez
Feldmana, zrobił niezasłużoną karierę, gdyż mglisto „tłumaczył" mglisty
fenomen. Jego rdzeniem jest: widoieńskowość. Na takiej scenie reżyser
— który pełni niemal rolę hipnotyzera — tyleż nas zachwyca
ile żenuje.
Czarodziej taki, który sam siebie kreuje poprzez postaci, jakim
każe grać, posiada nienasyconą skłonność do wnikania w „naturę
ludzką11, lecz nie obnaża na podobieństwo chirurgów, których nóż
zgrzyta po kości, jak to czynili Balzac lub Tołstoj — instynktów; przeciwnie:
on je przebiera. Ma stałą inklinację do kostiumu. Wygiętą
linią ornamentyki, tak znamienną dla secesji, ujmuje, raczej inscenizuje
możliwie pośrednio, wydarzenia, jak ożywiony fryz, jak podsłuchany
spektakl cieni, jak widmowy niemal balet; ile w takiej fikcji
jest umowności, kanonu prawie, nie potrzeba dodawać. Plastyka drygających
dramatycznie kukiełek — maniera majstersko wypróbowana
w „Żywych kamieniach11 i tam na miejscu — sztafaż jasełkowy: tu
niejednokrotnie działa siłą inercji, zastyga, obumiera w schemat. Działa
mechanicznie, co więcej: zastępczo, tworząc przez przemieszanie
elementów skłócony surogat monografii, malowidła freskowe, dramatu
modernistycznego wreszcie. Najmniej Berenta właśnie posądzićby
można o analogie z chwytami z filmu; lecz przez to, że wszystko
tu rozgrywa się jakby n a podium, raz po raz twarz czyjaś, gadająca
zbyt wymownym skurczem ust, sylweta przełamana pod kątem zmiennego
światłocienia, wysuwają się na przód sceny — ogromnieją, dostępują
mitologizacji. Autor, rzutując te biegle i z samowolnym iluizioryzmem
wystrzyżone sylwety, jak cienie chińskie, żąda od nas wyjątkowego
kredytu; mimo woli, ukazując marionetki, tworzy karykatury
istnień, postaci, nawet idej (które ucieleśniać m ają postaci te lub symbolizować).
Brak humoru jako instancji pojednawczej okupuje Berent
wplątanym nie wiedzieć kiedy persyflażem, ustawiając przed
oczami naszymi sceniczny św a t parodii. To odstępstwo perspektywiczne
od trójwymiarowej naturalności zawiera w sobie, jak zawsze dobry
teatr stworzony przez samotnika, „qui castigat mores11, swoistą,
umowną tragiczność. Reżyser jest bowiem — podobnie jak ksiądz kanonik
Jezierski — „żartobliwcem piórem, a dla się melancholikiem
w samotności11.
Stylizacja, sztukateria, trompe d‘oeil, truc — to wszystko sposoby

i dekoracyjne chwyty barokowego dramatu. Każdy szczegół, gest, plamę
i plam tych złudną jaskrawą tonację ogląda się tu z bliska, nadto
blisko, jak pilnym okiem krótkowidza. Światłocień grawiury, analizą
światła dobyte rembrandtowskie półmroki, domyślna gra cieni służą
takiemu udramatycznieniu, które przez swą ogólnikowość żywych
obrazów nie obce jest „posępności" i zadumie matejkowegoi Stańczyka.
Tu i ówdzie — echem z „Żywych kamieni" — plączą się szczątki ,,średniowiecznej"
inscenizacji (czarno przybrani delegaci Miast wystawieni
jako „korowód ni to pokutników na miserere"!). Kiedy indziej w n ajbujniejszych
perypetiach i akcjach zbiorowego środowiska mamy n ie ­
spodziewane poszepty „kto zacz", wtręty w toku bądź co bądź powieściowym,
jakby uwagi sceniczne kursywą ujmowane w nawias, równie
mało naturalne jak dawne, staroświeckie „na stronie". Scenki
rodzajowe i scenki charakterystyczne, którym właściwa jest ta „wydworność"
(preciosite) i ten typ teatralkm u, jakie nieodłączne są od
baroku. Ta gra załamań, błysków, grup, fryzów i wzajem w siebie
przechodzących fresków do złudzenia przypomina malownicze kulisy,
zestawione z atrap — nawet te, które widuje się po wnętrzach pysznych
jezuickich kościołów, zdobnych w loże, jak operowe widownie.
Jest to najczystszej wody iluzoryzm. Oglądamy wybornie uformowane
i podrobione fragmenty, zastygłe w geście afektacji. Raz ten, to ów
ku oczom naszym zbliżają ułomek i tak — niby wśród ruin po parkach,
zestawionych nadobnie i złudnie imitujących prawdziwe —
błądzimy wśród czegoś, co nigdy nie było całością.
Jest to sprawa perspektyw, ustawionych przez sztukmistrza barokowego,
który rozłubowany jest w kontrastach, jaskrawych przeciwieństwach*),
malowniczych antytezach, pozornych konfliktach i artystowskich
antynomiach. „Satyra żywa" mieni się w złowróżbny balet.
Byle kto, ktoś całkiem przygodny (tu kasztelan Jezierski, krewniak
tamtego, rzecznik reakcji) staje się „Kasandrą" (sic!) ludzi przywileju",
pierwszy lepszy się mitologizuje. Gdziekolwiek dotknie Berent,
stwarza legendę, co najmniej moralitet, i to jest głębszy immoralizm —
o prawa estetyki zatroskanego przed wszystkim innym moralisty. Jako
beletrysta o powołaniu, zaiste, szczytnym jest miłośnikiem „jędrnych
osobowości", niezależnie od tego, jaką prezentują etyczną barwę. W i­
dzi je wszelako — i nam każe oglądać — w załamaniach tak wielolitego
światłocienia, że figury błahe przez upatrzoną w nich problematyczność
urastają mu niemal w gigantów, z, komparsów przetwarzają
*) „by itu wysrożyć swe oczy gołębie11 — jak o typow a figura stylistyczna.

się nie wiedzieć kiedy w protagonistów: jedynego, jaki go w istocie
porusza, dramatu jaźni. Przez tą, zgoła sceniczną dysproporcjonalność
a także swój aprioryzm byw ają niepochwytne, upodabniają się wzajem,
rozwiewają w nicość. W yrachowany i wzniosły fałsz proporcyj
mści się i skazuje sztukmistrza na formowanie masek.
W pogoni za monumentalizmem osaczają go widma, „obejmuje go
złuda11, więzi romantyczny, spowinowacony z wyspiańszczyzną, gest
alegorii. Zawsze u Berenta (jak w biegłych, dziś już szablonowych
nieco inscenizacjach Leona Schillera, tak typowo i spóźnienie modernistycznych)
następuje „najazd cieni11, wieloznacznych kukieł, maszkar.
Tak to modernistyczny reżyser — mierzy się z tłumami. „Wyskoczy
przed publikę komediant luźny i zaśmieje się kredową twarzą wesołka11
— oto nawracający schemat. Wszystko, w każdej książce Berenta,
poprzez przygotowawcze gradacje, jak przez wypiętrzone rusztowania,
niby do kulminacji, wiedzie do takiej sceny, w której barwny
chaos niezróżniczkowanego tłumu przemienia się w maskaradę. Ta
sądzi samą siebie, lecz sądzi także inscenizatora. Jakieś sprawy, wydiwignięte
okropnie serio do powagi, jakieś patetyczne sprawy prawie
że wielkie — wydadzą się nam groźnymi kulisami, bezustannie przesuwanymi
po scenie pustej. Za chwilę ma zacząć grać się dramat —
i oto zapada kurtyna. Jesteśmy w epilogu. Masy i maski, które przedstawiał
autor, były jeno zespołem plam na malowidle, które dogasa
ii wiedzie w nicość. To są paradoksy utęsknień za kolektywem.
3
Jak już zaznaczono, „Diogenes w kontuszu11 to nie tylko, jak to
ujawnia autor, paraboliczna niemal „opowieść o narodzinach literatów11
(jeżeli wątpliwy ten termin ująć w zaakcentowanie nowoczesnej,
zrodzonej z francuskiej Encyklopedii, jego intepretacji, przypisywanej
mu przez Berenta), lecz w równej co najmniej mierze opowieść
o działalności polskich — „jakobinów11; działaczy zatem rzutkich i inteligentnych,
bystrych pamflecistów, podszytych swoistym, hardym
karierowiczostwem (na maksymalistycznym reformatorstwie, na opozycyjności
w ogóle można robić także osobliwą karierę). Jest to tym
bardziej uderzające, jeśli zważyć dawniejszą, przedwojenną twórczość
autora „Oziminy11 (zwłaszcza przypomnianą na początku szkicu
twórczość „bezimienną11), i jeśli uwzględnić fakt, że przygodny, lecz głęboko
drążyć usiłujący syntetyk kultury nie przestaje w „Diogenesie
w kontuszu11 poprzez misterne uogólnienia zabiegać o reaktualizację
w oczach dzisiejszego czytelnika przebrzmiałych i urwanych wątków

tematycznie - dziejowych. Czyni to, oczywista, w sposób sobie właściwy,
rzec by się chciało — podskórny. Dbałość rozlubowanego
w smaczkach estetycznych, wywodzących się z okresu ,,Chimery", archeologa
nie poprzestaje rzecz prosta na ślicznych błahostkach wydawniczych,
na właściwie dobranych, archaizujących winietach lub
druku spacjowanym dla wszelkich owoczesnych czy też na ich modłę
ukutych zwrotach — co stwarza skądinąd w stylizacyjnym procederze
pisarskim Berenta jedną stylizację więcej. Głównym chwytem sposobu
tego jest parafraza (do której autor najlojalniej się przyznaje), czy
to opatrzona w cudzysłów, jako wstawki z różnych źródeł, ulotek, pism,
fascykułów i szpargałów czerpane oraz, zestawione, czy też, pośredniej,
w wielorakich formach, przemianach oratio obliąua. Jedną z typowych
figur berentowego filozofującego rezonerstwa — u autora, który wydaje
się niewyżytym czy też niezrealizowanym w pełni dramaturgiem
— jest pewna osobliwa odmiana „wewnętrznego dialogu", kiedy to
relacjonujący pisarz przez usta swych napoły-fikcyjnych a przecie historycznych
postaci zaczyna gadać tokiem i zawartością własnego swego
języka i partie takie zaopatruje w zwroty typu „mógł był rozmyślać
gorzko" (przy czym słowo „gorzko" nietylko służy charakterystyce
refleksyjnoścj kanonika Jezierskiego, lecz w równej mierze oddaje
jedno z istotniejszych zabarwień w dyspozycjach myślowych samego
Berenta). Dalszym chwytem jest transpozycja, przerabianie na
wydarzeniowość urywków tekstowych, przedstawianie jako rzeczywiście
dziejących się fikcyj, użytych przez tamtoczesnych publicystów*);
ile jest w tym dowolnej i celowej reżyserii, dodawać nie trzeba. Cała
bieda w tym, że w takim długą tradycją uprawnionym chwycie dopatrzeć
się bez, trudu można analogii symplicystycznego „doczytywania
się" życia autorów w ich artystycznych utworach (czego się po
szkołach i nawet wszechnicach, umysły prostaczków fałszując, nie przestaje
nagminnie praktykować). Słowem, literacką wersję Berent w braku
innych wiarogodnych źródeł nierzadko skłonny jest przyjmować
za dokument. Nie brak również naiwniejszych sposobów, jak bezpośrednie
wskazywanie na prekursorskie, rzekomo profetyczne, do epoki
nam współczesnej mogące odnosić się ustępy, zdania takie (tu
w nawias ujęte): „pisane to było przed półtora wiekiem". Bywa ponadto
tak, że całe obrazowe ujęcia, zwroty i sceny (zwłaszcza zgonu
„owego Diogenesa w kontuszu na kupie słomy po zajazdach") przez
swą malowniczą dosadność m ają poza znaczeniem narracyjnym dodat­
*) np. cala, bardzo żywa scena przyjazd u p ro w in cjała Jezierskiego do stołecznej
W arszawy czasu Sejmu W ielkiego.

kowe znaczenie, wielce wtórne, samowiedmie lub mimowiednie nawiązujące
do wątków wyobrażeniowo znanych i emocjonalnie nośnych;
w wypadku wspomnianym powyżej (śmierć kanonika) mamy „rubaszny
i anielski" obraz, jak gdyby przeniesiony figuralnie z jakiej „Złotej
czaszki". Takie poetyzowanie „refleksyjne1* obejść się nie może
bez martwoty typizacji. Nie tylko bowiem w układzie zdań i budowaniu
za pomocą kondygnacyj całostek stylistycznych, lecz; w samej istocie
wyobraźni jest Berent od lat kilkudziesięciu jednym z pierwszych
przedstawicieli tendencji, która z czasem dostąpiła wątpliwej nazwy
metaforyzacji (by użyć modnego i bardzo bałamutnegoi terminu). W tej
książce hardziej jeszcze niż w uprzednich (skłonności, jak wiadomo,
wzmagają się z wiekiem) to dążenie do paraboli nie otbywa się bez
nadmiaru emfazy, wyrosłej z zasadniczej dysproporcji między marginesowym
tematem a stylem tym bardziej natężonym. Archeolog w takiej
subiektywno - alegorycznej formie marzy o tym, że tutaj swoją
osolbą — jak istotny epik z powołania — zdoła powrócić w bezimienność.
Temu zdaje się służyć końcowy etap omawianej aktualizacji, którą
nazwiemy pocizwarnie „wiecznościową**. Moralista poprzez typologizację
zmierza tu do kanonów, które uznaje za integralnie niezmienne
w potoku czasów *). Ślady podobnych kanonów wpływają na kompozycję
całych scen, czy też żywych obrazów i symbolicznych ugrupowań
(jak ów „chotrus towarzyszek Bachusa1* w warszawskim czasów
stanisławowskich lupanarze!), które przez swą intencjonalność od dramatyczności
niebezpiecznie przechylają się ku ozdobnej zdawkowości.
Jest to, by raz jeszcze wrócić do tez uprzednich, szczytna mitologia
szopki, która zawsze zdradza skłonność do zmechanizowania. Jest
w tym ponadto przezwyciężanie estetyzmu—przez estetę. Kacerski diagnosta
i outsider swojej epoki, posiada Berent, podobnie jak opiewany
przezeń Jezierski, typowe dla w. X V III melancholiczne upodobanie do
dywagacyj, pragnących uszczęśliwić „plemię ludzkie** — wbrew jemu
samemu. Ten nieco anachroniczny, jakby od dawnych protestanckich
statystów polskiego renesansu wywodzący się „ideolog**, ten wzgardliwie
demokratyczny „filozof ludu", ujmujący się w w. X X za siłą
kulturotwórczą mieszczaństwa, nosi w sobie dogłębne rozszczepienie
i gorzko - weredyczna jego zaduma nie bez powodu przypomina nieśmiertelny
skurcz ust Vauvenargues‘a, a nawet witriolejem pojoną elegancję
Ghamforta. Jak oni, jak zwykle moraliści, niechętnie wojujący
*) P rzykład jed en z wielu: „W obyczajów odm ienności ustaw icznej nawraca
wszystko: żadna m oda nie now a". W każdym innym kontekście byłby to truizm nie
pozbaw iony pretensjonalności — i w dodajtku truizim w ątpliw y.

ze światem, „wikła się raz po raz w sprzeczność iz samym sobą". Jak
oni, ma pasję do wieloznacznej problematyki. Jak moraliści wieku
oświecenia, nie troszczy się o chronologię w naświetlaniu—przez co zatraca
się przejrzystość, a nawet gubi całość portretów — doi tego stopnia,
iż czytelnik nie potrafi rozstrzygnąć domysłu, ile w tym jest trafu,
ile zamierzonej metody — poniekąd metody konspiracji, tak znamiennej
dla byłych radykałów A. D. 1905 — ile wreszcie niezdecydowania
autorskiego Skazany jest na przypuszczenie, iż jest to wyraz
integralnej rozterki Berenta, twórcy-inteligenta, która dla takiego rozszczepienia
szczerze i młodo-polskiego ukształtowała sobie formę
równie mało jednoznacznej i splątanej wypowiedzi. „Uroczme piętno
buntu“, swoisty prometeizm, zatrącający niemal byronizmem, o który
autor pomawia Kołłątaja, nosi Berent sam w sobie. Nie na próżno
przeto obcujemy z jednym z najbardziej zatajonych i wielopokładowych
palimpsestów literackich, jakie zdarza się napotkać w nowszym
piśmiennictwie polskim. Apokryficzną tę wersję o dziejach daremnej
i zapóźniomej „rewolucyjności z ducha" przyjąć musimy na
wiarę. Jest to jaikby papirus, odcyfrowany z wielowarstwowych, narosłych
patyną późniejszego pisma hieroglifów przez archeologa —- który
przecie szyfr tajny ukrył przed oczami profanów.
4
Berent, twórca samowładny symbolicznego stylu, który raz wydać
się może alembikiem inteligenckości, to znów najbardziej esencjonalnym
wyrazem baroku w nowszej prozie polskiej, stylu przed wszystkim
innym wspartego o dysonanse — niezrównanie wyraża i dopełnia
sui generis pioniera kultury. Kręta linia wężowo - wygiętej jego wypowiedzi
nie wolna bywa od małostkowości, znamiennej dla sztycharza,
który biegle punktuje szczegóły ze szkodą niekiedy dla harmonii
całości. Linia ta, niespodziewanie żłobiona i rowkowana, plącze się lianowo
jak ornamentacyjne wzory najlepszej secesji (Wyspiański), przeskakuje
raz po raz, by nieoczekiwanie nawiązać zszarpany wątek. Linia
to zazwyczaj nadmiernie suta przez stłoczenie cech wyłącznie indywidualnych,
nękająca czasem przez niewyrównanie, przez uszczerbki,
luki i mankamenty, przez to, słowem, że jest linią wspanialej obietnicy,
która poprzestać musi na harmonii złudnej perspektywy. Jest to dramatyczna
ułomność tego przebujnego stylu, niejako kalectwo myśli całego
pokolenia, które zmuszone do wypowiadania się szczytnymi insynuacjami,
za pomocą obrazów wzniosie - wykrętnych, ten styl ozdobnej
konspiracji przyjęło z czasem za swą drugą naturę.

W spętaniu bowiem, w spiętrzeniu i płodnym podwiązywaniu, w redukcji
zatem i zagęszczaniu jest Berent niezaprzeczonym mistrzem —
i tej zasadniczej inklinacji możnaby, rzecz ujmując psychologicznie,
przypisać większość jego typów frazeologicznych, gdzie usterki nierozdzielnie
splątane są z odkrywczymi walorami. Bo i skądże się biorą
takie charakterystyczne, wielokrotnie spotykane, dobitne i prawie
sofistyczne sposoby obrazowania,, jak „ledwo się opierzył, zaraz zapiał"
(o dziedzicu wioski) lub też „niczem te raki, wypuszczone z kobiały
w wodę mętną" (o pospólstwie miejskim) — jeśli nie ze skrytej
jakowejś nieufności, z krnąbrnego i swarliwego uporu etyka, z szczytnej
wreszcie nieufności fantasty, rozkochanego w utopijnej plastyce
Przypatrzmy się jeszcze zwrotom innym, równie znamiennym, dokuczliwie
zapuszczając się w detale. Natrafim y tu na: kwaśny sceptycyzm,
kose wejrzenia (które zbliżają!); na sapkę, łyski (zamiast połyski) i, by
przytoczyć tylko jedno, na młodoposką zgorzelę; na wyrzewnianie się,
pogrożę i „czytaków"; na ozimi (jako przymiotnik); na „wróża niepojętego"
(o Staszicu) — i wiele podobnych; wreszcie na bezustanne
przestawnie, służące rytmizowaniu i ciągle używane futurum historicum,
służące aktualizacji. Tych tropów, chwytów i manier stylistycznych
nie wystarczy zbyć słówkiem: modernizm, wskazać raz jeszcze
na literacką jego nawskroś wydworność i ceremonialną niemal okrężność;
nie dość również powiedzieć, że proza ta mieni się wieloznacznie
jak mora przebłyskująca, prawie wbrew zamierzeniom — i że to właśnie
przezwano neoromantyzmem. W tym raz jeszcze zdradza się postawa
i charakter moralisty. Zważmy bowiem, iż ów typ retuszowanej
i przerysowanej „wyrazistości" potęguje się raz po raz do manieryzmu,
przypominając zdała posępny koloryt malowideł i wierszy Salvatora
Rosy, neapolitańczyków i hiszpanów z X V II w. „Skrętne ruchy
w nadgarstku... ręki żylastej" — oto rysowanie się mięśni, przesadna,
rzeźbiarska gra muskułów u ludzi rozpiętych na torturach, pamiętnych
z płócien barokistów. Reflektor, z boiku i ukrycia, rzuca dawkowane
snopy światła, przesiane spoza kurtyny mroku, a domyślne posągi
w tym głębszej po chwili toną ciemności. Spamiętamy jeno dojrzany
w rozbłysku fragmentaryczny zarys postaci, sprężonych nadmiernie
pragnieniem życia; jest w tym kurczowa gwałtowność, przypominająca
frenezję agonii.
/Któż zdoła tak ositro i poczwarnie przerysowane kontury śledzić, jeśli
nie badawczy okular wielkiego, sądzącego mizantropa Któż w taki
to sposób zstępuje — ku oczyszczeniu nas i siebie — w coraz „dalsze
'kręgi polskiego czyśćca", jeśli nie ten, kto uzykał prawo ciemno-

widztwa Któż jest pobłażliwie - zgryźliwym tropicielem arcyludzkiej
małości, kwerulantem sceptycznym i razem entuzjastycznym weredykiem
na miarę norwidowej bodaj zgorzkniałości, jeśli nie pisarz niezłomny
aż do doktrynerstwa Jest to bowiem głos przeciwko prądowi,
przeciw epoce, która pomiata wielkością. Wiadomo, „miłujący ludzkość"
najżarliwiej o niej wątpią.

W A C Ł A W KU BACKI
SPRAWA „FERDYDURKIZMU“
Powieść W. Gombrowicza „Ferdydurke1* stała się wydarzeniem. Jakkolwiekbyśmy
się do niej ustosunkowali — pozytywnie czy niechęt
nie — nie można negować faktu, że zawiera ona wiele elementów, które
pozwalają mówić o symptomatyczności tego zjawiska, o ferdydurkizmie.
Zadaniem moim będzie oświetlenie tej sprawy w paru wybranych punktach,
które umożliwią ogarnięcie okiem całości zagadnienia bez pretensji
zresztą do jego wyczerpania.
1. Kwestia komentarza. Po wydaniu „Ferdydurke14 ogłosił Gombrowicz
w „Wiadomościach Literackich" (nr 733) coś w rodzaju komentarza
do swego dzieła, aby „zapobiec ewentualnej dezorientacji krytyki“.
Zupełnie to zrozumiała troska autora, by jego zamierzenia artystyczne
zostały właściwie pojęte. Troski tej nie tłumaczy sama osobliwość
„Ferdydurke11. Troska ta ma uzasadnienie głębsze. Nie są od
niej wolni wszyscy twórcy, choćby pisali rzeczy najm niej odbiegające
od szablonu literackiego. Pamiętniki, listy, wyznania, rozmowy i wywiady
pisarzy dostarczają pod tym względem nie mało pouczającego
materiału. Jest to odwieczne zagadnienie artystycznej wyraialnosci;
zagadnienie dysproporcji między zamierzeniem i wykonaniem, odczuwana
niewspółmierność procesu twórczego i jego obiektywizacji, poczucie
niedostatku form, głód wyrażalności — stanowią niejako rdzeń
twórczości. Twórczość z istoty swej jest skazana na wieczne eksperymentatorstwo.
Tak się przedstawia rzecz od strony twórców. A jak od strony krytyka
i czytelników Krytyk wsparty pewną wiedzą historyczno - literacką
nie odnosi się do komentarza tak, jakby sobie tego życzył autor.
Komentarz zazwyczaj więcej mówi o twórcy niż o dziele, więcej o metodzie
pracy niż o wyniku. Krytyk stara się uchwycić nie tylko to, co
autor wypowiada świadomie, celowoi, ale również to co wypowiada
mimo woli.
Zarówno czytelnik jak i krytyk, mając komentarz pod ręką, zaczynają
sprawdzać. W ątpię, czy pisarzom zależy na tym efekcie. Przede
wszystkim zawsze w takich wypadkach istnieje możliwość rozbieżności
między komenarzem a dziełem: 1) z przyczyn natury socjologicznej
i 2) psychologicznej. Autor, ogłaszając komentarz do swej koncepcji

twórczej, suponuje. że najodpowiedniejszą formą artystyczną dla myśli
wyłuszczonej w komentarzu, jest jego koncepcja. Założenie słuszne
tylko ze stanowiska autora. Ze stanowiska czytelnika — nie. Gzytelnik
w trakcie lektury powieści jest współtwórcą, a więc również rywalem
powieściopisarza. Autor, publikując komentarz, prowokuje czytelnika
do poszukiwania rozwiązań artystycznych na własną rękę. Ilu inteligentnych
czytelników, tyle będzie prób zerwania łączności między dziełem
a komentarzem. To miałem na myśli, mówiąc o rozbieżnościach
natury socjologicznej.
Przyczyną rozbieżności staje się także sam twórca. Nie będę mówił
o jaskrawych przykładach dorabiania ex post ideologii do dzieł. H i­
storia literatury zna sporo takich faktów. Obecnie mam na myśli znane
zjawisko psychologiczne, że komentarz do jakiegoś dzieła staje się sam
dla siebie dziełem. W yjaśnienia Gombrowicza są dla mnie koncepcją
samoistną, mającą tylko pośredni związek z książką. Podobnie sprawa
przedstawiała się z komentarzami awangardzistów do- własnych wierszy.
Wyjaśnienia Peipera lub Brzękowskiego nie wyjaśniły ich wizji
lecz dawały nowe wizje, wywołując w rezultacie kolizję ujęć. Nie jest
to jeszcze najgorszy wypadek! W prost przeciwnie — najlepszy. Komentarz
może być i nierzadko bywa śmiertelnym grzechem literackim.
Czy wyobrażacie sobie komentarz do „Słopiewni“ Tuwima Słowacki,
który w listach do matki lubił zwierzać się z planów literackich i bawić
się w egzegezę swych utworów, nie zostawił komentarza do takich
strof jak: „Anioły stoją na ojczystych polach11. Umyślnie wybrałem
przykłady z poezji, ponieważ ta dziedzina literatury, jako najbardziej
„integralna", szczególnie czule reaguje na wszelkie zakusy pozaliterackie.
Z pojęciem „literatury11 zrosło się tak ściśle pojęcie „wyrażania11, że
ktoś gatów się wzdrygnąć na nazwanie „zakusem pozaliterackim11 prób,
zmierzających do spotęgowania wyrażalności w literaturze. Nieporozumienie
wynika z dwuznaczności terminu „wyrażanie11. Słowo to
oprócz znaczenia potocznego ma znaczenie specjalne, estetyczno-krytyczne,
niekoniecznie croce‘ańskie. Potocznie „wyrażać11 to nazywać, określać,
formułować. W terminologii literackiej „wyrażać11 to kształtować,
tworzyć. Komentarze i interpretacje należą rzecz prosta do pierwszego
zakresu. Literackie znaczenie „wyrażania11 obejmuje wszystkie
środki wyrażania, a więc również świadome niewyrażanie, celową nieokreśloność.
Wiele zamieszania wywołują, oprócz rozbieżnych teorii i sprzecznej
terminologii estetycznej, różne popularne, najczęściej nieścisłe, obrazo­

we definicje twórczości. I tak stanowczo nie można uznać za ideał
twórczy zdolności wypowiedzenia wszystkiego, ,,co pomyśli głowa".
Przede wszystkim tego, co pomyśli głowa, nie podobna uznać za maximurn
możliwości przeżyciowych, za miernik bogactwa wewnętrznego.
A następnie te sławne słowa iz „Beniowskiego" grzeszą tautologią. Skoro
coś można pomyśleć, można to również wyrazić. Ujęcie myślowe pisarza
zawiera w sobie zarysy sformułowania słownego. Słowacki użył
wspomnianych słów na oznaczenie swej sprawności techniczno - poetyckiej.
Nadawanie szerszego znaczenia temu zdaniu należy uznać za niebezpieczną
przenośnię. Daleko szersza jest inna, popularna zwłaszcza
wśród poetów, formuła twórczości zabarwiona metafizycznie:
„wyrażanie niewyrażalnego". Paradoksalność tej wypowiedzi wyzywa
do paradoksalnego odwrócenia gnomy: nieraz warunkiem poezji bywa
„niewyrażenie wyrażalnego". Tak np. ma się sprawa z poezją symbolistyczną.
Twórczość zaś Gombrowicza zdradza głębokie tony symbolistyczne.
Jeśli się weźmie pod uwagę, że dzieło jest artystycznym komentarzem
do procesu twórczego, a komentarz do tego dzieła staje się w najlepszym
razie nowym dziełem, wyrazem nowego procesu twórczego —
to usprawiedliwione wydaje się zastosowanie do tej kwestii adagium
filozoficznego: non sunt multiplicanda commentaria praeter necessitatem.
2. „Naczelna emocja“. Książki o tak ambitnych założeniach nie mieliśmy
od dawna. Gombrowicz nie uląkł się zarzutu tendencyjności. Jaskrawość
tego wystąpienia literackiego polega na tym, że do tendencji
przyznaje się dzieło sztuki, która, jakby się zdawało, zerwała wszystkie
węzły z rzeczywistością.
„Potrzeba znalezienia formy na to, co w człowieku jest jeszcze niedojrzałe,
nieskrystalizowane i niedorozwinięte oraz jęk z powodu beznadziejności
tegoi postulatu — oto naczelna emocja mojej książki".
Gra idzie, jak widzimy, o dużą stawkę. Zawodzą określenia w takich
razach stosowane. Obraz, synteza literacko - socjologiczna Nie. To stanowczo
nie to. W izja Też nie. Może rebus literacko - kulturalny Zamiar
Gombrowicza moiżnaby nazwać poszukiwaniem wykładnika dla
niektórych kulturalno - moralnych przejawów współczesności. Zarówno
nieokreśloność terenów wierceń jak irracjonalny charakter narzędzi,
przy pomocy których prowadzi się poszukiwania, powstrzymuje
mnie od mówienia o sensie książki i każe poprzestać na autorskiej
„naczelnej emocji".
/Naczelną sugestią „Ferdydurke" jest infantylizm. Nie ma tu mowy

o infantylizmie typu biołogiczno - medycznego. W ogóle nie idzie
o żaden ściśle określony infantylizm. Autor posługuje się nazwą „infantylizmu"
jako synonimem niedojrzałości, wynikającej bądź z opóźnienia
bądź z przeskoczenia odpowiednich procesów kulturalnych. Poza
to stwierdzenie nie wychodzimy. Gombrowicz nie wdaje się ani
w psychologiczną ani w społeczną mechanikę infantylizmu. Dowodem
schematyzmu jest również jednostronność oceny. Gombrowicz przeoczą
dodatnie wartości infantylizmu. Wciągnięcie zaś w tryby książki wielu
spraw, nie mających nic wspólnego z infantylizmem, świadczyłoby po
prostu o tym, że autor posługuje się literacką fikcją infantylizmu.
Już na pierwszy rzut oka uderza ogólnikowość koncepcji. Zapewne
niejednego z czytelników zastanowiło, że autor, czyniąc z infantylizmu
jądro swej powieści, nie starał się wyzyskać powieściowo wyników
badań choćby charakterologicznych, nie mówiąc już o pracach specjalnych
(Brissaud‘a, Peritz‘a, Kromfelda i in.), poświęconych temu zagadnieniu.
Rodzaj uczuciowości, charakter psychoseksualny, typ umysłowości,
nastawienie socjalne — to wszystko zostaje na boku. Strona
konkretna — przejawy — zostaje pominięta, zaznaczona tylko ogólnie,
„zamarkowana“ (np. nazwisko państwa Młodziaków). Na czoło wysuwa
się sprawa sił, czynników infantylizujących, czyli nieuchwytna
strona zagadnienia. Tu ogólnikowość jest u siebie w domu. Co więcej,
może uchodzić za celowy chwyt: wielka niewiadoma, chaos, tajemnica,
irracjonalizm. W dalszych rozważaniach poświęcimy tej ogólnikowości
więcej uwagi i omówimy jej aspekt literacki a mianowicie metaforyczność
jako uniwersalną metodę artystyczną.
Sugestie infantylne trafiły na sprzyjającą atmosferę. Spośród mnóstwa
mniej lub więcej widocznych procesów infantylno-twórczych dość
wymienić przyczyny natury socjalnej (gwałtowne procesy deklasacyjne
i szybkie wznoszenie się warstw niższych), gospodarczej (bezrobocie
młodego pokolenia i w związku z tym przedłużenie zależności dzieci
od rodziców, przesunięcie terminu samodzielności i dojrzałości poza
trzydziestkę), ideologiczno - wychowawczej (szał pedagogii, fetyszyzacja
dziecka, tromtadracja „zagadnień młodzieżowych11) oraz państwowo-ustrojowej
(totalne ustroje z. całym systemem obywatelskich kuratel,
nianiek i powijaków).
Infantylizm ma sporo danych doi zrobienia dzisiaj kariery! Jest modny,
w stylu epoki, nie przynosi wstydu. Maluczko, a będzie można nim
kokietować, jak pod koniec ubiegłego wieku kokietowało się rzekomą
starczością i zblazowaniem. Asnyk, nie wiele mając ponad trzydzieści
lat biadał, że jest „za stary“. Lange w imieniu współczesnych pisał:

„Myśmy rajów nie śnili,
Myśmy wiosny nie znali,
My w kołysce już byli
Jako starce 'zgrzybiali44.
Dziś na odwrót. Dziewiętnastowieczny kompleks przedwczesnej
zgrzybiałości triumfalnie został wyzwolony w stuleciu dwudziestym
przez wybuch spóźnionego pacholęctwa.
3. Problem teoretyczno - literacki. W śród wyjaśnień Gombrowicza
czytamy, co następuje:
„Ale — i tu książka staje się nieco ekscentryczna — przecież ja
sam, jako autor, jestem także „dzieckiem epoki44, ta problematyka niższości,
niedojrzałości, infantylizmu fascynuje mnie dlatego właśnie, że
jest to i moja sprawa. Przeto „Ferdydurke44 jest w pewnej mierze niedojrzała
i dziecinna nie tylko w swojej zawartości treściowej, ale
i w formie. Zamierzeniem moim było wypowiedzieć nie tylko niedojrzałość
cudzą, lecz i własną... Będąc iak wszyscy w okresie dojrzewania,
nie mogłem pisać inaczej. Jeżeli jednak ktoś przyjmie, że ta postawa
nie jest istotna, lecz że to jedynie gra, udawanie niedojrzałości, aby
tym wygodniej wykpić niedojrzałość innych, wówczas cała książka zyska
sens fałszywy44.
Jest to stanowisko integralizmu literackiego. Gombrowicz wybrał je
konsekwentnie i szczerze się do niego przyznaje. Integralizm jest wyższym
stopniem naturalizmu, dąży do zatarcia granicy między rzeczywistością
życia i rzeczywistością fikcyjną, stwarzaną przez dzieło literackie,
do bezwzględnej złudy. Wyrażenie życia równa się tutaj możliwie
wielkiemu zbliżeniu do życia. W (Zamaskowanej postaci wraca
stara doktryna o naśladowaniu natury. Dlatego w pewnym znaczeniu
naturalistami są, pomimo niewątpliwego irracjonalizmu, Proust i Joyce.
Psychoanaliza rozszczepiła się: u Joyce4a mamy intuicyjny irracjonalizm,
u nadrealistów — mechanistyczny naturalizm. Stwierdzenie tej
oboczności potrzebne jest do dalszych rozważań. W rezultacie integralizm
kończy się przerysowaniem życia. Dzieje się to dlatego, że życie
operuje innym czasem, a pisarz innym. Fikcyjny czas dzieła literackiego'
nie ma tej nośności co czas rzeczywisty, nie może nadążyć z unoszeniem
zdarzeń, z uprzątaniem pola dla zdarzeń nowych i dlatego
powstają w książce zatory i spiętrzenia. W ten sposób pisarz wbrew
zamierzeniom tworzy w dziele klasyczną „fikcję intelektualną44.
Pozostaje stwierdzić dwie dalsze koilizje, będące następstwem postawy
integralnej. Jedna: konstruowanie irracjonalizmu. Druga: niezamierzone
ocieranie się tragizmu o komizm. Gombrowicz, pragnie wyra-

zić tragizm bez mała (Mitologiczny i w tym celu musi opisywane fakty
przedstawić w proporcjach niepokojąco wielkich. Każde przejaskrawienie
jednak grozi wybuchem komizmu w każdej chwili.
Przerysowanie jest rozbiciem schematu. Komiizm zatem ma tutaj na swe
usprawiedliwienie nawet teorię Bergsona. Przerysowanie rzeczywistości
prowadzi równocześnie do fantastyki, stąd groteska. Każdy z; tych
elementów literackich, na mocy własnych immanentnych praw, zdradza
skłonności do rozwoju bez, oglądania się na sąsiadów i na plan autora.
Integralista musi szanować tę autonomię, jeśli chce być konsekwentny.
Staje na rozdrożu. Nie wie co poświęcić: konsekwencję czy
integralizm
4. Forma. Ciekawych spostrzeżeń dostarcza stosunek elementów realistycznych
i fantastycznych w książce Gombrowicza. Mimo realistyczne
szczegóły ,,Ferdydurke" jest wyrazem irracjonalizmu. Była już mowa
o możliwości bliskiego sąsiedztwa tych pozornie sprzecznych technik.
Irracjonalizm oddaje Gombrowicz przy pomocy środków wywodzących
się z dziedziny marzeń sennych. Przesadzają ci, oo doszukują
się specjalnego rodzaju metofary u Gombrowicza, piszą o jego mitologii,
patologii i t. p. („Pion“ N r 226). Jest tu zwykła mechanika snu.
Nawet szczegóły schizofreniczne zupełnie dobrze miesizczą się w obrębie
marzeń sennych.
W ostatnim dziele Irzykowskiego p. t. „Lżejszy kaliber" znajdujemy
niezmiernie interesującą charakterystykę snu: „W e śnie istnieje
niemożność utrzymania optativu i conjunctivu; natychmiast zmieniają
się w mdicativus, są jakby za ciężkie, zsuwają się z marginesu, zawalają
sen główny. Sen jest ubytkiem największej siły umysłu: abstrakcji!"
Przytoczę jeszcze dwa fragmenty z „Aforyzmów" Irzykowskiego,
które moim zdaniem rzucają pewne światło na psychoanalityczną metodę
powieściową:
„Śnił mi się wyraz „jełom". Miało to znaczyć, że jakiś jełop przeżywa,
czy robi sobie — przełom". — „Kombinacje słów: Olśniewny.
Człowiek sędziwy może być albo sędziwak, ałbo> sędziwkarz, albo sędziwiater.
Bezcelownia patriotyczna. Beczelnia literacka. Banaliza. Badalec.
Wbrewny".
Cytuję Irzykowskiego, ponieważ uchodzić on może za ojca szkoły
współczesnych eksperymentatorów. „Pałuba", pomimo mnożących się
w ostatnich latach studiów, ciągle jeszcze zostaje pozycją historycznoliteracką,
choć od dawna mogłaby wejść w ciało i krew współczesności.
Oboczność lintelektualizmu i fantastyki, literatury i dokumentu,
autokontroli i bezpośredniości, wielowarstwowość dzieła, skom-

plikowane przekroje — znajdują w „Pałubie11 wzór wysokiej miary.
Gdy czytam w „Pionie" (nr 226), że Bolek Kalafior („Pamiętnik z okresu
dojrzewania11) „jest wielkim wynalazkiem Gombrowicza11, to nie
mogę się powstrzymać od przypomnienia, że prototyp tego rodzaju wynalazków
znalazłby się we „Snach Marii Dunin11.
W związku ze stwierdzeniem „chwytu11 marzeń sennych nasuwają się
dwie uwagi. Jedna to zbyt małe urozmaicenie tego środka ekspresji,
pewna monotonia powieści. Druga dotyczy systemu symboli literackich.
Posługując się przy „wypowiadaniu11 infantylizmu elementami
snu, przyjm uje autor milcząco adekwatność tej formy. Na jakiej zasadzie
Czytelnik nie widzi tu nieodpartej konieczności. Jest to kwestia
umowy, — bolesny cios dla złudzeń integralizmu. Odczuwam ironię
losu w tym, że Gombrowicz, chcąc sobie umożliwić artystyczną walkę
z infantylizmem, musi uprzednio zinfantylizować jedną z dziedzin życia
— sen. Infantylizm snu poręcza infantylizm jawy. Ale co z kolei
poręczy nam infantylizm snu
Zawiśnięcie w powietrzu podstawowej koncepcji nastąpiło wskutek
symbolistycznych założeń powieści, która nie ma szans utrzymania się
w tym charakterze. „Ferdydurke11 zaczyna się jakby od pierwszego
piętra, od metaforycznego ujęcia infantylizmu jako zjawiska kulturalnego.
Oczekiwaliśmy analizy, opisu, morfologii. Nic z tego. Znowu
przeskakujemy jedno piętro: otrzymujemy symbolistyczną ekspresję.
Każdy utwór symibołistyczny sprawia wrażenie budowli o wyższych
piętrach bez parteru. Utwory tego typu zawsze jednak odwołują się do
pewnych treści wiadomych czytelnikowi. Te treści, przyjęte jako wiadome,
są fundamentem symbol istycznej nadbudowy. Pod tym względem
ogromnie się różni pierwsza książka Gombrowicza od „Ferdydurke11.
Pisząc „Pamiętnik11, usiał autor jego stronice niewidocznymi odsyłaczami
do freudystów. Ogólna znajomość symbolów psychoanalitycznych
była twórczym współczynnikiem dzieła. „Pamiętnik11 składa
się jakby z, dwu sfer: z tego, co wyraża i z tego, do czego jest aluzją.
„Ferdydurke11 nie może liczyć na tę drugą sferę. Jest książką bez „zaplecza11,
a właściwie podobnego „zaplecza11 potrzebuje. Dowodem komentarz,
który teoretycznie jest niepotrzebny, o czym była mowa na
początku, a praktycznie, w sensie „zaplecza11, nieodłączny.
Integralizm pozwolił osiągnąć pewne efekty — zwłaszcza nastrój
beznadziejności i tragizmu, „jęk11, jak mówi Gombrowicz — uniemożliwił
jednak inne. W ten sposób autor, wszedłszy w infantylizm, zatrzasnął
za sobą drzwi. Niemożność oderwania się od własnej niedojrzałości
utrudnia obiektywizację tej niedojrzałości. Ponieważ Gombro­

wicz zdobył się na pewną obiektywizację, więc infantylizm jego jest
równocześnie świadomą postawą literacką.
Wymienność tych stanowisk dynamizuje książkę ale równocześnie
komplikuje ją i rozbija. Czytelnik nieraz traci z oczu wewnętrzne wiązania
budowy. Stąd też pochodzi widoczne w niektórych miejscach
niesharmonizowanie sfery fantastyki sennej z realizmem. Odnosi się
to zwłaszcza do momentów satyrycznych.

A D A M M AUERSBERGER
MARIA WALEWSKA1)
(1786 — 1817)
Jak powszechnie wiadomo, ojcem Aleksandra Walewskiego był cesarz
Napoleon I, a matką M aria z domu Łączyńska, z męża Walewska.
Jeśli zamierzam opowiedzieć sprawę Marii Walewskiej, a więc rozpocząć
pismoi od dygresji, to tylko dlatego, że sprawa nie jest w zgodzie
ze znaną reputacją czasów Księstwa Warszawskiego, że nie jest
w zgodzie z ustalonym już poglądem o wolności swobodnych obyczajów,
z; opinią, której autorytet Askenazego daje moc werdyktu. Czyż
milczenie zatem nie oznaczałoby poddania się prawu zwyczajowemu
Sprawa Walewskiej — przyznać to trzeba — była badana, ale jej
nie zgruntowano. Stąd zachęta w szukaniu. Albowiem, czego nie
domówił, choćby nawet i czarujący wulgaryzator plotek. Stanisław Wasylewski,
woła — tak się piszącemu zdaje — o swe prawo do życia.
Sprawa M arii Walewskiej to nie była zwykła pobalowa przygoda
pięknej kobiety, opuszczonej przez niedołężnego męża, ale nie przez
wzrok mężczyzn. Nie pomogły kosztowne prezenty i kwiaty — odsyłane,
bileciki — błagalne, listy — „Cesarza o nieszczęśliwym sercu", nie
pomógł ani Duroc, ani Książę Józef, ani przebiegłość jego metresy,
przechowującej jeszcze tradycje ancien regime‘u, trzeba byłoi aż zabiegów
przyjaciółek, presji obu braci, petycji z podpisami najznaczniejszych
osób w państwie, deputacji od Sejmu i Narodu, i rzuconych
słów: „zła Polka“, cytatów ze Starego i Nowego Testamentu, bezwiednego
współudziału siedemdziesięcioletniego męża, któremu się wydawało,
że spływają nowe zaszczyty na dawnego szambelana Króla Polskiego,
kawalera Białego i Czerwonego Orła i Świętego Stanisława;
trzeba było zupełnego zastraszenia dwudziestoletniej kobiety, naprawdę
samotnej, której przerażone spojrzenie przechował portret Gerarda
— trzeba było gróźb i przekleństw i rozbitego w złości o posadzkę
zegarka — a przede wszystkim trzeba było wzmianki Napoleona
o sprawie polskiej.
Tak to urodzenie Aleksandra Walewskiego było jakby pod znakiem
sprawy polskiej. Jego całe życie będzie z nią związane nierozłącznie:
początkowo ona będzie jego dumą i legendą, a później — antycypujmy
— po utracie złudzeń: zmorą.
*) Początek b io g rafii historycznej p. t. „A leksander W alew ski, 1810 — 1868“ .

Są dwie wersje o Marii W alewskiej: dawniejsza, wywodząca się
głównie od ówczesnych pań polskich, niechętna, do niedawna przyjęta
we Francji, i druga, wyidealizowana, rozpowszechniona dzisiaj.
Świetną przedstawicielką dawnej, zawistnej, jest Anna Potocka,
Tyszkiewiczówna z domu. Zachwyca się ta pamiętnikarka urodą, która
odpowiadała ówczesnym wzorom kobiecej piękności — obrazom
Greuze‘a, podziwia oczy, usta, zęby, uśmiech tak świeży, spojrzenie
tak łagodne. Lecz jeśli pisze, że twarz czarująca, to aby jak
od niechcenia dorzucić, iż tylko niezwykły urok mógł odwracać uwagę
od rysów do tego stopnia nieregularnych. Zaledwie złoży hołd urodzie,
a już pisze: „umysł żaden ‘ i wkłada we własne usta zręczną odpowiedź,
którą Walewska miała dać Napoleonowi, te znane słowa pocieszenia,
że Napoleon aż za dobrze tańczy jak na cesarza. Kiedy
zaś wspomina, że Walewska powróciła z Francji „cudownie wyrobiona"',
to aby dać odczuć, jak tego brakowało poprzednio, a gdy napomyka
o jej przyjazdach do Warszawy, nie zapomni zauważyć, że
sprawy majątkowe mogły być tylko pretekstem i to pretekstem nie
do wiary, bo każdy przecież wie, iż mizerny mająteczek, uprawiany
przez chłopa, nie wymaga ani wielkich zachodów ani podróży do
stolicy. Pamiętnikarka okazuje się jednak najzjadliwsza, pisząc, że
Walewska była Napoleonowi sprokurowana — a tym jakby odsądzała
ją od uczucia. Dość, że panie polskie były wszystkie zrozpaczone i każda
z nich ubolewała, iż „osoba dopuszczona do towarzystwa okazała
lak mele łatwości, tak mało się b r o n i ł a Przyznaje wreszcie Potocka,
że czas, co wszystko upiększa, nadał temu związkowi „tak lekko zadzierzgniętemu,
charakter stałości i bezinteresowności, który w części
zatarł nieregularność początków, a w końcu postaiaił panią Walewską
w rzędzie osób wcale interesujących'.
W miarę nieszczęść Walewskiej ta tolerancja przechodzi w sympatię,
bliższą jednak współczuciu i litości.
Druga wersja, przychylna, wywodzi się ze źródła wielkiego znaczenia,
z pamiętnika Walewskiej. Jest to niedostępny rękopis, „zbyt intymny,
by mógł być ogłoszony drukiem“ — takie jest zdanie właściciela,
Antoniego Walewskiego, Francuza z Paryża. Pomimo listu Ambasadora
Rzplitej, Alfreda Chłapowskiego, nie dotarłem do tej biografii
(podobnie zresztą jak Ambasador Francji, Gaston Raindre, który
ogłosił papiery Walewskiego: wspomnienia z dzieciństwa i korespondencję).
Z tego źródła brał jednak wiadomości do swego blisko pięćdziesięciostronicowego
opowiadania o Marii Walewskiej znany historyk życia
rodzinnego Napoleona, Fryderyk Masson.

Z wejściem nowego światła poszedł cień po dawnych głównych informatorach,
po kamerdynerze Constant, po mamelukach Alim i Roustamie,
którzy z natury rzeczy byli kronikarzami napoleońskiej
alkowy. Chociaż z biegiem czasu w braku współczesnych — vulgo
służby — zastąpili ich młodsi i to już jako historycy, więc Hektor
Fłeischman i A rtur Levy, to jednak stary sługa w porównaniu z niemłodym
epigonem był nierównie świetniejszy, jeśli nie płodniejszy.
iPraca Massona przydała się wielu autorom. Może po kilka razy do
roku biorą z Massona treść do książek pod tytułem: ,,Prawdziwa miłość
Napoleona1', albo: „W ielka ukryta miłość“, czy też: „W ybranka Napoleona".
Jakże są bezkrytyczne te uromansowane żywoty. Dość powiedzieć,
że gdy zdarzyło się Massonowi mylnie podać nazwę miasteczka pod
W arszawą i pisać: „Bronie“ zamiast: „Błonie", to brną za nim w błędzie,
może drukarskim. Dotyczy to przede wszystkim pani Marii Ludwiki
Berot-Berger, która dotąd zaznaczyła się jako autorka poradników
feministycznych, broszurek, zachęcających do postępu i do higieny,
książeczek o „Kobiecie w jej rozumieniu i jej sercu, w jej dziełach
i w życiu“, a także mogła była zwrócić na siebie uwagę swym
„Dekalogiem Życia Codziennego11, „Hymnem do Radości1' oraz jedną
książką satyryczną. T a pisarka idzie starym francuskim szlakiem zjadaczy
liter, i to tych zjadaczy, którzy jeszcze dodatkowo przekręcają
kilka głosek. M a to już swoją odwieczną tradycję, skoro tak łatwo
spotkać te wszystkie „Legzinskie“. Odbiega pani Berot-Berger już nie
od brzmienia nazwisk, ale imion i pisze, co napewno wygląda operetkowo:
o hrabinie Maritzy Walewskiej.
Autobiografia Walewskiej po przejściu przez cenzurę fam ilijną stała
się źródłem idealizującym. Taką też jest wersja Massona, który dał
charakterystykę, ale nie dał faktów, dat. I to do tego stopnia zaciążyło
na późniejszych opowiadaczach, że po prostu stało się regułą zastępowanie
wiadomości — stylistycznymi ozdobami. Nic w tym dziwnego,
bo kiedy oddalać się od faktów i od źródeł a nie ustawać w idealizacji,
opowiadanie przemienia się w uromansowany żywot, coraz bardziej
wysłodzomy. Trzeba jednak zdać sobie sprawę, że wiadomości o Marii
W alewskiej, nie tylko dziś, zawsze były fragmentaryczne, wątpliwe
i pełne sprzeczności, zarówno o faktach jak i charakterze osoby.
Legenda i osobisty jej urok zbyt wcześnie nadszarpnęły prawdę,
działały zbyt gwałtownie, żeby świadkowie, patrząc, zdołali ujrzeć rzeczywistość,
a nie to, co chcieli zobaczyć i co się wydało ich oczom.
W edług naocznych świadków2), a także francuskich raportów urzę­

dowych3), to nie M aria Walewska przyjechała z synem na Elbę, ale
Maria Ludwika z Królem Rzymskim.
Chateaubriand w Memoires d‘Outre - lo m b e pisał, że to w wielkiej
tajemnicy przybyła nimfa Kalipso i na ogigijskim brzegu mówiła
o swej miłości Ulissesowi.
Zatem ta smutna historia Marii Walewskiej nie jest tematem dla
historyka a dla literata, kolorującego historyczny wątek. Zajęła też
Stanisława Wasylewskiego, który z wdziękiem i wrażliwością opowiada
dzieje polskiego kopciuszka, .,Marysi“ Łączyńskiej, jako bajkę,
która stała się prawdą, a o której zbyt wiele nie wiadomo, by bajką
być nie przestała.
Książka Wasylewskiego, wywodząca się z Massona, ale opracowana
na podstawie licznych pamiętników, pomimo drobnych rozmiarów
jest nie tylko najbardziej gruntowna, ale i piękna. Do tego tematu pisarz
ten jeszcze powracał. Ostatnio w artykule zatytułowanym:
„W Odmętach Banału“ zirytowała go kołowacizna „wiecznie tych
samych aspektów, opartych na wyświechtanych frazesach przybocznego
kamerdynerct>, czy kilku słodkich biletach Kapoleona“, drażnią go
„oglicerynowane banaly“, ,,stragaństwo‘' „całego tuzina romansów
walewsko-napoleońskich“. Nie daruje nawet chyba i sobie, bo kopciuszka,
któremu raczej pochlebiał i czapkował, teraz mustruje i nazywa
wcale nie po wasylewsku a niczem Boy: trusią, romantyczną
gąską.
Artykuł spełni swą rolę lub nie i jak zwykle artykuł przepadnie.
W każdym razie nie pozbawi nas pięknej i wzruszającej książki.
Osobna wzmianka należy się Filipowi Poirson z racji jego rozprawki.
która zwraca uwagę wyzyskaniem kilku raportów francuskiego
Ministerium Spraw Zagranicznych. Poza tym nie odbiega on od konwencjonalności,
daje najbardziej zdawkowe ujęcie „duszy słowiańs
k ie j widzianej oczyma niemniej zdawkowego człowieka zachodu.
A więc: Walewska jest „pobożna, lecz sentymentalna i tkliwa“ jej miłość
ojczyzny „jest patriotyzmem mistycznym, wyrosłym z pobożności
i marzeń1. Poza tym miała się odznaczać „niewysłowionym urokiem
słowiańskiej tęsknoty".
Co do mnie, nie potrafię dać własnej charakterystyki Marii W a­
lewskiej. Dzisiejsza zresztą nie wydaje mi się nieprawdziwa; sądzę
2) Joucourt do T alleyranda 27.9.1814. JO U C O U R T p. 10; A L I p. 78; Pons de
1‘H erault (wg. C H A TA U B R IA N D , M em oires d‘ouf.re - tom be, ed. G arn ier-F reres publ.
u. E. Birć, Paris 1911 — III, 469 n.).
3) PO IR SO N R. di. d. M. X X X V , 135.

tylko, że gdy w światłach i cieniach przepadły nieharmonizujące
szczegóły i uzyskaliśmy bardziej skomponowany i idealny wizerunek,
należy zestawić podobiznę z rzeczywistością; gdy zajrzałem do nietkniętych
dotąd źródeł, wolno mi popsuć zbyt łatwe uproszczenia
i przejaskrawienia. Jak widać nie doszło do przeinaczenia rzeczywistości,
a tylko nadto skłonni do przesady zmyślili wiadomości trochę
mimo woli, a co za tym idzie — rozmyślnie. Jak to zazwyczaj bywa,
legenda nie jest fałszem (naturą legendy nie rządzi demon), legenda
jest tylko uproszczeniem. Do legendy dobierano wiadomości, sprowadzając
je jakby do jednego wymiaru: ubogo i naiwnie. Pozostaje mi
ustalić imiona, nazwiska, zdarzenia, daty i sformułować sprostowanie.
x-
* *
Czerpię wiadomości przede wszystkim z aktów konsystorskich Sądu
Arcybiskupiego w Warszawie, z ksiąg dóbr Walewickich i dóbr Kiernozia,
zachowanych w Hipotece Ziemskiej w Warszawie, opieram się
na skorowidzach Aktów Chrztu, dostępnych w parafii Bielawy w powiecie
łowickim, na uwierzytelnionym tłumaczeniu świadectwa urodzenia
Aleksandra Walewskiego, które znajduje się w Archives Nationales
w Paryżu, z druków uwzględniam przede wszystkim mało
znane wspomnienia Walewskiego z dzieciństwa.
Otóż M aria Walewska nie pochodziła ze świetnego, choć biednego
rodu, jak chce Masson (Wasylewski, który zaglądał do herbarzy, opuszcza
„świetnego11), nie wydano jej za bogacza, nie była sierotą, chociaż
kopciuszkowi byłoby z tym do twarzy. Jej rodzice, to-, starosta
strzelecki Maciej Łączyński i jego żona Ewa, urodzona Zaborowska.
Z tego małżeństwa były dzieci: 1) Benedykt Józef, 2) Hieronim,
3) Teodor, 4) Maria, 5) Honorata, 6) Katarzyna, 7) Urszula T eresa4).
Starosta miał w powiecie łowickim miasto Kiernozię, wieś Kiemoskę,
Sokołów i Czerniew. Te dobra były szacowane w 1806 roku na
760.000 złotych 5). Posag Walewskiej wynosił 100.000 florenów i był
wniesiony do m ałżeństw a6).
W zestawieniu z majątkami Łączyńskich, które w ydają się z biegiem
lat wzrastać, dobra walewickie są bogactwem raczej nierentownym,
choć olśniewającym. W zmaga się ich zadłużenie i dewastacja,
bo Anastazy zwykł był żyć na szerokiej stopie, lubił to, uważał, że tak
4) H Z W alew ice I, Dok. I. akt 50-ty.
5) H Z K iernozia I, Dok. I, a k t 2.
6) H Z W alew ice I, D ok I. L iq u id atio n et P o rta g e de la Succession de la C-sse
d ‘O rn ano 2— 3 ju in 1828. p. 54.

ędzie z większym honorem dla starożytnego rodu. W ydawało mu się,
że wówczas jego zaszczyty, dawne i spodziewane jeszcze, zajaśnieją
silniejszym blaskiem, który jeśli nie oślepił szlachty i okolicznych
włościan, to w każdym razie — to przyznać trzeba — przekonał współczesnych
i potomnych o fortunie Anastazego, chociaż to bogactwo było
podszyte ruiną. Dość powiedzieć, że po śmierci Anastazego każdy
chętnie pozbywał się obdłużonych Walewic, które na ogół były szacowane
na podobne sumy, co i skromniejsza Kiernozia. Tak więc przedstawia
się sieroctwo i ubóstwo Walewskiej. Przyjrzeć się należy kolejno
jej nieznanemu dotąd wiekowi i pierwszemu małżeństwu.
*
jl, «L
Maria Walewska urodziła się 7 grudnia 1786 roku. M iała szesnaście
lat, gdy wydano ją za sześćdziesięcioletniego Anastazego W alewskiego.7)
O jej rękę — to już wtrąca tradycja — miał się ubiegać człowiek
młody, powabny, ale odtrącono go, jako Rosjanina. Dbałość o dumę
rodową i o majątek zalecają mariaż z Anastazym.
Decyduje o wszystkim matka, chociaż ojciec chyba jeszcze żyje
(zdaje się umarł dopiero w trzy lata po ślubie Marii, ale jakby go nie
było, ozy może go nie byłoi w rodzinie). Matka wybiera męża, daje na
zapowiedzi, wyznacza dzień ślubu. „Kie naradza się z nikim, nie zapyta
nawet opiekunów“ — skarżyli się później krewni. M aria jest najstarszą
z córek, a ona ma cztery córki na wydaniu i, jeśli nawet wówczas
nie owdowiała, może się już szykuje do ponownego zamążpójścia,
bo niebawem w akcie rozwodowym córki będzie figurowała jako
Chrzanowska.
Historię małżeństwa — jak ją opisuję i będę ciągnął dalej — złożyłem
z tendencyjnych wiadomości, przeważnie z zeznań świadków
w procesie rozwodowym w Sądzie Koronnym i Kościelnym8). (Nazy­
7) Dokładną datę urodzenia W alew skiej p o d aje po raz pierw szy D ‘O R N A N O
p. 18. W iek W alew skiej różnie byw ał podaw any. W dniu ślubu — w edle kopii
W yroku Tryb. I Inst. W oj. W arsz. 25. V II. 1812 (ASA, A kta Kons. Jen. A rch.
W arsz. tycz. się rozw. vol. L I poz. 486) — m iałaby 15 lat, w edle tłum . M etryki
W alewskiego (AN C 1352) — 13 lat, W alew ski w swych w spom nieniach pisze,
że gdy m iała 16 lat wyszła za 60-letniego starca. W A L E W S K I R. d. F. I-II. 1925
p. 77, PO IRSON (j. w.) p. 77, idąc za M A SS O N ‘em p. 188, że za 70-letniego,
POTOCKA, że za 80-letniego. D okładny wiek A nastazego p o d aje D ‘O R N A N O
p. 17 oraz *łum. M etryki W alew skiego, (j. w.).
8) ASA. A kta kons. j.w.; W aktach spr. I-ej instan cji wszystkie zeznania, tam że
kopia wyroku Sądu Państwowego. Streszczenie: H Z . L iq u id a tio n 39-41, skąd w łaśnie
powziąłem wiadomość o rozw iązaniu m ałżeństw a W alew skich.

wano dawniej anulację rozwodem. W alewski wyjaśniłby, że dla ludzi,
którzy nie zatrzymują się na powierzchni słów, nazwy nie mają
znaczenia).9) Zależało świadkom na anulacji małżeństwa, a przeciwna
strona, przeważnie nieobecna, nie sprawiała trudności ,tak więc akta
rozwodowe są, można by rzec, jednostronne, są nową podporą idealizującej
wersji.
Córka bez opieki ojca, nieletnia jeszcze, przez samą swą naturę „powolną
i bojaźliwą“ jest skazana na posłuszeństwo matce. Przymusza
ją matka i opiekun, najstarszy z braci, Józef, wówczas kapitan. Jest
to dzień 17 czerwca 1803 roku. W domu nie dała się ubierać do ślubu,
w największym płaczu i niechęci została przez matkę zawieziona
do kościoła w Kiernozi. „Nadzwyczajnie płakała — mówi w dziewięć
lat później ten sam brat generał Łączyński — była płaczem tak
osłabiona, że ją łedwie do ołtarza doprowadzić mogłem, zdawało mi
się, że mi w rękach d r ę t w i e j e Gdy przystąpiono do ślubu „tak była
uciśniona udręczeniem i łkaniem, że nawet rozumieć nie można było,
co za księdzem w y m a w ia ła „ N ie tyłkoh słów za księdzem wymawiać
nie mogła, ałe nawet ich r o z u m ie ć — zeznaje inny świadek. „Płakała
nadzwyczajnie — mówi siostra Marii Honorata — płakała tak dalece,
że je j aż oczy podpuchły. Dłatego nie mogła być nawet przy stole“.
A gdy Anastazy o nią zapytywał, „matka, chcąc pokryć je j niechęć
do niego, o ś w ia d c z y ła że M aria „jest słaba‘\ Aby zaś zapłakanej nie
spostrzegł, „kazała okiennice przym ykać1.
M aria brzydziła się mężem — to wiemy z zeznań Anastazego, —
nie pozwalała mu się zbliżyć. Matka, kiedy się jej skarżył, zapewniała,
iż przywiązanie „znajdzie się“ w późniejszym pożyciu. On sam skłaniał
się nawet do tego zdania i tłumaczył sobie, że młody wiek nie
umie poznawać prawdziwego szczęścia. Zresztą matka gniewała się już
była na córkę, grożąc niebłogosławieństwem Bożym. M aria mimo powolności
pozostała oziębła. W yraźnie oświadczyła: „nie poweźmie
żadnego przywiązania1'. On tymczasem odgrodził ją od ludzi i świata,
od wszelkiego towarzystwa i wielokrotnie zamykał w odosobnieniu.
Ale to czynił, jak zeznaje — z przywiązania.
Upływały właśnie dwa lata tego małżeństwa, kiedy urodził się
ledwie że nie przemilczany syn Walewskich. Chrząknął o nim Masson,
chrząknął W asylew ski10), obaj nie powiedzieli jak mu było na
imię, a Masson, podając datę urodzenia, pomylił się o rok i, jak
to często bywa, kiedy mowa o Polakach pod jarzmem, poświęcił (w tym
») W A L E W S K I: U n m o t p. 12.
»°) M A SSO N p. 188, W A SY L E W S K I, p. 10.

wypadku Walewskiej) zgrabny passus, mający odtwarzać stan duchowy
matki-Polki w przededniu urodzenia syna w Polsce porozbiorowej.
Passus ten jest zredagowany w formie życzenia matki, która
pragnie, by jej syn był wolnym człowiekiem i aby to się mogło stać,
by Polska powstała. Od potrzeby wskrzeszenia Polski już łatwo przejść
piszącemu do wjeżdżającego do Polski Napoleona, — a stąd jeszcze
łatwiej do wyjazdu Walewskiej na jego spotkanie z W arszawy, choćby
aż do Błonia. Słowa, wyjęte z książki Massona, które tu przed chwilą
omówiłem, służą do wiązania poszczególnych części pracy historycznej,
są ornamentem, formą wyzbytą z treści. Dlatego też w pracy historycznej,
której poszczególne rozumowania może tylko łączyć jedność
myśli, są zaledwie formalnym łącznikiem, nie służą zatem historykowi
a gładkiemu styliście, ślizgającemu się po stronicach tekstu.
Syn Walewskich nazywał się Antoni Bazyli Rudolf. Urodził się
14 czerwca 1805 roku, ożenił się z Konstancją z Grabowskich, miał
dwoje dzieci: Marię i Emilię. W roku 1835 już nie żył, bo to data
postępowania spadkowego. Żona wyszła powtórnie zamąż (Il-e voto
Żwan)n ). *
* *
Zdążający do Warszawy Napoleon odbiera w Pułtusku wiadomość
0 urodzeniu syna z Eleonory Revel, żony kapitana dragonów. Był
to 31 grudzień 1806 roku. Nazajutrz w Nowy Rok spotyka w Błoniu
Marię Walewską, 2 stycznia pisze do niej pierwszy bilecik, na balu
u Talleyranda wszyscy go widzą zadurzonym. Z początkiem czy też
w sierpniu 1808 roku Walewska porzuca męża. O trzech latach miłości
1 podróży po świecie opowiadano już wielokrotnie. Nazbyt znane lata
1807 — 10 pomijam, zwrócę natomiast uwagę na uderzające podobieństwo
sytuacyj: Eleonory Revel i M arii W alewskiej, oo oczywiście
nie znaczy, bym Eleonorę i Marię stawiał na równi.
Rodzice Eleonory to aferzyści, krętacze, kanalie. Jej mąż, spensjo'
nowany kapitan, jest podobnie jak i jej ojciec karany więzieniem. To
fałszerz, oszust, paszkwilant, szantażysta. Ona stanowiła miły kontrast
w tym straszliwym otoczeniu. Eleonora, jak i Maria, wyrażały stan
przerażenia. Podobała się Napoleonowi, który dla niej był ucieczką
przed koszmarem. Napoleona ujęła świeżość jej 18-u lat, uroda, zastraszenie.
Gdy obcując z Józefiną, poznał, że ona usiłuje tylko
związać go ze sobą, że jest pozostawiony poza jej życiem, a kobiety
z otoczenia cesarskiego są nielepsze, to wtedy, patrząc na Eleonorę,
n ) HZ, j.w., L iquidation, p. 3, 76.

a przede wszystkim na M arię Walewską, widział, że każda z nich jest
w polu jego władzy i staje się jego odbiciem. Istnieje portret Eleonory
przez uczennicę Greuze‘a, Philiberte Ledoux. Przedstawia ją nieco melancholijną
i jakby omdlewającą w białej sukni, ozdobioną wstążką
koloru malwy, paskiem koloru starego złota, trzymającą list, gdzie
się czyta: ,,Oui, je t‘aimerai toujours“ 12). Ten związek był bardzo
krótkotrwały: Napoleon zabezpieczył matkę i dziecko, i nie chciał
o nich więcej słyszeć.
Napoleon może już przed urodzeniem swego syna z Walewskiej myślał
o adoptowaniu go, ale wówczas doradcy przypomnieli Cesarzowi,
jak to po śmierci Ludwika X IV parlament unieważnił postanowienia
królewskie o uznaniu nieślubnych potomków. To przekonało Napoleona
13). I dlatego, być może, W alewska pojechała urodzić dziecko w
Walewicach.
*
* *
Nieznana jest cała dramatyczność tego powrotu do W alewic i wytworzonej
tam sytuacji, bo Anastazy Walewski jeszcze żyje, umrze
dopiero za pięć lat, 18 stycznia 1815 ro k u 14). Może właśnie do tego
czasu owo zamykanie Marii w odosobnieniu odnosi się przede wszystkim.
W Walewicach, w 1810 iroku, dnia 4 m aja o godzinie 4-ej nad ranem
urodził isię syn M arii Walewskiej i Napoleona: Aleksander W a-
lewsiki. Jegoi urodzeniu — tak on sam opowiada w pamiętniku — miały
towarzyszyć błyskawice, grzmoty, skąd nie omieszkano brać wróżby
o życiu burzliwym, a nawet pełnym znaczenia.
Nie ulega wątpliwości, że Anastazy po długiej nieobecności żony,
po jej podróżach, podobnie jak chyba każdy, orientował się we wszystkim.
Anastazy uznał dziecko: Napoleona za swoje. Był tu może silny
nacisiTpółurzędowy czy nawet urzędowy. To nie jest wyłączone. Trzeba
bowiem zdać sobie sprawę, że kiedy trzy lata wcześniej z przelotnego,
jak wiemy, związku z Eleonorą, z osobą pochodzącą ze sfer, które
zwykło się określać jako nieciekawe, urodził się Napoleonowi syn,
to Cesarz nadał mu nazwisko poległego wówczas bezpotomnie generała,,
zaopatrzył potomka majątkiem, słowem dbał o przyszłą sytuację
12) W y ję te z bio g rafii syna Eleonory: F L E IS C H M A N N : B atard d ‘em pereur, p. 23.
>8) PO IR SO N : j.w. p. 126.
14) H Z . j.w . L iq u id atio n p. 43. M A SSO N (p. 229), W A SY L E W S K I (p. 50)
m ylą się o rok.

nieślubnego dziecka. Tak więc mógł być nacisk wywierany z polecenia
samego Napoleona. Mógł być i samodzielny nacisk władz, krajowych
polskich i ludzi, mających znaczenie w narodzie, podobnie jak swego
czasu na Marię Walewską, — od czego zacząłem opowiadanie. Tym
interwencjom przyświecały także nadzieje dla Polski. Można bowiem
do czasu, poprzedzającego urodzenie Aleksandra, odnosić te niejasne
przewidywania (a raczej życzenia) Polaków, że syn Napoleona zostanie
królem odnowionej Rzeczypospolitej15).
Nominalny ojciec był w przykrej sytuacji. Jego bezsilności nie było
końca. Kiedy w trzy dni po przyjściu na świat niemowlęcia, odbywał
się chrzest, Anastazy uroczyście oświadczał w kościele bielawskim,
iż to dziecko płci męskiej urodziło się z jego małżeństwa. Nadawał
mu imiona: Florian-Aleksander-Józef, ale czyż naprawdę on je był
wybrał Może tylko wysunął na pierwsze miejsce „Florian“, imię,
którego matka mogła sobie nie życzyć, nazywała bowiem syna podobnie
jak i Napoleon: Aleksandrem, to znaczy imieniem, którego syn
będzie zawsze używał. Aleksandra trzymało do chrztu dwu żebraków,
bo taki był zwyczaj w rodzinie Walewskich, to miało przynosić szczęście.
Czy to zachowywanie tradycji domowej było wynikiem presji
wywartej na Anastazego, czy też jego dbałością o zachowanie pozorów
I jeszcze jedno. Na chrzcinach, które wyprawiono hucznie, obecny
był rezydent dworu francuskiego.
W księgach parafialnych nie zachował się akt chrztu (zapewne zginął
wraz z innymi dokumentami w czasie W ielkiej W ojny) —a tylko
splątane wzmianki w skorowidzach, wedle których data chrztu wyprzedza
o miesiąc datę urodzenia, podane numery aktów chriztu są niezgodne,
a zamiast spodziewanych imion rodziców: „Anastazy i Maria“
wypisano „Anastazja W alewska". To jest oczywisty dziwoląg.
W Archives Nationales w Paryżu znajduje się jednak tłumaczenie
metryki i, chociaż prawdziwość danych, wiarogodność aktu, dokładność
tłumaczenia, autentyczność podpisów legalizuje kolejno 18 podpisów
osób duchownych i świeckich, urzędników polskich, rosyjskich
i francuskich (pośród których figuruje nawet jeden minister), to wówczas,
podobnie jak i dziś, wszyscy wiedzieli, że najważniejsza, podstawowa
wiadomość, podana przez świadectwo urodzenia, jest nieprawdziwa.
Aleksander Walewski całe życie będzie musiał brnąć w nie-
I5) POIRSON j.w. p. 126. T o m niem anie Polaków przylgnęło do W alew skiego.
W iedziano o tym we F rancji. A. H oussaye, k tó ry znał W alew skiego, w spom ina
o tym w swych pam iętnikach, odnosząc te p rzew idyw ania do 1831 roku, oczywiście
mylnie. HOUSSAYE: Les confessions, IV. 238.

mówiących prawdy formalnościach i nawet będzie zmuszony prosić
znajomych o ich potwierdzanie.
Oto v/ 1833 roku najbardziej wiarogodni świadkowie: Jadwiga
Umińska, Gustaw Małachowski, Albert Grzymała zjawiają się u notariusza
z zapewnieniem, że Aleksander jest synem Anastazego, stwierdzają
tożsamość osoby z wymienioną w metryce.
W sześć miesięcy po przyjściu na świat Aleksandra nastąpiło „zawsze
zgubne dla dzieci ‘ — jak on sam się wyrazi — rozstanie rodziców.
Tłumaczył taktownie to nieporozumienie przymusem małżeństwa,
tym dotkliwszym wobec znacznej różnicy wieku. Aleksander w swych
wspomnieniach stara się na początku nie nazwać Anastazego ojcem,
omija ten zwrot, stosuje zawiłą formę: „mąż m ojej mastki“, ale ostatecznie,
jakby przez dbałość o styl nieobciążony skomplikowanym powtórzeniem
i na domiar złego budzący czujność czytelnika, ustępuje
nieuniknionej konsekwencji i kończy, jak to się zwykło zdarzać —
ustępstwem. Wspomniałem o dziwolągu, wypisanym w księgach parafii
bielawskiej. W ydaje mi się, że ten dziwoląg charakteryzuje sytuację,
którą wyjaśnia w sposób definitywny — unieważnienie małżeństwa,
o czym wiadomość nie przedostała się do książek.
D nia 16 lipca 1812 roku, a więc w cztery lata od opuszczenia Anastazego
przez żonę, a w dwa — od urodzenia Aleksandra, M aria i Anastazy
zawarli w Warszawie przed notariuszem Engelke (jak widać
w pracy historycznej nazwisko rejenta może być wymienione tylko
niepotrzebnie) akt rejentalny 16), w którym Walewska wyrażała wolę
zerwania związku z mężem. Zobowiązywała się natomiast do wychowania
obu synów i do ufundowania z własnego posagu m ajoratu na
rzecz starazego Antoniego. Posag Walewskiej składał się ze 100.000
florenów, zahipotekowanych na Walewicach. Układ zawiera groźbę:
jeśliby W alewska nie ufundowała majoratu, to majątek jej przejdzie
i tak na rzecz starszego syna i to cały majątek, nie tylko 100.000 na
Walewicach, ale i 60.000 na Kiernozi. Tę groźbę jednak niweczy
ostatnie zastrzeżenie, skoro zapewnia, że jeśli nie dojdzie do ustanowienia
majoratu, to W alewska powróci do praw na obie sumy — czyli
zobowiązanie Walewskiej praktycznie nie istnieje.
Ten akt notarialny sprawia wrażenie dyplomatycznego dokumentu,
którego sens: ustalenie i zalegalizowanie zmienionego stanu faktycznego,
zawiera się w pierwszym zdaniu — w niewielu słowach. Strona poszkodowana,
ile może, stara się bolesność umowy wynagrodzić bogatymi
w treść, ubogimi w rzeczywistość dalszymi paragrafami.
15) H Z . j.w . L ią u id atio n , p. 41-2.

Jest to jakby polityka prestiżu i ratowania zatraconej dumy, choćby
pozorem. I gdy poniżonego szambelana nic już nie może podnieść,
niech chociaż jego syn nie odczuwa upośledzenia, niech starszy brat
ile można dorówna młodszemu, niech się razem chowają. Podeszły
wiek Anastazego i tak wyznaczał matkę jako jedynego wychowawcę
dzieci. Stąd, gdy Napoleon ufundował m ajorat dla młodszego Aleksandra,
w dwa miesiące później Anastazy zobowiązuje Marię, by ona
własny majątek przemieniła w m ajorat dla upośledzonego starszego i to
majorat, do którego nie miałby nigdy praw brat młodszy. Złośliwość
wobec Aleksandra, sam fakt istnienia sankcji przeciwko W alewskiej,
podejrzliwość i pogróżki, powątpiewania w wypełnienie przez nią zobowiązań,
temu stosunkowi do kontrahenta pogardliwemu— odpowiada
odwrotna sytuacja życiowa.
I wszystko też sprowadza się do używania tonu, gdyż ustanowienie
majoratu zgoła jest niemożliwe: — 100.000 Walewskiej na W alewicach,
ta suma jest (a raczej właśnie już jej nie ma) w rękach A nastazego,
który musiałby ją oddać — zatem praktycznie on ufundowałby
majorat, 60.000 na Kiernozi są nominalnie w rękach Teodora Łączyńskiego,
ale te pieniądze w ogóle nie istnieją, bo to część sumy, na
którą była oszacowana Kiernozia, część m ajątku należąca się W alewskiej,
a kwoty tej nigdy nie wypłacono'. M ajorat zatem, jak to było
do przewidzenia, nigdy nie został ufundowany, a starszy brat Aleksandra,
Antoni, w czasie działów po śmierci matki przyłączył się do
oświadczenia, że zobowiązanie matki i całą sprawę ustanowienia majoratu
uważa za niebyłą.
Na nic się nie zdało dręczenie żony, zobowiązywanie jej do ustanowienia
majoratu: skoro Anastazy raz uznał Aleksandra — przeważała
siła tej konsekwencji. Aleksander dziedziczył po Anastazym i, jak się
później okazało, gdy według prawa starszemu Antoniemu przysługiwało
władanie majątkiem, a młodszego można było spłacić, to tu,
w czasie działów rodzinnych, stało się odwrotnie. To Antoni zrzeka
się swych praw i występuje z rozumowaniem, iż będzie większym honorem
dla rodu, jeśli WTale wice będą w posiadaniu bogatszego brata,
to jest tego, który wobec małej produktywności W alewic będzie mógł
łożyć więcej na ich utrzymanie, tego brata — to trzeba przypomnieć —
którego wzbogacił Napoleon.
Aleksander, zresztą, po roku sprzedał Walewice, nawet nie w obce
ręce, ludziom obojętnym, a właśnie bratu Marii W alewskiej, pułkownikowi
Teodorowi Łączyńskiemu, który namawiał siostrę, by porzuciła

Anastazego. Namawiał i to podobnie znacznie skuteczniej i drugi brat
Józef, skoro przywiózł ją po prostu Napoleonowi do obozu.
*
Gzy w tym, co dotąd pisano o sprawie Walewskiej, dość wyraźnie
widać, że miała ona dwóch braci oficerów
Dotąd bowiem, chociaż mówiono, że głównie Józef namawiał ją do
„życiowej d e c y z j i jak eufemistycznie wyraża się Stanisław Wasylewski,
chociaż wspominano również i Teodora, pisano zazwyczaj
,,pułkownik Łączyński“ albo krótko: „brat“, tak, że nie było wiadomo
o kim mowa. Przyznam się, że to mieszanie osób nie było bezzasadne
ani krzywdzące. Zarówno bowiem przebieg ich służby, jak i ich rola
około siostry były podobne.
Najstarszy z rodzeństwa jest — Benedykt-Józef, zazwyczaj nazywany
Józefem. Trzeci zaś z kolei, także starszy od Marii — to Teodor.
Józef w 1803 roku jest kapitanem. Jako opiekun Marii zmusza ją do
małżeństwa, potem w 1812 roku, już jako generał, jest podporą, głównym
świadkiem sprawy rozwodowej.
Potocka daje do zrozumienia, że Józef w nagrodę za nacisk, który
wywarł na siostrę w 1807 roku, został nagle z porucznika PU ŁKO W ­
N IK IEM . Wasylewski, powołując się na drukowany stan służby Józefa
Łączyńskiego, pisze: „Pani Potocka oznaczyła nawet wysokość nagrody:
Łączyński za tę usługę mianowany został z porucznika PODPUŁ­
K O W N IK IEM . Otóż tak nie było— ciągnie dalej Wasylewski.—Stan
służby pułkownika Łączyńskiego wykazuje, że porucznikiem mianowany
został w czasach kościuszkowskich, w samym roku 1794, szlify kapitańskie
uzyskał w Legionach, w chwili tworzenia armii Księstwa W arszawskiego
objął szefostwo batalionu. 5 lutego 1807 roku zostaje posunięty
na stopień majora, który mógł ostatecznie osiągnąć i bez afery
pani W alewskiej“.
Otóż tak nie było — dodam tym razem od siebie i powołam się na
ten sam Stan Służby oraz na, zawarte w aktach Komisji Rządowej W ojny
— Uwolnienie od Służby 17). Wprawdzie, jak wynika z dokumentu,
cytowanego przez autora „Szambelanowej z W alewic", Józef był porucznikiem
od 1794 roku, kapitanem od 1798, (a więc tu Potocka się
myli), majorem od 5 lutego 1807 roku (Potocka przestaje się mylić,
choć jeszcze nie ma racji), ale, — czytamy dalej ten sam stan służby,
którego Wasylewski nie doczytał do końca — Józef w miesiąc później,
16) H Z . j.w . L iq u id atio n , p. 41-2.
17) A A D . Kom. Rz. W o jn y , 3054. p. 295.

6 marca, zostaje adiutantem, przydzielonym do sztabu marszałka
Berthier, a 1-go września tego samego roku zostaje dowódcą 3-go
pułku jazdy Księstwa Warszawskiego. W prawdzie nie jest tu wymieniona
ranga pułkownika, właściwa dowódcy pułku, ale w akcie Uwolnienia
od Służby ten stopień jest podany, i zapewne omyłkowo nawet,
pod jeszcze wcześniejszą datą 6 marca 1807 roku. Zatem, gdy Napoleon
ujrzał po raz pierwszy Walewską, jej brat, Józef Łączyński, był
kapitanem, a w dziewięć miesięcy później — już pułkownikiem. Nakoniec
27 lutego 1812 roku zostaje generałem brygady. Zatem Potocka
myli się mniej od Wasylewskiego, myli się bardzo mało.
Można by jeszcze zaznaczyć, że kiedy Napoleon był z M arią W a­
lewską w Finckenstein, to tam właśnie otrzymał zgłoszoną przez Józefa
prośbę o Legię Honorową. Natychmiastowe ozdobienie brata kochanki
nie było pierwszym odruchem Cesarza. Przeciwnie, na m arginesie
wniosku orderowego jest własnoręczny dopisek Napoleona:
„a quelle balaille s‘est-il trouvć“
Józef otrzymał zarówno Legię jak i Krzyż W ojskowy Polski.
Młodszy od Józefa, starszy od Marii, Teodor rozpoczął służbę
w 1803 roku, w wojsku pruskim. Był tam oficerem-chorążym. Gdy
w 1806 roku postarał się o dymisję, otrzymał na pożegnanie stopień
porucznika. Gdy w czynnej służbie nie mógł dojść do rangi porucznika,
gdy od trzech lat nie był już w wojsku, zostaje 7 września 1809
roku kapitanem-adiutantem marszałka Duroc, tego samego Duroca,
który miał zleconą opiekę nad Walewską. Z wyjątkiem rocznej przerwy
(6.IV. 1811 — 5.III.1812), kiedy dowodził szwadronem, był stale
adiutantem przy Sztabie Generalnym Francuskim, był w wojsku francuskim,
gdzie doszedł do stopnia pułkownika i otrzymał Krzyż Legii18).
Obaj bracia — to daje się wyraźnie stwierdzić — z niższych, nic
nie znaczących oficerów liniowych zostają raptem adiutantami m arszałków,
są przeniesieni do wojska francuskiego, poza linie, do sztabów,
gdzie uzyskują stopnie pułkowników, a Józef nawet generalską rangę.
*
* *
18 lipca, czyli w dwa dni po zawarciu aktu notarialnego, w którym
Walewska wyrażała wolę zerwania związku z mężem, składa ona skargę
do Sądu Państwowego czyli do Trybunału Cywilnego I-szej Instancji
Departamentu Warszawskiego i domaga się rozwiązania małżeństwa.
Osnową tej skargi jest przymus małżeństwa wywarty przez m atkę
i brata Józefa, oraz twierdzenie, że w czasie pożycia małżeńskiego
18) AAD. Kom. Rz. W o jn y 2678, p. 114, 3049, p. 49.

„nie zaznała tej słodyczy obejścia się w postępowaniu męża względem
siebie, które z wielu względów powódce należało się, gdyż po wielokroć
razy była zamykana w odosobnieniu1. Postępek taki nazywa Walewska
„przeciwnym i niezgodnym z wiarą małżeńską ‘, zarzuca Anastazemu,
iż „posądzał i wyrzuty czynił małżonce". „Powodowana zatem...
zastanowieniem... i nie obiecując sobie pomyślniejszego w związku
małżeńskim pożycia“, powołuje się na postanowienia Kodeksu Napoleona
i domaga się rozwiązania małżeństwa. W sądzie Anastazy zajmuje
pozycję obronną. Gdy zarzucają mu zamykanie żony w odosobnieniu,
przyznaje się i dla zatarcia niefortunnego wrażenia, dorzuca
uwagę, iż miał „porozumienie o swej żonie, jakoby mu wiary małżeńskiej
nie dotrzymywała!1. Tak więc była to aluzja do Napoleona,
nie wspomnianego, oczywista, w procesie. Można by jednak powiedzieć,
iż obecność Napoleona w sądzie daje się odczuwać. Przebija ona
nawet poprzez atonię protokołów: gdy Anastazy tak załagadza, skłania
się do eufemizmów, nakoniec usprawiedliwia niewiernością żony, Maria
Walewska, dawniej tak nieśmiała i bojaźliwa, a w dzień ślubu
zdawało się, że aż drętwiejąca, w dzień rozwodu hardo akceptuje zarzut
niewierności, pewna i spokojna o swoją przewagę i siłę, zgłasza
żądania i wygrywa. Sąd uznał skargę Walewskiej za udowodnioną
i po dwóch dniach wydał wyrok, opublikowany 17 sierpnia, który ogłaszał
rozwód między stronami co do cywilnych skutków małżeństwa.
Walewskiej przyznał opiekę nad synami, kosztami procesu obarczył
Anastazego 19).
21 sierpnia dla rozpatrzenia prośby Marii Walewskiej zebrał się
T rybunał Vice-Administratora Diecezji Warszawskiej. Przypatrzył się
aktowi ślubu, aktom cywilnej sprawy rozwodowej, zeznaniom zaprzysiężonych
świadków oraz motywom wyłuszczonym na piśmie i przedstawionym
Sądowi przez obrońcę węzła małżeńskiego. Po czym Trybunał
wziął pod uwagę liczne motywy, wyrażone w sentencji wyroku
sądu państwowego, uwzględnił dowody, wyjawione podczas procesu-—
i powołując się na zgodność z zasadami prawa kanonicznego — ogłosił
małżeństwo' zawarte dawniej między stronami za nieistniejące. Motywem
unieważniającym był „brak nieprzymuszonej woli ze strony
W alewskiej i gwałt zadany jej uczuciom". Zgodnie z prawem dozwolono
obu stronom, po przeprowadzeniu sprawy przez drugą instancję,
wstąpić w ponowne związki małżeńskie. W yrok ogłoszono 24 sierpnia.
Anulacja wyjaśniała pozycję Walewskiej wobec Anastazego, przy­
10) Skarga opierała się n a art. 180, 231, 237 Kod. N apoleona, żądania W alew skiej
w czasie procesu na art. 354-6, w yrok — 246 i 1354.

znawała jej dzieci, uporządkowała sytuację życiową, którą zabezpieczał
znaczny m ajorat i tytuł hrabiego cesarstwa, nadany w tym czasie
Aleksandrowi. Walewska miała przytem zapewnione korzystanie zarówno
z tytułu jak i m ajoratu. Anulacja dokonana tak szybko, m ajorat
równocześnie ustanowiony — te akta wiążą się w jedną logiczną
całość, sprawiają wrażenie, że łączy je jedna wola, oczywista rzecz,
wola Napoleona.
To było zakończenie sprawy W alewskiej.
Nie trzeba zapominać, że rzeczywiście Napoleon był olśniony M a­
rią Walewską. To jest prawda, Nawet zdawał sobie sprawę, iż
w swoim zadurzeniu może wydawać się śmieszny. Nie lękał się śmieszności
ani egzaltacji. Swemu bratu Lucjanowi powiedział kiedyś, że
chętnie ukoronowałby M arię Walewską, ale musi być posłuszny polityce,
która nakazuje mu poślubić księżniczkę krwi. Zresztą — to także
trzeba sobie uprzytomnić — w roku 1812 Napoleon był już od dwóch
lat po ślubie z M arią Ludwiką, był bardzo w niej zakochany, a król
Rzymski miał rok. Zatem sprawa Walewskiej już była przepadła. N a­
poleon zamykał ją, porządkując sytuację życiową Walewskiej,
ugruntowując przyszłą pozycję syna. Sprawa była przegrana, zarówno
osobista jak i polityczna.
*
* *
Sprawa Marii Walewskiej była od początku pozbawiona politycznego
znaczenia, chociaż ze strony polskiej, co zrozumiałe, starano się jej
nadać taki charakter. Jak wiemy, patriotyczny moment był dla W a­
lewskiej decydujący i do tych właśnie uczuć apelował Napoleon. Niewątpliwie
Walewska służyła Polakom jako tuyau, niewątpliwie nastrajała
Napoleona najżyczliwiej i wzbudzić w nim musiała pewną sympatię
dla Polski. Ale trzeba to powiedzieć otwarcie — zamęczała go
tą Polską. Napoleon nie znosił narzucania mu woli, on dominował
i, jak sam to stwierdził, nigdy nie dopuścił, by rządziła nim kobieta,
nie cierpiał tym bardziej rozmów politycznych z kobietami, a W alewska
właśnie wciągała go w takie rozmowy. Nawet suknie Walewskiej
białe, szare, czasem niebieskie, ta wieczna żałoba narodowa, te suikniealuzje
jakże mogły dręczyć Napoleona. Od pierwszych dni do ostatnich,
jeśli to, co Napoleon mówił Walewskiej, wyglądało na deklarację
polityczną, to była to tylko deklaracja miłosna, było to tylko> dostosowanie
się do charakteru narodowego Polki—jak mógł go sobie wyobrażać
Napoleon.
Myśl o rozwodzie z Józefiną nie mogła Napoleonowi przyjść do gło­

wy, gdy urodził się syn W alewskiej — tak twierdzi Poirson20) —
myślał o tym wiele wcześniej, a w każdym razie wówczas, gdy urodził
mu się pierwszy potomek, syn Eleonory Revel; a było to w przeddzień
poznania W alewskiej, jeszcze w epoce Walewskiej trwały konkury
o córkę cara. Odbywały się one kosztem Polski, bo za cenę odstąpienia
od naszej niepodległości. Na drodze dyplomatycznej zabrnął Napoleon
aż w konwencję 4 stycznia 1810 roku. Te nieuwieńczone powodzeniem
zabiegi wydały jawny rezultat, którym było ostudzające Polaków
oświadczenie rządu w parlamencie w dniu 3 grudnia 1809 roku.
Tak więc skończyła się polityczna sprawa Walewskiej.
* *
Kiedy małżeństwo jest już rozwiązane, Walewska powraca do Paryża,
gdzie ma wyrobioną pozycję towarzyską, tytuł, majorat, znaczną
stałą pensję, wypłacaną w tajemnicy, ale o której wiedzieli chyba
wszyscy prawdziwi miłośnicy plotek. Ponadto, zgodnie z przywilejem,
korzystała bez rachunku z obu majoratów syna, a były to renty intratne,
jedne choćby akcje na kanałach orleańskich przynosiły tyleż
dywidendy, co i wartość tych papierów. Miała trzy renty na państwie,
jedną u Poniatowskiego, na koniec największą, półmilionową, dla
większej pewności — w Holandii. Na Chaussee d‘Antin, później pod
48-ym numerem na rue de la Victoire miała pałacyk, który został
sprzedany za sumę, przekraczającą sto tysięcy franków. Za dwadzieścia
tysięcy poszła biżuteria, obrazy, meble, konie, ekwipaże. Wobec
tylu bogactw już nie upominała się u brata o 60.000 polskich florenów,
zahipotekowanych na Kiernozi. Dość, że trwoniła pieniądze, a po
jej śmierci przez jedenaście lat gospodarowano majątkiem zanim przeprowadzono
działy rodzinne. W ydaje mi się, że w tym czasie m ajątek
znacznie ucierpiał a -mimo to masa spadkowa przechodziła milion
franków.
Napoleon stale widywał Walewską i Aleksandra, tylko że teraz
zwracał uwagę na syna, na nim zależało mu przede wszystkim. W a­
lewska jakże się zmieniła. Gdy dawniej kryła się przed ludźmi, spoglądała
przez żaluzje na wojskowe parady, nosiła tak skromne suknie,
teraz bywa wiele, obraca się w wielkim świecie, na dworach monarszych,
ubiera się u najdroższego krawca, w sezonie jeździ do wód
w Spa, albo do swej kuzynki Jabłonowskiej, do zamku Bretigny.
W tym czasie odwiedza Józefinę. Dawna cesarzowa obsypuje najkosztowniejszymi
prezentami dziecko kobiety, która dawniej wznieciła
20) PO IR SO N . j.w ., p. 125.

w niej — wedle słów królowej Hortensji — tyle zazdrości. Teraz jednak
sprawa Walewskiej jest zakończona. Ruchliwość i łatwość towarzyska
jakby Marię W alewską odrywały od rzeczywistości.
W yrwana ze swojego środowiska, jest wykolejona i porzucona.
W tym też czasie szuka pocieszenia w m iłości21).
Wiele z tego odziedziczył jej syn, Aleksander. Szukał on uspokojenia
w takim samym trybie życia i komforcie i w zbytku aż do śmierci.
Ubierał się zawsze najstaranniej i wedle ostatniej mody. Pytano go
też o rady w sprawie męskiego ubrania. N a jedno z takich pytań,
z którym wystąpił Grzymała, w post-scriptum do listu tonem pańskim
odpowiedział: „Je ne comprends pas ąuelle sorte d" habit vous voulez
porter, on ne porte ici que des redingotes“ 22).
*
* *
Napoleon jest pozbawiony władzy, odosobniony na Elbie. Jego nieszczęście
ośmiela dobroć W alewskiej. Ona jedna spośród tylu kobiet,
jak sądzić by można bliskich — nie unika go. Szuka go właśnie w godzinie
klęski i jedzie na Elbę. Kiedy przybywa na wyspę, Napoleon,
już uwiadomiony, cieszy się, ale szybko następuje zniechęcenie.
„Miała czerwoności na twarzy, niemńelkie wprawdzie — zapisuje
przychylny Walewskiej mameluk Ali — wyglądała jeszcze wcale nieźle,
chociaż miała już dobrą trzydziestkę". W rzeczywistości miała
tylko 28 lat, czyli bardzo była zmieniona. A może mały Walewski,
przebrany w kontusz, swoim ubiorem zbyt łatwo pozwalał matce naprowadzać
rozmowę na Polskę A może sprawiło to usposobienie Napoleona,
„stan beznadziei, który innych ludzi doprowadza do wzruszeń,
byl w nim — jak pisze Lamartine — ostry i lodowaty“ A może planował,
jak zwykle, przyszłość i przez wzgląd — jakże się łudził — na
Marię Ludwikę odsuwał od siebie W7alewską Niezatrzymywana, odpłynęła
w najgwałtowniejszą burzę. Dopiero po jej odjeździe pomyślał
Napoleon o niebezpieczeństwie. Nieszczęścia uniknęła, ale za późno
było ją powstrzymać. *
* *
Odpłynęła do Neapolu. Tam przyjął ją Murat, a królowa Karolina
obdarowała małego Walewskiego zabawkami. Tam też wszyscy odebrali
wiadomość o powrocie Napoleona do Francji. Walewska, płynąc
do tych samych brzegów, omal nie została porwana przez korsarzy. W i­
działa się zaraz z Napoleonem, który żartował, że weźmie małego W a­
21) np. L A C O U R -G A Y ET : T a lleyra n d III, 87.
M) W alewski do Grzym ały. L ondyn 8.YIII.1832. AR. 1316 c.

lewskiego ze sobą na wojnę.23) Była także w Fontaineblau w najsmutniejszych
momentach — zarówno przed wyjazdem na Elbę, jak
i na wyspę Świętej Heleny. Za pierwszym razem Cesarz zajęty własnymi
izgryzotami, kazał jej czekać, a potem zapomniał. Była już przed
9-ą wieczór, o 4-ej nad ranem zdecydowała się odjechać. Za drugim
razem, po W aterloo, starała się jeszcze dodawać Napoleonowi otuchy.
Po kilku daremnych zdaniach urwała się ta rozmowa. Odtąd W alewska
więcej go już nie ujrzała.
*
* *
Napoleon był już od roku na wyspie Sw. Heleny, Anastazy od roku
nie żył. W alewska z dwoma synami schroniła się do Liege przed wznowioną
monarchią burbońską. Jest poza Francją, poza Polską, może się
uważać za niezwiązaną, zawiedzioną we wszystkich nadziejach. Wychodzi
zamąż za Filipa hrabiego Ornano, żołnierza napoleońskiego, generała
porucznika, generalnego inspektora kawalerii, późniejszego marszałka,
wówczas francuskiego wygnańca. Ślub odbył się 18 kwietnia
1816 roku.24)
Wiadomość o małżeństwie W alewskiej podrażniła Napoleona. Powiedział
tylko, że ona „jest bogata, na pewno odłożyła sobie; dużo dałem
na je j dwoje d z i e c i Tak nieopanowany i cierpki był już zresztą
w myślach o Walewskiej tu na wyspie od dawna. Natarczywie stawała
mu w pamięci, porównywał do niej poznaną właśnie Bouton de Rose.
I kiedy wspomniał Walewską, sam sobie ją deprecjonował, zohydzał.
Nie mówił, że poznał ją w Błoniu, tylko, że Talleyrand mu ją sprokurował,
a ona się nie broniła.25)
*
* *
Z nowego małżeństwa urodził się 9 czerwca 1817 roku syn Rudolf
August Ludwik Maurycy. Matka, wbrew ostrzeżeniom doktora Czekierskiego,
karmiła go sama. To miało sprowadzić jej śmierć 11 grudnia
1817 roku.26) Miała lat 31. *
»>) WAT/F.WSKT, R, d. F. j.w., p. 79.
* *
24) H Z . j.w. T.iquidation, p. 6.
25) G O U R G A U D I, 118-9, 137, 422.
26) A. K raush ar jest zdania, że datę śm ierci W alew skiej należy przesunąć o 11 l a t
Słusznie zw alcza to życzenie S. W asylew ski, k tóry p o d aje fałszyw ą datę dzienną
(p. 51), m ianow ;cie 9 .X II. D ata, k tó rą p o d a ję (11 grudnia) czerpię z H Z . j.w. L i-
qu id atio n p. 51. T ę sam ą datę p o d aje nagrobek W alew skiej na cm entarzu Pżre
Lachaise. C zytam y tam : „M arie Lączyńska, Com tesse d ‘O rnano decedee le 11 de-

W Walewicach, ani w neoklasycznym pałacu, przypominającym
dwór w Królikarni, ani w parku, bodajże najpiękniejszym w Polsce,
nie przechowały się pamiątki po M arii Walewskiej i jej synu, a tylko
zawodna tradycja. W edług relacji dzisiejszej właścicielki, pani G rabińskiej,
przepadły ostatnie pamiątki.27) Dziś żadnych nie ma. Pokój
wybity francuską tapetą, którego klasycystyczny rysunek jest pełen
wdzięku, tradycja nazywa pokojem Napoleona. Ile w tym prawdy,
nie wiadomo. Dość, że stuletni chłopi, którzy już pomarli, opowiadali,
że Napoleon, przechadzając się po tarasie, im, małym chłopcom, rzucał
złote grosiki. Pewniejsza od wiadomości o pobycie Napoleona w
Walewicach jest tradycja o Anastazym Walewskim, a raczej o jego
tuszy: w lecie, w czasie wielkich upałów, szambelan szukał schronienia
w potężnych piwnicach walewickich, gdzie służba chłodziła go
wachlarzami i napojem.
POST SCRIPTUM. Gdy już oddałem do druku niniejszą pracę,
prawnuk Walewskiej, hr. Ornano, biorąc natchnienie z papierów rodzinnych,
pośród których nie brak pisanych ręką Walewskiej notat
ani listów, ogłosił książkę o swojej prababce. Dzieło zaleca się starannością,
pietyzmem, troską o prawdę, jest zaś odpychające przez brak
krytyki źródeł, oraz przez sposób opowiadania, który nie pozwala ustalić
co jest domysłem autora, a co zdarzyło się na prawdę. Dotyczy to
dialogów, rozmyślań, całych scen. W izytę na Elbie oglądamy w krzywym
zwierciadle, rola polityczna Walewskiej jest wyolbrzymiona,
autor, niewiedząc o unieważnieniu małżeństwa z Anastazym, nie spostrzega
kłamstwa Walewskiej w odpowiedzi na oświadczyny generała
Ornano. W ten to właśnie sposób występujące osoby, niewyłączając
i Anastazego, zyskując na idealności, sprowadzone zostały do jednego
wymiaru.
Po przeczytaniu tego wzruszającego dzieła, które wnosi wiele nowych
wiadomości, uzupełniłem swoją pracę dokładną datą urodzenia
Walewskiej (dotąd domyślałem się tylko roku urodzenia), mógłbym
wprowadzić więcej jeszcze uzupełnień, nie znalazłem jednak nic, co by
skłaniało mnie do zmiany oświetlenia osób czy zdarzeń. Było to dla
mnie przyjemną nagrodą pracy.
cembre 1817“. Poirson trochę zna ten nagrobek, pisze bowiem : „une epitre rappelle
simplement qu‘elle fut comtesse d ‘O rnano“, a nie korzysta z daty, w ypisanej na
pomniku i zgodnie ze wspom nieniam i W alew skiego (j.w. p. 80), M assonem (p. 230),
podaje dzień 15 grudnia (j.w. p. 136).
!7) Cenniejsze przedm ioty, więc stolik, czy sekretarzyk z w yskrobanym napisem :
„A toi M arie-N apoleon“ — zabrała W alew ska do F rancji.

ADAM WAŻIJK
FLORA*)
Wyniósł się z szafy, rozłożył na stole grube tomisko przekładów
z Szekspira. Florka w szafie przebierała się na lekcję tańca, on tymczasem,
podwinąwszy nogi pod siebie, wziął się do czytania „Burzy “
od tego miejsca, dokąd ostatnio wspólnie dotarli. Nie liczył się z Florką,
niech go potem sama dogania.
Czytali zwykle przy Anieli, ale nie zawsze, Anieli nie zależało na
ciągłości, i tak nie pamiętała dokładnie, co było przedtem. Dawniej
jeszcze chwytała bieg poszczególnych scen, ostatnio, po którejś tam
z rzędu przerwie spowodowanej osłabieniem, wciąż nie starczyło jej
sił do wsłuchania się w dialogi prowadzone na bajecznej wyspie i nawet
wolała, żeby Albin czytał dla Florki po cichu, męczyły ją rozsiane
w tekście niezrozumiałe dla niej słowa.
— Albin — zawołała Florka.
Stała w otwartej szafie nago z podniesionymi rękami. Zaciskała pięści
na wałku nad głową, walcząc z dreszczami, trzęsła się z zimna i wyglądała
nie jak kariatyda, ale raczej jak młoda chimera, śmiała się
pokazując mu język.
— Schowaj gnaty, bo zmarzniesz. Jak Zocha tu zajrzy, trzepnie cię
w zadek.
Pociągnęła za sanurek i drzwi się przymknęły. W ylazła potem z szafy
ubrana do wyjścia, nasadziła kapelusik przed lustrem i zajrzała
przez ramię Albina do' książki. Na prawej stronicy nad tekstem była
wydrukowana petitem dewiza: ,,Burza. Akt trzeci“.
— Dobrze, draniu, poczekaj...
Wyszła i Albinowi zrobiło się przykro. Czytał, ale jak zwykle
w chwilach przygnębienia, tracił cały tekst, słowa zamykały się szczelnie
chowając przed nim sens w niedostępnej skorupie. Przesiedział
tak nad książką godzinę czy półtorej, nie odwracając stronicy, czekał
kiedy nareszcie Zocha uwolni mu drogę do butów przy piecu... Zocha
już odchodziła... Chciał wybiec na korytarz, jednak popatrzeć na nią,
bał się, że nie zdąży. Puknięcie w drzwi osadziło go pośrodku pokoju.
Zocha zajrzała:
*) F ragm en t zi. powieści p. t. M ity rodzinne.

— Biedaku! Siedzisz tu w palcie bez butów i marzniesz. Tam już
Aniela tęskni za tobą.
Nie mógł oderwać oczu od Zochy i twarz go paliła. Uprzytomnił
sobie, że widział w szafie wypukłe różowe piersi Florki i ciemny
trójkąt w międzykroczu. Zocha była większa, dorosła, zakryta po szyję,
w czarnym nieforemnym palcie, w grubych pończochach, we włóczkowym
szalu i rękawiczkach.
— Nie bierzesz książki Pasujecie do siebie, jesteś pąsowy jak ta
okładka.
Śmiejąc się wzięła książkę i zaprowadziła go do stołowego. Było
jednak między nimi porozumienie, znała swoją władzę nad nim i korzystała
z niej, ale nie dla siebie, bo jej nie była potrzebna miłość
Albina, porozumienie ich dotyczyło Anieli.
Rudawy sweter leżał na kolanach Anieli, znowu popruło się coś
w rękawie. Aniela nie miała chęci czy siły brać się do włóczki, siedziała
w fotelu przytępiona, zapraszała do siebie Albina jakimś serdecznym
ale wyjałowionym uśmiechem. W tym domu on jeden naprawdę
był jej bliski i może udało jej się przekonać siostrę, że on
zawsze będzie traktował ją inaczej, niż Maks czy Wieligocki.
— Co z tego, że sama umie czytać, kiedy bez ciebie nic nie potrafi
zrozumieć — powiedziała Zocha. — Pamiętaj, nie rób jej kantów.
Pożegnała się z daleka, odeszła. Aniela błagała Albina oczami, żeby
nie zdradzał jej przed siostrą, wolała nie mówić jej całej prawdy
0 soibie. I tak już, nawet z pomocą Albina, nie potrafiłaby korzystać
z tej lektury. Wystarczyło jej to, że Albin siedzi z książką na dywanie
naprzeciw niej przy piecu. Powoli zabrała się do naprawiania swetra,
przekładała rękaw na jedną i drugą stronę. Pochyliła się w fotelu
1 szyła, rozwijając grubą bawełnianą nić w powietrzu, jakby raz po
raz rozciągała gumkę. Przegryzła nić zębami podnosząc wzrok na
Albina, nikły uśmieszek wędrował od fotela do pieca i z powrotem
w szybko gęstniejącym zmroku, który zacierał ziemistą cerę Anieli.
Albin nie udawał już nawet, że czyta, przestał sprawdzać, czy buty
przy piecu wyschły. Ciepło z pieca rozchodziło się gęstym prądem
wzdłuż grzbietu i powoli uderzało mu do głowy. Aniela była coraz
bardziej podobna do Zochy, może dlatego, że domagał się tego podobieństwa,
mizerniejsza, wychudzona na twarzy, miała jednak takie
same oczy, rzęsy, jasno-szare włosy, figurę Zochy, i jakby te same
nogi w grubych pończochach, wciśnięte stopami w pluszowy podnóżek.
Równocześnie w rozchyleniu ust przecinających bawełnę powtarzał się
chimeryczny grymas Florki, takiej, jaką widział ją stojącą nago

w szafie. Nosiła bluzkę pożyczoną od Florki, za ciasną, ale to wychodziło
jej na korzyść, bluzka poprawiała formę piersi osuniętych
po chorobie. Nie ruszał się z miejsca, do spojrzenia Anieli zakradła
się podejrzliwość i to przykuwało go do pieca. Skończywszy cerowanie,
musiała włożyć ten sweter przez głowę, zaniewidzieć na chwilę... Na
to właśnie czekał, teraz mógł szybko podpełznąć, wiedział, że potem
już Aniela nie będzie miała sił odpędzić go od siebie. Usłyszał swój
urywany oddech, zawahał się i okazja przepadła, chociaż mógł w tej
chwili rozszczepionej na ułamki sekund jeszcze nie jeden raz oderwać
się od pieca. Czoło Anieli powolutku wyłaniało się z rozciągliwej
brunatno-rudej masy wełnianej.
Pierwsze spojrzenie Anieli padło wprost na Albina, przekonała się,
że był zajęty obmacywaniem butów.
Układała na sobie sweter, mówiąc po cichu:
— Wiesz Albin — nie mów tego Zochnie — ja pewnie już nigdy
nie będę miała dziecka.
Albin był za młody, żeby ocenić, jakie to mogło mieć znaczenie
dla Anieli, tyle z tego zrozumiał, ile tępego smutku było w jej głosie,
natomiast okoliczności tego wyznania obciążały mu sumienie. Cofnął
się jak przed sygnałem ostrzegawczym i odtąd już nie dawał Anieli
powodów do niepokoju. Ta godzina, kiedy patrzył na nią chciwie, była
jak ślepa ulica nieprowadząca nigdzie, jak omyłka, której potem
sam nie mógł zrozumieć.
Udawał, że nie dosłyszał:
— Co mówisz
Nie powtórzyła, to nie nadawało się do powtórzenia.
— Buty wyschły — odezwał się strutym, zachrypniętym głosem —
muszę już iść...
Nie zdążył wciągnąć prawego buta, kiedy przejaśniło się w pokoju
i zakotłowało od pędu, hałasu, rozhukanych ruchów Florki. W padła
do mieszkania z impetem, zziębnięta, z rozpalonymi od mrozu policzkami,
chuchnęła w twarz Maksowi, który przechodził właśnie za
Wieligockim z gabinetu do stołowego i popełnił tę nieostrożność, że
otworzył jej drzwi.
— Oj, zmarzłam! W idzi profesor, jakie zimne ręce! — poklepała
rękami po- twarzy Wieligockiego i skacząc po pokoju na rozgrzewkę
krzyknęła:
— Co to za szczapa leży pod piecem Zapomniałam wrzucić ją do
ognia

Pobiegła do pieca, aby potrącić Albina piętą, Albin ściągnął ją na
dywan.
Wieligocki i Maks kręcili się po pokoju, rozmawiali z Anielą, która
rozkładała na stole obrus do1kolacji.
— Nie pobijcie się — mówiła, odwrócona plecami do pieca.
— Drań, czytał beze mnie i teraz nabił mi sińca! — krzyknęła
Florka.
Dała się rozciągnąć na wznak. Albin prześlizgnął się wargami
a zimnego policzka do kącika zadyszanych ust. Oderwali się od siebie
i zaczął nareszcie sznurować buty. Florka przycichła, zastanawiała się,
co to było. Albin nie myślał o niczem. Poiza miękkim, słodkim zamętem
w głowie inne sensacje były tak nikłe, że nie mogły wprawić go
w niepokój. I przy tylu świadkach!
Dziewczyny odgrzały w kuchni kartoflane kluski z obiadu, wszyscy
zasiedli do stołu. Wieligocki zauważył, że Aniela apatycznie porusza
widelcem:
— Anielka jest zmęczona, położy się dziś wcześnie do łóżka.
Odpowiedziała mu wdzięcznym spojrzeniem. A jednak troszczył się
o nią, dbał o jej zdrowie! Po każdej wizycie Zochy siedziała za stołem
pokornie, pod naciskiem siostry uświadamiała sobie, że to nie jej
dom, że chociaż nikt jej tego nie wymawia, to przecież żyje tu na
łasce Wieligockiego i Maksa.
Pod koniec kolacji przypomniano sobie szczapę spod pieca, Maks za
aprobatą Wieligockiego żartował z Florki, że straciła tupet.
Florka burczała:
— Mam Albina gdzieś... Mój narzeczony da mu po pysku...
Wieligocki trząsł się ze śmiechu, kluska z kartoflanej mąki wyleciała
mu z ust i omal nie wpadła za sfałdowany wykrój kamizelki. Florka
cisnęła widelcem o podłogę i uciekła od stołu. Przeraziła tym siostrę,
ale Wieligocki nie tracił dobrego humoru, uspokoił Anielę, nie
pozwolił jej podnieść widelca, o który zresztą Albin już walczył
z Maksem.
Florka nie wracała i nic nie traciła na tej demonstracji, zjadła
już, co miała zjeść, talerz po kluskach był pusty, herbaty nigdy nie
piła. A jednak przy stole wesołość dogasała i osadzał się niewyraźny
nastrój. Każdy z oddzielna chciałby iść po Florkę i sprowadzić ją
z powrotem. T a prosta, na pozór nic nie znacząca myśl załamywała się
0 bolesną obojętność Anieli, narastało skrępowanie, pełne tłumionych
refleksji. Który z nich, Wieligocki, czy Maks miał wstać od stołu
1 potwierdzić dopiero co rodzące się podejrzenia Anieli, że Florka

jest dla nich czymś więcej, niż jej siostrzyczką, niż dzieckiem Ten,
kto by to zrobił, przyznałby się przed nią, że będzie miał przyjemność
z samego przepraszania Florki, ze składania jej jakichś obietnic na
przyszłość wzamian za powrót do stołu.
T o prawda, że Florka była jeszcze dzieckiem i przyjęto ją dla dogodzenia
Anieli, jako nieszkodliwy dodatek, ale już uniezależniała się
od siostry i uprawiała własną taktykę. Aniela starała się z początku
chować Florkę w cieniu, żeby nie wystawiać na próbę cierpliwości
Wieligockiego czy jego majordama, tymczasem Florka nie licząc się
z tym, paplała przy stole trzy po trzy, aż wstyd było słuchać, spoufalała
się nie do wiary i Aniela nieraz truchlała ze strachu, że nagle
ucho się urwie, że Wieligocki nachmurzy się i ofuknie gadułę. Ale nie.
Florce wszystko* uchodziło, obejmowała Wieligockiego za szyję i pytała
go niby w sekrecie, kokietując Maksa, który słyszał wyraźnie:
— Czy ten Maks to m ądry bubek — Zagarnęła na swoją wyłączność
prawo do wnoszenia herbaty do gabinetu. Jeżeli Wieligocki, sam albo
z Maksem, siedział po uszy w symbolach matematycznych, to przemykała
z tacą cicho jak mysz z okruszyną, kiedy indziej, w dogodniejszych
chwilach, wciskała się na biurko, przesiadywała tam godzinę,
albo więcej, w całym mieszkaniu słychać było jej śmiech i piskliwy
głosik. Anieli brakło śmiałości do wciskania się w tę kampanię, nie
mieliby z niej pożytku i tylko popsułaby Florce zabawę. Florka wynosiła
z gabinetu niezrozumiałe słowa i potem, przy stole, symulując
wstydliwe zaciekawienie, wypytywała Maksa, oo to jest spirala, co to
jest hyperboloida. Maks z satysfakcją, właściwą początkującym matematykom,
którzy lubią obdzielać wszystkich, a zwłaszcza dzieci, opiłkami
swojej wiedzy, rysował na papierze figury geometryczne, dopowiadał
kształty słowami, Florka odtwarzała to palcami w powietrzu
i cieszyła się, że teraz już wie. Spirale i hyperboloidy ulatniały jej się
z pamięci w tej samej chwili, kiedy opuszczała ręce.
W ydatki na niezbędne sprawunki, jak koszule czy pończochy, Aniela
zawsze obliczała podwójnie, kupowała dla młodszej siostry to samo,
co dla siebie. Przedtem układała sobie z Maksem, jaką sumę
uda się wykroić na ten cel z budżetu. Mała spryciarka przysłuchiwała
się tym obliczeniom, wiedziała już z góry, w jakim miesiącu wyłoni
się drobny luz, nieobjęty naglącym wydatkiem, ni stąd ni zowąd siadała
na kolanach Wieligockiego:
— Profesor kupi Florci bluzkę w kratki... Jak profesor odmówi,
Florcia będzie smutna...
— To zależy od Maksa, Maks prowadzi kasę...

— Maks chce kupić, tylko że boi się profesora!
Umiała dokładnie obliczać efekt tych manewrów działający równocześnie
na obu zaskoczonych mężczyzn. W ybierała niedrogą bluzkę,
bo na inną nie starczyło na razie, cieszyła się nią przez dwa dni, potem,
na osobności dowodziła Anieli, że dała się oszukać Maksowi, ta
bluzka to zwyczajna szmata. Aniela nie była ślepa, musiała dojrzeć
daleką jeszicze, ale już w wyraźnych kształtach trzynastoletniej Florki
narysowaną groźbę. Za dwa, trzy lata podrastająca siostra mogłaby
bez pardonu wyrugować ją stąd i zająć jej miejsce. Przedtem weszłaby
w porozumienie z Maksem, któremu potem odebrałaby kasę.
Na usunięcie Florki było już za późno, ani jeden, ani drugi nie dopuściłby
do tego, już dzisiaj Florka miała przewagę nad siostrą i gdyby
z pensji Wieligockiego nie starczyło pieniędzy na więcej, jak jedną
koszulę, kupionoby ją nie dla Anieli.
Nie bardzo liczono się z nią, jeżeli szło o Florkę, może Wieligocki
czy Maks wahali się wstać od stołu raczej ze względu na Albina. To
przecież on ją całował pod piecem. Gdyby nawet nie był niczem więcej,
jak głupią, sosnową szczapą, musieli ustąpić mu pierwszeństwa,
inaczej gotów byłby dojrzeć w Wieligockim albo Maksie rywala i wroga.
Mogli podkochiwać się w trzynastoletniej dziewczynce czekając,
aż dojrzeje, ale nie konkurować z chłopcem w tym wieku. Odgadywali
w jego przyćmionym spojrzeniu ponurą obietnicę — niedoczekanie
wasze, nie zrobicie z niej drugiej Anieli! Przesiedział jeszcze przy
stole akurat tyle czasu, ile wymagała według niego przyzwoitość, albo
i duma, podziękował całując Anielę w rękę, co zaskoczyło ich i zażenowało
jeszcze bardziej, wykręcił się na pięcie i poszedł po Florkę.
Pocieszali się, że wróci posiniaczony, życzyli mu fiasca chociaż w dobrodusznych
uśmiechach nikt nie doszukałby przebłysku złej myśli.
Nieporozumienia dzieci bawiły dorosłych niezależnie od ich osobistych
intencji.
Albin, na pozór spokojny, sam obiecywał sobie klęskę,
plecami poparcie Anieli i fc* go jakoś krzepiło.
ale czuł za
W pokoju nie było Florki. Otworzył szafę, siedziała tam skurczona,
czekała nie na nich, ale na niego.
— Flora!
Nie widział w ciemności prawie nic prócz dwojga oczu, świecących
podejrzliwie.
— Flora!
— Kto cię tu przysłał, oni, czy Aniela
— Nikt mnie nie przysłał.

Wcisnął się do wnętrza i przytulił się do niej, uszczęśliwiony, że
przyjęła go bez sprzeciwu, jakgdyby dawno czekała na ten uścisk.
Samo posądzenie, że ktokolwiek mógłby go inspirować, ubliżało im
obojgu. Kto ośmieliłby się powiedzieć, że jakieś siły poza nimi wyznaczyły
im tę wspólną radość i wzruszenie Przyszedł tu z własnego
popędu, żeby nawrócić się na pogaństwo* Flory, wygrzebywał z opornych
nawarstwień sukna i płótna, jak niecierpliwy archeolog spod
ziemi, szczątki posągu, który pokazała mu po kłótni, fragmenty ramion,
piersi, bioder i nóg. W stołowym nie doczekano się ich powrotu i nikt
nie próbował sprawdzać, czy doszli do zgody, świat ludzi dorosłych
musiał pogodzić się z tym, że Flora należy do Albina.
Ten świat ludzi dorosłych, niezrozumiały w dzieciństwie, albo poprostu
obojętny, zaczął przejaśniać się i niepokoić Albina. Poza nim
i Florą, którą traktował jak równą sobie, układał się zawiły obraz
jakichś przedziałów socjalnych, warstwy, środowiska, sfery, osaczały
go pojęcia, nieprzychylne dla Flory, wyszydzające jego miłość i wszelką
myśl o dniu jutrzejszym. Jego ojciec, Wieligocki i z pewnym
ubocznym zastrzeżeniem Maks należeli do jednej warstwy, ale nie
Flora. Ojciec był lekarzem, Wieligocki profesorem uniwersytetu, Maks
studiował pod jego kierunkiem i wkrótce miał zostać asystentem, prowadzącym
w jego imieniu ćwiczenia z młodszymi studentami. Wczoraj
był synem żydowskiego kupca, dzisiaj żył z łaski brata, którego
nie znosił. Ojciec Maksa wyprzedał z szalonym zyskiem wszystkie
korty, jakie miał na składzie i potem spostrzegł, że może odkupić
zaledwie trzecią część towaru. Przejął się tym i umarł na atak serca,
na starość okazało się, że nie umiał kalkulować. Brat Maksa, ten, który
go dawniej popierał i dawał mu kieszonkowe, pojechał do Rosji
po towar i zaginął bez wieści. Inny brat utrzymywał Maksa, spekulant,
którego Maks nazywał obskurnym paskarzem. Tam ten nie mógł
darować mu, że wyłamał się z planów rodzinnych, że siłą uczepił się
jakiegoś profesora fizyki. To prawda, ten krok kosztował Maksa sporo
wewnętrznego wysiłku. „Pamiętasz, śmieszny szczeniaku, jakeśmy
szli do profesora Nie wiele brakło-, a czmychnęlibyśmy ze schodów11.
Kiedy zgłosił się do Wieligockiego, zastał go w gorączce, zadręczonego
poczuciem swojej zależności od jakiegoś fabrykanta. Ci dwaj, tak samo'
jak ojciec Albina, byli ludźmi bez majątku, nie należeli do klasy
posiadaczy, żyli z pracy umysłowej, z nabytej wiedzy, nazywano ich
inteligencją. Właściwością ich sfery było jednak to, że mieli możność
przedostania się do klasy posiadaczy. Matka wciąż powtarzała, że
ojciec przed wojną zaniedbał swoją szansę, nie zbił majątku, bo nie

chciał. Może przesadzała, ale na poparcie tych spóźnionych żalów
mogła przytoczyć wiele przykładów. W przeddzień wojny niejeden
z kolegów ojca doszedł już do posiadania nieruchomości, albo akcyj
wytłaczanych złotymi lambrami. Kramarski majątek Miklasowej także
był wart zazdrości, Ewa musiała coś o tym wiedzieć. Karczowie nie
handlowali lampami, mieli zato kramarskie koligacje. Wieligocki był
jeszcze lepiej skoligacony, ożenił się z córką fabrykanta i jego córka
według wszelkich kodeksów prawa spadkowego powinna była odziedziczyć
udział do fabryki. Ludzie z ich sfery najłatw iej przenikali do
klasy posiadaczy przez małżeństwa, jak Austria z lennego hrabstwa
doszła do rzędu wielkich mocarstw. Kto mógł wiedzieć, ozy Nastka
jeszcze żyła W każdym razie jej przyszły udział zabrali rosyjscy robotnicy
i matka, chociaż wstydziła się przyznać do tego wyraźnie, wolałaby,
żeby Nastka nie wróciła do Karola. Myślała o korzystniejszym
dla niego małżeństwie, zamartwiała się, że Karczom brak aspiracji,
nie wznosili się w górę, nikt z nich nie lgnął do klasy posiadaczy.
Ewa łaikomiła się na m ajątek Miklasowej, ale niestety, i to nie
była dążność naturalna, nie, to był jakiś chorobliwy apetyt, nabyty
z czasem po zagnieżdżeniu się w kramie ciotki, przewrotny pęd,
sprzeczny z jej dawnymi ambicjami. I w tej sprzeczności odbijał się
wewnętrzny rozdźwięk domowy, rozbieżność między matką a wszystkimi
Karczami, stłumione, ale ciągłe tarcie wyniszczające matkę.
Karczowie, tak samo jak Wieligocki, myślą, przekonaniami, dążeniem
do poznania prawdy, nawet temperamentem ciążyli ku dołom,
skąd zresztą sam Wieligocki, syn chałupnika, wyszedł. Jeżeli szło
o rozumienie ludzkiego losu, o pracę i poczucie godności, to oczywiście
podkreślali swoją solidarność z proletariatem i Albin spostrzegał,
że to wyglądało śmiesznie. Nikt z nich nie stykał się z proletariatem
prócz ojca, który odbierał przy porodach dzieci, albo regulował wbrew
prawu ilość potomstwa — w robotniczych rodzinach. W idywali ludzi
w czapach koło fabryki, kobiety z menażkami i Wieligocki twierdził, że
łączy ich z tymi ludźmi pokrewieństwo losu, wspólnota interesów...
Prosta obserwacja nie może tego potwierdzić, oczy i uszy, mówił W ieligocki,
nie są w naszej epoce dostatecznym narzędziem poznania
prawdy. Albin instynktownie łączył z tymi ludźmi pojęcie prawdy,
był to jednak instynkt chwiejny, zamętniony, rozbity, wyobraźnia ciągnęła
go gdzie indziej. Tamci mieli instynkt, ale nie Karczowie. Dla
Karczów były ogniwa abstrakcyjnego rozumowania. Albin brał
słowa Wieligockiego na wiarę, raczej ufał niż rozumował. Nie miał
też cierpliwości czytać książek Pragneta, wyciągał je z kanapy, prze­

zucał pobieżnie i zrażony trudnościami, odkładał z powrotem. Ale
widział ooś, o czym Wieligocki nie mówił. I oni i sam Wieligocki zapożyczali
obyczaje i wymagania od klasy posiadaczy. To także było
właściwością ich sfery, w życiu codziennym poczucie swojej sfery odgradzało
ich od Anieli. Nie dziwił się, że Zocha patrzy na nich jak
na wrogów, niszczono Anielę i przykuwano ją do domu Wieligockich
urokami spokojnego, mieszczańskiego bytu. Aniela żyła w fikcyjnej
rodzinie i, diabli wiedzą, może dopowiadała sobie po cichu,
że Albin fco jej syn. Zocha litowała się nad siostrą, wzruszała ramionami
— to wszystko nie było warte ceny, jaką Aniela płaciła.
Albin poczynił w tym czasie dziwaczne odkrycie. Natknął się w domu
Wieligockiego, w korytarzu, na własnego ojca. Oniemiał i przyrósł
do ściany, a tymczasem ojciec poklepał go w przejściu po ramieniu,
jak gdyby często się tu widywali. Tak, ojciec również w dyskrecji
przychodził do tego domu. Bywał o innej porze, przed obiadem, Wieligocki
sprowadzał go do Anieli, która wciąż słabowała. Tego dnia
wyjątkowo ojciec przełożył sobie wizytę na popołudnie i, spotkawszy
Albina, wziął go ze sobą do gabinetu Wieligockiego.
Rozmawiano tam o rewolucji rosyjskiej i terorze wojny domowej,
Wieligocki, broniąc bolszewików przed zarzutem tępienia inteligencji,
wywodził, że niejedna już zdrada ciąży na tej chwiejnej, przewrotnej,
dwulicowej masie, do której należy i on i Karcz i Albin. Jeżeli teraz
nawet padały niewinne głowy, to widział w tym bolesną zapłatę za
jaw ny opór innych, za sabotaż uprawiany przez pracowników umysłowych
w pierwszych dniach po przewrocie leninowskim, za niewiarę,
za lekceważenie wielkich wydarzeń. Ginęli i ludzie obojętni. Kto ma
prawo być obojętnym, pytał Wieligocki. Karcz i Maks milczeli...
W wywodach Wieligockiego cel rewolucji przybierał charakter ściśle
naukowy, ekonomiczny, sprowadzał się przede wszystkim do formy
produkcji. Albin, który stykał się wyłącznie z. formą konsumcji, chwytał
wprawdzie wątek, ale jakoś nie potrafił spamiętać. Dla niego
najważniejszy był motyw humanistyczny. Rewolucja wymiatająca klasę
posiadaczy i te odłamy inteligencji, które za silnie do niej przylgnęły
— podobno wuj z Petersburga uciekł do Szwecji — wykazywała,
że forma obyczajów i współżycia między ludźmi była zjawiskiem
wtórnym, podział na sfery zacierał się samorzutnie, rozbierano na
wspólny opał drewniane parkany i gęsto wystawiane alegoryczne
płoity.
Zocha imijała płot obojętnie, Anielę wciągnięto przez wyrwę i pokaleczono.
Można to było wyobrazić sobie, jak na starych alegorycznych

ycinach z dykcjonarzy, wskazujących drogę życia, tylko że na tych
rycinach, układanych przez wychowawców Jezuitów, parkany, wzgórza,
doliny, kępki pokrzyw — oznaczały abstrakcyjne cnoty i grzechy,
i droga była wskazówką dla równie abstrakcyjnej istoty, obdarzonej
niezmiennie wolną wolą a tutaj na rycinie, którą Albin zaczął sobie
szkicować, oznaczała zupełnie co innego — typowe rozgałęzienia losu.
Na drodze wyznaczonej dla córek szewca Szemborka powtarzały się
pochyłości, sprowadzające dziewczyny do pospolitej ulicznej prostytucji.
Raz już, po ewakuacji szpitala, Aniela zleciała na dół, szczęśliwym
przypadkiem Albin zabrał ją do choregoi Wieligockiego.
Z czasem, dowiedział się od Ewy, że Aniela początkowała już przedtem,
podczas pracy w szpitalu. To nie zrażało Albina do niej, zwiększało
tylko odpowiedzialność, jaka spadała na niego za pozycję moralną
wyznaczoną jej w domu Wieligockiego.
Flora, mając trzynaście lat, mogła już chwalić się na wyrost, że
będzie zgrabniejsza od obu sióstr, bardziej zwarta, biodra zaczynały
się wyżej, kości goleniowe biegły prosto jak dwa pręty. Lubiła słyszeć
porównania na swoją korzyść, obnażać się przed Albinem, podziwiać
swój posążek w lustrze. Sądząc według urody i nóg mogła
dostać się do baletu i zrobić dwuznaczną karierę. N a razie trudno było
przewidzieć, jak wysoko i dokądby ziaszła, na rycinie Flory alegoryczne
wzgórza, zbocza i płoty mieszały się, podobnie jak w jej głowie,
nie odróżniała trwałych sukcesów od przelotnych, zakulisowych
awansów. Albin w tym wypadku nie łudził się dziecinną wiarą w potęgę
talentu, nie przepowiadał jej wielkiego nazwiska, nawet przy
niepospolitych zdolnościach. Flora prędzej trafiłaby do klanu baletnic,
które miały opinię ustaloną jeszcze z lat przed wojennych. W i­
dział prototypy na starych pocztówkach nieprzeznaczonych do wysyłania
pocztą, tancerki w pianie białych koronek i w czarnych pończochach.
Strach było pomyśleć, że Flora ma wyrosnąć na spryciarkę,
dogadzającą apetytom starszych panów z nabitym portfelem, że wyrabiając
w niej inteligencję, pomnażał tylko sumy, za jakie będzie
się mogła sprzedawać, że właśnie wprawiała się na Wieligockim...
Słyszał, jak Zocha mówiła o niej kiedyś do Anieli: — T a jest zupełnie
wykoszlawiona. — Nie miała racji, to były tylko zadatki na
przyszłość, predyspozycje, które mogły zniknąć. Flora włączyła do
swojej przeszłości legendarnych, rozrzutnych narzeczonych, których
wyrzekła się dla Albina, ale na razie nie słyszał świeżej blagi. Odrywała
się w wyobraźni od własnej osoby, przenosiła swoje fantazje bezinteresownie
do bajecznego świata książek, które wspólnie czytali, do-

scenerii dramatów i komedii. Przestała nazywać siebie po imieniu,
trochę też krępowała się naciągać Wieligockiego i Maksa na wydatek
w obecności Albina. Tamci spostrzegli te skrupuły i to może było
najważniejsze. Nie patrzeli już na nią jak na rozkoszną znajdę pasożytującą
na ich słabostkach, miłość Albina zmusiła ich do traktowania
Flory jak dziewczyny wchodzącej w ich sferę. Zbliżała się do
środowiska inteligencji i trzeba ją było podciągnąć. Odebrano ją
z nędznych kursów baletowych, miała się poduczyć i na jesień pójść

i nie mogła odnaleźć. Teraz za przykładem Flory, szukała ratunku
w Albinie, patrzyła mu w oczy.
— Wieligocka z córką wracają.
— I kłopot oczywiście spada na moją głowę — powiedział Maks.
Wyręczał Wieligockiego, opróżniał dom dla wracającej rodziny. Skinął
na Albina wchodząc do stołowego, chciał mu wyjaśnić ponurą
sytuację, która sama przez się była zrozumiała, Flora skorzystała z tego,
że zszedł z posterunku, szarpnęła Albina za rękę i wciągnęła go do
gabinetu.
Stanęli przed biurkiem Wieligockiego, trzymając się za ręce.
— Co teraz z nami będzie
Wieligocki nie odpowiedział. Nie orientował się, czy mówiła o sobie
i Albinie, czy o sobie i Anieli. Albin ściskał ją za rękę aż do bólu.
Zdawało mu się, że podłoga ucieka Florze spod nóg. Ratowała się
krzykiem:
— W y ułożyliście sobie tak umyślnie! Od samego początku! Żeby
potem odpowiedzialność nie mogła spaść na żadnego!
— Przesadzasz, moje dziecko, jak zwykle. Nie układaliśmy sobie
umyślnie. Tylko łajdacy obmyślają sobie takie rzeczy z góry. Ale
muszę ci przyznać, że ostatecznie to wychodzi na jedno. Nie mam na
waszą krzywdę żadnej rady, na razie nie starczy mi na utrzymanie
dwóch rodzin. Jak tylko będę mógł, to dam i Anieli. Na twoje kursy
zawsze się znajdzie, o to bądź spokojna. Mówiłem już o tym z Maksem,
możesz chodzić na te kursy po dawnemu. Maks będzie przypominał
mi co miesiąc o zapłacie, będzie dostawał pieniądze dla ciebie.
Wyjaśniał to wszystko z taką precyzją, że i Albinowi chciało się
krzyczeć. Pasja Flory udzielała mu się przez uścisk ręki, ta sama krew
kipiała w ich żyłach. Flora krzyczała:
— Dziękuję za łaskę! Róbcie, co chcecie, ja się stąd nie ruszę! Nie
jesteście łajdaki Jesteście wstrętne świnie! Żaden z was nie chciał
być ojcem jej dziecka, napsuła się przez was, że już nigdy nie będzie
rodziła. Ja panu spalę ten dom, zanim wyjdę! Spalę panu te parszywe
książki!
Głos Maksa odezwał się za ich plecami.
— Albin! Idź po ich siostrę. Nikt inny nie da sobie rady z tą sekutnicą.
Za Maksem weszła i Aniela. W zięła Albina za ramię, prosiła go,
żeby sprowadził Zochę. Flora krzyczała: — Nie chodź! Albin... Jeżeli
mnie kochasz... — ale on już oderwał się od niej ii robił, co mu
kazała Aniela. Wziął od niej adres, pojechał na Wolę, gdzie Zocha
mieszkała ze swoim monterem.

Teraz Zocha miała prawo powiedzieć: „Uprzedzałam Anielę, że tak
się skończy", albo „Przewidywałam, że tak będzie". Nic podobnego nie
wyrwało jej się z ust, przez całą drogę, na ulicy i w tramwaju, milczała.
Albin próbował podsunąć jej pomysły, które przychodziły mu do
głowy. Nie znajdując lepszego wyjścia z sytuacji, wypytywał, czy
Aniela i Flora we dwie nie mogłyby zatrzymać dla siebie pokoju
Flory z prawem korzystania z kuchni. Były na takich samych prawach
lokatorskich, jak Wieligocki. Nikt nie płacił za mieszkanie i ani
sąd, ani milicja nikogo nie rugowała.
Zocha po raz pierwszy spojrzała na niego nie jak na dziecko, ale jak
na durnia.
Flora nie chciała wpuścić Zochy do mieszkania. Zamknęła drzwi
i schowała klucz. Aniela zawołała przez drzwi, żeby weszli prze:'
kuchnię. Klucz od tamtej strony miał Maks, który przy drugim manewrze
ubiegł Florę. Ale i tędy nie dostali się bez przeszkód, Flora
przylgnęła do drzwi i zasłaniała przed Maksem palcami dziurkę od
klucza.
Oderwano ją siłą. Uciekła do swojego pokoju i, kiedy Albin wchodził
z Zochą do korytarza, biegła już stamtąd, potrząsając płonącą
szczapą, wykradła ogień ze świeżo napalonego pieca, gdzie płomień jeszcze
buzował na podkładce z drewna.
Półki i oprawne książki w gabinecie nie chciały zająć się od jednego
muśnięcia. N a małym stoliczku naprzeciw biurka Flora natrafiła na
podatniej szy materiał, kupa papierów od razu strzeliła ogniem i pokój
poszarzał od dymu. Maks z Anielą próbow ali. wyrwać jej z ręki
szczapę, odstraszała ich od siebie ognistym młynkiem, nie spuszczając
też z oka Wieligockiego. Nie, ten nie próbował się zbliżyć, ugrzązł za
biurkiem, krztusił się i odpędzał dym rękami. Flora przeszła do ataku,
wyparła za drzwi napastników, którzy przeszkadzali jej niszczyć
świątynię Wieligockiego. Stolik już płonął jak stos, czarny opasły wąż
dymu właził na sufit. Aniela pobiegła do kuchni po kubeł wody, Maks
tymczasem skoczył do sypialni w niezrozumiałej dla Albina intencji
i z daleka groził Florze kryminałem.
Najstarsza siostra stała w przedpokoju i obojętnie przyglądała się
widowisku w gabinecie. O, teraz Flora wodzi przed oczami Wieligockiego
płonącą szczapą po biurku. Skrypty pisane przez Maksa zachodzą
żółtą koronką, języczki ognia rosną dopóty, aż zasłoniły Wieligockiego.
— T a bestia uwędzi go w dymie! — krzyczy Maks. Poco ten Makt
szedł do sypialni Aha! Taszczy stamtąd poduszkę!

Albin ocknął się z zapatrzenia.
— Zawiadomić straż ogniową
— Nie trzeba! — wrzasnął Maks.
Albin oczami dopraszał się wyjaśnienia od Zochy, dlaczego lepiej
nie zawiadamiać straży. Nareszcie dopatrzył się uśmiechu na jej tw ardych
policzkach.
— Pan profesor miałby skandal w gazecie. Zaczęliby dochodzić, co
i jak...
Na razie Wieligocki pokasływał znikając za szarą zasłoną. Flora
przelękła się o niego, a w dodatku zobaczyła nagle nad głową poduszkę
płynącą w powietrzu. To ją pokonało, odrzuciła płonącą szczapę,
ale z pożytkiem •— trzasnęła nią w oszkloną bibliotekę łamiąc szybę.
Maks walił poduszką w biurko, tłamsił ogień i krzyczał do W ieligockiego
pokazując mu szczapę, dopalającą się pod oszkloną biblioteką.
Wieligocki wypełzł zza biurka zdeptał płomień podeszwami do
spółki z Albinem. Nareszcie Aniela wróciła z kuchni, dźwigając kubeł
napełniony wodą z kranu. Nadwyrężyła się, że już nie starczyło
jej sił dobrnąć do drzwi gabinetu. Zocha, wciąż obojętna, uwolniła ją
od ciężkiego kubła i chlusnęła wodą na stolik.
Aniela nie zapomniała postawić w kuchni drugiego kubła pod
otwartym kranem. Albin odzyskał już orientację, pobiegł po ten kubeł.
Kiedy wrócił do gabinetu, pożar dogasał. Maksowi udało się zdusić
poduszką ogień na biurku, stolik na szczęście był wysunięty na
środek pokoju, płomień nie przerzucił się na półki z książkami, tylko
pluszowy dywan żarzył się, wydzielając smolisty dym i nieznośny
odór.
Drugi kubeł wystarczył do zalania resztek pożaru. Maks otworzył
okna na oścież i szacował straty: stolik zwęglony do połowy, okrągła
dziura w dywanie i podłoga w tym miejscu nadgryziona ogniem, osmalony
blat biurka, stłuczona szyba w bibliotece. Nie martwił się o spalone
skrypty, miał duplikaty w domu. N a stoliku obróciły się w popiół
przysłane z Niemiec publikacje naukowe, ale to nie była poważna
strata, Wieligocki mógł sprowadzić sobie nowe egzemplarze.
— Od pierwszej chwili nie miałem zaufania do tej mitomanki —
mruczał Wieligocki, wycierając chusteczką czoło. — Zawsze wyczuwałem
w niej Herostratesa.
Flora zniknęła podczas gaszenia pożaru, na pewno zamknęła się na
klucz w swoim pokoju. Na razie nikt tego nie sprawdzał. Aniela nie
czekając na zachętę Zochy, zabrała się do wyciągania swojej garderoby
z szafy. Niewiele tego było, trochę łachów i bielizny. Koszyk.

w którym przyniosła swoje rzeczy, dawno rozsypał się i zgnił, za to
na antresoli poniewierała się stara skórzana walizka Wieligockiej.
— W ypada wziąć
— No, nie certuj się do przesady.
Albin ściągnął walizkę. Skóra była pomarszczona ze starości, przedarta
w kant ach, aile diabelnie mocna. Pokrywały ją szczątki reklamowych
nalepek szwajcarskich, niemieckich, francuskich i włoskich
hoteli, pamiętała panieńskie czasy Wieligockiej.
Okazało się, że Flory nie ma. Ściągnęła z łóżka prześcieradło, zebrała
wszystkie swoje rzeczy w tłumok i uciekła z domu. Albin wybiegł
na balkon. Zobaczył ją we wnęce przeciwległej bramy, stała we
wzorzystym kostiumie, obciągając rękami węzełek tłumoka, przerzucony
przez ramię i oparty o mur. Nie nosiła kapelusza. Zimowy kapelusz
straciła w kwietniu, pierwszy wiosenny wiatr zdarł go z głowy
i podrzucił pod przejeżdżający tramwaj. N a wiosnę wystarczyła jej
czupryna ścięta na polkę, rozpulchniona na świeżym powietrzu. Nie
odrywała oczu od bramy pod balkonem, na którym stał Albin, czekała
w osobliwej pozie, jedną nogę miała zgiętą w kolanie, druga była skręcona
stopą do środka. Może u innych dziewczyn w jej wieku nogi tak
samo układały się przy wyczekiwaniu w takiej niewygodnej pozycji
■z tłumokiem na plecach, ale Albin innych dziewczyn po prostu nie spostrzegał.
D la niego ten układ nóg był wymowny i wzruszający, widział
w tym grymas goryczy i smutku, moralnego osamotnienia po występku,
którego konsekwencji nie potrafiła dokładnie ocenić. Uciekła z gabinetu
w chwili, kiedy pożar wyglądał groźnie. Okna gabinetu były
otwarte, dym się już ulotnił, wiedziała, że pożar ugaszono, ale nie znała
rozmiaru szkód. Albin nie zawołał na nią od razu. Przedłużał tę
chwilę z samolubną satysfakcją, że to jego Flora i że on ją od tego grymasu
uwolni.
Sama podniosła oczy, zobaczyła go na balkonie, pomyślała, że i on
jest jej wrogiem. W tedy zaczął wykrzykiwać: „Flora! Flora!“ Podrygiwał
przy żelaznej poręczy, wyrywał się do niej z balkonu na ulicę.
Flora machała do niego ręką, kurczyła się, bo tłumok, przytrzymywany
tylko jedną ręką, zjeżdżał po plecach.
W yprostowała się, kiedy ochłonęli z pierwszej radości. Albin, jak
głuchoniemy, opowiedział jej gestami o ugaszeniu pożaru, pokazywał
na migi, że wszyscy razem zaraz do niej zejdą. Aniela już była gotowa.
W łożyła swój letni kostium, przebrała się przy Zochnie tak szybko
jak gdyby postanowiła prześcignąć obie siostry bystrością działania.
Sama poniosła walizkę... Zocha jeszcze przez chwilę obchodziła

mieszkanie, sprawdzając, czy siostry nie zostawiły tu jakiegoś drobiazgu.
Spostrzegła, że Albin idzie za nią, obróciła się za progiem, powiedziała
krótko i węzłowato: — Odczep się od nich! — i zatrzasnęła
drzwi za sobą.
Maks na balkonie czekał na odjazd dorożki z trzema siostrami. Odetchnął
— dorożka szczęśliwie odjechała i zniknęła za rogiem. W rócił
do mieszkania, z kolei on z Wieligockim obchodzili pokoje, sprawdzając,
czy nie został jakiś ślad po Anieli i Florze, szpileczka czy igiełka,
która mogłaby boleśnie ukłuć Wieligocką, debatowali, czy przyjąć służącą
natychmiast, czy zaczekać z tym do przyjazdu W ieligockiej i Nastki.
Służąca doprowadziłaby pokoje do porządku. Spodziewano się
Wieligockiej na trzy, cztery, dni. Lepiej było powiedzieć jej od razu, że
siostry Szemborkówny zajmowały pokój Nastki w zamian za prowadzenie
gospodarstwa i doglądanie domu, niż zdać się na sąsiedzkie plotki,
które na pewno dotrą do Nastki przez służącą.
Albin łaził za nimi, wciąż jeszcze ogłuszony słowami Zochy i huknięciem
drzwi. Na balkon drugi raz nie wyszedł, nie chciał stawać
tam ramię w ramię z Maksem... Został w pokoju Flory, kiedy tamci
wrócili już do gabinetu, szukał w szafie, w szufladzie, pod kozetką,
w stoliku, pod poduszką na rozrzuconym łóżku i nic nie udało mu się
znaleźć. Zresztą, czy wiedział czego szuka No tak, wiedział. Otrząsnął
się i myśli napłynęły mu do głowy w przyśpieszonym, gorączkowym
rytmie. Nie stało się nic strasznego, słowa Zochy nie oznaczały katastrofy.
Nie stracił Flory z oczu, w warsztacie jej ojca mógł się dowiedzieć,
gdzie zamieszkała z Anielą. Chyba nie wróciły za prześcieradło
w warsztacie, Zocha znalazłaby dla nich jakiś lepszy kąt, może
na razie wzięła je do siebie, do czasu, aż same potrafią się urządzić.
Mógł zgłosić się do warsztatu i zapytać o Florę pod pretekstem, że
chce odnieść jej jakiś drobiazg, który w pośpiechu zostawiła w domu
Wieligockiego. Ale po to nie trzeba było nic znajdować, przeciwnie,
gdyby przyniósł pasek czy wstążkę, kazanoby mu zostawić tę rzecz dla
Flory i nie otrzymałby jej adresu.
— Nie, proszę pana, to co znalazłem mogę wręczyć jej tylko osobiście.
— A gdzie to kawaler ma
— W zanadrzu. Proszę mi podać adres!
— Wielka tajemnica w zanadrzu
— Tak.
Zaschło mu w gardle, w zanadrzu czuł darcie i ucisk, serce zaczęło
się odprężać, już biło mocniej... W yrok wydany przez Zochę nie był

ostateczny. To było po prostu nieporozumienie. „Odczep się od nich!“
Zocha powiedziała to w liczbie mnogiej. Myślała, że jednakowo czepiał
się Flory i Anieli, że łaził za nimi z nudów. Nie wiedziała o tym, że
kochał Florę. Na pewno żałowała tych słów, kiedy zeszła na ulicę.
Flora powinna była przekonać siostrę, że sądziła go niesprawiedliwie.
Aniela na pewno wyjaśniła jej, czym był dla Flory. Głupstwo popełnił,
że dał się osadzić. Pomimo tej obelgi powinien był zejść do Flory.
Nieporozumienie rozwiałoby się na ulicy i Zocha sama zaprosiłaby go
do dorożki... Ale może to lepiej, że na razie został, wyszły stąd zdenerwowane,
nie wiedząc gdzie się podziać, potem, jak się już roztasują
gdzie indziej, jak osiądą na nowym miejscu, po kilku dniach spostrzegą,
że jego nie ma, Flora będzie czekała na niego w takim samym
podnieceniu, jak teraz jego serce biło w opróżnionej szafie... U szewca
Szemborka dadzą mu adres nie pytając o nic, i Zocha nie będzie robiła
mu żadnych trudności. Mówił na głos do siebie: „Zobaczysz, Zocha,
sama się przekonasz'1. Florce będzie potrzeba rozmaitych rzeczy,
nie paska, nie głupiej wstążki, ale czegoś do dożywienia, masła i cukru,
cieplejszej bluzki, bo ten dziwaczny kostium był za lekki na maj,
potrzeba jej było trochę pieniędzy, żeby idąc ulicą nie czuła się jak
nędzarka. Czy Ewa pożyczyłaby mu 20 marek Dla Ewy to był drobiazg.
Gdyby wychodząc z domu wiedział, na co się tu zanosi, byłby
już miał te pieniądze przy sobie. Minął się z Ewą na schodach, akurat
szła do matki z paczką prowiantów... Za późno biec teraz do domu,
Ewy już nie zastanie. Specjalnie wybrać się do niej po tę pożyczkę'
Nie wypada. Nie pokazywał się u Ewy od grudnia. Musiał poczekać
aż do jej następnej wizyty. Tym lepiej, bo właśnie trzeba było przecierpieć
tych kilka dni, potem dopiero pożyczyć od Ewy 20
marek dla Flory i pójść do szewca Szemborka. Pamiętał drogę — kamieniste
podwórze, pierwsza sień na lewo, przy oknie suteryny szyldzik,
trzy stopnie w dół.
W rócił do domu rozpalony na całym ciele, zamęt występował z głębi
na powierzchnię i wytwarzał gorączkę, która mogła zdradzić go
przed matką. Oszukiwał ją blisko- trzy lata, prawie codziennie bywał
w domu Wieligockiego i tam był jego właściwy dom, tam całował
Florę... Zląkł się, że teraz matka wszystko dokładnie wyczyta z jego
wyglądu. W olał odwrócić uwagę od siebie, opowiedział ojcu na osobności
o spodziewanym przyjeździe Wieligockiej i Nastki, o wyprowadzce
Anieli. Powtórzył to, co na pożegnanie usłyszał od Maksa —
okazało się, że natychmiast po podpisaniu traktatu pokojowego w Brześciu
profesor użył wszystkich wpływów, aby przez legację niemiecką

odszukać żonę i sprowadzić ją do kraju. Utrzymywał te starania w tajemnicy
nawet przed Maksem, ze względu na Anielę wolał milczeć,
dopóki nie wiedział, czy żona uzyska pozwolenie na przyjazd.
Ojciec wziął te wiadomości na siebie:
— Zapomniałem wam powiedzieć, że spotkałem dziś na ulicy W ieligockiego.
Nasz profesor cieszy się na przyjazd żony i córki.
Karol milczał. Co miał powiedzieć
— Patrzcie! Zasępił się i posądza mnie o blagę!
— Kiedy spotkałeś Przed południem No, wcześnie sobie przypominasz,
szkoda, że nie w nocy — zauważyła matka. — A co Szemborki
— Oh, wciąż odbijają ci się w pamięci dawno zlikwidowane sprawy.
Szemborki wyniosły się Bóg wie kiedy.
Kłamał z najgłębszym przekonaniem i Albinowi narzucało się złudzenie,
że to rzeczywiście było bardzo dawno, albo raczej, że Flora
była bardzo daleko od stołu, przy którym siedział z rodziną. Jakiś dystans,
ale nie czasowy, inny, którego nie potrafiłby nazwać, towarzyski,
socjalny, oddzielał go od Flory i rósł gwałtownie. W alczył z tą sugestią,
gorączkując; wargi mu pękały, głowa ciążyła od natłoku wciąż
powracających roztrząsań. Nie wystarczyło, że raz już ułożył sobie co
ma zrobić, musiał znów od początku przerabiać wszystkie myśli, żale
do Zochy, obietnice, powtarzać sobie w kółko tę samą decyzję.
Ból w skroniach odgradzał go od stołu, nie spostrzegł, jak do tego
doszło, że rodzina miała posłać go po przyjeździe Nastki na zwiady.
Karolowi nie wypadało iść do Wieligockiego po trzech latach uporczywej
abstynencji, kto zresztą mógł przewidzieć, jak go tam przyjmą,
czy nie natknie się na kompletną obojętność Nastki Czas robi swoje,
Karol znał tamtą Nastkę, siedemnastoletnią, ale nie tą, która wracała
z piekła. Przyjście Albina nie obowiązywało nikogo, miał to być tylko
akt kurtuazji ze strony Karczów.
Posłano go do Wieligockich w niedzielę koło dwunastej. Mocno nacisnął
dzwonek, przestraszył służącą, która właśnie w tej chwili czyściła
klamkę. Nie świętowała, bo spadł na nią nawał roboty, musiała
zetrzeć rdzę i wydobyć dawny blask domu Wieligockich. Pani i panienka
kończyły w stołowym opóźniane śniadanie. Przyjechały poprzedniego
dnia o godzinie szóstej, zaraz po powrocie położyły się spać,
wstały dopiero po osiemnastu godzinach. Jak Albin łatwo mógł poznać
po głosach dolatujących przez zamknięte drzwi stołowego, obie były
wypoczęte i wesołe.
— Proszę powiedzieć paniom, że przyszedł Albin Karcz. Matka
posyła mnie z zapytaniem, czy nie brak czegoś do kompletu kuchen­

nego, matka chętnie pożyczyłaby na pewien czas... Przy dzisiejszej
drożyźnie i braku solidnych wyrobów trudno od razu dokupić...
W stołowym ucichło, ktoś podsłuchiwał tą wyuczoną lekcję przez
drzwi. Albin urwał, drzwi otworzyły się i Nastka zawołała z żartobliwym
zdziwieniem:
— To jest Albin Karcz Nic się nie zmienił.
Objęła go mocno-, tak, że poczuł na karku podwójną obręcz. Była
wyższa od niego o głowę. Przyjrzała mu się dokładnie, powiedziała
po cichu — Albin — i skurczyła się, żeby przytknąć policzek do jego
twarzy.
— Zobaoz, marno!
W prowadziła go do pokoju, gdzie rodzice jej siedzieli przy stole.
Wieligocka nie postarzała się, nie przywiozła zmarszczek na twarzy,
ani zadatków siwizny, tylko brunatne, zwarzone powieki zastanowiły
Albina, kiedy podszedł się z nią przywitać.
Wieligocki, lekko pochylony nad stołem, poinformował żonę:
— Albin zaglądał tu czasem, bawił się z tą małą Szemborkówną.
— Pokłoń się matce, podziękuj za życzliwość, na razie nie potrzeba
mi żadnych drobiazgów do gospodarstwa, sprzęt kuchenny zachował
się w zupełnie dobrym stanie.
Pocałowała go w czoło i usadowiła przy sobie. W ypytywała z początku
o rodziców, potem — co słychać u Ewy i Karola.
— Ewa wciąż mieszka u ciotki To u was rzeczywiście nic się nie
zmieniło. A Karol N a medycynie
Upewniała się z zadowoleniem, że od jej wyjazdu czas się tylkc
przesunął, nie przynosząc żadnych zmian faktycznych. Zastała wszystko
jakby na dawnym miejscu nie tylko w domu, ale i w sąsiedztwie.
Odpowiedzi Albina zwiększały satysfakcję powrotu, dawały jej rękojmię
trwałości odzyskanego gruntu pod stopami.
— Teraz będziesz przychodził do nas częściej Jak dawniej, pamiętasz
Jeżeli szło o ścisłość, to dawniej, za czasów Wieligockiej, był tu
wszystkiego kilka razy, nie zdążył się zadomowić, kiedy wyjechała
z Nastką. W ieligocka brała w rachubę to, co miało być, a nie było,
przesadzała, chcąc szybciej zbliżyć go do siebie, aby wiedział, że łatwo
będzie mógł odbić sobie stratę.
Nastka tymczasem, stojąc nawprost Albina z uśmiechem grającym
na twarzy, pozwalała obserwować się z daleka.
— Mamo, zwolnij Albina...
W ieligocka zwolniła go i podszedł do Nastki.

•— Wiesz, przyjechałam bez koszuli i w żołnierskim płaszczu.
Prowokowała go do śmiechu, bo natrafili już na wspólny punkt optyczny,
z którego jej wyjazd, trzyletnia nieobecność i ten powrót w żołnierskim
płaszczu wyglądał jak dziwaczny żart. Pobiegła z nim do
swojego pokoju, żeby mu pokazać płaszcz i dowiedzieć się bliższych
szczegółów o Karolu.
Ten pokój jeszcze trzy dni temu należał do Flory i Albin, myśląc
o tym z daleka, zanim tu przyszedł, buntował się, nienawidził Nastki.
Spodziewał się, że po wydziedziczeniu Flory znajdzie tu jątrzącą pustkę,
że będzie chodził po tym domu ze ściśniętym gardłem, a tymczasem
od razu oswoił się z nowym porządkiem, nie było pustki, W ieligocka
i Nastka zapełniły ją treścią wcześniejszą od jego przyjaźni
z Anielą i Florą, popartą jakimiś prawami historycznymi, które górowały
nad jego miłością i z którymi nie umiał walczyć, powrót ich rozbroił
go i stłumił poczucie krzywdy, jaka działa się Florze, i nawet
przyniósł mu ulgę po męczących wysiłkach z ostatnich wieczorów, bo
Albin wciąż próbował wywołać z pamięci obraz Nastki. Pożyczał dla
niej rysy z autoportretów Wieligockiej i nie mógł oddzielić córki od
matki, uprzytomnić sobie, jak Nastka wyglądała w rzeczywistości. Kiedy
tylko zobaczył Nastkę i Wieligocką, wiedział już, że ta niewyraźna
wspólna ich postać przestanie go nareszcie gnębić. M atka i córka rozszczepiły
się na dwie prawdziwe osoby i roztasowały się w odzyskanym
domu. Flora, Aniela, to wszystko, co było jeszcze aktualne trzy dni
temu, powstało z dziwacznego pomieszania osób i ról, wynikło z czasowego
przesunięcia, które teraz, kiedy właściwe osoby wracały na
swoje miejsca, wydawało się Albinowi ogromnie sztuczne.
Czuł, że ten dom działa na niego fatalnie, osłabia wolę, gasi w nim
chęć odszukania Flory. Sens jego przywiązania, wiara w swój wpływ
na jej przyszłość strzępiła się po1wygnaniu stąd Flory i jeżeli został
gdzie szczątek tej sparciałej materii, to nie tutaj, tylko w zanadrzu,
gdzie chował 20 marek pożyczonych od Ewy. Po drodze do warsztatu
Szemborka prawie na każdym zakręcie sprawdzał, czy pieniądze nie
wyfrunęły. Na wypadek gdyby zabrakło mu odwagi zapytać od razu
o Florę, miał świetny pretekst w zapasie. Powyciągał obcęgami gwoździe
z podeszew, niby to że same wypadły, zostawił dla niepoznaki
najbardziej starte, które także trzeba było zmienić.
W warsztacie nie było klientów, szewc miał na pewno mało roboty.
Albin bez namysłu zapytał go, czy będzie mógł podkuć mu buty na
miejscu. Usiadł na stołku i rozplątywał sznurowadła w dzikim pośpiechu,
ręce mu drżały ze zdenerwowania. Prześcieradło1oddzielające

warsztat od kuchni było białe, świeżo uprane, słyszał niezrozumiałe
szurganie, jakby ktoś mył tam podłogę. Aniela albo Flora szorowała
deski mokrą szczotką, cofając się na klęczkach, a on, jak idiota, zamiast
wprost zapytać szewca o córki, ściągał jeden i drugi bucik.
Kilkuletnia dziewczynka, jeszcze jedna siostra, wylazła zza prześcieradła,
ale szurgot nie ustawał. Dziwiła się Albinowi, patrzyła na
jego- nogi, jak gdyby nigdy nie widziała jak zdejmuje się buty.
— Ślipka ci wylecą — ofuknął ją ojciec i wyjaśnił Albinowi: — to
gapa!
Skonfundowana gapa uciekła na podwórze, Szemborek wziął but na
kopyto.
Gruba, mleczna baba przyniosła głowę kapusty. To była matka.
Przechodząc do kuchni, odsunęła ekran do połowy. Nikt tam nie czyścił
podłogi, przy kuchni dwóch chłopców, niewiele młodszych od Albina,
szubiło się na czworakach, udając bawoły. Ekran zasłonił ich znowu
i szewc rozgadał się nad kopytem. Nie poznał w Albinie chłopca,
który trzy lata temu przyszedł po Anielę, po prostu oswoił się z nim
jak z każdym klientem. Opowiadał mu legendy o Anieli. W edług niego
Aniela miała już wyjść za profesora uniwersytetu, kiedy w ostatniej
chwili coś się popsuło. W olała zerwać z dziadem i wrócić do zawodu.
Znowu była pielęgniarką. O Florce mówił, że kształciła się na
artystkę. Albin domyślił się, że mieszkały razem. Przyswajał sobie słowa
Szembotrka połową przytomności, zasłonięty widok kuchni, zabawa
chłopców, przemywanie kapusty zbiegło się w tępy ucisk, który wypierał
go stąd na ulicę. Kręcił się niecierpliwie na stołku, zaglądał przez
ramię szewca, bał się, żeby lada chwila nie przyszła tu przypadkiem
Flora. Nie potrafiłby wyjaśnić jej, skąd tu się wziął. W olał pomęczyć
się, zacisnąć zęby, zapomnieć o Florze, niż rozmawiać z nią, wyobcowaną
przez plot. To byłoby gorsze, smutniejsze dla nich obojga, upokarzające
dla Flory. Zapłacił za nowe gwoździe i robotę, włożył buty
i wrócił do domu. Pozostał mu niesmak nie po izapachu skór, ale po
tym sztucznym pomyśle wyciągnięcia gwoździ z podeszew.
N a lato otworzono poczekalnię. Albin był już za duży na dziecinne
emaliowane łóżko, sypiał na dawnym miejscu Ewy, na kanapie. W ybijał
się ze snu, kiedy cienie blaknącej nocy stały jeszcze nierozchwiane,
rozbity, zwarzony w obłóczce stęchłego ciepła, z ostrym kłóciem w powiekach
i czczością w gardle. Lampa z kolorowymi koralikami, podarunek
ciotki Ksawery, dopiero wyłaniała się z szarzyzny, musiał wysilać
wzrok, aby ustalić jej prawdziwą formę, mąconą strzępkami rozdartych
przywidzeń, oblepiających przedmioty jak szlam na dnie

martwej wody. Zwykle budziło go przywidzenie związane z Mikłasową.
Ojciec nazwał ją kiedyś mątwą i chociaż Albin nigdy nie widział
tego morskiego stworzenia, to jednak miał o nim wyobrażenie dość obrzydliwe,
zdawało mu się, że ciecz wydzielana przez mątwę osadziła
się gdzieś w tym pokoju, wsiąkła w mury i teraz występuje po kątach
jak wilgoć. Albo też, ocykając się, patrzył na drzwi gabinetu i myślał
z przerażeniem: taka sama kotara, jak u ciotki. Nie wisiała tam kotara,
drzwi były obramowane starą portierą winnego koloru. Dawny niepokój
o los Ewy, zaprzedanej ciotce, troska o jej charakter, wypaczony
w kramie Miklasowej, odzywała się bez przypomnienia Ewy, jakby bez
tytułu, była tylko troska i lęk. Albin przysiadł na kanapie i spędzał
strzępki przywidzeń z przedmiotów. Popielaty świat, zamknięty w pokoju,
był jakby z jednej substancji, z tej samej tkanki co zielonkawe,
wypłowiałe liście sztucznej palmy, stojącej w kącie pod oknem, z nitek
impregnowanych smutkiem, przytępioną zgryzotą. Siedział wśród
rozwalonej pościeli z kolanem pod brodą i myślał o Florze. Kąsał kolano
z rozdrażnienia, ból, który ćmil w nim, podobniejszy do smutku
niż do bólu, nie chciał się uwydatnić, zaognić i przejść jak choroba,
która mija w określonym terminie.
Z czasem ta myśl o Florze miała rozcieńczyć się, jak przedtem troska
o Ewę, ale smutek ją przetrwał, zgryzota stała się bezprzedmiotowa,
neurasteniczna. Na razie Albin jeszcze myślał: „Może ją dzisiaj
spotkam na ulicy“, albo też inaczej: „Trzeba z tym walczyć". Słyszał,
że dobrze jest hartować się, kiedy kto wpada w zniechęcenie, zejść
z łóżka boso, przebrnąć przez pokój, potem przez korytarz, przemknąć
do łazienki, usiąść w wannie, otworzyć prysznic. To wszystko było
ponad siły, rozleniwienie opływało go jak kleista ciecz pod skórą. I nagle
zrywał się, szedł po skrzypiącej podłodze do łazienki, puszczał sobie
zimną wodę na głowę, pierś i plecy, gdy tymczasem w domu wszyscy
jeszoze spali. Skóra na nim cierpła i chciało mu się wrzeszczeć w tej
wannie na cały dom, ale potem rozgrzewał się i, zadowolony ze swojego
uporu, wracał na palcach, słysząc jak Karol, na nowo zakochany
w Nastce, pochrapuje w stołowym.
Pierwsze naloty zniechęcenia po dobrowolnym odejściu od Flory nie
przeszkadzały mu włóczyć się podczas wakacji z ruchliwą zbieraniną
ciemnych próżniaków, zażartych kopaczy piłki, kupionej za wspólne
pieniądze. Nie był urwisem, ale i nie był „grzeczniakiem". Na boisku
w ogrodzie tyle się różnił od innych, że bezwzględnie wierzono w jego
uczciwość. Albin na pewno nie skręciłby piłki, dawano mu na przechowanie
skórę, pęcherz i pompkę. Koledzy, nie ufający sobie nawza­

jem, byli trochę starsi, czy tylko bardziej wyrośnięci, patrzyli już na
dziewczyny i szacowali je na oko. W racał z nimi przez ogród, poklepując
się piłką po kolanach, posiniaczony, kulejący, tamci, trącąjąc się
na widok mijanej czternastolatki, odgadywali — ta już się puszcza, ta
dopiero jutro, a tam ta nie, tamta jest z lepszych. Bał się natrafić przypadkiem
na Florę, poznał ich normy i wiedział, że Flora nie będzie
z tych lepszych, ale i tak, bez spotkania podpadała pod tę lapidarną
ocenę, wydawali na nią zaoczny wyrok, od którego nie było odwołania.
Stale nosił przy sobie pieniądze pożyczone od Ewy, chował je
ma noc pod poduszkę. Zatrzymał ten żelazny kapitał na wypadek,
gdyby jednak los zechciał zetknąć go z Florą bez jego inicjatywy.
Tymczasem pieniędze dewaluowały się w zanadrzu i to samo było
z Florą, odrzuconą daleko od niego, „kształcącą się na aktorkę", jak
to nazywał jej ojciec. Spadała coraz niżej w nieodwołalnych etapach,
aż zaczął przeklinać jej pamięć za to, że poczucie straty, zamiast
zmniejszać się, rosło w nim ponad początkową miarę. Nie chciał jej
widzieć nawet przypadkiem, zatłumił w sobie ostatnią lękliwą nadzieję
spotkania, pieniądze zwrócił Ewie.
Przypadkowe spotkanie nastąpiło późną jesienią. Potrącił Florę na
ulicy, omal nie zwalił jej z nóg. Flora zawołała za nim, ale to nic nie
pomogło. Pokiwał głową z daleka, pokazał jej piłkę. Bardzo mu się
spieszyło. Banda, która nazywała siebie drużyną, czekała na boisku.
Pobiegł i, rzeczywiście, zjawił się z piłką w samą porę. Inna banda
próbowała wyprzeć jego kolegów z zajętego placu, ponieważ nie mieli
dowodu, że są piłkarzami.
Bijatyka skończyła się ugodą i wyzwaniem, obie drużyny wyłoniły
z siebie po jedenastce i wylosowano piłkę, przystąpiono do honorowej
rozgrywki na placu, z którego przedtem jako tako rękami powymiatali
zeschłe liście kasztanów i klonów. Sędzią był przybłąkany kieszonkowiec,
świeżo wypuszczony z domu poprawczego. Nie znał się na spalonym,
ale za to potrafił wielopiętrowymi wyzwiskami przemówić do
sumienia grających i oduczyć ich od kopania przeciwników w kostki.
Jak na miarę Albina, gra była niezła, tylko gdzie niegdzie liście, gęściej
usłane, skrzywiały bieg piłki i uwierały pod piętami. Albin, wystawiony
na prawego łącznika w ataku, odpłacał się jak mógł, przeciwnikom
za przewagę fizyczną — sprytem, zaciętością, padał i zrywał się
w ułamek sekundy, aż gdzieś, zapędziwszy si^ na skraj boiska, poślizgnął
się o wdeptany w ziemię brunatny kasztan i stłukł sobie łokieć. Nic
mu się nie stało, ból szybko ustąpił, wyskoczył jeszcze jeden siniak.
Albinowi nie spieszyło się do powrotu na boisko, nagle zobojętniał mu
i przebieg i ostateczny wynik gry.

— Dlaczego nie wracasz — krzyknął sędzia z domu poprawczego.
— Nie chce mi się wstać — odpowiedział przekornie.
Zapasowy wyszedł na prawego łącznika i dano Albinowi spokój.
Leżał sobie jak upadł, pod drzewem, oparty na łokciu, patrzył z daleka
na piłkę przelatującą w powietrzu. Z ziemi, spod szelestu zetlałych
skręconych liści, szedł zapach suchego butwienia. Liście z drzew padały
coraz obficiej, wiatr je przemiatał po boisku, we wzrastających zrywach
leciała na głowy grających popielato - rudawa zamieć i nie były to
już liście, ale wiatr ucieleśniony w spiralnych wirach. Piłka, skręcając
w opornym powietrzu fałszerzem, bratała się z tym widzialnym wiatrem,
piłkarze biegli pod nią jak ślepcy ogarnięci zamiecią, bramki jak
widma przeskakiwały po placu, całe to widowisko, podszyte zapachem
butwienia, odrywało się od realnego sensu, przenikało w sferę wyobraźni,
gdzie mogło przelać się w inną treść, i niekoniecznie w jedną. A l­
bin zdawał sobie sprawę, że to był skutek jego własnego rozprzężenia.
Dopóki sam biegał po placu, bramki były celem, liście — przygodną
zawadą, piłka — narzędziem, ważny był nie obraz jej ruchu, ale kierunek
i pion spadku, a zapach nie wchodził w rachubę. W stanie czynnym,
aktywnym nigdy treść rzeczy ani na jotę nie odchylała się od
realnego sensu, tylko bierne, kontemplacyjne widzenie wiązało rzeczy
inaczej, dowolnie, wbrew ich prawdziwemu znaczeniu, według skłonności
tego, kto patrzył. Popełniał nadużycie, ale zdawało mu się, że
on ma do tego prawo. To było jego przewagą nad tą rozlataną bandą,
która liczyła ilość padających bramek. M iał prawo odpowiedzieć
sędziemu: „Nie chce mi się wstać11 i mógł zrobić coś więcej, dołączyć
myśl o Florze do czego tylko chciał. Ten rdzawo - różowy, cielisty
liść, mijający się w powietrzu z piłką, to właśnie była Flora. Zatracił
się w zamieci, ale za to sto innych liści było Florą, wszystko było Florą,
i łuk przelotu piłki, i widmowe bramki, i gonitwa ślepców, i zapach
jesieni, i szelest, tylko że w tym wszystkim nie było już nic z rzeczywistej
Flory.

W IK T O R GO M U LIC KI
O PO EZJI PO EZJA *)
M ój Roliczu, co nam sława!
Czyż dla sławy gwiazda świeci,
Śpiewa słowik, sad się kwieci,
Z mgieł ponocnych słońce wstawa
M yśmy gwiazdy, kwiaty, ptaki,
Komeciane czasem znaki,
W życia głuszy, jak w pustyni,
Stwórca przez nas cuda czyni.
W ięc stojących blisko Boga
Jakaż może dojąć trwoga
Jakim może być nam zyskiem
Stać się tłumu dziwowiskiem
Do Wacława Rolicza Liedera
Prawda, że nam bywa smutno
— Ach! tak smutno, że aż strasznie —
Gdy czerń rzucim bałamutną,
Weselącą się rubasznie,
I wedrzemy się na szczyty,
Gdzie Bóg tylko a błękity...
Wówczas tęskność na nas pada,
I zwracamy słuch ku ziemi:
Czy kto do nas nie zagada
Czy słowami serdecznemi
Kie pozdrowi, nie pokrzepi
Cisza... Sami... Ha, tem lepiej!
Sami — ale nie dla siebie.
Każde drgnienie swojej duszy,
Co nas olśni, co nas wzruszy,
M yśl o piekle, myśl o niebie,
W szystko zaraz niesieni w dani
) t
*) W iersz niniejszy, nie zam ieszczony w żadnym ze zbiorów poezyj W ik to ra Gom
ulickiego, pochodzi z roku 1909. D ru k u jem y go tu taj z rękopisu.

Tym z padołu, tym z otchłani.
1 jesteśmy górskim szczytem,
Co odbija dzienne blaski,
1 jesteśmy ducha świtem,
Zwiastującym dobę laski.
Będzie szczęsny i zbawiony,
Czyj wzrok ku nam obrócony!
M ój Roliczu, ty się zżymasz,
Ze twa siejba bywa marna,
Ze dłoń pełną ziaren trzymasz,
A nie śpieszy nikt po ziarna...
Czyż to ujm ą dla poety
To tłum stratny, ale nie ty!
Tłum pozyskać jakże łatwo!
Lekkomyślną on jest dziatwą:
Dość go — pragnąc nim się żywić —
Rozlakomić lub zadziwić.
Zamiast lutni weź brzękadło,
Bij w nie pięścią z całej siły,
Zeby struny aż zawyły,
Jak skłócone wiłcze stadło.
Gdy ton każdy będzie zgrzytem,
W iąż je w czartów i psów łament,
Potem dowodź: — Piękna szczytem:
Fałsz, dysonans, burza, zamęt!
Kręć rymami jak łis chwastem,
Szarp je, miętoś, cudacz, dziw acz,
Gardło dmij, jak gołąb grzywacz
1 pomiataj słowem prostem.
Pełen skrzywień i podrygctń,
Szwargocz, mazurz, szepleń, cygań,
Mów po — chłopsku, po — przedmiejsku,
Po — góralsku, po — złodziejsku;
A choć wrzask twój, w szału chzeńli,
W szystkie nerwy w bliźnim starga —
Strzeż się mówić, jak mówili:
Kochanowski, Rej lub Skarga!

Rozbrat weź i z Mickiewiczem...
Już stępiona jego władza,
Już on smakom nie dogadza;
Tłum dziś woli iść za — Nietschem!
I Słowacki, choć wielbiony,
Niejednego ma już wroga:
Po cóż, górne biorąc tony,
Jakiegoś tam wzywa Boga
Po co, tępiąc grzechów zielsko,
Pragnie ziemię mieć — anielską
W yszła z kursu prawda naga!
Chcesz być sławnym, m ój Roliczu
To noś maskę na obliczu
Jasnowidza, wieszczka, maga,
Symbołisty, modernisty.
Bądź nadęty i bądź mgłisty;
Mów, jak Pytia, wieloznacznie,
Nieprzytomnie i opacznie,
I choć grzech ci duszę toczy,
Ton przybieraj wciąż proroczy.
Możesz także z innej struny
Dobyć dźwięków tłumom miłych:
Śpiewaj trupy, zgliszcza, łuny,
Wonność ścieków i wód zgniłych,
Pożarowych wdzięk pochodni,
Urok grzechu, piękność zbrodni...
Nie! nam obu nie ta droga!
Poprzez chmury, poprzez ciernie,
Jednej myśli służąc wiernie,
M y się rwiemy — tam — do Boga!
A nie walczy nasz Bóg mieczem,
Nie zabija, nie wygraża —
Nad plemieniem On człowieczem
Stoi z dłońmi łask szafarzu;
Nad burzami, nad gromami,
Rozwiódł niebios błękit cichy,
I jest królem, próżnym pychy,
I jest — pieśnią nad pieśniami!

Dobroć, miłość, sprawiedliwość,
Ład, przez roje gwiazd sławiony,
Rzewna litość, słodka tkliwość —
To są pieśni Bożej tony.
Ta pieśń niech nam nutę poda
Ka wytrwale z czartem boje,
Do niej pieśni strójmy swoje —
A na inne — życia szkoda!

Spotykam go codziennie. Twarz, wklęta w ramiona,
Jak mgła, męczarnią oczu ledwie obgłębiona.
W yciąga błędnej ręki widemko niemrawe,
By nim zgłaskać surduta połataną jawę.
Patrzy we mnie,, jak w pustkę, łecz głowy nie zniża.
Te same zawsze gwoździe tłoczą go do krzyża.
Życie nowych mu skąpi, a starych nie kruszy.
Gdzie mu tam w myśli teraz nowy gwóźdź dla duszy!
Już niezgrabny od nędzy, zły i niedorzeczny,
Chce coś mówić, łecz wstyd go przeraża odwieczny —
Ten wstyd, co w swój niebieski wpatrzony rodowód,
Pielęgnując cierpienie, boczy się na powód.
W stydu jego przede mną zawczasu się wstydzę —
W ięc udaję, że w tłumie już go niedowidzę.
A chcę mu coś poizńedzieć — coś na wieczność całą —
Rozpłakać się... rozśmieszyć to zgłodniałe ciało —
Nakarmić i przyodziać nadmiernie, odśuńętnie. —
A le on mię już minął i znikł obojętnie.
1 tak zawsze i nigdy nie będzie inaczej...
N ikt nie zmieni mgły jego i mojej rozpaczy,
1 nikt nas — choć się rozpacz do mgły czasem zbliża —
N ie wbije nowym, gwoździem do wspólnego krzyża.

LEOPOLD STAFF
NIKE Z SAMOTRAKI
W wietrznych fałdach twych wiotkich szat słyszę muzykę
Lotu, którego żadne nie prześcigną ptaki,
Czarująca bogini tryumfu, o Nike,
Co od wieków zdyszana lecisz z Samotraki!
Pośpiech potężnych skrzydeł twych pouńetrze chłoszcze,
Niosąc zwycięstwo, sławę i Uście łaurowe.
Nie pragnę ich. 1 temu jedynie zazdroszczę,
Dła którego, w porywie swym, straciłaś głowę.

W IN C E N T y K O RAB-BRZO ZO W SK I
Z KSIĘGI NICOŚCI
O, Nadobny! napełnij winem kształtne czary;
Niech dzień ten nie zna żalów ani przerażenia:
Jutro, jak dziś, na serce spadną nam ciężary
Tysięcy lat wczorajszych i smutek istnienia.
*
* *
Uczyń jak ja, Najmilszy! Mędrzec próżno wzdycha,
Chwila uchodzi, lekka, jakby była mgnieniem:
Oto pewność jedyna! Reszta jest złudzeniem...
A kwiecie rozwinięte więdnie i usycha.
*
* *
Czas uchodzi: wesełmy się, o bracie młody!
Chzwla za chwilą wpada w głębie niezmierzone.
Lecz dni wczorajsze zmarły; jutro — niezrodzone.
A skoro dzień ten słodki, wysączmy zeń miody.
*
* *
Krótka chwila, co w trosce i żałości ginie;
Jedna chwiła nad próżnią Czasu kołysana...
Potem, w świetłe gwiazd złotych, pójdzie karawana
Ku jutrzence Nicości, przez mroków pustynie.
*
* *
Uśmierz swe łkania: światło radośnie się mieni,J
Jak w pierwszą jutrznię, kiedy, wyłoniony z mroków,
Los odczytał wyrazy niezmiennych wyroków,
Napisane na ścianie ruchomej przestrzeni.

W SPOM NIENIE
Kamień wrzucony w wodę,
W oda z kamieniem u szyi
Tonąca w głębi swej młodej...
Jak żyje
I co porabia
W zapadłej w nieboskłon wsi,
Gdzie się cisza połna rozjedwabia
Czy jeszcze wpływam w jej pamięć
Jak wiełki senny łabędź,
Czy też spoczywam jak kamień
Na dnie utopionych dni
PRZEJAZD
Przeciągały wozy ciężarowe
Coraz ciemniej, coraz senniej, coraz ciężej.
Pomocnicy Charona, woźnice,
Krzyczełi w chmurze deszczowej...
Wieczór w oknach otworzył źrenice
I zatrzymał mnie nagłe pod ścianą
Stromą„ która wyrosła z przecznicy.
Był to czas mój, w chmurze zatrzymany,
Łoskot kopyt końskich, chrzęst uprzęży —
W mokrym lustrze bruku błysk styksowy.
D Y M
W połowie drogi ujrzałem twój cień,
Gdy czarne, kręte, długie korytarze
Przed okiem moim zagrodziły dzień
Zasłoną gasząc znajome mi twarze.

A głosy, które rosły, opadają
Jak popiół szary na nieczułe dno
Jeszcze przez chwilę tyłko w echu trwają,
Jeszcze przez chwilę są tobą i mną,
Zanim rozwieją się w pasterki dym,
Który z wieczorów wstaje ciemną mg\ą —
I nim go pojmę, sam stanę się nim.

JU L IA N PRZZJBOŚ
TAM GDZIE ŻYŁ
1 wspinał się po swój wyrost tak wysoko,
że zaświecił na wierzchołku gwiazdę —
i ułożył się na zawsze wzdłuż.
Z węgła domu się wynurzył był i rósł
pod dziecięcym pułapem z ławy.
Inny pułap podnosił się mojej głowie wzwyż,
w spodzie stołu długo bawił,
łecz i ten już dawno umknął w wołny obłok.
...Dziś na jego katedralnym sarkofagu rękę kładę,
całą w cierniach gotyku jak głogu,
jakbym chwytał się pługa by orać.
Tam gdzie żył, tam bezdomny ugór ogłuchł,
w wiatr rozpadła się grająca sfora,
którą zaszczuł rataja przed wiekiem.
Tam ja stuknę głową w deski,
skrzypce cisz.
Z N A K
W iatr to zgubiony znak ręką,
rózgi brzóz rysowały wicher
i śnieżyło ciemnością,
układała się ciężko
międzygwiezdnymi warstwami,
których znak ręką
nie rozciął.
W śzmetłe bezlistnym zastygłaś.
W złożach śniegu pochowałaś stopy ciche
i już nigdy nie powtórzę ich na pamięć.

I tyle nocy zasypało cię niezgłębionymi pokładami węgla,
że musiałbym Ziemię
stoczoną na nas dziesięcioma latami
zatrzymać
i wstecz w jednej chwili odwalić,
by odnaleźć twą maskę nietkniętą z przerażonymi oczyma.
NAD BRZEGIEM
N a lustrze dwaj nadzy chłopcy z olbrzymimi buciskami - pływakam
i na nogach prychali przez not i usta cienkimi strumyczkami,
wydymali na środku wód ogromny szklany kielich czy klucz,
chwyciwszy spadające wiosło, ustawili je lśniąco pod lot ważek
i pszczół.
Kad brzegiem leśniczy obalał brzozy wystrzałem z fuzji, wcześniej
niż zdołała przed nimi uklęknąć jego żona bez oczu.
Przez bór szedł smolarz, wiodący za dymem trybularza woniejącego
myrrą i jałowcem uległe roje emigrujące z barci leśnych i z omszonych
i ziemistych nor.
Bliżej dziecko, pasące w paprociach drożynkę, zabłąkało się między
bukiem a jego cieniem
i ono jedno widziało jak pierwszy głos przemienił się w sarnę
i jak lot czapli odwracał chmury, aby ukazać ludzićm ich ozłocony
odniebny wierzch.
STRZAŁA
Idziesz z linią, która niesie się przed twoimi oczami, złotosrebrna jak
piorun spadający po rynnie4 Drga oto od podłogi do sufitu, znika za
oknem gdy dotykasz ściany i rozciąga się wzdłuż topoli od bezruchu do
wierzchołka; oddalona na spojrzenie, kurczliwa do wysokości.
Idziesz, twój piorun bezgłośny rozwidla się. Flisacy.
Poprzez sieci rybackie schnie wiślana głębokość i syrena wiąże poziomy
od brzegu do brzegu. Brzegi przyciągają pastorałami odszczepieńcy
— spod stóp jak żaby skaczą im drabiny z ostatnich szczebli do
wiatru.
W iatr rozlewają w konwie.
Stajesz spragniony, przymykasz oczy, pionowy diament kraje taflę
ciemności. Grzmi wychylająca się z pionu, drgająca strzałka rozdzielczego
świata.

NIEBO
Jest tylko słowik jesienny
i wdowie niebo bez księżyca.
Choćby strząsnął wszystkie ogrody i zerwał całą chwilę minioną, cień
jego odbije się na tle najczarniejszej nocy
i ściany odłączą się od obecności.
Tylko korzenie odradzają się w rozpadającej się glinie, którą jeśli
się porusza, to jak ślepiec bez rąk i w czapicy z miazgi drzewnej.
Górą — stanęła górą przysięga rozszczepiona na krzyż
i nie widać, jak wyciągają go na hurgocącym łańcuchu na wieżę,
z której wybiła na zawsze godzina
i nie zaczęła się inna.
Swój pierścień ślubny włożył leszczynie na gałązkę — i wtedy nic
mu już nie pozostało.

W IERSZ O PR A W D ZIW EJ HONORCE
Małoszowskie złe duchy wyłaziły z pawia,
gdy wrzaskiem przeraźliwym targał rosy blade,
łomotem przeraźliwym mgły nocne rozkrwmmał
i w ogonie wlókł poszum turkusowych imdziadeł.
Trawa zwiędła ze strachu, mgła kluczyła nocą,
marły ciepłe dziewanny i gwarne czereśriie,
myśmy kołdry na głowę naciągali dygocąc
i zbawienia szukali w poduszkach i we śnie.
T rzy były Małoszowy, trzy światy oddzielne,
pański z pawiem krzyczącym, n/asz z krzywym kieratem,
i Doły — trzy chałupy jak babki kościelne,
mamroczące wierzbiną, gnuśne i kudłate.
Sołtys z Dołów dziś umarł, a zabił go paw,
krzykiem pierś mu przewiercił i wystraszył duszę,
po śmierci obydwoje zafrunęli nad staw,
para człecza i pawik z kolczykami w uszach.
A nad stawem bieleje Honorka, jak codzień,
głowę biedną na gładkich kolanach oparła,
wpół przymknęła powieki i pierś studząc w chłodzie,
w rękach liście akacji po kolei darła.
Z sercem dziwnym po nocy siedziała na brzegu,
staw czernieje, a w stawie śnią spleśniałe karpie,
orut pawia nie słyszy ni dusznego biegu,
tylko liście akacji po kolei szarpie.
Kocha, lubi, szanuje, nie chce, nie dba, porzucił.
Liść po liściu opada i pod stopy się ściele,
szuwar górą zaszemrał, gacek z drogi zawrócił,
paw przycichł, sołtys leży bez duszy w kościele.

Na pogrzebie rodzina dygotała i krewni,
ksiądz sutanną zabłocił i zaszargal kapą,
organiście do dołu wpadł święty modlitewnik,
grabarz rękę skaleczył i złamał łopatą.
Kiewiasty zaszlochałyt pienia wiodą rzewne,
ciekaw jestem, czy trumna do dołu się zmieści,
i ten wieczór wspominam, bo już zeńem napewno,
że to paw tak sołtysa śmiertelnie popieścił.
Przyleciała Honorka, blada, z sercem bijącym,
księdza pchnęła, sołtysa, co się z księdzem kumał.
Po cmentarzu bezwstydnie niosła usta tęskniące
i! pytała wokoło, na co sołtys tak umarł.
N ikt nie wiedział, ja mówię, że to sprawa pawia.
Ona mówi: — „W idziałam zabłąkaną duszę“
i przez krzyże, przez ziemię zmarłego pozdrawia,
a ja pawie łopoty w piersiach siłą głuszę.
K O N I E
Ponad dachami kurnych chat
skwierczący komin dymem bucha,
w piecu płomienna zawierucha,
w izbie pijany siedzi brat.
Okolicami mgły i miód,
lipcowe roje ciężko -wiszą,
jak gdyby przerażone ciszą,
w wieczorny zapadają chłód.
Nocą i oddech własny taję,
igłami ciemność oczy kłuje,
dokoła nocnych spraw kołują
konie spędzone nad ruczajem.
Ciężki ich galop z czterech nóg
wysoka miedza trawą głuszy,
parskają potuliwszy uszy,
jakbym się wilkiem z lasu wlókł.

Jakby po gęstej koniczynie
do nocujących w polu koni
z głuchego boru duchem gonił
drapieżny cień, co- nie ominie.
Przemierzyć rozwiniętą dłonią
próbuję wieczór, który zginął,
oddając winogronom wino,
a głuchy tętent dzikim koniom.

ZIJG M U NT PSARSKI
GOŁĘBIE
Kie możesz sprostać lotom, osłabła siła piór twych,
skrzydłom chmury uwiędły — stężały niebios nurty,
ominął je wielki wiatr.
Dziś — nie jak kwiat opadasz, zwarzony nocą parną,
lecz jak nasienie polne, jak życionośne ziarno,
w twardy, zamknięty świat.
W ięc zanurzasz się w dzień swój i wrastasz weń powoli.
Rosną godziny trudem. Jeszcze jak krzyk zaboli
wspomnienie lekkich łąk,
Leci strącone w niepamięć już w ę cej nie powraca —
od grozy widnokręgów chroni cię mądra praca
coraz zwinniejszych rąk.
A le strzeż się — nie znojny, ni ognia, ani głębin,
ni zarazy ni burzy — strzeż się lotu gołębi
w jasny, liliowy zmrok.
Pd* co w ich szlak ginący z zapadającą nocą,
w ich lotem otwartą otchłań, jak xi> zwierciadło, po co
uparty wbijasz wzrok
G Ó R Y
Góry czują anielstwo. Są jak rozpostarte
skrzydła, co przed człowiekiem już lotów doznały.
Dzisiaj — spojrzyj — to światło niebiosom wydarte
żyje w nich i przenika wszelki okruch skały.
Trzeba ci stopy krwawić i nie stlurrtić trwogi,
czując w sobie ich światłość i łaskę ogromu.

W yznać pokorę sercu u początku drogi,
bo u szczytu wyznawać już nie będzie komu.
Lecz nie odważ się z pychy ciężarem u ramion
dotknąć progów anielstwa — nie udźwigniesz fałszu —
góry strącą cię z siebie i runiesz w, wezbraną
noc wzgardzonych przemijań — noc od śmierci trwalszą.

Z „OBRAZÓW PA M IĘCI11 fragment III
Coraz to ciemniej. Już pocichły miasta.
Kod uśpionymi noc ziemi wyrasta,
jak wielka góra gwiazd, warcząca w mroku.
Ognie przez nieba mknące okolice,
jak ciemną ręką starte błyskawice,
topnieją w jamach obłoków.
Patrzę na ciebie i głębią źrenicy
widzę, jak dźwiga się ze swej stolicy,
jak się przetacza niebem mrok przestrzeni.
A w twoich oczach morza w elkie wody
poprzez rozkwitłe, wiosenne ogrody
chlustają białą pianą ku brzegom jesieni.
•
Kad horyzontem zastygłym i niemym
czas już nie płynie. M y tylko rośniemy,
jak świały, co z niczego powstają i giną.
Wieczność trwa wokół, wieczność niezmierzona,
każda jej miara w nicość gna i kona,
czy życie wiekiem będzie, czy godziną.
W oczach — kamienie. Tyś noc — niezbadana.
Zapatrzona w kamiennych myśli swych arkana,
wrzeźbiona w czarność zwiewna i ostra kamea.
Tylko we snach przychodzisz inna — z krwi i ciała,
przytomna duszy kochanka nieśmiała...
I bucha w myślach popłoch i zawieja.
Gdy z okiem w niebo wymierzonym leżę,
tobą noc głuchą, tobą weczność mierzę,
nie ufając żywotów ni dziejów zegarom.
W idzę — śpisz w pustką przywalonym mieście,
słyszę — drży głos twój w nikłym, krwi szeleście,
o, chwilo piękna i wieczności miftro!

Darmo cię wołam. Już głos mój ciemnieje.
Koc się przetacza za graniczne knieje,
i gaśnie warkot gwiazdy w oddaleniu.
Cisza strugami spływa w dnia jezioro,
wzlatują smukłe ptaki ku zbudzonym borom.
...A ty zastygasz — w niemym wciosana kamieniu.

DYTYRAMB
Opowiadajmy słowami czystemi wszystkie poranne kołysania mórz,
gwar kontynentów, które nad laguny niosą po mostach iskry
[ elektryczne,
pierwszy blask dnia, co stąpa wzdłuż strumieni
z wysokich gór nad mgłę różowych jezior
i grzeje oczy tych, co przystanęli, z dłonią u czoła, zakończywszy noc.
Radość bez miary. Wolności nam trzeba,
wolności trzeba, aby się nie troszczyć
0 to, jak to ma być opowiedziane, co naszych ust na swoją spowiedź
[ chce.
Opowiadajmy niebieskie baseny, oszklone dachy nad niemi i słońce
marca czy kwietnia, żółtawe promienie, i trampolinę, która gra i gra
głowy rytmiczne w płynność zanurzanie przed smugą piany wleczonej
[u nóg,
albo południe, co właśnie się zbliża, jak dzban fiołków zwilżone
[cieniami.
1 tak to jest, że wtedy, gdy nas łączy
ze światem miłość smutkiem doświadczona,
nagłe otwiera się tama milczenia,
szum, wrzenie skrzydeł, pieśń barw w nas przemawia,
wróżyć umiemy z nieba, z drzew i nagłe
widać, jak to ma być opowiedziane, co naszych ust na swoją spowiedź
[chce.
Słów trzeba użyć czystych, niech najlżejszy nawet śład
wspomnień o dniach i nocach przeżytych ich nie płami.
Bo poto są tygodnie, miesiące i lata, poto ból mądrości,
aby nauczyć się mówić na drzewo: drzewo, na człowieka: człowiek i na
[gwiazdę: gwiazda,
aby z oparów lęku wyprowadzić ziemię
nową, jak Boga kształt, który ją wskrzesza.

Kie zapomnimy też o tych, co cierpią — w węzeł gordyjski jesteśmy
[spleceni
z krzywdą, a z pleców spływa nam królewski płaszcz,
podbity krwią złorzeczeń, skargą uciśnionych.
1 nie rozetnie splotu obnażony miecz,
i nie zagłuszą krzywd armatnie kola,
ale pomoże mowa tak rozumna, że sama w prądzie natchnienia się chyli
jak zieleń na dnie błyskawicznych rzek,
że przygotowuje tylko bujne loże
i czeka, aż ją dotknie duch i zmilknie spór
0 to, jak to ma być opowiedziane, co naszych ust na swoją spowiedź
[ chce.
W ięc zaczynamy wędrówkę wspaniałą, zdumieni, że tak długo czekać
[ trzeba
na piękność, co powinna być widzialna
1 łatwa nawet dziecku. Ka ten nowy ład
form odrodzonych, wyrażających chciwie
prawdę, od której lądy winny drżeć, a ona
nadchodzi cicho i wieczór nie jest już wieczorem,
i ciężar nie jest już ciężarem,
i los nie jest już tym samym losem.
Bo oto spada błysk i ziemski dom rozdziela:
dobro jest tu i zło jest tu. I czeka nieśmiertelność.
Szybko, jak szybko idą biedne dnie. Szybko, jak szybko zmieniają się
[godziny,
ale nie darmo, ale nie na próżno.
Czuła ciemność pochyla się nad czołem,
jak ukochana nad ciałem śpiącego
i wąską smużką zawartej w niej światłości
przemywa powieki. „Idźmy“ — mówi — „Idźmy,
rosa nie ta co była przedtem wschodzi w ziołach,
miasta nie te pod nami są na dole,
zanurzy7ny się raz jeszcze w czasu fale,
serc strudzonych dotkną nasze dłonie,
Głoria. “

ALEKSANDER R YM K IE W IC Z
W E TROJE
Gdy białą nocą z twej ręki leci
na niebo księżyc, jak jasny kamień,
już ptak nas wola w srebrzystej sieci.
T y szmer strumienia na smutek zamień,
na nocny wiatr, a nas niech budzi
ta gwiazda straszna, krzycząca na ludzi.
W tym kraju wielkim są ciemne niziny,
w mgłach rozpylone, w brzęku potoków.
Opada jastrząb na rzeczne łoziny,
obraca ludzkie, czerwone oko,
jak rybę krągłą, świecącą na dnie
— ta gwiazda wielka krzyknie i padnie.
W ciemnych powiewach, w oddechach sennych,
stoi nasz dom i czeka nas szczęście,
w ciemnościach gęstych, wysokopiennych,
włosem złączeni, z rzęsą przy rzęsie,
będziemy spali — nam jedna ława:
i ty i ja i gwiazda krwawa.

HORACy
VIDES, U T ALTA STET...
Spójrz, jak Soraktu szczyt
Biało się jarzy w śniegu,
Rzeki ściął ostry mróz
I zatrzymał je w biegu,
Las się pod śnieżnym ciężarem ugina.
Kie skąp ognisku drew,
Sobie nie żałuj wina,
Każ czteroletnie dać
Z dwuusznego sabina:
To cię, ‘Taliarchu, przed mrozem uchroni.
Reszta — to bogów rzecz.
U faj im. Bo gdy oni
W ichry przepędzą precz
Z morza wrzącego toni,
Kie drgnie już cyprys ni stare jesiony
T roskę o jutro rzuć !
Każdy dzień ze spokojem
Przyjm ij za losu dar
Zapisz na dobro swoje,
Baw się Kameną i wiedź korowody.
Zanim ci przykry szron
W łosy przysypie, m ło d y! —
Idź na ulicę, w tłum,
Zaznaj milej swobody
Schadzek wieczornych przy szepcie tajemnym...
Chętnej dziewczyny śmiech
Zdradzi ją w kątku ciemnym,
Kiedy zesuwasz w dół
Klejnot jej naramienny...
Kiby się wzbrania, lecz opór daremny.

QUO ME, BAGCHE.
Bakchu, którym wezbrałem cały,
Dokąd gnasz mnie na jakie skały
W jakie gaje, w jakie jaskinie
Kowy duch mnie ponosi ninie
Która słuchać będzie pieczara,
Gdy zamyślam sławić Caesara,
Gdy błask wieczny Najwspanialszego
Do Jowisza chcę wznieść na niebo
Powiem nowe, niespodziewane
Dziwy, dotąd niepowiedziane!
Tak bachantka, ze snu wybita,
Ze skal patrząc, zdumieniem wita
Śnieżną Trację, Hebr i Rhodopę,
W ydeptaną przez nrrażą stopę.
1 mnie lubo, gdy w zachwyceniu
Las bezludny podziwiam w cieniu!
O, wladnący Panny Leśnemi,
Co potrafią wyrywać z ziemi
Rosie dęby rąk samych silą!
Spraw, by w pieśni m ojej nie było
Nic z małości poziomych rzeczy,
Ale glos mi daj nadczłowieczy!
O. Leneju! Słodka to trwoga
W niebezpieczne iść ślady boga,
Co swe skronie oplata liściem
Winogradu, świeżym wieczyście!
PRZEŁOżyŁ J U L I A N T U W IM

GU1LLAU M E A P O L L IK A IR E
PIOSENKA NIEKOCHANEGO
P aw łow i Leautaud
K ie znalem, w ijąc strof tych wieniec
W 1903 roku
M iłości sw ej co jest ja k Feniks
N a popiół zim n y krzepnie w mroku
By rankiem znow u wstać z płom ieni.
Był wieczór Londyn w mgłach jak w sieci
Ulicznik do mej lubej z twarzy
Podobny wyszedł mi naprzeciw
Gdy mnie spojrzeniem swym obdarzył
Spuściłem oczy wstyd w nich świecił
Coś w tym złym chłopcu pociągało
Gwiżdżąc w kieszeniach trzymał dłonie
W ulice wkraczaliśmy śmiało
Jak w Czerwonego morza tonie
On lud żydowski ja Faraon
Jeślim nie kochał cię dziewczyno
Niech potop cegieł mnie zagarnie
Niech siostra - żona armia zginą
Niech sczeznę król Egiptu marnie
Jeśli nie jesteś tą jedyną
Tuż za zakrętem gdzie się żarzą
W szystkich kamienic krwawe mury
Jak wielkie rany w mgieł oparzę
Zaułek cieniem łka ponurym
Kobieta z dawną tamtej twarzą
Taki sam wzrok niemiłosierny
N a obnażonym karku szrama
Pijana wyszła z drzwi tawerny
W chwili gdy właśnie miłość sama
Swój fałsz odkryła mi bezmierny

Gdy mędrzec Odys mógł już z bliska
Ujrzeć ojczystą swą krainę
Poznały pana stare psiska
Żona pod stropem z gobelinów
Czekała żeby go uściskać
G dy wracał walk stoczywszy wiele
Do Sakuntali król małżonek
Jej bladość była mu weselem
Źrenice żądzą zamroczone
Tak go pieściły jak gazelę
Śniłem o szczęściu owych królów
Kiedy mnie miłość nieprawdziwa
1 tej wielbionej wciąż najczulej
Niewierny cień ku sobie wzywał
Pierś rozszarpując strasznym bólem
Udręko spychasz mnie w otchłanie
Uchyl swych wrót zapomnień raju
Królewskie życia są za tanie
W obec je j ust biedacy z bajek
Cień swój gotowi sprzedać dla) niej
Przeszłość zimowym snem przespałem
Niechaj W ielkanoc słońcem grzeje
Bo serce bardziej mam skostniałe
Niż tych czterdziestu z Cezarei
Przerosłem ich męczeńskim ciałem
Pamięci o m ój statku cudny
Dość już daremnej tej żeglugi
Po głębokościach wód zatrutych
Minęły czasy błądzeń długich
Przez brzaski zmierzchy noce smutek
Bywaj zdrów płochy m ój młodzieńcze
Jak złuda tej co chwiejnym krokiem
Przeszła i tamtej którą w Niemczech
Straciłem było to przed rokiem
1 której już nie ujrzę więcej

0 drogo mleczna o siostrzyco
Białych wód Ziemi Obiecanej
Podobna białym miłośnicom
Kiesie nas martwych prąd nieznany
Z tobą ku innych gwiazd mgławicom
Pamiętam jak pewnego roku
Był kwiecień świt najmilszej z wiosen
Śpiewałem błoga radość wokół
Śpiewałem miłość męskim głosem
1 wdzięk miłosnej pory roku
PIEŚŃ JUTRZENNA
Stokrotko pójdź nim dzień nastanie
W wiosenny miły chłód dąbrowy
Słychać w podwórzach kur gdakanie
Niebo przymarszcza brzask różowy
Spieszy ci miłość na spotkanie
Mars1i W enera znów przy władzy
I znów całują się ogniście
Wokoło sielskie krajobrazy
W śród róż co m ają pierwsze liście
Piękni bogowie tańczą nadzy
Pójdź mej miłości jak królewnie
Podlega świat w kwitnienia porze
N atura czarem swym rozrzewnia
Pan pogwizduje sobie w borze
Chór żab wilgotnych kumka śpiewnie
W ielu z tych bogów zgon zwyciężył
W ierzby żegnają ich z rozpaczą
Chrystus i miłość Pan potężny
Umarli Koty smętnie miauczą
Szlocham paryskich murów więzień
*

Co znam ballady dla królewien
Treny swych lat hymn jeńca z brzegów
Do ryb karmionych ludzkim ścierwem
Posępny wiersz niekochanego
1 tkliwy czar syrenich śpiewek
Umarła miłość więc struchlały
Piękne posągi czczę na grobie
Wspomnienia które mi zostały
Mauzola żony cień w żałobie
Jak ja był wierny i zbołały
Bom wierny tak jak pies obroży
1 jak bluszcz pniom po których pnie się
I jak Kozacy z Zaporoża
Zbożni opoje i obuńesie
Stepom i przykazaniom Bożym
Czcijcie Półksiężyc na mój rozkaz
Tak jak go trwożnie czczą gwiaździarze
Sułtańskie jarzmo wszechmoc boska
Ja K aj jaśniejszy Pan wasz każę
Kozacza braci zaporoska
W poddaństwie dochowajcie wiary
Sułtan Kozakom pisał w listach
Wieść tę przywitał śmiech bez miary
Odpowiedzieli mu natychmiast
Mętny przyświecał im ogarek
LIST KOZAKÓW DO SUŁTANA
Tyś gorszy łotr od Barabasza
Rogaty na kształt złych aniołów
Coś jak Belzebub sobie zasiadł
I łajno z błotem żresz po społu
Czartowskie gzy to rzecz nie nasza
Rybo w portowych ścieżkach zgniła
Okropnych długich snów łańcuchu

Spisa ci oczy wyłupiła
Mać tw oja rznięcie czuła w brzuchu
I ciebie w sraczce poroniła
Kacie Podola tobie rade
Liszaje ropne wrzody strupy
Tyś świński ryj kobyli zadek
Daj jeśli chcesz swe wszystkie łupy
Cyrulikowi za poradę
O drogo mleczna o siostrzyco
Białych wód Ziemi Obiecanej
Podobna białym miłośnicom
Kiesie nas martwych prąd nieznany
Z tobą ku innych gwiazd mgławicom
Łzo w ulicznicy oku martwa
Kochanko gibka jak pantera
Tw ych pocałunków miękki atłas
T o w smaku jeno gorycz szczera
Przez ciebie los nasz się zagmatwał
*
Spojrzenia je j płochliwych źrenic
Gwiazd smugą skrzącą wieczór siekły
Igrał w nich taniec lusk syrenich
Pąs naszych warg skrwawionych wściekłych
Lica kum naszych wiedźm czerwienił
Czekam naprawdę schnie z tęsknoty
Całe me serce dusza cała
Jeśliby znów na most Powrotów
W ejść ta kobieta kiedyś miała
Jakżem rad rzec je j jestem gotów
Serce i czaszka pustką świeci
Kieba w nich trwają wciąż odpływy
M ój trudzie o Danaid sieci
Co czynić żeby być szczęśliwym
Jak małe i bezgrzeszne dzieci

N igdy mnie pamięć twa nie znuży
Gołąbko porcie lśniący blado
Stokrotko w strzępach podczas burzy
Daleka wyspo Dezirado
M ój ty goździku kwiecie róży
Błędne ogniki kozłonogi
Satyry i żar-ptaki śliczne
W różby pomyślne lub złozirrogie
Gdym czuł w Calais na szyi stryczek
Udręki całopalny ogień
Dwoisz los męko postradałem
Baśniową łanię koziorcżec
Ledwiem ci z duszą z chwiejnym ciałem
Potrafił ujść o stosie boży
W gwiazd brzasku strojny kwiaty białe
Klęsko bożyszcze gdzie twa krew z żyl
Szaleją dziś kapłani twoi
W śmiertelnej stoją już odzieży
Ci których w płaczu śmierć ukoi
Klęsko bożyszcze jak ci wierzyć
A ty coś ze mną wciąż do pary
Bóstwo mych martwych bóstw z jesieni
Zmierz ile piędzi twojej miary
N a grób mam prawo wydrzeć ziemi
M ój sobowtórze wężu stary
W słońce wszak lubisz je ogromnie
W iodłem cię blask ci sił użyczył
Jak m ej najmilszej mrocznej żonie
Tyś mój beze mnie jesteś niczym
Cieniu w żałobnym kirze po mnie
Zim y już nie ma śnieg nie pada
Spłonęły dawno białe krezy
W ogrodach w owocowych sadach
Ptaki śpiewają wśród gałęzi
Łagodny kwiecień wiosna biada

Śmierć szyk srebrotarczowców miesza
Za śniegiem co się w blachy zakuł
Gna dr zew o stwor ów sinych rzesza
W iosna łaskawa dla biedaków
Uśmiech w spłakanych oczach wskrzesza
A we mnie serce tak nabrzmiało
Jak tyłek damy damasceńskiej
Luba kochałem cię zbyt śmiało
Dziś moje życie zbyt męczeńskie
Gdy siedem szpad przeszywa ciało
Siedem szpad smutku czuję ciągle
W niezamąconej męce ciężkiej
'Tępo mi w piersiach tkwią i obłęd
Chce być rozumem na mą klęskę
Jakże cię z myśli wyrwać mogłem
SIEDEM SZPAD
T a pierwsza lita wysrebrzona
Dreszcz budzi imię jej Palina
Ostrze jej śnieżna chmur zasłona
Dola jej dola gibelina
Kując ją W ulkan z trudu skonał
Drugiej Nubossy łuk się ściele
Niby radości tęcza miła
Ta służy bogom w dniu wesela
Trzydziestu smoków zwyciężyła
Bo klinga jej zna guseł wiele
Trzecia jak żeński błękit cała
Jest niebezpiecznym miodolubcem
Znak Lul de Faltenin przybrała
Nosi ją zawsze na poduszce
Sam Hermes Ernest wzrostu karła
Czwarta się M alureną zowie
Zielonozłotej rzeki pasmo

Pieści urocze ciała kobiet
Gdy wszystkie światła dnia już zgasną
I pieśń wioślarzy płynie z nowiem
Piąta ma Sainte-Fabeau na imię
To kukurydzy warkocz piękny
I cyprysowy pień olbrzymi
Pod którym cztery wiatry klękły
Noc która niby głownia dymi
Szósta sam chwały kruszec wzniosły
Chciałaby w dłoniach słodkich zostać
Co nigdy jej nie m ają dosyć
Już ranek żegnaj droga prosta
Koguty piały wniebogłosy
Cios siódmej musiał już bez sił być
To jest kobieta róża martwa
Dzięki że jak ostatni przybysz
Nad mą miłością drzwi zawarła
Wszak ja nie znałem ciebie nigdy
*
O drogo mleczna o siostrzyco
Białych wód Ziemi Obiecanej
Podobna białym miłośnicom
Kiesie nas martwych prąd nieznany
Z tobą ku innych gwiazd mglatińcom
Przypadku wiodą nas demony
A krok dyktują firmam enty
Brzmią skrzypiec ich zwodnicze tony
Porywa łudzki ród przeklęty
W stecz przez urwiska pląs szalony
0 losie losie nieodgadly
Krółowie w drgawkach nieprzytomnych
1 grzechoczące dziko gwiazdy
Jak żon spojrzenia wiarołomnych
W śród pustyń które w mrok zapadły

Luitpold stary książę z knutem
Dwóch państw strzegący obłąkanych
Czy myśląc o nich czuje smutek
Gdy złotym rojem rozedrganym
Świetliki lecą w noc sobótek
Choć kasztelanki w zamku nie ma
Pod zamkiem łódź barkarol tony
Po białym stawie który drzemał
Drżąc tchnieniem wiosny pokrwawiony
Łabędź żegłował i syrena
Pewnego dnia w tym srebrnym stawie
Zginął król potem zęby szczerząc
Znowu wypłynął nagle na wierzch
Usnął bez ruchu na wybrzeżu
Z twarzą zwróconą w niebo pawie
Czerwcu twe słońce lira złota
Jej struny dłoń mi przepaliły
Smutny i śpiewny szał mną miota
Błądzę wertuję Paryż m iły
Gdzie żal pozbywać się żywota
W niedzielę wieczność jedną chwilą
Łka katarynka monotonna
W szarych podwórzach jest ich tyle
Paryskie kwiaty na balkonach
Jak wieża w Pizie w skos się chylą
W ieczory tutaj są pijane
Dżynem i światłem elektrycznym
Zielone iskry rozsypane
'Tramwaje trelem płyną ślicznym
Szyny obłędnie rozśpiewane
Kawiarnie dymem sinym wzdęte
Miłością śpiew cyganów bucha
W szystkie syfony zachrypnięte
Kelnerskie biodra spod fartucha
Ku tobie w serce moje wziętej

Znam ja ballady dla królem en
Treny swych lal hymn jeńca z brzegów
Do ryb karmionych ludzkich ścierwem
Posępny wiersz niekochanego
1 tkliw y czar syrenich śpiewek
PRZEŁOŻIJŁ ROM AK K0Ł0N1ECKT

SIERGIEJ JE SIE N IN
CZARNY CZŁOW IEK
(poemat pośmiertny)
O, przyjacielu m ój,
Jestem cierpiący, bardzo cierpiący.
Nie wiem sam, skąd przyszło do mnie to cierpienie.
N i to wiatr dmie świszczący
Nad bezludnem i pustem polem,
*Ni tó mózg mój, jak gaj w jesieni,
Ogołaca alkohol.
Głowa moja trzepoce uszami,
Jak ptak, gdy go się łowi,
Na nodze szyi
Tułać się jej dłużej już nie dane.
CzcDrny człowiek,
Czarny, czarny,
Siada przy mojem wezgłowiu,
Czarny człowiek
Spać m i nie daje do rana.
Czarny człowiek
W odzi palcem wzdłuż wierszy ohydnej księgi,
I nade mną, juk mnich nad umarłym,
Przeciągle w nos gdacząc,
Czyta mi żywot
Jakiegoś szubrawca i włóczęgi,
Napełniając mi serce przerażeniem i rozpaczą.
Czarny człowiek,
Czarny, czarny...
„Słuchaj, słuchaj —
M ruczy mi on uczynnie —
Książka zamiera wiele
W spaniałych myśli i planów.
Człowiek ów

Mieszkał w krainie
Co najwstrętniejszych
Zbirówi i szarlatanów.
W grudniu śnieg w tej krainie
Lśni czyściutkim płaszczykiem,
I wesoło warkocza.
Kołowrotki zamieci.
Człowiek ów był arwanturnikiem,
A le w najlepszym gatunku
Na świecie.
Był on wytworny,
A w dodatku — poeta,
Coprawda z niezbyt wielką,
Lecz: z porywającą siłą,
I jakąś, przeszło czterdziestoletnią
Kobietę
Nazywał złą dziewczynką,
Kochaną i miłą.
Szczęście — mawiał — polega
Na sprycie głowy i rąk.
Każdy niezgrabiasz
Nieszczęśliwcem jest przez to.
‘To nic,
Że wiele mąk
Powodują fałszywe
I wyszukane gesty.
Wśród burz życiowych,
I w chłód, i w słotę,
Gdy cię strata nawiedzi,
Albo smutek zapuka,
Udawać uśmiech i prostotę,
Oto największa w życiu sztuka".
„Czarny człecze,
Zabraniam ci tego!
Przecież to nie jest
Nurków brygada.
Cóż mnie może obchodzić
Życie poety skandalicznego.
Proszę cię, innym
Czytaj i opowiadaj".

Czarny człowiek
W bija we mnie swój wzrok,
1 oczy mu przesłania
Sinawa torsja mokną,
Jak gdyby chciał powiedzieć,
Żem jest złodziej i łotr,
Który kogoś bezwstydnie
1 nikczemnie tak okradł.
O, przyjacielu mój,
Jestem cierpiący, bardzo cierpiący.
Kie wiem sam, skąd przyszło do mnie to cierpienie.
N i to wiatr dmie świszczący
N ad bezłudnem i pustem polem,
N i to mózg mój, jak gaj w jesieni.
Ogołaca alkohol.
Noc jest mroźna.
Ciche dróg skrzyżowanie.
Stoję samotny przy oknie,
Na nikogo już dzisiaj nie czekam.
Cała równią dokoła
M iękkim wapnem usłana,
1 do sadu zjechały się drzewa,
Niby jeźdźcy, przybyli z daleka.
Kędyś, złowieszczo,
Ptak nocny zawodzi i biada.
Głucho jeźdźcy drewniani
Dudnią kopyt podkuciem.
Oto znowu ten czarny
Na fotelu się moim rozsiada,
W zsuniętym z czoła cylindrze
I w niedbale rozpiętym surducie.
„Słuchaj, słuchaj —
Skrzeczy mi, patrząc w twarz,
A sam coraz to bliżej
Pochyła się ku mnie —
N ie widziałem, by jakikolwiek
Szubrawiec i kpiarz
Cierpiał na bezsenność
'Jak niepotrzebnie i nierozumnie.

Zresztą, może przesadzam.
W szak dziś — księżyc nad nami.
Czegóż jeszcze potrzeba
Rozmarzonemu poecie
Może właśnie ukradkiem
Przyjdzie'; „ona' z pełnemi udami,
A ty będziesz jej czytał
Martwo-ckliwe, liryczne swe śmiecie.
Strasznie lubię poetów:
Przezabawny to ludek.
Odnajduje w nim zawsze
Historię sercu znajomąJ
Jak wypryszczonej słuchaczce
Długowłosy cudak
Opowiada o światach,
Ociekając płciową oskomą.
Kie wiem, nie pamiętam.
W jakiemś tam siole,
Może w Kałudze,
A może i w Razaniu,
W prostej chłopskiej rodzinie,
Rosło sobie pacholę,
Z błękitnemi oczyma
1 z jasnemi włosami...
Z malca stał się mężczyzną,
A w dodatku — poetą,
Co prawda z niezbyt wielką,
Lecz z porywającą siłą,
1 jakąś, przeszło czterdziestoletnią
Kobietę
Nazywał złą dziewczynką,
Kochaną i m ilą '.
„Czarny człecze,
Szkaradny z ciebie gość!
Ta sława już oddawna
W ślad za tobą kroczy'.
Jestem wściekły. 1 czując
Wzbierającą wciąż złość,

Raz go! laską wprost w pysk,
M iędzy oczy...
Księżyc skonał.
Świt szarzeje nad drogą.
O, zła nocy,
Nocy, bodajbyś przepadła!
Stoję w lśniącym cylindrze.
Przy mnie niema nikogo.
Jestem sam...
I stłuczone zwierciadło...
P R Z E Ł O Ź IJŁ L E O N A R D P O D H O R SK I-O K O Ł Ó W

U WA G I
O Z B I G N I E W I E U N I Ł O W S K I M * )
M ó w io n o o n im , że b y ł u o s o b ie n ie m b u jn o ś c i ż y c ia , w y ra z e m je g o n ie p o -
żytości i r o z m a c h u — a u m a r ł, m a ją c l a t 2 8 . N o s ił w so b ie o g ro m sił, n ie ­
w y c z e rp a n e , z d a w a ło b y się, z a p a s y e n e rg ii — i n ik t, z n a s, c o śm y g o z n a li
b liżej, k tó rz y śm y w ie d zieli ró w n ie ż o je g o d a w n y c h d o le g liw o śc ia c h ( n ie ­
d o m a g a ł k ied y ś n a p ł u c a ) , n ik t z n a s n ie p rz e c z u w a ł n a w e t n a d c h o d z ą c e j
k a ta stro fy . K ip ia ł ra d o ś c ią ż y c ia , c h ło n ą ł je w p ro s t d r a p ie ż n ie w szy stk im i
n iem a l p o ra m i sk ó ry — a n o sił w so b ie z a ró d śm ie rc i. K tó ż b y się te g o
d o m y ś la ł! P rz y p a d e k z rzą d ził, ż e p o r a z o s ta tn i w id z ie liś m y się z so b ą n a
k ilk a ty g o d n i p rz e d je g o z g o n e m . P o w ia d a n o m i je d n a k , że n a d łu g o j e ­
szcze p rz e d w y b u c h e m c h o ro b y , k tó r a tr w a ła z a le d w ie k ilk a d n i, m ia ł ju ż
przeczu cie, n ie m a l p e w n o ść z b liż a ją c e g o się k o ń c a . P rz e c z u c ie to z d r a d z a ł
w obec n a jb liższe g o o to c z e n ia , z a p e w n ia ł, że w k ró tc e u m rz e , b a ! p o w a ż n ie
liczył się z ta k ą m o żliw o śc ią. K tó ż b y m u c h c ia ł w ó w c z a s w ie rz y ć U o s o ­
b ien ie b u jn o śc i ż y c ia — i z a p o w ie d ź śm ie rc i u je g o p r o g u C ó ż z a stra sz ­
liw y p a r a d o k s ; o t, jeszcze je d e n z fig ló w Z b y sz k a U n iło w s k ie g o !
P rz y z n aję z ż alem , że k ie d y ju ż le ż a ł n a ło ż u c h o ro b y , k tó r e m ia ło b y ć
łożem jeg o śm ierc i, ra c z e j z p rz y ja c ie ls k ie j k u r tu a z ji, n iż z o b a w y , że m u
coś zag raża, d o p y ty w a łe m o s ta n je g o z d ro w ia . N ie s te ty , p o z o rn a sp rz e c z ­
ność sp ełn iła się o k r u t n ie : U n iło w s k i u m a r ł.
D zisiaj w iem y , że w b re w łu d z ą c y m p o z o ro m z a g a d n ie n ie śm ie rc i n u r t o ­
w ało go trw a le , czego d o w o d e m są je g o u tw o r y — o d „ W s p ó ln e g o P o k o ju ”
p o „D w adzieścia la t ż y cia ” . W e „ W s p ó ln y m p o k o ju ” sk a z a ł n a w e t n a śm ie rć
gruźliczą g łó w n eg o b o h a te r a p o w ie śc i, L u c ja n a , k tó r e g o id e n ty c z n o ść id e ­
ow a i p sy chiczna z a u to r e m k siążk i w y d a je się n ie w ą tp liw a n a w e t d la czyrelnika
nie p o sia d a ją c e g o k lu c z a o d te j n a w sk ro ś a u to b io g r a f ic z n e j książk i.
W przeczu ciu p rz ed w c z esn ej śm ie rc i ta k i k o n ie c — tr u m n a g ru ź lik a — w y ­
d a w ał m u się sn ad ź w ó w czas n a jp r a w d o p o d o b n ie js z y . P rz y p o m n ijm y n a s tę ­
p u jąc y passus ze „ W sp ó ln e g o p o k o ju ” :
„P o czął m yśleć n a ró ż n e te m a ty . „ Ś m ie rć ” M a e te r lin c k a , c z y ta ł to p r z e ­
cież, i owszem , ciekaw e ro z w a ż a n ia . C z y p rz e m y ś la łe m ś m ie rć R z ec zy w iście ,
m yśla łem o n iej c zę sto ! N ie b o ję się je j je d n a k . C a ła rz ecz w ty m , ż e b y
um rzeć w p o czuciu, że się n ic n ie tr a c i n a o d e jś c iu z te g o g lo b u . C z y j a
m a m to poczu cie N o , c h y b a , sk o ro w y o b ra z iłe m so b ie w szy stk ie n a jle p ­
sze stro n y życia, jak ie m ó g łb y m o sią g n ą ć i n ie d a ły m i o n e r a d o ś c i ! C h o ­
ciaż k to w ie, g d y b y m je p o sia d ł, m o ż e b y m in a c z e j się n a to w szy stk o z a ­
p a try w ał. Ja k ie to śm ieszne, lu d z ie w o g ó le w ie rz ą w coś, ja k ie ś ta m m isje .
C h c ia łb y m zobaczyć to p e rfid n ie z m ru ż o n e o c zk o n a tu r y , k tó r e p r z y p a tr u je
się b e zn a d zie jn y m m o zo ło m sw y ch stw o ró w . H a , u m y s ł lu d z k i ■— to -to ,
a o w o ! P s ia k re w ! jak ieś sk aleczen ie się la n c e te m i ju ż p o u m y śle , k o n ie c
całego cu d u . R r r y m !...” . B ru ta ln e p rz e k le ń s tw o k o ń c z y p rz y to c z o n y o k res.
*) rzecz wygłns-zona na wieczorze literackim w Kole Polonistów S. TJ. J. P.

A w ię c je d n a k to ta k w y g lą d a ło to p ro s te u o so b ie n ie sa m e j b u jn o śc i i r a ­
d o śc i ż y c ia . W 2 3 - le tn im p o d ó w c z a s c h ło p a k u ...
D z ie c k o szczęścia — p o w ia d a n o jeszcze. S a m o ro d n y , s p o n ta n ic z n y ta le n t.
P e łn e u z n a n ie i p o p u la rn o ś ć , z p e w n ą o g lę d n o ś c ią m o ż n a b y n a w e t p o w ie ­
d z ie ć — s ła w a w ty m w i e k u ! N ie m a l ju ż r e a liz a c ja n a jś m ie ls z y c h , g o rą c z ­
k o w y c h m a r z e ń b o h a te r a „ W s p ó ln e g o p o k o ju ” . A p rz y ty m J a k a ż g e h e n ­
n a ż y c ia p r z e b y ta w ta k k r ó tk im czasie. B o p rz e c ie ż „ D w a d z ie śc ia la t ż y c ia ”
to z n ó w , p o m ija ją c ta k c h a ra k te ry s ty c z n e d la U n iło w sk ie g o , ja k o p isa rz a ,
p rz e ja s k ra w ie n ia , je g o w ła s n a b io g ra fia . B ły sk a w ic z n a d r o g a k a rie ry — p o ­
w ia d a ją je d n i — o d p ik o la k a w r e s ta u r a c ji d o c zo ło w e g o p ro z a ik a m ło d e ­
g o p o k o le n ia p o lsk ie g o n a sz y c h d n i ! C o z a o lb rz y m i w y siłek — o d p o w ia d a ­
m y n a to — ja k i t r u d w y g ra m o le n ia się, u c h r o n ie n ia się p rz e d zn iszczen
ie m . A p rz e c ie ż c a ła t a p r a c a w z n o sz e n ia się o b e jm u je z a le d w ie o k res
k ilk u , d o sło w n ie k ilk u la t. K ilk a la t in d y w id u a ln e j w a lk i o p ra w o d o k u l­
tu r y d la ta le n tu . J a k ż e ż a ło śn ie w y g lą d a d ziś ta „ k a r ie r a ” ta k tra g ic z n ie z ła ­
m a n e g o ż y c i a ! Ile ż k o m p lik a c ji p rz e d s ta w ia ta , z d a w a ło b y się, ta k p ro s ta
p o s ta ć U n iło w sk ie g o .
N ie n a ty m k o n ie c p a ra d o k s o m . O k rz y c z a n o U n iło w sk ie g o ja k o „ n ie ­
m o r a ln e g o p is a rz a ” . N a c z y m że m ia ła p o le g a ć o w a n ie m o ra ln o ś ć A n o , że
n ib y ta k ie sło w a , że ta k ie sc e n y , a ra c z e j „ o b s c e n a ” , że to n ib y p o rz ą d n y
c zło w iek d o rę k i w z ią ć n ie m o że.
„ P o r z ą d n y c z ło w ie k u ” , k tó ry p rz e d o k ie m d z ie c i z a m y k a sz w sz u fla d z ie
b iu r k a n ie d o c z y ta n y , o b s z a rp a n y , z a te m ra c z e j ju ż z a c z y ta n y n ie m a l n a
śm ie rć e g z e m p la rz z n ie k sz ta łc o n e g o , b ru k o w e g o w y d a n ia „ D e k a m e r o n u ” ,
m o ra lis to , z a c h ły s tu ją c y się „ o b y c z a jo w y m i” p o w ie śc ia m i w „ C z e rw o n ia k u ” ,
czyś p ró b o w a ł z a s ta n o w ić się k ie d y , n a c z y m w ła śc iw ie p o le g a m o ra ln o ść
p is a rz a
U k a z a ć t. zw . ż y cie ta k , ja k o n je w id z ia ł, n ic n ie u jm u ją c z je g o w s p a ­
n ia łe g o i z a ra z e m k o sz m a rn e g o o b ra z u , ż a d n e j u p ię k s z a ją c e j b la g i, ż a d n y c h
re tu s z ó w , p r ó c z ty c h , k tó r y c h ż ą d a a rty z m — o to cel, cel p r a w ie h e ro ic z n y ,
ja k i p o s ta w ił p rz e d sw o im p is a rs tw e m U n iło w sk i. C z y t a p o s ta w a , p o s ta w a
re a lis ty , je s t słu sz n a , to z u p e łn ie in n a , d a lsza, w te j c h w ili m n ie j in te re s u ją c a
s p ra w a . P o z o sta je fa k t, że te j p o sta w ie a rty s ty c z n e j b y ł w m ia r ę sił w ie r­
n y , n ie d o p u s z c z a ją c ż a d n y c h św ia d o m y c h u stę p stw , ż a d n y c h lite ra c k ic h
szw in d ló w . P o p e łn ia ł b łę d y — to p r a w d a . Z w ła szcza w p ie rw szy m o k resie
tw ó rc zo śc i. N a jw ię c e j ic h c h y b a d o sz u k a ć się m o ż n a — i to b e z tr u d u —
w ła śn ie w o w y m o k rz y c z a n y m „ W s p ó ln y m p o k o ju ” . A le fa k te m je s t ró w ­
n ie ż , że w m ia r ę ro z w o ju ta le n tu , z n a c z o n e g o e ta p a m i k siążek, w m ia r ę
ła p c z y w e g o w p ro s t c h ło n ię c ia , b o ju ż n a w e t n ie z d o b y w a n ia k u ltu r y p i­
sa rsk ie j, n a r z u c a ł so b ie c o ra z su ro w sz ą d y sc y p lin ę . I w ty m je s t c a ła je g o
u c zciw o ść p is a rs k a — j e g ° p r a w d z iw a e ty k a a rty s ty .
„ C z e g o o n i c h c ą o d e m n ie ” — p y ta ł m n ie k ie d y ś p o w y d a n iu sw o jej
k sią żk i o p o d ró ż y p o B ra zy lii. — „ W y r z u c a ją m i c ią g łe p o d k re ś la n ie , że n u ­
d z iłe m się w A m e ry c e . A c o m ia łe m n a p is a ć Ż e c o ” — p a rsk a ł. — „ Ż e
ta k ie c ie k a w e . Ż e n ib y p a lm y ... że e m ig ra c ja ... N i e ! n i e ! N ie m o g ę p isa ć
te g o , c ze g o m n ie p r z e ż y ł! ”
N a w ia s e m m ó w ią c , tr a k to w a ć „ Ż y to w d ż u n g li” w y łą c z n ie ja k o w y ra z
z n u d z e n ia m ło d e g o p is a rz a B ra z y lią , to co k o lw ie k , p o w ie d z m y , p ro sta c k ie
u ję c ie . O c zy w iście , n ie w ą tp ię , że z ta k ie j w y p ra w y i z ta k ie g o te m a tu

m o ż n a b y w y d o b y ć z n a c z n ie w ię c e j. M o ż e to n a w e t b a r d z ie j d o g a d z a ło b y
lu d z k im a m b ic jo m U n iło w sk ie g o . M ia ł je p rz e c ie ż , j a k k a ż d y z n a s.
N ie d o g a d z a ło to je d n a k je g o a m b ic jo m a rty s ty c z n y m . M o ra ln o ś ć p isa rsk a
U n iło w sk ie g o n a ty m w ła śn ie p o le g a ła , że n ie u siło w a ł się s tro ić w c u d z e
p ió rk a , w k tó r y c h m o ż e n a w e t i b y ło b y m u d o tw a rz y , a le w k tó r y c h nie
c z u łb y się so b ą. R z e te ln ie s p e łn ia ł n a r z u c o n y so b ie s a m e m u n a k a z n ie p rz y -
o z d a b ia n ia sią p o w a g ą m y śli i p rz e ż y ć , k tó r y c h n ie p rz e tra w ił, n ie p r z y ­
sw oił so b ie d o c n a .
Z a r z u c a n o m u w re sz cie b r a k t. zw . id e o lo g ii, z d e k la ro w a n e j p o s ta w y w o ­
b ec w ie lu a k tu a ln y c h z a g a d n ie ń — sp o łe c z n y c h , p o lity c z n y c h , n a ro d o w y c h ,
słow em , b r a k te g o , co c h ę tn ie się o k re śla ja k o „ ś w ia to p o g lą d ” p isa rz a . J e s t
to z a rz u t d o n io sły i z a ra z e m b a r d z o n ie p o w a ż n y . C z eg ó ż b o w ie m ż ą d a n o
Ż ą d a n o , a b y się z a d e k la ro w a ł. P ro szę m i w y b a c z y ć te n je d y n y tu w tr ę t
osobisty. D e k la ro w a łe m się w ie lo k ro tn ie i p r z y z n a ję z c a łą o d w a g ą , że m a m
ju ż te g o d o sy ć. N ik t c h y b a ju ż n ie m a w ą tp liw o ś c i, że te n lu b ó w z n a s
to lu b o w o z d e c y d o w a n ie r e p re z e n tu je . M im o to , a m o ż e w ła śn ie d la te g o ,
ż ą d a n ie d a ls z y c h d e k la ra c y j n ie u s ta je . P o w ie d z m y so b ie w re sz cie , że z a d a n ie
p isa rz a n ie p o le g a b y n a jm n ie j n a c z u jn o śc i, a b y w k a ż d e j c h w ili w ia d o m o
b y ło d o k ła d n ie , ja k g o z a s z u fla d k o w a ć . O tó ż z U n iło w s k im ta k b y ło w ła ­
śnie, że n ie ła tw o d a w a ł się z a s z u fla d k o w a ć . N ik t n ie m ia ł c h y b a w ą tp liw
ości, k im b y ł, a m im o to w ż a d n e j z p rz y g o to w a n y c h u słu ż n ie sz u fla d e k
n ie c h c ia ł się n ie s p o k o jn y d u sz e k p o m ie śc ić .
W n u m e rz e „ W ia d o m o ś c i L ite r a c k ic h ” , p o św ię c o n y m p a m ię c i a u to r a
„ D w u d z ie stu l a t ż y c ia ” a u to r p o p u la r n y c h p o w ie śc i, T a d e u s z D o łę g a - M o ­
stow icz z a a n e k to w a ł g o — p ro sz ę so b ie w y o b r a z ić ! — n a rz ecz... k o n s e r­
w aty zm u . Ż e n ib y U n iło w s k i b y ł r e p r e z e n ta n te m p o s ta w y i m y śli k o n s e r­
w a ty w n e j, b o m ię d z y in n y m i — s i c ! — n ie c ie r p ia ł z a n ie d b y w a n ia te r m i­
n ó w zw ro tu d łu g ó w k a r c ia n y c h . A r g u m e n t m o ż e i d o ść p o w a ż n y w z ak re sie...
specyficznie p o ję te j m y śli k o n s e rw a ty w n e j. J e d n ą ty lk o d ro b n o s tk ę m a m m u
do z arz u ce n ia, że n ie je s t a r g u m e n te m in te le k tu a lis ty . Z w ię k sz ą ju ż słu sznością,
choć też z n ie z m ie rn ą o stro ż n o śc ią i z a s trz e ż e n ia m i, o czy w iście, s ta ­
w ia go w ty m ż e n u m e rz e „ W ia d o m o ś c i” je d e n z p rz y ja c ió ł z m a rłe g o , p o e ta
W ładysław B ro n iew sk i, w sz e re g a c h t. zw . p is a rz y le w ic o w y c h .
A w rzeczy s a m e j W rz e c z y sa m e j U n iło w s k i n ie m ia ł — z d a je się —
izeczyw iście ż a d n y c h z d e k la ro w a n y c h p o g lą d ó w sp o łe c z n o - p o lity c z n y c h .
S tw ierd zam to , c h o ć d y s p o n u ję u s tn y m o św ia d c z e n ie m z m a rłe g o , że u w a ż a ł
się za socjalistę. S o c ja liz m to b y ł je d n a k , je śli m o ż n a w ty m w y p a d k u
o n im m ów ić, w p o ję c iu n a js z e rsz y m p rz e c iw re a k c y jn e j, p ro g re s y w n e j, re -
fo rm isty czn ej p o sta w y w o b e c ż y c ia . N ic w ię c e j — i z a ra z e m m o ż e b a r d z o
dużo. W k a żd y m ra z ie u d w u d z ie s to k ilk u le tn ie g o p is a rz a — p is a rz a , k tó r y
raczej k sz tałto w ał się w p o w o ln y m tru d z ie , n iż c o k o lw ie k w ie lk ie g o d o k o ­
n a ł — b a rd zo uczciw ie.
F a k te m jest w reszcie, że te k a r ty je g o k sią żek , n a k tó r y c h silił się w y ­
rażać, czy fo rm u ło w a ć ja k ie ś „ p o g lą d y ” , są w je g o tw ó rc z o śc i n a jg o rs z e .
N a iw n o ść lic y tu je się w n ic h z b r a k ie m n ie z b ę d n e g o p rz y g o to w a n ia d o t a ­
k ich sfo rm u ło w a ń . Ż e w y p isy w a ł p o r n o g r a f ie , że o sz k a lo w a ł a rm ię , że m o ż e
r.aw’e t i o O jc zy ź n ie to i o w o, i w o g ó le d o „ W ia d o m o ś c i L ite r a c k ic h ” p i­
sy w ał — no, to są ju ż in k w e k ty w y , ta k n a m z ż y c ia c o d z ie n n e g o p isa rz y d o ­

z e z n a n e , że m o ż e m y so b ie d a r o w a ć i p rz y je m n o ś ć ro z w a ż a n ia ich z a ­
w a rto ś c i m o r a ln e j i o b ro n ę p r z e d n im i z m a rłe g o p isa rz a .
Z n a łe m U n iło w sk ie g o b e z m a ła d z ie sięć la t. P rz y ja ź n iliśm y się. M ia łe m
m o ż n o ść , o b c u ją c z n im b liż e j, o b s e rw u ją c g o d łu ż e j, śle d zą c z u w a g ą i ciek
a w o śc ią je g o ro z w ó j, p o z n a ć g o le p ie j, n iż in n i. N ig d y n ie p rz eczu w ałem ,
że p rz y jd z ie m i g o k ie d y k o lw ie k w s p o m in a ć . S tr a ty o so b iste j, ja k ą z jeg o
śm ie rc ią p o n io słe m , n ic ju ż n ie n a p r a w i. N ie c h a j w ię c c h o c ia ż t a bliższa
m o ja z n a jo m o ś ć n a tu r y p rz e d w c z e ś n ie z n iw e c z o n e g o ta le n tu p r z y d a się dziś
d la z b liż e n ia k u ltu r a ln e g o c z y te ln ik a d o p o z o sta łe j p o n im ta k m ałe j
w p ra w d z ie , a le ta k ju ż b o g a te j sp u ściz n y . C h c ia łb y m , a b y d o jr z a n o w ięcej
k o m p lik a c ji w c h a r a k te r z e je g o u m y sło w o śc i, u m y sło w o śc i a rty s ty . C h c ia ł­
b y m , a b y d la w z a je m n e j k o rz y ści ta k ła tw o n ie u p ra s z c z a n o so b ie, ja k to
n ie r a z w id z im y , te g o zaw sze b a r d z o tr u d n e g o z a g a d n ie n i a : czło w iek — a r ­
ty s ta — tw ó rc zo ść .
M ó w ię to d z is ia j, „ b o m s m u tn y i sa m p e łe n w in y ” .
D la te g o tu z re z y g n o w a łe m z ła tw e j, a c z e fe k to w n e j — a le i ta n ie j — ro li
w s p o m in a ją c e g o p rz y ja c ie la . O c zy w iście , m o ż e n a w e t d la n ie k tó ry c h b y ło ­
b y c ie k aw sz e u sły szeć o d je d n e g o z ż y w y c h „ b o h a te r ó w ” „ W s p ó ln e g o p o ­
k o ju ” coś n a ó w te m a t, j a k to ta m rzec zy w iście b y ło w te j o s ta tn ie j
s p e lu n c e c y g a n e rii w a rsz a w sk ie j, ja k to o n i p ili — i k to w re sz cie z k im
i d la c z e g o . P o s ia d a m p rz e c ie ż k lu c z d o te j „ s k a n d a lic z n e j” p o w ie śc i... O tó ż
p rz y rz e k a m , że je śli k ie d y ś d la sp ra w y s a m e j sz tu k i o k a ż e się p rz y d a tn y ,
p rz e k a ż ę g o k o m u n a le ż y lu b sa m g o u ż y ję . D z iś n ie są d z ę, a b y p lo tk a
p o m o g ła w c z y m k o lw ie k c z y ta ją c e m u , ta k ja k o b o ję tn e ju ż n a m je s t, k to
p o z o w a ł d o o b ra z ó w z n a k o m ite g o m a la r z a z p rz e d stu le c i.
K o ń c z ą c , a p e lu ję ty lk o o m iło ść d la p is a rz a i je g o d z ie ła , tę m iło ść, k tó ­
r a je s t n a jw ię k s z ą i n a jc e n n ie js z ą n a g r o d ą , z ło ż o n ą tw ó rc y z a p o n ie s io n y
p rz e z n ie g o tr u d .
U n iło w sk i n a n ią z a s łu g u je .
S T A N I S Ł A W R IJS Z A R D D O B R O W O L S K I
C H Ł O P S K I N A D R E A L I S T A
J a k w ia d o m o is tn ie je s ta r y s p ó r — n ig d y n ie ro z s trz y g n ię ty — o to , czy
in d y w id u u m tw o rz y h is to rię , czy te ż h is to r ia w y rz u c a n a p o w ie rz c h n ię p rz ez
n ią u k s z ta łto w a n e i p rz e z n ią p ro w a d z o n e je d n o s tk i. Z d a je się im ty lk o , że
rz ą d z ą ś w ia te m — a w ła śc iw ie są m a n e k in a m i, b e z w o ln y m i n a rz ę d z ia m i
w ie c z n e g o p r ą d u . T a k T o łs to j u n ic e s tw ia w ie lk o ść N a p o le o n a , ro b ią c z n ie ­
g o n a p u s z o n ą k u k łę , a p rz e c iw s ta w ia m u K u tu z o w a , k tó re g o c a ła w yższość
p o le g a ła n a ty m , iż z d a je o n so b ie s p ra w ę ze sw o je j b ie r n e j ro li i z te g o , że
je s t w y s u n ię ty m n a szczy t, p rz e c ię tn y m p rz e d s ta w ic ie le m sw o je g o n a r o d u .
P o m y ś la łe m so b ie o te j s p ra w ie , z a s ta n a w ia ją c się n a d c a łą id e ą C e n tr a l­
n e g o O k r ę g u P rz e m y s ło w e g o — id e ą rz eczy w iście z d o ln ą w z n ie c ić z a p a ł
w n ie o b o ję tn y c h se rc a c h . I m y śla łe m , ile te ż w te j id e i jest tw ó rczo ści
o so b iste j n a sz y c h m ę ż ó w s ta n u — ile zaś p o n a d in d y w id u a ln e j siły h is to ­
ry c z n e j, k tó r a p c h a d o s tw o rz e n ia ta k ie g o c e n tr u m n o w e j P o lsk i. M y ślę , że
p r y m ity w n e siły g e o p o lity c z n e s k ła d a ją się n a to i że ta k ie z a b e z p ie c z o n e

i r d z e n n ie p o lsk ie c e n tr u m sa m o się w y d ź w ig a n a n a c z e ln e m ie jsc e . W sz y stk
ie w a ru n k i e k o n o m ic z n e i o b r o n n e P o lsk i z e sp o liły się, a b y id e a C O P ’u
p o w s ta ła p rę d z e j czy p ó ź n ie j. O b o k ty c h p rz y c z y n i sił m a te ria ln y c h , o d ­
g r y w a ją t u ta j ta k ż e p e w n ą ro lę o w e sły n n e im p o n d e r a b ilia , k tó r e sp o w iły se r­
ce P o lsk i w p e w n e siły m o r a ln e — i c h y b a n ie b e z z n a c z e n ia d la c a łe j s p ra w y
b ę d z ie , iż sa n d o m ie rsk ie , o d G ó r Ś w ię to k rz y sk ic h a ż p o Ł a ń c u t czy L e ż a jsk ,
o b o k sw o je j fiz jo n o m ii g e o g ra fic z n e j i g e o p o lity c z n e j ■— p o s ia d a w ła sn ą
fiz jo n o m ię p o e ty c k ą .
T o , c o d z isia j s ta je się C e n tr a ln y m O k rę g ie m P rz e m y s ło w y m , o d n ie p a ­
m ię tn y c h c zasó w — p o s ia d a ło w y b itn ą o d rę b n o ś ć g e o g ra fic z n ą i r e g io n a ln ą .
O b o k P o d h a la p rz e c ie sa n d o m ie rs k ie i k ie le c k ie z o sta w iło w n a sz e j lite r a tu ­
rze n a jb a r d z ie j w y ra ź n e śla d y . W y s ta rc z y u p r z y to m n ić so b ie tw ó rc z o ść Ż e ­
ro m sk ieg o , z w ią z a n ą z ty m i k r a ja m i — a z ro z u m ie m y je j a tm o s f e r ę p o e ­
ty c k ą .
W o s ta tn ic h c z a sa c h t a a tm o s f e r a d o ta k ie g o s to p n ia się z g ęściła, że m o ­
ż em y m ó w ić n a w e t — je ż e li n ie o p e w n e j szkole — to w k a ż d y m r a z ie
o b a r d z o w y ra ź n e j g r u p ie p is a rz y s a n d o m ie rs k ic h . N ie łą c z ą ic h ja k ie ś w sp ó l­
n e c e c h y lite ra c k ie czy id e o w e , są z e sp o le n i ty lk o w s p ó ln o tą p o c h o d z e n ia
z ziem i sa n d o m ie rsk ie j. P o ja w ie n ie się ta k ie j z w a rte j g r u p y m n ie j lu b w ię c e j
w y b itn y c h p isa rz y , m ie s z k a ją c y c h n a je d n e j p o ła c i k r a ju , n ie n a le ż y d o z ja ­
w isk c zę sty ch u n a s i św ia d c z y n ie w ą tp liw ie o ty m , że z a n im ta część k r a ju
p rz e b u d z iła się d o ż y c ia m a te ria ln e g o i d o tw ó rc z o śc i d ó b r te g o św ia ta , p o ­
p rz ed z iło j ą p e w n e o d ro d z e n ie d u c h o w e •—• b y ć m o ż e , sz c ząte k d a w n e g o
ż y cia d u c h o w e g o , z a ta r te g o ju ż w e w s p o m n ie n ia c h h is to rii, ż y c ia , k tó r e d ł u ­
go n ie m o g ło d o jść d o g ło su d z ię k i n ie s p rz y ja ją c y m w a r u n k o m z e w n ę trz n y m .
D ość p o w ie d z ie ć je d n a k , że z ie m ia K a d łu b k a i D łu g o sz a , O le śn ic k ie g o i M i­
k o ła ja G o m ó łk i p rz e m ó w iła w y ra ź n ie d o n o w e g o p o k o le n ia P o lsk i — i te j
zasługi n ie m o ż n a ju ż p rz y p is a ć p a n u W ic e p re m ie ro w i.
Z tą ty lk o ró ż n ic ą , iż d o g ło su d o c h o d z ą sy n o w ie te j z ie m i j a k n a jb a r ­
dziej z n ią — i to z d z ia d a p r a d z ia d a — z w ią z a n i. S z k o ła s a n d o m ie rs k a
czy g r u p a sa n d o m ie rs k a s k ła d a się w y łą c z n ie z c h ło p ó w w p o b liż u sto lic y
K sięcia H e n ry k a u ro d z o n y c h .
N ie d a w n o u d z ie lo n a n a g r o d a m ło d y c h z w ró c iła u w a g ę n a je d n e g o z p r z e d ­
staw icieli te g o lu d u p o d s a n d o m ie rs k ie g o , n a m ło d e g o p o e tę S ta n is ła w a P ię ­
tak a .
A czkolw iek P ię ta k je s t n a jm ło d s z y m z w szy stk ic h s a n d o m ie rz a n , w y d a je
się, że tra fn ie A k a d e m ia L ite r a tu r y w y ró ż n iła te g o w ła śn ie m ło d z ie ń c a i że
słusznie o d z n ac zy ła je g o p ą c z k u ją c y ta le n t, w n o si o n b o w ie m d o n a sz e j lite
ra tu ry to n n o w y i b a r d z o in te re s u ją c y .
Je g o starsi, u ta le n to w a n i k o le d z y , ja k K o s e ła , B u re k , M ło d o ż e n ie c , p r z e d ­
sta w ia ją in n y c a łk ie m ty p tw ó rc z o śc i, s p o ty k a n y z re sz tą w n a sz y m p iś m ie n ­
n ictw ie . Z n ic h n a jw ię k sz ą w z ię to śc ią i p o w o d z e n ie m cieszy się tw ó rc zo ść
W in c e n te g o B u rk a . J e g o p ię k n a k s ią ż k a „ D r o g a p rz e z W ie ś” (n ie „ W ie ś
p rzez D ro g ę ” , ja k to p isze S k iw sk i) z o sta ła o c e n io n a n a d z w y c z a j d o d a tn io
p rzez n a sz ą k ry ty k ę i d o c z e k a ła się p o p u la rn o ś c i. I słu sznie. N ie m ó w ią c
ju ż o ty m , że B u re k je s t b o h a te r e m r o d z in n e j z ie m i i m ia s ta S a n d o m ie rz a ,
g d zie p a m ię ta ją z a ró w n o to , że te g o w y b itn e g o p is a rz a p o trz y k ro ć n ie d o ­
p u szczo n o d o m a tu r y w m ie jsc o w y m g im n a z ju m , ja k i to , że sw o im z d r o ­
w y m o b ra z e m w si p o lsk iej, o d p o w ia d a ją c y m rzeczy w isto ści, p rz e c iw sta w ił

się w szy stk im ro z ż a lo n y m g ry p o m , ty p o w y m p r o d u k to m in te lig e n c k im n a ­
u c z y c ie li lu d o w y c h n ie z d a ją c y c h so b ie w w ie lk ie j m ie rz e sp ra w y z tego,
c z y m je s t i c z y m c h c e b y ć p o lsk i c h ło p .
T w ó rc z o ść B u r k a — d z isie j jeszcze s k ro m n ie r e p re z e n to w a n a — zbliża się
d o tw ó rc z o śc i R e y m o n ta i w z o ru je ra c z e j n a n ie j. C h o c ia ż B u re k w yszedł
z u p e łn ie z w y c z a jn ie z lu d u i je s t sy n e m z a m o ż n e g o w ło ś c ia n in a z w ioski —
k tó r a o d l a t n ie z n a ła p a ń sz c z y z n y — je d n a k z sa m e j n a tu r y p isarskiej
i m a la rs k ie j, że ta k p o w ie m , te g o a r ty s ty s to su n e k je g o d o w si je s t n ieco
p a te ty c z n y i, u s iłu ją c b y ć p rz e d m io to w y , g u b i p o tro sz e k o n ta k t z rzeczy ­
w isto śc ią.
B u re k — w y b o rn ie z re sz tą o p is u ją c siłę c h ło p s k ą — p o w ia d a n a m c ią g le :
..N ie z a p o m in a jc ie , że ta c y są n a s i c h ło p i! P a trz c ie , j a k ą m o c i ja k ą b a rw ę
m a w so b ie te n p o lsk i c h ło p i ta k a p o lsk a w io s k a ! J a s ta m tą d w ła śn ie w ra ­
c a m , j a to w id z ia łe m , j a to o p isu je , ta k i b y ł m ó j o jc ie c , a ta k i d z i a d ! J a k ­
że to d z iw n e o ty m m y śle ć , sie d z ą c p r z y b iu r k u w W a r s z a w ie ! ”
N ie c h ia łb y m u m n ie js z a ć z a s łu g lite ra c k ic h B u rk a p rz e z p rz e c iw sta w ie n ie
m u m ło d sze g o k o le g i z ta m te j s tro n y W isły . M a m w ra ż e n ie , że p o d je d ­
n y m w z g lę d e m B u re k b ije P ię ta k a n a g ło w ę — p o d w z g lę d e m u m ie ję tn o śc i
k o n s tr u o w a n ia , d o te g o jeszcze ta k tr u d n e j f o rm y , ja k ą je s t o p o w ia d a n ie .
A le P ię ta k p o d b ija n a s z a to g łę b o k ą a u te n ty c z n o ś c ią sw o je j p o e z ji i ta k ą
p r o s to tą w tr a k to w a n iu z a g a d n ie ń r e g io n a ln y c h , że m im o w o li p rz y w ią z u ­
je m y się d o je g o tw ó rc z o śc i i z a c z y n a m y się n ią in te re s o w a ć , ja k o z ja w i­
sk ie m p sy c h o lo g ic z n y m n ie z m ie rn ie z a jm u ją c y m i w n o s z ą c y m — ja k ju ż
p o w ie d z ia łe m — n o w e e le m e n ty d o p o lsk ie j lite r a tu r y w sp ó łc z esn e j.
T a je m n ic a , j a k ą p o s ia d ł P ię ta k , je s t je d n a , i m a m w ra ż e n ie , że n ią d a
się o b ja ś n ić c a ła b e z s p o rn a w a rto ś ć „ M ło d o śc i J a s ia K u n e f a ła ” . T ą ta je m ­
n ic ą je s t n ie w y c h o d z e n ie ze sw o je g o śro d o w isk a . D o ty c h c z a s w szyscy —
n ie w y łą c z a ją c B u r k a — o p isy w a li ś w ia t c h ło p sk i z z e w n ą trz , p o o p u sz ­
c z e n iu te g o ś w ia ta , a p r z y n a jm n ie j p o z o b ie k ty w iz o w a n iu g o p o z a sobą.
T y m c z a s e m P ię ta k tk w i w ty m św ie c ie i n a w e t n ie w ie , co o p is u je i o c zy m
m ó w i : m ó w i o ty m , c o s ta n o w i isto tę je g o ż y c ia z e w n ę trz n e g o i je g o p r z e ­
ż y ć w e w n ę trz n y c h . N ie m y śli o ty m , z c zy m je s t z w ią z a n y , ja k to p rz e ż y w a ,
ja k filo z o fu je czy m y śli — a le z a p is u je c a ły zasó b w ra ż e ń i u c z u ć z e w n ę trz ­
n y c h i w e w n ę trz n y c h w k r ó tk ic h n o ta tk a c h i p o e ty c k ic h o b ra z a c h . N ie a k ­
c e n tu je p rz e z c a ły czas te g o , że p isze o c h ło p a c h , że je s t p is a rz e m „ lu d o ­
w y m ” , że d o te g o o p is y w a n ia sp o łe c z e ń stw a c h ło p s k ie g o o g ra n ic z a się je g o
ro la . D la P ię ta k a c h ło p s k i ś w ia t je s t w o g ó le c a ły m ś w ia te m — c h ło p i,
0 k tó r y c h m ó w i, to p rz e d e w szy stk im lu d z ie , n ie p r z e d e w s z y s tk im c h ło p i.
1 d la te g o P ię ta k d a je n a m ś w ia t a u te n ty c z n y . A ż e te n ś w ia t je s t c h ło p ­
sk im św ia te m , to n ie je s t rz e c z p ie rw szo rz ę d n a .
E f e k t te n — z re sz tą n ie z a m ie rz o n y p rz e z a u to r a , a le w y n ik a ją c y z isto ty
je g o d y sp o z y c y j ■— d e c y d u je o d o n io słe j w a rto ś c i k sią ż k i P ię ta k a . I zbliża
j ą m o ż e n ie ty le d o p is a rz y lu d o w y c h , czy to z g r u p y s a n d o m ie rsk ie j, czy
też z in n y c h śro d o w isk w y ż sz y ch , ja k B u re k , S k u z a , K ę d z io r a — a le d o
m o d n y c h p rz e z p e w ie n k r ó tk i czas, a le n a p r a w d ę , n ie s te ty , n ie c z y ty w a n y c h
.,P a m ię tn ik ó w C h ło p ó w ” .
P o m ię d z y je d n a k „ M ło d o ś c ią J a s ia K u n e f a ła ” a „ P a m ię tn ik a m i” , n a ­
w e t n a jb a r d z ie j in te r e s u ją c y m i, z a c h o d z i t a ró ż n ic a , iż z d a rz e n ia c h ło p sk ie ­
g o , lu d z k ie g o ż y w o ta , o p is y w a n e p rz e z P ię ta k a , p r z e ła m u ją się w p r y z m a ­

cie je g o n a w sk ro ś p o e ty c k ie j o rg a n iz a c ji i ty m s a m y m r o d z ą się n a św ia t
w k sz ta łc ie sw o im a rty s ty c z n ie p rz e m ie n io n e . Z re s z tą p o e ty c k a o r g a n iz a c ja
P ię ta k a je s t ró w n ie ż o r g a n iz a c ją z u p e łn ie s p e c ja ln ą i sp e c y fic z n ie c h ło p s k ą .
J e s t to , że ta k p o w ie m , w ie jsk ie „ o w c z a rs tw o ” .
Z p a ste rs k ie g o tr y b u ż y c ia , z m ło d y c h la t, s p ę d z o n y c h n a p a s a n iu k o n i
n a łą k a c h czy o w ie c n a p o la c h , ro d z i się sz c zególn e s p o jrz e n ie n a ś w ia t i n a
je g o z ja w isk a . O w c z a rz je s t n ie z d o ln y d o n ic z e g o in n e g o w g o sp o d a rstw ie ,
ja k ty lk o d o p a s a n ia , p o s ia d a o n je d n a k n a d p r z y r o d z o n e ja k b y z d o ln o ści.
P rz e z k o n ta k t z p r z y ro d ą p o z n a je w ła sn o śc i le c z n ic z e ro ślin i fo rm u ł, p rz e z
sen n e n a ś w ia t p a tr z e n ie z a c ie r a ją m u się k o n tu r y r o je n ia i rz e c z y w is to ś c i:
w id zi o n d z iw o ż o n y i ru s a łk i, a p o le łu b in u p rz e d s ta w ia m u się ja k o p o le
p e łn e ś p ią c y c h ż ó łty c h k o tk ó w . O w c z a rs tw o je s t p re d y s p o z y c ją p o e ty c k ą ■—
i ja k o ta k ie w y ra ź n ie p r z e ja w ia się u P ię ta k a w o w y m z a ta r c iu g r a n ic p o ­
m ię d z y ś w ia te m rz e c z y w isty m i m a rz o n y m , w b r a k u g r a n ic p o m ię d z y s n a m i
i z d a rz e n ia m i r e a ln y m i czy te ż m a r z o n y m i ja k o r e a ln e . C z y te ln ik a „ M ło ­
d o ści J a s ia K u n e f a ła ” n ie r a z d e z o r ie n tu je te n b r a k o stre g o p rz e d z ia łu p o ­
m ię d z y ż y c ie m a sn e m . W isto cie , c a łe e p iz o d y ż y c ia J a s ia są o p is a n e ta m
ja k rz ec zy w isto ść ( h is to ria p o w o d z i i u to n ię c ie J o a s i) a są p rz e c ie ty lk o o p i­
sam i se n n y c h p rz y w id z e ń , k tó re m a j ą z n ó w z a d a n ie k o n s tr u k c y jn e n a d a n ia
w y ra z u i ż y c ia Ja sio w e j przeszło ści.
S a m a w a d a b u d o w y p o w ie śc i, n ie o k re ś lo n a je j f o r m a i p r z e p la ta n ie się
d z ie n n ik ó w i w s p o m n ie ń , w p ę d z e n ie w szy stk ie g o m a te r ia łu p o e ty c k ie g o
w je d n o k o ry to p ro z a ic z n e j o p o w ie śc i, m a sw o je ź ró d ło w o w y m p r z e s e n n y m
p a trz e n iu n a św ia t m ło d e g o a u to r a . Ż e la z n a lo g ik a ż y c ia p o z o s ta je d la n ie ­
go u k ry ta , a ś w ia t p rz e m ija o b o k n ie g o , z m ie sz a n y ze z d a rz e ń i z m a r z e n ia ,
z p r a w d y i z w y m y słu , zaw sze p rz e s ło n ię ty m g ie łk ą — ja k h o r y z o n t p o l­
skich p ó l.
O w o „ o w c z a rstw o ” p r z e n ik a u tw ó r P ię ta k a n ie p o d r a b ia n ą i p r a w d z iw ą
p o ezją, c o je s t je g o n a js iln ie js z ą s tro n ą . R e a liz m o p o w ie śc i — k tó r y to
re aliz m s ta r a się w P ię ta k u p o d k re ś lić je g o p a tr o n , K a d e n - B a n d r o w s k i —
jest je d n a k z u p e łn ie o d m ie n n e g o g a tu n k u . J e s t re a liz m e m c h ło p s k ie j o p o ­
wieści p rz y sz k la n c e w ó d k i czy p rz y k o m in ie , g d z ie rz ec zy w isto ść n ie o d b ija
się ta k a ja k a je s t, a ta k a j a k ą c h c e j ą m ie ć o p o w ia d a ją c y . C z y n a w e t, p o ­
w iedzm y , e le m e n t w o li o d g ry w a tu ro lę d r u g o r z ę d n ą . J a k i m u się św ia t,
ziem ia c a ła i w szy stk o w o k o ło — z n a n e p rz e c ie ż d o b rz e z d łu g ie g o d o ś w ia d ­
czenia — n a g le w y m a rz ą i w c o się w tr a k c ie ro z m a rz o n e j o p o w ie śc i p r z e ­
dzierzg n ą, z a ta k ie n a m je p o d a je , p rz e to p io n e w ty g lu z a m y śle n ia . J a k
chło p ak, k tó r y le ż ą c n a łą c e , w z n a jo m y c h i z w y c z a jn y c h o b ło k a c h p ę d z o ­
nych p o n ie b ie , w id z i k o n ie , k w ia ty i a n io ły — ta k P ię ta k w p o s p o lity m
św iecie w io sk i, o d k ry w a z d a rz e n ia i o b ra z y , k tó r e s ta ją się z a je g o d o tk n ię ­
ciem p ra w d z iw ą p o e z ją .
B ard zo je s t w a ż n e w te j k sią żce, iż o d k ry w a o n a in n ą , d o ty c h c z a s n ie c o
z a n ie d b a n ą p rz e z lite r a tu r ę s tro n ę c h ło p sk o śc i. P rz e c z u w a li j ą ty lk o n a si
n ajw ięksi p r o z a i c y : P ru s , O rz e szk o w a . O b e c n ie ra c z e j w id z im y w c h ło p ie
jego „ k rz e p ę ” i e le m e n t c z y n u , k tó r y w n a jle p s z y m ra z ie p r z e m ie n ia się
w e le m e n t — ja k u R e y m o n ta — m ity c z n y czy n a w e t m ito lo g ic z n y .
T y m c z a se m w c h ło p ie i w c h ło p s k ie j tw ó rc z o śc i, a z w łaszcza w c h ło p s k ie j
filozofii, istn ie je w y ra ź n a s tr o n a „ m a g ic z n a ” , s tr o n a z a m y śle n ia , m a rz e n ia
: d z ia ła n ia p o p rz e z m a rz e n ie i w y o b ra ź n ię , z a k lin a n ie , w ła śn ie o w o ,o w ­

c z a rstw o ” . J e s t to m o ż e w ła śc iw o ść c h ło p s k ie j n a tu r y p ło d n ie jsz a d la poezji
— ■ i n a w e t w o g ó le d la sz tu k i.
„ M ło d o ś ć J a s ia K u n e f a ła ” je s t p r o d u k te m ta k ie j „ m a g ic z n e j” duszy
c h ło p s k ie j i p rz e z to je s t d la n a s czy m ś z u p e łn ie n o w y m i w p ierw szej c h w i­
li n ie z ro z u m ia ły m . I n d y w id u a ln o ś c i P ię ta k a — a ta k ż e o sw o je n iu się z cało
śc ią p o e z ji w sp ó łc z e sn e j i p rz e ję c iu się je j w y b u ja ły m m e ta fo ry z m e m —
z a w d z ię c z a m y iż o w o „ m a g ic z n e ” w id z e n ie p r z y b ie r a n ie r a z fo rm ę w ylew
ó w p o e ty c k ic h , b a r d z o m a ło k o n tro lo w a n y c h p rz e z w z g lę d y fo rm a ln e .
S tw a rz a to o w ą n ie p o d r a b ia n ą p o e ty c k o ść a ta k ż e o w ą ( m o d n ą z lek ­
k ie j rę k i C z e r n ik a ) a u te n ty c z n o ś ć te j w y so ce in te r e s u ją c e j k siążk i. C h ło p -
skość je j — n a jb a r d z ie j p r a w d z iw a — n ie p rz e sz k a d z a te m u , iż sp o k re w n ią
się o n a g łę b o k im n u r te m w e w n ę trz n y m ze w sp ó łc z e sn y m i u siło w a n ia m i p i­
sa rz y fra n c u s k ic h , p r a g n ą c y c h p rz e z w y c ię ż y ć r e a l iz m : je ż e li u n a d re a listó w
fra n c u s k ic h z n a jd u je m y u s iło w a n ia s tw o rz e n ia n u r t u n a r r a c ji n ie k o n tro lo ­
w a n e g o , a p r z y n a jm n ie j j a k n a jm n ie j k o n tro lo w a n e g o p rz e z św iadom o ść,
je ż e li w n ic h z n a jd u je m y n ie s k o ń c z o n e o p isy sn ó w — to ty lk o św ia d c zy , że
p e w n e w sp ó łc z e sn e w y siłk i lite ra c k ie w szędzie są p o k re w n e i że m a ją one
je d n o ź r ó d ł o : c h ę ć a rty s ty c z n e g o p rz e z w y c ię ż e n ia rzeczy w isto ści. „ M ło d o ść
J a s ia K u n e f a ła ” , p r z y p o m in a o p o w ie śc i ta k w y ra f in o w a n y c h n a d re a listó w ,
j a k R e n e C re v e l, F ra n ę o is B e rg e a n a w e t s a m i S o u p a u lt i A r a g o n ( d a w n ie j) .
T łu m a c z y ć b y się to m o g ło u je d n y c h i u d r u g ic h p e w n y m z n u ż e n ie m d o ­
ty c h c z a s o w ą f o r m ą w y ra z u i p rz e r a f in o w a n ie m u F r a n c u z ó w , z n u d z e n ie m
u P o la k a , a le ic h k sią żk i je d n a k p o s ia d a ją w s p ó ln e c e c h y . Z re s z tą n ie tu ta j
je s t m ie jsc e d łu ż szego z a s ta n a w ia n ia się n a d ty m z ja w isk ie m . W k a ż d y m
ra z ie tw ó rc z o ść P ię ta k a z m ie rz a d o p rz e z w y c ię ż e n ia c h ło p sk ie g o re a liz m u
w n a sz e j p o w ie śc i i ja k o ta k a z a s łu g u je n a ja k n a jb a c z n ie js z ą u w a g ę . P rz y ­
p u sz c z a ln ie je s t to ty m c z a so w a w a lk a z a k c e s o ria m i te g o re a liz m u , k tó re zab
a b r a ły w a r s z ta t p is a rz y c h ło p s k ic h . P o ic h p rz e z w y c ię ż e n iu — a p ię k n y
w y siłe k P ię ta k a k a ż e się ta k ie g o p rz e w y c ię ż e n ia sp o d z ie w a ć — n a s tą p i z a ­
p e w n e p o w r ó t d o n o w e g o , o czy szczo n eg o ju ż re a liz m u . N o , a le to je s t m u ­
z y k a p rz y szło ści. N a ra z ie m a m y p ię k n ą k sią ż k ą c h ło p s k ie g o „ s u rre a liz m u ”
i p o w in n iś m y się z n ie j c ie s z y ć !
J A R O S Ł A W IW A S Z K IE W IC Z
O M I L C Z E N I U
N ie m ilc z e ć ju ż . N ie m ilc z e ć ta k b e z u s ta n k u , n ie sp a ć tw a r d y m sn e m bez
m a r z e n ia p o ś ro d k u p o d ło śc i, w y rz e k a ją c się w szy stk ie g o , c o je s t p o w o ła n ie m
lu d z k im , p o z a ż a rc ie m , m iło śc ią i. w y p o c z y n k ie m , p o z a tw ó rc z o śc ią a r ty ­
s ty c z n ą n a w e t, k tó r a w szy stk ie g o n ie o g a r n ia , k tó r a z d ra d z a , n ie m o g ą c
u n ie ś ć c ię ż a ru k rz y w d y . „ S z a le ń s tw e m je s t sz u k a ć w sz tu ce słó w ż y c ia w ieczn
e g o i u c is z e n ia se rc a ” — p o w ia d a M a r ita in . W ą tłe fo rm y , p o łą c z e n ia
d ź w ię k ó w i o b ra z ó w św ię te sw o ją czy sto ścią, a le ja k ż e z n ik o m e w o b liczu
g ło su s u m ie n ia , w o b e c te g o k rz y k u b ła g a ją c e g o o w sp ó łc z u c ie , ja k i w ita
z s tę p u ją c y c h d o p o d z ie m i, czy n a w e t ty lk o z s tę p u ją c y c h n a zie m ię . G łos
u p a r ty , w o ła ją c y o lito ść , c h ó r, k tó r y sły szała P e rs e fo n a G id e ’a. „ I d ę d o ­
b ro w o ln ie ta m , g d z ie n ie p ra w o , a le m iło ść m o ja m n ie p ro w a d z i i chcę,

k ro k za k ro k ie m , sto p ie ń p o s to p n iu z ejść w g łę b in y lu d z k ie j n ie d o li” . C h o ć ­
b y się n a w e t b y ło a e re p e r e n n iu s , có ż z p o są g ó w d ź w ig a n y c h p e w n ą rę k ą ,
jeżeli n ie u ż y te c z n e s ta ć m a j ą w o g r o d a c h k rz y w d z ic ie li, z a n im ic h n ie s p o t­
k a u r ą g a n ie p o to m n y c h N ie , n ie b u d ź m y w so b ie p a n ik i. A le c z y m je s t
m ilc z e n ie J a k ie je s t d o n ie g o p r a w o G d y b y ż ty lk o p ły n ę ło z tc h ó rz o s tw a !
G d y b y ż ty lk o b y ło w y g o d ą lu d z i s ła b y c h ! A le n ie , o n o w y n ik a z p rz e ra ż o n e g o
z d u m ie n ia , z z a ła m a n ia r ą k n a d o p ę ta n ie m i z b r o d n ią , k tó r e j n ic n ie p o ­
w strz y m a . W k a ż d e j c h w ili p a m ię ta m o fre s k u Ł u k a s z a S ig n o re lli w O r -
v ie to , p rz e d s ta w ia ją c y m p rz y jś c ie A n ty c h ry s ta . „ J a k c ie rp k i k o lo r ! ja k ie
z n a n e g r o z y ! a le ż to o n a s m ó w i m a lo w id ło ! D ia b e ls k a w ła d z a . A n ty c h r y ­
sta sk rzydło . B liź n i n a b liź n ic h n io s ą c y p o w ro z y ” ! N ie n a w is tn y tłu m m o r ­
d u ją c y się n a w z a je m . I n a u b o c z u , u k ra w ę d z i m a lo w id ła , d w a j a rty ś c i,
k tó rz y m ilc z ą , n ie b io r ą c u d z ia łu w w ie lk im św ię c ie n a cześć fa łszy w e g o b o ­
g a . Z a d u m a n i p a tr z ą , ty lk o p a tr z ą , j a k m y d z isia j p a tr z y m y , a b y m o ż e p o ­
te m z a m k n ą ć to w fo rm y h e rm e ty c z n e , o p o w ia d a ją c e p r a w d ę ty lk o d la w ta ­
je m n ic z o n y c h .
B o m ilc z e n ie d zisiejsze, m ilc z e n ie p isa rz y , to z a ła m a n ie się p o ro z u m ie ­
n ia z c z y te ln ik ie m , to w ie lk a z a p o ra , k tó r a r u n ę ła n a ó w sw o b o d n y s tr u ­
m ie ń , k tó r y ta k b u jn ie p ły n ą ł c h o ć b y w d z ie ła c h Ż e ro m sk ie g o . T o p r z e ­
k o n a n ie , że n a n ic się n ie z d a o p o w ia d a ć , je ż e li to n ie m a b y ć p r a w d z i­
w y m a rty s ty c z n y m w y ra z e m . T o ro z d a rc ie m ię d z y p r a g n ie n ie m a r ty s ty c z n e j
d o sk o n a ło śc i i n a k a z a m i e ty k i, k tó r a d z isia j w y m a g a ła b y z n iż e n ia się d o
p ro sto ty , z b y t tr u d n e j, a b y ja k ik o lw ie k t a le n t z d o ła ł j ą u n l“ść. T o ta k ż e
k o n flik t p o m ię d z y g a rs tk ą , m a ją c ą d o s tę p d o ź r ó d e ł k u ltu r y i m a s ą , sk a ­
z a n ą n a c z y ta n ie u b o g ie j, k ła m liw e j, s p ę ta n e j c e n z u r ą p ra s y . J a k ie ż p o s tę p y
zro b iła o s ta tn io m ło d a lite r a tu r a n a d ro d z e k u z a m y k a n iu się w w ie ż a c h ,
w ieży czk ach o d o so b n ie n ia , o d c z y ty w a n ia d z ie ł ty lk o p rz y ja c io ło m , w re sz cie
n a d ro d z e k u c o ra z b a rd z ie j z a w iły m , m a s k u ją c y m p r o s te p r a w d y f o r m o m !
P a n ic z n a u c ie c z k a w s a n k tu a r ia , w p r z y tu łk i z a w iły c h N o rw id ó w , p o c ią ­
g a ją c a z a so b ą n a w e t ty c h , k tó rz y c h c ie lib y , r e z y g n u ją c z l’a r t p u r , tr a f ić
d o b y le ja k ie g o o d b io rc y . N a w e t i im się ju ż n ie u d a je . N ie tc h ó rz o s tw e m
w ięc jest m ilc z e n ie , a le n ie m o c ą , n ie m o c ą a lc h e m ik ó w w o b e c tłu m ó w , w ie ­
rzących w d e m o n y .
M y w szyscy z b y t p r a g n ie m y w ie d z y m e ta fiz y c z n e j, c z y h a m y n a c h w ilę
p o z n a n ia , n a n a g ły b ły sk o b ja w ie n ia , k tó r y o d k r y je sen s, z a g u b io n y b e z p o ­
w ro tn ie sens św ia ta i n a sz e g o ż y c ia n a zie m i. I d ą la ta , c o ra z n o w e p o k o ­
le n ia p rz y ch o d z ą, a b y sie b ie w y ra z ić , a n ie p o k ó j c o ra z stra sz liw szy sły c h a ć
w ic h słow ach, c o ra z w iększe n ie n a s y c e n ie . O g r o m n a je s t g o d n o ść te g o
n ie p o k o ju , o n to św ia d c zy o ty m , że w o ła n ie b ó s tw a d o c z ło w ie k a n ie u s ta ­
je , że w d o b ie b a łw o c h w a lc z y c h to ta liz m ó w , w ś ró d r y k u tr ą b , w ś ró d w r z a ­
w y tr y b u n , człow iek m o d li się ty m i sa m y m i s ło w a m i co H io b , k tó re g o d o ­
tk n ę ła z p rz y zw o le n ia P a n a rę k a d i a b ł a : „ C ó ż je s t czło w iek , że g o ta k w ie lc e
w aży sz a że p rz y k ła d asz k u n ie m u se rc e tw o je że g o n a w ie d z a s z n a k a ż d y
z a ra n e k i n a k a ż d ą c h w ilę d o św ia d c z a sz g o ” S a m o tn o ś ć z u p e łn a , s tra c h
śm ierc i w g o d z in ie św itu , są ja k p rz e d w ie k a m i n a sz y m u d z ia łe m A le, jeżeli
p o łą c z y ć te p rz ew y ż sz a ją ce w szy stk o p y ta n ia ze z n ik o m y m lo se m a r ty s ty —
p y ta n ia p o m n o ż ą się o jeszcze j e d n o : czy w o ln o n ie p o k o jo w i fo lg o w a ć
C ó ż ro b ic ie , ta k p rz e ję c i w e w n ę trz n y m d rż e n ie m , p e łn i p o p ło c h u , ślepi
o d te g o n ie u s ta n n e g o w y tę ż a n ia w z ro k u , g o n ią c y n ie d o s trz e g a ln e śla d y , k tó -

■re doprowadzają was ciągle do punktu, z któregoście wyruszyli Jak zużywacie
ten dar niepokoju, łaskę świętych i proroków
Wiem, co m i odpowiecie. Podglądamy przedmioty i zjawiska. Szukamy
nowych, niespodziewanych związków, zestawiamy sprzeczne ze sobą obrady,
aż od ich zderzenia zapala się iskra, która przez jedną sekundę pozwala
nam smakować prawdę, jaka kryje się w kwitnących drzewach, w ulicach
miast, w przemianach zim i jesieni, w twarzach ludzkich, w kamieniu,
w szkle, w metalu. Nie znamy innego nabożeństwa, niż to codzienne zanurzanie
się w chaosie odblasków czegoś niewyrażonego. Kapłani, zachowujący
zawsze incognito, notujemy, śledzimy, i wśród gwaru nawiedza nas
krótki moment pijaństwa, narkozy, „rozpłynięcia się we wszechświecie” .
Tak, w ten sposób zużywa się niepokój, w ten sposób usypia się trwogę
nierozplątanych zagadek. I to jest właśnie szaleństwo. Szaleństwem bowiem
jest szukać w sztuce słów życia wiecznego i uciszenia serca. O, te
odjazdy na Cyterę dionizyjskich rytmów, budowle kompozycji, reguły równowagi,
kołysanki symetrycznych układów ! Czym to jest, czym to jest,
jeżeli nie poszukiwaniem narkotyków, jeżeli nie pogonią, nie skamlaniem za
odrobiną morfiny, jak skamlą mieszkańcy wioski trędowatych, nie mogący
bez niej znieść bólów A zasłona pozostaje jak była nierozdarta, i to, co
w upojeniu wydawało się krajobrazem dostrzeżonym poza nią, okazuje się
tanim pozłacanym wzorem na jej powierzchni. Rozpacz znaczy ścieżki retorów.
Retorów, czyli tych, co uwierzyli, że uprawiać sztukę — to poznawać
i że celem człowieka jest tylko intuicyjne poznanie i nic ponadto.
Oto czyny jednostek, obłędy społeczeństw, zamieniają się w feerię, której
oni asystują jako widzowie. O to brat podnosi uzbrojoną nożem czy kamieniem
rękę na brata, oni chłoną ten widok i, być może, światło, jakie pada
na ostrze, siateczka cieniów, jaka rozpościera się naokoło, dostarcza im
poczucia głębokiej harm onii, niemal szczęścia. Jakaż niemoralność zawarta
jest w pościgu za świetnościami oddanej i posłusznej m aterii! Jakie wynaturzenie
niepokoju! Bo tylko najprostsze, najbardziej pospolite składniki niepokoju
wyrażają się przy pomocy niechętnej wszelkiemu rozumowemu określeniu
wędrówki poprzez splątane obrazy sztucznej rzeczywistości. Niepokój
nie po to nam dany, abyśmy sprowadzali go do naskórkowego dygotu,
jaki nawiedza każdego na myśl o własnej śmierci — tę tezę rozwija między
innymi Daniel Rops, który całą książkę poświęcił tym podstawowym
dla naszej epoki problemom („Notre inquietude” ). A niestety, w dziełach
dzisiejszych artystów zbyt często spotkać można dławienie się niesformułowanymi
nawet dokładnie zapytaniami, będącymi niczym innym, jak
pokrywą, co osłania zwierzęcy strach przed nią, przed okrutną starszą siostrą
snu.
Nie złorzeczę sztucę. Nie poniżam jej. I tak dosyć dzisiaj ze wszystkich
stron znosi ona napaści, i tak barbarzyńcy usiłują wtargnąć w jej świątynie,
łupiąc kosztowności, wznosząc swoje potworne krwawe bałwany, mogące,
według ich naiwnego przekonania, zastąpić z powodzeniem niepotrzebne
wykwinty „Proustów i Baudelerów” . Nie usiłuję też przyłączać się do
utyskiwań na „pustkę treści” i „barok formy” — co byłoby ujęciem o wiele
za prymitywnym. T o inne narzekanie, inne oskarżenie niż ataki obrażonych
w swojej prostoduszności. Niech już ktoś krzyknie, niech już ktoś nawołuje
: że niepokoju nie wolno sprzedawać za tanio. Że, zanim nie doj­

zeje w samym artyście, zanim nie rozwinie się w potężne drzewo, gdziewiara
i etyka z jednego wyrastają pnia — nic nie waży. Że nie można
ziarna, przeznaczonego na siew, zużywać na pokarm, bo czekać nas będzie
głód. Biada Narcyzom, który w prądzie gwałtownych rzek, stworzonych aby
poruszały koła młynów, rozpalały światło, służyły za napój ludziom i zwierzętom,
śledzą tylko odbicie swoich tw arzy! Oni milczeć będą, milczeć m u­
szą, ile razy napotkają skargę swoich braci, domagających się pomocy,
błąkających się w bezładzie, który napróżno tęskni do katharsis. I nie
pojmą, nie zechcą pojąć, że dzieło sztuki nie jest mszą, podczas której ich
ręce mogłyby dopełnić przemiany tajem nicy w chleb i wino. Sztuka to
przecie tylko jedna z dziedzin działalności ludzkiej, szlachetna i wysoka,
ale jakże nędznie wygląda najemnik, gdy zależy m u tylko na gestach, na
narzuconych koniecznością obrządkach pełnego trudu dnia i nie myśli o celu,
nie ma żadnego celu poza samym tru d em !
Bo trzeba, jak to czyni estetyka tomistów, odróżnić finis operis ■—
cel tworu i finis operantis — cel twórcy. O p e r a n s górować
musi nad swoim dziełem, jeżeli nie chce, aby go ono poniosło na oślep,
w odległe kraje, gdzie już nic nie uspokaja niedosytu, gdzie to, co miało być
środkiem, przygniata odszczepieńców, którzy uczynili z niego totem i bili
mu pokłony. Musi pamiętać, że jest jednym z milionów poszukujących
rozmaitymi drogami prawdy, jaka powinna być wspólna całemu rodzajowi
ludzkiemu. Z tej pokory dopiero może wyniknąć przełamanie milczenia
i pogoda, jaką daje świadomość, że jesteśmy tutaj tylko po to, aby wypełnić
to, co m a być wypełnione i minąć, mniejsza o to, ze sławą, czy bez
śladu. Finis operantis jest zawsze poza-artystyczny, tkwi korzeniami w mule,
w próchniejących glebach indywidualnego losu i choć jest trudny do ujęcia,
mglisty, nawet dla samego twórcy, nie może być jednak utożsamiany
z finis operis, z owym nakazem matematycznej doskonałości, jaki rządzi
dziełem. Niemożliwa do przezwyciężenia odległość dzieląca te dwa cele jest
zarazem m iarą naszych dążeń i naszych zaszczytnych niepowodzeń. Dzieło
jest muszlą, zostawioną na piasku, w której szumi jeszcze głos morza. Jest
szczątkiem po przypływach, poddanych innem u, większemu prawu. U padek
szacunku dla sztuki da się wytłumaczyć także i zapoznawaniem tego
prawa przez artystów, którzy ze swego rzemiosła czynią nie służbę, ale znak
mający ich odróżnić od cuchnącej i tragicznej masy, tarczę dla kompleksów,
differentia specifica wybranych. Stojąc pośrodku tego małpiego, złośliwego
i nieszczęśliwego plemienia, jakim jest ludzkość, pragną, aby sztuka zaprzeczała,
że sami do niego należą. K ażda konieczność wypowiedzi o chorobach
społeczeństw, o nieprawości i cierpieniu, przedstawia się im jako zamach na
ich pełną pobłażania samotność, bo niszczy złudzenie, że są wyjęci spod
prawideł, którym podlegają tłumy. Ale brak dystansu wobec własnego niepokoju,
brak poczucia, że powierzono im misję — nie dozwala na stworzenie
monumentalnych dzieł, rozprasza wysiłki, gubi przez nieprzytomne,
maniackie poszukiwania absolutu barwy, linii, dźwięku. Najbardziej zawiedzeni
przerzucają się do upraw iania sztuki tendencyjnej i w sidłach kanonu
na krótką metę obliczonej użyteczności spotyka ich jeszcze zupełniejsza
zagłada.
Trzeba z wielką radością powitać rozwój spirytualizmu, jaki dokonał się
ostatnio w sztuce. Nasza ponura epoka ma szczęście wyzwolenia się z prze­

sądów materializmu i, jak w średniowieczu, mieszkają w niej obok siebie
największa podłość i największa wzniosłość. Coraz więcej pisarzy ma odwagę
przyznawać, że są katolikami, a przeżycia religijne obierać za podstawę
swoich książek. Niestety, dla jakże niewielu z nich katolicyzm jest
czymś więcej niż obroną ładu, ładu moralnego i państwowego! Jakże niewielu
z nich m a jeszcze niespokojne poszukiwanie sprawiedliwości!
Przy pomocy dziwnych sofizmatów um ieją połączyć znakiem równania
pojęcia nacji i religii. Wyklinać naród, którego duchem naznaczone są
słowa psalmów Dawida. Błogosławić miecz i bat. Ktokolwiek widział żniwo
nienawiści w uniwersytetach, ucisk mniejszości w tylu krajach Europy,
księży, nawołujących z ambon do świętej wojny przeciwko niewiernym innej
rasy — i rozmawiał o tym z tymi, którzy nie w ahają się potwierdzić
wypisanego w ich paszporcie tytułu rzymsko-kotolika, ten wie, jak silne
argum enty każdy z nich zdoła znaleźć na udowodnienie, że jest tak, jak
być powinno. Argumenty racji stanu, konieczności historycznej i mnóstwo
innych.
A przecie nie o argum enty tu chodzi, ale o proste stwierdzenie, że pierwszym
naszym obowiązkiem jest pamiętać, kim jesteśm y: nie po to jesteśmy
na pewno, abyśmy przyświadczali nienawiści i przemocy. Dopiero po tym
następuje hierarchia przynależności do państw, narodów, klas i gmin. Dopiero
po tym można rozprawiać i toczyć spory.
Dzisiaj „mdły hum anitaryzm ” spotyka się z grubymi żartami podejrzanych
myślicieli, wymawiających zdania z brzękiem ostróg. Twierdzą oni, że
Kościół jest mądry, bo stawia na tę stronę, po której jest siła i wygrywa.
Jednak Kościół jest zawsze w swoich doczesnych zdobyczach taki, jakimi
są jego wyznawcy. Któż m a walczyć o sprawiedliwość, o Civitas Dei, jeżeli
i oni zadowolą się ochłapami dostosowanych do potrzeb chwili zasad Jeżeli
i oni milczeć będą, z obawy, aby od ich odezwania się nie runęła jakaś
kunsztownie zbudowana budowla, w której kupczą fabrykanci bałwochwalczych
świętości: narodu, rasy, państwa.
Są dwa grzechy w sztuce (tu znowu powołuję się na M aritain’a) : grzech
anielskości i grzech materializmu. Jeżeli rozdarci, błądzący argonauci sztuki
czystej krzywdzą m aterię i w swoich wysiłkach nieograniczonego jej wyabstrahowania
zaprzeczają jej wielkości, jej bogactwu — to obrońcy ładu,
czciciele rozwagi i tego, co stanowi zewnętrzną siłę Kościoła, w padają w błąd
przeceniania instynktów i całej ciemnej strony ludzkiej natury. Jak malarz,
który nie umie wyzwolić z przyrody pierwiastków nadnaturalnych, jakie ona
kryje, i tylko kopiuje jej najbardziej grube postacie, grzeszy materializmem,
tak grzeszą w dziedzinie ocen moralnych ci, co zbyt łatwo godzą się na
rzekomo niezmienną ludzką podłość i okrucieństwo, usprawiedliwiając tym
systemy, oparte na przemocy i wyzysku. Chętnie dzielą swoje przekonania
n a takie, które można odkryć kompetentnym i na takie, którymi karmi się
maluczkich. Ubolewają w gronie sobie podobnych. Przyznają, że, niestety,
nie m a innej rady. Nie, to nie rady brak, moi mili. To brak tego przeszywawającego
spojrzenia, zdzierającego maski wygody, brak ognia nienawiści do
zła. I milczenie rozpościera się nad obszarami, gdzie kłębi się w samobójczych
zapasach ród, nazwany rodem synów bożych.
W siebie samego godzę tak każdym słowem i jest to bój wewnętrzny
z widmami własnej słabości, z niedotrzym aną przysięgą czynów, które ga­

sną, zanim je się zdołało do końca domyśleć. O, jakże daleka, jak trudna
podróż przez noc własnych urazów, przez pokusy samolubnych, pustoszących
uroków, przez wyrzuty w każdym ruchu wietrzącego obłudę sumienia. Z a­
nim się nie poczuje na sobie znaku powołania, zanim się nie wypłacze
wśród martwych nici, jakie zostały po obrachunku, jednej jasnej struny,
która zdoła poprowadzić, nie ku chimerom artyzmu, ale ku wiedzy, ku dojrzałości,
tak jak um iała prowadzić tylu inych, którzy dokonali dzieła im
przeznaczonego. Dzień każdy będzie wtedy niby fragm ent konstelacyj, opowiadających
chwałę świata. I umysłem owładnie wielka umiejętność przebaczenia
sobie samemu. M ądrość sprawiedliwych.
C Z E SŁ A W M IŁO SZ

SPRAWOZDANIA
I
W num erach najbliższych pom ieścim y w spom nienia o zm arłych niezw ykłej m iary p i­
sarzach: A. Strugu, B. Koskowskim, prof. K. T w ardow skim i opublikujem y ocenę
Tch tak doniosłej dla współczesnego życia um ysłowego w Polsce twórczości.
DW UGŁOS O B. MICIŃSKIM
B O LE SŁA W M lC lttS K I: „Podróż do piekieł", W arszaw a 1937, B iblioteka Prosto
z M ostu.
W dobie, kiedy w wielu jeszcze pseudo-intelektualnych sferach p anuje duch W inaw
er-kreisu (w yrażenie z odczytu S. I. W itkiew icza), a filozofów nie m a w domu,
poniew aż w yprow adzili się w logistykę (w yrażenie Irzykow skiego), już z tych przyczyn
„Podróże do piekieł" M icińskiego byłyby książką godną chętnego przyjęcia.
Ponadto sym ptom atyczną ze w zględu n a wiek auto ra i jego przynależność do form
ującego się pokolenia, w którym p adły hasiła naw ro tu do istotniejszej problem atyki
literackiej. M iciński św iadczy, że hasłom odpow iadać zaczynają spełnienia.
N iezależnie jed n a k od koniunktury i sym ptom atyczności tom M icińskiego jest
n ader oryginalnym zjaw iskiem . E ssaye sw oje osadza M iciński na p raw ie że dziewiczym
u n as pograniczu lite ratu ry i filozofii. T ylko Jerzem u Stem pow skiem u są
te tereny dostępne, choć całkiem odm iennie je on w yzyskuje. Pogranicze w dw ojakim
znaczeniu: problem atyka takich postaci literackich, ja k Odyseusz, R obinson Kruzoe,
Pickw ick — nabiera poznaw czych i m etafizycznych rozm iarów , zagadnienia
natom iast czysto filozoficzne realizują się n ajp ełn iej w literackich odpowiednikach.
Postać jest m item , realizującym treść pojęcia, pojęcie kom órką, ja k a musi być rozbudow
ana w konstrukcję literacką, by życiem się nasyciła. Powszechność, ponadczasowa
aktualność postaci im aginacyjnych i m yślicieli, których M iciński czyni aktoram
i filozoficznego w idow iska, pom naża w sym boliczny i uczuciowy sposób zawarte
w nich piętno ogólności. Stany i in terp retacje, w ykw itające n a tym pograniczu, znajd
u ją w M icińskim w yjątkow o czułego i erudycyjnego różdżkarza.
W idow isko filozoficzne... Jakiś moralitet filozoficzny, p onad rzaty i kultury
wzniesiony, u staw iający zagadnienia ja k aktorów i literackim aktorom epok rozm
aitych każący rozw ijać się logicznie, ja k problem om . Podróż O Jyseusza „w głąb
k ra ju , gdzie ręka ludzika soli przenigdy do straw y nie sypie, prow adzi do doliny
Józefata", do doliny odpow iedzi ostatecznych na p y tan ia o w artości św iata i losu
ludzkiego. T y ch podróży w filozoficznym przew odniku M icińskiego — bo i rekapitula
c ją jest ten m o ralitet — je st kilka, znam iennych dla czasów, w jakich je odbywano.
N a jp ie rw są to podróże w legendę przestrzenną, k tóra kierow ała odkrywcami
wieków m inionych, dalej podróże w fik cję artystyczną, k tóra m iała ratować
człowieka, wynosząc go nad czas i los — wreszcie podróż nieznana wiekom poprzed­

nim p e reg ry n acja w głąb osobowości ludzkiej, gdzie drzem ią tw ory, o jakich nie
śniło się daw nym odkrywcom , p e reg ry n acja w k rain ę snów i m arzeń jest „podróżą
do piekieł" naszych czasów — oto sens m oralitetu. Z m ieniła się, przesunęła k rain a
tajem niczości. T hule i antypody mieszczą się w osobowości człowieka. Osobowość
poszerzyła się i zagarnęła sfery strachu i tajem niczości, zatraciła granice, które dla
starożytnych i d la wieków średnich ginęły tylko w przestrzeni. . W w ieku X V II
na W yspie Rozpaczy osam otniony, straw iony lękiem , człowiek po raz pierw szy poznał
siebie i ze zgrozą ujrza ł ponure tarota piekieł, w ynurzające się z otchłani lu d z­
k ie j osobowości — poznał piekło w stydu, bezsilności i zaw iły m echanizm obnażonych
instynktów ".
Z acieśniła się, w kulę zbiegła się ziem ia, n a b rała w iadom ych -arysów i m iar.
Świat fizyczny się uładził. R ozpadł się za to św iat w ew nętrzny. Z ag in ęły m iary jasne,
jakie stosować um ieli w tym świecie starożytni, źli i fantastyczni geografow ie
przestrzeni, p ro sto lin ijn i analitycy duchowości. N a ru in ach jasności, a raczej niewiadomości
psychoznaw czej, w yludniły się potw ory, znane tylko w yobraźni daw nych
geografów m ito-tw órców . „B udząc się rano, o d n ajd u jem y n a kraw ędzi św iadom ości
fragm enty sennych m arzeń, podobne do gałęzi nieznanych drzew, które A tlan ty k
wyrzucał na piasek pobrzeżnych wysp E uropy, niosąc niespokojnym żeglarzom ta ­
jem nicze wieści o dalekich lądach. N a p ły tk iej, spienionej fali trzepoczą się obrazy
jak szczątki okrętów , ja k p ió ra nieznanych ptaków ... D ziw ne tw ory, spłoszone z lą ­
dów, mórz i stronic starych geografii, p ły n ą teraz w postaci zbitek sennych w raz
z drzewem rodzącym ja jk a i gigantycznym w ielorybem Jasconiusem , na którego
grzbiecie w wieku V I św ięty B randan odpraw ił mszę w otoczeniu swych tow a­
rzyszy".
T aką to drogą rów now agę, zdaw ałoby się, utraconą na nowo posiadła tajem n ica
istnienia i człowieka. D aw niej rzucana na tło zjaw isk fizycznych i geograficznych,
dzisiaj rozgryw ająca sę na burzliw ym m orzu niespodzianek psychicznych, tym sam ym
pozostała, czym była. O bydw a układy odniesienia, fizyczny i duchow y, brzm ią w p y ­
taniu, na które m o ralitet M icińskiego nie d a je (i dać nie może — bo tak, da capo
al fine...) odpowiedzi: „Bo i czymże jest człowiek bez Boga Czym jest człowiek
wobec słonia, którego g n aty są ja k drągi żelazne, wobec nocy, wobec deszczu, w iatru
i suszy Jest sam; rzeczywistość przecieka m u przez palce — rzeczyw istość płynie
strugą i zapada w m roczne piekło nam iętności".
Taki mniej więcej sens d aje się w yłuskać z m o ralitetu M icińskiego. T rzeba było
swoistej wyobraźni, ażeby go ożywić. M iciński p o siada um iejętność, ja k ą m ożnaby
nazwać wyobraźnią filozoficzną. K ategorie i pojęcia nie są dla niego schem atam i,
lecz sposobem widzenia rzeczywistości jak o m ateriału artystycznego. Same, bez
przymusu, przechodzą w obraz poetycki. O braz organicznie przerośnięty jest znaczeniem
filozoficznym i, kiedy rów now aga przem ieszania zostaje zachow ana, M iciński
osiąga najtrafniejsze efekty. G roza eschatologiczna: „W d niu Sądu O statecznego ręka
Boża skruszy wiotki szkielet substancji. W rażen ia zmysłowe, pozbaw ione trw ałego
substratu, spłyną strum ieniem psychicznym , jak połyskująca ław ica ryb, ja k chm ura
m otyli nad łąką, a świat zerwany z kotwicy, k tóra w biła drapieżne szpony w m ocne,
skaliste dno rzeczywistości, zakręci się na m ętnych źródłach iluzji".
Oto obraz prawdziwie felozoficzny; nie jak iś sztafaż zew nętrzny, nastrojow y czy
symboliczny, gwoli stworzenia ekw iw alentów uczuciow ych, jak i w podobnej sy tu ­
acji znali poeci M łodej Polski, ale samo pojęcie w ruchu ostatecznym , k tóry obnaża
zaw arty w nim ładunek, uniezwykla w prow adzeniem w stan, do jakiego tych pojęć
nie zwykliśm y wprowadzać.

T am , gdzie braknie owego organicznego przerośnięcia, proza M icińskiego staje
się dosyć bezbarw na. Z ary s m yśli nieozdobnej nie utrzym uje je j w ryzach; okazuje
się, że tu je st jego um iejętność n ajp ełn iejsza i granica zarazem . W obec tej wagi
obrazowego unaocznienia, często pogląd czy zdanie, któreby się dom agały samoistnej
w ładzy, sta ją się tylko podrzędnym elem entem konstrukcji literackiej. Filozoficzność
gubi szkielet. Co nie znaczy, by M icińskiem u brakow ało zupełnie czystej trafności
m yślow ej. Jednakże w p ro p o rcji rozpraw niknie ona, zwłaszcza gdy widać,
że autor z w iększą pew nością budzi składniow e stylizacje, niż rozw ija błyski
trafności.
T o przep latanie, oglądane od strony literackiej, w skazuje na pew ien klasycyzm
w yobraźni M icińskiego. N a jch ętn iej posługuje się on elem entam i obrazowym
i, czerpanym i z pow szechnego kapitału poetyczności i aluzyj obrazowych. Świeżość
m a u niego posm ak klasycyzm u; nie nowość absolutna uderza ^choć i jej nie
braknie — „my, ludzie, którym m acki nerw ów oplotły serce ja k gałązki okrutnej
jem io ły 1*), lecz przesunięcie układu. Zastosow anie istniejącego p o n y słu do nowego
celu n a d a je tej świeżości posm ak niespodzianki nien adm iern ej i, rzecby można, spodziew
anej. „Ż eglując starą, spróchniałą krypą po zm ąconych i gniew nych nurtach sennego
m arzenia, zbliżam y się do obcych, przeczuw anych zaledw ie, lądów . Szeroka
łódź sunie po m orzu cudów i przerażeń, szum ią kręte w iry za sterena, bulgoce świetlisty
nurt, a m okre włosy syren, ja k m orska traw a oblepiły zalany sm ołą kadłub.
Syreny śpiew ają... N ie słyszą uszy, zalane woskiem, sosnowe wiosła sieką toń, aż ją
spienią białym i bańkam i, po lew ej ręce Skiłla, po p raw ej ręce C haribdis, daleko,
za czarną strugą, izielone plam y w ysp“. — T u ta j dałoby się włączyć prozę M icińskiego
w p rą d neoklasycyzm u, tak żywy u jego w ielu rówieśników , tu ta j szukałbym
np. związków z M iłoszem .
Z am ykam kadzielnicę. Póki aprobow ać postaw ę M icińskiego, odczucie, jak wyżej,
w ygląda. K iedy jed n a k zważyć nak ład u d o stępniających w artości m oralitetu i to,
co „Podróże do p iek ieł" ostatecznie pozostaw iają, budzą się w ątpi wości. Przem ilczeć
ich nie wolno. Przygody w ędrow ców m etafizycznych zbyt często, zam iast wśród
przeciw ieństw praw dziw ych, tylko w śród cy tat i skojarzeń się p rzetaczają. Przeszkody
są urojone, podróż niepraw nie się przew leka. N iczem w ędrow iec, który na
zbyt w iele dni trasę obliczył i zbyt w iele zabrał pożyw ienia, zwłóczy teraz, udaje
że szybciej do celu dojść nie może. Jakgdyby kazano nam oglądać same tylko
in ic jały i w iniety n ien apisan ej książki, jak g d y b y kazano podziw iać lib ry i pióropusze
niestniejącego herbu, jak g d y b y prezentow ano sam e tylko wdzięczne i p racow
ite przeryw niki i ozdobniki, k tóre z m arginesów tekstu w yroiły się na jego
w nętrzne — oto p o rów nania, do jak ich skłania lek tu ra M icińskiego. Jest w tym,
śmiem tw ierdzić, pew na anachroniczność tej prozy dzisiaj, kiedy w łaśnie celność
m yśli, surow ość ograniczania w dążeniu za w yznaczonym kresem bardziej cenimy
od ornam entów . A jeżeli kom plikujem y, to nie dla radości n a w idok sklębień i wirów
, w których to n ą nieśw iadom i, ale dla tego, że przecież rzeczywistość nie jest
p rosta. T ym czasem M iciński zbyt często dla tej radości kom plikuje i ozdabia.
M am y od niego praw o spodziew ać się znacznie w ięcej nad te p iruety na m arginesie
jego erudycji filozoficznej i literackiej. Z goda zupełna na obecny kształt
stylistyczny i duchow y M icińskiego oznaczałaby, że liczym y u niego na to tylko,
iż zostanie W asylew skim filozofii. D robne w skazania, jak np. zm anierow ana stylistycznie
odpow iedź n a ankietę „Prosto z M ostu" w skazują, że to niebezpieczeństwo
jest realne i tym m ocniej należy pnzed nim przestrzegać utalentow anego autora
„Podróży do piekieł11.
KA7.1M1T.R7. W y K A

Kilka la t tem u w ydaw ało się, że powieść skłania się do u stąpienia ze stanow iska,
które zajm uje. Przypuszczano, że pow róci tam skąd wyszła, zanim ją uznano za
sztukę na poziom ie i pełnić będzie te funkcje, co daw n iej, a m ianow icie — bawić,
zajm ow ać czas, bajd u rzyć i to sposobam i pospolitym i. K w iat p isarstw a przestał by
więc obm yślać, kto gdzie kogo przydybał i czego się dopuścił, zostaw iając ten rodzaj
zadań inteligencjom m niejszej m iary. Jesit to bow iem nierozsądne i jsobliw e, że tw ó r­
ca praw dziw y, um ysł przew odni, w ybitny, który p o tra fi i p o trzebuje w ypow iedzieć
pewne istotne rzeczy o człowieku, o społeczności, o życiu, musi koniecznie czynić to
za pośrednictw em z palca w yssanych h istoryjek, dopiero po uruchom ieniu figurek,
obmyślen:u intryg, spotkań, rozmów. Przym us ten w ielu autorom ciąży. P ra g n ą m ówić
0 swoich spostrzeżeniach, p ragną m ówić pow ażnie, a tym czasem wciąż w inni kom binować
i opiekow ać się osobam i, zabranym i do swych książek. Przez to w ym iana m yśli
między czytelnikiem a tw órcą odbyw a się nieskładnie. O d krytyków i od autorów
z okazji różnych subtelnych książek słyszy się często, że fabuły, że akcji w cale one
nie m ają na celu. Jeśli więc opow iadanie to w yłącznie okazja, by m ówić o rozm aitych
odcieniach odczuw ania i o różnych zajm ujących zestaw ieniach intelektualnych,
może by się znalazła — prostsza. Bo w końcu technika w ysoko-gatunkow ej powieści
zaczyna się sprow adzać do tego, by o p o w iadając, kom unikow ać jednocześnie
01czym innym, o> tym , co autora istotnie obchodzi, a co zostaje uw zględnione tylko
w pew nej m ierze, tak aby ani toku, ani fabuły n adto nie urażało.
Podobna sytuacja nie jest ani klarow na, ani tra fn a , ani w ygodna. Pow ieść m a
obciążenia dziedziczne. Zaw sze ciągnie ją do banialuk, do lukru, do aw anturniczego
wątku. Z ostała w yprow adzona z lichego, czysto użytkow ego ro d zaju i śladów jej
pochodzenia nie m ożna zatrzeć. T ru d n o także nie uw zględniać tego, że i w c zy tają ­
cych przechow ała się pam ięć o pochodzeniu pow ieści. D latego tak niełatw o to ru je
sobie drogę ta powieść, k tó rą nazyw am y w ysokogatunkow ą. W eźm y w yborną książkę
Gruszeckiej „Przygodę w nieznanym k ra ju “ . N ik t je j n ie w yrzuca, że to dobra
powieść psychologiczna, nie chw yciła jed n ak, poniew aż niew iele w niej się
dzieje, nie posiada w sobie aw antury. Czy aw an tu ra dla tego ro d zaju książki jest
czymś ważnym , czy chodzi tam o aw anturę, czy p isan a jest, aby aw an tu rę uw y­
datnić N ie! A w an tu ra nie ma tam nic wspólnego z zam iarem i z celem książki,
jest czymś zupełnie, zdaw ałoby się, ubocznym i obojętnym i dopiero przy k o n fro n ­
tacji czytelnika z książką raptem okazuje się, że będąc n iezdarna, la d a ja k a staje
na zawadzie i do książki nie puszcza. W szystkie wysiłki, by powieść nakierow ać ku
czytelnikowi czymś istotnym , czymś, o co n apraw d ę chodziło autorow i — idą na
marne. Powieść zawsze ku widzom n astaw ia sw oją fabułę. N ie We lle n iej zapewne
książkę się sądzi, ale ona o pierw szym w rażeniu decyduje. I ono jest dla powieści
ważne.
Nie występuję przeciw fabule i nie staję w obronie pisarzy, którym ona nie d aje w y ­
powiedzieć się ze swych odkryć i dociekań. Przyznam się naw et, że w tym sporze
bardzo często, jako czytelnika, znaleźć m nie m ożna po stronie fabały. B rnąc przez
Prousta, kiedy n atrafiam na te polany, całkowicie zasłonięte od akcji, inertne,
poświęcone rozw ażaniom ogólnym , nie dotyczące nikogo z książki w szczególności,
ale odnoszące się do całej jak ie jś epoki, czy pew nego g atunku ludzkiego, iry tu ję się,
ponieważ takie roztrząsania, w y d ają mi się niew łaściw e. G dybym jednak otw orzył
książkę akurat na którym ś z podobnych rozw ażań, zagłębił się w nie, nie będąc zarazem
nieustannie pilnow any przez myśl, że oto czytam powieść, z pew nością zo­

stałbym tym i roztrząsaniam i oczarow any, trak tu jąc je jak o uryw ki wybornego eseju.
Rozumiem też, że w każdym walczyć m ogą uczucia niechęci i zachw ytu, gdy czyta
w „F erd y d u rce“ G om brow icza, w stępy do Filidorów , bo to kaw ałki znakom ite, ale z tak
innego św iata wzięte, że kłócące się z resztą bądź co bądź powieściow ą. Podobają się,
a zarazem d rażnią, budzą sw oistą reakcję. I nic dziw nego, gdyż są odbiciem
pew nej dw uznacznej sy tuacji, zachodzącej przy pisaniu pow ieści przez autora, który
jest m yślicielem , psvchologiem , tw órcą zestaw ień intelektualnych, przymuszonym
jednocześnie do buczenia na jakieś zajścia, intrygi, fabularn e w ątki. W autorze
zatem toczy się w alka. In teresu ją go rzeczy przede w szystkim nowe, które w całości
książki w y g lądają na drobiazgi. N udzą go uruchom ione osoby, które w yw ołał, zainteresow
any ja k :mś jed n y m akcentem w nich, zniew olony teraz do zajm ow ania
się i tow arzyszenia im aż do końca. A tymczasem nie idzie m u o nie same i o ich
p ereg ry n acje, ale o to, by móc się uw olnić od swej wiedzy, by móc się nią z innym i
podzielić. P raw dopodobnie niedogodność, uciążliwość tej sytuacji, w której piszący
wciąż, aby zyskać sposobność do m ów ienia o tym , co go p rzejm u je, musi mówić
o tym, co mu je st obojętne, doprow adziła St. I. W itkiew icza do poglądu na powieść,
że to nie dzieło sztuki. Od niego pochodzi również określenie je j jako w orka do
nap y ch ania w iedzą o życiu. G dybyż przynajm n iej tak było. W rzeczywistości je d ­
nak n aw et nie m ożna sw obodnie do niego pchać swej wiedzy. C ałym i stronicam i
trzeba czekać na okazję, aby w yznać rzecz, o k tórą się dba. W przeciw nym bowiem
lazie powieść zm ienia się w szereg scenek oglądanych przez teleskop, czy lupę, nie
pow iązanych organicznie, lub też zajdzie to w łaśnie, co u P rousta, czy w „Ferdydurce“
, kiedy to nagle au to r p rzestaje panow ać, nie może ju ż w ytrzym ać i, mimo
że to nie m iejsce ani czas, rozpoczyna m ówić o tym , w czym się czuje nowy.
Rozwój pow ieści tylko tę sy tu ację rozjątrzy. A u to r bow iem będzie p ragnął dawać
co raz subtelniejszą wiedzę, będzie chciał ukazyw ać co raz delikatniejsze odcienie,
co raz zaw ilej ro zróżniając i zestaw iając, co raz więc tru d n iej będzie m u pam iętać
0 ruchu osób i posuw aniu się spraw . Powieść jako form a co raz bardziej będzie mu
dolegać. W zajem n y stosunek, piszącego i dzieła, będzie się staw ał co raz sztuczniejszy.
M ógłby ktoś na to powiedzieć, że nie w idzi potrzeby, aby m nożyć te odcienie
1 subtelności oraz, że już może należy n a tym co dotąd opanow ane — poprzestać.
A le w tedy twórczość zatrzym ała by się w m iejscu, poniew aż tw órczym m ożna być
tylko w stosunku do now ych treści. T ylko one ro zpalają. Stąd ta nieznośna konieczność
posuw ania się naprzód, ciągle ku czemuś nieznanem u, niestosow anem u, niew ątp
liw ie męcząca, nie tylko zresztą dla odbiorców , dla artystów także.
Jeśli jed n a k nie m ożna stanąć, jeśli m a być coraz tru d n iej i jeśli napraw dę powieść
to tylko okazjonistyczna form a do m ów ienia rzeczy now ych o świecie i sobie,
czyby nie należało zastąpić ją form ą inną T ak ą, w k tó rej pisarz m ógłby od razu
wziąć s.ię do nowego, zam iast zaczynać od pieca, i dopiero po opisach, uruchom iw ­
szy m nóstwo różnych rzeczy i ludzi, zyskać wreszcie sposobną chw ilę do w ypow iedzen
ia tego, co ważne. Pow ieść w róciła by do tego, czym pow inna być i z czego
wyszła, stałaby się z pow rotem czymś w yłącznie rozryw kow ym , tracąc wreszcie
swój charakter lady, na której pisarz rozkłada sw oje nowości, zauważone ciekaw ostki
i poczynione odkrycia. T e eru p cje u P ro u sta i G om brow icza, o których napom ­
knąłem , u k azu ją ja k ą m niej więcej form ę p rzy jęły by w ypow iedzi twórców, uw olnionych
od powieści. Spośród znanych najbliższa jest ona eseju.
Jeśli pow ieść krępuje m yśl tw órcy tym , że m usi on pam iętać o fabule, jeśli tra k ­
ta t krępuje ją jednością tem atu i koniecznością konsekw encji, esej d aje je j absolu
tn ą swobodę, pozw ala na wszystko. N iczym nie głuszy, nic nie przypisuje tw ór­

cy, jest n ajb ard ziej osobistym, n a jb a rd zie j in telek tu aln y m sposobem odzyw ania się.
Oczywiście, uznawszy, że powieść przeszkadza, trzeba by się zdecydow ać także na
odrzłucenie pew nych pom ocy, pew nych udogodnień, pew nych osłon i m ożliwości na
zaczerpnięcie oddechu, których pow ieść udziela. Esej bowiem , będąc form ą lite ­
racką najw yższego rzędu, d a je zupełną wolność, jed n a k w ym aga także zupełnej d o j­
rzałości i stałego p rądu myśli. Esej więc nie je st form ą pobłażliw ą. Poniew aż je d ­
nak powieść trzeba uznać za form ę zużytą, ile że albo siedzi się w niej w ygodnie
jak na kanapie, albo m ówiąc rzeczy nowe, w ypada się z je j toku, ten, kto zechce
być tw órczy i ze swą form ą zgodny, będzie m usiał zaryzykow ać.
N ie podnoszę alarm u, że w powieści nie m a ju ż gdzie postaw ić następnego kroku,
raczej mi chodzi o to, że następne stąpnięcie będzie w ykroczeniem z powieści. D łu ­
go się zastanaw iano nad tym , czym w łaściw ie jest Proust, w końcu m achnięto ręką
i uznano go za pow ieściopisarza. A le to, co w niim jest powieściow e, jest raczej
tradycjonalne. Dzieło jego jest nowe przez inne, niepow ieśoiowe treści. G dybyśm y
je w ybrali i złożyli razem , to otrzym alibyśm y całe m nóstwo rozw ażań, wglądów ,
zestawień. M ów iąc po prostiu, otrzym alibyśm y kilkutom ow y zbiór rew elacyjnych
esejów.
Proust w trakcie powieści co raz to przechodzi na esej, ale tylko p o d tym względem
jest w yjątkow y, że nie puszcza powieści. Bo to, że się chw ycił eseju, jest natu raln e.
T ę form ę p rzejm u ją dzisiaj praw ie wsizyscy w ybitniejsi pow ieściopisarze. Ci, oczywiście,
którzy m ają do pow iedzenia rzeczy nowe, a nie w yłącznie nowe słowa. H u x -
ley, M auriac, G ide, zm arły C hesterton są w yrazistym i p rzy k ładam i tej praw dy.
Z daje się, że Z ofia N ałkow ska dostarczy jeszcze jednego. Z apow iada tom „prozy
krytycznej". D rukow ane, czy odczytyw ane publicznie w y jątk i ukazują, że chodzi tu
0 eseje. N ie jest rzeczą przypadku, że u nas zacznie N ałkow ska, poniew aż w powieści,
zawsze stając n a sk raju i w ypow iadając nowe, m usiała doznać uciążliwości
1 zużycia tej form y.
*
* *
W ygrana m łodych roku bieżącego p adła w kolekturze H oesicka na „M łodość J a ­
sia Kunefała". Podobno, że szło tylko o głos, a nagrodę byłyby wzięły „Podróże
do piekieł". T a m ała nieefektow na książeczka różna w typie od zw yczajnej n a siej
produkcji, sklejona ze stron w yrw anych jed n e jak b y z podręcznika historii, inne
jakby z filozoficznego kom pendium , skupiła na sobie w ięcej głosów, niżeli znakom
ite wiersze Miłosza, niezw ykła publicystyka Pruszyńskiego, czy w yrów nana pow ieściopisarska
sztuka A ndrzejew skiego. T a sy tu acja jed n a k b y n ajm n iej nie jest p a ­
radoksalna. Już sam rodzaj książki m usiał się bowiem w ydać kuszący. Z alśnił szczególnym
światłem, ukazującym now e drogi, now e możliwości. W jed n y m ze spraw o­
zdań z działalności Funduszu K ultury N arodow ej m owa jest o eseistyce, k tó rej
sprawę rozważono i ustalono, że należy ją poprzeć i krzewić. N ie bez w zruszenia
przeczytałem uwagi, ile że p adły ze stromy, k tóra w literackich rzeczach błąka się
jak sowa za dnia. Może to był tylko jak iś gest im itacyjn y , echo' czegoś zasłyszanego
z dalekiego św iata, a nie podszept in tu icji. M niejsza zresztą o d rig ę . Sam fakt, że
się stam tąd o formie, do której należy przyszłość, odezw ano z troską, m usiał przemówić
tą znaną praw dą, że duch w ieje, kędy chce.
Zapewne, w tych obradach, o których w spom inam , m iano n a m yśli — esej
naukowy, w typie borowym, suchodolskitm, parandow skim , czy może berentow ym .
M nie zaś nie o ten idzie. Ale o rodzaj n ajp ełn iej osobisty, bezpośredni, własny,
w którym by nie szło o praw dy naukowe, ale o praw d y m oralne, psychologiczne,

o praw dę odczuw ania, o te praw dy, które stanow ią o naszym życiu, o naszym zrozum
ieniu życia, które są jaknajb liższe człowieka, a jak n ajd alsze od nauki.
B ynajm niej nie m ylił by się ktoś, kto by potrak to w ał książeczkę M icińskiego jak o
zbiór esejów , nie m iałby jed n ak ra c ji, przypuszczając, że to eseje naukowe. R oją
się od cytat. T o p raw da. Rzeczywiście w ęd ru je się przez całe dziełko rozstaw nym i
cytatam i. A le pow iedzm y od razu, że te cytaty służą tu tylko za maskę. P rzypom i­
n a ją potrosze zastanaw iające próby Jerzego Stem pow skiego i, — zwłaszcza znalazłszy
jed en z esejów jem u pośw ięcony — poczyna się myśleć, że to on był M icińskiem
u wzorem . Bo to on praw ie że jedyny, upraw ia u nas tę form ę, tak dyskretną
w stosunku do w łasnej osobowości, nie p o zw alającą odróżnić obcemu, kto się
odzywa, czy to cy tu jący czy cytow any. Oczywiście, to co mówię, nie odnosi się do
tych zbieraczy pow iedzeń i aforyzm ów, którzy kolekcjonują cytaty ja k m arki i m e­
chanicznie, lu b u jąc się w ich barw ie, w y lepiają nim i książki jak album y; ale d o ty ­
czy w yłącznie tych rzadkich, dziw nych pisarzy, którzy kładą ze drżeniem m iędzy
sw oje zdania cudzą myśl tak przejęci, jak b y była ich w łasną, d ają je j taki ła d u ­
nek em ocjonalny, jak b y się przez nich zj-awiła. T en sposób w ydaje mi się zawsze
jed n y m z n a jb a rd zie j tajem niczych i jed n y m z dram atyczniejszych. W lekturze bowiem
ze stronic podobnych przenika ku m nie w ib racja, czuję puls, słyszę słowa, jeśli
chodzi o istotę rzeczy — m am wówczas w rażenie, że w ym aw iający je jest pod
jakim ś zaklęciem , jesit jak ąś sw oją niem ocą urzeczony, że coś go wiąże, na skutek
czego nie p ró b u je pow iedzieć słów w łasnych, dow olnych, będąc czymś tajem n i­
czym przym uszony do posługiw ania się, ilekroć się z n ajd u je n a skrzyżowaniach
— w yłącznie zdaniam i obcymi. Budzi to p rzejm u jącą ciekawość, co by zaszło, gdyby
m u odebrać głos cudzy, co by do nas wówczas doszło, co by się ujrzało, gdyby rozsunąć
cytaty, bo w yraźnie znać, jak b y przez tkaninę, że tam pod: nim i coś bije, coś
drży, coś przepływ a.
Książeczka M icińskiego pozostaje w szczególnej zgodzie i zarazem w szczególnej
sprzeczności z tym , co na początku m ów iłem o eseju. W ypow iedziałem się tam z ta ­
kiej m yśli, że, gdy ju ż nie będzie m ożna pom ieścić spraw now ych i intelektualnych
w powieści, poniew aż aż tyle trzeba w niej pow tórzyć, zanim się dojdzie do tego,
by móc się odezw ać z rzeczą now ą — praw dopodobnie tę form ę tw órca odrzuci,
zam ieniając ją n a inną, sw obodniejszą, bezpośredniejszą, lotniejszą, na p rzykład —
n a esej. „Podróże do piekieł" poniekąd są takim esejem . Bo nie służą do ustalenia
żadnej tezy, do udow odnienia jakiejkolw iek praw dy, z zakresu tych, którym
radę d a je nauka, ale m a ją cel i in tencję zupełnie osobistą. T en osobisty, zam yślony
tylko n ad w łasną spraw ą to n czyni z książeczki M icińskiego esej o tym typie,
do którego należy bodaj przyszłość literacka. A le zarazem nie wiem, czy m ożna
uznać go za pierw szy krok n a drodze ku n iej, poniew aż raczej służy ku tem u, żeby
się zasłonić, niżeli by się w ypow iedzieć. Choć książka ta, ja k się to czuje, w łaściw ie
nie jest przygodą in telektualną, nie je st w ogóle przygodą m yśli ale jakim ś p rzeżyciem
uczuciow ym , nie w y jaw ia go, niie kom unikuje go nam . R ozpoznajem y tylko,
że książka podszyta jest n astro jem w ro d zaju tych, które zwykle p rzeradzają się
w w iersze i praw dopodobnie, gdybyśm y m ogli rozsunąć tę in tarsję z cytat, n a tra ­
filibyśm y n a zarysy strof, nie wylęgłych, nie skrzepłych, do których nie wiadom o
dlaczego nie doszło. W iele spostrzeżeń to potw ierdza. T ylko w w ierszu m ogliby się
znaleźć przy sobie Pickw ick, Sw. A ugustyn i Odyseusz. Bo choć byw a, że i w eseju
nie obow iązują h ierarch ie i tak się w nim m yśli sw obodnie, ja k się dow olnie koja
rz y w surrealistycznej prozie,, ale i on uznaje pew ne praw o, a więc łączenia osób
w edle idej, k ióre reprezen tu ją, a nie w edle sym patii, które w nas budzą. Tym czasem

Miciński podróżuje do piekieł drogam i niespoistym i, p ły n ie na falach w zruszenia.
T rudno ściśle ustalić, co też za podróż odbył M iciński. W tej chw ili poniekąd p rzypom
ina czarnoksiężnika Tw ardow skiego. Siedzi na swej książeczce p raw ie jak b y na
księżycu, m iędzy niebem a ziem ią. U kazał się nam i tym sam ym gestem je d n o ­
cześnie zasłonił. C zytając go, m a się ochotę zaw ołać: „W idzim y cię, ju ż się nie chow
aj!" A le on nas na razie nie słucha. T kw i w sw ojej k larow nej, przezroczystej,
krystalicznej substancji, ja k owadzie skrzydełko w bursztynie. O d stóp do głów
cudownie p rzybrany w koroneczki z kw otacyj, co raz to k ieru je je to tu, to tam ,
lecz jak guślarz, sym bolicznie, z pow agą, lecz niejednoznacznie. Byłoby jed n ak
lekkomyślnie z jeg o przygody nie w yciągnąć w niosku, poniew aż nie je st tru d ­
ny i posiada znaczenie w ażne ogólnie. T yczy spraw y, o k tó rej m ówiłem na wstępie,
a m ianow icie potrzeby znalezienia now ych zupełnie form , bardzo osobistych, b a r­
dzo bezpośrednich, w których m ożna by w ypow iadać oporne p raw d y o sobie, o lu ­
dziach, o życiu, w których m ożna by m ówić o odczuw aniu św iata i istnienia, w któ ­
rych m ożna by przedstaw iać u jrzenie sw oje i odkrycie rzeczy rdzennych, nie u staw
iając tego koniecznie n a pow ieściow ym stojaku. W „Podróżach do piekieł" w łaśnie
dźwięczą te w szystkie spraw y, cicho w praw dzie ja k dzwoneczek i zasłonięte ja k storą,
ale w tym w ypadku nie m artw m y się tym , że odbiór nie je st jeszcze doskonały.
W ażne jest, że w ogóle m ożna, że fa la w yruszyła, że ją jed n a k słychać. T rzeba p a ­
miętać, że to jest pierw sze tego ro d zaju krajo w e n adan ie. P ro stu je ono ścieżki.
T A D E U SZ BREZA
DW UGŁOS O GAŁCZYŃSKIM
I
P O W R Ó T D O R A JU .
1
Z obwoluty „U tw orów poetyckich" K. I. G ałczyńskiego*) dow iadujem y się, iż zaczął
drukow ać m ając la t szesnaście; urodzony w W arszaw ie przy końcu „ la t w olnościowych"
jako syn zakrystiana (jeśli nie jest to w ersja poetycka, znacząco d o b ra ­
na), studia m łodzieńcze odbyw ał — co nie pozbaw ione jest znaczenia — m. in.
w Teodozji i M oskwie. N a tę edycję zbiorow ą, k tóra by wreszcie zaprezentow ała
całego Gałczyńskiego, a nie jeg o „disiecta m em bra", rozrzucone po czasopism ach
i ulotkach, recytow ane z estrady i przez głośnik radiow y, od w cale daw na czekali
bliżsi i dalsi przyjaciele. N iżej podpisany, k tóry przed siedm iu la ty om aw iał z a ­
dziw iającą „burleskę w ierszem ", zatytułow aną „Koniec św iata" (do arty k u lik u dołączona
była fotografia, na k tó rej w yobrażono auto ra poem atu w ogrodzie p rzed g a n ­
kiem, jak p rzytu la kotka, być może, im iennika i krew nego „A ndriuszy") — dzielił
tę słuszną niecierpliw ość.
Tom ułożony jest — pod w zględem chronologii i stopniow ych etapów dojrzałości
artystycznej — w porządku odw róconym ; „ ju v e n ilia “ (przezw ane także apokryfam i,
co najw idoczniej b ardziej jeszcze podkreślić m a dystans auto ra i odgrodzić od nich
dzisiejszego czytelnika) z ajm u ją końcow ą jego p a rtię, jak o je d n ą trzecią części książki.
Jest to zatym Gałczyński przed w yjazdem n a Z achód i pow rotem do k raju , z okresu
*) wyd. „Biblioteki „Prosto z m ostu", W arszaw a, 1937.

„K w adrygi", ja k chcą niektórzy: przed przełom em . N ig d y przecie, a zwłaszcza w d a ­
nym w ypadku, geneza w ybitnego poety nie może być obojętna. Co najw yżej w y­
p ad n ie nam w artościow ać z odm iennej, przygotow aw czej perspektyw y i ocenę tę
niejako u jąć w cudzysłów.
I oto od sam ego początku w prow adzeni jesteśm y w fikcję dekoracyjną; brzęczą
m andoliny, ja k przygryw ka „rom antycznie-apaszow skiego" przedm ieścia, m ieszając
się z dźwiękiem cytr i cym bałków. W dusznej atm osferze sztukm istrz, obwieszony
podzw aniającym i błyskotkam i, ja k D aw id, który tańczy przed arką, pierw szy bierze
ton. O d u rzający ten i szczytny patos w zm aga się w wierszu, nie na darm o zwącym
się „Pieśń n ad pieśniam i", by rozw iązać się fałszyw ym i niew ybrednym akordem
(to okropne po trzykroć pow tarzane: „Pocałuj w usta R im bauda", alokucja bardzo
znam ienna dla owych la t i niem al w zruszająca przez naiw ne, uspraw iedliw iające
jak b y naw iązyw anie param teli do tego n a jb ard ziej fantastycznego spośród lirycznych
„bezdom ników " — p a tro n a , do którego nie p rzestają się, zazwyczaj samozwańczo,
odw oływ ać wszyscy m łodzieńczo zbuntow ani). Po czym spotykam y w w ielu utw orach
0 popisow ej braw urze w irtuoza ju ż tu ta j zdum iew ającego m nóstwo m otywów, p ierw
iastków i w ątków , które po jed n y m zaledw ie dziesięcioleciu uznać w ypadnie już
tylko za dokum ent zarów no epoki, tak niedaw no m inionej, a tak zw ietrzałej, jak
1 sam ego autora. G łośna wów czas (wśród kolegów) elegia „N a dziw ny a niespodziew
any w yjazd p oety" zdradza przez swą celność, przypom in ającą pchnięcia floretow
yrosła z podobnego klim atu lu b u jącej się w p rzebraniach bohem e‘y. K iedy indziej
we, w yraźne pow inow actw o z „R zecząpospolitą babińską" L echonia: z pewnością
udrapow any, „straceńczy", pełen szlachetnej fanfaro n ady Liryzm przyw odzi na p a ­
mięć Przysieckiego, a „blasfem izm " *), w yrodzony z grym asu bolesnej przechw ałki,
pokrew ny jest tłum iącem u łkanie (zalotnym ziewnięciem ) „pierrotyzm ow i" L aforgue‘a;
jest to zblazow anie tych, którzy p rzeciw staw iają się rzeczyw istości, nie roapocząwszy
się z n ią na dobre pasow ać, elegijność hektyczna, pow leczona szminką,
ja k m alow ane na krw aw o usta wielce tradycyjnego wesołka. N a trafiam y dalej na
nieobojętny m otyw pochwały cyzelerstwa; n a św ietnie w ypunktow aną kolędowość,
p rzypom in ającą przez w ystylizow aną prostotę niektóre drzew oryty współczesne, czerpiące
z surow ej autentyki folkloru oraz analogiczne utw ory poetyckie T. Czyżewskiego;
na blaszane godło w bluszcze ow itej oberży z angielskiego kopersztychu,
bliskie sercu kolekcjonerów i w romantyczmości rozm iłow anych opojów , tu ta j uw ikłane
w strzępy sm utnie-ironicznego diariusza. N a scenie kukiełek odgryw a się d ra ­
m at w m iniaturze, póki z widowiskow ości, będącej auto-persyflażem na „liryczne"
nieróbstw o i b rak „społecznego p rzydziału", nie w yplącze się w finale hym niczne
brzm ienie o czystej ja k kryształ tonacji. N astępnie zapoznajem y się z dalszym i odm
ianam i tejże literackiej „ludow ości", cizy to w pseudo-proroctw ach, strofiką (typow
y siedm iogłoskow iec!) i fak tu rą przyw odzących na pam ięć p o p u larn ą jo ety k ę średniow
iecza, nie tę uczoną, lecz tę rubaszniejszą i żywszą, u p raw ian ą przez „igrców
i ry b ałtów "; czy też poprzez nieco szablonow ą „p ijack ą" balladow ość o nieodzow ­
nych elem entach „spelunki", korsarstw a i kiperstw a (jeden jeszcze pierw iastek,
w skrzeszony z rom antyzm u i zbanalizow any przez zapóźniony m odernizm europejski).
U d erza nas wszędzie jed n ako w sp an iała gra słów i pojęć, kalam buryzm wysokiej
klasy, żartobliw ość p rzew rotnie-naiw na, pom ysłowość nom em klatury godna M icińskiego
i N ow aczyńskiego, ta niew yczerpanie fantastyczna inw encja językow a m ie­
*) p a trz „Serw us M adonna".

niącego się od sprzecznych natchnień w erbalisty, który m odli się o zawsze „jednakow ą
p a sję" i o wszystek „sekret reto ró w "; z podziw em , słowem, przem ieszanym z trw ogą
spoglądam y już nie tylko n a m ajsterskie w yczyny ekw ilibrystyczne, lecz na w tórną,
echową, acz nieuśw iadom ioną girlandow ość m agika, k tóry im itacyjność stylów, p o ­
staw a n aw et aitystycznych fizjonom ij, doprow adza w m łodości dc szczytu.
To też ów okres twórczości zenitem kończy w tym fenom enalnym i w ątpliw ym
rodzaju. Jeśli blagę, skrzącą się od in teligencji i u m iejętnie daw kow aną, przyjąć
za dozwolony chw yt poetycki, jeśli — m im o wszystko — n a takim poziom ie d o p a­
trzeć się w niej pew nego p ierw iastk a kom pozycyjnego, elem entu konstrukcji w braku
lepszej, to stw ierdzić trzeba, iż b u ffo n ad a „K ońca św iata" w niczym nie p o starzała
się w pow tórnej lekturze. M ożna nadto b ardziej przedm iotow o osądzić sam
rodzaj literacki, esencję takiej poetyczności, dynam izm i świeżość podobnego liryzmu.
W iem y, jest to, ja k chce autor, burleska, lecz to spraw y nie w yczerpuje,
nie podobna poprzestać n a zdaw kow ym określeniu, chociaż w danym w ypadku siłą
rzeczy włącza ono poem acik w długą, u trw alo n ą trad y cję. D robny ten, niespełna
dw udziestostronnicow y utwór, naładow any ja k butla ledejska energią drw iącego fa n ­
tazm atu i w ypełniony po brzegi ja k zielonkaw a b u tla tęczow o-jadow i tym likw o-
rem — to m iniaturow a apokalipsa, odegrana n a scenie m arionetek, to praw dziw y
opus bałam utnego chiliasty, cierpiącego n a n adm iar esprit. Ja k naśw ietlony, z jak
m istrzowskim um iarem w yeksponow any, z ja k ą spraw nością w yw ołany z nicości
jest ten blagierski poem acik anachorety i im oralisty, ilum inianta i ilum inatora, m i-
styfikatora i m istyka! Je st to m istrz tran sfo rm acji, p restid ig itato r, urzeczony w ieściami
i w izjam i z w yim aginow anych zaświatów. M etafizyk bowiem , jak trefniś stający
n a głow ie, nie przestaje być m etafizykiem . P okryw a to, pełen lęku, gdyż w tej
poezji sui generis ro d zajow ej czai się w iele ryzyka . N ie przypadkow y jts t je j k a ta ­
strofizm , nie przypadkow y dla lat, w których pow stała. W półśw iadom ości autora
(i w ielu jego rówieśnych) m iało się podów czas ku końcowi „daw nem u św iatu". N ie,
tutaj nie jest „pew ny swego" — nie jest pew ny siebie, jak o arty sta, jako człowiek.
Obok stenograficznych skrótów , form uł zadziw iającej lap idarności, w których słyszymy
jak b y głuchy, alarm u jący stukot teleg rafu M orse‘go, obok przerzutów w emp
ireje czystego liryzm u m am y w idzialność specyficzną szopki, sceny, ułożone na
kształt żywych obrazów, jak n a szerokich freskach Ver:oniese‘a, sąsiadującego z dokładną
..kleinm alerei" flamandczyików, ostre linie drzew orytu m ediew alnego przechodzące
w upiorne nagrom adzenie m onstrualnych przyw idzeń, godne H ieronim a
Boscha, grym as w ydnzeźniania p o tęgujący się do szarży (patrz groteskow a d edykacja,
która n aw raca w obrębie poem atu), ig rające w reszcie pokonyw anie trudności,
znam ienne dla h azard u w irtuoza obok koślaw ego pry m ity w u — nie, o jednorodności
nie może tu być mowy, a przecie istn ieje głębsza jednolitość, niem al m aniakalna.
Jest to obietnica, k tóra skryw a zarazem i, realizując, zawodzi. Je st to jednolitość
maski.
2
„...by aktor na d w o rskiej scenie,
na k w ia ty rzucę skrzyd eł m ych cienie,
dech m ó j w ygła d zi niebios sklepienie“.
(M. K. Sarbiew ski, z ,,Silviludiów “).
M oraliści wszechczasów — co dopiero naszego — skazani są n a m aski. G dy się
obcuje z osobliwą liry k ą G ałczyńskiego, z której raz po raz pnzebrzm iewa poezja
katarynkow o-podw órzow a, z liryką o niezaprzeczonym n a gruncie naszym piętnie

oryginalności, a k tó rą przecie bez tru d u włączyć m ożna w typologiczne rozgałęzienia
lite ratu ry zarów no uczonej ja k p o p u larn ej, dla zilustrow ania tezy tej m nóstwo tr a ­
dycyjnych, słusznych i nieco zdaw kow ych przychodzi n a m yśl obrazowych przenośni.
Będzie to zatem kuglarz, „qui castigat m ores“, tylekroć opiew any błazen, sta ­
jący n a głow ie ku czci niepokalanej P anienki — i który przekornie zwierza się nam,
co też ogląda w tej iryzykow nie-św iątobliw ej pozycji. In n e kostium y większy jeszcze
stw arzają dystans i większe w ykrzyw ienie; przedm ow a do tom u zbiorowego jest
nie tylko banalnym w yzw aniem , rzuconym fałszywem u zdrow em u lozsądkow i filistrów,
te j praktycznej „m ądrości życiow ej11, która graniczy z haniebnym przeniew
ierstw em ; przestylizow ana je j frenezja, je j pur-nonsens, pur-blagizm , tryw ializm —
to m aska ochronna, nałożona na wstydliw ość serca nadczułych szalbierzy. P rzebranie
było zawsze atrybutem rom antycznej ironii; rycerz z L a M anchy o posępnym
obliczu ukryw ał je pod rdzaw ą przyłbicą i taki w łaśnie znam ionow ał go, ja k G ał-'
czyńskiego, ja k w szystkich urojeńców , żałosny „hiperoptym iam " słabości. K iedy poeta,
gorący i m elanch o lijn y p asjo n at, m ówi o latach ostatnich jak o o „dobie polskiego
renesansu11, nie m ożem y oprzeć się podejrzeuiu, że — niezależnie od układu rzeczyw
istości — folguje tu tej „aw am turniczo-rycerskiej" skłonności, znanej w ybornie
z daw nych rom ansów i rom anc, tej pochopnej i bezsilnej niecierpliw ości, która w łasne
pereg ry n acje, błądzenia, upadki i wskrzeszenia, słowem „przygody duchowe"
utożsam ia z dziejam i św iata. A rty sta taki, ja k L ancelot, ja k zapaśnicy okrągłego
stołu k róla A rtu ra, nie p rzestaje rozgryw ać w alki ze sm okiem w sobie i poza sobą;
tropi go po jego norach, skacząc do oczu czytelnikow i; ciągle spragniony jest decydującej
rozgryw ki — podobnie, ja k na odm iennych terenach, N ow aczyński i Gom ­
browicz.
G dy m am y p onadto do czynienia z nekrom antą, za którego — na pół serio na
pół drw iąco — uznał się G ałczyński, w takiej w yłącznej i w ątpliw ej postaw ie dopatrzyw
szy się, w iedziony fatalizm em tem peram entu, esencji poetyckości: w tedy b łądzim
y w raz z nim po niew yczerpanym zapraw dę arsenale rekw izytów . W tej labi
ryntow ej i lustrzanej w ędrów ce potkniem y się o jarm arczne piękno w ulgaryzm u,
c m dły liryzm cyrku w ędrow nego, w y rastający w wysoki k abaret M uz, w którym
nie obywa się bez sztam py (dziewczyny: „A nioły pro letariack ie11!); tak niew ielu lat
było trzeba, aby głośna niegdyś „U lica T ow arow a", aby je j uroczysty styl „braw u­
row y" n a b rał m elanch o lijn ej nieco patyny. N ie inaczej rzecz się m a z anachroniczną
obecnie „U licą szarlatanów ", b allad ą „w isielczą11, która przez swój niezam ierzony
villonizm i b a u d elaire ^ z m spraw ia w ra żenie' epigonizm u, pro d u k tu z drugiej ręki.
W spaniałego znów deklam atoryzm u („P o rtret paniny N oel") nie pow stydziłby się
„d ek aden t" G. de N erv al, raki n a smyczy wodzący n a przechadzkę gwoli zepatow a-
n ia episjerów , prekursorski tw órca sonetów, łączących herm etyzm ze złym smakiem.
Z apóźniony z kolei ju n ack i rom antyzm przedm ieścia, w ielokrotnie reprezentow any,
p rzypom ina czasy „cyganerii w arszaw skiej11 (epoka w iosny ludów , duszonej przez
Paskiew icza, księcia eryw ańskiego, nam iestnika n a Z am ku K rólew 'kim ), outsiderów
owoczesnej b o h e m e ^ i protoplastów w szystkich następnych, takich ja k Filleborn,
W olski lub Zmorsiki, lubiących ogniste trunki i nam iętne dytyram by — druhów
m łodości C y p rian a N o rw id a. T u rozpoznajem y raz jeszcze m ętną i sm ętną rzewność
w ydartych z socjalnego substratu w ykolejeńców i fantastów . K iedy indziej, czytając
w yborną b allad ę („K iiferlin"), pokrew ną niezrów nanym transpozycjom Porębowicza,
je d n ą z niew ielu b a lla d w latach pow ojennych godną tego m iana przez bezinteresowność
estetyczną i posępnie-hum orystyczny irracjo n alizm , n a tra fia m y n a m anifestację
czystego artystostwa (cóż poradzić n a to, że w łaśnie ,,bezi,deowego“ ), a na
\

usta ciśnie się klasyoznie-sziablonowa form uła: Q ualis artifex pereat! Św ietna „kom
edia", zatytułow ana „Zaręczyny Jo h n a K eatsa“, niezależnie od zajm ującego p re ­
tekstu tem atycznego, k tóry — a nie on jed en — św iadczy o rzadkim w tym pokoleniu
i płodnym obcow aniu z czołowym i lirykam i angielskim i sprzed stulecia, jest
w istocie nic tyle kom edią, ja k chce autor, ile lap id arn ą, rym ow aną now elą z ro d z aju
tych, jak ie nadobnie i papierow o u k ład ał m odny w latach dziew ięćdziesiątych n ie ­
miecki wierszopis P aul Heyse. G ałczyński, poeta zam askow any, m istrzem byw a p a -
rodystyczności; w łącza do niej niezupełnie pow ażną i rychło rozczarow ującą fa n ta ­
stykę, w yw odzącą się E. T. A. H o ffm an n a — k tó rą w b raku lepszej nazw y ochrzcilibyśm
y fantasty k ą narkotycznego w yczerpania, kiedy to o świcie szarzejącym w ra ­
ca się ziębnąc przez puste ulice — trochę śm ieszną, trochę groźną, trochę staro ­
świecką, a która p ragnie nastraszyć nas ja k nieletnich, w łasnego udzielić nam lęku;
włącza także fantastykę „przyborów m agicznych", nie obcą Tuw im ow i, kolekcjonerowi
sentym entalnych czarów: am uletów , talizm anów i innych, rów nie dzieciuchowskich
guseł (patrz dla przykładu „B allada ślubna" II). D odaw ać nie trzeba, że w re ­
zultacie d a je to n ader um ow ną poetyckość, tę, k tó rą opatru jem y zazwyczaj cudzysłowem.
W arto nadto podkreślić wschodniość z baśni jak o zasadnicze zabarw ienie w yobraźni
G ałczyńskiego (vide niespodziew ane zakończenie „A nińskich nocy"), jego ilustra
cyjn y orientalizm , jak b y przejęty z rycin, m ających ukazać m alow niczo p ery p e­
tie cyklu tysiąca i jed n e j nocy. O dpow iada to skłonności auto ra do arabeski, do
ornam entyki. Raz będzie to prym ityw , m alow any n iejako na szkle, pełen aluzyj, u ro ­
czy i zarazem koślaw y; to znów w ejdziem y w sp lą ta n ą k n ieję lin ij, służących czystemu
zdobnictw u, podszytą w yrafin o w an ą — i niekiedy w tym w y rafin o w an iu p ro ­
stacką — m uzycznością. W kraczam y n iejako m iędzy zaw iłe g irla n d y średniow iecznych
kodeksów, m iędzy in icjały figuralne, z pośród których w ychyla się pysk czarta;
pom iędzy piękną nieudolność graduałów ; p sałterzy m alow anych przez cystersów,
w zawiłą prostotę polichrom ii, w calendiaria i inkunabuły, p iln ie w ykonane piórkiem ,
pędzlem, stylosem lub rylcem . T a naiw ność m szałów m a coś z halucynacyj, n aw iedzających
bardzo chytrego sym plaka, który sam nie zawsze zdolny jest odróżnić
zmory gorączkowe od zjaw anielskich i cudow nych naw iedzeń. Je st to bow iem a r­
tysta, który zawsze nieom ylnie w iedzie linię inspiracji, lecz posłuszny w yłącznie in[-
stynktowi, nie w ie, ja ką treść linia ta obejm uje.
Jest to zarazem p o e ta -w erysta i ja k każdy w erysta m a upodobanie do kiczu. Jego
„romansowość" zbyt często pobrzm iew a łatw izną cygańskich rom ansów . Raz po raz
słyszymy ton „apaszow ski", rzew ną chrypliw ość przygryw ki n a harm onice, okary ­
nie lub choćby grzebieniu, bolesno-drw iące pokasływ anie k atary n k i i łobuzerski,
przenikliwy gw izd k n ajaka, k tóry w bił kułaki w bufiaste, frantow skie portki. Je st
to znany dobrze i od daw na eksploatow any „rom antyzm nożow nika", budzący luby
dreszczyk sympatii wszelkich spokojnie anarchizujących inteligentów . O sw ojeni j e ­
steśmy z dawna z plastyką i hum orem tak iej „poesie roase", k tó ra tu n as ro zbraja
i zjednywa tym, że um iejscow iona jest na typow o w arszaw skim Pow iślu, że m a silny
akcent mazowiecki czy naw et m azurski. N ajfan tasty czniejszy bow iem i n a jb a rd zie j
kapryśny z poetów nie przestaje zachowywać, wiernościi realiom , jest m istrzem lokalnego
kolorytu, rom ance sw e w ygryw a zawsze koło jak ie jś „budki z pap iero sam i",
w dokładnie zapamiętanym punkcie, „n,a tej przepastnej, n,a tej B row arnej". M elan ­
cholijny i m ądry bufon zgłasza solidarność z rodzajem ludzkim , z p rzejm ująco śm ieszną
jego niedolą. Gdyż d ram at gra się wszędzie, na ja rm a rk u ludow ym przy w tórze
karuzeli (ach, ten. „m andolinow y" sentym entalizm m ajów ek!), w orkiestrze przed

uw erturą, gdy ktoś niebacznie palcem m uśnie strunę, w feerii, tak biegle inscenizow
anej, że widowiskow ość je j nie ustępuje w męczącym przepychu narkotycznym
snom, w latw iźnie indyw idualnych w zruszeń i bylejakich rozczuleń, podanych „łobuzersko",
w kantyczkow ych zaśpiew ach i. w sielankow ych „w idoczkach", w agitacy
jn o -jask raw ej płakatow ości podm iejskiego „try b u n a" (który, nucąc „oj radi oj
radi ra ra ", upraw ia dem agogiczny anti-dem agogi^m , tak obecnie rozpowszechniony),
w pohukiw aniach n a pół-nabożnych, na pół-,sprośnych, w kolędow ości jasełek, w figlikach,
sięgających rejow skich, w kom ediow ych interm ediach, które traw estu ją rybałtow
skie, w m elodyjnym i rdzaw ym m echanizm ie baletu, niby w operach O ffenbacha
lub Hum perdim cka. Przed bezradnym m agikiem w ysypano, jak w pierw szym
d n iu stw orzenia, róg obfitości, w ypróżniono arkę Noego, w yw rócono pudełko z zabaw
kam i. Blask latark i m alu je się na śniegu, chłopcy o odm rożonych nosach chodzą
z piernikiem i gw iazdą w ig ilijną, która rzuca w irujące refleksy, nad krajobrazem
ćm i się sm ugam i tęczow a otoczka, w yśniona kolorowość zaśw iata. Sam otny poeta
uchodzi w tedy w św iat baśni, ciepłego przy trzaskającym kom inku rozm arzenia,
sentym entalnej u to p ii; poezja realizm u, zatroskania o arcyludzkie szcaegóły, nad nim i
pochylona pieczołow icie, w taki sposób przem ienia się w rejteradę oa rzeczywistości,
w ukołysanie w różebne, w m uzyczną nirw anę. T o je j dw uznaczny przyw ilej.
„Proste dziw y", które opiew a G ałczyński, proste dziwy całego św iata, k ry ją swoje
dno, kulisy, w których przem ieszany jest zachw yt i przestrach; paniczna poezja
przebrania, zdum iew ająca kostium ologia poetycka, w ielolita m aska, zdolna do wszelkich
przeobrażeń — budzi wdzięczność, podziw , uniesienie, serce dygoce, usta drżą,
ręce sam e sk ła d ają się do oklasiku, a na odw róconej tw arzy, na uchylonych w mrok
policzkach w ykw ita rum ieniec zaw stydzenia. Spojrzeliśm y bowiem do zaczarowanego
p u d ła — p u d ła z, zabaw kam i — które straszy. P raw ie św iętokradczo zerknęliśmy
do lozłożonego przed nam i a p ara tu grającego; um arła w ib ru jąca m elodia pozytywki,
w ątła, kunsztow na i chrypliw a; leżą m artw o lub trzeszczą sprężyny.
3
Z aszum iały kurty n y ; bo, jeśli kto, to Gałczyński-realisiba rodzi się z ducha muzyki,
który byw a trag iczny n a w et w tedy, gdy jest to duch m uzyki ig rającej, płochej, p rzekornej,
jarm arczn ej. Jego poetycki realizm ... Jest to przede wszystkim, ja k się rzekło,
tru p i i ozdobny zarazem realizm kukiełek, sylw etek jasełkow ych, p rzybranych w szeleszczące
srebro i złoto, postaci w ystrzyżonych z papieru i pow leczonych pozłotką,
lukrow anego piern ik a, z którego urobić m ożna biesa lub serafa. Jest to w pokrew
ieństw ie z tak ą chw y tającą za serce „choinkow ością" realizm zdziecinnienia, w zruszających
szczególików, sztucznego trochę, jak b y w tórnego infantylizm u, o który tak
często posądza się nie bez, powiodu liryków (tych „prostaczków bożych"), praw ie
afektow anej natu raln o ści tego typu, k tó ra do w ym izdrzenia doszła w pew nych czytankow
ych rym ach Iłłakow iczów ny. P onadto realizm rodzajowości. Czy to w w y­
bornych w ykrojach pejzażow ych, gdzie znam iennie dom inuje ubogi i skrom ną, lechicką
sw ojskością p rzejm u jący k rajo b raz nadw iślański; czy w intym nym , kam eralnym
, fantazy jn y m liryzm ie licznych w ierszy osobistych i, jeśli rzec tak wolno, domowych,
których program ow o niem al prostackie akcenty p o k ry w ają pozornym symplicyzm
em istotne w yrafinow anie. Rodizajowość jest składnikiem wspom nianego już
weryzm u, a zdania takie, jak :
„W ilno. N iem iecka ulica.
N ajlepszy b ila rd u Szpica" —

służą odpatetyzow aniu, re h ab ilitacji pospolitości, godinemu u trw aleniu tego, c-o p o ­
wszednie — tak w łaśnie zwykło postępow ać m alarstw o g enre‘u. N ie trudno dalej
zaliczyć do rodzajow ości niezw ykłą zdolność obrysow yw ania, cechującą G ałczyńskiego,
ostrego konturu, byle jak, nonszalancko a bezbłędnie, jak b y ig łą n akłu w ającą
po omacku; wrażliw ość n a wszystko, co charakterystyczne i w związku z tym pyszną
um iejętność ch araktery zacji; skłonność do persyflażu, d iatry b y i 'nw ektyw y, k tóra
wcale często p rzeradza się >w auto-persyflaż, ja k w w ierszu „In telig enci", gdzie autor
w ydrw iw a nie tylko „wasze", lecz i w łasne biedy; poszukiw anie w reszcie wszelkich
blasków in te rieu r‘u, lubow anie się w cieple i św ietle fam ilijn eg o w nętrza.
W ostatnim tym w ypadku nie p o dobna zataić, iż struna owa byw a tu i ówdzie
przeciągnięta — acz .z szczególną do niej odnieść się m ożem y w yrozum iałością jak o
do brzm ienia osobliwie m iłego sercu poety (a nie zapom inajm y, że ów epitet „m iły"
w wielu tu naw raca kontekstach rów nie specyficznie ja k u T uw im a) — przecie nieco
podejrzany jest taki liryzm zadom ow ienia, w którym nie na próżno podobnie rzewne
i rubaszne w ystępują rekw izyty jak poszum sam ow ara czy talerzy brzęk. W iadom o,
tak bywało u H olendrów , u T eniersa lub na płótnach dobrodusznych niem ieckiego
biederm ayeru, lecz u G ałczyńskiego-realisty m a to to n ację in n ą jeszcze, lotniejszą
i tworzy jak b y niepokojący trochę sym bol o dzyskanej, ziem skiej o jczyzn y. T ak i bowiem
znakom ity, n a poły traw estacy jn y , „O pis dom u p oety" to nie tylko m istrzow ­
skie uderzenie tonu heroi-kom ioznego, to nie tylko wskrzeszenie ro d z aju i w sp an iały
pastiche „listu poetyckiego", w którym słychać zarów no pogłosy angielskich lakistów
jak i p raojca gatunku, nieśm iertelnego Horacju&zia, lecz coś w ięcej jeszcze;
je st to w sam ej rzeczy poezja opisowa, deskrypcyjna elegijność, w k tó rej ig ra ją
i psocą duszki, ja k to byw ało we wczesnym , m łodziutkim rom antyzm ie (zwłaszcza
b rytyjskim i germ ańskim ) — odśw ieżony pastelow ym uśm iechem kanon trad y c y jn y ,
inaczej mówiąc: w tórna poezja rodzajow a.
W spom niano m im ochodem „fantazystów ", w spółczesnych Francuzów , w yw odzących
się od m istrza „m ałej form y", nieżyjącego J. P. T o u le t‘a, rozkochanych je d n a ­
ko w swobodnym kaprysie in sp iracji ja k w rygorystycznym a przecie nonszalanckim
kształcie strofy. M ożna by jeszcze, m yśląc o G ałczyńskim , przyw ołać na pam ięć d łu ­
go niedocenianych, wskrzeszonych w czasie rom antyzm u przez T eo fila G autier „les
g rotesques“ z X V II stulecia, którzy po w ojnie doznali niejakiego renesansu. O dw o­
łać się do nich nie z chęci snucia eklektycznych filiacy j, lecz by uw ypuklić p ie r­
w iastki barokowe w tym osobliwym realizm ie. M niejsza o concetti, które nie są tu
w szakże czczą popisowością, lecz przez ig rające pokonyw anie form alnych trudności
n a le żą niejako do aparatu ry pisarskiej, co w ięcej do sam ego typu tej w yobraźni
groteskow o-lirycznej. Podkreślić n ato m iast w arto niebezpieczeństw o sw oistej m a-
low niczości, która jest jak gdyby okrasą i zarazem szczudłam i takiego barokow ego
realizm u. Je j anachronizm nie w yw odzi się tylko z historycznych źródeł stylu, który
po stuleciach nadal może być żyw otny; sprzecza się n ato m iast w sposób głębszy
z tw orzyw em i powołaniem poety, który, ja k G ałczyński, współcześnie zm ierza do
czystości. W upodobaniu do takiej m alow ankow ej, przecharakteryzow anej ładnoścas
do tego, co rozczula, gdyż jest „pittoresque“, zaw iera się szczególna odblaskowość.
D o tego typu rodzajow ej m alowniczości m ożna by zaliczyć w reszcie wszelakie
m otyw y „kabalistyczne", tak nam iętnie i tak bez-ironicznie kolekcjonow ane przez
au to ra „U licy szarlatanów ". To nie tylko gabinet zaw odnych czarów, pracow nia a l­
chem ika, u tajo n e puzdro taum aturga i p restid ig itato ra. N agrom adzenie podobnych
rupieciarskich godeł i przedm iotów naiw nie-sym bolicznych oraz dobrodusznie-złow
różbnych spokrew nią go ze sztycharstwem wieków daw nych i oatrycjuszow skich,

w 'znaczącym m roku tonącym i akw afortam i R em brandta. N ie na próżno astrologow
ie w czapach futrzanych, o p a triarchaln y ch brodach, z rycin, odbitych na tło ­
czonych, zielonkaw ych tablicach m etalow ych rów ni byw ali m onarchom z legendy,
baśniow ym w ładcom p ra stare j sagi, trzem królom z m irrą i kadzidłem . N iekiedy
G ałczyński, poeta, ja k się to m aw ia, o „sercu złotym ", zdm uchnie z nich pył patyny;
w tedy otrzym ujem y jasne, ostro w ypunktow ane, przem iłe akw atinty.
N adm ienić jeszcze w ypadnie, iż fantastyczny ten realista lubuje się w parabolach.
Przypow ieściow e b y w ają wszelkie „fraszki" jego (gatunku, którego wzorem nieprześcignionym
pozostaną norw idow e), drobne, ucinkow e, ja k m aw iały wczorajsze
stylistyki, arcydzieła, żarty serio z jednym m ądrze i szelm-owsko przym rużonym
okiem (patrz „W ileńskie im broglio" i szereg innych). W takich zupełnie o ry g in alnych
i znakom itych błahostkach w yżyw a się popęd G ałczyńskiego do aktualności,
bezustanne z nią obcow anie, rozjątrzony i z kolei drażniący z n ią kontakt. L a p id a r­
n a vis com ica podobnych ucinków byw a niezw ykła, dem askacja trafn a i celna, u ro ­
dzony satyryk, anarchiczny chw alca ład u i zbożny apostoł absurdu upraw ia dialektykę
liryczną, której „zaśw iatow ość" nie ustępuje N orw idow i, pisize w ;ełe niezrów nanych
w ierszy przygodnych, w których okolicznościowość pełnej dostępuje rehab ilita
c ji, a przecie i tak bywa, że ta „haute com edie" hum oru i wzniosłości pozostaw
ia uczucie niedosytu, że u je j dna w yczuw am y rozżalenie.
Bo poza wszystkim innym jest to ja k .gdyby pseudologia p h antastica wybornego
hum orysty, arcyludzki „grym as kosm iczny" strapionego wesołka i bezradnego kolek
cjonera podniosłych w zruszeń łub choćby podniet, który zagubił się w „dziwności
św iata". T o może jest pow odem , dla którego m nóstwo utw orów zbiorowego tomu
to jen o etiudy, obietnice, strzępy, 'zapowiedzi, rekonstrukcje, szkice i zarysy (część
tych term inów p rzejęto z podtytułów autorskich). T ym razem nie przypadek to,
nie szczytna m isty fik acja — taki in tegraln y fragm entaryzm . Czy wolno być szczerym
, p anie K onstanty W iększość w ierszy zbioru w y rasta z dwóch pokrewnych,
sprzęgniętych ze sobą podskórnie źródeł — ja k to głosi jed n a ze św ietnych elegij
(„ P o rtret ojca arty sty ") — ze strachu i śmiechu, z kom izm u i grozy. Z tego nie ma
w yzw olenia, nie m a ujścia, chyba przy pom ocy w ybiegu, chyba, jak się to nadto
często tu ta j dzieje (podobnie ja k u T uw im a), w inteligencką „filozofię" poety c­
kiego sam odurstw a.
4
Ku czemu to w pogoni za czystością przez wszystkie swe aw atary naw racającym
labiryntem prostej i w ym yślnej strofiki kroczył G ałczyński, nucąc gorzkie żale lub
ucieszne ukazując facecje Raz po raz jed n y m palcem m uskał instrum enty w orkiestrze,
stro ił je i b ra ł przygryw kę, b adał echo, ja k rozlew nie zabrzm i (patrz wiersz
„ W W arszaw ie"). Z try w ialn y ch rom ansów wyw odził kaden cje klasyczne (vide „R o­
m ans" oraz inne); w p atry w ał się w fosforyzujące kule, o rk iestru jąc blaski i refleksy,
ja k som nam bulik, którem u na źrenice, bielm em powleczone, kryształ naw iew a błogie,
niepraw dziw e, szklano-klarow ne sny. T u i ówdzie, jakby w tęsknocie za o rato ­
rium , zadźw ięczał i zam ilkł najw yższy to n lita n ijn y . W y d a je się, jak gdyby opętaniec
b arw ą i brzm ieniem u stalał się w sobie, ju ż niecofnienie osadzał się w tym
najd ziw n iejszym ze św iatów i w trudnym triu m fie pogody wznosił hym n pochw alny,
który, ja k przed stuleciam i, głosi: G lo ria in excelsis Deo et hom inibus bonae
v oluntatis. Bo i czemże jest „Pieśń seraficka", jeśli nie ostaniem się w mozole,
tym am or fati, koronującym uprzednie p ereg ry n acje i wędrów ki adam ow e, pogodzeniem
się z losem poety, głosiciela i rzecznika spraw czystych, cichych, ciem nych

i trw ałych, zbliżeniem się do organow ego tonu H arm o n ii Fantasm agonii „balet
i kontrapunkt" rozłożył się nareszcie ja k czytelny w achlarz; d y rygent, m istrz in stru ­
m entalizacji, wszystkie skrzypce, oboje i flety w olśniew ającą zw iązał polifonię.
A cios, którym ugodził nas w sam o serce („Pieśń o szalonej ulicy"), nie z rękaw icy
pochodzi boksera, tej obciążonej ołowiem — było to lekkie n iem aterialn e m uśnięcie,
w idziadlane dotknięcie sm yczkiem przez sztukm istrza, k tóry po w ielu w y k rętnych
katharsis stanął u kraw ędzi sw ej pascalow skiej otchłani. Być może, z w szystkich
etiud pow stał w tedy „B al u Salom ona".
I oto należałoby w skrócie raz jeszcze pow tórzyć p raw ie wszystko, co się rzekło
przy poprzednich okazjach: dotarliśm y bow iem do próby d ecydującej, streszczającej
wszelkie inne, do essayu, który w ypiętrzył się ja k szazyt d rabin y jakubow ej, p o n ad
szczeble i kondygnacje. Z nam y poem at ten w odm iennej, krótszej znacznie w ersji —
będącej w stosunku do ostatecznej jak b y w yw odem , zw artym „argum entem " — co
jednym więcej jest dowodem , ja k długoletnim trudem w ątki, tem aty i m otyw y
żłobią sobie drogę przez naw arstw ienia osobowości tw órczej, ja k zw olna k ry stalizują
się w coraz bard ziej organiczne układy, i to u poety, którego tak lekko posądzić
można o uleganie darow i im prow izacji. Z astan aw iająca byw a u G ałczyńskiego ta
opętańcza, ta m an iakaln a niem al perserw eracja. N ajw id o czniej w ielostronne, wspom ­
niane „zarysy" (tem u faktu raln ie lub tem atycznie pokrew ne) były dlań nieodzow ne,
jak rzeki dopływowe, przez czas długi sam odzielne, w reszcie sk ładające się na n u rt
główny; n u rt ten n adal, w edle zapew nienia autora, pozostanie „szkicem ". W obec
takiego rezultatu końcowego n iejeden uśm iechnie się sceptycznie; ten dopatrzy się
w podobnym określeniu pychy auto ra, który wypieszczone dziecko swych m arzeń
znów przekazuje św iatu, jako obietnicę; inny u jrzy w tym pokorę arty sty , k tóry
wyznaje, iż nie sprostał swym m arzeniom o doskonałości. T ak czy owak, n atrafim y
ponownie na zasadniczo fragmentaryczny charakter tej twórczości; ujrzym y go teraz
w aspekcie, niepozbaw ionym tragizm u. W y d a się nam , że jest to w groźnej i pięknej
pustce zawieszony ornam ent, który w1 każdym skręcie i cząstce zaw iera p ro jek t
całości, w każdym odcinku je j zalążek — a przecie nig d y fin aln ej całości nie dostąpi.
Jest tak, jakby rozkrzew ione liany, bluszcze i g irlan d y zataczały coraz węższe
koncentryczne koła zbliżające się do ośrodka — którego nie ma.
To tylko m agik przez rąk przyłożenie dźw ignął gm ach eterycznej architektury.
Jak Prospero z dram atu — w jed n e j osobie kapelm istrz, reżyser ' g rajek — p o ­
chylił się z dygocącą pałeczką n ad rozkolebaną czeluścią nasłu ch u jąc dalekiego
dźwięku, rodzącego się w szarych zw ojach nicości, i z tej pajęczej otchłani, w p o ­
goni za nieosiągalną dla śm iertelnych p ełnią i czystością, poprzez w szystkie in stru ­
menty do najzaw ilszych szczytów w yprow adził zestrojoną orkiestrację. M ało kto,
urzeczony dialektyką form y, o to zabiegał, bodaj n ik t z w yjątkiem jednego N o r­
wida nie dokonał. Przem ilczenia, ferm aty, passaże... M achina teatralizm u, m aszyneria
mitologii, rodząca się teodycea... Pascalow ska zadum a i kusiciclski w rzask
wszystkich puzonów... D epraw acja krystalicznej feerii i czysta dekoracyjność, łą ­
cząca przepych z tandetą... S arabanda, fa ta m organa, sam oupojenie, sublim ow ana
„filozofia trucku", samorództwo chaotycznej próżni przedstw orzeniow ej, liryzm p rz y ­
powieści i groteski (jak w „R om ancero" H einego), h o k u s-p o k u s, p restid ig itato ra
o białkach wywróconych zachwyceniem , n arkoza i lęk, czyste rozw iązanie m elodyki
w błędną melopeę, dziwotworna, najczulsza gra, w izje, je j skręty i rczkręty, żm ijowe
kontrtorsje i persyflażowy ich cień. Jakaż in tegraln a, niecofniona sam otność!
Jaki w istocie tragiczny, uchodzący w sztuczną pogodę m alow anego nieba, w zenit
crkiestrainy, w symfoniczne spiętrzenie w szystkich instrum entów , przez kunszt jeno

w yzw alający się artifex ! Spoza kulis, na chw iejnej kraw ędzi scenicznej nicości,
m agik ukazuje znakow ane k arty . D obrotliw y, półdrw iący, nieuleczalnie bezradny,
ja k wszyscy ci, którzy są skazani n a patrzenie, ja k my wszyscy — p o dpatryw ał cud,
który g ra ł mu się przed oczami.
,,A to, co piszę, to tylko to, co zostało". Rozbitek, zdołał ocalić i utrw alić szczątki
po uprzedniej k atastrofie. Z sarab andy, z sabbatu, z fausitowskiej Nocy W alpurgii,
po zaw aleniu się cz-egoś w ielkiego pozostały przepalone gruzy. Poga&zono ram py
i gw iazdy. C zarodziej, szyderczy i pokorny, czyta, ja k szyfr niezupełnie pojęty,
ze skręconych, z pół-spopielonych papirusów swój w łasny, na zawsze hieroglificzny
tekst. Poem at u ry w a się przejm ująco. Niew iedzieć: kunszt zam iar czy opadnięcie
rąk Po spiralach i kondygnacjach zeszedł Gałczyński do dna, gdzie szaro zaśw itała
mu bogini różanopalca, Jutrzenka. „B al u Salom ona" — to legenda o pow rocie do
R aju; a droga, ta z daw ien daw na prow adzi przez wszystkie kręgi czyśćca.
S T E F A N N A P 1E R SK 1
II
U W A G I D Y L E T A N T A .
N ie w aham się nazw ać „U tw orów Poetyckich" K. I. G ałczyńskiego czarującym i,
zachw ycającym i i, co najw ażniejsza, stuprocentow o rasow ym i. N ic to nie znaczy
dla m nie, że nie zn ając się na poezji i nie czytując p raw ie olbrzym iej produkcji
owych skom plikow anych drobiazgów „ze w spółdźw ięcznym i końcówkam i lub bez"
nie jestem w stanie zaszufladkow ać odpow iednio poety G ałczyńskiego tudzież w y­
znaczyć w szystkich jego filiacji i innych koligacji. A ch, jakże p rzykra jest w fachowej
krytyce ta żądza drobiazgow ych k lasyfikacji (talent, w ielki talent, m ały talent,
liry k a, epika, a w an g ard a etc. etc. Bóg wie, co jeszcze), k tóre spraw ia, że krytyka
zatraca w szelkie poczucie rzeczyw istości, a książka staje się dla niej nie — faktem
psychologicznym , czymś żywym i kształtującym życie, lecz jedynie pretekstem do
w ysubtelnionych działów i podziałów . N ajw yższy czas, aby niefachow cy zabrali się
do om aw iania poezji, w przeciw nym bowiem razie grozi je j haniebna i nieunikniona
śm ierć pośród specjalistów .
Jako niefachow iec pozw olę sobie na szczerość w stosunku do G ałczyńskiego
i wyznam , że nie przeczytałem w całości jeg o tomu. N ie przeszkadza mi to byn
a jm n iej stw ierdzić, że ta księżyoowa, kocia i cygańska poezja jest w spaniała —
ale, ja k dla m nie, jest je j w tej książce za dużo. O bserw acja powyższa odnosi się,
zresztą, do w szystkich zbiorków z poezjam i. Z daniem m oim jest jak iś błąd w takich
zbiorkach poetyckich — a raczej chyba w sam ej organizacji tego działu k u ltu ra l­
nej p ro dukcji. C złow iek pośw ięcony w yłącznie pisaniu poezji w ydaje mi się nie
w porządku pod w zględem życiowym — i książka, zaw ierająca w yłącznie utw ory
poetyckie w dużej ilości rów nież w y d aje mi się nie w porządku. Poniew aż w stosunku
do poezji zm ieszanej z prozą, k tóra gdzieniegdzie błyska i olśniew a poprzez
zjaw iska in n ej n a tu ry (np. w d ram atach Szekspira), nie m am tych zastrzeżeń, w noszę
stąd, że p o ezja bez dom ieszki w stanie czystym je st jed n ak czymś niezdrow ym
i nien atu raln y m . K o n fitu ra sm akuje nam w niew ielkich ilościach na deser, ale nie
pró b u jcie podaw ać nam na obiad jed y n ie w ielkiej w azy z konfituram i, jak to
uczynił któryś z dekadentów francuskich zeszłego stulecia. D latego też utw ory G ałczyńskiego
są dla m nie bard ziej od innych jad a ln e, gdyż jest w nich silna diawka
prozy, anegdoty, psychologii, naw et polityki — tak zresztą stopionych z poezją

w całość organiczną, że św iadczy to jeszcze raz o dogłębnej rasowości autora. I d la ­
tego też m oja org anizacja psychiczna reag u je ujem nie n a te wszystkie m iejsca, gdzie
zachodzi fakt „forsow ania poezji". N ie lubię, gdy poeta w ystępuje jak o Poeta, gdy
pisze np. w iersz o poezji, albo gdy n azb y t akcentuje odrębność sw ojej n atu ry , l e
chwyty nie b iorą m nie — w olę i tu ta j m niej specjalizacji, a w ięcej zwykłego człowieczeństwa,
więcej prnzy.
Niesłuszność i nieefektow ność tej postaw y poetyckiej przez duże P zaznacza się
najw yraźniej w zam ieszczonym n a końcu książki liście G ałczyńskiego „Do p rz y ja ­
ciół z Prosto z M ostu". Jestem za ja k najsiln iejszym zespoleniem sztuk: z rzeczyw i­
stością społeczną i życiem zbiorow ości, tw ierdzę, że lite ra tu ra jest zbvt z istoty sw ojej
zagrożona blagą, m rzonką, frazesem , aby nie m usiała w ciąż szukać intensyw nych
związków z realiam i. Co w ięcej, niektóre tezy !'stu G ałczyńskiego, dom agające się
od sztuki przew agi elem entu duchow ego n ad form alnym i a takujące drobiazgow ą
inteligenckość dzisiejszej poezji, są bardzo zdrow e. W słu ch ajm y się jednak w ton
tego w ystąpienia. „Bo poezja nie jest skarbcem - p o radnik iem sposobów, ja k zdobyć
wpływy na „giełdzie literackiej" (wasze ulubione słówko), w ygodne m ieszkanie i bezpłatne
k arty okrętow e. P o ezja jest nabożeństw em nieustraszonych, gdzie się trzeba
modlić z gołą głow ą". I t. d. Zapew ne. Św ięte to praw dy. Idzie tylko o to, że tych
rzieczy nie należy m ówić w te n sposób, gdyż to jest... zbyt łatw e, że na papierze
przystoi pew na pow ściągliw ość i dyskrecja. G ałczyński nie uw zględnił tu ta j d o statecznie
różnicy pom iędzy heroizm em w życiu, a heroizm em n a papierze — że człowiek
piszący w inien być raczej heroiczny w w ypow iadaniu w łasnej m ałostkowości,
własnych błędów, gdyż to jedynie n ap raw d ę kosztuje go wobec ludzi i to tylko jest
m iarą wewnętrznego przezw yciężenia się artysty. G ałczyński d a je nam fasadę w ielkości,
ale nie d aje je j m echanizm u. A póki czytelnik pozbaw iony będzie możności
sprawdzenia, jak poeta osiągnął wielkość, póty będzie zm uszony w ierzyć m u n a słowo.
To, co oddala m nie od G ałczyńskiego jest nie tyle jeg o osobistą w łasnością, ile
smutną konsekw encją fałszyw ych i sprzecznych z rzeczyw istością założeń, n a których
opiera się twórczość poetycka w ogóle. Jest to, m oim zdaniem , w dzisiejszej k u ltu ­
rze dziedzina chora do tego stopnia, iż każdy człowiek angażujący się w n ią musi
znaleźć się w fałszywej sytuacji, choćby rozporządzał w ielkim i zdolnościam i i zdrowym,
mocnym rozsądkiem . N ato m iast to, co m nie pociąga w G ałczyńskim , jest p ry ­
watnym jego stanem posiadania. T u w ym ieniłbym przede wszystkim elem ent m i­
styfikacji i nonszalancji w jego sztuce. G ałczyński bierze czytelnika za nos i zadziera
mu twarz do księżyca — puszcza m u w sam nos bańki m ydlane — d a je m u prztyczki
w nos — oto, jak sform ułow ałbym naczelny ry s jego procederu artystycznego, ale
widzicie sami, że w tych d efinicjach nos czytelnika g ra rolę decydującą, że bez nosa
nie może się obejść. Ż ałosny kurs dzisiejszej lite ra tu ry na „rzetelność" i „ au ten ­
tyczność", bardzo prym ityw nie p o jętą, nie znosi wszelkiej elastyczności słowa i zachwala
nędzną dosłowność — że, niby, pisz szczerze, co m yślisz i kw ita. A tym czasem
m istyfikacja jest w pewnym stopniu nieunikniona w sztuce, ja k i w życiu, co w ynika
z godnych szacunku lęków i w stydów jed n o stk i wobec innych ludzi. M istyfikacja
wtedy jest rzetelna, gdy m echanizm je j jest obnażony, to znaczy, gdy au to r nie
ukrywa, że m istyfikuje i w ten czy inny sposób w prow adza czytelnika w psychologiczne
pobudki, które zm uszają go do tej taktyki.
N iew ątpliw ie pisarz wchodzący n a tak kręte ścieżki traci pew ne w artości, p o d ­
waża naturalną ufność (i lenistwo) czytelnika. A le tracąc jed n e, zyskuje inne w a r­
tości, a między nim i jedną napraw dę nieoszacow aną — naturalność. Jestem pew ny,
że Gałczyński nigdy nie :zdobyłby się na tę lekkość, barw ność i swobodę pióra, gdyby

nie poza na n o n szalancję — gdyż poza b yw a często protezą, przy pom ocy której zdobyw
am y pozycje n ieosiągalne d la nas na prostej drodze szczerości i bezpośredniości.
Poró w n u jąc lekką i lo tn ą jego poezję z m asyw nym i i sztucznymi płodam i zrodzonym
i z „pro sto ty " i „rzetelności11, w idzim y jasno wszystkie atu ty takiej postawy
pisarskiej (co nie znaczy, aby tam ten gatunek nie m iał racji bytu). Twórczość G ałczyńskiego
odznacza się w yraźnym dążeniem do zrzucenia zbyt ju ż obfitego bagażu
obowiązków, ciężarów , kanonów i zasad, których pisarz współczesny tyle na siebie
nałożył, że ju ż p raw ie nie może się poruszać, że to mu paczy i talent i charakter.
W tym dążeniu do uelastycznienia i uprężnienia lite ratu ry nie jest Gałczyński odosobniony.
Co jeszcze m ógłbym pow iedzieć o twórczości tego poety C hyba że artykuł n i­
niejszy zaw iera kilka refleksji, jak ie nasunęły mi się podczas lektury, ale nie rości
sobie najm n iejszych pretensji do krytycznego obiektywizm u. W ręcz przeciw nie. Są
to uw agi dyletanta.
W IT O L D G O M B R O W IC Z
DW UGŁOS O ZAGÓRSKIM
i.
JERZTJ Z A G Ó R S K I: „ W y p ra w y ". N akładem Z w iązku Zaw odowego Literatów ,
W ilno.
W słuchaw szy się uw ażnie w dźwięk w ierszy z tom u „W y p raw y ", rozpoznam y echa
tych orkiestr poetyckich, które g ra ją w chórach późnych dram atów Słowackiego.
N arzu cą nam się nieodpornie jak ieś daw ne w ersety:
— „O, sm ętny, o, kochany, Srodze ty oszukany! Przez s-finksowe aleje piasek
stepow y w ieje, Jaszczurki łuską brzęczą I ludzi się nie b o ją — P alm y przy sfinksach
stoją. W palm ach w ielbłądy klęczą — N a Luksoru w yżynie Cicho, jak na
pustyni".
L ub — n a inny ton: „Pieszo m ógł A gam em non, a laurow ym gajem , Jeśli gorąco,
cieniem idąc i pow oli, P o p o łudniu, wyszedłszy, gadać z M enelajem o spraw ie G reków
albo o pługach na roli...". W ią żą te stare wiersze i te bar łzo m łode jakieś
czary rom antyczne. I, pow iedzm y od razu — nie chodzi tu o rom antyzm w wyniesionym
ze szkoły średniej i piastow anym później chw alebnie pospolitym pojęciu, —
nie o rom antyczny schem at p oglądu na św iat, naw et nie o poetykę rom antyczną —
ale o sam k rajo b raz rom antycznych wierszy, o jego źró d laną a tak bardzo m ieniącą
się czystość. D zisiaj m am y w poezji zm arw ychw stanie rom antyczności, która
przecież z p raw a należy się poetom , tak ja k rom antyzm należy się filologom , wodzom
i kaznodziejom .
„N ic w ięcej" Czechowicza i „T rzy zim y" M iłosza to były dw ie niedziele rezurekcyjne
rom antyczności. I trudno p raw ie uw ierzyć, że jeszcze nie daw no uważało
się »a „ton m ickiew iczow ski" żenującą dosłowność rekw izytów i pracow ite, literalne
przenoszenie efektów, że Iwaszkiewicz dziw ił swoim „zm anierow anym ", bo nie
im itatorskim , stosunkiem do trad y cyj.
N ie o im itację starośw ieckich poetów chodzi, ale o odnow ienie wartości, a z tych
w artości pierw sza to — o d k ryta n a nowo polifoniczność poezji, przełam anie granic
ustalonych. R om antyczni poeci poodm ykali owe skrzynie, w których osobno,
a gospodarnie zam knięte, spoczyw ały ja k zwoje różnobarw nych jedw abiów — gatunki
poetyckie. U tk ano z nich tk an in ę now ą i zachw ycającą. Poucza o tym pu­

ścizna Słowackiego i N o rw id a; choćby owe cytow ane chóry, a u N o rw id a „A dorio...“ ,
„K leopatra". T ak ie poem aty Z agórskiego ja k „Śm ierć P ary sa", ja k „C ienie" są
wzorowaną jak o ś n a m istrzach, w ysnutą z ich starośw ieckich n atchnień robotą
arrasow ą, w której pom ieszano w ątki epickie i liryczne, tak ja k n a arrasow ych
historiach b ib lijn y ch m ieszają się anachronicznie i z czaru jącą dow olnością stroje,
bronie i kraje.
N ie tylko jednak odkryw anie jedności poezji w ypełnia w iersze Z agórskiego. P o ­
kusy prozaizm u lirycznego nie straciły jeszcze całkiem sw ojej mocy. Skam andrycki
schemat liryki, jeśli tak pow iedzieć m ożna, pozytyw nej, został przez następców
w dawnych bodaj rysach p rzejęty. Czymże w istocie była liry k a „S k am andra", jak
nie w ierszow aną n a rra c ją , gaw ędą, n a przem ian to w ulgarną, to izu łą — m elancholijną
lub zjadliw ą A przede w szystkim n arzucała sugestię aktualności, człow ieka
historycznego czy też człowieka chw ili, jak o lirycznego m edium . W następcach
pozostały ziarna tej nauki. I oto jesteśm y św iadkam i prób podniesienia tego, co
w poezji w czorajszej uw ażano za w artość, w now y system poetycki. U G ałczyńskiego
będą to u-iłow ania obrony sentym entalności — szereg nieśw iadom ie felietonowych
rym ow anych pow iastek, u p arte prow okacje, zakończone niepokojącym i
porażkami. U M iłosza — obrona p raw a poezji do podnoszenia głosu, do w yznań
za cale pokolenie, ow a „płom ienność i m arm urow ość", k tó ra tak się n aw et podobała
niektórym .
U Zagórskiego będzie to upoetycznienie tak pospolitego w tem atyce epickiej
„Skam andra" problem u w ojny i zw iązanych z w o jn ą losów m łodości. W tym w ażkim
i niedoskonałym tom ie zadziw ia nas jed n o : że nie je st to, ja k w innych, p rzedzieranie
się przez skam androw ą retorykę do w łasnych, dalekich jeszcze św iateł, ale
spojrzenie na „ tradycy jn ą", w czorajszą poezję ju ż z tam tej strony, z szyby p rzezroczystej
poetyczności; że słowem — chw ilam i pokonana je st aktualność tem atu.
A K T O K I A K D R Z E J E W S K I
II
Zagórski należy do tych nielicznych dzisiaj poetów , którzy przez zorganizowanie
siebie i św iata w edle swej w izji, dążą do szerokiej i konsekw entnej
realizacji dzieła. T ru d n o w tej chw ili określić, jak im etapem realizacji jest
jego 3-ci tom — powiedzieć m ożna tylko, że, zdrad zając silne pokrew ieństw a z p o l­
ską współczesnością poetycką (n. p. w w ierszu „Z darzenie" w ysokogatunkow a m agia
liryki Zagórskiego jest bardzo bliska guślarstw u, odpraw ianem u nad św iatem przez
Tuwima), nie kontynuuje nauk jakiejkolw iek szkoły, przesądów żadnej koterii i naw et
we własnej grupie stoi sam otnie.
Jeśli chodzi o związki z A pollinairem , którego obok W ażyka Z agórski jest n a j­
lepszym u nas tłumaczem, trzebaby ich szukać nie w skłonności do n adaw ania ła ­
dunku poetyckiego słowom m ającym pozory prozy, nie w obrazach poetyckich,
gdzie erudycyjność i demonologia g ra ją dużą rolę (to odnosiłoby się raczej do tomu
poprzedniego „Przyjścia w roga"), ani też nie w pozornym zm atow ieniu poematów
zaczętych oktawą, przechodzących w tak poetyckiej n a rra c ji i zakończonych,
jakby powiedział autor „Cieniów na w ietrze", białym , oderw anym słowem czy zdaniem.
W tych prostych obrazach o układach niespodziew anych, pozorna szarość jest
nagle rozświetlana silnymi, sugestywnym i zestaw ieniam i słów: „w idziałeś ja k im
u nóg rozwiązywały się bandaże, nogi porywał ogień“.
Najbliższy apollinaire‘yzmowi jest u Z agórskiego gorący stosunek do aktu aln o ­

ści, bezpośrednie ja k w „C alligram m es" triansponow anie je j na wi.ję. D ii cii go
od A p p o lin aire‘a sam stosunek do m ateriału . C haosowi współczesności A pollinaire
rzadko przeciw staw iał ład zorganizow any, wszystko jed n o w edług jak ich recept:
klasycystycznych czy kubistycznych. Jego ostatnie poem aty były sui generis n a tu ­
ralizm em poetyckim , wszystko z ówczesnego ataku histerycznego św iata przedostaw
ało się do ,,Les m erveilles de" la g u erre“ w postaci napoły surow ej. Poeta fran ­
cuski chłonął w alący się nań chaos nie szukając uspraw iedliw ień. Inaczej u Z a ­
górskiego. T en czysty liryk, z dużym wdziękiem in sp iru jący się Słowackim, chce
użyć poezji do w ytłum aczenia tej w arstw y zjaw isk, która stanie się k :td y ś historią.
Z d rad za osobliw ą nieufność do tych ze swych wierszy, które „pow stają z ognia,
w ogień rzucanych snów “ i z ajm u ją się tylko m item poety o sam ym sobie. P ragnie
przeczuć dzieje św iata, w yprorokow ać je, poznać, zapom inając, że liryzm służy
odkryciu w łasnych nieznanych czy zapoznanych dziejów poety, że, działając nieom
ylnie na w ew nątrz, w działaniach praktycznych nie rzadko się m yli, że będąc
ponad-zm ysłem (czy też w yostrzonym zmysłem) przeczuw ania tajem nicy i je j form u­
łow ania w kategoriach pozalogicznych zatraca się w je j obiektyw nych rozw iązaniach;
że d efiniując, przechodzi w poetyczną publicystykę i... od wizyj o zakroju m onum
entalnym z „ P rzyjścia w roga" m ożna zejść do nieprzekonyw ujących a co więcej
skam androw atych d ebat n ad w ojną z „Poem atu o r. 1914“ .
T ru d n o też u tego w ydobyw ającego bardzo wysokie tony poety uspraw iedliw ić
takie zw roty jak : „w tedy było dziw nie", „cudna okolica", „ust naszych pąk“. Nie
je st to celowy prym ityw izm . Przeczy tem u kunsztow na robota strof, (nie zawsze
w ytrzym anych, jeśli chodzi o oktaw ę, k tóra czasem staje się w odnista lub zepsuta
w łaściw ym i dla M łodej Polski „U paniszadam i g ó r“ oraz zaw artość pojęć poetyckich,
zadziw iająca niejednokro tn ie pięknem swej tkanki, bogactw em i nowością asonansów
(dysk — wysp, syk — styks).
.....tylko nie w iem czy tw ych
ram ion teraz w ystarczy gw iazdo, która czuwasz,
m ów iąc, że sny i piesiu je st to samo...
O to fragm ent, m ów iący n a jle p ie j o nieufności Zagórskiego do liryzm u, k tó ra każe
mu przechodzić w akcenty heroiczne śpiewu.
A le m iędzy program em poety i nim sam ym w y rasta konflikt i bohatersko b a lla ­
dow a „Je d n a podróż" nie jest najlepsza, lecz w łaśnie otw ierający zbiór „Z nak",
kapitaln e „Z d arzenie" lub mimo niedociągnięć typow o rom antyczna ballada „C ienie"
o strofach tej m iary:
„ W yszła m na brzeg jeziora, pokruszona trzcina
na w ąskim pasie piasku leżała w u b itej
pianie. K ie w iem , czy tak się kończy czy zaczyna
poem at o dziew czynie p rzez fa lę za b itej“.
lub:
„A potem ja kichś stw orów d ziw ne w ielogrona
otoczyły m ię na d nie obcym uroczyskiem .
C zasem sum się przew inął n ib y sen spóźniony
i do palca u nogi p rzyw arł chło d n ym pyskiem ".
Sny nzucane w ogień subliimują się tu w kryształy o niepokojącym blasku. Z agórski
zna m owę roślin, stw arza kw iatow ą faunę i staw ia znak rów nania m iędzy tw órczością
poety i Boga. P rzetw arzanie zjaw isk fizycznych atm osferą m agii:

„nie m ów cie m acierzankom , ani klonów liściom,
gdy pod nocą m ilczącą tlen od w ęgla dzielą"...
dar w łożenia czytelnikow i okularów ucznia czarnoksięskiego, w ydobyw anie u k ry ­
tej grozy przedm iotów nieruchom ych, „drzewo, ja k podw odna m in a“ , — oto n a j­
prawdziwszy św iat Z agórskiego, którego nie p o trafi się w yprzeć. C zytając jego
wiersze, odbyw am y dalekie i rzeczyw iste w ypraw y do k ra in niespokojnej w yobraźni,
biologiczne podróże po dnie jezio r o „przezroczystych dnach, które z w odam i na
jawie nie m ają nic w spólnego".
J U L I A N R O G O Z IŃ S K I
K SIĘ G A D N IA
J A R O S Ł A W IW A S Z K IE W IC Z : „Ir n e życie". J. Przew orski, W arszaw a 1938.
L iryka lat pow ojennych w Polsce w iedziona była przez pięknie śpiew ających, lecz
ślepych. M ówię tu o św ietnych poetach grupy „Skam andra", n a d ającej m niej lub
bardziej szczęśliwie t. zw. to n liryce polskiej z niedalekiej przeszłości. Iwaszkiewicz
był nieom al jed y n y m pisarzem , biograficznie zw iązanym z tą gru p ą i jednocześnie,
dzięki odm iennej strukturze artystycznej całkow icie, ja k się po latach okazuje, je j
obcy. Sądzę, że obcość tę należy m ierzyć nie w kategoriach różnicy talentów , lecz
przede wszystkim jakości gatunku. T o też zdania poniższe nie m a ją charakteru
lecenzji, są raczej próbą reportażu z określonego terenu intelektualnego, cierpliw ym
wymierzaniem głębokości tego odrębnego gatunku, wreszcie sondow aniem uroku,
w którym trw a piszący te słowa czytelnik.
Z dwu, a ostatnio z trzech gałęzi twórczości Jaro sław a Iw aszkiew icza, niezm iernie
trudno jest wskazać, w której dziedzinie znakom ity ten pisarzi d a je pełny w yraz
swemu trudnem u gatunkow i literackiem u. Proza bow iem jego, i wiersz, i d ram at są
tak ze sobą związane, że przedziela je niem al jed y n ie odm ienność graficznego układu.
Stąd też wynika, że o Iw aszkiew iczu należy m ówić w ram ach jego całkow itej tw ó r­
czości, to znaczy, iż ogląd ając frag m ent staw ianej przez niego architektury, należy
mieć na uwadze jej całą konstrukcję.
Pisarzy współczesnych, których twórczość zmusza nas do m yślenia syntetycznego,
mamy bardzo nie wielu. W y d aje mi się, że to w łaśnie pow oduje całkow icie w yjątkow ą
sytuację tego poety w obrębie współczesności, skazanej na twórczość krótkiego
oddechu, twórczość nieom al doryw czą o rów norzędnym oddziaływ aniu. D latego też
może obserwujemy jak do tego, jedynego, może niepow tarzalnego na współczesnym
poetyckim teatrum , artysty, naw iązuje twórczość pokolenia m łodszego. D zieje się to
pomimo cechy niepow tarzalności praw ie, niem ożliwości naśladow nictw a i jest kontynuacją
nie sposobu pisania i nie stylu, lecz sam ego ro d zaju lirycznego.
Zasadnicza różnica między liry k ą Iw aszkiew icza a jakąkolw iek inną gatunkow o
poezją polega na nieprzesuwalności słów, które znaczą coś jed y n ie w danej określonej
strefie: usunięte z niej tracą barw ę, a co w ażniejsza, znaczenie, w ew nętrzną treść.
T a właściwość wyłącza autom atycznie m ożliwość bodaj przypuszczenia, że poezja
Iwaszkiewicza jest poezją ślepca. Jest to poeta, fo rm u jący św iadom ie: poeta o oczach
otwartych. Zwycięstwo nad biologią, uregulow anie owego „strum ienia piękności",
przepływającego przez artystę i czyniącego go jed y n ie m uzycznym narzędziem św iata,
odbywa się ku naszemu zdum ieniu w ram ach konw encjonalnych, jeżeli za nie uznam y
formę stroficzną Iwaszkiewicza: odbyw a się ono może raczej w in terlin iach strof,
w ich specyficznym klim acie. Z rezygnow ano więc tu z rew olucyjnego burzenia

i z charakterystyczną d la niepew nych k u ltu raln ie separacją od trad y cji, osiągając
jednocześnie to wszystko, do czego lewe skrzydło liryki nie doszło. N ad ostatnią
książką Iw aszkiew icza unosi się atm osfera czystości, czyżby to b yła wreszcie ow a tyle
m arzona poezja czysta W y d aje mi się, że raczej należy odpow iedzieć tw ierdząco.
W reszcie zagadnienie prostoty, którem u nie wszystkie pozycje książki tej odpow iad
ają. O bserw ujem y tu surowość, chłód bez goryczy i jednocześnie żarliw ość w kształtow
aniu pew nych zagadnień. Je st to ten rodzaj prostoty, który płynie ze źródła
w iedzy. W ostatnim tom ie Iw aszkiew icza są dw a takie wiersze: „B reughel" i „Q uintyn
M atsys“ . R obią w rażenie szorstkich, nie gładzonych, nie kom prom isow ych i w tym
w łaśnie leży ich siła. Poprzez ubóstwo form y, poprzez pew ną niedbałość, brak stylilo
w ania, tym w ięcej może u jaw n ia się m aestria poetycka Iw aszkiew icza. T en g atunek
liryki nie w ym aga in k rustacji, zdobnictw a.
K onsekw encją w spom nianej ju ż intelektualnej postaw y poetyckiej Iwaszkiewicza
było przyjęcie m itu k ulturalnego: m itu Europy. M otyw zasadniczy całej pisarskiej
działalności p rzeb ija w yjątkow o silnie w ostatnim tom ie wierszy, przepływ a pom iędzy
strofam i i unosi daleko poza liryczny p artykularz. W przyjęciu tego m itu leży
źródło podkreślanego braku o rn am entacji, braku ozdób. T em atycznie wiersze te rów ­
nież w iążą się z owym m item k u lturalnym : m alarstw o flam andzkie, pejzaż włoski,
w spom nienia sycylijskie są pretekstam i do w ielu wierszy. Pretekstam i, mówię, gdyż
nie są to w iersze prezentu jące dany tem at, opisujące go, lecz budujące n a tych tłach
własne architektury.
B rak więc tu „zręczności", zasadniczego elem entu łatw izny, tej zręczności, której
pod rozm aitym i opakow aniam i nie żałow ali nam inni. Iw aszkiew icz nie m a potrzeby
ukryw ać poza fio ritu ram i błahości, bo tej błahości nie ma. Przeciw nie, jest tu raczej
surowość, rzecz, dla znających poprzednie etapy twórczości Iw aszkiew icza, bynajm niej
nie zdum iew ająca. W tej książce au to r ustępuje m iejsca św iatu i jego sprawom ,
św iat m ówi przez w arg i poety, k tóry oddziela rzeczy w ażne i błahe, św iatło od
ciemności. „In n e życie" jest ostatecznym zwycięstwem n ad sobą, usunięciem swego
cienia, o ile to je st możliwe w g ranicach poezji. D latego śmiem tw ierdzić, iż są to
w iersze jaw n e, strofy z księgi dnia: stojące poza m eandryczną liry k ą współczesną.
Przejdźm y do konkretu, do w ierszy sam ych. N ie w y d aje mi s>ię rzeczą niezbędną
om aw ianie „Innego życia" pod kątem w idzenia recenzenta. Jako aprobujący om a­
w iany gatunek, m ógłbym być tylko sejsm ografem w łasnego w zruszenia, sąd estetyczny
nie byłby obiektyw ny. Sądzę, iż dla podkreślenia poprzedniej części tego
szkicu należy w ym ienić szereg utw orów , składających się n a książkę, określając
jednocześnie ich położenia na m apie — poprzednio ju ż naszkicow anej — je j rodzaju.
Z aledw ie dw a utw ory „Innego życia", będące raczej etiu d ą poetycką, w ykazaniem
kunsztu, p atentem rzem iosła, a więc w szystkim innym , niż pozostałe utw ory, mógłbym
uznać w tym tom ie za zbyteczne, za ro zbijające jego kom pozycję. W zbiorowym
w ydaniu poezyj autora, w łączone do szeregu innych, gatunkow o podobnych, zdobiłyby
stronice czarującą bezużytecznością, doniosłe jed y n ie dla pracow ni poety: wprawki,
szkice do dzieła. Są to: „H elen a" i „N ocna m uzyka". T a ostatnia przypom ina nieobow
iązujący gatunek skam andrytów . W szystkie pozostałe m a ją charakter niezbędności
i są ■ważne. N ajp iękniejsze z nich to najprostsze, pozornie najskrom niejsze
w konstrukcji: „B reughel", „Q uintyn M atsys", tytułow e „In n e życie".
O ddzielną pozycją, zasługującą n a arty k u ł specjalisty, jest duży poem at „N ekrofilia".
Stanow i on w poetyce Iw aszkiew icza pew ne novum . Pisany oktaw ą, której
czw arty wiersz jest skrócony—podobnie ja k w niektórych p artiach „K róla - D ucha"—
ra su w a w rażenie in filtracji Słowackiego, nie tylko z uw agi na stronę form alną. Nie

jest jed n ak w ynikiem epigonicznego rom antyzm u, od którego Iw aszkiew icz jest g a ­
tunkowo może n a jd a le j odsunięty. W skazuje n a to cały szereg now oczesnych t. zw.
chwytów, ja k cała prześliczna oktaw a trzecia, w ypełniona nie im presjonistycznym
bynajm niej krajobrazem . Podobną z pozoru nowoczesnością, a raczej nie najlepszą —
moim zdaniem — je j pieczęcią, je st onom atopeiczne zdanie w pierw szym czterow ierszu
jed enastej oktaw y, przypom in ające n ajb ard ziej n a efekt obliczone sztuczki pew ­
nej kategorii liryków i zatrzym ujące k adencję całej strofy. A le p atrzm y za pięk n o ­
ściami: będzie to stylow y opis w oktaw ie szóstej, oktaw a p iąta i oktaw a ostatnia.
„O błoki" p rzypom in ają Iw aszkiew icza sprzed la t kilku. „ Z im a “, „Św it jesienny"
i „C iało" — tak napisane jak b y kto m yślał głośno: m onolog. Jednocześnie, i tu
tkwi urok w ierszy Iw aszkiew icza wogóle, nie sp ra w iają one w rażenia pisanych pod
przymusem, lecz m ają wszelkie pozory obojętnej konstatacji. S tąd też ich aluzyjność,
świadectwo każdej d o jrzałej sztuki. D alsze aspekty zyskam y, czytając takie poem a­
ciki, jak „W O rvieto“, „W ieczór na polach pod Sienną" — są to tyle sław ione
przez G oethego wiersze okolicznościowe, w iersze pisane n a tem at, k tóry je st tylko
pozorem. Pozorem , w którego fałd ach ukryw a się w stydliw ość m ów ienia wprost.
W reszcie trzy inw okacyjne wiersze: „Do M enalka", „Do L ubom ira", „Do M ilona".
W szystkie potoczyste, w ystylizow ane, aleksandryczne niem al. Je st to gatunek k la ­
sycznego teatru bez koturnów , bez sceny i, co tragiczniejsze, bez w idow ni. W y k u w a­
nie własnego popiersia w m arm urze. Z nich n ajp iękniejszy „Do M enalka", n a jp rz e j­
rzystszy, o niezm ieszanych, niezm ąconych konturach, z fascynującym , o najlepszy
symbolizm zatrącającym , początkiem . In n a atm osfera otacza wiersz „Do L ubom ira".
Sielanka, opis, którego zakończeniem je st im peratyw . W ięc znowu ukryw anie się za
pretekstam i. M aski, jakie n akłada swej poezji Iw aszkiew icz, w y m ag ają pilnego p o d ­
patryw ania. „Do M ilona" — to poetyckie p en d an t w iersza „Do M enalka". Po
surowym porachunku, gdzie m iędzy w ierszam i w idoczny był cień, czyj, jeśli nie
najbardziej surow ego dla siebie, n a jp iln ie j szukającego w czasach naszych, A ndre
G ide‘a, wiersz „Do M ilona" oznacza p o w ró t do fikcji, do św iata własnego, przez
siebie kreowanego. I on w łaśnie św iadczy w zestaw ieniu z poprzednim poem atem
o intelektualizm ie tej poezji.
Pozostały nam jeszcze do spenetrow ania sonety. Z nich pierw szy jest klasycznym
epitafium, reszta do niego naw iązuje. Czy dlatego w ybrano tu form ę zastygłą, n a j­
bardziej niew zruszalną, n ajtru d n iejszą N iew iadom o, który z nich n ajpiękniejszy:
chyba „Źródło A retuzy" i o m ickiew iczow skim początku naśladow anie P etrark i —
„Sen w gaju". „M etop z S elinuntu", będący tran sp o zy cją w iersza P laten a, w zestawieniu
iz dwoma um ieszczonym i w „Innym życiu" tłum aczeniam i z G eorge‘a w skazuje
na wybór znam ienny dla Iw aszkiew icza, w ybór uczyniony nie d la piękności strof
jedynie, lecz uzasadniony w spom nianym już przyjęciem m itu.
Czym zakończyć ten szkic Ja k a jest konsekw encja w szystkich zdań
Otóż w ydaje się, że Iwaszkiewicz, zaczerpnąw szy u zachodnich źródeł wody żyw ej,
jest jednym z niew ielu u nas pisarzy, silnie zw iązanym z E u ro p ą poza snobizm em
; -naśladownictwem. P ry m at intelektu, oto cecha zasadnicza. „D la patrzących uw ażnie
nie ujdą uwagi klęski, ale tym w yraźniej ocenią zwycięstwa. „In n e życie" jest bodaj
jedyną książką wierszy w ostatnich latach, o której m ożna rozm yślać w kategoriach
pozapoetyckich: ma ona bowiem w agę intelektualną. T o odróżnia, staw ia granicę
nieprzekraczalną między Iwaszkiewiczem i resztą. Jednocześnie obserw ujem y zanik
egotyzmu, „ja" usunięte, mimo, iż w szystkie niem al w iersze pisane są w pierw szej
osobie. W ilde w całej swej niem ożliw ej do p rzyjęcia estetyce pow iedział jedno zdanie,
które jego żałosną postać w pew nym stopniu o cala: „E n a rt il n ‘y p as de
prem iere personne". Oto jest tajem nica doskonałości.
P A W E Ł H E R TZ

M I E C Z y S Ł A W J A S T R U N : „Strum ień i m ilc z e n ie W a r s z a w a - K r a k ó w , 1937.
W ydaw n ic tw a ]. M ortkow icza. 7 -w o W y d a w n ic ze w W arszaw ie.
N a jb ard z ie j bodaj rom antyczny spośród polskich poetów współczesnych czuje się poniekąd
ja k pustelnik w śród ludzi, rozpam iętujący te dziw ne „grzechy" dzieciństwa, które
były w łaśnie anielstw em i poprzez anielstw o p ro w adziły do „zaw odnej pory młodości".
O dpow iednik m ickiew iczow skiego „P o lały się łzy m e", jak b y rozrachunek i saldo
ostateczne: łzy i m ilczenie. „P o n ad strum ieniem łez czystym , co się roztopił w m ilczenie".
Z d aw ałoby się, że z tego zestaw ienia w yrazów , z podobieństw a dźwięków
poeta w yprow adza sym boliczną analogię: M ieczysław Ja stru n — to strum ień i m ilczenie.
Lecz to nie znaczy, że poeta, w p atru jąc się w bilans, zam yka tym jak pieczęcią
„nieostygłe dzieje". Je st to może raczej próba pieczęci, pierw szy testam ent i w y­
nik ająca zeń postaw a rezygnacyjna, będąca do pew nego stopnia oznaką dojrzałości
w ew nętrznej, która m om enty nieuniknionej rezygnacji z pew nych m łodzieńczych złudzeń
zam ienia na m otory energii tw órczej. N adejście doskonałości, wieku praw dziw ie
męskiego poprzedza cm entarz, stąd każda liryka „rezygnacyjn a" w ieku męskiego
skupia się przy zagadnieniach p rzem ijania i znaczenia ostatecznego poem atu, którym
je st m ilczenie. W połow ie drogi poeta spojrzał oko w oko losowi, który jest jak
„cios w bokserskich rękaw icach", więc przekazuje k artę życia, którą należy czytać
„z gniew em i trw ogą, ja k anonim ". Pozostaje tylko jak b y jed y n a pewność: praw da
przem ijania. Czymże jest życie — T ym , co nie trw a. „T ylko m artw y trw a. A le ja
żywy, z m iliona włókien, ja k one n ietrw ały ". „N ie zobaczę, ja k w ia tr przyszłych
wieków m arszczy żyto i z łąk sp ija łzy". A le że życie jest nie tylko przem ijaniem ,
lecz także czynem, poeta p o trąca o w łasną niem ożliwość przełom u, poprzedzającego
czyn:
Ach, czemu nie w ybrałem wcześniej.
G dy jeszcze byłem ja k sen we śnie,
G dy jeszcze stałem ledw o w bram ie.
Dziś już nie um iem .
W zniosłość rezygnacyjna liryki Ja stru n a w zrasta przez nasilanie tragiczności: czasu
i m iejsca. W tedy liry k a jego lubi wipadać w epizm, w spaniale w sposób rom antyczny
podkreślany fantastycznym i akcesoriam i. P o w stają kolorystyczne zestaw ienia, nie p o ­
zbaw ione przyjem n ej zresztą retoryki, ja k w doskonałym w ierszu: „Łódź". N astró j tr a ­
giczny jest u Jastru n a jak b y złem koniecznym , narzuconym przez los; bliższy jest
autorow i, m ilszy, i bard ziej n a tu ra ln y epizm sielankow y, też w swoistym , nieco ro ­
m antycznym kolorze, ja k to w idzim y w „Z ejściu z gór", przypom iT ającym Ja stru n a
ze „S potkania w czasie".
Ja stru n z zam iłow aniem w prow adza m alow nicze rekw izyty rom antyzm u: kotary, k u r­
tyny, zasłony, łopoczące płaszcze, popiół w urnach, czeluście, dym iące pochodnie, czerwone
łuczyw o— przy tym czarny łabędź :i biały, baśniow y koń. Jakiś unowocześniony
rom antyzm — sym bolizm ty p u R ilkego tkw i w tak im w yrażeniu, ja k „sanskryt tę ­
sknoty". W n iek tó ry ch w ierszach, zwłaszcza o podkładzie społecznym , przechodzi to
poniekąd w retorykę: m roki L ibityny, d antejsk ie strofy, sen rafaelow y, A ntygona
socjalizm u, pogrobow iec żalu, kaw aler klęski.
W poprzednich tom ach d aw ały się odczuć tu i ówdzie peiperyzm y. Obecnie z ja ­
w ia ją się n ajzupełn iej w yjątkow o: przem ytnicy lazurów .
Skłonność do idylli uzew nętrznia się w m otyw ach roślinno-zoologicznych: często p o ­
w racający m otyw sadu, a poza tym hiacynty n a d wodą, m alw y, łopuchy, słoneczni­

ki, wrotycze, to znów w łochate trzm iele, n u rzające się w pyle, d a ją wym ow ne obrazy
przyrody, przekonyw ujące, że słowo nie jest tu tylko przygodnym znakiem , lecz oznacza
swoisty, transponow any autentyzm spostrzeżeń.
Sądzę, że „Strum ień i m ilczenie" jest najlepszym dziełem M ieczysław a Jastru n a.
S T A N IS Ł A W C ZERNIK
LU D W IK K O LA N K O W SK I: „Polska Jagiellonów". Lwów, 1936.
„Polska Jagiellonów " to nie tylko ukoronow anie długoletnich studiów autora,
żm udnych u stalań szeregu fragm entów n a podstaw ie m ozolnej, p raw ie 30-letniej
p racy analitycznej, ale zupełnie now a, jed y n a w swoim ro d zaju synteza tych czasów,
synteza może jeszcze w niektórych m om entach trak to w ana szkicowo, może
w szczegółach budząca zastrzeżenia w spółbadaczy owej epoki — ale synteza
wielka i fascynująca. P ow stała nie tylko n a skutek ogólnej ten d encji historycznego
rew izjonizm u w łączności z odsłonięciem nieznanych źródeł i udoskonaleniem m etod
badaw czych, a bodaj przede w szystkim z potrzeby ,,rew izji ogólnego poglądu na
przeszłość w duchu potrzeb aktualnego życia państw ow ego" *). W ten sposób h i­
storiografia, oprócz zadań naukow ych, spełnia rów nocześnie, stale i zawsze
„jeden z najpow ażniejszych rozajów służby p u b licznej"2). In tu ic y jn ie zw raca tedy
się odrodzona państw ow ość ku Polsce Jagiellonów , owej n ajśw ietn iejszej
fazie swego bytu, podczas k tó rej skrom ne w rozm iarach piastow skie p a ń ­
stewko o jed n o lity m składzie ludności przekształciło się w m ocarstw o św iatow e —
o różnorodnym składzie narodow ościow ym i urosło do pow ażnego czynnika na
arenie m iędzynarodow ej. W Polsce Jagiellonów szuka więc Polska współczesna
obiektywnego u zasadnienia swych dzisiejszych asp iracji. Pod tym kątem
w idzenia podkreślić należy w ielką zasługę prof. K olankow skiego, k tóry dzierży n a u ­
kowy p ry m at poznaw ania historii kresów południow o-w schodnich, tudzież zakresowych
spraw tatarskich i m oskiew skich i ich oddziaływ ań na rządy Jagiellonów ,
w u jaw nieniu praw dziw ego oblicza tej w łaśnie epoki, w odsłonięciu m otorów i sił
pow odujących je j wielkość.
U podstaw m onarchii jagiellońskiej spoczywa idea, która stanow i istotę jagiellońskich
dziejów, aczkolw iek nie nosi ona tej nazw y u prof. Kolankow skiego. Jest to „idea
jednolitego państw a", które pow stało w latach 1385 — 1413 przez najkom pletniejsze
zjednoczenie Polski z L itw ą. Z jednoczenie to pociągnęło za sobą zasadnicze zm iany
w statystyce i dynam ice państw a polskiego, zm ieniło do g ru n tu jego fakturę
mocarstwową.
„W zajem ne na siebie oddziaływ anie rozm aitych narodow ości... w rytm ie życiowym
w spólnej państwowości w ytw orzyło nieznany przed tym typ obyw atela nowej
R zeczypospolitej"... „W raz z now ym i zadaniam i płynącym i z now ych przesłanek
tery to rialn y ch rozszerzył się i hory zont m yśli i zam ierzeń politycznych. Do zadań
daw niejszych, obracających się od wieków dokoła czysto negatyw nego zag adnienia
obrony przed kulturalnym i politycznym pochodem niem czyzny... dołączył się cały
szereg p aństw o charakterze zdobyw czo-ekspansyw nym z nad ujść rzek czarnom orskich
i w schodnio-bałtyckich".
Czynnikiem , zm ierzającym do realizacji dążeń w ielko-m ocarstw ow ych państw a
litew sko-polskiego, jest dynastia, ród Jagiełłow y, który „jak żaden inny ze zna­
1) St. Zakrzew ski: „Z ag ad n ienia historyczne"
2) Sz. A skenazy: „Szkice i portrety ".

nych nam w krótkim czasie w ydał sizereg genialnych w prost ludzi... co osobistą swą
in terw encją w yw arli w pływ na d zieje w ielu narodów ". Jagiellonow ie dążą do
u g ru n to w ania potęgi swego dom u, a tym sam ym do ugruntow ania potęgi Polski
i L itw y, jak o jed n ego niepodzielnego dziedzictw a rodow ego. W ten sposób interes
d ynastii — je j ra c ja stanu — łączył się z ra c ją stanu państw a i poniekąd z nią
się identyfikow ał. Stanow isko ito zain augurow ał Jag iełło , k tó ry „kreow ał nowe
jednolite państw o dziedziczne w swoim rodsie... i o p arty o jego siły i zasoby
wszczął i dopełnił nie tylko stare zad a n ia polskie (odzyskanie Rusi Czerw onej —
pierw szy zwycięski pochód ku B ałtykow i), lale rozw iązał naczelne litew skie zagadnienia.
w ew nętrzne i zew nętrzne, państw ow e i narodow e, u jm u jąc zarazem w nowe
ram y i d ając now e podstaw y stosunkom religijnym , kulturalnym , społecznym i p raw ­
nym ". Je d n a k ju ż pod koniec p anow an ia Jagiełły, idącego ku pozyskaniu dla rodu
swego dziedzictw a w Polsce, tej idei jed nolitego państw a dziedzicznego w rodzie
Jagiellonów — tem u program ow i d ynastii przeciw staw iają się duchow ni i świeccy
w ielm oże polscy, którzy byli w praw dzie rzecznikam i unii, t. j. zjednoczenia państw ,
ale inie w m yśli uszczuplenia w łasnych w pływ ów , tylko raczej w dążności do ich spotęgow
ania. W y su w ają sw oją koncepcję — program jednolitego państw a elekcyjnego,
zm ierzając tym sam ym do p ozbaw ienia Jagiellonów praw dziedzictw a na L i­
tw ie. D y n astia zaś przeciw staw ia się tym zakusom — w edle teorii prof. Kolankow -
skiego — przez przyw rócenie L itw ie je j odrębności państw ow ej, drogą ustanaw iania
w n iej jak o w ładców odrębnych k siążąt ze swego dom u, pom im o uporu panów
polskich (W itold, Św idrygiełło, Z y g m u n t K iejstutow icz, K azim ierz Jagiellończyk,
A leksander, Z ygm u n t S tary i. Z ygm unt A ugust).
W alk a m iędzy tym i dw om a pro g ram am i toczy się przez cały ciąg dziejów P o l­
ski Jagiellonów i prow adzona je s t ze zm iennym szczęściem. M om enty bezw zględnej
przew agi oligarchii polskiej p iętn u je pro f. Kolankow ski ja k o szczególnie szkodliwe
dla państw a — okres W arn eńczyka i jegoi śmierć, załam anie się dynastii za Z y g ­
m u n ta I i w prow adzenie zasady w olnej elekcji. Jagiellonow ie dążą do oparcia się
w rozgryw kach z m ożnow ładztw em na biernych dotąd mas-ach szlacheckich.
P róby te, początkow o w ieńczone pom yślnym rezultatem , zostają zniweczone przez
opanow anie tej słabo uśw iadom ionej w arstw y przez oligarchię, k tó ra ją w łaśnie
w yzyskała jak o narzędzie przeciw d y n astii (w ojna kokoszą). W dalszych fazach
tej w alki p o jaw ia się n a w idow ni now y czynnik, przeciw ny wszelkim planom unifikacyjnym
: zorganizow ana oligarchia litew ska, stojąca na gruncie obrony odrębności
państw ow ej L itw y, której stanow isko zarważy n a końcowym w yniku tej w alki.
W w. X V I przychodzi do skutku kom prom is, re p rezen tan t w ym ierającej d y n a ­
stii, Z y g m u n t A ugust, akceptuje stanow isko polskiego stronnictw a egzekucyjnego
i w obliczu niebezpieczeństw a w schodniego pozyskuje szerokie rzesze szlachty litew
skiej. Lecz w fin aln y m akcie tego sporu w U n ii L ubelskiej „skrzyw iono stary
postu lat bezw zględnej jedności państw ow ej, a „utrzym ując częściowy dualizm a d ­
m in istracy jn y , owoc niefo rtu n n eg o kom prom isu z litew ską opozycją m agnacką, stwolzono
na przyszłość źródło słabości i nadan o całem u dziełu cechę niedokończenia".
T e n w yw ód, akcentujący różnicę, jak a zachodziła m iędzy polskim program em
zacieśnienia unii, a p rogram em dynastycznym przeprow adza au to r z całą konsekw
encją w swoim zarysie syntetycznym . W alk a Jagiellonów , reprezentujących p a ń ­
stw ow ą ra cję stanu, z o lig arch ią polską toczy się przy akom paniam encie ingerencji
p aństw ościennych, w śród ustaw icznie pow stających k o alicji anty-jagiellońskioh
H absburgów , o rg anizującej się państw ow o M oskw y, schodzącego z w idow ni d ziejow
ej Z akonu; przy nacisku T u rcji, w śród poplątanych n urtów politycznych spraw y

Czech i W ęgier. Jagiellonow ie, spętani w ew nętrznym i trudnościam i, nie m ogą realizować
w pełni w ielkom ocarstw ow ych asp iracji, w w yniku czego tracą m ożliwości
utrzym ania Czech, całkow itego i trw ałego usadow ienia się n ad B ałtykiem i n iepotrzebnie
zużyw ają się w spraw ach W ęgier. N iezrozum ienie społeczeństw a d o ­
prow adza do spaczenia planów dynastii.
N a tle w ydarzeń politycznych i w alk w ew nętrznych zarysow uje au to r ostre sylw
ety dziejow e władców, zm agających się na froncie politycznym i gospodarczym ,
wizerunki ich kom batantów i przeciw ników . R ew izjonizm pro f. K olankow skiego
zaznacza się silnie i w ym ownie. W y ła n ia ją się ze szkicowych konturów postaci, odbiegające
od ustaleń, p rzyjętych przew ażnie na podstaw ie histo rio g rafii opozycji.
W y lania się z m roku dziejow ego postać Jagiełły , jak o w ielkiego m ęża stanu, p rzew
idującego statysty, który d o tąd k ry ł się w stydliw ie w cieniu um iłow anego przez
h isto riografię W ito ld a. Do Jagiełłow ej m iary d o rasta też K azim ierz Ja g iello ń ­
czyk, „niezłom ny p a n “ . Do grona tych n a jb a rd zie j zasłużonych w ejdzie z reh abilitow
any w pełni Ja n O lbracht, „jaśn iejący n a rozdrożu dw óch św iatów — pierw szy
w ładca renesansow y i może ostatni rycerz Polski średniow iecznej", i w reszcie ostatni
2 Jagiellonów , Z ygm u n t A ugust, oprom ieniony m elan ch o lijn ą aureolą. W chlubnym
tym orszaku znajdzie się poczesne m iejsce dlo królow ej Bony, w edle ostatnich
badań — rozum nej królow ej, p ełnej zrozum ienia dla dynastycznej, państw o ­
wej ra cji stanu, która przeszła do dziejów , pozbaw iona przez: oszczerców m ienia
syna i naw et dobrego im ienia. N iżej staw ia w ocenie swej prof. Kolankow ski
A leksandra, ale i ten w edle b a d ań ostatnich zasłużył n a lepszą opinię — niż m u
dała historiografia.
O stro w ypadł n atom iast sąd auto ra o Z ygm uncie Starym : w ytyka m u słobaść, niedołęstw
o i brak wyczucia politycznego, co w łaśnie w sum ie doprow adziło do załam a­
nia owych w ielkom ocarstw ow ych asp iracji dynastii, do obniżenia lotu n a całej
linii, a w konsekw encji do zaprzepaszczenia akw izycji Czech i W ęgier, do pow ołania
do życia w rogiego Polsce państw a pruskiego H ohenzollernów , do czego P o l­
ska dopłaca jeszcze 4.000 złp. rocznie za przyznane A lbrechtow i m iejsce w senacie".
Częściowa odpow iedzialność za to, ja k o też za u tratę m ożliwości przyłączenia
garnącego się do Polski Śląska, za bierność w stosunku do M oskwy, pogrążonej
w chaosie za m ałoletności Iw ana G roźnego, za m arnow anie sojusznika tatarskiego
— przerzuca auto r n a wpływ ow ych „statystów ", ówczesnych doradców królew skich,
Szydłowieckiego i Tom ickiego, uznane au to ry tety daw niejszej histo rio g rafii. P rz y ­
czynił się też prof. Kolankow ski do odarcia B arb ary R adziw iłłów nej z rom antycznego
uroku, o p ierając sąd ujem ny n a rodow ej korespondencji R adziw iłłów .
D yskw alifikuje szereg uznanych ówczesnych wielkości, ja k zwycięzcę z pod O bertyna,
Ja n a Tarnow skiego, którego określa m ianem „najw iększego współczesnego
w archoła". Z całym artyzm em kom pozycji w ydobyw a trag ed ię G lińskiego, zmuszonego
w brew woli do zd rad y i łączność je j z w alką p o lityczną na L itw ie i K oronie.
M ożna by ł ych now ych ustaleń, pow iązań pełnych krytycznej fin ezji i w nikliw ej
historycznej in tu icji — podać znacznie w ięcej, co jednak n ad m iarę rozsadziłoby
ramę spraw ozdania z tej znakom itej książki.
Z O F IA K R Z E M IC K A
K SIĄ ŻK A O P A N K IE W IC Z U . *)
Józef Pankiew icz rozporządza dziś p ełn ią sił, p ra cu je z niesłabnącym zapałem ,
tworzy wciąż dzieła w yborne i stw orzy ich zapew ne jeszcze niem ało. A le arty sta,
który ma ju ż poza sobą z górą pięćdziesiąt la t tw órczej pracy, a w tym około
*) Józef Czapski: „Józef Pankiew icz", 1936. M. A rct, W arszaw a.

trzydzieści la t działalności pedagogicznej, arty sta przy tym o ustalonej od wielu lat
fizjonom ii, zdobył już pełne praw o do spojrzenia wstecz n a drogę odbytą i do rzeczowego
sw ej p racy obrachunku', zwłaszcza, że obrachunek ten nie może wypaść
dla niego inaczej, ja k pow ażnym „h ab et“ . T ak też zapew ne sądzić m usiał sam P a n ­
kiewicz, jeżeli zdecydow ał się na w spółudział w opracow aniu książki J. Czapskiego,
m ającej u jąć w pew ien sum aryczny kształt pięćdziesięcioletnią jego pracę,
I pow iedzm y to od razu ,że ten bezpośredni udział człowieka o wysokiej kulturze
estetycznej, a zarazem w ybitnego artysty, jest w uform ow aniu tej książki je j n a j­
b ardziej o ry g in aln ą i p o ciągającą stroną. T en w spółudział Pankiew icza w pracy nad
książką C zapskiego, w której w ystępuje on sam równocześnie w roli przedmiotu
i podmiotu, w y raża się w ten sposób, że gdy je j część pierw sza, opracow ana
o rygin aln ie przez Czapskiego, zaw iera, obok naszkicow anego z grubsza środow iska
w arszaw skiego z przed laty pięćdziesięciu, w którym Pankiew icz jako m alarz sta ­
w iał pierw sze sam odzielne kroki, jego b io g rafię i charakterystykę w ażniejszych e ta ­
pów rozw oju jego tale n tu i artystycznej działalności w ciągu półwiecza, to
w części d rugiej w ystępuje ten sam a rty sta ju ż jako podm iot w autentycznych
rozm ow ach o sztuce, o poszczególnych je j epokach i m istrzach, rozmowach, przeprow
adzonych z autorem książki w obliczu reprezentatyw nych dziel m alarstw a europejskiego,
nagrom adzonych w Luw rze. T e „pogadanki" z bezpośrednią konfrontacją
opinij i uwag, u d erzających n ieraz sw ą now ością i osobistym sm akiem , z dziełam i
m istrzów, o których toczy się rozm ow a, n a d a ją tej części książki znaczenie ogólniejsze
i p rzekraczające ram y, zakreślone je j tytułem . N ie jest to ju ż „m ateriał", załączony
do studium Czapskiego o Pankiew iczu i m ający w y jaśn iać lub podtrzym yw ać
pew n e tw ierdzenia autora, ale jesit to zupełnie odrębna i sam odzielna całość, posiad
ająca tylko pow ierzchow ny, luźny zw iązek z częścią pierw szą. Lecz, jeżeli naw et
szkicowa m o n o g rafia Czapskiego straciła przez ten w ykraczający daleko poza ram y p ra ­
cy o Pankiew iczu i tak rozległy przedm iot wiele na konstruktyw nej, spoistej jed n o litości,
jeżeli głos profesora, w ykładającego w części pierw szej został mocno p rz y tłu ­
m iony przez głos profesora, w ykładającego w części dru g iej, to na tym nie tylko
nie straci nic a nic czytelnik, ale zyska bardzo wiele, otrzym ując w Pankiew iczu
nie b y le -ja k ie g o przew odnika po najw yższych szczytach plastyki europejskiej
i in te rp reta to ra rozlicznych zagadnień form y i barw y. Tego ro d zaju indyw idualne
zw ierzenia i opinie w ybitnych artystów epoki o daw nych i współczesnych m istrzach,
szkołach i uznanych przez h isto rię sztuki arcydziełach, budzą dziś szczególnie duży
i ogólny interes. Przypisać to m ożna tem u, że przez w prow adzenie do literatu ry
o sztuce p ierw iastka osobistego, bezpośredniego i twórczego przeżycia, te wypow iedzi,
dzienniki i listy artystów ożyw iają i aktu a liz u ją sztukę m uzealną, a następnie, przez
zrew idow anie i przew artościow anie pod kątem w idzenia współczesnej problem atyki
artystycznej ustalonych od daw na przez oficjaln ą h isto rię sztuki norm , sądów i opin
ij, „odbrązow u ją" one n ieraz jed n e nazw iska i dzieła, odkry w ają zaś wielkości
nowe. O ficjaln a h isto ria sztuki, niem al z reguły konserw atyw na, opiera się więcej
n a opiniach ustalonych trad y c ją , aniżeli n a w artościach istotnych, plastycznych.
Sztuka i krytyka, żywe, aktualne, są z n atu ry rzeczy z o ficjaln ą h isto rią sztuki
rzadko w zgodzie, p rzeciw staw iając im opinie własne, o parte na przeżyciach autentycznych
i współczesnych. T e indyw idualne, szczere i śm iałe poglądy w ybitnych a r­
tystów , oparte n a osobistym przeżyciu i n a gruntow nej znajom ości m ateriałów , śro d ­
ków i m etod artystycznej, tw órczej p racy, w yprzed zają też sądy historii, i są i będą
zawsze, bez w zględu n a epokę, n ajcenniejszym m ateriałem poznawczym dla każdego,
kto dąży do p ogłębienia sw ej w iedzy o sztuce, naw et w tedy, gdy ich śmiałość

graniczy już z paradoksalnością. W w ym ienionych tylko co m om entach zn ajd u je sw e
uspraw iedliw ienie poczytność publikacyj takich, jak słynny „D ziennik" Eug. D ela-
croix, ja k „L isty" W incentego V an G ogha do b ra ta T eodora, ja k rozm ow y o sztuce.
A ugusta R enoira z A lbertem A ndre i A m brożym V ollardem , ja k rozm ow y R odina,
zebrane i podane przez P aw ia G sella, rozm ow y A. M aillola z A lfredem Kuhnem
o rzeźbie,podane przez ostatniego, ja k listy P aw ła C ezanne‘a do E m ila B ernarda,.
A. V ollarda, C am oina, Zoli i t. p. T e wypowiedzi, w ybitnych tw órców są też nieocenionym
m ateriałem dla charakterystyki ich w łasnego oblicza artystycznego, rzucają
bowiem n ieraz m ocne św iatło na źródła, środki i m etody ich pracy. N ie m niejszą
wartość i znaczenie reprezen tu ją w ypow iedzi Pankiew icza, tym większą, że ich obszar,
rozległe perspektyw y i wysoki poziom są w naszej ubogiej lite ratu rze estetycznej
zjaw iskiem wcale nie pow szednim . P odane są one w książce Czapskiego bez
dyskusji i kom entarza. T en w idoczny pietyzm auto ra książki d la w ypow iedzi p ro fe ­
sora (Czapski był przez kilka lat uczniem Pankiew icza) je st zrozum iały i godny uznan
ia; lecz w rezultacie redukuje on tym w ięcej znaczenie w książce części pierw szej,
oryginalnej pracy Czapskiego do roli tylko wstępu, poprzedzającego wypowiedzi
Pankiew icza, które w ysuw ają się n a czoło jak o w łaściw y, głów ny przedm iot p u b lik a­
cji. Jeżeli tego ro d zaju redak cja książki tej jest rezultatem św iadom ej in ten cji i ta ­
ki właśnie efekt był z góry przew idziany, to m ożnaby się z tym zgodzić; nie św iadczą
jednak o tym ty tu ł i układ graficzny książki. T ak, ja k jest, studium to składa
się z- dwóch odrębnych, w istocie niezależnych od siebie, chociaż zw iązanych z sobą
m echanicznie całości. Z tego faktu nie należy w yciągać w niosku, by stosunek auto ra
książki do wypowiedzi Pankiew icza był zupełnie bezkrytyczny. A chociaż krytycyzm
ten wyrażony jest bardzo dyskretnie w części pierw szej, pozw ala jednak zdać sobie
spraw ę z poważnej, a naw et zasadniczej różnicy, k tóra dzieli dzisiejsze stanow isko
profesora od stanow iska obecnie byłego ucznia. G dy Pankiew icz skłania się coraz
w yraźniej w stronę klasycyzmu, chociaż zm odernizow anego przez całą a n a lityczną
pracę, w ykonaną przez m alarstw o X I X w. w problem atyce barw y, św iatła,
atm osfery, formy i budow y dzieła sztuki, to Czapski stoi w yraźnie na gruncie sztuki
żyw ej, poszukującej nowych, w spółczesnych form dla artystycznej transpozycji, czyli
„w izji" św iata — sztuki, zw iązanej ja k najściślejszym i węzłam i z życiem w spółczesnym
. Oto ustęp z, części pierw szej, który charaktery zu je dostatecznie w ym ow nie
tę różnicę (str. 95);
„Pankiew icz dzisiejszy przeciw staw ia się kierunkom , z których sam w yrósł" —
mówi Czapski. — „N ie szczędzi krytyki m alarstw u X I X i X X w. od D avid a i Delacro
ix po m alarstw o B onnarda, w yłączając C ourbet‘a i C ezanne‘a; wszędzie dopatru
je się cech upadku i rozkładu, co idzie w parze z coraz bezw zględniejszą krytyką
współczesności. W życiu zm echanizow anym , zbyt pospiesznym , życiu w rogim w szelkiej
kontem placji, widzi źródło psychicznych niedom agań ludzkości, źródło upadku sztuki.
Z aprzecza naw et możliwości m alarskiego przetran sp o rto w an ia współczesnego życia.
c ;e chce p rzyjąć faktu, że św iat dzisiejszy z sam olotem , kinem i gazetą może natchnąć
arty stę rów nie silną wizją, jak ongiś orszak ostatniego cesarza B izancjum natchnął
P isanella do najpiękniejszych rysunków, a w idok rycerzy i bitew dał pow ód do genialn
y ch płócien U cella."
Z asłu g u je n a najwyższe uznanie niezw ykła dyskrecja auto ra w posługiw aniu się
m ateriałem biograficznym i anegdotycznym , który tak często przsciąża, a naw et
dysk redytu je analogiczne price. Czapski przytacza tylko takie szczegóły z życia
artysty, które n apraw dę m iały doniosłe znaczenie dla jego rozw oju i p racy a rty ­
stycznej. W św ietle "tu d iu n Czapskiego w ystępuje postać Józefa P ankiew icza jak o

ty p człowieka nieprzeciętnie m ocnego, z. przew agą w psychice pierw iastka refleksyjnego,
z rozbudzoną ju ż bardzo w cześnie św iadom ością w łasnych możliwości i środków
dla osiągnięcia celu, który sobie wyznaczył. T a wcześnie rozbudzona św iadomość
pozw oliła m u zawsze m ądrze kierow ać w łasną w rażliw ością, ograniczać swój
św iat w ew nętrzny do spraw i zagadnień najbliższych jego pracy, przysw ajać sobie
od zew nątrz przede w szystkim to, co m u jak o artyście było potrzebne lub pożyteczne,
co go istotnie rozw ijało i w zbogacało. W ięc też w rozw oju i pięćdziesięcioletniej
twórczości Pankiew icza chociaż w idoczne są w pływ y postronne i w ahania, niew idoczne
są jed n ak gw ałtow ne skoki lub załam ania. W szystko, co b ra ł w swej drodze
z sztuki Z achodu w czorajszej, czy now ej, p o trafił spokojnie przetraw ić, przyswoić
sobie na zawsze to, tam to n a zaju trz odrzucić, i szedł dalej i wyżej. Jego rozwój
jest niezw ykle konsekw entny i logiczny; jego p raca nad sobą jest u p arta, pełna
iozw agi i skupienia a pięćdziesięcioletni je j plon jest ilościowo bogaty, jakościowo —
cenny. Skupiony, rozum ny, p a m iętający o tym zawsze, że „ars longa, v ita brevis“ ,
ekspensow ał swe siły w yłącznie w pracy, do której czuł się pow ołanym . W sztuce
polskiej zajm u je on m iejsce odrębne — przedstaw iciela i pioniera najlepszych tradycyj
m alarstw a Zachodu.
K siążka Czapskiego nie w yczerpuje całokształtu pięćdziesięcioletniej pracy a rty ­
stycznej Pankiew icza, p o m ija bow iem jego twórczość graficzną. O tej ważnej
części działalności Pankiew icza jest u Czapskiego zaledw ie krótka i pobieżna wzm ianka.
A jest to dorobek pow ażny i cenny. A n alizuje i d efin iu je Czapski twórczość m alarską
Pankiew icza ja k n ajo g ó ln iej, bardzo rzadko odw ołując się przy tym do faktów
konkretnych, do dzieł m alarskich artysty. M ało pośw ięca autor uwagi wpływowi
P ankiew icza na m łodsze pokolenie m alarzy polskich, d obierające się już dziś do
czołowego w polskiej sztuce stanow iska. A w pływ ten był i jest jeszcze znaczny,
bezpośredni lub pośredni. Inaczej być też nie m ogło; Pankiew icz oddziaływ ał na
m łodych i jak o nauczyciel, w y traw n y znaw ca sztuki europejskiej, i jako w ybitny
m alarz. Lecz objęcie i szczegółowe ukształtow anie w szystkich w spom nianych m omentów
w ym agałoby obszernej m onografii, p racy , d la której książka Czapskiego będzie
bezcennym m ateriałem i drogowskazem .
P R Z E C Ł A W S M O L IK

KRONIKA
N ajb ard ziej aktyw ny w ydział ikrakowski Z w iązków Z aw odow ych Polskich A rtystów
Plastyków , publikuje „G ŁO S P L A S T Z J K Ó W oficjaln y organ Zw iązku pod redak cją
Ja n a Cybisa i E ugeniusza G epperta. W ielce zasłużona p ra ca K a zim erz a M itery,
m alarza, zm arłego w roku 1936, n a d ała pism u w ybitny poziom fachow y, ch arakter
niezależnego w yrazu m łodych plastyków polskich i zasłużoną popularność w śród
kulturalnego społeczeństw a. Pom im o fataln y ch trudności w ydaw niczych (w zasadzie
miesięcznik, ukazuje się co pół roku), w zrasta podziw i szacunek dla jed y n ego
w Polsce pism a w ydaw anego przez czynnych plastyków , n aw et u przeciw ników . P o ­
tw ierdza się potrzeba pism a, w którym głos zab ierają sam i plastycy i ludzie sztuki,
dla których obce są łatw e frazesy sztuki program ow ej i ten d encje stosow ania ocen
poza-artystycznych. A m bicja skupienia wokoło pism a różnokierunkow ych sił i troska
o rzetelne podniesienie poziom u m yśli plastycznej w śród rzesz zw iązkow ych i sym ­
patyków , zdaje się tworzyć istotny cel red ak cji „G łosu Plastyków ". T o jak b y n a ­
wiązanie do najlepszej trad y c ji polskiego postępow ego ruchu artystycznego z okresu
„W ędrow ca" w latach osiem dziesiątych ub. stulecia w W arszaw ie — do sam otnej
działalności Stanisław a W itkiew icza i A ntoniego Sygietyńskiego w obronie sztuki
braci Gierym skich. Z arazem odseparow anie od w arsztatu tego pism a wszelkiego ro ­
dzaju niepow ołanych pośredników sztuki — t. zw. krytyków zaw odow ych — daje
naszym zdaniem bardzo szczęśliwe oblicze „G łosow i Plastyków "; respektow anie przede
wszystkim głosu praw dziw ych tw órców sztuki chroni pism o od intelektualizm u, tak
właściwego ludziom , którym obce są stany bezpośredniego przeżyw ania zmysłowego
dzieła plastycznego. C hyba — że to będzie B audelaire („C uriosites esthetiques“), ale
to był wielki artysta.
N a uwagę zasługują ostatnie dw a num ery. N r. 7— 12 (1936), ostatnie dzieło M i­
tery, zaw iera na naczelnym m iejscu w szechstronną analizę m alarstw a C ezanne‘a.
Mocna pozycja w żyjącej sztuce europejskiej, ja k ą zajm u je Cezanne, tw orzy i w P o l­
sce w ybitny akcent w procesie kształtow ania się elem entów św iadom ości plastycznej
młodych m alarzy — oto pozytyw na w artość przeciw staw na p ropagow aniu pow ierzchownego
regionalizm u w plastyce, nie pokryw ającego się, ja k dotąd, z tw órczym i,
form alnie zrealizowanym i w ynikam i u przedstaw icieli tak efektow nego program u.
T ak ą twórczą realizacją jest nato m iast w naszych w arunkach W ładysław a Slew ińskiego
„M ały góral" ze zbiorów M uzeum N arodow ego w W arszaw ie, a nie jest nią
podejrzane „mistrzostwo" na podobne tem aty u Jarockiego czy Sichulskiego. R ealizacji
zagadnienia konstrukcji obrazu z czynników m alarskich możem y oczekiwać tylko
od ludzi, którym drogie są interesy sztuki, budow anej z p ełn ą dyscypliną wysiłkiem
całego życia. T aką moralność m iał Cezanne, w Polsce A leksander G ierym ski i T a ­
deusz Makowski, a nie muszą jej mieć ludzie m ałych w ym agań, dla których p ro fesja
artystyczna jest synonimem koniunktury po lin ii fragm entów zm ieniających się p ro ­
gram ów politycznych.
W ięcej za to wysiłku należałoby oczekiwać od redak cji „G łosu Plastyków " dla
pokazania bardziej kom pletnego w ielkiej postaci T adeusza M akowskiego, zm arłego

w 1932 r. w Paryżu. N ie może w ystarczyć sym patyczne wspom nienie Fr. B iedarta
i głosy p rasy zagranicznej o niezw ykłej w ystaw ie jego obrazów w W enecji i W ie d ­
niu (potem w W arszaw ie w IP S -ie w r. 1936). N ie tru d n o byłoby zwrócić się do
,,Koła P rzyjació ł M akow skiego", do osób, do m alarzy przede wszystkim, którzy byli
w bliższym z nim kontakcie, aby w rezultacie w ydać interesujący, specjalny num er
, G łosu" jak o hom m agium złożonej tej niepospolitej osobowości w dziejach nowoczesnego
m alarstw a polskiego.
N r. 1— 7 (1937) pośw ięcono pam ięci Z ygm unta W aliszew skiego, w ybitnego m a­
larza, zm arłego w r. 1936 w 39 roku życia. W spom nienia St. M łodożeńca, J. Czapskiego
i J. Jarem y są czułą p ró b ą charakterystyki tego św ietnego m alarza i dobrego
człowieka. W sp aniała w ystaw a W aliszew skiego w IP S -ie w czerwcu 1937 r. była
najlepszym hołdem ze strony przyjaciół. Czapskiego artykuł o W aliszew skim ukazuje
artystę, dla którego m alarstw o było jed y n ą treścią życia, św iadom ością istnienia,
który w atm osferze m alarskiego dociekania żył do końca — praw dziw y B ayard
„sans p eur ni reproche". T akim chyba pozostanie w naszej pam ięci.
W n aw iązaniu dio im ponującej w ystaw y rzeźby francuskiej w IPS-ie w r. 1935,
redak cja nie ograniczyła się do bardzo dobrych artykułów F. B iedarta, Z. H autecoeur‘a,
P. F ran castel‘a. lecz, zam ieszczając w ypow iedzi B ourdelle‘a o rzeźbie, ujaw niła
autentyczne treści rzeźbiarza. W tej też in tencji d ru k u je „Głos Plastyków " rezultaty
ankiety, rozesłanej do w ybitniejszych rzeźbiarzy polskich — próba izetelnej dem onstra
cji pogląd u na św iat, k tó ry wreszcie przem ów ił sam odzielnie.
D oniosła w ystaw a m alarstw a francuskiego „D e M anet a nos jo u rs" w ubiegłym
roku w M uzeum N arodow ym w W arszaw ie znalazła pełne naśw ietlenie w artykule
T y tu sa Czyżewskiego, w rzeczow ym spraw ozdaniu Jerzego W o lffa i w w ypow iedzi t :h
innych m alarzy. Również J. W o lffa uw agi o in teresu jącej g alerii m alarstw a o b ieg a
w Ł azienkach i D oroty Seydenm anow ej sum ienny opis galerii w Palazzo Rezzojm -,
w W en ecji zasługują na szczególną uwagę, d a ją uczciw ą ocenę muzeów, przeżyw a­
nych nie jako sum a historii bez w yboru, lecz z św iadom ym zaakcejtow aniem w arto ­
ści m alarskich. /. b.
„A R K A D y ", Kr. 1 i K r. 2, r. 1938.
Po zapoznaniu się z treścią dwóch num erów m iesięcznika „A rk ad y " narzuca się
p y tan ie: dla jak ich odbiorców są przeznaczone artykuły czym kierow ano się przy
doborze m ateriału treściow ego
T ru d n o kw estionow ać wysoki często paziom prac, z uznaniem trzeba podkreślić
sta ran n ą , piękną form ę zew nętrzną pism a. A le pism o redag u je się i w y d aje
przecież d la kogoś. Pism o o sztuce i zagadnieniach plastycznych je st o tyle in te ­
resujące i aktualne, o ile w iąże się z życiem artystycznym i czule reaguje na o b ja ­
w y tego życia. Poszczególne num ery m uszą mieć swą podstaw ow ą myśl, trzon, dokoła
którego z o rg an izu ją się (artykuły. „A rk ad y " są niestety, zbiorem luźnych
prac, w ięcej, to pism o nie p o siada założenia, p ro g ram u ideow ego, który realizowałby
się numer po numerze. T a bezideowość, przy pięknej form ie graficznej i bogatym
doborze m ateriału ilu stracyjnego, kw alifikuje „A rk ad y " n a autorytatyw ne, pisane
źródło in form acji o sztuce, którym i uzupełnia snohizująca inteligencja dorywcze
wiadom ości z tej dziedziny, tym bard ziej, że m ożna je przypieczętow ać nazwiskam i
znanych autorów . C hyba to jed y n e w Polsce pism o o założeniu artystycznym , które
ukazuje się norm alnie, bez opóźnień, nie boryka się z nieustannym i trudnościam i

m aterialnym i, ja k to m a m iejsce w w ypadku „P lasty k i11 czy „G łosu Plastyków 11).
„A rkady" jed n ak, pom im o dogodnych w arunków , n ie sp ełn iają roli, k tóra byłaby
wielce pożądana, t. zn. rzetelnego, w nikliw ego pośrednika i in fo rm ato ra szerokiej
rzeszy oświeconych m iłośników o sztuce i p racy artystów w przeszłości i dziś, ze
szczególnym uw zględnieniem Polski. Czy m ożna zam ykać oczy n a beznadziejne w a­
runki życia naszych artystów w k ra ju (przytoczę choćby genialnego K. Szym anow ­
skiego), zachęcając jednocześnie do pow rotu artystów -Polaków , którzy za granicą
znaleźli m ożliwość p racy tw órczej i rozw oju oraz uznanie d la swego talentu („A r­
kady", N r. 2 z r. b. artykuły: A. K ołtońskiego p. t. „Ja d w ig a B ohdanow icz" oraz
F. Przypkow skiego p. t. „Józef K lukowski").
N ależało by rozszerzyć dział zatytułow any „Pod A rk adam i", zbliżyć odbiorców
czy tylko oglądaczy isztuki do artystów żyjących i ich p rac; zrew idow ać szereg b łędnych
pojęć, zakorzenionych w opinii społeczeństw a polskiego o istocie zagadnień
artystycznych, w yjaśnić nieporozum ienie, jak ie tkwi w uznaw aniu artystów , klórziy
sławę zaw dzięczają w artościom pozaplastycznym , w yłonić z zapom nienia i um ieścić
na właściwym m iejscu w h ierarch ii artystycznej tych m alarzy, o których w śród
laików bardzo m ało albo nic się n ie wie, prziytoczyć m ożna choćby M ichałow skiego,
Gierymskich, Ślewińskiego, W ojtkiew icza i T . M akowskiego. T o niepełna część tych
zadań, które „A rk ad y " m ogłyby spełnić, zasługując sobie n a wdzięczność zarów no
plastyków, jak społeczeństwa.
j. s.
*
* *
„SKAM ANDER“ w pierw szej fazie istnienia reprezentow ał je d n ą z najuboższych religii
kulturalnych: fetyszyzm talentu ; „S kam ander" wskrzeszony reprezen tu je coś
jeszcze uboższego: fetyszyzm p a ru głośnych nazwisk. W piśm ie tym nie prow adzi się
pozytywnej pracy kulturotw órczej, w ydaw ane jest ono tylko „d la honoru dom u".
Pielęgnowanie typu poezji, określonego przez twórczość n ajw y b itn iejszych poetów
grupy, odcięło „Skam ander" od bieżącego życia literackiego. P rogram ofobia, „talentyzm",
brak w spólnej w iary filozoficznej i k u ltu raln ej w śród pisarzy tego obozu
— w ydają sw oje owoce. D rugie pokolenie „Skam andrytów " — to epigoni, kro ­
czący śladem mistrzów. K olekcjonujący ich twórczość m iesięcznik zam ienia się coraz
bardziej w bazę k u ltu raln ej chińszczyzny.
W numerze ostatnim (90-92) n ajw ażniejszym i pozycjam i poetyckim i są przekłady,
a zwłaszcza tłumaczony przez T uw im a frag m ent z Szofy R ustaw eli‘ego i spolszczony
przez Lewika wiersz R im bauda „Słowo do poety o kw iatach". Z n am ienny dla skamandryckiego
„europeizmu" fak t — to przekład w iersza Pacho Buzzi‘ego. N ow oczesny
poeta włoski w piśmie, które odgrodziło się staran n ie od polskiej poezji aw an g ard o ­
wej, wygląda jak P iłat w Credo.
W rażenie to potęguje jeszcze zestaw ienie z zam ieszczonym i w piśm ie utw oram i
„oryginalnym i". W iersze Brzechwy, B randhen d lera, G inczanki, G ołębiow skiego są
równie „ładne", jak nudne: nie zn ajd u jem y w nich żadnej przekonyw ującej w izji
artystycznej, jakiegokolwiek poetyckiego św iatopoglądu. R ekord m anieryzm u i złego
smaku bije jednak Szemplińska fragm entem poem atu „L isie księżyce", zaty tu ło ­
wanym „Bóstwo uliczne". Oto początek wiersza:
W dymie i huku,
w neonów błysku,

dw a psy w m iłosnym
trw a ją uścisku.
P odw ójne, niem e,
i obojętne
ja k dzikich bóstwo:
straszne i święte.
Kogo w łaściw ie chce m łoda poetka epatow ać tego ro d zaju „oryginalnością"
i „śm iałością" C hyba m iłośników „kroniki tygodniow ej" Słonim skiego. Sytuacji
nie ra tu ją n aw et dw a praw dziw e „asy": Jasnorzew ska i Iw aszkiew icz; zamieszczone
w num erze w iersze nie reprezen tu ją bynajm n iej najw yższej klasy poetyckich osiągnięć
tych dwu w ielkich talentów .
W dziale prozy krytycznej n a uw agę zasługuje artykuł K. W . Zaw odzińskiego,
„Pierw szy czar C onrada", w którym znany krytyk stara się wykryć i w yjaśnić związki
auto ra „Z w ycięstw a" z poezją rom antyczną typu byronowskiego. Szkic to ciekawy,
ale ze w zględu na poruszone zagadnienia i sposób ujęcia n ad ający się raczej do pism a
krytycznego. O prócz pracy Z aw odzińskiego znajdujem y jeszcze bibliograficzną n o ­
tatkę Siedleckiego o ,„Roku Puszkinow skim " i felieton Błeszyńskiego o Jasnorzew -
skiej, k tóry um ieszczono w „Skam andrze" chyba przez pom yłkę. „Przegląd teatraln y "
K rzyw ickiej jest — ja k w iadom o — ...pom yłką chroniczną.
Prozę artystyczną reprezentuje tylko frag m ent z powieści S. Z ahorskiej.
T en p rzeg ląd treści ostatniego num eru „Skam andra" inform uje nas jak o tako o charakterze
pism a i o jego roli k u ltu raln ej. Je st to w yspa kwietyzm u. „Skam ander" należy
ju ż do przeszłości, jest on przedstaw icielem kulturalnego rentierstw a i niczym w ięcej.
„Z d ra d a klerków " polega nie tylko n a odw róceniu się od pracy kulturotw órczej
w im ię „życiow ego" praktycyzm u, ale je j pew n ą odm ianą jest także beztroskie obcin
anie kuponów od zebranego niegdyś k ap itału i ronienie od czasu do czasu łezki nad
kultu rą, w tedy gdy trzeba działalności jak n ajb ard ziej wytężonej i ofiarnej. Bezideowość
i czczy „europeizm " są nie m niej groźne dla życia kultury, jak rozpanoszone
wokoło pospolite cham stwo.
*
* *
U k azujący się w P oznaniu „PROM“ zajm uje w śród naszych czasopism literackich
stanow isko w yjątkow e: jest organem raczej m iłośników poezji, niż puetów „zaw odow
ych". Z tego w zględu różni się zasadniczo od innych w ydaw nictw tego rodzaju.
D ział teoretyczno-krytyczny zredukow ano w nim do m inim um . Pism o skupia koło
siebie poetów przede w szystkim i to — jak już zaznaczyliśm y — poetów -am atorów .
T en fakt decyduje o odrębności całej grupy „Prom ow ców " w poezji współczesnej.
D la nich poezja jest spraw ą najściślej osobistą, potrzebą w ew nętrzną. N ie chodzi tu
0 ekspansyw ną politykę artystyczną, w ierność wobec w łasnego ideału poezji koja
rz y się z w olą gorliw ej i energicznej p ro p agan d y tego ideału nazew nątrz. T o też
poetów tych skupia raczej pew ne pokrew ieństw o psychiczne, niż św iadom ie stworzony
1 konsekw entnie realizow any program . Czasopismo tego ro d zaju jest literacko „a-polityczne":
nie wchodzi w drogę innym grupom , reprezentującym odm ienne ideały,
i trw a na uboczu, zdała od głów nego n u rtu życia literackiego. T ru d n o staw iać „Prom "
za w zór innym pism om : dziś chodzi więcej o um iejętne gospodarow anie talentam i,
n zorganizow aną i p lan o w ą p racę kulturotw órczą, niż o bezinteresow ne um iłow anie
stojącego p^za życiem praktycznym czystego Piękna. Jeśli dodam y jeszcze, że poezja
.Prom ow ców " naw iązuje poprzez L eśm iana do ..M łodej Polski", a więc w ygląda na

tle współczesności nieco anachronicznie, łatw o byłoby w ystąpić z bardzo pow ażnym i
zastrzeżeniami. Zważm y jednak, że „P rom “ św iadom ie rezygnuje z odgryw ania roli
pioniera nowych prądów literackich, że jest to oaza — jed y n a w Polsce! — poezji
am atorskiej, jak najściślej i najszczerzej bezinteresow nej, nacechow anej pięknie ro ­
m antycznym dążeniem do odtw arzania raczej p raw d y przeżyć w ew nętrznych, niż
poetyckiego p odbijania dookolnego św iata, a w tedy będziem y m usieli przyznać, że
pismo to jest pozycją k u ltu raln ą w norm alnie fu n k cjonującym organizm ie n aro d o ­
wym niezbędną. Jest ona w yrazem społecznej potrzeby poezji, istnienie takiej placów ­
ki świadczy n ajlepiej o ważności p racy literackiej i o istnieniu we wszystkich g ru ­
pach zawodowych i na wszystkich szczeblach drabin y społecznej potrzeby kultury
i potrzeby czystego, bezinteresow nego Piękna.
W ostatnim , II (X II), num erze zasługują na szczególne w yróżnienie wiersze Przyłuskiego
(zwłaszcza piękna, skupiona, p ełn a głębokiego, a jednocześnie opanow a­
nego po męsku uczucia elegia „N a śm ierć L eśm iana11), H erb erta („ W iatr11 i „A m fora")
i Psarskiego („Dom ognisty11). C iekaw ie zap o w iadają się nieskrystalizow ane
jeszcze, ale interesujące osobowośic pisarskie O dlanickiej i M orskiego. Prócz „w łaściwych"
„Prom owców11 reprezentow ani są w piśm ie dw aj znani poeci, St. Czernik
i W. Bąk. L ojalnie trzeba przyznać, że u tw ory ich nie w zbogacają zbyt pow ażnie
numeru.
*
* *
Spośród nielicznych pism poetyckich, jak ie dzisiaj się u nas ukazują, poznański
„PROM'' jest bodajże n ajstarszy: now ym num erem za styczeń rozpoczęty już został
piąty rok wydawniczy. N ie m ożna jed n ak pow iedzieć, żeby „P rom " zdołał szerzej
ugruntować swoją popularność. Co p raw d a now y num er jest dopiero X II-ty m z kolei
w tym pięcioletnim okresie, co nie je st chyba pozbaw ione wym owy. A le n a m ałą
ekspansywność w płynął ten raczej fakt, że przecież „Prom " nie jest zw yczajnym p e ­
riodykiem poetyckim, ale jest pism em grupy poetów , jed y n y m pism em tego ch arak ­
teru w liczbie istniejących. M ała ekspansyw ność pism a w ynika zatem z m ałej ekspansywności
grupy. M ożna w tym zauw ażyć dw a aspekty. Po pierw sze ten, że są to
poeci młodzi i nie całkiem jeszcze w ykrystalizow ani, a po drugie ten, że charakter
grupy zamyka się w ram ach herm etycznego w pew nym sensie estetyzm u, tak odległego
od aktualnych sporów i tendencyj. T o ostatnie stw ierdzenie, m im o akcenty sprzeciwu,
jakie dziś się potocznie k o jarzą z pojęciem : estetyzm , nie w yłącza w cale niezwyczajności
stanowiska samej grupy na tle współczesnego życia poetyckiego. W y ­
starczy zestawić „Prom " z innym i grupam i poetyckim i, np. „Ż agaram i" czy z wcześniejszą
„Kwadrygą": kiedy w tam tych grupach płaszczyzną skupienia się poetów
były momenty właściwie pozapoetyckie, m om enty ideow e, socjalne, to utw orzenie
grupy „Promu" dokonało się na podłożu całkiem innym , a m ianow icie uśw iadom ienia
się pokrewnych postaw twórczych. G rupa, k tó rą początkow o tw orzyli E dw in H erbert,
Allan Kosko, Eugeniusz M orski, B ronisław Przyłuski i Z y g m u n t Psarski, pow iększyła
się z czasem o nowe nazwiska kobiece, ja k H a lin a B rodowska, N o ra O dlanicka
i Jadw iga Korwin-Piotrowska. Pism o nie stanow iło zam kniętego kręgu, drukow ali
tutaj także inni poeci, jak Leśm ian, Bąk, Czechowicz, C zernik, Czuchnowski, N a-
pierski, Janta-Połczyński, Pigwa. Przede w szystkim jednakże pism o reprezentuje
zawsize dorobek grupy. Ten wzgląd ma pew ne znaczenie. Jeżeli bowiem wszystkie
periodyki poetyckie można traktow ać jak o sw ojego ro d zaju kolektyw ne tom iki
wierszy, to tym więcej uzasadnione jest takie podejście w stosunku do „Prom u".

K ażdy ukazujący się num er d aje m ożność obserw acji rozw oju poetów grupy. A le
dopiero wszystkie zeszyty „P rom u" i zbiorki biblioteki poetyckiej pozw alają na objęcie
w łaściw ego je j charakteru. K ażdy pojedynczo w zięty num er pism a nie stanow i
w yróżniającego się izijawiska. T ak też jest z num erem ostatnim , niegorszym , ale i nie-
'epszych od poprzednich. I w „Prom ie" bowiem, naw et m im o niezw yczajność jego
charakteru, znacznie większe zainteresow anie budzą poszczególne indyw idualności,
niż sam a grupa. N um ery w y p ad ają na ogół przeciętnie, a jed n a k utw ory, jakie się
w nich ukazyw ały, zbierane następnie przez autorów , sk ładają się na tom y o ciekaw
ych zarysach. T ak i układ rzeczy jest zapewne w ynikiem braku teoretyzującej
strony w „P rem ie", której nie zdołają zastąpić p o jaw iające się w p a ru ostatnich
num erach „L isty do przyjaciela", będące w pewnych m om entach próbam i samookreśleń.
T ym dobitniejszy się w y d aje ten brak, bo, kiedy „Prom " drukow ał św ietne
szkice K onstantego Troczyńskiego, num ery odznaczały się większą ja k gdyby w y razistością.
N um er niniejszy wyszedł częściowo pod znakiem wspom nienia o Leśm ianie,
którego sym bolizm owi wiele uśw iadom ień zaw dzięczają wszyscy członkowie grupy.
•
* *
„K A M E N A “ dobrze służy spraw om literatu ry polskiej, lecz z niezrozum iałych
przyczyn bez łączności z ogólnym tonem i treścią pism a ukazuje się tu i ówdzie
inteligencko-m arksistow ski ogonek, dopraw dy nie w iadom o po co. Może to prow
icjonalizm tak w łaśnie się u jaw n ia
O statnie num ery są n apraw d ę ciekawe. W 42 m am y interesujący fragm ent prozy
T ruchanow skiego, wiersze Janczarskiego, Bieńkowskiego, N apierskiego oraz poetów
angielskich w nierów nych zresztą tłum aczeniach i w dziw nej sym biozie z lirykam i
czeskimi (to charaktery zu je „K am enę"). N um er otw iera w kładka linorytow a Z. W aś-
śniewskiego, który zam ierza zdaje się w ten sposób, za pośrednictw em Kam eny,
aznajom ić publiczność ze w szystkim i swymi dziełam i, a przecież u d a ją mu się tylko
niektóre.
Podw ójny, francuski zeszyt „K am eny" (34—44) w y p ełn iają przekłady od L autream
o n t‘a poczynając, na L annes‘ie M anolFu kończąc. Jako tłum acze w ystąpili
Brzękowski, Jaw orski, N apierski, Przyboś, W ażyk oraz b racia syjam scy, B ieńkowski
i Rogoziński, podobnie ja k we wszystkich czasopism ach literackich Rzeczypospolite
j Polskiej. Z w raca uw agę b ra k K ołonieckiego i Zagórskiego, k tirz y dali ostatnio
p arę bardzo pięknych przekładów z A p o llin aire‘a i Supervielle‘a.
R eprodukow anie D ufy, M iro i B raque‘a bezbarw nie zawsze jest grzechem i pom yłką,
zwłaszcza gdy się ich chce propagow ać. A już reprodukow anie bezbarw nie i w dodatku
kiepsko, na lichym papierze, w ygląda na m im owolne zohydzanie wielkiej
plastyki francuskiej. M im o to w naszych w arunkach jest num er ten w ybitnym czynem
k u ltu raln y m red. Jaw orskiego.
P ro w in cjo n aln y ogonek w ylazł jednakże i w tym num erze: w y jaśniając, dlaczego
pośw ięcono go now ej literatu rze francuskiej, redak cja podkreśla (po co), że
F ra n c ja jest nie tylko mózgiem i sercem św iata, lecz także „naszą w ierną sojuszniczką,
z k tó rą od wieków łączy nas najszczerszy sentym ent". T e dziennikarskie p assusy
sm ucą nas, „K am eno".
*
* *
„ N A S Z WyRAZ", (Kraków) je st m iesięcznikiem literacko-artystyczym m łodych
i nie bardzo m łodych. Co do tych ostatnich, to w trzech ostatnich num erach (listo­

pad 1937 — styczeń 1938) klasę tę reprezentuje Fik, P iw ow ar i Szem plińska. N a j­
młodsi nazyw ają się rozm aicie i piszą także rozm aicie. Do n ajtru d n iejszy ch spraw
w tym kręgu należy zagadnienie Fika. Je st to literat, piszący bardzo ciekaw e w iersze,
niestety, na pograniczu poezji, przem yślane i pow ażne artykuły, niestety, praw ie
zawsze w ym agające sporej popraw ki logicznej, słowem — szczególny fenom en. T ak
np. praca jego o L eśm ianie, m ająca być czymś w ro d zaju pośm iertnego hom agium
(za życia poeci m ogą u nas liczyć n a hom agium tylko w dwóch w ypadkach: gdy
m ają bardzo dobrego p rzy jaciela - krytyka, lub też gdy sam i je sobie napiszą, zasłoniwszy
się pseudonim em ...), a tym czasem w ynikło z tego jakieś p o tępienie leśmianszczyzny,
bo... m ieszczańska! Tegoż a u to ra arty k u ł o budow ie dzieła sztuki
w styczniowym num erze tegorocznym „N aszego W y razu" może uchodzić za wzór
jasności m yślenia i przystępności form ułow ania w podobnych rozw ażaniach. Z p o ­
etów „Naszego W y razu", poza zajm ującym i utw oram i Piw ow ara, należy się liczyć
z wierszami Ożoga i tłum aczeniam i Rogozińskego. Ożóg stanow i coś w ro d zaju kości
niezgody m iędzy m łodszym i poetam i. Jedni w o łają: zero! In n i — praw dziw y autentysta!
N a razie je st to tylko zapow iedź pierw sza, niem niej, ja k nam się w ydaje,
wcale interesująca świeżością i m etafo ry zacją z „siebie", nie z lektury.
W num erze 8 „N aszego W y razu" m ieszczą się dw ie rzeczy p ió ra A. Polew ki:
przekład starofrancuskiej farsy „L e m aitre P ath elin " — znakom ity, oraz arty k u ł
„Społeczne znaczenie w ychow ania w yobraźni" — słabiuchny. N ależało te pozycje
przynajm niej w różnych num erach publikow ać. K ontrast nie byłby tak rażący.
R eprodukcje w tym m iesięczniku, ja k wszędzie, gdzie nie m a w arunków do reprodukowania
artystycznego, w o łają o pom stę do H an fstaen g la i innych edytorów .
*
* *
Miesięcznik „W IED ZA 1 ŻIJC1E“ ukazuje się ju ż od la t dw unastu i w każdym zeszycie
przynosi w iele m ateriału popularno-naukow ego. T ak choćby w num erze
ostatnim (1937.X II.) znajd u jem y dwie prace o .znakom itym fizyku, lordzie R uthefordze,
zm arłym przed kilkom a m iesiącam i (A. W erten stein a i A. T ro jeck iej) i charakterystykę
M arian a SmoluchowsJdego (J. M etallm ana); tyle z dziedziny p rzyro ­
doznawstwa. Spraw y społeczne: studium A. H ertza o kw estii m urzyńskiej w U. S. A.
(dokończenie). H isto ria: szkic E. H o ry ‘ego o gen. Bemie w Siedm iogrodzie. Sztuka:
„gawędy" N . Sam otyhow ej o lin ii d barw ie oraz krótki arty k u ł o daw nej arch itekturze
i m alarstw ie religijnym w In d iach (J. J. Pełczyńskiego). Opuściliśm y tu um ieszczony
n a m iejscu czołowym arty k u ł J. W iśniewsikiego o „danych statystycznych"
oraz pozycje drobniejsze: i tego dość dla u kazania w ielostronności pism a. Czy nie
wielostronności nad m iern ej
Tytuł brzmi: „W iedza i życie". N ie tyle więc organ tw órczej m yśli naukow ej,
.ie — popularyzacji. P u n k t w idzenia redak cji je st w yłącznie praktyczny, dobór
artykułów — o ile sądzić m ożna z num eru — podyktow any różnym i i różnej w a r­
tości czynnikami „życiow ym i". A zatem : aktualność tem atu (artykuły o R uthefordzie
i z historii polsko-w ęgierskiej), doraźna doniosłość spraw y dla w ychow ania
obywatelskiego (jak korzystać z danych statystycznych), wreszcie... p rzypadek (m a­
larstwo religijne w Tndiach i in.). Pism o jest jakby spakobiercą daw nych tra d y -
cyj samokształceniowych w prasie periodycznej — i je s t to niew ątpliw ie pism o
utrzymane n a wcale wysokim poziom ie. W danym w ypadku znaczy to, że n a każdym
artykule — można polegać. W szystko, co tu drukow ane, m a znam ię solidnej ro ­
boty.

T ylko czy jest to n apraw dę pismo samokształceniowe N ależy przecież odróżnić
sam okształcenie od sam ouctw a, a więc: zdobywanie kułtury duchowej i przystrajanie
wiedzy. A naliza om aw ianego periodyku skłaniała by do zaliczania go do d ru ­
giej z tych kategory j. „W iedza i życie“ d a je czytelnikow i zbiór faktów, spostrzeżeń,
sform ułow ań pożyteczny, biorąc rzecz odrębnie, lecz nie ujednolicony jakąś
w ięzią w ew nętrzną. Tdzie tu po p rostu o to, aby czytelnik dow iedział się o tym
i owym — o działalności angielskiego uczonego, o generale polskim w Siedm iogrodzie,
o architekturze i m alarstw ie relig ijn y m na D alekim W scholzie. A także —
ja k m a korzystać z danych statystycznych i — rów norzędnie — ja k m a odczuwać
lin ię i harw ę w plastyce. M ag azy n propedeutyki kultu raln ej... W iedza teoretyczna
i w iedza p raktyczna, sta ry szablon,: w iedza i życie. A le jakie życie, czyje życie
T ru d n o zdać spraw ę, dla kogo ten m iesięaznik jest przeznaczony. Z pew nością, ten
i ów arty k u ł p rzyda się tem u i owem u; ale czym jest to pism o w naszym życiu
um ysłow ym jako całość, do kogo się zwraca N ie um iem v odpow iedzieć na te p y ­
tan ia, być może, nie podobna na nie odpowiedzieć, gdyż nie dość zagadnienie to,
w łaśnie n a tu ry prakty czn ej, uśw iadom ili sobie in icjatorzy. K oncepcja kultury,
z której w y rasta, m a ch arakter pozytyw istyczny, tym sam ym ciasny: czytelnik istn
ieje w yłącznie jak o odbiorca, przysw ajacz w yłożonych mu przystępnie myśli i faktów.
M ożna by więc, nie przesadzając w złośliwości, utrzym yw ać, że pismo to apelu
je do tego typu um ysłowości, które określa się w przybliżeniu jak o umysłowość nauczyciela
szkoły powszechnej (nie p om niejszając b y n ajm n iej płodnej roli samego zaw
odu a tylko podkreślając pew ne b raki, charakterystyczne dla niektórych jego
przedstaw icieli).
„W iedza i życie“ p raw ie w każdym num erze przynosi arty k u ły dobre, czasem
n aw et znakom ite (FI. Z nanieckiego choćby), ale w ydatniejszego w pływ u pismo to
nie w yw iera i ro la jego k u ltu ra ln a dość jest nikła. D laczego Z tego, myślim y,
pow odu, iż pism o to reprezen tu je w klasycznej form ie przedaw niony, przezw yciężony
dzisiaj w teorii i p raktyce typ populary zacji, o g ląd ający się n a „życie" (potrzeby
praktyczne, aktualności), a nie o g ląd ający się na życie kultury, n a jej
w spółczynnik najw ażniejszy: n a człowieka. D latego reprezentuje typ kultury odhumanizowanej
(term in B. Suchodolskiego), co raz bard ziej obecnie anachroniczny.
„ZET“ — sztuka, kułtura, sprawy społeczne. Miesięcznik pod redakcją ferzega
Biauna. N r 9 (grudzień 1937) i 2 (styczeń 1938).
A „Z et“ w ciąż w ychodzi i wychodzi... Pozornie nic w tym niezwykłego, n iezwykłość
m ogą ocenić ci, którzy w iedzą, w jak i ciężkich w arunkach egzystuje od
wielu la t to pism o, ile wysiłków, idealistycznego zapału i sam ozaparcia składa
się na ten, n a pozór zw yczajny fakt, że pism o istnieje. Zaiste, w ysiłek redakcji
„Z etu “ zasługuje jak o taki n a wielkie uznanie, a naw et podziw ; niestety, stw ierdzić
trzeba, że wysiłek ten nie zawsze w ydaje się owocny, często naw et u p rzyjaciół
czy sym patków pism a — budzi refleksje dosyć sceptyczne. T ru d n o oprzeć się
w rażeniu, że p raca zespołu redakcyjnego „Z etu “ uderza w próżnię i to nie koniecznie
z przyczyn „od redakcji niezależnych"...
U m iłow anie filoeofii m etafizycznej, znajom ość je j dochodząca do intelektualnego
w irtuozostw a, żywy k u lt wielkich, a za m ało docenianych postaci: N orw ida, W y ­
spiańskiego, Brzozowskiego — to wszystko staw iałoby pism o na w yjątkow ym stanowisku,
uczynić by zeń m ogło niezw ykle cenną i w ażną placówkę. N iestety,

nad tymi ludźm i unoszą się jak ieś o p ary abstrakcyjnego akadem izm u; ci „górale
duchowi" (term in Irzykow skiego — użyty zresztą przy innej okazji) oduczyli się
już chodzić po nizinach, zaw ędrow ali na tak niedostępne turnie, że... nikt ju ż tam
za nimi podążać nie m a zam iaru, a poniew aż i oni zejść nie m ają ochoty (a może
już nie p o trafią), więc — św iat o nich po trochu zapom niał.
Hoene W roński... T ru d n o m ówić o tym filozofie, nie z n ając go dostatecznie, ale
nie ulega chyba wątpliw ości, że gdyby stanow ił on w dziejach filozofii tak ą epokę,
jak w to w ierzą „Zetow cy", to m yśl jego byłaby ju ż dzisiaj głośna i skuteczna w św iecie.
Praw dziw y geniusz nie może pozostać nieznany i tru d n o w tym względzie
podzielać w iarę J. B rauna w jak iś spisek ciem nej, m asońsko-żydow sko-diabelskiej ()
mafii, która nie dopuszcza do rozpow szechniania m yśli W rońskiego. T a w iara
w ciągłą, n am acalną działalność tajem niczych, dem onicznych sił, stałe aktualne p rzekonanie
o dotykalnym niem al przesiąknięciu św iata ludzkiego spraw am i najw yższymi,
o „m etafizycznej podszew ce" wszelkich doraźnych w ydarzeń — przystoi zapewne
m esjanistom , ale czasam i bywa... nieco męczące.
Leżą przed nam i dwa ostatnie num ery „Z etu “ . I znów — rzeczy piękne, zajm u ­
jące, głębokie — przem ieszane z rzeczam i, które... budzą wzruszenie ram ion. P o ­
mińmy artykuły specjalne, ja k H om olacsa o plastyce, lub też artykuły, o których
przeczytanie do końca tru d n o się pokusić niew tajem niczonym (dyskusja B rauna
r G. Henslem i ks. J. Ciem niew skim ). A le to dziw ne pom ieszanie rzeczy niew spółmiernych
uw idacznia się n a jlepiej w przeglądzie aktualnych, polskich i św iatow ych,
zagadnień. Obok bystrych uw ag o specjalnych cechach naszego życia społecznoideowego
(St. W achal: Rzecz o totalizm ie — „G dzie szukać d rogi", N r 9, str. 20-21),
obok realistycznych rozw ażań n ad polską polity k ą zagraniczną, m am y — dem ony,
czcicieli A ntychrysta, K abałę, „m istyczną zgraję, konsp iru jącą przeciw św iatu" i tp.
Tak zawsze: cokolwiek nas w tym piśm ie poruszy lub zainteresuje, natychm iast
ulega zniweczeniu w rażeniam i... innego rzędu.
Cóż więc na koniec pow iem y o „Z ecie" T ru d n o przyznać rację jego intelektualnie
prym ityw nym „pożeraczom ", ale — tru d n o też być jego szczerym p rz y ja ­
cielem. Aby p rzynajm n iej nie pow iedziano, że — w śród serdecznych przyjaciół... etc.
A U D IA T U R E T A L T E R A PA RS
Kzaripwny Panie Redaktorze.
Proszę uprzejmie o zamieszczenie niniejszego listu na lamach swego pisma.
Staram się zw ykle nie reagować na glosy lekkomyślnie niesumicrAnej krytyki
moich utworów. W tym wypadku jednak muszę zareagować, bo nie chodzi
o mnie samego, lecz o m ój stosunek do Norwida, którego uważam z

ciatsiym“ — i wiele jeszcze innych insynuacyj, wyrzuconych pod moim adresem
jednym tchem.
Sądzi ów naiw ny recenzent, że bezstronny czytelnik nie wyczuta na stronie
1J6 m ojej rozprawy, że Norwid wolał ojcowiznę stracić, niż
wrócić do kraju z dobrowolnego w y gnania lub skorzystać
z amnestii carskiej, przywracającej mu ma j ąteh,
0 czym piszę zaraz na stronie następnej. Czy z powyższego wynika, że N orw id
był „egoistą" A czy z wielokrotnego zestawienia N orw ida (to znaczy poglądów
i dzieł) z Mickiejtńczem, Chopinem i Kopernikiem wynika, jakobym tw ierdził,
że to był „mały człowiek"
N ie dziw więc, że tak czytając moją książkę, recenzent wypisuje pod moim
adresem w formie zarzutu, następujące zdanie, które, wybaczy, że zaopatrzę
nawiasowymi uwagami: „Traktuje go (to znaczy ja Norwida) poza
tym, jako osobnika (!) niezdecydowanego społecznie
(takim był!), liberalnego inteligenta (takim był!), przegranego
socjalnie (najrzetelniejsza prawda!) i politycznie (któż
wtedy z Polaków nie był przegrany politycznie!), który sankcji moralnej
mu sial szukać w r e l i g i i, ponieważ nic innego
mu nie pozostawało (prawda! sam o tym mówi niejednokrotnie!)."
1 że też sprawozdawca nie powstrzymał się przed nazwaniem książek (nie
„książki"!) Jana Kucharzewskiego p. t. „Od białego do czerwonego caratu"
tendencyjnymi, gwoli tylko temu, żeby móc m i zarzucić „nie zawsze
szczęśliwy dobór przewodników". Przecież Kucharzewski staje w swoich dziełach
na stanowisku polskiej niepodległościowej racji stanu przeciwko carskiej
1 (w przemilczeniu) leninowsko-stalinowskiej satrapii, opierając się na źródłach
zarówno archiwów carskich, jak i tajnych zbiorów frakcji rewolucyjnych aż
do sowieckich włącznie. Czyż stanowisko odwrotne uważałby nieopatrzny recenzent
za bardziej bezstronne i „beztendencyjne" A może recenzent dzieła
tego nie czytał, tylko słyszał, że autor jego ma sym patie proendeckie i że
napisał dłuższy rozdział o Żydach, i to mu już do ujemnego skw ałifikowania
Kucharzewskiego wystarczyło Zresztą, gdyby i przećzytał dzieło Kucharzewskiego
(siedem wielkich tomów!), któżby zaręczył, żc rezułtat byłby łepszy,
niż po przeczytaniu m ojej publikacji
N orw id bowiem powiedział: „zaprawdę mało kto czytać potrafi..."
Racz przyjąć, Panie Redaktorze, w yrazy należnego szacunku
M arian Piecha1
I
K SIĄ ŻK I I C Z A SO PISM A N A D E SŁ A N E .
Alberti K. — W ięcierz w głębinie, W -w a, 1937, F. Hoesick.
Braun M. — Poezja pracy, wiersze w ybrane, W -w a, 1938, F. Hoesick.
Choynowski P. — O pow iadania szlacheckie, W -w a 1937, G ebethner i W olff.
Dąbrowska M. — M oja odpowiedź, W -w a, 1938, Tow. W ydaw nicze J. M ortkowicz.
Dąbrowska M. — Z naki życia, opow iadania, W -w a, 1938, Tow. W ydaw nicze
J. M ortkowicz,
Gamska-Łempicka J. — Okno na ogród, Lwów, 1938, A. Krawczyński.
Gombrowicz W . — F erdydurke, W -w a, 1938, ,,R ój“.
Grabski St. — Ku lepszej Polsce, W -w a, 1938, ,.R ój“.

Herczeg Fr. — Poganie, powieść, przekład St. Pazurkiew ciza, W -w a, 1936, Biblioteka
W ęgierska.
Iwaszkiewicz J. — L ato w N ohant, kom edia, W -w a, 1937, skład gł. J. Przeworski.
Iwaszkiewicz I. — W iersze w ybrane, W -w a, 1938, J. Przew orski.
Iwaszkiewicz J. — Inne życie, poezje, W -w a, 1938, J. Przew orski.
Irzykowski K. — Lżejszy kaliber, W -w a, 1938, „R ó j“ .
„Jesteśm y w W arszaw ie", przew odnik literacki po stolicy, p raca zbiorow a sta ra ­
niem Związku Zaw . L iterató w Polskich, W arszaw a, 1938.
Kaden-Bandrowski J. — Życie C hopina, W -w a, 1938, G ebethner i W olff.
Kamiński B. — Przeciw , poem at, K raków, 1937, Klub m łodych artystów .
Koniński K. L. — P isarze ludow i, w ybór pism i studium o literatu rze ludow ej,
t. 2, Lwów, 1938, nakł. spółdz. wyd. „W ieś“ .
Kosiński St. — Przełom , powieść, W -w a 1938, nakł. „G azety d la H odow ców ".
Krzyżanowski ]. — Od średniow iecza do baroku , W -w a, 1938, „R ój".
Lurczyński M. — Pieśni buntow nicze, W -w a, 1938, F. Hoesick, „B iblioteka K a­
m eny" N r. 12.
Łobaczewska H. — Ogólny zarys estetyki m uzycznej, Lwów 1937, F ilom ata.
Miciński B. — Podróże do piekieł, W -w a, 1937, Bibl. „Prosto z m ostu".
Maeterlinck M. — U tw ory liryczne w ybrane, przełożył B. Sabat, W -w a, 1938.
Nałkowska Z. — C haraktery, wyd. 2, Lwów— W -w a, 1938, K siążnica - A tlas.
„ — Dom kobiet „ „ „ „
„ — Choucas „ „ „ „
„ — Dom nad łąkam i, wyd. 2,
Nowaczyński A. — W a rta nad W artą, Poznań, 1937, D ru k arn ia Polska.
Orzeszkowa E. — Pism a, t. V III i IX (Z różnych stron s. III i Pierw otni), W -w a,
1938, G ebethner i W olff.
Piłsudski J. — Pism a zbiorowe, t. IV, V, V I, V II, W -w a, 1938.
Piwowar W . — Co wieczór, poezje, 1937, G ebethner i W olff.
Ożóg J. B. — W y jazd wnuka, W arszaw a — Kraków, 1937, B iblioteka „O kolicy
poetów", t. 6.
Schultz B. — Sanatorium pod klepsydrą, W -w a, 1937, „R ój".
Szereszewska hola — Gałęzie, W -w a, 1938, F. Hoesick.
Terlecki T. — Funkcja społeczna teatru, W -w a, 1938, Skład gł. T ow W y d aw ­
nicze.
W izner Alfred — Ślady czasu, W -w a, 1938, F. Hoesick.
Z zagadnień poetyki nr. 6 Prace ofiarow ane Kazim ierzowi W óycickiem u, W ilno,
1937, Skład gł. Dom Książki Polsk.
Zahorska St. — Korzenie, powieść, W -w a, 1938, G ebethner i W olff.
Zagórski ). — W ypraw y, W ilno, 1937, N akł. Zw. Zaw . L iterató w polskich, Skład
Głów., Tow. W ydaw nicze, W -w a.
Żakiej T. — Płom ienie i kołysanki, Lwów, 1938, nakł. „Lw ow a literackiego".
Głos Plastyków — W -w a, 1937, nr. 7, 12.
N asz W yraz, — Kraków, 1938, styczeń.
Okolica Poetów, — Ostrzeszów, mies., r. III, nr. 7 (28) lipiec, 1937. A ntologia
poezji rzymskiej przekładu T. Bocheńskiego. Poznań.
Prom , kw artalnik poetycki, nr. X II, styczeń 1938.
Scena Polska, kw artalnik, red. T. T erlecki, W -w a, r. 1937 (nr. poczwórny).

Skam ander, m iesięcznik literacki, W -w a, 1938, styczeń-m arzec.
T eatr, m iesięcznik, W -w a, nr. 3, 4.
V erbum , kw artalnik, W -w a, nr. IV, 15.XII.1937.
V lajka, mies., P raha, 1938, nr. 3.
W iadom ości Literackie.
W ołyń, tygodnik, Równe, nr. 1 (162) i 3 (164).
Zw ierciadło, lit. m agazyn ilustrow any, W -w a, 1937, nr. 10.
Życie Sztuki, 1938 r. Z zasiłku Funduszu K ultury N ar., W -w a, 1938, Skład Gł.
Kasa im. M ianowskiego.
Pion. nr.
O D P O W IE D Z I R E D A K C JI
P. Jul. W . — N ie skorzystam y.
P. JG D — N ie dla nas.
P. J. K., Pruszków — D ziękujem y za życzenia. Z wierszy nie skorzystamy.
W numerach najbliższych ukażą się prace następujące:
R. M. BLOTH, P O W R Ó T Ż E G LA R ZA (O J. C O N R A D Z IE ), L. FRL/DE, SÓL
Z IE M I, ST. ŁO B A C ZEW SK A , R A V EL, B. M ICIŃSK I, D Y L IŻ A N S F IL O Z O F IC Z ­
N Y , M. W M O W S K A , CH. PE G U Y , K. WTJKA, BRON Z Ł U D Z E Ń I BRON R Z E ­
C Z Y W IST O ŚC I oraz drukować będą m. in .: K. C ZAC H O W SK I,
K. GÓRSKI, ST. JA R A C Z , K. A . JA W O R SK I, K. L. K O N M SK 1, B. KORZE­
N IE W SK I, E. K RA SSO W SK A , M. K RID L, Z. N A Ł K O W SK A , ST. N Ę D ZA -K U -
BINIEC, J. STEM PO W SKI.
D ru k . B -c i D r a p c z y ń s k ic h , W a r s z a w a , P i u s a 15.

ERRATA
donrl
Ateneum
str. wiersz jest: powinno być:
120 6 g- okrężenie okrążenie
”
4 d. zaczął
zacząt
do n r 2
Ateneum
9 14 d. odnaleźć odnaleźć,
17 5 d. sym fonię sym fonię,
21 7 g. M aurras M aurras,
27" 2 ł »* G arn ier - Freres G arn ier-F reres
52 »» Portage P a rtag e
58 ł>
U )
16) [począwszy od tego odsyłacza
num ery wszystkich
następnych należy odpow
iednio zmienić]
67 „ ćpitre epitre
101 1 g- po na
„ 2 g- w ierzchołku w ierzchołku głowy
102 13 g. niż nim
125 3 g- ludzkich ludzkim
131 16 d. od do
133 1 d. inkw ektyw y inw ektyw y
136 1 g- grypom grupom
4 g- dzisiej dzisiaj
139 11 g- bliźnich bliźnich
140 9 d. sztucę sztuce
145 5 d. folozoficzny filozoficzny
152 w. 21 g. pow inien być po
w. 22 g.
153 16 g. ledejska lej'dejska
»» 21 g. im oralisty im m oralisty
154 16 g. podejrzeuiu podejrzeniu
169 17 g. rozajów rodzajów
»» 18 d. idea idea jagiellońska
ł» 6 d. państw spraw
171 18 g. dlo dla
ł> 24 g. słobość słabość
»ł 21 d. do czego „do czego
17 d. m arnow anie zm arnow anie
179 16 g. osobowośic osobowości
180 20 g. aznajom ić zaznajom ić
182 7 d. sym patków sym patyków