psf 2004 model funkcjonalny zdania.pdf

Siedzi chłopak na furce
I konika popędza,
W brzuchu z głodu mu burczy,
W domu smutek i nędza.
Przyszli obcy — zabrali
chlew, oborę i sadek.
A gdyś krzyknął: — To moje!
Pokopali ci zadek.
Na „styl Konopnickiej” wskazuje tu przede wszystkim plan treści tekstu
— tematyczny dobór słownictwa, system obrazów i in.
2.2. MODELOWANIE FUNKCJONALNE ZDANIA
Zgodnie z założeniem funkcjonalnej teorii języka M. A. K. Halliday’a
(1973, 34) w każdym akcie mowy realizuje się, z niewielu wyjątkami, jednocześnie
kilka funkcji. Można zatem twierdzić, że synkretyzm znaków
językowych różnego formatu (morfemów, leksemów, zdań, tekstów) stanowi
jedną z najważniejszych właściwości języków naturalnych.
W językoznawstwie, podobnie jak w innych naukach, jest rozpowszechnione
skupienie uwagi na jednej stronie badanego obiektu, któremu często
towarzyszy nieadekwatne uogólnienie oraz hipostazowanie. Historia językoznawstwa
stanowi szereg zastępujących siebie paradygmatów jako stylów
myślenia, sposobów profilowania obiektów lingwistycznych (Karaulov 1987,
16 i n.). Z jednej strony, ogniskowanie się wokół szczególnego aspektu języka
pozwala na wzrost wiedzy w konkretnej dziedzinie poznania, ale z drugiej
— uniemożliwia wyobrażenie o obiekcie jako całości, a przede wszystkim
— o sposobach jego funkcjonowania. W związku z tym wybitny francuski filozof
i matematyk H. Poincaré ironicznie (i obrazowo) pisał o fizjologu, który
przez cały czas bada słonia pod mikroskopem...
Tradycyjne lingwistyczne modele języka są z reguły jednowymiarowe.
Jakkolwiek na poziomie fonologii takie podejście poniekąd dałoby się uzasadnić,
to przy opisie jednostek znakowych i, przede wszystkim, komunikacyjnych,
jak zdanie czy tekst, jednowymiarowość oznacza niepełnowartościowość
wiedzy o języku. Modele lingwistyczne tego typu należy traktować
jedynie jako swego rodzaju półfabrykaty, tzn. przeznaczone do dalszej obróbki.
Tak więc lingwistyka strukturalna rozróżniała trzy aspekty zdania:
formalno-gramatyczny, propozycjonalno-semantyczny oraz komunikacyjny
(tematyczno-rematyczny). Każdemu z tych aspektów przyporządkowywano
odrębne typy struktur składniowych, ale najważniejsze zadanie — opis
modeli kompleksowych, zintegrowanych (mimo że strukturaliści
263

uświadamiali sobie konieczność takiego opisu, por.: Daneš i in. 1975, 615;
Ressel 1979, 61 i n.) nie zostało zrealizowane.
Badania w zakresie neurofizjologii oraz psychologii kognitywnej wykazały,
że psychiczne przetwarzanie informacji przez człowieka ma charakter
wielowymiarowy, zarówno sukcesywny, jak i symultaniczny, co warunkuje
m.in. efekty holograficzne (Pribram 1971). Ponieważ, w myśl współczesnego
językoznawstwa kognitywnego, uznajemy język naturalny za system reprezentacji
intelektualnego modelu świata, więc musimy przyznać, że adekwatne
do obiektu opisu są jedynie integratywne, kompleksowe modele lingwistyczne.
Progres w językoznawstwie nie jest możliwy zarówno bez rozszerzenia
wiedzy o konkretnych podsystemach języka, jak i bez ciągłego poszukiwania
sposobów konceptualizacji języka jako całości.
Pierwszy rozdział modelu teoretyczno-funkcjonalnego zdania poświęciliśmy
eksplikacji poszczególnych funkcji, ich znaczeń oraz różnego rodzaju
form manifestacji. Jest to jednak tylko informacja wyjściowa. Kolejnym etapem
tworzenia modelu jest opis „morfologii treści” zdania — typów konfiguracji
funkcji, znaczeń i form. Informację o takich konfiguracjach zawiera
mapa funkcjonalna zdania — metalingwistyczny odpowiednik
szeroko rozpowszechnionych w semantyce kognitywnej frejmów.
Przeanalizujmy konkretny przykład:
Z okien wagonu dzieci mogły dojrzeć obładowane wielbłądy idące długim sznurem,
jeden za drugim, przez piaszczyste rozłogi (H. Sienkiewicz).
Funkcja referencyjna zdania ma znaczenie sytuacyjne — chodzi o konkretny,
wyznaczony odcinek czasu, kiedy odbywała się podróż do Kairu, por.
wcześniejszy fragment tekstu:
Wszystkie przygotowania były już poprzednio ukończone, więc dzieci wyruszyły tego
samego dnia kanałem do Izmalii, a z Izmalii koleją do Kairu, gdzie miały przenocować
[...]
Funkcja transferencyjna w tym zdaniu ma prawdopodobnie dwa znaczenia:
[W Afryce] oraz [W czasie podróży koleją do Kairu]. Mimo że brak jest odpowiedniej
formy materialnej tego znaczenia, wynika ono z poprzedniego kontekstu,
który generuje je w formach zerowych.
Funkcja propozycjonalna przyporządkowuje temu zdaniu następującą
strukturę predykatowo-argumentową:
a) propozycja jądrowa: ‘Dzieci dojrzały coś’
DOJRZEĆ (x [Eksperiensyw], P [Perceptyw])
DZIECI (x)
b) propozycja wewnętrzna: ‘Wielbłądy szły przez rozłogi’
264

IŚĆ (x [Agens], y [Lokatyw])
WIELBŁĄDY (x) ROZŁOGI (y)
c) propozycja wewnętrzna: ‘Wielbłądy były obładowane’
OBŁADOWANY (x [Kwalitatyw])
WIELBŁĄDY (x)
d) propozycja przyłączona (adiunktywna): ‘Dzieci patrzały na to, co działo
się na zewnątrz wagonu, tj. za oknem wagonu’
PATRZEĆ (x [Eksperiensyw], P [Perceptyw])
DZIECI (x) {TO, CO SIĘ DZIAŁO NA ZEWNĄTRZ} (P)
A więc podstawowa treść propozycjonalna tego zdania ‘Dzieci dojrzały,
że wielbłądy idą przez rozłogi i są obładowane’ ma strukturę (nie uwzględniamy
tu ani propozycji przyłączonej, ani propozycji ufundowanej na modalnym
predykacie drugiego rzędu mogły):
DOJRZEĆ
Propozycja jądrowa
x [Eksperiensyw]
DZIECI
IŚĆ
OBŁADOWANY
Propozycja wewnętrzna
x [Agens]
WIELBŁĄDY
y [Lokatyw]
ROZŁOGI
x [Faktyw]
WIELBŁĄDY
Por. eksplikację tej samej struktury w języku logiki predykatów:
P (x, P (x, y, z) & P (x))
265

albo przy uogólnieniu treści propozycji wewnętrznych:
P (x, P...)
Funkcja temporatywna ma znaczenie [czas przeszły absolutny], tj. t[SR] >
t[SK], charakterystyczne dla narracyjnego typu komunikacji.
Funkcja aspektualna realizuje się w znaczeniu [rezultatywność/inchoatywność].
Predykat czasownikowy dojrzeć, podobnie jak predykaty zamieszkać,
znaleźć się, stanąć, zawisnąć, dotknąć, pokochać, zatęsknić, uwierzyć
itp., wskazuje na zdarzenie, którego konsekwencją jest stan rezultatywny:
Stało się tak, że dzieci widziały obładowane wielbłądy. Zgodnie z naszą koncepcją
aspektu znaczenie [dokonaność/inchoatywność] można przedstawić
jako skuteczną realizację intencji subiektu:
‘Ponieważ dzieci patrzały na to, co działo się na zewnątrz pociągu, tzn. za oknami pociągu,
coś spowodowało to, że stało się tak, że w pewnym momencie dzieci zobaczyły i przez jakiś
czas widziały, że wielbłądy szły przez piaszczyste rozłogi i wielbłądy były obładowane’.
Funkcja modalna — werdyktywna ma znaczenie [prawda], np. w odróżnieniu
od zdania występującego w tym samym fragmencie tekstu:
Na nieszczęście, nie mogła przypatrywać się dobrze karawanom, gdyż przy oknach z
tej strony wagonu siedzieli dwaj oficerowie angielscy i zasłaniali jej widok.
Funkcja modalna — aletyczna ma znaczenie [możliwość]. Formą wyrażania
tego znaczenia jest czasownik modalny mogły, który w stosunku do
propozycji jądrowej występuje jako predykat trzeciego rzędu:
MOŻLIWE (DOJRZEĆ (x, IŚĆ (x, y, z) & OBŁADOWANE (x))
DZIECI (x) WIELBŁĄDY (x) ROZŁOGI (y)
Abstrahując od leksykalnego oraz gramatycznego wypełnienia poszczególnych
pozycji w strukturze predykatowo-argumentowej, możemy wyeksplikować
ogólny schemat treści tego zdania:
P (P (x, P...))
Funkcje modalne — kategoryczna/problematyczna, epistemiczna, normatywna,
aksjologiczna oraz emotywna w tym przypadku nie są zaktualizowane.
Funkcja atrybutywna ma znaczenie: [podmiot — dzieci, grupa orzeczenia
— mogły dojrzeć obładowane wielbłądy]. Grupa imienna z okien wagonu
znajduje się poza strukturą podmiotowo-orzeczeniową zdania, chociaż, jak
pokażemy dalej, jej znaczenie w semantycznej strukturze zdania wcale nie
jest drugorzędne.
Ponieważ wcześniej w tym samym tekście czytamy:
Dzieci mogły dostrzec po lewej stronie z okien wagonów szeroki pas zieloności [...]
266

więc można wnioskować, że funkcja tematyczno-rematyczna realizuje się w
znaczeniu: [temat — Z okien wagonu dzieci mogły (coś) dojrzeć; remat —
To, co zobaczyły dzieci, były obładowane wielbłądy idące długim sznurem,
jeden za drugim, przez piaszczyste rozłogi]. O takiej interpretacji zdania decyduje
kontekst oraz szyk wyrazów.
Funkcja metajęzykowa nie jest zaktualizowana.
Funkcja implikacyjna ma kilka znaczeń presupozycyjnych:
[Dzieci jechały w wagonie]
[Dzieci patrzały przez okno na zewnątrz]
[Na zewnątrz wagonu szły wielbłądy]
[Wielbłądy były obładowane]
[Wielbłądy szły długim sznurem, jeden za drugim]
[Wielbłądy szły przez piaszczyste rozłogi]
Poza tym zdanie wskazuje też na implikację:
[Idące sznurkiem wielbłądy znajdowały się w zasięgu widzenia dzieci]
Mimo że w strukturze powierzchniowej zdania nie ma żadnych wskaźników
zespolenia, to jednak zdanie zawiera też znaczenie funkcji junkcyjnej.
Jest ono ufundowane na relacji między propozycją jądrową z predykatem
DOJRZEĆ a propozycją przyłączoną, nominalizowaną — w formie grupy
imiennej z okien wagonu. Otóż relacja ta polega na warunkowaniu, które jest
podstawą aktualizacji modalności aletycznej (o warunkowaniu znaczenia potencjalności
pisaliśmy w rozdziale 2.1.2.1.3): ‘Ponieważ dzieci patrzały
przez okna wagonu, więc mogły dojrzeć obładowane wielbłądy’. Struktura
semantyczna zdania przy uwzględnieniu funkcji junkcyjnej może zostać
przedstawiona za pomocą formuły (nie uwzględniamy tu predykatów komplementarnych):
WARUNEK (PATRZEĆ (x, y), MOŻLIWE (DOJRZEĆ (x, IŚĆ (x, y, z))))
Druga relacja junkcyjna — łączna zachodzi między propozycją wewnętrzną
(b) i propozycją wewnętrzną (c):
IŚĆ (x, y, z) & OBŁADOWANE (x)
DZIECI (x) WIELBŁĄDY (x) ROZŁOGI (y)
Funkcja pragmatyczna ma znaczenie [konstatacja], które jest zasadniczym
elementem narracji prozaicznej.
Funkcja stylistyczna realizuje się tu w znaczeniach: [komunikacja artystyczna]
oraz [odmiana książkowa], na co wskazuje m.in. użycie imiesłowu
przymiotnikowego idące w postpozycji w stosunku do rzeczownika wielbłądy,
a także kontekst — gatunek literacki powieści H. Sienkiewicza.
267

Mapę funkcjonalną zdania można przedstawić następująco:
FUNKCJA SUBFUNKCJA ZNACZENIE FORMA
Nominatywna
Referencyjna [sytuacyjność] Kontekst; forma
dokonana czasownika
dostrzec
Transferencyjna
Propozycjonalna
(predykatowoargumentowa)
[W Afryce]
[W podróży do Kairu]
P (x, P (x, y, z) & P (x))
Kontekst
Znaczenia leksykalne
i gramatyczne
składników
Temporatywna [czas absolutny przeszły] Forma czasu
przeszłego czasownika
mogły
Aspektualna [dokonaność/inchoatywność] Forma dokonana
czasownikowego
predykatu dojrzeć
Interpretacyjna
Modalna —
werdyktywna
[prawda]
Forma zerowa
Modalna —
aletyczna
[możliwość/potencjalność]
Operator czasownikowy
mogły
Atrybutywna
(podmiotowoorzeczeniowa)
[S — dzieci; P — mogły dojrzeć
wielbłądy]
Znaczenia gramatyczne
składników
Tematycznorematyczna
[Temat — Z okien wagonu
dzieci mogły (coś) dojrzeć;
Remat — Przez piaszczyste
rozłogi długim sznurem szły
obładowane wielbłądy]
Szyk wyrazów
268

Implikacyjna
Junkcyjna
Presupozycje:
[Dzieci jechały w wagonie]
[Dzieci mogły patrzeć przez
okno na zewnątrz]
[Na zewnątrz wagonu szły
wielbłądy]
[Wielbłądy były obładowane]
[Wielbłądy szły sznurem]
[Wielbłądy szły przez rozłogi]
Implikacje:
[Wielbłądy znajdowały się w
zasięgu widzenia dzieci]
[warunek/przyczyna: Ponieważ
dzieci patrzały przez
okno wagonu, mogły dojrzeć
idące wielbłądy]
[równoczesne: Wielbłądy
szły przez rozłogi i wielbłądy
były obładowane]
Treść tematycznej
części zdania
Treść kognitywna
czasownika
dojrzeć
Forma zerowa
Pragmatyczna [konstatacja/narracja] Forma zerowa;
kontekst
Stylistyczna
[komunikacja artystyczna]
[odmiana książkowa]
Forma gramatyczna
imiesłowu
idące
Kontekst
Porównanie podobnych inwentarzy funkcji realizujących się w obrębie
tego samego zdania pozwala na wyeksplikowanie typów konfiguracji funkcji,
subfunkcji i znaczeń. Inną perspektywę badania stanowi porównanie
konfiguracji funkcji ze schematami zdaniowymi, tj. z powierzchniowymi
konfiguracjami form.
Mapa funkcjonalna zdania jest niezbędnym instrumentem analizy tekstu,
ponieważ nie tylko funkcje tworzą określone układy, ale same układy w zależności
od typu i treści tekstu są skonfigurowane na różne sposoby, więc
istnieją też układy wyższego rzędu, na które składają się poszczególne konfiguracje
funkcji. Analiza map funkcjonalnych w tekście pozwoli opisać reguły
i zasady funkcjonalnego współdziałania zdań w komunikacji językowej,
a także wyeksplikować mechanizmy ergonomicznego funkcjonowania jednostek
komunikacyjnych języka.
269