Fenomen Flamenco. Historia Cyganów andaluzyjskich, ich tradycja i ...

Anna Nitowska
Kulturoznawstwo Międzynarodowe
Kraków 2008
Fenomen Flamenco.
Historia Cyganów andaluzyjskich, ich tradycja i muzyka.
Flamenco to termin stosowany na określenie folkloru Cyganów, zamieszkujących
jedną z hiszpańskich prowincji- Andaluzję. Termin ten uŜywany jest w odniesieniu do kultury
tej grupy od XIX wieku. Flamenco jednak to nie tylko folklor, lecz przede wszystkim pewna
ideologia, sposób Ŝycia, praktykowany dziś juŜ nie tylko przez twórców zjawiska- Cyganów.
Flamenco stało się dobrem kulturowym, z którego, w wyniku globalizacji, korzystają ludzie
na całym świecie. Kultura flamenco przeŜywa swoisty renesans, jest bardzo popularna, przez
co niestety zatraca swoją prawdziwą naturę, swoje duende. Czym jest duende Termin ten,
ściśle związany z flamenco jest nie do końca przetłumaczalny. Najczęściej mówi się o duende,
gdy podkreśla się ducha, duszę, „to coś” we flamenco.
Aby móc mówić o flamenco, naleŜy w pierwszej kolejności określić, co składa się na
ten termin. W obrębie flamenco wyróŜniamy cante- śpiew, baile- taniec, toque- grę na gitarze,
pitos- pstrykanie palcami i palmas- klaskanie. Jednak zanim przejdę do próby opisania
poszczególnych elementów, spróbuję przybliŜyć pokrótce historię Cyganów andaluzyjskich i
dzieje samego flamenco.
Cyganie to grupa pochodząca z Indii. Około IX wieku, z nie do końca znanych
przyczyn musieli opuścić półwysep indyjski. Najbardziej prawdopodobną teorią jest ta,
mówiąca o przyczynach tkwiących w inwazji muzułmanów, oraz podziale kastowym, który
zmusił Cyganów do opuszczenia tego kraju. Bardziej wiarygodne źródła mówią o samej
wędrówce ludu. Mówi się o dwóch przypuszczalnych trasach. Obie biegły przez dzisiejszy
PendŜab, Pakistan, w Persji rozchodziły się. Pierwsza kontynuowana była na terenach
Palestyny, Egiptu, Libii, Tunezji, Maroka. Kresem była Andaluzja, do której Cyganie
przedostali się przez Cieśninę Gibraltarską. Druga trasa biegła przez Afganistan, Bizancjum,
Armenię, Grecję, Serbię, Węgry, Niemcy, Francję aŜ do terenów Barcelony (XV wiek).
Andaluzja, w momencie ich przybycia (Cyganów) na te tereny była swoistym tyglem
kulturowym, który zamieszkiwali m.in. Iberowie, Fenicjanie, Rzymianie, Wizygoci, etc
Cyganie- wieczni wędrowcy, podawali się wówczas za pielgrzymów odbywających
swoją pokutę. Tworzyli teŜ legendy na swój temat, rozpowszechniając m.in. rewelację o
swym domniemanym pochodzeniu z rodu faraona. Stąd teŜ hiszpańska nazwa Cyganów-
1

Gitanos (od Egiptianos- Egipcjanie). Co ciekawe, Cyganie Andaluzyjscy, w odróŜnieniu od
swych pobratymców w innych krajach, zaakceptowali słowo, nazwę „Cyganie” w odniesieniu
do swojej grypy, gdzie w innych państwach za bardziej poprawne uznaje się określenie
„Rom”, co w języku romani oznacza- człowiek, męŜczyzna. Mówiąc o kulturze flamenco i
Andaluzji, mówimy o Cyganach, a nie Romach.
Po przybyciu na Półwysep Iberyjski, Cyganie zajmowali się wikliniarstwem,
kowalstwem, hodowlą koni. Mimo, iŜ łatwo i często przyjmowali elementy kultur
autochtonów, pozostawali w znaczny sposób zdystansowani. śyli w swoich lokalnych
społecznościach- klanach, władali swoim językiem, Ŝenili się w obrębie własnych grup, a nie-
Cyganów traktowali z rezerwą i pogardą.
Cyganie nie mieli łatwego Ŝycia w Hiszpanii. Podczas panowania na tronie
Ferdynanda V i Izabeli I, wydany został antycygański akt, który zakładał przymusowe
opuszczenie przez nich Hiszpanii w przeciągu 60 dni, bądź zatrudnienie się w charakterze
słuŜby. Nie były to jednak jedyne załoŜenia. Cyganie nie mogli równieŜ uŜywać swojego
języka, wykonywać pewnych praktykowanych przez nich zajęć, tj. hodowla koni, ale takŜe
noszenia charakterystycznych strojów. Ciemniejszy kolor skóry będzie w przyszłości atakiem
kolejnych rasistowskich wystąpień. Cygan, w świadomości autochtona często będzie
identyfikowany w sposób pejoratywny- jako złodziej, oszust. Cyganie, niejednokrotnie
zmuszani przez występujące warunki, będą musieli znosić upokorzenia, utratę zajęcia, a takŜe
emigrację (np. czasy frankistowskie).
Wracając do samego terminu flamenco, do jego etymologii, ona takŜe nie do końca
jest jasna. Jedna z teorii mówi, Ŝe słowo to pochodzi od łacińskiego flamma, które oznacza
ogień. Ma świadczyć o ognistej, ekspresyjnej naturze Hiszpanów. Pochodzić moŜe takŜe od
kultu boga ognia. Inne tezy kładą nacisk na powiązania terminu z przybyciem Cyganów z
Flandrii (słowo moŜe pochodzić od ciemniejszej skóry przybyszy, bądź od samego słowa
„Flandria”). Ciekawą wydała mi się ta, łącząca Flamenco z ptakiem Flamingiem (po
hiszpańsku- flamenco). Związek miedzy ruchami ciała tancerzy, z ruchami Flamingów
miałby być dowodem tej tezy. Szereg niejasności, związanych z etymologią słowa, jak i samą
kulturą flamenco, sprawią, iŜ wydaje się ona być bardzo tajemniczą i zagadkową,
równocześnie fascynującą, jak sami Cyganie.
Kultura flamenco rozwijała się w kilku etapach, zasadniczo wyróŜnia się ich 4.
Pierwszy, tzw. etap prymitywny, obejmuje ramy czasowe od mniej więcej 1756 do
1860 roku. Wtedy właśnie zaczynają pojawiać się wzmianki o pierwszych śpiewakach.
Wykonywali oni swoje pieśni tylko w towarzystwie innych cyganów, tzw. gadjo nie mieli
2

dostępu do przejawów tej kultury. Cyganie wykonywali je bez udziału akompaniamentu, w
sposób spontaniczny, w pewnym sensie był to ich komentarz na otaczająca ich rzeczywistość,
na ich niedolę i udręki. Stopniowo jednak zaczęli wychodzić ze swoją muzyką na ulicę, gdzie
mogli zaprezentować się szerszej publiczności. Okres ten charakteryzuje się powolnym, ale
konsekwentnym indywidualizowaniem poszczególnych form pieśni, co wpływało na
powstawanie coraz to większej ich ilości. Wśród mieszkańców Andaluzji zaczyna
funkcjonować stereotyp Cygana- muzyka, śpiewającego i tańczącego, wiecznego grajka. W
tym teŜ czasie zaczynają powstawać równieŜ pierwsze lokale- tawerny, nastawione na
wykonywanie flamenco. Widoczne zaczynają być pierwsze oznaki komercjalizacji tej,
wcześniej zarezerwowanej tylko dla pewnej elitarnej grupy osób, sztuki.
Następny okres, przyjmuje się określać mianem „Cafe Cantantes”, co związane jest z
powstawaniem duŜej ilości klubów flamenco, o tej nazwie. Czas ten, kończąc się datą 1910
roku, nazywany jest złotym dla kultury flamenco. Co charakterystyczne w tym okresie, to to,
iŜ wykonywaniem flamenco zaczynają zajmować się nie tylko Cyganie, ale równieŜ inni
mieszkańcy Hiszpanii. Zaczynają tworzyć się profesjonalne kluby, w które mają swoich
stałych wykonawców. Przyczyniło się to do tego, iŜ w wyniku konkurencyjności, wykonawcy
zmuszeni byli do podniesienia swych umiejętności, do większego zaangaŜowania i
profesjonalizmu. Muzyka staje się formą zarobku, nie stanowi juŜ wyłącznie sposobu
wyraŜanie swoich emocji. Flamenco staję się wówczas bardzo popularne, rozszerza swój
zasięg poza granice Andaluzji, kluby z muzyką cygańską zaczynają powstawać w Barcelonie,
Madrycie. W okresie tym na pierwszy plan zaczyna wysuwać się taniec, który staje się coraz
bardziej widowiskowy. TakŜe gra na gitarze zaczyna odgrywać zdecydowaną rolę,
„występując” solo. Wszystkie te czynniki, a przede wszystkim wykonywanie muzyki dla
zarobku, przyczyniły się do skomercjalizowania flamenco i powolnym odchodzeniu (który
widoczny jest do dnia dzisiejszego) od czystego, pierwotnego flamenco puro. Rok 1910 to
umowna data, kończąca złotą erę flamenco, w tym bowiem czasie następuje masowe
zamykanie tawern flamenco.
Lata następne, zamknięte w ramach tzw. Opery flamenco, charakteryzują się
zdecydowanym odwrotem od klasycznego muzykowania na rzecz komercjalizacji. Jest to
okres głębokiego kryzysu prawdziwych wartości tej sztuki. Następuje dziwny zwyczaj,
absolutnego oderwania flamenco od kontekstu, poprzez wprowadzanie go do teatrów,
wykonywanie przez profesjonalnych śpiewaków operowych (którzy wykonują pieśni czysto,
co przeczy pierwotnemu śpiewaniu) i kompanie taneczne. Zaczyna mieszać się z muzyka
popularną, wdraŜać hiszpańskie wzory taneczne. Flamenco przeŜywa okres eklektyzmu,
3

zatracając swojego ducha. Tradycyjne formy przetrwały jedynie w domach cygańskich,
wykonywane z okazji róŜnych uroczystości. Okres stopniowego zatracania się flamenco w
kulturze masowej nie przeszedł bez echa. Wśród intelektualistów, pasjonatów odezwały się
głosy sprzeciwu. Wielkim obrońcą tej kultury był Federico Garcia Lorca, który spisał ludowe
formy utworów, ocalając je od zapomnienia. Był on takŜe głównym inicjatorem ( obok
Manuela de Falli) konkursu cante jondo, zorganizowanego 13-14 VI 1922 roku w Grenadziestolicy
flamenco. Konkurs nie spełnił oczekiwań organizatorów, aczkolwiek pozostaje
jednym z bardziej doniosłych ruchów w obronie prawdziwych wartości flamenco.
W czasie wojny domowej artyści zmuszeni byli opuścić Hiszpanie, będąc na emigracji
rozpowszechniali swoją kulturę, czego skutki moŜemy widzieć w wielu krajach. Po wojnie w
Hiszpanii, szczególnie zaś w Andaluzji zaczęły otwierać się sceny flamenco, w których
dominujące znacznie odgrywał ( i nadal odgrywa) taniec.
Współcześnie mamy do czynienia z wielością róŜnych form flamenco, jesteśmy
świadkami eksperymentów, mieszania się wpływów, fuzji w obrębie flamenco. MoŜna
powiedzieć, iŜ wpływy flamenco dostrzeŜemy zarówno w muzyce jazzowej (np. jeden z
najsłynniejszych współczesnych muzyków Paco de Lucia), ale takŜe np. w hip hopie (Ojos de
Brujo). TakŜe poszerzyło się instrumentarium o m.in. flet, saksofon, gitarę basową,
instrumenty perkusyjne.
Przechodząc do omówienia konkretnych elementów flamenco, chciałabym zaznaczyć
jednak to, iŜ tak naprawdę trudno mówić o tym zjawisku, jako jednorodnym, dającym się
opisać w sposób kompletny i jednoznaczny. Postępujący proces globalizacji, który nie ominął
równieŜ Hiszpanii(a co za tym idzie wszelkich wytworów kultury z nią związanych),
przyczynił się d tego, Ŝe formy pierwotne zatraciły swój stan i uległy wszelkim obcym
wpływom, nie uciekając jednocześnie od nieuniknionej komercjalizacji.
Na flamenco, jak juŜ wyŜej wspominałam składa się śpiew, taniec, gra na gitarze,
pstrykanie palcami i klaskanie. NajwaŜniejszy pierwotnie był śpiew. W jego obrębie moŜemy
wyróŜnić 3 kategorie: cante jondo, cante intermedio i cante chico. Pierwsza kategoria jest
najwaŜniejsza. Prawdziwi flamencos uwaŜają ją za najbardziej wartościową i w najmniejszym
stopniu podległą komercjalizacji. Charakteryzuje się ona głębokim i powaŜnym śpiewem.
Tematyka tych pieśni oscyluje wokół utraconej miłości, rozpaczy, tragedii, wypędzenia,
wędrownego Ŝycia, tak charakterystycznego dla Cyganów. Cante jondo moŜe być
wykonywane bez akompaniamentu- tonas, przy tym wyróŜnić moŜemy takie rodzaje pieśni
jak saeta, debla, martinate, ale takŜe przy udziale instrumentów, w taki sposób wykonuje się
m.in. cabales, serrana, liviana. Pieśni te, pełne dramatyzmu, specyficznego nastroju,
4

sprawiają, Ŝe najpełniej odczuwamy, czym jest (czy nadal to sprawa dyskusyjna) tzw.
flamenco puro, pierwotne i jedyne prawdziwe. Następna kategoria pieśni, nazwana cante
intermedio, charakteryzuje się większą melodyjnością, ale takŜe tym, iŜ nie jest przyjęte
tańczenie do tego rodzaju pieśni. Przykładem tego rodzaju pieśni jest m.in. taronto. Do
trzeciej kategorii zaliczamy tzw. pieśni cante chico. Są to najweselsze, afirmujące Ŝycie,
mówiące o szczęściu, miłości- pieśni. Do nich równieŜ najprzyjemniej się tańczy, o czym
świadczy duŜo popularnych form, takich jak alegrias, bulerias, tangos, etc. W teorii flamenco
mówi się o tych trzech kategoriach śpiewu, jednak w znacznej mierze są one umowne i w
Ŝyciu podziały te nie są aŜ tak istotne.
JeŜeli mówimy o tancu, drugim, jeŜeli chodzi o znaczenie elemencie flamenco, to
widoczna jest coraz większa jego popularność na całym świecie. Flamenco ulega globalizacji,
głównie poprzez taniec i jego niesamowitą popularność na całym świecie, począwszy od
Europy, kończąc na Azji.
MęŜczyźni tańczą głównie, stepując; kobiecy taniec jest bardziej skomplikowany,
duŜo większy nacisk połoŜony na pracę górnych części ciała.
Korzenie tańca flamenco tkwią głównie w tańcach indyjskich, takich jak:
bharatanatyam i kathaku. Wpływy tych tańców widzimy m.in. w zbliŜonej rytmice. Podobnie
jak w tych tańcach, flamenco tańczy się na ugiętych nogach ze schowaną „pod siebie” kością
ogonową. Ruchy rąk i ramion są równieŜ pokrewne, są faliste i miękkie. Tańce te łączą częste
obroty i to, iŜ wszystkie one są tańcami solowymi.
Oprócz inspiracji w tańcach klasycznych, flamenco ma wiele wspólnych cech równieŜ
z bardzo popularnym w Polsce, tańcem brzucha. Podobna jest praca ramion, dłoni. Tancerze
poruszają się w nich wokół osi.
Taniec flamenco, ze względu na swą specyfikę inspirował się równieŜ rodzimym,
andaluzyjskim folklorem, co widoczne jest chociaŜby w takich podstawowych formach jak
sevillianas.
Gra na gitarze równieŜ ewoluowała w przeciągu rozwoju flamenco. Nadal towarzyszy,
jako akompaniament do tańca i śpiewu, z drugiej zaś strony, stała się osobną praktyką,
oderwaną, samodzielną formą, uprawianą niezaleŜnie (Ŝeby wspomnieć chociaŜby wirtuoza
Paco de Lucia). Inne elementy flamenco, takie jak klaskanie i pstrykanie palcami, nadal
towarzyszą występom artystom, wpływając na ich urozmaicenie i wzbogacenie brzmienia.
Wypływają one (jak np. zawołanie Ole!) z emocji towarzyszącym artystom.
Fenomen flamenco tkwi w jego róŜnorodności. Jest ono kulturą, sztuką bogatą w wiele
tradycji, które przenikały do niego na kolejnych etapach wędrówki Cyganów. Ta ogromna
5

wielość wpływów przyczyniła się do tego, iŜ flamenco jest tyglem, w którym rozbrzmiewa
wielość barw. Inspiracje daleko- i bliskowschodnie, europejskie zmieszały się, tworząc całość,
której pikanterii dodali sami Cyganie, wieczni wędrowcy, których toŜsamość moŜna by
przyrównać do flamenco. Popularność tej kultury, filozofii Ŝycia, na całym świecie, wynikać
moŜe równieŜ z tego, iŜ flamenco „zawiera w sobie ogień”, „ jest ujściem dla dramatyzmu,
cierpienia” „jest niczym katharsis”, „taniec, wymagający skupienia i zaangaŜowania, daje
ogromną satysfakcje”. Te i szereg innych opinii, które miałam przyjemność usłyszeć od osób
zajmujących się flamenco, dają nam obraz tego, jak wiele emocji wywołuje ono u ludzi,
którzy pokochali flamenco, nie będąc de facto jego prawowitymi odbiorcami. Bo w wyniku
globalizacji, która daje nam moŜliwość „posmakowania” wielu kultur całego świata, nikt juŜ
chyba nie jest „właścicielem” Ŝadnej z nich. W tym równieŜ tkwi fenomen flamenco, gdyŜ
jest ono dostępne dla nas wszystkich, nie musimy być Cyganami, mieszkać w Andaluzji i
naleŜeć do grupy wtajemniczonej, by móc cieszyć się i „praktykować” flamenco tu i teraz.
Flamenco jest Ŝywą tradycją Cyganów Andaluzyjskich, dowodem na niesamowity
potencjał kulturotwórczy tej niedocenionej grupy etnicznej, która nie mając swej ojczyzny,
przenosi swojego ducha wszędzie tam, gdzie aktualnie się znajduje.
6

Bibliografia:
Rogalska-Marasińka A., 2005, Magiczny świat flamenco, Oficyna Wydawnicza „Impuls”,
Kraków.
Schreiner C., 1999, Flamenco gypsy dance and music from Andalusia, Amadeus Press,
Portland.
Czasopisma:
Czachowski M., Flamencologia, w: Świat Gitary, 1998, nr 2,3,5,6.
Czachowski M., Flamencologia, w: Świat Gitary, 1999, nr 1,3,4,5.
Czachowski M., Flamencologia, w: Świat Gitary, 2001, nr 1.
Strony internetowe:
http://www.flamenco.com.pl/andaluzja.html
http://www.triana.pl/content.phpd=3
7