filozofia przyrody – dziś - Instytut Filozofii i Socjologii PAN

Instytut Filozofii i Socjologii PAN
Instytut Filozofii RAN
FILOZOFIA PRZYRODY – DZIŚ
PHILOSOPHY OF NATURE TODAY
Red. Włodzimierz Ługowski & Igor K. Lisiejew
Warszawa 2011 IFiS

Nakładem
Fundacji Instytutu Filozofii i Socjologii PAN
Opracowanie: Zespół Filozofii Przyrody IFiS PAN
Przekład tekstów rosyjskich: W. Ługowski
Projekt okładki: Aleksandra Wieliczko, volumina.pl Daniel Krzanowski
Druk: PrintGroup, Szczecin
ISBN 978-83-934143-0-7
© Copyright by The Authors

Spis treści
Przedmowa 5
Włodzimierz Ługowski, Filozofia przyrody – dziś. Uwagi wstępne 7
WSPÓŁCZESNY STATUS FILOZOFII PRZYRODY
Wiaczesław S. Stiopin, Filozofia przyrody i racjonalność postnieklasyczna 21
Władysław Krajewski, Naukowa filozofia przyrody 28
Aleksandr P. Ogurcow, Filozofia przyrody jako ontologia 33
Michał Tempczyk, W stronę filozofii monizmu dynamicznego 38
Helena Knyazeva, Sergey P. Kurdyumov, Synergetics: new universalism or
natural philosophy of the epoch of post-non-classical science? 47
AKTUALNOŚĆ KLASYCZNYCH KONCEPCJI FILOZOFII PRZYRODY
Marian Skrzypek, Kategoria „mocy twórczej” u Staszica na tle oświeceniowej
filozofii przyrody 66
Piama P. Gajdienko, Od antycznego do nowożytnego ujęcia przyrody 79
Andrzej Łukasik, Atomizm – dziś. Problem aktualności programu
badawczego filozofii atomizmu 90
Lidia V. Fesenkova, Alexandr V. Pancratov, Noospheric mode of thinking
and modern philosophy of nature 98
Zbigniew Król, Platonizm w matematyce a platonizm w naukach
matematyczno-przyrodniczych 108
Wadim M. Rozin, Metamorfozy pojęcia przyrody 115
Irina W. Dobrolubowa, Transformacja obrazu przyrody w epoce noosfery 119

PRZYRODA – NAUKA – FILOZOFIA
Stanisław Butryn, O naturze koncepcji kwantowego powstania
wszechświata 122
Igor K. Liseev, Nature in the modern philosophical discourse 129
Zbigniew Hull, Ekozoficzna filozofia przyrody 136
Nina T. Abramowa, Generalizacja jako modus filozofii przyrody 144
Danuta Sobczyńska, O mentalnym i zmysłowym odbiorze przyrody 148
Włodzimierz Ługowski, Dicovering the (real) history of nature 155
Oleg E. Baksanski, Biological roots of knowledge 167
PRZYRODA – CZŁOWIEK – WARTOŚCI
Borys G. Yudin, Understanding human being: constructivism versus
naturalism 171
Andrzej Elżanowski, O wartościach i ich ewolucyjnym pochodzeniu 182
Władimir G. Borzienkow, Przyroda i świat ludzkich wartości w perspektywie
naturalizmu ewolucyjnego 194
Piotr Kendziorek, Biologistyczna legitymizacja doktryn społecznych 200
Eduard S. Demidienko, Aleksandr T. Szatałow, Biospołeczna natura
człowieka. Paradygmat ekozoficzny 207
Julia W. Hen, Inżynieria genetyczna a problem natury człowieka 211
Ekaterina P. Petrova, Adaptation of man as a social-natural problem 215
Noty o autorach 224
4

Przedmowa
Praca jest jednym z efektów umowy o dwustronnej współpracy naukowej, zawartej na
szczeblu prezydium Polskiej Akademii Nauk i Rosyjskiej Akademii Nauk, realizowanej
przez IFiS PAN i IF RAN. Koordynatorem ze strony polskiej był niżej podpisany, ze strony
rosyjskiej zaś prof. Igor K. Lisiejew, kierujący zakładem filozoficznych zagadnień biologii 1
(a zarazem do niedawna wicedyrektor) IF RAN.
Oba instytuty mają swoje strony internetowe: www.iph.ras.ru, www.ifispan.waw.pl.
Zainteresowani mogą tam zajrzeć w poszukiwaniu szczegółowych danych. O IFiS-ie (który
niedawno obchodził swą pięćdziesiątą rocznicę powstania) wystarczy w tym miejscu
powiedzieć tyle, że w zakresie filozofii nauk przyrodniczych ma bogatą kartę 2 . Pozostaje to
zresztą w zgodzie z długą tradycją polskiej filozofii przyrody, której odległe początki
opisane zostały w dwóch tomach historii polskiej filozofii średniowiecznej 3 .
IF RAN jest, jak nietrudno zgadnąć, dużą instytucją, liczy 280 pracowników, w tym 100
samodzielnych, wśród nich 10 członków RAN. Prowadzi rozległą współpracę
międzynarodową (szczególnie z USA, RFN, Francją). Jako osobliwość (rzecz jasna, w
pozytywnym sensie tego słowa) odnotujmy tylko jedno: w programie kształcenia przyszłych
uczonych są tam m.in. takie oto języki: chiński, arabski, sanskryt, hindi.
Współpraca IFiS PAN i IF RAN w obszarze filozofii nauk przyrodniczych ma długą
tradycję. W szczególności w latach siedemdziesiątych prowadzona była przez prof.
Czesława Nowińskiego (1907-1981), w latach osiemdziesiątych zaś przez prof. Stanisława
Butryna. Jej uczestnikami byli – oprócz filozofów – także wybitni uczeni-przyrodnicy, w
tym członkowie PAN, profesorowie Leszek Kuźnicki, Adam Urbanek i Władysław J.H.
Kunicki-Goldfinger. Efektem były m.in. prace zbiorowe: Problema wzaimoswiazi
organizacyi i ewolucyi w biologii, red. I.K. Lisiejew, Cz. Nowiński et al., Moskwa 1978
Nauka; Ewolucja biologiczna. Związek organizacji i ewolucji w biologii, red. Cz. Nowiński,
A. Batko, R.S. Karpinska, Wrocław 1981 Ossolineum; Panta rei, t. 3, red. S. Butryn,
Wrocław 1988 Ossolineum.
W ramach obecnej umowy o współpracy zorganizowane zostały trzy sympozja: dwa w
Warszawie, jedno w Moskwie. W ich przygotowaniu i prowadzeniu ze strony polskiej
(obok W. Ługowskiego) brał udział prof. Michał Tempczyk (IFiS PAN, obecnie IF UMK)
oraz – nieżyjący już dziś – prof. Władysław Krajewski. W sympozjach warszawskich
uczestniczyło kilkadziesiąt osób. Z referatami ze strony rosyjskiej wystąpili: W.S. Stiopin,
A.P. Ogurcow, I.K. Lisiejew, W.M. Rozin, O.E. Baksanski (wszyscy: IF RAN); ze strony
polskiej zaś, obok organizatorów (W. Ługowski, W. Krajewski, M. Tempczyk), m.in. Anna
1 Zakład ów opublikował w ostatnim czasie m.in. pięciotomową serię prac z zakresu filozofii
biologii: Priroda biołogiczeskogo poznanija (1991); Biofiłosofija (1997); Żyzń kak cennost’ (2000),
Metodołogija biologii: nowyje idei (2001); Biołogija i kultura (2004).
2 W swoim czasie pisał o tym W. Krajewski: Trzydzieści lat filozofii nauk przyrodniczych w Polskiej
Akademii Nauk i poza nią (1957-1987), „Ruch Filozoficzny” 1989, nr 1, s. 3-19.
3 M. Markowski, Filozofia przyrody w pierwszej połowie XV wieku, Wrocław 1976 Ossolineum;
idem, Filozofia przyrody na Uniwersytecie Krakowskim w drugiej połowie XV wieku, Wrocław 1983
Ossolineum.
5

Latawiec (UKSW), Zbigniew Hull (UW-M), Marian Wesoły (UAM), Seweryn Blandzi
(IFiS PAN), Elżbieta Kałuszyńska (IFiS PAN, obecnie UW-M), Jan Dębowski (AP), Anna
Lemańska (UKSW), Zbigniew Król (IFiS PAN), Marek Rembierz (UŚ), Marian Skrzypek
(IFiS PAN), Danuta Sobczyńska (UAM), Andrzej Łukasik (UMCS), Piotr Kendziorek
(IFiS/SNS), Konrad Waloszczyk (UŁ), Leszek Żuk (UWr), Andrzej Gecow (IP PAN).
Osobno warto odnotować udział w obu sympozjach warszawskich pani prof. Heleny
Eilstein, która w czasie drugiego z nich, przeprowadzonego już po śmierci prof. W.
Krajewskiego, przejęła niejako honorową funkcję – jak to nazwali nasi goście – „Nestora
polskiej filozofii” (przyrody i nie tylko).
W sympozjum moskiewskim ze strony polskiej (ze względu na ograniczony przydział
środków na wymianę) uczestniczyć mogły tylko trzy osoby: W. Krajewski, M. Tempczyk i
W. Ługowski. Ze strony gospodarzy natomiast zainteresowanie zaproponowaną (przez nas
zresztą) tematyką filozofii przyrody przeszło wszelkie oczekiwania: zamiast dwudziestu
zapowiedzianych referatów wygłoszonych zostało przeszło trzydzieści (ponadto wiele
komunikatów). Wśród uczestników sympozjum było trzech dyrektorów instytutów RAN i
czterech członków RAN. Jako sukces spotkanie ocenili też gospodarze. Kilka dni po
powrocie do Warszawy otrzymaliśmy list, z którego wynikało, że dyrektor IF RAN, prof.
Wiaczesław Stiopin, czł. rzecz. RAN (skądinąd prezes Rosyjskiego Towarzystwa
Filozoficznego), był z przebiegu sympozjum na tyle zadowolony, iż wyraził chęć
osobistego uczestnictwa w projekcie i wzięcia udziału w drugim sympozjum warszawskim,
choć (ze względu na liczne obowiązki) wcześniej tego nie planował. [Wkrótce potem też
napłynęła wiadomość, że Prezydium RAN i dyrekcja IF RAN wystąpiły z inicjatywą
przedłużenia z nami umowy o współpracy na dwa kolejne lata.]
Prof. Stiopina w czasie jego pobytu w Warszawie zaprosił na rozmowę ówczesny prezes
PAN, prof. Andrzej B. Legocki.
Umowa przewidywała wydanie dwóch tomów prac zbiorowych, jednego w Moskwie (w
języku rosyjskim), drugiego w Warszawie. Tom rosyjski niedawno się ukazał 4 . Zawiera
ogółem 25 prac, w tym 10 autorów polskich. Otwiera go artykuł wspomnianego już prof.
Andrzeja B. Legockiego (biochemika), zatytułowany „Ku nowej filozofii przyrody”. W
tomie jest też opublikowany pośmiertnie tekst „Naukowa filozofia przyrody” autorstwa
prof. W. Krajewskiego, członka kolegium redakcyjnego.
Zdążyła się też już ukazać (bardzo obszerna) recenzja tomu rosyjskiego – w organie
Rosyjskiej Akademii Nauk, miesięczniku „Viestnik RAN” (2010, nr 4) oraz „Zagadnieniach
Naukoznawstwa” (2009, nr 3/4) i „Social Sciences” (Minneapolis 2010, nr 4).
Niniejszy tom różni się od rosyjskiego – co do składu autorskiego ze strony polskiej
oraz kompozycji całości 5 . Warto też dodać, że zamieszczone niżej „Uwagi wstępne” 6
stanowią komentarz do tematyki tomu, nie zaś do jego zawartości. Tę każdy oceni sam.
W. Ługowski
4 Fiłosofija prirody siegodnia, red. I.K. Lisiejew, W. Ługowski. Kolegium redakcyjne: W. Krajewski,
I.K. Lisiejew, W. Ługowski, A.P. Ogurcow, W.S. Stiopin, M. Tempczyk. Teksty polskie przełożyli:
W.L. Wasiukow, E.N. Szulga. Moskwa 2009 Kanon, 512 s.
5 Szereg tekstów rosyjskich w przekładzie musiało ulec skróceniu (z uwagi na objętość tomu).
6 Prezentowane na wspomnianych sympozjach, ale uzupełnione też uwagami do nowszych wydarzeń
(i wieści ze świata), które nadają nowy sens tytułowemu „dziś”.
6

Noty o autorach
Abramowa N.T. – prof. IF RAN, Zakład Teorii Poznania. Publ. m.in.: Cełostnost’ i uprawlenije, M.
1974; Niesłowiesnoje myszlenije, M. 2002.
Baksanski O.E. – prof. IF RAN. Publ. m.in.: Kognitiwnyje nauki, M. 2005.
Borzienkow W.G – prof. Wydz. Filozofii MGU. Publ. m.in. Princyp dietierminizma i
sowriemiennaja biołogija, M. 1980.
Butryn S. – prof. IFiS PAN, Zakład Teorii Poznania i Filozofii Nauki. Publ. m.in.: Zarys filozofii
Alberta Einsteina, Warszawa 2006.
Demidienko E.S. – prof. Inst. Filozofii Uniwersytetu Kaliningradzkiego.
Dobrolubowa I.W. – IF RAN, mł. prac. nauk.
Elżanowski A. – prof. Inst. i Muzeum Zoologii PAN.
Fiesienkowa L.W. – IF RAN. Publ. m.in. Mietodołogiczeskije aspekty issledowanij żyzni w
kosmosie, M. 1976; Tieorija ewolucyi i jejo otrażenije w kulturie, M. 2003.
Gajdienko P.P. – czł. kor. RAN, kier. Zakładu Antycznej i Średniowiecznej Filozofii i Nauki, czł.
Internationale Fichte Gesellschaft. Publ. m.in.: Ewolucyja poniatija nauki (VI w. p.n.e.-XVI w.), M.
2 2010; Ewolucyja poniatija nauki (XVII-XVIII w.), M. 2 2010.
Hen J.W. – dr hab. IF RAN. Publ. m.in.: Ewgieniczskij projekt. Pro i contra, M. 2003.
Hull Z. – prof. Inst. Filozofii UW-M. Publ. m.in.: Człowiek wobec świata, Olsztyn 1996; Wokół ekofilozofii,
Bydgoszcz 2001.
Judin B.G. – czł. kor. RAN, kier. Zakładu Kompleksowych Problemów Badania Człowieka IF RAN,
red. nacz. pisma „Czełowiek”
Kendziorek P. – dr filozofii (SNS/IFiS). Publ. m.in. Antysemityzm a społeczeństwo mieszczańskie. W
kręgu interpretacji neomarksistowskich, Warszawa 2005.
Krajewski W. (1919-2006), prof. Inst. Filozofii UW, wiceprezes PTF. Publ. m.in.: Związek
przyczynowy, Warszawa 1967; Correspondence principle and growth of knowledge, Dordrecht 1977;
Prawa nauki, Warszawa 2 1998, Współczesna filozofia naukowa, Warszawa 2005.
Kniaziewa H.N. – kier. Zakładu Epistemologii Ewolucyjnej IF RAN, stypendystka Alexander von
Humboldt-Stiftung, czł. Deutsche Gesellschaft für Komplexe Systeme und Nichtlineare Dynamik,
czł. Association pour la Pensée Complexe (France). Publ. m.in.: Odisseja naucznogo razuma.
Siniergeticzeskoje widienije naucznogo progressa, M. 1995; (z S.P. Kurdiumowem) Osnowanija
siniergietiki, M. 3 2010.
Król Z. – prof. IFiS PAN, Zakład Teorii Poznania i Filozofii Nauki. Publ. m.in.: Platonizm
matematyczny i hermeneutyka, Warszawa 2006.
7

Kurdiumow S.P. (1928-2004), czł. rzecz. RAN, dyrektor (1989-1999) Instytutu Matematyki
Stosowanej RAN, specjalista w zakresie fizyki matematycznej, fizyki plazmy i synergetyki, czł.
European Academy of Sciences.
Lisiejew I.K. – prof. IF RAN, kier. Zakładu Bio- i Ekofilozofii. Publ. m.in.: Fiłosofija i tieorija
ewolucyi, M. 1974; Fiłosofija. Biołogija. Kultura, M. 2011.
Ługowski W. – prof. IFiS PAN, kier. Zespołu Filozofii Przyrody. Publ. m.in.: Paradoks powstawania
życia, Warszawa 1987; Filozoficzne podstawy protobiologii, Warszawa 1995; Filozofia przyrody.
Funkcja (de)mistyfikacyjna, Warszawa 2010.
Łukasik A. – prof. Wydz. Filozofii i Socjologii UMCS. Publ. m.in.: Filozofia atomizmu.
Atomistyczny model świata w filozofii przyrody, fizyce klasycznej i współczesnej a problem
elementarności, Lublin 2006.
Ogurcow A.P. – prof. IF RAN, kier. Zakładu Metodologii i Etyki Nauki. Publ. m.in.: Discyplinarnaja
struktura nauki, M. 1988; Fiłosofija nauki jewropiejskogo Proswieszczenija, M. 1994; Puti k
uniwersaliam (współaut. S. Nierietina), Moskwa 2006.
Pankratow A.W. (1926-2005), prof. nauk chemicznych, Wydz. Geologii MGU.
Pietrowa E.W. – dr, IF RAN, Zakład Bio- i Ekofilozofii. Publ. m.in.: współaut. Globalizacyja i
problemy sochranienija kulturnogo mnogoobrazija, M. 2010.
Rozin W.M. – prof. IF RAN. Publ. m.in.: Tipy i diskursy naucznogo myszlenija, Moskwa 2000;
Fiłosofija tiechniki, Moskwa 2001; Mietodołogija. Stanowlenije i sowriemiennoje sostojanije,
Moskwa 2005.
Skrzypek M. – prof. IFiS PAN. Publ. m.in.: Holbach, Warszawa 1979; Oświecenie francuskie a
początki religioznawstwa, Wrocław 1989; Filozofia Diderota, Warszawa 1996; Filozofia i myśl
społeczna w latach 1700-1830, Warszawa 2000.
Sobczyńska D. – prof. Inst. Filozofii UAM. Publ. m.in.: Osobliwości chemii, Poznań 1984; Sztuka
badań eksperymentalnych, Poznań 1993; współred. Chemistry in the philosophical melting pot,
Frankfurt am Main 2004.
Stiopin W.S. – czł. rzecz. RAN, honorowy dyrektor IF RAN, przewodniczący Wydziału Filozofii,
Socjologii, Psychologii i Prawa RAN, prezes Rosyjskiego Towarzystwa Filozoficznego, doktor
honoris causa uniwersytetu w Karlsruhe (RFN), czł. Institut International de Philosophie. Publ. m.in.:
Stanowlenije naucznoj tieorii, Minsk 1976; Tieorieticzeskoje znanije, Moskwa 2000; Theoretical
knowledge, Berlin 2005 (Springer, Synthese Library); Fiłosofija nauki, Moskwa 2006.
Tempczyk M. – prof. Inst. Filozofii UMK. Publ. m.in.: Strukturalna jedność świata, Warszawa 1981;
Fizyka a świat realny, Warszawa 2 1991; Świat harmonii i chaosu, Warszawa 1995; Teoria chaosu a
filozofia, Warszawa 1998; Ontologia świata przyrody, Kraków 2005.
8