Untitled - Muzeum Zamojskie

Paweł Rudec’kyj, Łuck
Kościół rzymsko-katolicki w Łucku w XVI - pierwszej połowie XVII wieku.
Podobnie jak większość ukraińskich miast epoki nowożytnej, Łuck należał do polikonfesyjnych.
Oprócz prawosławnych, żydów i karaimów od dawna żyli tu wierni Kościoła zachodniego.
Antagonizm Witolda i Jagiełły, zdaniem M. Hruszews’kiego doprowadził do przyłączenia w 1420 roku
katedry włodzimierskiej do łuckiej, która w 1428 roku zaczęła istnieć samodzielnie i realnie [12;431]. Wielki
książę litewski Witold (ok. 1352-1430) dla zapewnienia funkcjonowania katedry nadał jej majątki i ziemie:
łucką, bełską i brzeską. Wzmocnienie znaczenia łacińskiej katedry w Łucku było jedną z oznak utraty przez
Włodzimierz pierwszeństwa w życiu społeczno-ekonomicznym wśród wołyńskich miast. Łuck staje się za
panowania Witolda stolicą diecezji, od której właśnie pochodzi nazwa biskupstwa, i drugą stolicą Wielkiego
Księstwa Litewskiego oraz centrum administracyjnym Wołynia. Wielki książę litewski funduje budowę kościoła
katedralnego Św. Trójcy, przy którym rezydowała kapituła i znajdowała się oficjalna siedziba biskupa. Herbem
łuckiego biskupstwa rzymskokatolickiego był wizerunek Św. Trójcy.
Życie Kościoła katolickiego w Łucku, jak i ogólnie na Ukrainie, regulowane było statutami,
instrukcjami i kodeksami prawa kościelnego Mikołaja Trebni. Wykorzystywano też osobne przepisy Przywileju
Horodelskiego z 1413 r., który oficjalnie obowiązywał do 1563 r. i faktycznie zrównywał w prawach Kościół
katolicki w Wielkim Księstwie Litewskim i w Polsce.
Przywileje polskich królów od Przywileju Horodelskiego do Unii Lubelskiej 1569 r. prawnie chroniły
uprzywilejowany status państwowego Kościoła katolickiego w stosunku do Cerkwi prawosławnej. W pierwszym
rzędzie dotyczyło to obejmowania wysokich posad państwowych i stałego miejsca w radzie królewskiej. W
dużej mierze taka pozycja wyższej władzy państwowej nosiła charakter deklaratywny i w praktyce z zasady nie
działała.
Wzmocnieniu pozycji Kościoła katolickiego w Łucku przeszkadzała rozbudowana struktura książęcych
rodów, których gniazdem bazowym do lat 80-tych XVI w. pozostawał Wołyń. Udział najpotężniejszych
magnatów (Ostrogskich, Zasławskich, Sanguszków, Zbaraskich, Wiśniowieckich, Koreckich) w książęcej radzie
faktycznie zabezpieczał realną kontrolę życia politycznego regionu [17;97]. Także i w samym Łucku warunki
dla rozszerzenia katolicyzmu nie były bardziej sprzyjające. Na posadach w łuckim urzędzie ziemskim panowie
nie ustępowali mniej zamożnej szlachcie, jak to na przykład było w Krzemieńcu i Włodzimierzu [26;191].
Z początku XVI w., do lat 30-tych, funkcjonowanie Kościoła rzymsko-katolickiego w Łucku (z
początku [s.98] nazywał się Lucensis, a po 1439 r. Luceoriensis Episkopatus) nie odznaczało się aktywnością.
Chociaż centrum diecezji znajdowało się na Wołyniu, biskupi przebywali w swojej rezydencji w Janowie na
Podlasiu, gdzie wybudowali zamek. Tam odbywały się wszystkie synody i inne ważne wydarzenia diecezjalne.
Przebywanie w Janowie spowodowało późniejsze przyjęcie podwójnej tytulatury w nazwie katedry. W latach
20-tych XVII w. zaczęto nazywać ją łucko-brzeską, ale nazwa ta była jedynie tytularną [23;75]. W Łucku było
trzech kapelanów (duchownych), którzy przebywali w swoich probostwach (parafiach). Tylko Stanisław
Szczekocki, proboszcz łucki, rezydował w mieście [22;46]. Sytuacja ta wynikała prawdopodobnie z małej ilości
wiernych Kościoła łacińskiego w Łucku, oporem oraz mocną opozycją prawosławnych i ciągłym zagrożeniem
ze strony Tatarów. Wojny Świdrygajły i pożary zniszczyły katedralne budynki razem z kościołem, dlatego
nabożeństwa odprawiano w drewnianej kaplicy.
28 kwietnia 1536 r. na rzymsko-katolickiego biskupa łuckiego wyznaczono Jerzego Chwalczewskiego
(Falczewskiego) (1536-1549), ale urząd objął on dwa lata później [26;1]. Nowo mianowany władyka otrzymał
zupełnie podupadłą diecezję. Wszystkie działania biskupa Chwalczewskiego i jego następców wynikały z nurtu
reformacyjnego XVI wieku, który miał wielki wpływ na życie religijne, kulturalne i społeczne całej Europy.
Pierwszym zadaniem księdza Chwalczewskiego była odbudowa kościoła katedralnego Św. Trójcy w miejsce
spalonego podczas pożaru w 1538 r.
Murowaną świątynię z białego, ciosanego kamienia, z wykutym nad drzwiami rodzinnym herbem
„Trąby” poświęcono w 1544 r. [13;29]. Biskup, oprócz świątyni katedralnej Św. Trójcy, kompleksowo wznosił
pałac biskupi, rezydencję kapituły (dom kanoników) i kolegium wikariuszy [15;220-221]. Kościół upiększył
miasto oraz wzmocnił zdolność obronną, co zaznaczali lustratorzy, sporządzający opis zamku w 1545 r. [6; 68-
69].
Z pomocą królowej Bony, Jerzy Chwalczewski odebrał od swego poprzednika i zwrócił kościołowi
wsie na Polesiu, które formalnie należały do katedry: Staw, Orla, Złomyśl, Rudniki. W osiedlu Torczyn, gdzie
znajdowała się letnia rezydencja łuckich biskupów łacińskich, wybudował kościół i zamek, który wyposażył w
niezbędne uzbrojenie i obsługę. Naokoło zamku zostały wykupione majątki: Sadów, Kosów, Kuty, Bujany,
Boratyn. W nich założono osady, stawy rybne, młyny, itp. W 1540 r. Chwalczewski wystarał się u Zygmunta I o
prawo magdeburskie dla Torczyna [26; 1-2]. Inne katedralne majątki (Bielin, Stebne, Kołodeż, Kołodeżeńska
67

Wola, Krasna Wola, Młyńska Wola otrzymane jeszcze od Witolda) za zgodą królowej Bony biskup odpisał za
120 kop groszy litewskich starostwu kowelskiemu [26; 1]. [s.98]
Dla podniesienia autorytetu Łucka jako centrum diecezji w 1542 r. biskup Chwalczewski zwołał w
mieście synod diecezjalny w celu obrony wiary katolickiej. Delegatem diecezji łuckiej na synod piotrkowski był
wybitny humanista doktor Jerzy Albinus – pierwszy archidiakon łucki i oficjał generalny (1541-1544).
Najważniejszym, kościelno-administracyjnym organem przy biskupie była kapituła katedralna, która
składała się z prałatów i kanoników. W latach 1544-1545 Chwalczewski, przy wsparciu króla Zygmunta
Augusta, przeprowadził reorganizację kapituły. Rozszerzył ją o prałata, archidiakona i dwie kanonie,
wprowadził stanowisko dziekana, kustosza, kaznodziei, utworzył chór katedralny i kolegium ośmiu wikariuszy.
Powołał także bakałarza jako zwierzchnika szkoły katedralnej, organistę i dzwonnika. Kanonicy i wikariusze
zobowiązani byli rezydować przy katedrze, pod rygorem utraty stanowiska. Jerzy Chwalczewski obejmując
łucką diecezję zorganizował jej obsługę na sposób dworski. Głównym urzędnikiem pałacu był marszałek, który
kierował dworem i ceremoniałem dworskim. W 1542 r. marszałkiem biskupa Chwalczewskiego był Jakub
Gładczyński. Działały także zamkowe służby. Kuria biskupia składała się z wydziałów administracyjnego i
sądowego, funkcjonujących przy zadwornej kancelarii, która zajmowała się sprawami kościelnymi,
politycznymi, dyplomatycznymi i prywatnymi. Szczególnie odpowiedzialną i ważną posadą przy katedrze było
stanowisko oficjała generalnego. Za czasów biskupa Chwalczewskiego posadę tę, oprócz wspomnianego J.
Albinusa, piastował Jakub Kożuchowski (1545-1549) [23; 158-162]. Znani są także duchowni niższej rangi. To
łuccy plebani: księża Jan i Bernard Puchalscy, kustosz ks. Stanisław Biromski, kaznodzieja ksiądz Rzeczycki.
Wspomina się notariusza Jakuba Płońskiego. Obowiązki dziekana wykonywał Mikołaj Kozobudski.
Wprowadzono także stanowisko kanonika torczyńskiego, ale obsadzone było tylko w 1574 r. przez ks. A.
Łuniewskiego. W skład kurii biskupiej wchodziły: prywatny dwór biskupa, kuria i kancelaria.
W swojej diecezji biskup miał pełną władzę religijną, administracyjną i sądową. Fakt ten, oraz autorytet
polityczny biskupa, zadecydowały o wyznaczeniu przez Zygmunta I w 1545 r. Jerzego Falczewskiego i diaka
Lwa Tyszkiewicza do kierowania lustracjami wołyńskich zamków [10; 19]. Gorliwie wykonujący królewski
nakaz biskup wymagał także od całej szlachty, ziemian i przełożonych prawosławnych monastyrów okazania
dokumentów, na podstawie których władają dobrami, i spisu ludzi, którzy znajdują się na ich ziemiach. [16;
848]. Na kompetencję biskupstwa J. Falczewskiego w sprawach administracyjno-prawnych wskazuje jego udział
w 1545 r. w komisji utworzonej z rozkazu króla do rozpatrzenia skargi żydyczyńskiego archimandryty
Makarego na kniazia Masalskiego [s.99]o przywłaszczenie monastyrskich ziem i krzywdy wyrządzone
monastyrowi. [4; 45-47].
Nominacje biskupów należały w Polsce do króla. Próby wtrącania się Rzymu w te sprawy trafiały na
opór kapituł. Wyznaczanie biskupów przez króla było motywowane przynależnością stanową i godnością
szlachecką [23; 129]. Biskupi diecezji łuckiej sakrę biskupią przyjmowali z rąk arcybiskupów czy metropolitów,
a nie w Rzymie. Biskup miał być cały czas obecnym w swojej diecezji. Nieobecności rzymskokatolickich
władyków przy łuckiej katedrze powodowały często straty. Władykowie wykonywali funkcje nie tylko
duchowne, ale również społeczne. Takim był i ks. Chwalczewski [23; 141].
Biskupi łuccy zasiadali w Senacie na siódmym miejscu. Po nich miejsca zajmowali biskupi: przemyski,
żmudzki i chełmski. Biskupstwo było formą nagrody, dodatkiem do funkcji państwowej i godności senatorskiej
[23; 149]. Od czasu biskupa J. Chwalczewskiego łucką diecezją administrowali z zasady biskupi, odznaczający
się doświadczeniem w pracy administracyjnej i rzetelnym wykonywaniem swoich obowiązków.
Po śmierci biskupa Chwalczewskiego król Zygmunt August oddaje łucką katedrę Walerianowi
Protasewiczowi (1549-1556). Omawiając swoją decyzję z Mikołajem Radziwiłłem (Rudym), król wskazywał na
zasługi i autorytet J. Chwalczewskiego i spodziewał się, że nowy władyka sprawom duchownym poświęcać się
będzie tak samo gorliwie [24; 116].
Nowo mianowany władyka kontynuował sprawę reorganizacji łuckiego biskupstwa. Podobnie jak jego
poprzednik, on także przebywał na dworze królowej Bony. W 1550 r. wydał specjalny statut dla kapituły,
zgodnie z którym prałaci i kanonicy powinni przebywać przy katedrze i brać udział w modlitwach.
W podobny sposób pracował biskup Andrzej Lipski (1617-1623). W 1620 roku ustanowił on przy
łuckim biskupstwie funkcję sufragana. [20; 619]. Jako pierwszy stanowisko to otrzymał Stanisław Udrycki
(1617 – 1621). Znani są także inni sufragani: Franciszek Zajerski, Stanisław Łoza, Mikołaj Krasiński. Często
sufragani zostawali koadiutorami z prawem następstwa na stolicy biskupiej. Koadiuktorem biskupa Stanisława
Gomolińskiego (1600-1604) był biskup Marcin Szyszkowski (1604 – 1607) [23; 189].
Wśród katolickich biskupów omawianego okresu polityczną aktywnością wyróżniał się Wiktoryn
Wierzbicki (1568-1588). Odebrawszy znakomite wykształcenie (nuncjusz papieski nazwał go „najuczeńszym na
Litwie”) jako pierwszy z biskupów łuckich zasiadał w Senacie i brał udział w lubelskim sejmie 1569 r. Świadczy
o tym jego pieczęć biskupia na dokumentach Unii [8; 332]. Społeczno-polityczną pozycję W. Wierzbickiego
potwierdza częściowo wypowiedź kanonika i plebana torczyńskiego Jana Albinusa, delegata biskupiego na
sejmiku w Łucku, że władyka ze swoją kapitułą i duchowieństwem, podobnie jak na powszechnym [s.100]
68

sejmie w Warszawie, gdzie nie uznawali ustanowionego trybunału i nowych sądów, tak i na sejmiku nie uznają
takowych i nie będą się im podporządkowywać [7; spr. –Ark. 585]. W dokumentach oficjalnych i prywatnych
katolicki biskup posługiwał się staroukraińskim językiem jeszcze po Unii Lubelskiej. [19; 28]
Interesujące jest stanowisko Wiktoryna Wierzbickiego podczas podpisania aktu Unii Lubelskiej w 1569
r., gdzie próbował on odwlec moment podpisania dokumentu.
Podobnie jak ks. Chwalczewski, również biskup W. Wierzbicki nie rezydował przez cały czas przy
katedrze. Z tego powodu nuncjusz Bolognette nakazywał mu, aby zajął się duszpasterstwem, a nie podróżował
po rezydencjach [23;154]
W 1577 r. W. Wierzbicki wysłał delegata na synod piotrkowski [9; 15]. Kontynuując zamierzenia ks.
Chwalczewskiego, biskup Wierzbicki chciał również zbudować na miejscu jednej z wież Okolnego Zamku
kościół o charakterze obronnym, ale nie uzyskał na to zgody[10; 37].
Wśród kapłanów diecezji w czasach W. Wierzbickiego dokumenty rejestrują archidiakona Mikołaja
Kołaczkowskiego, który został później oficjałem generalnym (1564-1565), ks. kanonika Franciszka
Średnickiego oraz kapelana biskupa ks. Marcina Bolestę [23; 157]. Podatki z ministerstwa Torczyna Wierzbicki
zbierał przez torczyńskiego urzędnika Jakuba Klimaszewskiego [10; 13].
Władykowie reprezentowali i bronili swoich poddanych przed władzą państwową i miejską. Od ich
działalności w znacznej mierze zależała pozycja biskupa w życiu społeczno-politycznym miasta. W okresie
funkcjonowania biskupstwa zmieniała się także kapituła. Na jej reorganizację wpłynęły w pewnej mierze
reformy soboru trydenckiego, wprowadzone w 1591 r. przez Bernarda Maciejowskiego, ustawy o zbieraniu się
na narady w święta Trójcy Świętej i Wszystkich Świętych i o tym, by bez zgody kapituły nikogo z jej członków
nie pozwalać więzić. Na przełomie XVI-XVII w. B. Maciejowski (1588-1600) utworzył stanowisko scholastyka
i przeznaczył na jego utrzymanie wieś Chocieszów. Pierwszym scholastykiem był Tomasz Josidło. Biskup
Stanisław Gomoliński w 1602 r. powołał urząd prepozyta. Ogółem w XVI w. przy katedrze w Łucku było 9
stanowisk kapitulnych. Kapituły w istocie stawały się korporacjami, które miały własne statuty. Statuty kapituły
łuckiej wydano w 1591 r. i po reorganizacji w 1606 r. [23; 205-208]. W 1595 r. na prośbę szlachty wołyńskiej
papież Klemens VIII wydał bullę, na mocy której do godności kapituły łuckiej mogli być powoływani tylko
szlachetnie urodzeni obu nacji. Dla prowadzenia posiedzeń kapitulnych ustanowiono przy biskupie dwóch
asystentów.
Dokumenty XVI w. wskazują na przyjazne relacje katolickich biskupów do swoich poddanych na
terytorium miasta. Jedynie pojedyncze fakty informują o surowych metodach stosowanych przez [s.101]
łucko-brzeskiego biskupa, spowodowanych krnąbrnością w stosunku do wyższych instancji kościelnych albo
naruszeniem norm religijnych. Tak np. w roku 1576 ołycki ksiądz Sebastian Grubiński skarżył się, że łucki
biskup Wiktoryn Wierzbicki zabronił mu odprawiania mszy i odsunął go od Kościoła [7; spr. 16, Ark 345 zw.].
Biskupowi łucko-brzeskiemu podlegały na terenie miasta w XVI w.-1 poł. XVII w. wszystkie
świątynie rzymsko-katolickie. Do jego jurysdykcji należało także pięć województw, w skład których wchodziło
dwanaście księstw i hrabiostw: Ostrogskie, Zasławskie, Zbaraskie, Wiśniowieckie, Dubrowickie, Koreckie,
Klewańskie, Lubartowskie, Ołyckie, Poryckie i Koszyrskie. [18; 147] Pod względem terytorialnym diecezja
łucka znajdowała się na drugim miejscu po wileńskiej.
Do obowiązków władyki należał nadzór nad całością katedralnych włości, które zabezpieczały
właściwe funkcjonowanie łuckiego Kościoła katolickiego. Przy obejmowaniu diecezji biskupi darowywali
swojej katedrze złoty kielich oraz datki na ubogich, obrońców wiary i plebanów. Biskupi zmuszeni byli na
własny koszt zakładać szkoły i utrzymywać przy nich pewną ilość uczniów [25; 399].
W XV – pierwszej połowie XVI w. diecezja łucka należała do kościelnej prowincji lwowskiej. Przejście
diecezji łuckiej pod arcybiskupstwo gnieźnieńskie prawdopodobnie dokonało się na przełomie XVI-XVII w.
[23; 117-119]. Posiadanie nieruchomości przez Kościół katolicki w Łucku zapoczątkowano w 1428 r. przez
Wielkiego Księcia Witolda, który mu nadał dziewięć wsi i młyn w ziemiach łuckiej, włodzimierskiej i
drohiczyńskiej. Już w latach trzydziestych XVII w. własnością biskupstwa rzymsko-katolickiego we włości
torczyńskiej były: Torczyn – 48 dymów, Boratyn – 26 dymów, Starosiele – 27 dymów, Litwa – 27 dymów, Kuty
– 20 dymów, Bujany – 30 dymów. Ogółem do włości torczyńskiej katedry łacińskiej należało 442 dymy. We
włości sadowskiej biskupstwo łuckie władało: Sadowem – 53 dymy, Wólką Sadowską – 36 dymów, Wysockiem
– 44 dymy, Gordzwinem – 32 dymy, Koszowem – 54 dymy, Żukowcem – 31 dymów, Wólką Gródecką – 7
dymów, Smoligowem – 25 dymów. Ogółem we włości sadowskiej, łucka diecezja katolicka władała 282
dymami. We włości kowelskiej własnością biskupstwa łucko-brzeskiego były: Chotiaczów – 37 dymów, Rusów
– 12 dymów, Rohożany – 23 dymy, Żelinów – 23 dymy, Wierchnów – 22 dymy [11; 76]. Ogółem do kowelskiej
włości katedralnej należało 117 dymów.
Oprócz danych A. Baranowicza w dokumentach udało się odnaleźć i inną nieruchomość, którą władało
łuckie biskupstwo. To osady: Łuczyce [7; cpr.10-Ark. 230zw.], Topol [7; spr. 5-Ark. 98], Podłożce, Porskie [2;
126-127], Wiszniów, Wiktorzany [6; 79], Sobiechlebce [5; 66-69], Baków [7; spr. 15-Ark.215 zw.], grunty we
wsi Rowańce [7; F. 2073, op. 2, [s.102] spr.1-Ark.1], jezioro koło Torczyna [7; spr. 10-Ark.420 zw.], część
ziemi na przedmieściu Łucka, Gnidawie [7; spr. 459-Ark.9].
69

Znaczne posiadłości miała diecezja rzymsko-katolicka w mieście Łucku. Składały się na nie: plac, gdzie
znajduje się główny kościół Św. Trójcy z cmentarzem [3; 185], biskupi budynek, 10 budynków [7; F.28,
op.1,spr.4- Ark. 21] i inne obiekty, które znajdowały się we władaniu kapituły: karczmy, browary, słodownie [7;
spr.4-Ark. 167]. Za czasów J. Chwalczewskiego dochód z dóbr biskupich wynosił 5 tysięcy dukatów rzymskich.
Była to porównywalnie znaczna suma. Dla przykładu, w 1603 r. roczny dochód łuckiego biskupa stanowił 1800
dukatów rzymskich, w 1627 r.-1000, a w 1655 r. – 2000 dukatów rzymskich [23; 112].
Zobowiązania wobec miasta zmuszały katolickie biskupstwo do utrzymywania zamkowych ogrodów z
biskupich zysków. Według lustracji z 1545 r. kwoty na utrzymanie ogrodów szły ze wsi Gorodynie, Bujany,
Sadów i miasteczka Torczyn [10; 40-57].
Niektórzy władykowie dzięki zasługom dla miasta przechodzili do legendy. Na przykład Marcin
Szyszkowski osobiście nosił ziemię na budowę zespołu jezuickiego, a biskup Stefan Lubieniecki (1623-1627)
wprowadził specjalne modlitwy dla odpędzenia zarazy z terenów Wołynia.
Znaczne kwoty ze swoich dochodów rzymsko-katolickie biskupstwo przeznaczało na funkcjonowanie
diecezji, oraz na wydatki celowe. Tak więc na przkład dochody z myta od mieszczan torczyńskich przeznaczano
na utrzymanie kanonika-kaznodziei przy katedrze w Łucku [7; spr. –Ark. 385 zw.].
Oprócz cła za sól i podatków od kościelnych poddanych, na rzecz katedry szły tak zwane „lekcyjne
[s.103] albo uroczyste pieniądze” jakie niekiedy pomagali zbierać łuccy celnicy. [7; spr.11-Ark. 183 zw.] Na
utrzymanie katedry przeznaczano też pewne sumy z budżetu starostwa. Według inwentarza zamku łuckiego i
starostwa z r. 1618 wiadomo, że łucki kanonik, ksiądz Stanisław Łoza, od siebie i w imieniu całej kapituły
łuckiego kościoła katedralnego ogłosił, że zgodnie z dawnym funduszem łucki starosta musi dawać ze starostwa
na łucką kapitułę corocznie pięć litewskich kop z „kapszczyzny” (podatku czopowego). W 1609 r. na utrzymanie
deputata do trybunału składali się duchowni diecezji, przeznaczano także sto funtów z dzierżawy dóbr Sadowa,
później do tej sumy dodano dochody z dóbr Targowicy i Krasnego [20; 619]
Próby poboru podatków od chłopów z kościoła Św. Trójcy przez łuckich celników i urzędników
królewskich prowadziły do spraw sądowych. W 1566 r. kanonik i kaznodzieja łuckego kościoła Kacper Albinus
skarżył się, że gospodarczy celnicy, Dawid Szmerlewicz i Ajwak Brodawka, wbrew pismu królewskiemu,
zbierali myto od mieszczan torczyńskich [7; spr. 8-Ark.15,zw.].
Pozycja władzy królewskiej odnośnie własności katedry rzymsko-katolickiej była dowolnie zmienna w
zależności od okoliczności. Tak więc, na rok 1569 datuje się pismo Zygmunta Augusta do łuckego biskupa
Wiktoryna Wierzbickiego o tym, żeby wszyscy biskupi chłopi żyjący w Łucku i mający budynki, ponosili
powinności w naturze i pieniądzach na równi z łuckimi mieszczanami [7; spr. 11-Ark. 569]. Za rok Michał Jeło-
Maliński otrzymał list królewski zabraniający wtrącać się w jurysdykcję łuckiego kościoła Św. Trójcy odnośnie
kościelnych chłopów i odbierać od nich użytki [7; spr. 12-Ark.402].
Próby utrzymania nienaruszalnej własności Kościoła rzymsko-katolickiego doprowadziły do konfliktów
z książętami, szlachtą, mieszkańcami innych miast i zwykłymi poddanymi. Przyczynami potyczek, jakie z
zasady kończyły się sprawami sądowymi, były problemy związane z posiadaniem ziemi. Konfliktowe sytuacje
wywołane władaniem nieruchomościami stały się częstsze od lat 60-tych XVI w. Zapisy w księgach grodzkich
notują zabór ziem łuckiego kościoła katedralnego Św. Trójcy zarówno przez urzędowe osobistości miasta jak i
okoliczną szlachtę. Na przykład w 1561 r. łucki i brzeski biskup Jan Andruszewicz i poddziekan Tomasz
Chojeński skarżyli się na Jana Olechnowicza Borzobohatego za zagarnięcie ziemi łuckiej i topolskiej, które
należały do kościoła łuckiego [7; spr.3-Ark.95]. Wśród osób sięgających po dobra katedry rzymsko-katolickiej,
spotykamy Wasyla Żurawnickiego [7; spr. 28-Ark.761], Wasyla Hulewicza [7; spr. 28-Ark. 610 zw.] Annę i jej
syna Piotra Falczewskich [7; spr.16-Ark.189 zw.].
Często konflikty trwały po kilka lat. Wciągnięci byli w nie, nie tylko bezpośredni właściciele, ale i
osoby związane z właścicielami umowami dzierżawnymi, darowiznami oraz prawami [s.104]
spadkowymi. W 1562 r. dworzanin królewski J. Nieświcki zeznał w grodzkim sądzie, że wykonując królewskie
postanowienie próbował wprowadzić królewskiego poborcę podatkowego Joska Szłomycza do zajęcia majątku
łuckiej kapituły, już wspomnianych Łuczyc, za nie płacone przez nią podatki. Przeszkodził temu i nie pozwolił
na czynności zarządca majątku, łucki duchowny, ks. Tomasz Chojeński [5; 114-116]. Tylko w 1568 r. dobra
Łuczyce, które stały się przedmiotem sporu między duchowieństwem kościoła katedralnego i rodziny
Borzobohatych zostały sprzedane razem z dobrami Topol Markowi Kobelskiemu dla ochrony przed zaoraniem
[7; spr. 10-Ark.26].
Długi czas trwały spory, których przyczyną były katedralne majątki: Sadów, Gordźwin, Koszów i
Sobiechleby. Na podstawie umowy z 1559 r. między łucką kapitułą i Franciszkiem Falczewskim - starostą
kowelskim, biskupie posiadłości zostały przekazane temu ostatniemu i jego potomkom w dzierżawę przez łuckobrzeskiego
biskupa Jerzego Falczewskiego (Chwalczewskiego) – brata Franciszka [5; 66]. Krewni Franciszka
Falczewskiego próbowali siłą zawładnąć wspomnianymi dobrami.. To z kolei przywiodło do wystąpienia w
1579 r. podkustosza i wikariuszy łuckiego kościoła Św. Trójcy z zamiarem obrony swoich interesów w sądzie
[7; spr. 19-Ark.21]. Nie bacząc na to zięciowie Anny Falczewskiej – książę Dymitr Bułyga, Jan Kotliński,
Andrzej Chalecki siłą zagarnęli kościelne majątki [7; spr. 21-Ark.151] za co zostali podani do sądu przez Annę
70

Falczewską (żonę Franciszka), która zeznała, że wymienione dobra przeszły do niej w dzierżawę od łuckiego
biskupa W. Wierzbickiego i że ona, oprócz prawa arendy nie ma nijakich innych praw własności do tych wsi. [7;
spr. 21-Ark. 223 zw.].
W długotrwały konflikt zmuszony był wtrącić się król polski, który swoim dekretem z 1581 r. wskazał,
że dobra Sadów, Godźwin, Koszów, Horodec i Sobiechleby są własnością rzymsko-katolickiej kapituły [7;
spr.23-Ark.221 zw.]. Te osiedla niejednokrotnie w ciągu prawie dziesięciu lat stawały się obiektem napaści
Wasyla Hulewicza, którego nie powstrzymywały pozwy do sądu i królewskie dekrety o wypłaty odszkodowania
za straty poddanym łuckiego biskupstwa [7; spr.28-Ark.730]. W końcu król Zygmunt III swoim listem z 30
kwietnia 1592 roku do kniazia Ostrogskiego i kniazia J. Zbaraskiego, nakazał zebrać pospolite ruszenie ich
powiatów dla wykonania egzekucji na Wasylu Hulewiczu, poprzez ściągnięcie z niego 1853 kop i 15 groszy
litewskich odszkodowania na rzecz łuckiej katedry [7; spr.4-Ark.264 zw.-267].
W centrum licznych konfliktów, w których występowała łucka diecezja, było miasto Torczyn. Wśród
przyczyn sporów było rozmieszczenie ziemi wokół miasta. Zapisy w łuckich księgach grodzkich wskazują na
konflikty z powodu takiego usytuowania włości Jerzego i Olechna Okorskich. Ich własność – wieś Okorsk -
sąsiadowała z posiadłością biskupa rzymsko-katolickiego, wsią Sadów [7; spr.2-Ark.25] [s.105]
dzierżawioną przez Fronca Falczewskiego [7; spr.5-Ark.125].
Na przykładzie miasta Torczyna dobrze widać wszystkie aspekty stosunków, jakie zachodziły pomiędzy
diecezją rzymsko-katolicką reprezentowaną przez biskupa i kapitułę kościoła katedralnego Św. Trójcy a ich
poddanymi. Biskup sam, albo inni w jego imieniu, reprezentowali swoich poddanych w sądach, występowali
jako obrońcy ich interesów niezależnie od przynależności etnicznej i społecznej. W 1570 r. do łuckiego
grodzkiego sądu w imieniu biskupa Wiktoryna Wierzbickiego oskarżono pana Andrzeja Montowta o napaść ze
sługami na budynki mieszczan w Torczynie [7; spr.17-Ark.654 zw.]. W 1572 roku mamy doniesienie o tym, że
w Torczynie podczas jarmarku, słudzy Anny Czartoryskiej pobili dwóch strażników miejskich, którzy na skutek
tego zmarli [7; spr. 13.-Ark. 743 zb.). Pod datą 1570 spotykamy skargę w imieniu Wiktoryna Wierzbickiego na
chłopów Jana Żukowieckiego o rabunek i uwięzienie torczyńskiego Żyda Lewona [7; spr. 12-Ark.156].
Konflikty trwały i później. Z 1603 r. rozpoczęły się spory sądowe między biskupstwem łuckim a
unickimi władykami włodzimiersko-brzeskimi. Przyczyną sporu były granice dóbr Chocieszów, Uściług i
Piatydni. [23; 106].
Ważną sprawą dla władzy biskupiej była obrona poddanych i urzędników przed sługami królewskimi.
W 1581 r. rotmistrz królewski Wasyl Żurawnicki ze swoimi towarzyszami i sługami (200 osób) samowolnie, bez
listu królewskiego, rozłożył się w Torczynie, posiadłości biskupiej, na więcej niż dwa miesiące. Żołnierze
odbierali mieszczanom jadło i furaż, grabili i powodowali szkody. B. Żurawnicki ciągle obiecywał
odszkodowania, a potem odmówił [7; spr.23-Ark.208]. W odpowiedzi na skargę torczyńskiego namiestnika
Piotra Dobrońskiego, upoważnionego przez biskupa łuckiego W. Wierzbickiego i jego poddanych - burmistrza,
rajców i całe pospólstwo miasta Torczyna, został wydany dekret królewski, na podstawie którego należało
wziąć z dóbr Żurawnickiego 1200 kop litewskich groszy na korzyść biskupa łuckiego, torczyńskich mieszczan i
poddanych torczyńskiej włości [7; spr.23-Ark.369 zw.].
Kanonik łucki Łukasz Doktorei brał udział w przysiędze H. Pocieja i C. Terleckiego, złożonej
rzymskiemu papieżowi w przeddzień Unii Brzeskiej [14; 340].
Infrastrukturę Kościoła rzymsko-katolickiego w Łucku, oprócz katedralnej świątyni Św. Trójcy oraz
kościołów Św. Ducha, Św. Jakuba i Św. Krzyża w XVI–1 poł. XVII w. tworzyły także kościoły zakonne:
dominikanów, jezuitów, Św. Brygidy, bernardynów. Dalsze badania tych instytucji kościelnych pozwolą na
wszechstronne wyjaśnienie aspektów życia religijno-kulturalnego miasta Łucka w epoce nowożytnej.
Tłumaczył Jerzy Kuśnierz
Roman Catholic Church in Lutsk of the 16 th -first half of the 17 th centuries.
In the research on the basis of historical sources analysis, usage of a broad base of monographic literature and
scientific publications of the recent years described is the functioning of institutions of Roman Catholic Church
in Lutsk of the 16 th -first half of the 17 th centuries.
Beginnings of founding in the city of the church of Western rite, represented by Lutsk-Beresteysk Episcopate
can be observed within the limited by chronological frames period.
The work determines the place of Roman Catholic Church in confessional life of Lutsk and its loyal people in
ethnosocial structure of the city community.
71

Special attention is given to interconfessional relations on the territory of Lutsk of the given time and relations
with higher and local authorities. Determined is the location of almost all institutions and property objects of
Catholic Church. Most sources of their financing are characterized. [s.107]
72

Ilona Nestoruk, Łuck
Katalog dokumentów pergaminowych ze zbiorów Wołyńskiego Muzeum Krajoznawczego
Kolekcje pergaminowych dokumentów stanowią część zbiorów wielu ukraińskich muzeów i archiwów.
Były one przedmiotem studiów znanych historyków i badaczy. Część tych dokumentów uporządkowano i
wprowadzono do obiegu naukowego. W katalogu J. Daszkewycza i L. Procenko, którzy uporządkowali
pergaminowe dokumenty Kijowskiej Komisji Archeologicznej ze zbiorów CPIA (Centralny Państwowy Instytut
Archeologiczny) Ukrainy w Kijowie, znalazło się 141 aktów na pergaminie. Katalog pergaminowych
dokumentów z kolekcji CPIA Ukrainy we Lwowie, uporządkowany przez O. Kupczyńskiego i E. Różyckiego,
zawiera 1133 akty.
Dokumenty na pergaminie stanowią składową część zbioru dokumentów (KDF) Wołyńskiego Muzeum
Krajoznawczego w Łucku (WMK). Zachowały się w ilości 34 jednostek, z okresu od 1536 r. do 1850 r.
Dokumenty pisane są w językach: łacińskim, polskim, ukraińskim i rosyjskim; Tory – po hebrajsku. Prawie
wszystkie dokumenty to rękopisy. Jedynie dwa z nich wykonane są w technice mieszanej, tzn., że na
drukowanych blankietach wpisane są odręcznie dane (Nr 18, Nr 13). Wszystkie znajdujące się w kolekcji
dokumenty to oryginały.
Ogólny przegląd pergaminowych dokumentów wykonany został przez autora niniejszego tekstu [6, 67-
69]. Tory z muzealnej kolekcji po raz pierwszy skatalogowała O.D. Ogniewa [7]. Z niektórych pergaminowych
dokumentów korzystali też inni badacze. Lwowski badacz A. Zajac zapoznał się z nimi, gromadząc materiały do
dziejów nadania prawa magdeburskiego dla miast Ukrainy. J.P. Jasinowskyj zapoznał się z Graduałem,
przygotowując katalog rękopiśmiennych dzieł muzycznych z kręgu Kościoła katolickiego. Dokumenty te,
zawierające wyobrażenia herbów, wykorzystywane były w różnych wystawach muzealnych („Piśmienna
spuścizna Wołynia”, 1989; „Z historii łuckiego bractwa”, 1992; „Wołyńska heraldyka”, 2001; „Biblia w
spuściźnie drukarstwa światowego”, 2001), przy odtwarzaniu historycznego herbu Wołynia oraz do druku
znaczków pocztowych.
Brak części ksiąg inwentarzowych z przedwojennego okresu funkcjonowania muzeum nie pozwala na
stwierdzenie, czy (i jakie) dokumenty znajdowały się w zbiorach WMK w okresie jego powstawania. Można
jedynie przypuszczać, iż początek kompletowania takich dokumentów należy wiązać z działalnością łuckiego
chrestowozdwiżenskowo bractwa w 2 połowie XIX w., kiedy bractwa zajmowały się gromadzeniem unikalnych
materiałów, związanych z historią Wołynia [1, 244]. [s.109]
Następny etap tworzenia kolekcji należy wiązać z działalnością w latach 30. ubiegłego wieku Wołyńskiego
Towarzystwa Naukowego, chociaż nie mając znowu pewnych zapisów inwentarzowych trudno kategorycznie
stwierdzić, które dokumenty trafiły wówczas do muzeum dzięki staraniom takich badaczy, jak np. Zygmunt
Leski i Julian Nieć [4, 63].
Napływ do muzeum w latach 30. i 40. dokumentów pergaminowych związany jest z imieniem
ówczesnego pracownika muzeum, badacza Wołynia, Anatola Dublańskiego [8, 423]. Dzięki jego staraniom
zabezpieczono dokumenty, związane z rodem Radziwiłłów i historią ich wołyńskiej posiadłości – zamkiem
ołyckim.
W latach powojennych pergaminowe dokumenty trafiały do muzeum przypadkowo: w wyniku przejęcia
ich z zamykanych instytucji religijnych (synagogi, kościoły) i pozyskiwania od różnych darczyńców.
Na podstawie treści dokumenty można podzielić na religijne i świeckie. Według przynależności
wyznaniowej – na prawosławne, katolickie, unickie i żydowskie.
Dokumenty te zostały wydane przez wysoko postawione osoby duchowne i świecki oraz urzędy.
Potwierdzają one miejscowe prawa, prawo magdeburskie, nadają przywileje i tytuły.
Dokumenty świeckie można podzielić umownie na następujące grupy:
- dokumenty dotyczące nadania i darowania w wieczystą dzierżawę ziem i majątków oraz innych
nadań ziemskich w miastach i wsiach;
- patenty;
- dokumenty nadające przywileje mistrzom cechowym, zezwolenia na organizowanie targów i
jarmarków, dokumenty dotyczące budowy kościołów i cerkwi;
- rejestry podatkowe;
- listy pochwalne (gramoty).
Dokumenty wyznaniowe dzielą się na:
- liturgiczne (Tora, Graduał);
- dokumenty dotyczący budowy i poświęcenia zakładów naukowych i kościołów.
73

W niektórych dokumentach znajdują się odniesienia do wcześniejszych tekstów. Często na odwrocie
znajdują się rejestry oraz zapisy o późniejszym odnotowaniu tych dokumentów w księgach miejskich i
zamkowych. Dokumenty są w objętości jednego arkusza lub w formie składek z 4-6 arkuszy.
Kolekcja stanowi jednocześnie unikalny zbiór podpisów znaczących osób: królów polskich – Zygmunta
Augusta (Nr 2), Władysława IV (Nr 8, Nr 11), Augusta II (Nr 12); papieża Urbana VIII (Nr 4); innych osób
duchownych i świeckich, np. biskupa Jakuba Dederko (Nr 17).
Zbiór ten jest także znakomitym materiałem do badań z zakresu sfragistyki i heraldyki. W muzealnej
kolekcji znajdują się dwa dokumenty z pieczęciami państwowymi, dziesięć – z imiennymi, na których znajdują
się herby różnych osób, na jednym [str.110
- “Patenty wołyńskiej guberni potwierdzające szlachectwo” (Nr 19) – herby wszystkich powiatowych miast
Wołynia.
Dokumenty zawierają dane o pisarzach oraz notariuszach publicznych urzędów miast i miasteczek.
Zgromadzone w kolekcji dokumenty są różnego pochodzenia, ale odnoszą się przede wszystkim do
historii ukraińskich ziem, przede wszystkim Wołynia. Wydawane są w Łucku, Ołyce, Turyjsku, Wilnie,
Warszawie, Sankt-Petersburgu.
Część dokumentów jest ozdobiona plastycznie: mistrzowsko wykonane inicjały i pierwsze słowa
niektórych tekstów, kolorowe herby powiatowych miast Wołynia, itp.
Stan zachowania dokumentów z muzealnej kolekcji jest dosyć dobry. Pięć dokumentów (Nr 20, Nr 2,
Nr 10, Nr 14, Nr 1) ma duże uszkodzenia – znaczne ubytki w treści z powodu wyblaknięcia tekstu. Będą mogły
być wprowadzone do obiegu naukowego dopiero po przeprowadzeniu zabiegów konserwatorskich. Przy
odtwarzaniu tekstów dokumentu, jeżeli to możliwe, zachowuje się specyfikę oryginału.
Opis każdej jednostki archiwalnej składa się z 14 pozycji;
1.Numer porządkowy.
2.Data (rok, miesiąc, dzień); nazwa miesiąca w zapisie słownym.
3.Miejsce przechowywania dokumentu.
4.Zapis treści dokumentu (skrót).
5.Autentyczność dokumentu (oryginał czy kopia).
6.Język (z zastosowaniem skrótów ukr., pol., lat.).
7.Rozmiar arkusza dokumentu – wysokość, szerokość, wysokość nadpalenia.
8.Wiadomości o obecności inicjałów, chierogramów i artystycznych dodatków dokumentu.
9.Oryginalne podpisy eksponentów dokumentu oraz dodatkowe napisy i notatki na głównej odwrotnej stronie
dokumentu, obecność znaków notarialnych i pieczęci pod tekstem.
10.Opis pieczęci.
11.Stan zachowania.
12.Publikacje.
13.Legenda.
14.Numer inwentarza.
Wykaz skrótów (dotyczy części katalogowej):
1.BKM – Wołyńskie Muzeum Krajoznawcze.
2.інв. – nr inwentarza.
3.KДФ – zbiór „Książki, dokumenty, foto”.
4.лат. – łacina.
5.од. зб. – jednostka przechowywania.
6.пол. – język polski.
7.PA – zbiór „Historia religii i ateizmu”.
8.рос. – język rosyjski.
9.укр. – język ukraiński.
74

Catalog of documents on the parchment from the funds
of Volyn Museum of Regional Studies.
The catalog is compiled on the basis of authentic documents on the parchment from the funds of Volyn Museum
of Regional Studies. Chronological frame of the collection is within the period from 1536 to 1850. The
documents are drawn up in Latin, Polish, and Russian, Toras are in Hebrew, one of the documents is in
Ukrainian. All the documents, with the exception of two of them, are manuscripts. By their content they are
secular and religious; by their confessional belonging they are Orthodox, Catholic, Uniate, Judaic. Collection is a
unique compendium of autographs of famous persons: Polish Kings Sigizmund August, Wladislaw IV, August
II, Pope Urban VIII, etc. Collection gives a rich material in sfragistics and heraldry. The documents are written
in Lutsk, Olyka, Tyriysk, Vilno, Warsaw, St. Petersburg. [str.118]
75

Andrzej Gil, Lublin
Testament unickiego biskupa chełmskiego i bełskiego Atanazego Pakosty z 1625 roku
Okres rządów w unickiej diecezji chełmskiej biskupa Atanazego Pakosty (1619-1625) należy do słabiej
udokumentowanych w jej dziejach. Dlatego też niewątpliwie dużej wagi świadectwem tych czasów jest
testament Atanazego Pakosty. Wobec nielicznych publikacji tego typu i istotne jest, aby dokument ten, będący
istotnym elementem wiedzy o działalności Pakosty nie tylko jako zakonnika bazyliańskiego i biskupa jednej z
unickich diecezji w Rzeczypospolitej, ale też i człowieka mocno zaangażowanego w ówczesną rzeczywistość
społeczną, stał się przedmiotem naukowych rozważań.
***
Atanazy Pakosta pochodził z rodu mieszczan wileńskich. Był bazylianinem, zdobył wykształcenie
teologiczne i prawnicze. Przed objęciem diecezji chełmskiej pełnił godność ihumena monasteru w Mińsku. Za
zgodą królewską i z podania metropolity Józefa Rutskiego Pakosta dnia 7 VIII 1619 r. przejął we władanie
diecezję chełmską jako trzeci już z kolei jej unicki biskup ii . Chcąc zapoznać się ze stanem diecezji, a pośrednio
przyspieszyć zaprowadzenie w niej unii, biskup Atanazy dokonał objazdu stolic dekanatów-protoprezbiterii i
przeprowadzał tam zjazdy soborowe z duchowieństwem. Objazd ten, który można nazwać wizytacją diecezjalną,
trwał kilka miesięcy na przełomie 1619-20 r. Nie wszędzie biskup mógł bez większych przeszkód sprawować
swe czynności. W samym Chełmie, wśród tamtejszych prawosławnych mieszczan zorganizowanych w bractwo,
narodziła się opozycja względem biskupa, co ciekawe, zawierająca silne akcenty narodowe, podkreślające
ruskość jej uczestników. W Krasnymstawie z kolei biskup 10 II 1619 r. chciał zwizytować cerkiew Św. Trójcy,
napotykając silny opór tamtejszych mieszczan, zwłaszcza z rodzin Iliaszewiczów i Pełczyckich, a więc tych,
spośród których wywodziło się kilku XVI-wiecznych władyków. Mieszczanie ci nie pozwolili biskupowi na
wizytację, a przybyłych z nim kapłanów unickich wypędzili z miasta, przy wyraźnym poparciu starosty
krasnostawskiego Stefana Snopkowskiego iii .
Początek jego rządów w diecezji chełmskiej nastąpił w okresie trudnym dla Cerkwi unickiej w
Rzeczypospolitej. Wzrost roli Kozaczyzny w państwie pod światłym przywództwem hetmana Piotra
Konaszewicza Sahajdacznego, który otwarcie [str.120]
manifestował swe przywiązanie do ortodoksji, spowodował powstanie nowego układu sił na polu
wyznaniowym. Cerkiew prawosławna zyskała nowego rzecznika swych interesów, posiadającego realną siłę
militarną i przede wszystkim w obliczu konfliktów z Turcją bardzo królowi Zygmuntowi III potrzebnego.
Hetman Sahajdaczny nawiązał osobisty kontakt z podróżującym do Moskwy patriarchą jerozolimskim
Teofanesem (1618 r.). Wtedy też zapewne powstała myśl reaktywowania w Rzeczypospolitej hierarchii
prawosławnej ii . Wracając z Moskwy Teofan na przełomie lat 1620-21 wyświęcił prawosławnego metropolitę
kijowskiego (Hioba Boreckiego) i sześciu biskupów, w tym chełmskiego, Paisjusza Hipolitowicza
Czerkawskiego (w Żywotowie w województwie bracławskim w początku 1621 r. ii ), byłego ihumena monasteru
mieleckiego na Wołyniu.
Tak więc od 1621 r. diecezja chełmska posiadała dwóch hierarchów. Jednakże władyka Paisjusz
Hipolitowicz Czerkawski nigdy nie wszedł w posiadanie katedry (chociaż oficjalnie używał tytułu епископ
Холмский и Белзский) i można przypuszczać, że w okresie sprawowania urzędu przez Atanazego Pakostę nie
przebywał często na terenie swojej nominalnej diecezji. Nie znaczy to wszakże wcale, że nie oddziaływał na jej
losy. By być jak najbliżej diecezji osiadł w monasterze św. Onufrego w Jabłecznej nad Bugiem ii (leżącym na
terenie brzeskiej części diecezji włodzimierskiej) i stamtąd kierował sprawami prawosławia chełmskiego (w tym
okresie jeszcze bardzo silnego) poprzez swych osobistych namiestników.
Biskup Atanazy Pakosta, objąwszy diecezję, zastał ją ograbioną z uposażenia (przy katedrze pozostała
tylko jedna wieś – Pokrówka), dlatego podjął kroki mające na celu odzyskanie utraconych bezprawnie dóbr.
Wytoczył procesy o zagarnięcie dawnych wsi władyczych: Strzyżowa, Cieszyna, Butynia, Żukowa,
Niewierkowa i Peremiwołek. Swym rozsądnym działaniem doprowadził do objęcia w posiadanie majątków
Buśno i Białopole, które w późniejszych dziejach diecezji odegrało dużą rolę jako miejsce rezydowania
76

iskupów chełmskich ii . Jako były ihumen monasteru mińskiego starał się biskup Pakosta sprowadzić bazylianów
na teren diecezji ii .
Atanazy Pakosta zmarł w początkach sierpnia 1625 r. po sześciu latach pełnienia swego urzędu.
Niewątpliwie mimo krótkiego okresu rządów przyczynił się do rozwoju unii w swej diecezji. W kilka lat po jego
śmierci późniejszy metropolita Piotr Mohyła zapisał w swoich Opowieściach o cudownych i nadzwyczajnych
zjawiskach w cerkwi prawosławnej historię „okrutnego człowieka Atanazego Pakosty, biskupa chełmskiego”,
„surowego [str.120]
i okrutnego za życia, prześladowcy prawosławnych, dopuszczającego się rozmaitych gwałtów na duchownych i
świątyniach”. Pomijając całą ówczesną, wynikającą z doraźnych polemicznych potrzeb, retorykę, takie
przedstawienie postaci biskupa Pakosty świadczy o jego dużej skuteczności w zmaganiach z chełmską
ortodoksją iii . [str.121]
***
Testament unickiego biskupa chełmskiego i bełskiego Atanazego Pakosty z 25 lipca (starego stylu) 1625 r.
[k. 327]
W Imię Troycy Przenaswiętszey Oyca y Syna y Ducha Swiętego Amen.
Na wieczną Pamiątkę Rzeczy niżey opisanych, Ja Athanazy Pakosta z łaski Bożey Episkop Chełmski y
Bełzski wyznawam.
Aczkolwiek na ten czas od Pana Boga chorobą iestem złożony, ale na Umyslie zdrowy bedąc, y w
rozumię doskonały. Upatruiąc pewność śmierci, a niepewność godziny iey, aby po śmierci moiey, tak miedzy
powinnemi moiemi, iako czeladzią moią, o maiętność moią ruchomą nie od kogoż żadney turbaciey y
mieszaniny kłopotu, a za tym ciężkości duszy moiey nie było, takowy moy Testament, y ostatnią wolą
sporządzam, y aby według tey ostatniey woli moiey y ordinatiey wypełniono, y dosic się działo, dla miłosierdzia
Bożego proszę y upominam.
Naprzód tedy wyznawam, Iż w Wierze Swiętey Katholickiey Apostolskiey Nabożenstwa Gręckiego, w
iedności z Kościołem Swiętym Rzymskim w posłuszenstwie Oyca Swiętego Papieża Rzymskiego, y w
posłuszenstwie Przenaywielebnieyszego w Chrystusie Panu, Je o M. Oyca Josepha Welamina Rutskiego
Archiepiskopa Matropolity Kiiowskiego, Halickiego y wszystkiey Rusi Pasterza mego Umieram, y Umierać
chcę, y iesli mię w tey chorobie Pan Bog do chwały swey swiętey powołać będzie raczył. Tedy duszę moią w
ręce iego swięte w opiekę, y obronę Naswiętszey Panni Mariey, y Anioła Stróża moiego oddaię. A ciało moie
grzeszne, ziemi powierzam, która aby sposobem chrzescianskim według obrzędów, y nabozenstwa Cerkwie
naszey Gręckiey było pogrzebione w Soborney Cerkwi Chełmskiey przy prawey, albo liwey stronie muru w
Chorze, gdzie się mieysce naysposobnieysze Ukaże, nie w ziemi ale na wirzchu, sklepiczek przymurowawszy
proszę.
A iż za Żywota moiego przez wszystek czas doznawałem wielkiey Łaski Je o M. Oyca Metropolity za co
mu Pan Bóg wieczną zapłatą będzie, y teraz Je o Msci Proszę aby przy pogrzebie grzesznego ciała mego o osobę
swą nie lutuiąc pracy swey być, nabozenstwo y obrzędy przy tym pogrzebie sam przez się odprawic raczył.
A co się tknie rzeczy moich y maietności ruchomey taką ordinatią czynię. Naprzód Apparaty Cerkiewne,
ktorem sprawił obiowszy to władyctwo mianowicie Amfor Tytułu Lazurowego, Mitrę haftowaną z firetami
złocistemi, Antependium złotogłowowe, pokrowiec Adamaszkowy czerwony złotem haftowany, zarękawia
dwoie, poduszeczkę adamaszkową czerwoną, Laskę Episkopską srebrną, która waży grzywien srebra dziesięc,
Lichtarzow srebrnych dwa, Tuwalnie, chustki, cokolwiek w Ryznicy iest, to wszystko Cerkwi Soborney
Chełmskiey odkazuię, y przy Cerkwi Soborney Chełmskiey to wszystko ma zostać wiecznie, Miednica
mosiądzowa y nalewka Cynowa Cerkiewne. A mantyia Episkopska ma być w Disposiciey Je o Msci Oyca
Metropolity.
[k. 328]
W Szkatule teraz mam Tysiąc y Trzydzieści złotych, które się wydaią y wydawac będą na potrzeby w
chorobie, i coby się zostało po śmierci moiey część ma być obrocona na pogrzeb ciała moiego a ostatek na
zapłacenie długow et Legator[um] niżey opisanych.
Rozdałem też między ludzi y poddane tak obce, iako y Cerkiewne zboza rozmaitego Liczbę pewną o
czym pewne są Regestra na pieniądze według ceny iaka przed nowem była, tedy te pieniądze od tych ludzi y
poddanych wyprawic, iednak z taką declaratią, Iż ieśliby który s poddanych moich Cerkiewnych nie sprzedał,
według Ceny iaka wielka była, tedy tak ma zapłacić, iako przedał. A wyprawiwszy te pieniądze za zboża, y to co
zostanie z onego Tysiąca Złotych to ma być obrocono, na zapłacenie długow y Legatorum.
Naprzod Legatu[s] Manasterowi Wilenskiemu Troycy Swiętey Złotych sto, Manastyrowi Żurowieckiemu
złotych pięćdziesiąt, Manastyrowi Nowogrodzkiemu złotych pięćdziesiąt.
77

Szpitalowi Ruskiemu w Chelmie Leguię złotych trzydzieści y trzy y groszy dziesięc, Szpitalowi
Lackiemu Chełmskiemu złotych szesnaście y groszy dwadzieścia, ea conditione, aby za Duszę moią Kapłani
przy ofierze przenayswiętszey Ubodzy P. Boga prosili.
Drugi dług szpitalowi Ruskiemu Chełmskiemu złotych sześćdziesiąt y pułosma złotego, od roznych osób
przez mię wziętych Je o Msci P. Janowi Jasienskiemu złotych pięćset polskich mnie pozyczonych, Chaimowi
Żydowi Chełmskiemu Złotych dwanascie y groszy pięć polskich.
A ostatek co zostanie na ochędostwo, y Apparaty Cerkwie Soborney Chełmskiey, y na oprawienie samey
Cerkwi ma być obrocono.
Szubkę sukienną Rysiami podszytą y Sutannę Adamaszku Brunatnego Je o Msci Oycu Metropolicie Leguię,
Łańcuszków [str.121]
złotych pancerzowych dwa, krzyżyk złoty ieden, srebro, miednice y nalewkę srebrną, rostruchan z
nakrewką srebrny pozłocisty, Kuflow dwa z nakrewkami srebrnych, koneweczkę srebrną złocistą, garnuszek z
nakrewką srebrny, czareczek srebrnych dwie, Łyżek srebrnych dwanaście, szubę sukienną pupkami sobolowemi
podszytą, szubkę czarnego faklendyszu kunami podszytą, szubkę lazurowego falendyszu szlamami lisiemi
podszytą, czamarę adamaszku czarnego, czamarę kanawacową popielicami podszytą, sutannę adamaszkową
czarną, sutannę falendyszu czarnego, sutannę starą kanawacową, sutannę czamletową czarną, płaszcz
leczywkowy y drugi płaszcz sacetowy, Kołdrę Turską przeszywaną czerwoną iedwabną, kobiercow pięc, Karetę
woznikow sześć, dwa konie kuchenne, chusty biale, obrusy cokolwiek w skrzyniach iest, od mala do wiela
siestrzankowi memu szlachetnemu Jasiowi Jasienskiemu niemowiątku daię daruię, Ceną wszystką (okrom
dziewięć stu [lekcja niepewna – może dziewiętnastu] sztuk Cerkiewney)
[k. 329]
miedz, bydło wszelakie w oborze folwarku Białopolskiego będące według Inwentarza, który ma bydz
spisany napoły rozporządzam iedną połowicę Ceny, miedzi, y bydła Successorowi moiemu, a drugą temuż
Jasiowi Jasienskiemu siestrzankowi moiemu daię daruię y Leguię.
Złą declaratią iż czego Boże Uchoway śmierci na tego siestrzanka mego w Dzieciństwie, srebro, złoto,
cena, miedz, bydło, szaty, konie, przeze mię temu siestrzankowi memu Legowane, ma się to wrocic, Matce
siestrzanka mego a Siestrze mey rodzoney Paniey Marynie Pakosciance Jasienskiey.
Osiewek wszelaki, tak ozimy, iako iarzynny folwarku Białopolskiego, na poły ma iść, połowicę
succesprowi moiemu, a drugą połowicę na Poprawę Cerkwi Soborney Chełmskiey Legiuę, y daruię.
Do tego lisow pięc całych siestrzankowi moiemu Leguię.
Obraz oprawny w Srebro po Moskiewsku oprawne y drugie trzy niewielkie obrazki Kościołowi
Sobornemu Chełmskiemu Leguię, y trzy lichtarze mosiądzowe teyże Cerkwi soborney daruię.
Inwentarz zboża Folwarku Białopolskiego ma być spisany z wiadomoscią Capituły moiey Chełmskiey, y
Je o Msci P. Jakuba Jasienskiego.
Executory tego Testamentu y ordinatiey ostatniey woli moiey naznaczam Przenaywielebnego Je o Msci
Oyca Jozepha Welamina Rutskiego Archiepiskopa Metropolitę, któremu contentatią sługom moim według
woley moiey naznaczyc, xięgi moie Lacinskim ięzykiem wydane do monastyrow, albo Wilenskiego, albo
Minskiego oddac, y tą moia ordinatią Testamentową w czym by się zdało poprawic (okrom [wyraz nie
odczytany] srebra, y koni to tom siestrzankowi swemu zapisał, y darował) y według woli swey disponowac,
rozumieiąc iednak o Łasce Je o Msci że tey woley moiey odmieniac nie będzie, do Je o Msci przydawam Capitulę
moią Chełmską, y Je o Msci Pana Jakuba Jasienskiego.
Zrzebia cisawego Stephanowi Malkowi chłopcu swemu daruię.
A iż opieka siestrzanka mego należy Oycu Panu Jakubowi Jasinskiemu, tedy po wzięciu tych rzeczy
przez mię Legowanych a Strzez Boże Smierci na siestrzanka mego, Siestrze moiey małżonce Pana Jasinskiego
nalezących, powinien będzie Pan Jakub Jasienski Summę za to według oszacowania przychodząca na dobrach
swoich dziedzicznych zapisac y assecurowac.
Zygarek na scianie wiszący do Monastyra Minskiego daruię.
A na potwierdzenie tey Ordinatiey Testamentu ostatniey moley moiey to pismo ręką swą własną
podpisuię, y pieczęcią moią Episkopską pieczętuię.
Ducze [lekcja niepewna] zas Ich Msciow, Wielebnego Alexandra Szkołdzickiego Ihumena Minskiego
officiała Je o Msci Oyca Metropolity, Urodzonych IchM: Je o M. I P. Kaspra
[k. 330]
Kunickiego y J. M. P. Jana Izdebskiego Uzyłem aby się na te ordinatią y Testament moy podpisali.
Działo się w Dworze Pokrowskim, dnia dwudziestego piątego Msca Lipca, Roku 1625.
1.Loca Sigillorum
Athanasi Pakosta Episkop Chelm[ski] y Bełzski własną ręką m[anu] p[ropria]
Alexander Szkołdziecki Ihumen Minski do tego testamentu pieczęc przyłozył y ręką podpisał, za prosbą
J. M. Władyki Chelm[skiego] m[anu] p[ropria]
78

Kasper Kunicki iako proszony przyiaciel za prozbą J. M. X. Władyki Chelm[skiego] podpisuię, y
sigillum swoie przykładam
Jan Izdebski do tego Testamentu pieczęc przyłozył, y ręką swą podpisałem, za prosbą J. M.X. Władyki
Chełm[skiego] y Belzskiego m[anu] p[ropria]
Testamentu kopia S. Pamięci Oyca Pakosty Eppa Chełm[skiego]
2.
3.Archiwum Państwowe w Lublinie, Chełmski Konsystorz Greckokatolicki, sygn. 1224. [str.122]
The Testament
Summary
A published testament of the Chełm Greek-Catholic Bishop Atanazy Pakosta (1619-1625) is an
interesting source to know not only an essential part of his biography, a history of the diocese administered by
him but also a mentality of the man who lived and acted in an extremely difficult period of religious disputes in
Poland in the 1620s. Although the testament concentrates mainly on personal problems of Bishop Pakosta, its
close analysis reveals many details concerning such matters as the economy of the diocese, a liturgical
equipment and a state of the Chełm Orthodox Cathedral too.
Translated by Joanna Paczos
79

Olena Biriulina, Łuck
Daniel Bratkowski – prawosławny Ukrainiec w Rzeczypospolitej
Szybka kariera, rozpoczęta za panowania Jana Kazimierza i kontynuowana za następnych władców
dawała wołyńskiemu szlachcicowi Danielowi Bratkowskiemu nadzieję na spokojne i dostatnie życie, pełne
przynależnych jego urodzeniu korzyści i zaszczytów. Czemu więc ten człowiek, osiągnąwszy pewien szczebel
społecznej drabiny, zaczął buntować się przeciw systemowi, który umożliwił mu osiągnięcie sukcesu? Nawet
później, u schyłku życia, kiedy zaczęto uważać go za obrońcę prostego ludu, nie znalazł zrozumienia u
większości sobie współczesnych - przedstawicieli klasy “złotej wolności”. Publiczne ścięcie D. Bratkowskiego
w Łucku w 1702 r., stało się nie tyle jego osobistą tragedią, ile jeszcze jednym przykładem życiowego kredo:
“nie bądź obojętny na los swojego narodu, walcz o jego dobro nie szczędząc życia”. Czy był on bohaterem, czy
złoczyńcą? Czy może był człowiekiem, który miał rzadko wówczas spotykaną wyostrzoną wrażliwość na
krzywdy społeczne? Odpowiedzieć na te pytania można jedynie po przeanalizowaniu różnych aspektów jego
życia.
Na temat D. Bratkowskiego powstało kilka prac historycznych i literaturoznawczych, poczynając od
wzmianek na jego temat polskiego pisarza Franciszka Bohomolca w 3 ćwierci XVIII stulecia, gruntownych prac
ukraińskich uczonych: Wołodymyra Antonowycza w 2 połowie XIX w. i Wjaczesława Łypynskoho na początku
XX w., kończąc na współczesnych studiach. 1 Pobieżnie sądząc wydawać się może, iż biografia Bratkowskiego,
jego urzędowa kariera i działalność sejmowa są znane. Bliższa analiza dotychczasowych [str. 123]
opracowań wskazuje jednak, że wiele współczesnych publikacji jest powtórzeniem pierwszych studiów,
wydanych przez wspomnianych już Antonowycza i Łypynskoho. 2 Poezję Bratkowskiego współcześni
czytelnicy znają jedynie ze skromnej ilości opublikowanych wierszy. Porównajmy: w ukraińskich, polskich i
rosyjskich wersjach językowych istnieje obecnie 40-50 przetłumaczonych i opublikowanych wierszy spośród
525 napisanych przez poetę.
Z biegiem czasu i pojawieniem się nowych materiałów zaistniała możliwość uzupełnienia znanych już
faktów z życia Daniela Bratkowskiego.
Niniejsze opracowanie nie stawia sobie za cel pełnego ukazania dziejów osoby, której jest poświęcone.
Staraliśmy się zgromadzić w nim dane na podstawie dokumentów źródłowych, ponieważ to one – wg naszych
najszczerszych przekonań – tworzą najbardziej obiektywną płaszczyznę do badań nad życiem i twórczością
Bratkowskiego.
Główna część archiwalnej spuścizny po Bratkowskim została opublikowana w 1868 r., w
najobszerniejszym zbiorze źródeł do historii Ukrainy - “Archiwum Południowo-Zachodniej Rosji”. 3 To siedem
dokumentów, które odnoszą się do ostatnich lat życia wołyńskiego szlachcica. Materiały te opublikował i
opatrzył komentarzem profesor historii Uniwersytetu Kijowskiego, znany ukraiński uczony Wołodymyr
80

Antonowycz. W oparciu o te dokumenty już wcześniej napisał on pierwsze historyczne studium o szlachcicu z
Wołynia Danielu Bratkowskim. 4
Wspomniane siedem dokumentów to wypisy aktów z ksiąg grodzkich kancelarii zamkowej w Łucku.
Ich ramy chronologiczne zamykają się datami: 5 kwietna 1701 r. – 25 listopada 1702 r. Pisane są w języku
polskim i łacińskim. Opublikowane dokumenty poprzedzone zostały krótką adnotacją w języku rosyjskim.
Dwa chronologicznie najstarsze dokumenty (z 5 i 6 kwietna 1701 r.) dotyczą spraw majątkowych
Daniela Bratkowskiego i jego synów: starszego – Iwana i młodszego – Aleksandra. 5 Dowiadujemy się z nich po
raz pierwszy szczegółów o dziedzicznej [sr.124]
posiadłości Bratkowskiego – części wsi Świszczów w powiecie łuckim. Także stamtąd dowiadujemy się o
pierwotnym zamiarze Daniela udania się jeszcze w przededniu powstania do taboru kozaków, dowodzonych
przez kozackiego watażkę, Semena Poleja: „... do Poleia iechać, komu innemu dobra resignować, samemu siebie
impossessionatum uczynić, czy prawdziwie, czy chimerice, godzi się i odpowiada”. Dziedzic Świszczowa,
Michał Semichowski, przytoczył te słowa w sądowym pozwie. Wychodzi więc na to, że Bratkowski wiedział o
przygotowaniach do powstania, a szczerość w stosunku do wrogo nastawionych sąsiadów mówi o jego
rozpaczliwej sytuacji.
Dalsze wypadki w biografii Bratkowskiego pokażą, że obietnica przystąpienia do Poleja nie była
pustym zamiarem.
Następne pięć dokumentów (październik – listopad1702 r.) ukazują tragiczne momenty w życiu
Bratkowskiego – dni, spędzone w więzieniu. 17 października 1702 r. wojskowy sąd województwa wołyńskiego
rozpatrywał sprawę zatrzymanego pod Zasławiem i doprowadzonego pod strażą podczaszego wendeńskiego,
Daniela Bratkowskiego. 6 Posądzono go o kontakty ze zbuntowanym pułkownikiem kozackim Polejem. Zgodnie
z prawem dano mu możliwość przedstawienia świadków, którzy zeznaliby o jego niewinności. Po przeszło
miesiącu, 20 listopada, deputowani sejmiku łuckiego, w których ręce trafił wołyński szlachcic, potwierdzili
konieczność sądzenia go przez sąd wojskowy, jako szczególnie niebezpiecznego przestępcę. 7 Dowodami
„niebezpieczności” były znalezione przy nim podczas aresztowania listy, nawołujące do przyłączenia się do
powstałych kozaków. Same listy zostały prawdopodobnie zniszczone zaraz po zakończeniu śledztwa.
Jak wynika z dokumentu z 22 listopada 1702 r., obwiniony przyznał się do swoich kontaktów z
hetmanem Mazepą w Kijowie (1700 r.), z Polejem i Samusiem [Samuel Iwanowicz, przyp.tł.] w Fastowie,
jesienią 1702 r. 8 Na tymże posiedzeniu sąd zasądził poddanie więźnia torturom. Z tych dramatycznych linijek
dowiadujemy się o jego wieku. Daniel mógł wytrzymać tylko pierwszy stopień tortur, gdyż – jak zaświadcza
sądowy oprawca – był już człowiekiem w latach. Zwolniono go więc od mąk.
Ostatni wyrok w jego życiu, jak się teraz wydaje, był zbyt pospiesznym i surowym. 25 listopada 1702 r.
podczaszego wendeńskiego Daniela Bratkowskiego za udział w powstaniu S. Poleja skazano na karę śmierci
przez ścięcie. 9 Nie budzi wątpliwości to, że wyrok wykonano już następnego dnia.
Osobnej uwagi wymaga testament D. Bratkowskiego. Został on napisany 13 listopada [str. 125]
1702 r., lub w przededniu śmierci. 10 Nie znając jeszcze sądowego werdyktu Bratkowski uprzedza jakby swoich
sędziów i w ostatnich słowach żegna się na zawsze z najbliższymi, dając rozporządzenia odnośnie kosztów oraz
ruchomego i nieruchomego majątku. Do swoich synów zwraca się z nakazem, aby wytrwali w prawosławnej
wierze, o której prawa walczył przez ostatnie lata swojego życia i za którą poniósł śmierć. Z testamentu też
dowiadujemy się o losach jedynej książki poety, której niemal cały nakład – „cztery tysiące i jeszcze sto” – nie
był jeszcze wykupiony od wydawcy.
Do łuckich ksiąg grodzkich testament Bratkowskiego wpisała wdowa dopiero w 1707 r. Testament,
ogłoszony zgodnie ze standardową formułą obowiązującą w tym okresie, zawiera także cenne drobiazgi z życia
poety – dane o jego rodzicach.
Oprócz omówionego wyżej zespołu dokumentów, w innych wydaniach „Archiwum Południowo-
Zachodniej Rosji” opublikowano jeszcze kilka, informujących nas o polityczno-obywatelskich aspektach życia
Bratkowskiego. To jego udział w delegacji łuckiego bractwa na zwołany przez króla zjazd – kolokwium w
Lublinie w grudniu 1679 r. 11 i organizacja protestu przeciw antyprawosławnej polityce posłów podczas sejmu w
Warszawie w 1699 r. 12
Nie tak dawno opublikowano nowe materiały o rodzinie Bratkowskiego i jego pozycji majątkowej.
Informacja o rodzinie Bohdana Bratkowskiego w cerkiewnej księdze wspominkowej brackiej cerkwi
Podniesienia Prawdziwego Drzewa Krzyża Świętego (synodnik datowany na lata 1676-1793, odtwarza zapisy
wspominkowe od 1618 r.) rzuca również światło na rodzinę samego Daniela. 13 Wg przypuszczeń pierwszego
badacza tych materiałów, M. S. Maksymowycza, wzmiankowany Bohdan, którego imię pojawia przy imieniu
straconego w r. 1702 Daniela, był jego ojcem. 14 Jednocześnie Maksymowycz wskazuje na podpis tegoż Bohdana
Bratkowskiego na znacznie wcześniej datowanym dokumencie – porozumieniu z 1619 r. 15 Sądzimy, że
wiarygodność wysuniętych na podstawie tych dokumentów wniosków jest trochę wątpliwa.
81

Trzy nowe dokumenty pochodzą z mało znanego archiwum rodziny Jeło-Malińskich w zbiorach
Wołyńskiego Muzeum Krajoznawczego w Łucku. Materiały te dotyczą sporów majątkowych Bratkowskiego z
sąsiadami – Adamem Józefem Lubowieckim i jego żoną Urszulą Lubowiecką, córką Adama Krasickiego z
Sicina (po kądzieli [str.125] spokrewnioną z rodem Jeło-Malińskich), starostami oświęcimskimi. Oprócz innych
dóbr, w łuckim powiecie województwa wołyńskiego Urszula zarządzała malińskim kluczem, w skład którego
wchodziły wsie: Malin, Ujeźdce, Piewża, Zabołotce, Stawiszcze, Borbin (obecnie wsie w rejonie malińskim
województwa równieńskiego). W drugiej połowie lat 80. i na początku lat 90. XVII stulecia Bratkowski był
dzierżawcą wsi Malin, która położona była blisko jego rodzinnego Świszczowa. Dowodem na to jest kwit z 1692
r., dotyczący spłaty należnego podatku (za lata 1686-1687) 16 i dwa akty z 1693 r. ze sprawy sądowej pomiędzy
dziedzicami Malina, Adamem i Urszulą Lubowieckimi z jednej strony, a dzierżawcą Danielem Bratkowskim z
drugiej strony o nierozliczenie pewnych sum. 17 Wyrokiem sądu Bratkowskiego skazano na wieczną banicję. Wg
opracowujących dokument, 18 wyrok ten był nazbyt ciężki. Pomijając fakt, że, jak dotąd, nie odnaleziono
wszystkich dokumentów tej sprawy, to już z tych dwóch aktów otrzymujemy informację na temat
gospodarczych spraw Bratkowskiego, zarządzania przez niego Malinem (wieś tę wzmiankuje w swoim
testamencie) i sąsiedzkiego otoczenia szlachcica.
Najodpowiedniejszym bezsprzecznie źródłem do badań nad życiem i twórczością wołyńskiego poety
jest jego książka Świat po części przejźrany. 19 To nie tylko zabytek literacki. To encyklopedia ówczesnego życia
szlacheckiej Polski, napisana przez człowieka spostrzegawczego i nieobojętnego na los swoich współobywateli.
Celowo nie odnosimy się tutaj do literackich i artystyczno-filozoficznych aspektów utworów
poetyckich Daniela Bratkowskiego. Pozostawiamy te wątki do czasu wydania drukiem reprintu książki,
wzbogaconego o paralelny przekład wierszy na język ukraiński. 20 Uważamy, że dopiero wtedy, kiedy wszyscy
zainteresowani będą mogli zapoznać się z nowym wydaniem książki, można będzie rozpocząć współczesną
dyskusję nad twórczością poety.
Do opracowań źródłowych można zaliczyć także wzmiankę o poecie Samuela Wieliczki w jego znanym
“Latopisie”. 21 Wieliczko pierwszy odkrył Bratkowskiego jako tego, który ułożył “książkę w rytmie polskim o
różnych dworskich rzeczach”, zauważył także szczególną wierność prawosławiu ukraińskiego szlachcica
(“nieugięty stróż świętej pobożności”). Od kronikarza dowiadujemy się [str.127]
o potajemnym spotkaniu Bratkowskiego z hetmanem Iwanem Mazepą, z którym “konfident” z Wołynia – jak
twierdzi Wieliczko – znał się od dawna. Współcześni badacze twierdzą nawet, że to spotkanie mogło być
planowane wcześniej, i mógł o nim wiedzieć Samuel Wieliczko, który służył jako wojskowy kancelista przy
naczelnym pisarzu Lewobrzeżnej Ukrainy, i do którego obowiązków należało szyfrowanie tajnej korespondencji
hetmana. 22 Tak czy inaczej, rozmowa Bratkowskiego z Mazepą pozostała sekretem. Te doniesienia
zainspirowały historyków do tworzenia hipotez, dotyczących celu spotkania i jego skutków. Sam Daniel w
testamencie tak o tym napisał: “... że nie dla żadnych buntów, które on sam [Bóg – O. B.] wie, że się w sercu
moim nie naydowały, lecz dla rzewności domu Boga moiego, dla zaszczytu Prawosławia świętego ... [tak
wyjaśnia wyjazd do Poleja – O. B.] ..., jako [i] u jego mości pana hetmana zadnieprowskiego bydź musiałem, aby
chciał ratować duszę moią ...”. Czy był tu Bratkowski szczerym ? Wydaje się, że tak! Pisał to przecież głęboko
wierzący chrześcijanin, w którego ostanie słowa nie mamy prawa wątpić.
A że podobna motywacja towarzyszyła również jego kontaktom z Mazepą – potwierdza fakt otrzymania
od hetmana przez prawosławnego biskupa łuckiego, Dionizego Żabokryckiego, kwoty 3000 złotych, dla
podtrzymania prawosławnej wiary na Wołyniu. 23 Słuszne wydają się nam próby doszukiwania się związków,
łączących ze sobą dwóch wołyńskich petentów – Żabokryckiego i Bratkowskiego, jako wysłanników łuckiego
bractwa po pomoc do Mazepy w Kijowie, niemal w tym samym czasie.
W opisie źródeł osobną uwagę należy poświęcić pracy polskiego historyka i heraldyka Adama
Bonieckiego. W części poświęconej Bratkowskim umieszcza on pięć rodzin o tym nazwisku, pieczętujących się
herbami: “Przegonia”, “Sas”, “Świnka”, “Szeliga”i herbem własnym “Bratkowski”. 24 Ci ostatni żyli na Wołyniu,
i właśnie do tego rodu należał posłujący na sejm elekcyjny Jana Kazimierza skarbnik bracławski Bohdan
Bratkowski (Boniecki omyłkowo nazywa go Danielem). Oczywiście chodzi tu o Bohdana, członka łuckiego
bractwa. Dalej heraldyk pisze o podczaszym wendeńskim Danielu Bratkowskim, podając oryginalną o nim
informację, której nie potwierdza odniesieniami do źródeł i jakiej do dziś nie udało się potwierdzić w oparciu o
dostępne materiały archiwalne. Podkreśla on szczególne zasługi wojenne i polityczne Bratkowskiego w służbie
publicznej za czasów Jana Kazimierza, dzięki którym odniósł korzyści materialne; za to, że dobrze się sprawił
jako sekretarz polskiego poselstwa do Moskwy (1667?) król Michał Korybut nagrodził go w r. 1669 tytułem
[str.128] podstolego bracławskiego; w 1688 roku otrzymał tytuł podczaszego wendeńskiego. Krótkie dane z
genealogii poety informują nas także o jego żonie, Mariannie Miłkowskiej, oraz znanych z dokumentów synach,
Iwanie i Aleksandrze, oraz Piotrze (którego istnienie heraldyk poddaje w wątpliwość), i córce Mariannie
(możliwe, że chodzi tu o starszą córkę Bratkowskiego, nie wymienioną w testamencie z imienia). O Mariannie
Miłkowskiej jest także wzmianka u M. Teodorowycza. Pisze on o kobiecie o takim imieniu, żonie jakiegoś
82

Aleksandra Chomentowskiego, właściciela wsi Kniazie w województwie wołyńskim. 25 Prawdopodobnie był to
pierwszy mąż Marianny, za Daniela Bratkowskiego wyszła po raz drugi.
Genealogię Bonieckiego warto porównać z najpewniejszym źródłem informacji o rodzinie Daniela –
jego testamentem. Tam Bratkowski opisał swoich najbliższych – żonę (bez imienia, możliwe, że chodzi tu, jak
chce Boniecki, o Mariannę Miłkowską), starszego syna (Iwana, znanego z dokumentu z 1701 r., i opisanego
przez Bonieckiego), młodszego syna (Aleksandra, także znanego z tego dokumentu i Bonieckiego), starszą córkę
(być może wzmiankowaną przez heraldyka Mariannę), młodszą córkę Kamelię (jako jedyne z dzieci
wymienioną w testamencie z imienia). W swojej ostatniej woli martwi się (Bratkowski) o los swoich wnuków.
Troszczy się także o małoletnie dzieci o nazwisku Pasewicz.
Z testamentu poznajemy członków rodziny Daniela, których określa po nazwisku. To zięć żony –
Zotowicz, z którym Bratkowski miał jakieś sprawy finansowe, i zięć samego Bratkowskiego – Jan Wacław
Bobrykiewicz (prawdopodobnie przyszły zięć, ponieważ w testamencie jest mowa o przygotowaniach do wesela
starszej córki). Wymienia także kuzyna Boguszewicza (siostrzeńca?), którego wraz ze swoim starszym synem,
zobowiązał do wykonania ostatniej woli – pochowania go w brackiej cerkwi Podniesienia Krzyża i przekazania
łuckim cerkwiom Podniesienia Krzyża oraz Pokrowskiej i św. Michała (Michaliwskiej) oraz klasztorom w
Zagorowsku i Poczajowie znacznych sum w intencji odpuszczenia grzechów. Jako świadkowie testamentu
razem z kuzynem Boguszewiczem występowały dwie córki Bratkowskiego. Żadnej z osób występujących w
testamencie nie wymienia Boniecki. Przypominamy, że heraldyk nie powiązał ze sobą Bohdana (którego określa
pomyłkowo Danielem) i Daniela Bratkowskich jako ojca i syna, czy po prostu jako rodzinę.
Oprócz krótkich danych z genealogii i informacji o karierze i działalności społecznej heraldyk określa
również miejsce narodzin Bratkowskiego - “Daniel z Saborowa”, które może odnosić się do niewielkiej wsi
Zborów w pobliżu Świszczowa. [str.129]
Istnieje jeszcze kilka informacji źródłowych, które wykorzystamy w celu wyświetlenia niejasnych momentów w
biografii Daniela Bratkowskiego, szczególnie związków z najbliższym jego otoczeniem.
Najstarszym dokumentem, który dziś wykorzystywany jest zazwyczaj przez biografów Bratkowskiego,
jest łuckie porozumienie brackie z 1619 r., pod którym wśród innych podpisów widnieje podpis Bohdana
Bratkowskiego (to imię, jak pamiętamy, przypisuje się ojcu poety, a w niektórych późniejszych pracach –
dziadkowi). W porozumieniu tym członkowie bractwa ze stanu szlacheckiego delegują na rzecz swoich
“młodszych” braci – mieszczan prawo do kontrolowania budowy głównych brackich instytucji – szpitala,
szkoły, cerkwi, i zobowiązują ich do “zastępowania i obrony w każdym miejscu i w każdej sprawie”.
Poświadczony 38 pieczęciami i 46 osobistymi podpisami osób szlacheckiego stanu. Dokument, znajdujący się
w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy w Kijowie, był kilkakrotnie publikowany. 26 We
wszystkich publikacjach podpisy pod dokumentem datowane są tak jak sam dokument – na rok 1619. Po
szczegółowych badaniach dokumentu okazało się, że podpisy pod nim złożono w różnych okresach: pierwszy –
w 1619 r., ostatni – w latach 80. tegoż stulecia. Podpis skarbnika bracławskiego Bohdana Bratkowskiego
(złożony w prawym dolnym rogu dokumentu) pochodzi z lat 1673-1676, a więc z czasu, kiedy obejmował on
urząd prowizora bractwa. 27
Niespodziewanie jeszcze raz o jakimś Bohdanie Bratkowskim w pierwszym trzydziestoleciu XVII
wieku wspomina znany badacz dziejów cerkwi na Wołyniu, M. Teodorowycz. W historii wsi Świszczewo w
łuckim powiecie opisuje on dokument fundacyjny na budowę w tej wsi cerkwi (dokument przechowywano w
cerkwi jeszcze w ostatniej ćwierci XIX stulecia), który “w roku 1622 nadał właściciel miejscowości, Bohdan
Bratkowski”. 28 Niestety, Teodorowycz nie zamieścił szerszych informacji o tym dokumencie, a sam dokument
nie przetrwał do naszych czasów. Autor nie miał wątpliwości, że wzmiankowany przez niego Bohdan był ojcem
naszego szlachcica. My natomiast mamy wątpliwości, czy faktycznie miał on na imię Bohdan. Możliwe, że miał
on na imię Jacek, o czym poniżej.
Jacka Bratkowskiego pod rokiem 1629 w pracy o podymnym w województwie wołyńskim wymienia
O. Baranowycz. 29 Ten Bratkowski był opodatkowany, [str. 130]
jako dziedzic, z 11 dymów we wsi Świszczów i 7 dymów we wsi Nadczyce (wsie w łuckim powiecie).
Informacja ta jest dla nas o tyle interesująca, że – jak wiadomo – sam Daniel taką wieś, jako swoją ojcowiznę
odpisał w 1701 r. synom. Wychodzi więc na to, że Jacek mógł być ojcem lub dziadkiem Daniela. W każdym
razie władanie tą samą wsią przez dłuższy okres czasu wskazuje na ich rodzinne związki.
Wydawać by się mogło, że mamy przynajmniej dwóch “pretendentów” do roli ojca Daniela. Nie mamy
wszakże całkowitej pewności, że Bohdan Bratkowski, wymieniony w dokumentach w latach :1659, 30 1673,
1675-76, i Jacek Bratkowski, który płacił podymne w roku 1629, byli jego krewnymi. Wątpliwości te nasuwają
się w związku z lekturą materiałów wspomnianej już księgi wypominkowej łuckiego bractwa, w której na 27
stronie jest zapis Bohdana Bratkowskiego:
“Ród pana Bohdana Bratkowskiego, skarbnika bracławskiego, wpisano roku 1673 miesiąca sierpnia
83

Zuzanna Zofia Eufrozynia
Mychajło Solomonida Iwan
Pelagia Zacharij Dmytrij
Dmytrij Iwan Jarofiej
Solomonida Iwan Akyłyna
Iwan Kosma Kateryna
Tymopfij Wasylij Anna
Anastazja Poman Iwan
Ełena Iwan Danił
“niewinnie przez Polaków stracony 1702”.
Jak widzimy, w spisie tym nie mam imienia Jacek, którego można by było się spodziewać. Po drugie –
nie ma tu też imienia Bohdan, jakie pod rokiem 1622 pojawia się u Teodorowycza. Po trzecie – Daniel, dopisany
innym charakterem pisma, zapewne 29 lat później niż reszta imion, mógł być dla Bohdana zarówno synem, jak i
bratem, rodzonym lub stryjecznym, a nawet bratankiem.
Pozostaje skonstatować, że trudno jest przyjąć bez zastrzeżeń rozpowszechnioną hipotezę Mychajła
Maksymowycza, że ojcem Daniela Bratkowskiego był skarbnik z Podola, Bohdan Bratkowski, podobnie jak
trudno ją ostatecznie odrzucić.
Jaki był stopień pokrewieństwa pomiędzy pozostałymi 26 członkami rodziny Bohdana Bratkowskiego
można wnioskować, przeglądając podobne schematy z innych ksiąg wypominkowych. Na początku wspominano
najstarszych krewnych, a ilość wypisanych imion zależała od tego, jak daleko sięgała pamięć wypominającego.
Tak więc pierwszymi byli dziadkowie (pradziadkowie), następnie rodzice, żona (często dwie, trzy, w zależności
od ilości związków), dzieci z różnych małżeństw (najpierw starsze, potem młodsze), wnuki (nawet najmniejsze –
niemowlęta). Trafiają się także [str.131] w zapisach wypominkowych imiona ludzi szczególnie szanowanych,
wybitnych autorytetów, którzy nie byli związani z wypominającym bliskim stopniem pokrewieństwa. Niestety,
zidentyfikowanie choćby jednej osoby wymienionej przez Bohdana jak na razie nie jest możliwe.
Problemy z określeniem najbliższego otoczenia dość znanego w ówczesnym społeczeństwie działacza
nie wydadzą się dziwne, jeżeli spróbujemy je zgłębić, sięgając w poszukiwaniach do dawniejszych czasów.
Gdyby nie liczyć skromnego opracowania A. Bonieckiego, to okazuje się, że nie prowadzono jeszcze
kompleksowych badań nad wołyńską rodziną Bratkowskich. Powiązanie w jedną rodzinę tych wszystkich osób,
które wymienia Boniecki, jest dosyć problematycznym. Kilka imion z nazwiskiem Bratkowski (Bratkowicz)
wymienia w swojej monografii N. Jakowenko – Jana (inny wariant nazwiska – Bratkowicz), Jurija i jeszcze
jednego, nie określonego z imienia jako najemników wojskowych w służbie Rzeczypospolitej w pierwszej
połowie XVI stulecia. 31 Wszyscy oni określeni są jako pochodzący z Wołynia, Bracławszczyzny i
Kijowszczyzny. Wojskowa profesja potencjalnych przodków może być dodatkowym argumentem,
wyjaśniającym pochodzenie wojskowych atrybutów w herbie własnym “Bratkowski”, 32 który pochodzi, jak
można przypuszczać, z pierwszej połowy lub połowy XVI wieku. Jednak w opublikowanych materiałach
archiwalnych z drugiej połowy XVI stulecia, dotyczących powiatów w województwie wołyńskim: łuckiego i
krzemienieckiego, do których udało się dotrzeć, nie pojawiają się przedstawiciele rodziny Bratkowskich.
Nasuwa się więc pytanie, czy Jacek Bratkowski z podymnego rejestru z 1629 r. nie był pierwszym, który nabył
majątek w łuckim powiecie (część Świszczowa) i zapoczątkował ród Bratkowskich na Wołyniu. Na korzyść tej
interpretacji świadczą posiadacze Świszczowa do 1629 r.; w 1396 r. wielki książę Witold nadał posiadłość
księciu Teodorowi Daniłowiczowi (Ostrowskiemu); 33 w 1569 r. majątek figuruje w testamencie Piotra
Zahorowskiego; 34 w 1587 r. i 1606 r. - zapisany jest jako własność Iwana Chrynnickiego; 35 w 1629 r., oprócz 11
dymów Jacka Bratkowskiego, 33 dymy należały do księżnej Anny Czartoryskiej, żony Aleksandra
Chrynnickiego 36 i 18 dymów do rodziny [str.132]
Świszczowskich. 37 Prawdopodobnie Jacek poślubił którąś z córek wymienionych wyżej rodzin szlacheckich i
otrzymał wsie Świszczów i Nadczyce (sąsiadujące ze Świszczowem) w posagu.
Ta długa wycieczka, sięgająca początków biografii szlachcica, konieczna była dla skonstatowania
następującego faktu. Kwestie dotyczące daty i miejsca urodzenia, ojca i najbliższej rodziny a także dzieciństwa i
lat młodzieńczych oraz ważnego okresu kształcenia i formowania osobowości Daniela wymagają całkowicie
nowych badań i odkrycia nowych materiałów źródłowych. Zadania te, obok innych, nie mniej ważnych, stoją
przed ukraińskimi historykami. Mamy nadzieję, że w pracy tej pomogą nam także polscy koledzy.
Choć nie mamy dostatecznych danych o tym, kto wychowywał Daniela, to wysoki urząd bracki
Bohdana i współpraca jego samego w dorosłym już życiu z łuckim prawosławnym bractwem są bezpośrednim
świadectwem bliskich związków jego najbliższego otoczenia z największym na Wołyniu centrum cerkiewnospołecznym.
Dlatego też wydaje się nam słusznym przypuszczenie, że dzieciństwo i lata młodzieńcze Daniela
kształtowały się pod kulturalnym i oświatowym wpływem łuckiego bractwa. Niektórzy badacze pisali o nauce
D. Bratkowskiego w brackiej szkole. Nie mamy wprawdzie na to bezpośrednich dowodów, ale nie wydaje się to
84

całkiem niemożliwe. Wiersze Bratkowskiego wskazują na dobre obeznanie autora z historią greckiego i
łacińskiego świata, współczesną historią ukrainnych ziem Korony, historią Polski i Moskwy. Także na
podstawie wierszy domyślamy się jego dobrej znajomości kilku języków. Stało się to podstawą do słusznej
hipotezy o studiowaniu Bratkowskiego w którejś z wyższych uczelni Europy, w Polsce czy też we Włoszech.
Temat ten stanowi perspektywę do dalszych badań.
Należy w tym miejscu wspomnieć o przykrej nieprawidłowości, która znalazła sie w biografii Daniela
Bratkowskiego w “Polskim Słowniku Biograficznym”, autorstwa Tadeusza Mikulskiego. 38 Mamy na myśli jego
całkowicie błędne stwierdzenie o spolonizowaniu się ukraińskiej rodziny Bratkowskich, z której pochodził
Daniel. Ten pogląd został rozpowszechniony we wszystkich opiniach naszych polskich kolegów. Szczególnie w
haśle dotyczącym Daniela Bratkowskiego w encyklopedycznym wydaniu “Nowy Korbut” i we współczesnej
antologii Jadwigi Sokołowskiej, 39 autorzy bezkrytycznie podeszli do tej kwestii i powtórzyli ten niesłuszny
pogląd. Logika tej tezy wynikała oczywiście stąd, że Bratkowski, chociaż należał do ukraińskiej rodziny, pisał
swoje wiersze w języku polskim, a więc należał do polskiej czy też spolonizowanej wspólnoty. Faktycznie
szlachcic ten należał do rzadkiej w tym czasie kategorii Ukraińców, którzy jeszcze nie zapomnieli, iż tradycyjną
wiarą tego narodu jest prawosławie. A pisał w języku polskim dlatego, że należał do wykształconej i kulturalnej
warstwy społecznej, która szanowała własną ojczyznę, ale bezskutecznie szukała lepszego sposobu dotarcia ze
swoim wołaniem do obywatelskich sumień - kategorii, która w tym czasie jeszcze nie osiągnęła większego
znaczenia. Polskojęzyczność Ukraińca Bratkowskiego, i nie tylko jego, jest obecnie na etapie krytycznych
badań. 40 Dlatego też ten temat wykracza poza ramy niniejszej publikacji.
Do perspektywicznych tematów w badaniach nad życiem, działalnością i twórczością Daniela
Bratkowskiego, oprócz tych, o których już wspomnieliśmy, dodamy jeszcze kilka innych. Z wierszowanych
epigramów Bratkowskiego wyłaniają się doświadczenia zaczerpnięte z podróży. Zauważają to wszyscy badacze,
jednak żadnemu z nich nie udało się znaleźć na to ani jednego potwierdzenia. Interesującymi wydają się też
kontakty Daniela Bratkowskiego z Iwanem Mazepą, których Wieliczo nazwał “starymi” znajomymi. Czy
oznacza to, że znali się z czasów studiów w Europie, czy może z czasów kariery na dworze królewskim? 41 Już
kiedy Mazepa został ukraińskim hetmanem, jego matka, Maria Magdalena Mazepina została członkinią łuckiego
bractwa, z którym aktywnie współpracował Daniel Bratkowski. Całkowicie nie opracowanymi pozostają
kontakty wołyńskiego szlachcica z Semenem Polijem i jego kozackim otoczeniem. 42 Wniosek z tego jeden:
wyjaśnienie tych kwestii, bez nowych dodatkowych źródeł, nie jest możliwe.
Wnikliwe przestudiowanie dostępnych materiałów źródłowych, dotyczących życia Daniela
Bratkowskiego pokazało, że w badaniach nad tym tematem za wcześnie jeszcze na postawienie kropki nad i, a
nawet więcej, że właśnie teraz jest szansa, aby jak najszybciej rozpocząć szeroko zakrojone poszukiwania
potrzebnych materiałów. Wcześniej czy później doprowadzi to do obiektywnej i pozbawionej uprzedzeń oceny
działalności Daniela Bratkowskiego – barwnej i śmiałej osobowości, utalentowanego satyryka, nieustraszonego
obrońcy swoich przekonań, wreszcie człowieka, który żył i tworzył w dawnych czasach.
Tłumaczył Piotr Kondraciuk
1702 р., листопада 13. Луцьк. – Заповіт підчашого венденського Данила Братковського, написаний ним у
луцький в’язниці. В ньому шляхтич відписує своїм рідним майно, просить дітей триматися батьківської
віри і дає останнє розпорядження про свою книгу.
Roku tysiąc siedmset siódmego, miesiąca junii dwudziestego siodmego dnia.
Na urżędzie grodzkim, w zamku jego królewskey mości łuckim, prźedemną, Mikołaiem Athanazym
Hiebowiczem Pierockim, namiesnikim na ten czas burgrabstwa 1 i zamku łuckiego i xiągami ninieyszemi,
grodzkiemi, łuckiemi comparens personaliter 2 urodzona jey mość pani Bratkowska, wdowa, dla zapisania do
xiąg ninieyszych podała per oblatam 3 testament ostatniey woley nieboszczyka, zeszłego niegdy, imć pana
Daniela Bratkowskiego, podczaszego wędeńskiego, z podpisem ręki tegoż imci pana podczaszego wędeńskiego i
przyiacielskimi, o czym ten testament 4 , w rzeczach spisany, szyrzey w sobie obmawia i temi do xiąg ninieyszych
iest wpisany słowy:
W imie Oyca, i Syna, i Swiętego Ducha amen. Ja, proch, popioł Stworzyciela moiego, tego Zbawiciela mego
biorę sobie na sąd straszliwy za prawdziwego świadka, że nie dla żadnych buntow, które on sam wie, że się w
sercu moim nie naydowały, lecz dla rzewności domu Boga moiego, dla zaszczytu Prawosławja swiętego śmierć
odbierać muszę, proszę maiestatu jego świętego, aby przyioł w ręce ducha moiego, prosząc i Matki
Przenayświętszey jego, dla której cudów świętych pułkonowskich (sic 5 ), w Kiiowie na świat wzdaiąc (sic), jako
85

u jego mości pana hetmana zadnieprowskiego 6 bydź musiałem, aby chciał ratować duszę moią tych wszystkich
świętych, których dotknołem piorem moim, a wzywam na pomoc, aby chcieli przy mękach i śmierci moiej
stanąć i mnie wsparli i duszę moią przy śmierci;
takową tedy duszę moię grzeszną w ręce Boga moiego, a ciało moie, jako ziemie do ziemi oddawam, które ma
być pochowane przez synow moich, osobliwie starszego, na miescu świętym, w cerkwie brackiey łuckiey 7 ;
i zaraz naypierwiey sumki trzydziestu talerow bitych i dwoch, przy synie moim starszym w gotowiznie będącey,
dwieście szesnaście złotych, bez tych dwoch talerow: naprzod trzydzieście złotych długow oddać temuż
bractwu łuckiemu 8 ; potym drugie złotych trzydzieście; jeśli żadnego krewnego chłop ten w Pełhach 9 nie ma, u
którego szkapę pograbić kazałem w zaroślach – będąc w Malinie 10 oddawałem one, ale wziąć nie chcieli, - czego
syn moy starszy doyzrzeć powinien będzie, jeśli krewni będą, to krewnym oddać, a jeśli nie będą, to na też
mieysce święte, do chesnoho Chresta 11 , za duszę jego na połtora sorokousta ten syn moy oddać powinien; także
z tychże pieniędzy na też mieysce święte na dwa sorokousty za dusze moię; także do mieysca świętego
Zahorowskiego 12 na sorokoust złotych dwadzieście, jako i na mieysce święte do Poczaiowa złotych dwadzieście;
jako i na mieysce święte Panny Najświętszej Pokrowy świętej w Łucku, także na sorokoust złotych dwadzieście;
do chramu świętego Michała, w Łucku będącego, na puł sorokousta złotych dziesięć; dwadzieścia złotych na
duchowięstwo, na obiad przy pogrzebie dla ubogich, ponieważ niema komu obiadu gotować, tedy żeby tenże
syn moj przy pogrzebie złotych dziesięcioro dał; zostaie się złotych sześćdziesiąt ieden, zostawnię dziewczętom
moim na potrzebę zimową, jako i u imć pana stolnika, wuia ich, złotych dwadzieścia i cztery, aby jego mość
jednej oddał złotych dwanaście, drugiej złotych dwanaście, łubo zbożem na wikt. Synów los moich tak
disponuię: ponieważ syn moj starszy wydał mi złotych siedmset sześdziesiąt z tysiąca złotych, a syn młodszy z
drugiego tysiąca, zaczym starszemu bratu swemu, według pomiarkowania przyiacielskiego, zostawiwszy przy
sobie złotych sto na panią Pasiewiczową i Pasiewicza, drugie sto złotych, co będzie należało, ostatek aby oddał
bratu swemu starszemu. Dziewczęta moie tak disponuię: są u oyca Samuela, starszego bratstwa lwowskiego 13 ,
membrany 14 żydow lwowskich na dziesięć set zlotych, i więcej może się naleść z prowizją. Z tejże summy
naprzod pięćset zlotych starszej dziewczynie moiej względem posagu, sto zlotych na pościałkę, sto złotych na
rożne potrzeby, jako na poszycie sukienki komkowej, kuntusika i inne, day Boże prętko, na wesele. Tysiąc
zlotych polskich na kahale 15 łuckim – jest membran i exequucia 16 od króla jego mości u tegoż oyca [str.135]
Samuela baniciej od lat dziesięciu; szukać w Łucku, wyiąć, z tym jechać do imci pana podskarbiego; wiem,
jeżeli nie wszystkie summę, przynaymniej ten tysiąc złotych do owych pięciuset złotych, które na srodopoście
rzymskie przez lwowskiego żyda oddać są powinne; tak tedy sukna na dwa kuntusiki ciemnozielony
dziewczętom moim, starszej, wprzod pokrajawszy; i rysie moie na podszywe tejże daję starszej, (może się ostać i
młodszej Kamilii na co potrzebnieyszego). Hatłas młodszej do zrostu. Czeladnikowi temu, co ze mną ieżdził do
Kiiowa – stuczkę płutna moskiewskiego; drugie stuczkę tegoż płutna moskiewskiego – dziewczynie młodszej,
trzecią stuczkę tegoż płutna – starszej dziewczynie; dziewczętom, wnukom moim, daje stuczke tegoż płutna.
Synu memu starszemu tego konia, co mam od niego; synowi młodszemu drugiego konia z klaczą; synowi memu
starszemu kuntusz ciemnozielony; synowi memu młodszemu połtory stuczki kitaiu moskiewskiego; synowi
memu starszemu pułtory stuczki także kitaiu moskiewskiego; synowi młodszemu kuntusz cynamonowy. –
Przystępuię do summy, na kahale łuckim będącei, na której pułtory tysiąca. Dziewczynie moiej młodszej sto
złotych na pościałkę zapisuie, jako jest dawny zapis od lat dwoch z donacją 17 na to zapisany, oryginał donaciej,
jako i wszystkie prawa, odszukać. (Starszej), jeśli pan Bog pobłogosławi mieć prętko przyiaciela, żeby tę
młodszę przy sobie trzymała. Jeżeli te pułtora tysiąca z kahała łuckiego byłyby odszukane, tedy syn moj starszy
powinien dać na zastaw żydom lwowskim na prowiziej, żeby z tej prowiziej na potrzebę bylo tej dziewczynie.
Jego mość panu Bohuszewiczowi, synowcowi 18 moiemu, już ostatni oddaię ukłon, prosząc bardzo, aby z synem
moim starszym byli exequutorami 19 testamentu tego, ktory imci panu Bohuszewiczowi i synowi memu
starszemu prawie w ręce oddaię; disposicie 20 moie, żeby jak najprędzej one ratowali, to jest duszę moię.
– Temuż imci panu synowcowi memu, aby dalej był łaskaw na dziecie moię, dokąd da pan Bóg, jako mam
nadzieię prętko w Bogu moim, tej starszej przyiaciela, połtory stuczki tegoż kitaiu moskowskiego offiaruię,
prosząc, aby wiodł człowieka do cureczki moiej;wszakże naznaczyłem dwieście złotych. Synow i curki moie
napominam, aby się tej wiary trzymali, dla której ja umiram, i eśli chcą mieć błogosławięstwo Boskie;
przystępuię na ostatek do miłej małżąki moiej, którą ze łzami pożegnawszy, ze wszystkich zapisow, nawet i z
tych pięciuset złotych, ktore mi pan Zotowicz, zięć iej, za moie szkody, iż summa moia, cztery tysiące, czekaiąc
takiejże summy iej, daremnie leżała, jako o tym process prawny u imci pana Bzowskiego świadczy, ze
wszystkiego tedy, od mała do wiela, małżąkę moię miłę i dziatki jej tą ostatnią wolą moią kwituję i wiecznie
wyzwalam; tęż miłę małżąkę moię przez miłosierdzie Boże upraszam, aby tej sierocie, dziewczynie moiej
starszej, te sukienkę oddała; pokoj wieczny ze mną na sąd straszliwy zachowa. Zostaie się dwieście i
kilkadziesiąt złotych u żydow lwowskich, które syn moj starszy, jako i drugie i pierwsze, na środopoście
rzymskie odszukawszy, złotych piędziesiąt na koszt sobie odebrawszy, te dzieście złotych, naradziwszy się z
86

małżąką moią, gdzieby na jakie miejsce sto złotych rozdać na sorokousty? Syn moj, odebrawszy czterdzieście
złotych, na Wołyń zawieść dla tych biednych sirot moich i znowu dwadzieścia ponawiam, co czyni złotych
sześćdziesiąt, a ostatek, złotych czterdzieście, ma oddać miłej małżącę moiej, żeby obiad jeden i drugi za duszę
moią ubogim sprawiła, także ustawicznie ubogim dawała. Amen.
Dla lepszej wagi tę ostatnią wolą ręką moią podpisuie. Ich mości panów przyiacioł do podpisu uprosiłem. W
Łucku, w więzieniu, dnia trzynastego Nowembra, tysiącznego siedemsetnego drugiego.
Przypomniałem sobie: cztery tysiące xiążek edyciej 21 moiej i nadto sto jeszcze, w Krakowie u Cezarego 22
będacych, na którem winien temuż panu Cezaremu dwieście tynfów; te xiążki małżące moiej leguię, jako
zechce, może się zgodzić z tym panem Cezarym. Szabla młodszemu synowi.
U tego testamentu, per oblatam podanego, podpisy rąk temi słowy: Daniel Bratkowski, podczaszy Wędeński.
Pry tym będący przyiaciel, za prośbą jego mości pana Bratkowskiego, podczaszego wędeńskiego, podpisuie się.
Jan Wacław Bobrikiewicz. Jako proszony przyiaciel, podpisuie się na tym testamencie Daniel z Brach.
Hulewicz-Perekalski. Który że to testament, per oblatam podany, za podaniem i prośbą wysmianowanej osoby
podawaiącej, a za moim urzędowym przyięciem, do xiąg niniejszych, grodzkich, łuckich jest inserowany 23 .
1 Намісник бурграбства – заступник управителя державного замку.
2 Особисто.
3 Запис документа до актових книг для засвідчення.
4 Заповіт.
5 Так, дослівно.
6 „Гетьман задніпровський” – гетьман Іван Мазепа.
7 Луцька братська Хрестовоздвиженська церква.
8 Луцьке православне Хрестовоздвиженське братство.
9 Пелга (Пелги, Певжа) – село в Луцькому повіті. Сьогодні с.Певжа Млинівського району Рівненської
області.
10 Село Малин Луцького повіту якийсь час було в тимчасовому володінні Данила Братковського (Див.
документи №№ 1-3). Сьогоді це - с.Малин Млинівського району Рівненської області.
11 Луцька братська Хрестовоздвиженська церква.
12 Православний монастир в м.Загорів Володимирського повіту.
13 Львівське православне Свято-Успенське (Ставропігійне) братство.
14 Документи.
15 Кагал – орган самоуправління єврейського населення; звичаєва територіальна одиниця, що охоплювала
єврейське населення конкретного міста.
16 Виконання вироку.
17 Дарча.
18 Племінник.
19 Виконавці.
20 Розміщення.
21 Видання.
22 Францішек Цезарій – власник видавництва в Кракові, в якому 1697 р. вийшла книга Д.Братковського.
23 Записано.
Книга гродська луцька, записова, № 2243, рік 1707; лист 234.
Опубліковано: АЮРЗ. - Київ, 1868. – Т.2, ч.3. – С. 470-477.
1702 р., листопада 25. Луцьк. - Рішення військового суду з вироком про смертну кару підчашому
венденському Данилові Братковському за його участь в повстанні козацького полковника Семена Палія..
[str.136]
Anno eodem (1702), w Łucku, dnia 25 novembris.
Continuato decretu I.P.Bratkowskiego
A post haec, sąd wojskowy, do czytania confessat, circa corporalem inquisitionem, przed sądom
miejskim przez obwinionego deponowanych, przystąmpiwszy, i one ze wszystkimi, cum liberis confessatis, tak
pod Zaslawiem w obozie sądownie, jako agnitionibus i privatim przed rożnemi osobami przed obwinionego
depositis, skonfrontowawszy i matura deliberatione ex omnibus circumstantiis zważywszy; lubo z nich
87

manifestam obwinionego, w tak jawnym uczynku, mentis dochodzi obstinationem et duritiem; że etiam in
manifestis, contra suam depositionem liberam zmieniał, i ztąd powtorną, etiam admoto igne, potrzebną bydź
uznawa, przez tegoż executora publicznego, z obwinionego, inquisitią; jednak, mając ratią słabości obwinionego,
ex clementia, od dalszej inquisitiej, admoto igne, jak sam obwiniony, uznając się godnym śmierci, supplikuje,
uwolniwszy; że interest wszelkiej prowidenciej całości wojewodztw tutejszych, przy tak ciężkiej sedyciej
kozackiej (…) ut pereat noxa, winnego śmierci za niezbożną actią, wyżej wyrażoną, tegoż urodzonego pana
Bratkowskiego uznawa i jego, jako in causa injutiae publicae, na scięcie szyje dekretuje i na executią
niezwłoczną tejże śmierci przez executora publicznego, do sądu miejskiego łuckiego odsyła i poparcie tejze
executii urodzonemu instygatorowi sądowemu serio zleca, któremu, pro exigentia rei, omne administerium
miasto Łuck przydać jest powinno.
Книга протоколів декретових луцького гродського суду, №3085, рік 1699-1741; аркуш 443 на
звороті..
Опубліковано: АЮЗР. – Киев., 1868. –Т.2, ч.3. – С.494-495.
Danylo Bratkowski – Orthodox Ukrainian from the Republic of Poland.
Summary
In the article on the basis of published documentary sources analyzed are the main milestones of life and activity
of a Polish-speaking poet-satirist Danylo Bratkowski, famous public and political figure working on the
Ukrainian territory of the Republic of Poland of the second half of the 17 th – beginning of the 18 th century.
Special attention is given to the newly discovered historical sources – memorial of Lutsk Common Church, in
which the family of Bratkowski residing in Volyn Region was inscribed, and three legal acts of the beginning of
the 17 th century from the funds of Volyn Museum of Regional Studies. They reconstruct the content and
confessional orientation of the nearest surroundings of a Polish gentleman from Volyn, his estate and economic
status.
Phenomena of bilinguism and polyculture of the ethnic Ukrainian and citizen of Poland Danylo Bratkowski
induces historians of culture to joint Ukrainian-Polish research. [str.137]
88

Paweł Sygowski (Lublin)
O wyposażeniu unickiej cerkwi p.w. św. Mikołaja w Nieledwi koło Hrubieszowa – w drugiej połowie
XVIII i na początku XIX w.
Wieś Nieledew położona około 8 km na północny-zachód od Hrubieszowa, wzmiankowana jest od drugiej
połowy XV w. Około 1464 r. należała do Tomasza z Nieledwi, iii następnie do Łaszczów herbu Prawda, z
których pierwszym znanym z imienia był Jan Łaszcz, sędzia ziemski bełski wymieniany w 1482 r. i w 1494
r. iii W rękach Łaszczów wieś pozostawała przez około dwieście lat. W roku 1578 – według rejestru
poborowego – należała do Stanisława Łaszcza, wojskiego horodelskiego. Opłacany był wówczas podatek od
6 łanów, 17 zagrodników z rolą, 6 zagrodników bez roli, 5 rzemieślników, 11 komorników z bydłem, 15
komorników ubogich oraz od popa. iii Po śmierci Stanisława (1599) dobra przeszły do starszego brata –
Jerzego, po śmierci którego (1604) właścicielem wsi z kolei został młodszy brat – Mikołaj. Po nim Nieledew
zapewne przeszła na jego syna – Stefana, a następnie na syna Stefana – Mikołaja Stefana, skarbnika
bełskiego. Po Mikołaju Stefanie wieś odziedziczyła jego córka z pierwszego małżeństwa (z Marianną ze
Skotnickich) Marcybella. iii To przypuszczalnie przez jej małżeństwo z Michałem (Andrzejem Michałem)
Kuropatnickim, iii kasztelanem bieckim (1676), dobra tej linii Łaszczów przeszły w 2 połowie XVII w. do
Kuropatnickich herbu Nieczuja. Jednak w międzyczasie na początku 2 połowy XVII w. jako właściciele
Nieledwi wymieniani są Brodowscy herbu Łada: Paweł syn Mikołaja, pisarza ziemskiego lubelskiego – w
1654 r., a następnie od 1665 r. synowie Pawła – Mikołaj i Adam. iii Tę niejasność wyjaśnią zapewne dalsze
badania. Dla poniższych rozważań nad cerkwią nieledewską i jej wyposażeniem ważny jest związek wsi z
Kuropatnickimi jako kolatorami w XVIII w.
Jeszcze w końcu XVII w. Nieledew wraz z Budyłowem koło Brzeżan i z późniejszym gniazdem rodu –
Tarnowcem koło Jasła, trafiła w ręce Jana, kasztelanica bełskiego, syna wspomnianego wyżej Michała
(Andrzeja Michała). W 1696 r. poślubił on Antoninę Wilczewską. Wiadomo też, że w 1705 r. dokumentem
wystawionym w Nieledwi Jan ofiarował bazylianom chełmskim 140 florenów. Ich syn – Józef [satyr.139]
odziedziczył po ojcu wspomniane wyżej dobra. Z drugiego małżeństwa z Teresą Zuzanną z Kurdwanowskich
miał on córkę Domicellę i syna Ewarysta Andrzeja, najwybitniejszego przedstawiciela tego rodu – posła na
sejm elekcyjny 1764 r. z województwa bełskiego, znakomitego bibliofila i autora szeregu rozpraw. iii
Ewaryst Andrzej Kuropatnicki (jak podaje w „Polskim słowniku biograficznym” S. J. Gruczyński autor jego
biogramu) – urodził się w 1734 r. w Obrowcu koło Hrubieszowa. Kasztelan buski (1764) i bełski (1766);
odznaczony przez króla Stanisława Augusta orderem Św. Stanisława w 1767 r. (mimo to przystąpił do
konfederacji radomskiej) a następnie Orła Białego (1778); w 1775 r. jako jeden z pierwszych zwrócił się do
cesarzowej Marii Teresy o tytuł hrabiowski (otrzymał go w 1779 r.). Część jego znakomitego zbioru
bibliotecznego trafił z czasem do Ossolineum. Spośród opracowań autorstwa Kuropatnickiego do dziś
ceniona jest „Geografia albo dokładne opisanie Królestw Galicyi i Lodomeryi” (Przemyśl 1786). Miał on
„opinię człowieka rozumnego i gospodarnego [...] łożył na odnawianie i budowę kościołów (Tarnowiec
1767, Lipinki 1782, cerkiew w sąsiedniej wsi Rozdziale 1786)”. Zmarł w 1788 r. w Tarnowcu. iii
Po zmarłych rodzicach (w 1742 r. ojcu Józefie i w 1759 r. matce Teresie Zuzannie z Kurdwanowskich)
odziedziczył Ewaryst Andrzej Tarnowiec, a „ok. r. 1760 wykupił od siostry Domiceli wieś Neledew z
przyległościami w pow. hrubieszowskim, którą po pierwszym rozbiorze Polski sprzedał na licytacji we
Lwowie i w zamian nabył w r. 1777 klucz Lipinki koło Gorlic (18 łanów)”. iii
Na obecnym etapie badań nie wiadomo komu Kuropatnicki sprzedał Nieledew ani jakie były dalsze dzieje
wsi, wyjaśnienie tego nie jest też celem niniejszego artykułu, choć niewątpliwie w przyszłości warte
zainteresowania. Wiadomo jedynie, że przed rokiem 1786 Nieledew należała do Wydżgów iii , a w 1790 r. (lub
1796) kolatorem cerkwi nieledewskiej był Leon Wydżga, iii zaś w 1811 r. – Ignacy Bukowski. iii
Zanim przejdziemy do omawiania wyglądu i wyposażenia cerkwi nieledewskiej w świetle wizytacji
przyjrzyjmy się dziejom parafii.
Parafia prawosławna w protopopii hrubieszowskiej eparchii chełmskiej notowana jest tu [str.140]
od 1531 r. przez wiek XVI, iii jako unicka w XVII w. w dekanacie hrubieszowskim diecezji chełmskiej (1619,
1696) iii i w kolejnych stuleciach iii , aż do czasu likwidacji unii przez rosyjskiego zaborcę w 1875 r. O tego
roku do czasów I wojny światowej egzystowała jako parafia prawosławia rosyjskiego. Po wojnie parafia była
przewidziana do otwarcia (1919), mimo to cerkiew pozostawała zamknięta, i dotrwała do 27 czerwca 1938 r.,
kiedy to w ramach akcji rozbiórkowej (jako jedna z około 120 cerkwi na Lubelszczyźnie) została rozebrana. iii
89

W czasie II wojny światowej okupanci hitlerowscy pozwolili Ukraińcom na Lubelszczyźnie na rekonstrukcję
prawosławnej sieci parafialnej. Reaktywowano między innymi parafię w Nieledwi, ale nie udało się ustalić
czy odbudowano cerkiew i czy faktycznie parafia ta wówczas zaistniała. iii
O kolejnych świątyniach tej parafii w wiekach XVI i XVII nie wiemy właściwie nic. Informacje o cerkwi
zachowały się dopiero od XVIII w. Są to głównie wizytacje, a i tych dla dekanatu hrubieszowskiego
zachowało się w Archiwum Państwowym w Lublinie – w porównaniu z wizytacjami innych dekanatów
diecezji chełmskiej – stosunkowo najmniej. iii To one stanowią podstawę poniższych rozważań.
Trzy wizytacje z trzeciej ćwierci XVIII w., przeprowadzone zostały za czasów biskupa Maksymiliana Ryłły.
Pierwszą – 2 marca roku 1760 sprawował sam biskup, iii kolejną – 28 listopada 1771 r. (w dwóch odpisach) iii
delegowani przez biskupa [str.141]
ksiądz Jan Podkowicz, „Surrogat Poleski Proboszcz Lubomelski”. iii
Wyjątkowo zachował się w archiwum lubelskim „Inwentarz” cerkwi w 1811 r. iii Poświadcza on istnienie
interesującego, wymienionego we wcześniejszych wizytach wyposażenia., a także dowiadujemy się z niego o
zaistniałych w świątyni w międzyczasie (okres blisko 40 lat) zmianach.
Cerkiew nieledewska w 1760 r. nosiła wezwanie „Świętego Michała”, iii w latach 70-tych XVIII w. i na
początku XIX w. „Świętego Mikołaja”. iii To drugie wezwanie było również używane po likwidacji unii. iii
Być może wezwanie podane w 1760 r. jest omyłkowe, gdyż inne tego typu przypadki są w tej wizytacji
spotykane, iii a bądź może, przy konsekracji po remoncie w 1761 r. nastąpiła zmiana wezwania.
W dwu pierwszych ze wspomnianych wizytacji z XVIII w. cerkiew określona jest jako „w ścianach i
dachach dobra”, czyli był to obiekt albo niedawno wzniesiony, albo gruntownie remontowany. Poświadcza to
fakt konsekracji świątyni przez biskupa M. Ryłłę 26 października 1761 r. iii Jednak już w 1774 r. zanotowano,
że „Dachy y Kopuła reperacyi potrzebuiące”. iii
Wizytowana cerkiew była zapewne cerkwią trójdzielną z jedną kopułą nad nawą, z dzwonnicą nad
przedsionkiem – „babińcem” (w niej 3 dzwony, tudzież Klepadło Zielazne [1774]) i z zakrystią przy
prezbiterium. Wspomniany jest również dzwonek w kopule, czyli sygnaturka, która zapewne umieszczona
była w wieżyczce (latarni) na kopule nawy, gdyż raczej mniej prawdopodobne wydaje się usytuowanie tej
wieżyczki w zwieńczeniu dzwonnicy lub na dachu prezbiterium. Cerkiew miała troje drzwi sosnowych, w
tym jedne wielkie – zapewne z babińca (przedsionka) do nawy. Trzy okna znajdowały się w nawie, jedno w
prezbiterium i jedno w zakrystii – wszystkie zabezpieczone kratami. Teren cmentarza przycerkiewnego miał
dobre ogrodzenie z jedną furtką z drzwiami podwoynymi y klamką.
Połączenie tradycyjnej formy kopułowej z wieżyczką na sygnaturkę wydaje się rozwiązaniem, które w
procesie asymilacji form architektury kościelnej przez architekturę cerkiewną mogło zaistnieć od 2 ćwierci
XVIII w. – i pośrednio wskazuje na czas powstania lub remontu tego obiektu. [str.142]
Wnętrze cerkiewne przypominało wnętrze kościelne. iii Tworzyło je trzy ołtarze – jeden główny i dwa boczne
– z antepediami, jednym „antymisem” i dwoma portatelami. iii Ponad to była tam ambona malowana przy
ścianie, Konfessionał przy Gradusach (stopniach któregoś z ołtarzy), ławka przy ołtarzu wielkim, Ławki na
środku oraz chór.
W tym czasie tak ukształtowane wnętrze nie jest już rzadkością. Natomiast tym, co wyróżnia cerkiew
nieledewską od innych jej współczesnych to stosunkowo duży udział w wyposażeniu przedstawień świętych
Kościoła zachodniego. Oprócz znajdujących się w cerkwi ikon ze świętymi Kościoła wschodniego
znajdowało się tu kilka obrazów ze świętymi Kościoła powszechnego.
W 1771 r. w ołtarzu głównym – Wielkim konsekrowanym – umieszczony był obraz „Matki Boskiej z
Dzieciątkiem” przykryty srebrną sukienką z dwoma srebrnymi koronami, i z zawieszonymi na niej sześcioma
srebrnymi tabliczkami wotywnymi oraz kilkunastoma sznurami korali i kilkoma pereł. Wskazuje to
pośrednio na lokalny kult tej ikony. Przedstawienie to zasłaniane było poprzez zasuwanie obrazem „Św.
Onufrego” malowanym na płótnie. W górnej kondygnacji umieszczony był obrazek „Św. Jana Nepomucena”
za szkłem. W prawym bocznym znajdowała się ikona „Św. Mikołaja”, również przykryta srebrną sukienką,
na tym obrazie Promienie Suto pozłociste; nad nią obrazek za szkłem – bez podania treści przedstawienia.
Obok ołtarza umieszczono obrazków [...] za szkłem dwa. W lewym ołtarzu był obraz „Św. Ignacego” z
koroną srebrną, a nad nim Świętey Brygity. W kopule na scianie znajdowały się dwie ikony – „Michała
Archanioła” i „Świętej Praksedy Męczennicy”. Ponadto nad chórem y amboną umieszczonych było 6
90

obrazów „Świętych Apostołów” malowanych na płótnie (być może pozostałość dawnego ikonostasu),
dodatkowo nad chórem obraz płutniany „Św. Dominika”. Nad Prezbyterium znajdował się Obrazek Gipsowy
(terakotowy?) oraz Passya Pana Jezusa rznięta [...] Na Gurze [1774] (być może na belce tęczowej), na
którym Korona z Fartuszkiem srebrnym. Wizytacja wymienia też Obrazek na Scienie Świętej Katarzyny w
ramkach pozłacanych oraz pod Chorem Kartyn dwie na Scianie, Obrazów Processionalnych Dwa – bez
podania znajdujących się na nich przedstawień, Krzyż Processionalny z Passyą i 6 chorągwi.
Warto również spośród wyposażenia wymienić Puszkę pro Venerabili z Monstracyiką na wierzchu,
Dzwąków do Elewacyi (ołtarzowych) trzy nowych z starych przerobionych oraz para cynowych ampułek z
tacą – świadczących o pewnych zmianach w liturgii wschodniej. Do oświetlenia wnętrza pomocne było 5 par
ołtarzowych lichtarzy cynowych, dwie pary większych drewnianych oraz żelaznych w scianach
czterynaście.[str.143]
Wyposażenie cerkwi – bez ikonostasu – składające się z ołtarza głównego i bocznych nie było już w tym
czasie czymś nowym. Takie rozwiązanie spotykamy już co najmniej od lat dwudziestych XVIII w. na terenie
diecezji włodzimiersko-brzeskiej. iii Również w tym czasie cerkwie, w których pojawiło się tak ukształtowane
wnętrze zaczęto wznosić na terenie diecezji chełmskiej, czego przykładem jest cerkiew w Czerniejowie koło
Chełma z 1728 r. iii
Jak już wspomniane było wyżej cerkiew w Nieledwi wyróżniała się w tym czasie spośród innych cerkwi
stosunkowo dużym udziałem w wyposażeniu obrazów z przedstawieniami świętych Kościoła zachodniego.
Proces okcydentalizacji wyposażenia cerkwi na terenie metropolii unickiej w ciągu XVIII i w 1 połowie XIX
w. stopniowo narastał z różnym natężeniem w różnych diecezjach (m. in. wprowadzanie do niektórych
cerkwi organów). Elementem tego zjawiska było wzbogacanie wyposażenia o przedstawienia
charakterystyczne dla Kościoła łacińskiego. Przy okazji warto zwrócić uwagę, że zachodnie wersje
niektórych przedstawień pojawiły się w malarstwie ikonowym już co najmniej od końca XVI w., jeszcze w
czasach prawosławia, np. „Zmartwychwstanie Pańskie” znane jest z cyklu ikon świątecznych w cerkwiach
Potylicza i Rawy Ruskiej. iii Święci Kościoła powszechnego pojawiają się w wyposażeniu cerkwi unickich co
najmniej od lat 20-tych XVIII w., np. w wizytacji cerkwi w Rzeczycy koło Kamieńca Litewskiego z 1725 r.
m. in. wymienione są ikony „Św. Antoniego”, „Św. Franciszka” a także „Matki Boskiej Częstochowskiej”
oraz rzeźba „Chrystusa Antokolskiego”. iii
Ilustracją postępujących zmian jest wspomniana już inwentarz cerkwi w Nieledwi, z 1811 r., spisany pod
czas Istalacyi J: X: Jakóba Budzyńskiego na Parocha, w Neledwi dnia 17 Marca [...] Spisany. iii Właścicielem
wsi był wówczas wspomniany już wyżej Ignacy Bukowski.
Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej teren ten znalazł się w Galicji. Dekanat hrubieszowski wraz z innymi
włączony został do diecezji przemyskiej. W okresie Księstwa Warszawskiego (1810) część dekanatów
wróciła do diecezji chełmskiej. Wizytacja wspomina o tym, że teren, na którym znajdowała się świątynia
znajduje się właśnie w części Diecezji Przemyskiej do Diecezji Chełmskiej świeżo przyłączony. Cerkiew
określona jako wzniesiona z Drzewa sosnowego w węgły, pokryta gontami była niedawno remontowana.
Prace remontowe obejmowały przekształcenie bryły świątyni – wszystko przy renowacyi cerkwi
odmienionym zostało. [str.144] Zlikwidowano kopułę nad nawą, którą zastąpiono „kopułką”, czyli wieżyczką
na sygnaturkę krytą blachą nową. Rozebrano dzwonnicę nad babińcem i wzniesiono obok cerkwi nową,
słupową, krytą gontem. Jej ściany były jeszcze nie odylowane. Przekształcono również wnętrze. Pozostały
trzy ołtarze, które też były remontowane skoro wymienione jest już Portatelów kamiennych trzy, a ponadto
zamieniono miejscami ołtarze boczne. Obrazy w ołtarzu głównym pozostały te same, tylko zarekwirowana
przez Austriaków srebrna sukienka na ikonie „Matki Boskiej” została zastąpiona sukienką miedzianą,
posrebrzaną, z takimi też koronami. iii Musiał to być obraz nadal cieszący się lokalnym kultem, gdyż jak
dawniej pokrywały go wota. Po lewej stronie był ołtarz z obrazem „Św. Mikołaja” malowanym na Drzewie,
również pozbawiony przez zaborców srebrnej sukienki, którą zastąpiła korona i stuła na dnie rużowym z
Lamy Złotey. Ponad nim był tak jak poprzednio obrazek za szkłem bez podpisu, powyżej którego dodano
malowany na płótnie obraz „Św. Kajetana”. W ołtarzu po prawej stronie był obraz „Św. Ignacego”
malowany na płótnie (już bez korony), a nad nim dodano popularny wśród unitów obraz „Św. Antoniego
Padewskiego”. Wymienione są także wzmiankowane wyżej obrazy: S. Apostołów sześć, św. Praxedy
malowany na drzewie i „Św. Mikołaja” – na płótnie oraz dwa obrazy procesjonalne. Ponad to w cerkwi były
także: Obrazek Pana Jezusa na Papierze, Obraz duży na płótnie ieden, Na drzewie malowanych obrazów
pięć, Konkluzya na papierze, 6 chorągwi malowanych na płótnie i jedna z Kitayki rużowey. Wizytator
wymienia też niespotykane w innych cerkwiach rzeźby: Statua drewniana S. Zofii i Statuów S. Floryana
dwie.
91

Z innego wyposażenia warto wspomnieć księgi cerkiewne, wszystkie już drukowane, wśród których obok
Ewangelii i Tryfołoya wielkiego – druku lwowskiego, był Mszał druku wileńskiego, oraz Psałterz, Trebnik,
mały Mszał, oktoich mały oraz Ewangelia polska z Naukami. Oprócz Ornatów Obrządku Greckiego były
także trzy Ornaty Łacińskie z Kaplicy Dworskiej.
Dla pełniejszej informacji o parafii nieledewskiej warto wspomnieć, że jej skład wchodziły oprócz Nieledwi
wsie Obrowiec i Zadubce. Ta ostatnia z wymienionych wsi w sporze z dominikanami hrubieszowskimi, została
w 1760 r. określona jako ab Antiquo in poss. Paroch Nieledewski. iii W całej parafii było w 1760 r. ludzi do
spowiedzi sposobnych 120 iii a w 1774 r. około 150 iii . W tum czasie jako paroch wymieniany jest ksiądz Teodor
Sławiński, [str.145]
prezentowany 20 maja 1740 r. i instalowany 14 lipca tegoż roku – wymieniany jeszcze w 1774 r. iii
Interesujące są też wskazania powizytacyjne z 1774 r. Oprócz tradycyjnego wezwania do respektowania tego
typu wskazań z wcześniejszych wizytacji warte odnotowania są nakazy większej dbałości o księgi
metrykalne, które paroch ma chować w cerkwi na mieyscu dobrze od Myszy opatrzonym. Wizytator
nakazywał też aby WX Paroch o Hostye do Mszy Świętey białe y czyste zawsze starał się, i aby narzędzia do
Administrowania SS: Sakramętu Służące całe czyste y przesuszone zawsze trzymał. Ciekawym jest też
przypomnienie o tym, że aby (mimo procesów okcydentalizacji) Nabożeństwo [...] podług przepisów
cerkiewnych mogło się odprawować potrzeba Dyaka [...] dobrych Obyczaiów, który m. in. miałby co soboty
Cerkiew zamiatać, Ołtarze i Sciany z Prochów y Paięczyny obmiatać, Apparamęta Cerkiewne należycie
składać y na swoim mieyscu kąserwować. iii
Z punktu badań nad sztuką cerkiewną na pewno interesujące są okoliczności pojawienia się w cerkwi tylu
przedstawień świętych Kościoła łacińskiego. W XVIII w. fundatorami cerkwi i jej wyposażenia mogli być
zarówno kolator jak i aktualny paroch, poszczególni parafianie czy też bractwo cerkiewne lub cała parafia. iii
Wydaje się, że spośród nich największy wpływ na kształt zewnętrzny i wewnętrzny cerkwi miał niewątpliwie
kolator. W 2 ćwierci XVIII w. (do 1742 r.) kolatorem był Józef Kuropatnicki, ojciec Ewarysta. Wiadomo, że
20 maja 1740 r. podpisał prezentę późniejszemu długoletniemu parochowi – księdzu Teodorowi
Sławińskiemu. iii Po śmierci Józefa dobra przeszły zapewne na jego żonę Teresę Zuzannę z Kurdwanowskich,
i to ona była by kolatorką cerkwi do śmierci w 1759 r. iii Nieledew przypadła wówczas jej córce Domicelli.
Ewaryst, brat Domicelli odkupił od niej wieś, jak zanotował autor jego biogramu – „ok. r. 1760”. iii Musiało
to być wkrótce po śmierci ich matki, gdyż już 2 marca 1760 r. jako kolator cerkwi występuje właśnie
„Aweryst” Kuropatnicki – „Kasztelan Biedzki”. iii Jest on również wymieniany jako kolator w czasie
następnej wizytacjach: w 1771 – jako „Kasztelan Bełzki”. iii Natomiast w 1774 r. jako kolator wymieniony
jest Józef Kuropatnicki – „Kasztelan Buzki”. iii Biografowie nie notują takiej postaci w tym czasie, i
właściwie nie wiadomo o kogo tu chodzi. Józef to zmarły w 1742 r. ojciec Ewarysta, zaś Józef Ksawery to
syn Ewarysta, urodził się w 1766 r. więc żaden z nich nie mógł być w tym roku [str.146] kolatorem.
Możliwe, że jest to tylko pomyłka wizytatora, który czasem przepisywał dane z poprzedniej wizytacji, a
może tu chodzić nadal o samego Ewarysta, który jeszcze nie sprzedał wsi, jednak w tym czasie był już
kasztelanem bełskim. Niejasność tę wyjaśnią zapewne przyszłe, szczegółowe badania historii wsi.
Niestety brak bezpośrednich przekazów o czasie ukształtowania się opisanego wyżej (1771) wnętrza i jego
fundatorze, jak i o późniejszych zmianach (do 1811), toteż trudno przypisać inicjatywy zaistniałych zmian
konkretnym kolatorom, tak że przedstawione poniżej rozważania mają jedynie charakter hipotez. Warto
jeszcze wspomnieć, że zupełnie nic nie wiadomo o wykonawcach wyposażenia, gdyż wizytatorzy tego typu
informacje podają wyjątkowo rzadko.
Opisywana bryła cerkwi nieledewskiej trójdzielna, jednokopułowa jest rozwiązaniem w tym czasie bardziej
tradycyjnym, ale trudnym do datowania, gdyż pomimo, że w 2 ćwierci i około połowy XVIII w. powstawały
już cerkwie o bryle i wnętrzu zbliżonym istotnie do kościelnego (Czerniejów, Żmudź, Bełżec) iii to jednak
nadal dominującym typem wznoszonych cerkwi były cerkwie kopułowe – jedno- (Teniatyska) iii i
trójkopułowe (Strzelce) iii , z ikonostasami. Ołtarze mogą pojawić się przy okazji budowy nowej cerkwi lub w
większych remontów. Tak zapewne było też i w przypadku cerkwi w Nieledwi. Pytanie czy miało to miejsce
jeszcze za czasów Józefa, czy też wdowy po nim – Teresy Zuzanny, czy też w końcu po przejęciu
kolatorstwa przez Ewarysta Andrzeja Kuropatnickiego. Na pewno potwierdzeniem zakończenia jakiegoś
etapu prac była wspomniana konsekracja cerkwi przez biskupa Maksymiliana Ryłłę 26 października 1761 r.
– za czasów Ewarysta, co wskazuje głównie na niego jako zleceniodawcę zmian i pomysłodawcę nowego
kształtu wnętrza cerkiewnego. Nie wykluczone, że Kuropatnicki kontynuował jakieś prace rozpoczęte
jeszcze za czasów jego matki, jednak nie wynika to z wizytacji z 1760 r., która jest bardziej ogólnikowa. Na
Ewarysta wskazuje również to, że znany jest on (o czym była już mowa wyżej) jako dobry kolator kościołów
92

i cerkwi z okresu „galicyjskiego” jego życia, człowiek niespokojny, pełen różnych pomysłów i inicjatyw,
„rozumny i gospodarny”, który mógł stosunkowo wcześniej niż gdzie indziej wprowadzić jakieś zmiany.
Z materiałów archiwalnych z 2 połowy XIX w. wiadomo, że w związku z zintensyfikowanym przez [str.147]
rosyjskie władze zaborcze od połowy lat 60-tych XIX w. procesem budowy i przekształceń cerkwi „w duchu
obrządku wschodniego” zaczęto realizować plan przekształcania wnętrz cerkiewnych polegający m. in. na
wprowadzaniu ikonostasów. iii W Nieledwi wzniesiono w 1870 r. ze środków rządowych nową cerkiew,
drewnianą, jednokopułową, połączoną z dzwonnicą – być może w stylu rosyjskim – i z zapewne z
nakazywanym ikonostasem. iii Dalsze przekształcenia wnętrza nastąpiły wkrótce, w roku 1875, po likwidacji
unii, kiedy zaczęto usuwać resztki unickiego wyposażenia – ołtarze boczne, ławki, ambony, konfesjonały i
obrazy z przedstawieniami charakterystycznymi dla Kościoła powszechnego. W corocznym sprawozdaniu w
1876 r. odnotowany jest już tylko jeden ołtarz, a w domyśle także ikonostas, bez którego cerkiew już w tym
czasie nie mogłaby funkcjonować. iii
Nie wykluczone, że część z usuwanych elementów wyposażenia trafiał do pobliskich kościołów. Jeśli
cokolwiek z obrazów unickich pozostało w cerkwiach (np. po przemalowaniu) mogło po I wojnie światowej
albo nadal pozostać w cerkwiach przejętych na kościoły, albo zostać zniszczonych w wyniku akcji
rozbiórkowej cerkwi w 1938 r. iii Warto o tym pamiętać przy okazji badań nad sztuką unicką Lubelszczyzny –
jej nielicznymi pozostałościami w kościołach i zbiorach muzealnych. iii Postępująca w ciągu XVIII i 1
połowie XIX w. okcydentalizacja wpłynęła na pojawienie się w cerkwiach unickich obrazów, rzeźb, części
sprzętów liturgicznych takich samych jak w kościołach rzymskokatolickich. iii Powoduje to we
współczesnych badaniach nad sztuką religijną na tym terenie trudność w właściwym przypisaniu
poszczególnego dzieła sztuki, które bez badań historycznych trudno właściwie określić czy pochodzi z
cerkwi czy z kościoła. W takim przypadku warto badania stylistyczne wesprzeć wywiadami i badaniami
archiwalnymi. Nie jest więc wykluczone, że w przypadku opisywanego wyżej wyposażenia cerkwi w
Nieledwi mogło cokolwiek ocaleć. Mogą to ustalić dalsze prace, które warto podjąć.
iii A. Janeczek, A. Swieżawski, Rejestr poboru łanowego województwa bełskiego z 1472 r. (w:) Kwartalnik
Historii Kultury Materialnej, t. 39 (1991), nr 1, s. 36.
iii A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XVI do początku XVII
w., Warszawa 1993, s. 333.
iii Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego (dalej: SKPG), t. 7, Warszawa 1886, s. 79; t. 15, cz. 2, Warszawa
1902, s. 378 [za Pawińskim].
iii A. Boniecki, Herbarz polski, t. 15, Warszawa 1912, s. 215.
iii A. Przyboś, Kuropatnicki Andrzej Michał (w:) Polski słownik biograficzny (dalej: PSB), t. 16, z. 2 (69),
Kraków 1971, s. 250
iii A. Boniecki, op. cit., t. 2, Warszawa 1904, s. 127.
iii A. Boniecki, op. cit., t. 13, Warszawa 1909, s. 231-232
iii S. J. Gruczyński, Kuropatnicki Ewaryst Andrzej (w:) PSB, t. 16, z. 2 (69), Kraków 1971, s. 251-252.
iii Ibidem.
iii E. A. Kuropatnicki, Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi, Lwów 1858 (w. 2), s. 47.
iii Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej: APL), Chełmski Konsystorz Greckokatolicki (dalej: CHKGK), sygn.
139 [Wizytacje i inwentarze cerkwi... 1808-1815], k. 81; w herbarzu K. Niesieckiego (Herbarz polski, t. 9, Lipsk
1842, s. 454) wymieniony jest Leon Wydżga – podwojewodzi Wołyński w 1778 r.
iii APL, CHKGK, sygn. 139, k. 81; brak tej postaci w opracowaniach genealogicznych, w ”Spisie szlachty
Królestwa Polskiego z dodaniem krótkiej informacyi o dowodach szlachectwa” [Warszawa 1851], na s. 22
wymienieni są trzy rodziny Bukowskich herbu „Bończa”, „Ossorya” i „Jastrzębiec”, wśród Bukowskich herbu
„Ossorya” wymieniony jest Wincenty Michał Ludwik Robert syn Ignacego – może to wskazywać na tę właśnie
rodzinę jako właścicieli Nieledwi we wspomnianym roku.
iii A. Gil, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 r., Lublin – Chełm 1999, s. 231
iii Ibidem; A. Gil, Chełmskie diecezje obrządku wschodniego. Zagadnienia organizacji terytorialnej w XVII i
XVIII wieku (w:) Polska – Ukraina 1000 lat sąsiedztwa, t. 5 Miejsce i rola kościoła greckokatolickiego w
Kościele powszechnym, Przemyśl 2000, s. 48
iii W. Kołbuk, Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 roku, Lublin 1998, s. 299; Lista duchowieństwa
diecezyi chełmskiej obrządku grecko-unickiego za rok 1863, Warszawa 1864, s. 11.
iii Cerkiew prawosławna na Chełmszczyźnie. Przemówienia i interpelacje posłów i senatorów ukraińskich w
Sejmie i Senacie, Lwów 1938, s. 20, 36, 44, 46.
iii K. Urban, Z dziejów Kościoła prawosławnego na Lubelszczyźnie w latach 1944-1947 (w:) Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Jagiellońskiego; Studia Religiologica, z. 32: Kościoły wschodnie (pod. Red. J. Drabiny), Kraków
93

1999, s. 161, 163.
iii Brak wizytacji dekanatu hrubieszowskiego z czasów biskupa Lewickiego (z wizytacji z lat 1720-1725) i
biskupa Wołodkowicza (lata 40-te i pocz. lat 50-tych XVIII w.). Wiadomo, że cerkiew była wizytowana też w
1785 r. [APL, CHKGK, sygn. 139, k. 81], ale dotychczas nie udało się odnaleźć tej wizytacji [Не вистачає
візитації грубешовського деканату за часів біскупа Левицького (з візитацій 1720-1725 рр.) і біскупа
Володковича (40-х – початку 50-х рр. XVIII ст.). Відомо, що церква була візитована також у 1785 р.].
iii APL, CHKGK, sygn. 110 „Acta Episcopatus Chelmensis” [akta biskupa a Ryłły], s. 185-186.
iii Oba egzemplarze wizytacji znajdują się w tej samej księdze wizytacji w:[Обидва примірники візитації
знаходяться в тій самій книзі візитацій в:] APL, CHKGK, sygn. 112: Akta dawne Konsystorza Chełmskiego i
Bełskiego zawierające wizyty i inwentarze 1763-1774 (zachowana jest stara paginacja, poszczególne wizytacje
ułożone nie zawsze zgodnie z nią). Jedna wersja wizytacji, obszerniejsza (najciekawsza dla poniższych
rozważań) znajduje się na kartach 320-319 (źle złożona), po k. 317 (wizytacja cerkwi w Czumowie); druga
wersja (krótsza) z numerami kart 318-318v wszyta jest po karcie 329v (wizytacja cerkwi w Mrozowicach)
[(стара пагінація, окремі візитації складені не завжди згідно з нею). Одна з версій візитацій, більш повна
(найцікавіша для подальших роздумів), знаходиться на сторінках 320-319 (погано складена), до кінця
317 (візитація церкви в Чумові); друга версія (коротша) з номерами сторінок 318-319 зв. вшита після
сторінки 329 зв. (візитація церкви в Мрозовичах).
iii APL, CHKGK, sygn. 112, k. 415-416.
iii APL, CHKGK, sygn. 139 [Wizytacje i inwentarze cerkwi..., 1808-1815], k. 81-83.
iii APL, CHKGK, sygn. 110, s. 185. Takie też wezwanie podaje W. Kołbuk (Kościoły wschodnie..., op. cit., s.
299).
iii APL, CHKGK, sygn. 112, k. 318, 320, 415; APL, CHKGK, sygn. 139, k. 81.
iii APL, Клировые ведомости (dalej: KW), sygn. 400 (za rok 1876), k. 302v; KW, sygn. 506 (za rok 1914), k.
66.
iii P. Sygowski, Unicka diecezja chełmska w protokołach wizytacyjnych biskupa Maksymiliana Ryłły z lat 1759-
1762 (w:) Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 5 Miejsce i rola Kościoła greckokatolickiego w Kościele
powszechnym, Przemyśl 2000, s. 247.
iii APL, CHKGK, sygn. 112, k. 320.
iii Ibidem, k. 415.
iii Dokładny opis wyposażenia zawarty w jednym z dwu egzemplarzy wizytacji z 1771 r. [Докладний опис
оснащення знаходиться в одному з двох примірників візитації за 1771 р.] (APL, CHKGK, sygn. 112, k.
320-320v) jest głównie podstawą informacji w tym akapicie [є головним джерелом інформації про це].
iii Informacja o „antymisie” i portatelach pochodzi z wizytacji z 1774 r.[Інформація про “антимінс” і портали
походить з візитації 1774 р.] (APL, CHKGK, sygn. 112, k. 415v).
iii P. Sygowski, Wyposażenie unickiej cerkwi pw. Św. Jana Ewangelisty w Rzeczycy k. Kamieńca Litewskiego (na
podstawie opisu wizytacyjnego z roku 1725) (w:) Cerkiew – wielka tajemnica. Sztuka cerkiewna od XI wieku do
1917 roku ze zbiorów polskich, Gniezno 2001, s. 75-77.
iii P. Sygowski, Unicka cerkiew św. Dymitra w Czerniejowie z r. 1728 fundacji Kaczorowskich (w:) Fundator i
dzieło w sztuce nowożytnej. Materiały z sesji naukowej w Kazimierzu Dolnym – 6-8.VI.2003 [w druku].
iii P. Sygowski, Ikony chełmskiej diecezji prawosławnej (do czasów Unii brzeskiej) na tle dziejów Kościoła
wschodniego na Lubelszczyźnie (historia, stan badań, obiekty zachowane) (w:) Zachodnioukraińska sztuka
cerkiewna [tytuł roboczy], Łańcut 2003 [w opracowaniu].
iii Zob. przypis 31.
iii APL, CHKGK, sygn. 139, k. 81-83.
iii Podobne rekwizycje miały miejsce na terenie całej Galicji – zob. [Такі ж реквізиції відбувалися по всій
Галичині – див.]: P. Sygowski, Hrubieszowskie ikony Matki Boskiej „Świętokrzyskiej” i Św. Mikołaja na tle
dziejów malarstwa ikonowego diecezji chełmskich Kościoła wschodniego (w:) Do piękna nadprzyrodzonego.
Materiały sesji naukowej poświęconej sztuce sakralnej Ziemi Chełmskiej [w druku].
iii APL, CHKGK, sygn. 110, s. 186.
iii Ibidem, s. 185.
iii APL, CHKGK, sygn. 112, k. 416.
iii APL, CHKGK, sygn. 139, k. 81; sygn. 112, k. 319, k. 416.
iii APL, CHKGK, sygn. 112, k. 416.
iii P. Sygowski, Unicka diecezja chełmska..., op. cit., s. 245-249.
iii A. Boniecki, Herbarz..., op. cit., t. 13, s. 231; APL, CHKGK, 9, sygn. 139, k. 81.
iii A. Boniecki, Herbarz..., op. cit., t. 13, s. 231.
iii S. J. Gruczyński, Kuropatnicki..., op. cit., s. 251.
iii APL, CHKGK, sygn. 110, s. 185.
iii APL, CHKGK, sygn. 112, k. 318.
94

iii Ibidem, k. 415.
iii P. Sygowski, Greckokatolicka drewniana cerkiew Św. Bazylego Wielkiego w Bełżcu, powiat Tomaszów
Lubelski, województwo lubelskie (w:) Sztuka cerkiewna w diecezji przemyskiej. Materiały z międzynarodowej
konferencji naukowej 25-26 marca 1995 roku, Łańcut 1999, s. 308-313; P. Sygowski, Greckokatolicka cerkiew
pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Żmudzi, w województwie chełmskim (w:) Lubelszczyzna, z. 3 (2/96),
Lublin 1996, s. 130-132; P. Sygowski, Unicka cerkiew ..., op. cit.
iii J. Górak, Cerkwie drewniane w województwie zamojskim, Zamość 1984, s. 18.
iii APL, CHKGK, sygn. 113, k. 102.
iii P. Sygowski, Ikony chełmskiej diecezji..., op. cit.
iii APL, KW, sygn. 400, k. 302v.
iii Ibidem.
iii Cerkiew prawosławna..., op. cit., s. 42-43. Autor zauważ, że „Przy burzeniu cerkwi prawosławnych i kaplic
niszczono rozmyślnie obrazy świętych i inny sprzęt kultu religijnego”.
iii O tym m. in. [ Про це див. м.ін. в ]: P. Kondraciuk, Ikony Bogurodzicy na Zamojszczyźnie i ich związki z
malarstwem ikonowym Wołynia (w:) Пам’ятки сакрального мистецтва Волині на межі исячоліть: питання
дослідження‚ збереження та реставрації. Науковий збірник. Матеріали VI міжнародної наукової
конференції по волинскому іконопису, м. Луцьк‚ 1-3 гудня 1999 року‚ Луцьк 1999, s. 79-83.
iii P. Sygowski, Ikony chełmskiej diecezji..., op. cit.
About an Orthodox Church in Nieledew and Its Equipment
in the Late 18th and Early 19th Centuries
Summary
Throughout the 18th century the Orthodox churches and their equipment within a territory of the Kievan
Greek-Catholic Metropolia in Poland were submitted to a process of occidentalism. This phenomenon proceeded
with a gradually increasing intensivity, a various one in different dioceses and despite the partition of Poland’s
lands among invaders it took place in the fourth quarter of the 18th century. The Che³m diocese, belonging to
ones connected with the Union of Brest for the longest time as well as situated in the western part of the
Metropolia, was one of those dioceses where this process was extremely intensive.
An Orthodox church in Nieledew in the Hrubieszów decanate is an example of an Orthodox church of a
relatively strongly occidentalised interior. In the Lublin State Archives there have been a few visitations of the
second half of the 18th and early 19th centuries that describe an appearance of this Orthodox church. Its interior
was similar to one of the Roman-Catholic church (despite a tripartite plan and a dome over a nave). In the
equipment there were three two-storey Latin altars, i.e. a main one and two side ones, with superaltars and
frontals (the main altar also with a drawn central representation), a pulpit, a confessional, some benches and
perhaps a rainbow beam with a sculptured Crucifixion. In the altars and on the walls there were not only
traditional icons of St Onophrius, the Archangel Michael, St Nicholas, St Praksede but also pictures with
representations of the Saints of the Roman Church such as St John of Nepomuk, St Ignatius, St Brigit, St
Dominic, St Catherine, St Cajetan, St Anthony of Padova and sculptures of St Sophia and St Florian. Such a set
of representations was undoubtedly influenced by contemporary collators, i.e. by the Kuropatnicki and the
Wyd¿ga families.
As a result of politics of the Russian authorities in a newly built Orthodox church an equipment of the
interior was changed in a ‘spirit of the Eastern Rite’ in 1870. Further transformations took place after a
suppression of the Union in the Kingdom of Poland in 1875. The side altars were removed, an iconostas and
icons of the Saints of the Russian Orthodox Church were introduced inside.
Translated by Joanna Paczos
95

Andrzej Gil, Lublin
Opis unickiej cerkwi p.w. św. Mikołaja w Zamościu z 1828 r. na tle dziejów tamtejszych bazylianów
Tradycje wschodniego chrześcijaństwa w Zamościu sięgają jego pierwocin. Jan Zamoyski wznosząc swój
Zamość zastrzegł początkowo wyraźnie, że jedyną konfesją może tam być tylko katolicyzm, ale w obliczu
realnych potrzeb miasta, zwłaszcza gospodarczych, zezwolił przywilejem z 10 I 1589 r. na osiedlenie się także
ludności prawosławnej (napływowych Greków i miejscowych Rusinów) i wzniesienie cerkwi iii . Przy tej cerkwi
(drewnianej, a od około 1616 r. nowej, murowanej, p.w. św. Mikołaja) najprawdopodobniej od początku XVII
wieku istniało aktywnie działające bractwo. Była w Zamościu także druga świątynia prawosławna p.w.
Wniebowstąpienia Pańskiego (na Przedmieściu Lwowskim), wymieniana już od 1591 r. iii Obie świątynie długo
pozostały przy ortodoksji, bractwo przy cerkwi św. Mikołaja przyjęło unię jako ostatnie w diecezji chełmskiej,
dopiero na przełomie XVII i XVIII wieku.
W 1690 r. delegaci bractwa, starszy bracki Matiasz Lewkiewicz i prowizor Samuel Tarnopolski, zwrócili
się do unickiego metropolity kijowskiego Leona Załęskiego z prośbą o przyjęcie bractwa do unii, pod
warunkiem objęcia go jego jurysdykcją. Metropolita bractwo do unii przyjął, jednocześnie jednak nakazał
pozostać mu w jurysdykcji biskupa chełmskiego iii . Najprawdopodobniej warunek ten nie został przez bractwo
zaakceptowany, bo jeszcze w 1697 r. cerkiew św. Mikołaja była według relacji bojara rosyjskiego Borysa
Szeremietiewa prawosławna: [26 IX 1697 r.] Zamość [...] W mieście cerkiew prawowierna Mikołaja
Cudotwórcy; sprawują w niej posługę dwaj duchowni, czerńcy iii .
Między oboma zamojskimi cerkwiami, miejską murowaną św. Mikołaja i przedmiejską
Wniebowstąpienia Pańskiego (w tym czasie już unicką), istniał głęboki konflikt o rozgraniczenie terytorium
parafialnego, który decyzją ówczesnej opiekunki Ordynacji, Anny z Gnińskich Zamoyskiej, rozsądzić miała
specjalna komisją powołana do życia jesienią 1699 r. iii Na czas wojny i oblężenia Zamościa (1703 r.) komisja
zawiesiła swoją działalność. Nie znamy dokładnie motywów zmiany stosunku Anny Zamoyskiej do
prawosławnych mieszkańców miasta. Jak opisuje późniejszy kronikarz bazyliański: J. W. Pani Anna Zamoyska
Podskarbina W. Koronna [str.151] przykładney gorliwością nayprincypialnieyszą Prawa Ordynacyi Zamoyskiey
zachowuiąc Regułę gdy w pośrodku Bogu poświęconych Katolickiey Religii Kościołów Cerkwie schyzmatyckiey
tu w Zamościu [...] cierpieć nie mogła nie tylko Szpetną sprofanowaną herezyą chcąc rekoncyliować Ołtarze, ale
razem zarażone teyże herezyi jadem ludzi władzy swoiey podległych uleczyć dusze, na mieyscu wypędzonych
syzmatyków o sprowadzenie WW O.O. Bazylianów Unitów starała się, iakąż skuteczną kooperacyą w Roku 1706
przez JWJX Lewickiego na tenczas Episkopa Chełmskiego [ówczesnym biskupem chełmskim był Gedeon
Wojna-Orański – A. G.] wprowadzonych solennie przyieła, którzy tak wprowdzeni y przyięci od naywyzszego
Biskupa Klemensa XI tudzież przez Synod Zamoyski w Roku 1720 potwierdzeni zostali iii .
Bazylianie związani byli z Zamościem już w XVII wieku, ale nie w sposób instytucjonalny (nie posiadali
tu swego monasteru). Być może, jak przypuszczał Aleksander Kossowski, zakonnicy ci pracowali w cerkwi
przedmiejskiej p.w. Wniebowstąpienia Pańskiego już od 1639 r. iii Natomiast cerkiew miejską św. Mikołaja
przejęli dopiero po przejściu bractwa do unii w 1706 r., co potwierdzone zostało na synodzie zamojskim w 1720
r. iii
Synod ten, jedno z największych wydarzeń w dziejach Cerkwi unickiej XVIII wieku odbył się na zaproszenie
Tomasza Józefa Zamoyskiego w głównym mieście Ordynacji, Zamościu. W literaturze przedmiotu przyjęto
powszechnie, że synod odbył się w zamojskiej cerkwi parafialnej p. w. Opieki Najświętszej Marii Panny
(Protectio BVM; Покров Пресвятої Богородиці) iii . Jest to jednak przekonanie błędne. W opisie synodu
faktycznie zapisano, że odbył się on: in Ecclesiae Parochiali tituli Protectionis Beatissimae Mariae Virginis, ale
druga część zdania dopowiada: et Sancti Nicolai Ritus Graeci uniti iii . Synod zatem odbył się w cerkwi św.
Mikołaja, a przywołane drugie wezwanie (Pokrowu-Opieki) pojawia się w kontekście całości dziejów świątyni
incydentalnie, tylko przy okazji tego wydarzenia. Wzmiankowanie tego wezwania wynikało z faktu istnienia od
1656 r. przy cerkwi św. Mikołaja bractwa Opieki Bogurodzicy (określanego jako młodsze) skupiającego się przy
ogólnie czczonej ikonie tego wezwania, będącej darem Greka Dymitra Glejtnensa iii . Podczas wizyty cerkwi św.
Mikołaja z 6 X 1732 r., dokonanej przez biskupa F. F. Wołodkowicza, znajdujący się tam ołtarz [str.152]
97

Kościoł p.w. Św. Mikołaja w Zamościu – dawna cerkiew bazylianów
młodszego bractwa (Opieki) był traktowany jako element odrębny od jej reszty. Wizytator zapisał to jako:
Wizytę Splendoru Bratstwa Młodszego przy Cerkwi S o Mikołaja Mieyskiey Pod Tytułem Protekcyi Matki
Nayswiętszey, gdzie ołtarz Bratstwa Młodszego pod Tytułem Protekcyey Matki Nayswiętszey tym się zaszczyca
splendorem z osobliwszego starania tey że Braci Młodszey iii . Tak więc rola, jaką w tym czasie w cerkwi św.
98

Mikołaja odgrywało bractwo Pokrowu Bogurodzicy, przełożyła się na postrzeganie jego wezwania jako
głównego patrona całej świątyni.
Początkowo w Zamościu istniała tylko rezydencja zakonna z 2-3 mnichami iii . Przy okazji odbywającego
się tu w 1720 r. synodu postanowiono, aby monaster zamojski podlegał biskupom chełmskim. Postanowienie to
wynikało z wcześniejszych postulatów tamtejszego bractwa, by cerkiew św. Mikołaja podlegała bezpośrednio
metropolicie, a nie biskupowi chełmskiemu iii , co, jak się wydaje, początkowo podchwycili i bazylianie.
Obejmując pod [str.153] swą władzę Zamość ówczesny biskup chełmski Józef Lewicki rozgraniczył sporne
dotąd tereny miasta i przedmieść między obie tamtejsze parafie iii .
W latach 20. zaznaczył się poważny konflikt między działającym przy cerkwi św. Mikołaja bractwem
tegoż imienia a bazylianami. Tłem konfliktu były sprawy ekonomiczne, wynikające z dotychczas
uprzywilejowanej w tym względzie sytuacji prawnej bractwa iii . Dlatego też w czasie wizytowania cerkwi
zamojskich w 1732 r. biskup F. F. Wołodkowicz podporządkował oba bractwa istniejące przy cerkwi św.
Mikołaja przełożonym tamtejszych bazylianów iii .
Kapituła bazyliańska w Dubnie w 1743 r., dążąc do zreformowania zakonu, postanowiła o rozwiązaniu
tych placówek, które mają mniej niż 8 zakonników. W tym czasie monaster zamojski należał do ruskiej
prowincji bazylianów i miał status rezydencji. Przebywało w nim tylko kilku zakonników, groziło mu zatem
zlikwidowanie. Ratując ośrodek zamojski w 1745 r. poddano go czasowo monasterowi w Werchracie. W takiej
sytuacji ordynat Jan Jakub Zamoyski dokumentem z 19 IV 1755 r. nadał bazylianom folwark Szupinek, by ci
mogli zwiększyć ilość braci w monasterze do wymaganej liczby. W zamian bazylianie mieli odbywać misje w
dobrach ordynackich. Postanowienia te zatwierdził 12 VI 1755 r. biskup Wołodkowicz, powołując przy cerkwi
trzecie bractwo - św. Onufrego. Folwark w Szupinku odebrał bazylianom w 1760 r. Klemens Zamoyski,
naznaczając w zamian za to sumę 500 zł rocznie iii .
Przypuszczalnie w latach 1758-1762 cerkiew św. Mikołaja była ponownie w zarządzie bractwa. Jak pisał
ówczesny przełożony monasteru, o. Herakliusz Kostecki: tu nadmieniam, że Cerkiew od początku [jego pobytu
w monasterze, czyli od 1758 r. - A. G.] aż do Roku 1762 die 10 Januarii była w dyspozycyi Brackiey iii . W tym
dniu bractwo oficjalnym dokumentem zrzekło się praw do tejże świątyni na rzecz bazylianów iii , zatrzymując
sobie do dyspozycji kaplicę św. Mikołaja iii .
Dopiero na przełomie lat 50. i 60. zaczęto wznosić monaster, usytuowany przy południowo-zachodnim
narożu cerkwi św. Mikołaja. Jego budowa trwała kilka lat (podjęta zapewne w 1757 r., w 1760 r. była jeszcze
nie ukończona) iii . W tym też czasie rozpoczęły się poważne prace nad wystrojem świątyni oraz jej wewnętrzną i
zewnętrzną przebudową iii .
[str.154]
Ważnym okresem w dziejach bazylianów zamojskich były rządy w monasterze w latach 1758-1764 o.
Herakliusza Kosteckiego, postaci wybijającej się na tle i tak wówczas aktywnych w Rzeczypospolitej
bazylianów. Jego to inicjatywie należy przypisać stworzenie realnych podstaw materialnych funkcjonowania tej
placówki. On też zintensyfikował prace duszpasterskie wśród okolicznej ludności, nie tylko unickiej, prowadząc
wśród niej misje. W latach 1755-1772 odbyły się 44 takie misje, z czego na lata przełożeństwa Kosteckiego było
ich aż 22 iii . Ojciec Herakliusz Kostecki wraz z kilkoma innymi zamojskimi bazylianami wyjechał później do
Humania, gdzie został rektorem szkoły przy tamtejszym monasterze. Poniósł męczeńską śmierć w czasie rzezi
humańskiej w czerwcu 1768 r. iii W administrację bazylianów oddał biskup Wołodkowicz dokumentem z 29 VI
1755 r. także cerkiew przedmiejską Wniebowstąpienia Pańskiego iii . Miarą znaczenia ośrodka zamojskiego w tym
okresie było przeniesienie doń Studium Filozoficznego ze spalonego monasteru w Ławrowie iii .
Pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej i przejście tych terenów we władanie Austrii odbiło się negatywnie na
sytuacji monasteru zamojskiego. Proces ten pogłębiła polityka józefińska, ograniczając go do roli lokalnego
ośrodka parafialnego iii . W tym też czasie zniszczona została druga zamojska cerkiew.
Wydarzenia 1809 r. spowodowały włączenie do Księstwa Warszawskiego ziem III zaboru austriackiego,
m.in. wraz z okręgiem zamojskim. Na konwokacji dnia 27 II 1810 r. superiorzy pięciu bazyliańskich
monasterów z terenów Księstwa – bialskiego, chełmskiego, lubelskiego, zamojskiego (przeor o. German
Labowski) i warszawskiego powołali do życia nową prowincję, Narodzenia Najświętszej Marii Panny iii . Jej
przełożonym został późniejszy biskup chełmski Ferdynand Ciechanowski. Nie zapobiegło to jednak
marginalizacji roli tego zasłużonego dla unii zakonu. W ciągu XIX wieku bazylianie prowincji chełmskiej,
według określenia Witolda Kołbuka, „przestali być elitą intelektualną obrządku unickiego” iii .
Dla placówki zamojskiej ciosem okazała się zmiana statusu własnościowego miasta w okresie Królestwa
Polskiego. Przebudowa z lat 20. XIX w. dokonana przez Rosjan odbiła się i na bazyliańskiej [str.155] parafii
unickiej. Nastąpił jej bardzo szybki upadek, manifestujący się zwłaszcza dramatycznym spadkiem liczby
wiernych. Jeszcze w 1828 r. było w Zamościu ponad 500 unitów. W drugiej połowie XIX wieku unici stanowili
już ułamek ludności miasta (w samym mieście było ich około dwustu kilkudziesięciu osób iii ).
Ostatecznie decyzją namiestnika Królestwa z dnia 28 XI/10 XII 1864 r. zniesiono monastery bazyliańskie
w Białej, Chełmie, Lublinie i Zamościu, tworząc w ich miejsce parafie obsługiwane przez księży diecezjalnych.
99

Wkrótce potem, w 1875 r. skasowano unię w Królestwie Kongresowym. Przy cerkwi św. Mikołaja powstała
parafia prawosławna, istniejąca faktycznie do początków I wojny światowej. [str.156]
The Description
Summary
From the beginning of its existence Zamość was a town of many nations, religions and cultures. One of
its characteristic communities was the Orthodoxes and the Greek-Catholic Ruthenians who possessed two
sanctuaries and an actively functioning fraternity of an Orthodox church. At the turn of the 17th and 18th
centuries Zamość was settled by the uniat friars, the Basilians whose monastery became quickly one of the most
important centres in Poland. The 1828 description of a monastic parish, published in the context of the history of
the Zamość Basilians, is not only a very important source of the history of their leading monastic centre but it
also completes knowledge on one of the most interesting monuments of the town, i.e. a brick Orthodox church of
St Nicholas and a monastic complex accompanying it. Especially worth of note is a description of an interior of
this sanctuary, and within it a precise description of a non-existent iconostas, a great rate monument of the 18thcentury
painting and artistic craft. The description is useful for studies f.i. on the economy and the demography
of Zamość and its surroundings too.
Translated by Joanna Paczos
Aneks
Opis unickiej parafii św. Mikołaja w Zamościu z 1828 r.
[k. 1]
Wizyta Cerkwi Parafialney zamoyskiey Zakonu Swiętego Bazylego Wielkiego w Dyecezyi
Che[ł]mskiey Woiewodztwie Lubelskim Obwodzie i Powiecie Zamoyskim w Dobrach Rządowych
położoney przez niżey podpisanego C. K. Dziekana Dekanatu Zamoyskiego dnia 27 października 1828
Roku spisana
[k. 2]
Działo się w klasztorze Z. S. B. W. w miescie Zamościu pod Numerem 51 przy Cerkwi tegoż klasztoru
Obrządku Grecko=katolickiego w zawiadywaniu J. W. X. Jana Bilkiewicza Superyora tegoż klasztoru i
Proboszcza w Obwodzie i powiecie Zamoyskim w Dobrach Rządowych zostaiąc[e]y. W czasie wizyty
Dziekanskiey stosownie do polecenia Konsystorskiego z dnia 27 Czerwca 1828 Roku N o 494 wspartego na
zarządzeniu Kommissyi Naywyższey przez J. W. X. Dziekana Dekanatu Zamoyskiego w obecności
mieyscowego Dozoru teyże Cerkwi Jana Bosaka, Grzegorza Marciniewicza i Woyciecha Pikuzińskiego na Dniu
27 października 1828 Roku odprawioney.
§ I
Opisanie zabudowań cerkiewnych
1. Cmentarz
Przy Cerkwi żaden Cmentarz nieznayduie się zaś ciała zmarłych parafian na wspólnym całemu miastu
Cmentarzu grzebią się.
2. Cerkiew
Murowana, składa się z części środkowey Prezbiterium y Kruchty - wschod do kruchty przez drzwi
poiedyncze zelazne, na prawey stronie maiącey drzwi podwoyne na hakach i zawiasach zelaznych z zamkiem
polskim zepsutem.
Przy prezbiterium znayduie się na prawey stronie zakrystya, na lewey zas skarbczyk mały.
Dach całego kościoła
[k. 2v]
100

gontami pokryty, nad którego wierzchołkiem iest kopuła blachą białą pobita, z krzyżem pozłoconym.
Nad kruchtą znayduie się wieża murowa mierney wysokości Blachą białą pokryta – przy ktorey od frontu
ganek zelazny znayduie się – w srodku Cerkwi okien sześć, w prezbiterium dwie, w Zakrystyi dwie, w skarbcu
iedno maleńkie w drzewo oprawne za kratami zelaznemi.
W wieży tey dzwonow s iedeny wielkości pięć całych, a ieden rozbity.
§ II
Opisanie rzeczy i sprzętów kościelnych
1. Ołtarze i Obrazy
a/ Ołtarz Wielki w prezbiterium iest snicerskiey roboty malowany niebieską [farbą], w którym Obraz
Matki Boskiey, a na zasłonie Pan Jezus Ukrzyżowany na mensie drewnianey z cymboryum, takowoż przedtem
znayduią się Carskie Wrata z Deisusem i Namiestnymi Obrazami
b/ po prawey [słowo przekreślone, napisane ołówkiem „lewey”] stronie wielkiego ołtarza iest Obraz S.
Mikołaia na drzewie malowany, na ktorym sukienka mytra i łanczuch z krzyżem – srebrne z mensą i gradusem
drewnianym
c/ po lewey [słowo przekreślone, napisane ołówkiem „prawey”] stronie w ołtarzu obraz Matki Boskiey
pokrow na ktorey sukienka srebrna z koroną takowoż
d/ w srodku Cerkwi z prawey [nadpisane „lewey”] strony iest Ołtarz z obrazem S. Onufrego
e/ z lewey [nadpisane „prawey”] Ołtarz z obrazem S. Walentego a na zasłonie S. Bazylego W.
f/ Obraz processionalny robotą snycerską, na którym z iedney strony Matki Boskiey a z drugiey Bazylego
S.
g/ Krzyżów processionalnych z pasyami – wszystkiego sztuk 3
h/ ławek drewnianych – [liczby brak]
i/ kryłosów – 2
k/ konfesionał – 1
l/ ambona drewniana stolarskiey roboty – 1
ł/ Szaf z zamkami wewnętrznemi – 2
m/ skarbonek z zamkami wewnętrznemi – 2
n/ Stół z szufladami sześcioma – 1
o/ Kropielnica marmurowa – 1
p/ Stolik – 1
q/ ołtarzyków starych z szufladami w kruchcie – 2
Pozytyw na Chorze
[k. 3] [str.157]
2. Apparaty alby i chorągwie
[k. 3v]
[38 pozycji, 128 sztuk iii ]
3. Złoto, srebro, cyna, mosiądz i. t. d.
a/ Puszka srebrna wewnątrz pozłacana i zewnątrz - 1
b/ Rączka u krzyża patryarchalnego drewnianego srebrna – 1
c/ Monstrancya wielka srebrna pozłacana z osobkami [lekcja tego słowa niepewna] z melchizedekiem – 2
Monstrancya mała pozłacana z melchizedekiem – 2
d/ Kielichow srebrnych dwa z patynami zewnątrz i wewnątrz pozłacanymi – 4
e/ Kielichow dwa srebrnych wewnątrz pozłacanych z patynami – 4
f/ Kielich srebrny z patyną missionarski innych trzy – 8
g/ Monstrancya miedziana wyzłacana z melchizedekiem – 2
h/ Kielich mały z patyną srebrny wewnątrz wyzłacany i łyżeczek dwie srebrnych – 2
101

k/ Relikwiarz srebrny na znak Krzyża – 1
l/ Sukienka srebrna na obrazie Wniebowzięcia Matki Boskiey –1
ł/ W obrazie S. Onufrego Ramy Sklanne promienie około głowy, laur którym opasany Berło, Korona,
Duch S., te wszystkie srebrne pozłacane – 6
m/ Votum czyli Tabliczka na obrazie S. Onufrego - 1
n/ Lamp dużych srebrnych wysących dwie – 2
o/ Trybularz srebrny z łancuchami takiemirz – 1
p/ Gwiazd srebrnych pozłacanych – 2
q/ Patyna do chorych srebrna suto wyzłacana – 1 [dopisane] stracona za X. Baykiewicza superiora
r/ na Obrazie Matki Boskiey w Wielkim Ołtarzu srebrna sukienka – 1
s/ Koron dwie srebrne tamże pereł sznurków 8 koralami przetykanych – 8
t/ Korale srednie sznurków trzy – 1
u/ Słonce małe i miesiąc srebrne pozłacane i gwiazd 12 – 13
w/ na Maiestacie koron – 3
x/ Na Matce Boskiey w Deisusie sukienka srebrna i koronek dwie – 3
y/ Sukienka na Obrazie S. Mikołaia srebrna z krzyżykiem na łancuchu pozłacanym – 3
z/ Korona na tymże obrazie srebrna pozłacana – 1
aa/ Votow srebrnych zwiastkowych z iednym wielkim na łancuszku – 5
bb/ Sukienka na Matce Boskiey protekcyi srebrna – 1
cc/ Koronka srebrna pozłacana – 1
[k. 4]
dd/ Miesiąc srebrny ieden z gwiezdkami dwoma srebrnemi – 3
ee/ Koron na obrazie Processyonalnym srebrnych pozłacanych z sukienką – 3
ff/ Relikwiarz srebrny Rzymski z Kielkiem [lekcja tego słowa niepewna] – 1
gg/ korali większych sznurkow dwa, korali srednich sznurkow cztery y przy których metalik i krzyżek
srebrny – 2
hh/ Ewangelia cała w srebro oprawna ze szterema gałkami i posrodku passyika pozłacana – 1
ii/ Krzyżow srebrnych dwa – 2
kk/ Sukienka na Matce Boskiey z dwoma koronami i gwiazdką iedną pozłacaną – 4
ll/ Ewangelia w ramki srebrne oprawna -
łł/ Lichtarzów cynowych dużych par siedem a iedna para mnieyszych – 16
mm/ Lichtarzow mosiężnych dużych par trzy a dwie mnieyszych, a iedna duża – 6
nn/ Lawetarz cynowy w zakrystyi – 1
oo/ Trybularz mosiężny potrzebuiący reparacyi – 1
pp/ Lichtarzow stołowych mosiężnych para iedna – 2
qq/ Miernice cynowe iedne – 1
rr/ Lotna [lekcja tego słowa niepewna] mosiężna z łyżeczką, detto do konserwowania kadzidła – 2
ss/ Taca cynowa – 1
tt/ Taca duża spiżowa na wodę święconą, pod ktorą nogi żelazne – 1
uu/ Lichtarzow cynowych dużych – 4
ww/ Lichtarzow stołowych cynowych – 2
xx/ Lichtarzow mosiężnych popsutych par pięć – 10
yy/ Trybularz mosiężny – 1
zz/ Dzwonkow do elewacyi – 5
4. Księgi Cerkiewne
a/ Mszałow dużych trzy a mały ieden - 4
b/ Tryod Postna i Cwitna w dwoch exemplarzach – 4
c/ Oktodiyon – 2
d/ Apostoł – 1
e/ Psałterz – 2
f/ Jarmołoy – 2 [str 158]
g/ Trebnik – 3
h/ Ewangelie z naukami Korzenieckiego – 1
i/ Minei poczaiowskich – 6
k/ Czasosłow – 2
l/ akafist – 1
ł/ Weliczanie – 2
[k. 4v]
102

§ III
Opisanie zabudowań klasztornych
1. Klasztor
Murowany, gontami pobity, mocno zdezelowany – o dwóch kondygnacyach – na dole znayduie się celey
pięć i Refektarz. Kuchnia iedna, dla ludzi dwie Izby i Spiżarnia – pod tym piwniczka mała – na gorze celey
siedm i przełożonego pomieszkanie – wszystkie celie w dobrym stanie. Kominów na dach wychodnych
murowanych sześć – okien na doli 15 a na gorze 17.
2. Zabudowania ekonomiczne
a/ przy klasztorze przy murze wkoło obwodowym znayduie się stainia drewniana
b/ na przedmieściu lubelskim znayduie się folwark – gdzie iest izba dla ludzi, spiżarnia. Sieni z drzewa
rżniętego, gontami pobita maiąca murowany Komin na dach wyniosły, piec do ogrzewania pieczenia – o trzech
oknach
c/ Naprzeciw tey stodoła drewniana w słupach pod dachem słomianym o drzwiach dwoyga podwoynych
d/ Obok tey obora na bydło pod dasze y staienka drewniana w słupach i dachach słomą pokryta
Paroch
Każdy PJX superior klasztoru iest rządcą parafii
3. Dokumenta Cerkiewne
a/ Które tylko znaydowac się mogą tyczące się gruntow teyże Cerkwi iako też sum legowanych te
wszystkie za rekwizycyią prze[świetnego] Cyrkułu Zamoyskiego ad 15 Julii 1795 Roku do tegoż Urzędu są
oddane, stamtąd zas są odesłane do Fiskusa iako zaswiadcza Recepisse dane od tegoż Cyrkułu ad 18 Augusta A.
M. [?] pod Lit. O
b/ Recepisse na Dokumenta oddane do tegoż prze[świetnego] Cyrkułu sum legowanych prowizorom
służące ad 14 listopada 1795 pod Lit. B
4. Opis pol, łąk, ogrodow, pastwisk
Numer
topograficzny
333
Ogrod Frankowy zwany na gęsi Ulicy
morgi
sążnie
1 209
613 Ogrod Hazowski zwany 1 761 2/3
222 Ogrod Karpinski zwany 1 428
k. 5
1223 Przy tymże Ogrodzie łączka do Rzeki - 725 2/3
1670 Cwierc pola w Szerokiej Ulicy 6 1/8
2135 Pola pułcwiartek między polami Jacentego Kaniowskiego y Jana 1 903
Jędruszczaka
2136 Przy tymże pułcwiartku pastwisko - 1305
2348 Niwka przy gaie Sitanieckiey 3 580
2348 Do teyze niwki należą łączka z pastwiskiem - 259
228 Ogrod na którym Cerkiew przedmieska stała - 307
1603 Pułłanek w szerokiey Ulicy 7 425
2007 Cwierc pola na Dolinach 3 543
2229 Cwierc pola osiadłości 2 156 1/8
1506 Morgi pod Szubienicą [dopisane] te pola rząd Austriacki sprzedał 8 1142
Na koniec kawał pola z pod Janowickich na fundusz w Roku 1753
klasztorowi nadane na korcy wysiewie Zamoyskiey sześć co czyni
Krolewskiey miary 30 Ordynacya odebrała
[str.159]
5. Awulsa Kompetencyi Kapitały Dziesięciny i Wysiewy
a/ Summa na złp 30000 lokowana na dobrach Łabuńki
103

Summa na złp 1800 na wsi Brzezinach lokowana
c/ Summa na złp 7000 na dobrach Sniatycze lokowana
d/ Summa na złp 3000 na dobrach Nieledew lokowana
Kompetencyi nie ma żadney iako też dziesięciny
Wysiewa rocznie korcy 35 – Miary Rządowey
6. Wolności czyli służebności
a/ Walne wrębu w lasach nie ma klasztor Zamoyski
b/ Wolnego mliwa i łowienia ryb nie ma
c/ Wolnego pędzenia gorzałki i warzenia piwa nie ma, nawet nie wolno sprowadzać
d/ Pastwiska takoż wolnego nie ma
7. Parafia
[k. 5v]
Dla pomieszania obrządków szczególnych dymów nie wyraża się.
Miasto Zamość z przedmieściami: mężczyzn do spowiedzi zdolnych – 181, niezdolnych – 60; kobiet do
spowiedzi zdolnych – 201, niezdolnych – 79, ogółem - 521
1.Wieś Jarosławiec: mężczyzn do spowiedzi zdolnych – 7, niezdolnych – 5; kobiet do spowiedzi
zdolnych – 8, niezdolnych – 7, ogółem - 27
2.Wieś Szopinek: mężczyzn do spowiedzi zdolnych – 2, niezdolnych – 1; kobiet do spowiedzi
zdolnych – 4, niezdolnych – 3, ogółem - 10
3.Folwark Łapiguz: mężczyzn do spowiedzi zdolnych – 3, niezdolnych – 4; kobiet do spowiedzi
zdolnych – 5, niezdolnych – 6, ogółem - 18
4.Wieś Sitaniec: mężczyzn do spowiedzi zdolnych – 14, niezdolnych – 10; kobiet do spowiedzi
zdolnych – 16, niezdolnych – 12, ogółem - 52
5.Wieś Udrycze: mężczyzn do spowiedzi zdolnych – 4, niezdolnych – 2; kobiet do spowiedzi
zdolnych – 5, niezdolnych – 3, ogółem – 14
Wszystkich parafian – 642
Fundusz Instructus przy klasztorze Zamoyskim nie existuie, wszystkie bowiem wystawiaiący przełożony
klasztoru może poniszczyć. Akta religijno – cywilne okazał urzędnik stanu cywilnego, które w czasie wizyty
zrewidowane w porządku swoim zostaią.
Takowy opis inwentaryczny w dwóch Exemplarzach iednobrzmiacych zdziałany, ieden z nich na mieyscu
podpisuie się a drugi do konsystorza własnego przesyła się.
4.
W mieście Zamościu dnia, miesiąca i roku iak wyżey.
Xiądz Antoni Radkiewicz Dziekan Zamoyski
Xiądz Jan Bilikiewicz Superior Paroch
Działo się w obecności moiey Z.[zastępca] burmistrza Kowalski
Jan Bosak senior nie umieiący pisać kładzie znak krzyża +
Grzegorz Marciniewicz brat starszy
pieczęć miejska
5.Archiwum Państwowe w Lublinie, Bazylianie w Zamościu, sygn. 7 [str.160]
iii Archiwum Państwowe w Lublinie [dalej – APL], Bazylianie w Zamościu, sygn. 10, k. 2 (przywilej ów
potwierdził II ordynat Tomasz Zamoyski 20 I 1618 r.). Por. także: APL, Chełmski Konsystorz Greckokatolicki
[dalej – ChKGK], sygn. 580, k. 5; A. Будилович, Русская православная старина въ Замосте, Варшава
1885, s. 6-9; A. Gil, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 r., Lublin-Chełm 1999, s. 169.
iii B. Horodyski, Najstarsza lustracja Zamościa, „Teka Zamojska”, nr 4, 1938, s. 208.
iii APL, Bazylianie w Zamościu, sygn. 35, k. 1v-3v [list z 24 V 1690 r.].
iii
F. Sielicki, Podróż bojarzyna Borysa Szeremietiewa przez Polskę i Austrię do Rzymu oraz na Maltę 1697-
1698. Z dziejów kontaktów kulturalnych Rusi Moskiewskiej z Polską i Zachodem, Wrocław 1975, s. 216.
iii APL, ChKGK, sygn. 580, k. 5v.
iii APL, Bazylianie w Zamościu, sygn. 10, k. 18-19.
iii A. Kossowski, Klasztor bazylianów w Zamościu i jego kronika, „Roczniki Humanistyczne”, 4 (1953), z. 4, s.
200.
iii APL, Bazylianie w Zamościu, sygn. 10, k. 18-19. Por. także A. Будилович, Русская, s. 179; A. Kossowski, Z
dziejów zakonu bazylianów w Zamościu, Zamość 1938, s. 2-3.
iii
Tak np. E. Likowski, Dzieje Kościoła Unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX wieku uważane głównie ze
względu na przyczyny jego upadku, t. 1, Warszawa 1906, s. 40; Ю. Федорів, Замойський Синод 1720 р., Рим
104

1972, s. 23; Z. Komosiński, Prowincjonalny synod rusko-unicki w Zamościu 1720 r. Studium prawnohistoryczne,
Lublin 1968 [Archiwum KUL, sygn. 277 P. K. L.], s. 48.
iii Synodus provincialis Ruthenorum Habita in Civitate Zamosciae Anno MDCCXX Sanctissimo Domino Nostro
Benedicto PP XIII dicata, Romae MDCCXXIV, s. 36.
iii A. Будилович, Русская, s. 68.
iii APL, ChKGK, sygn. 100, k. 97.
iii APL, Bazylianie w Zamościu, sygn. 9, k. 3.
iii APL, Bazylianie w Zamościu, sygn. 30, k. 1-1v.
iii APL, Bazylianie w Zamościu, sygn. 10, k. 7, 13, 16. Parafia św. Mikołaja obejmować miała miasto w murach,
na przedmieściach zaś ulice Łanową, Sadowisko, Podgroble i Janowice. Parafia Wniebowstąpienia –
Przedmieście Lwowskie i ulice Nowy Świat, Gęsią, Podstawie i Wólkę Kalinowską.
iii Tak określa bractwo św. Mikołaja w Zamościu m.in. wizyta biskupa Wołodkowicza z 1752 r. APL, ChKGK,
sygn. 106, k. 205.
iii A. Будилович, Русская, s. 188.
iii APL, Bazylianie w Zamościu, sygn. 9, k. 3-4. A. Будилович, Русская, s. 198-205.
iii APL, Bazylianie w Zamościu, sygn. 8, k. 10.
iii Dokument ten publikuje A. Budiłowicz (Русская, 213). Dokument ów przyjął przełożony monasteru
zamojskiego o. Kostecki. APL, Bazylianie w Zamościu, sygn. 10, k. 10-12.
iii APL, ChKGK, sygn. 580, k. 6.
iii J. Kowalczyk, Architektura Zamościa w okresie rokoka, w: Zamość miasto idealne. Studia z dziejów rozwoju
przestrzennego i architektury, red. J. Kowalczyk, Lublin 1980, s. 133-134.
iii Cerkiew św. Mikołaja nie doczekała się jeszcze swej poważnej monografii. Pewne uwagi na temat prac
budowlanych w połowie XVIII w. poczynili A. Budiłowicz (Русская, s. 223-227) oraz A. Kossowski (w
artykułach: Klasztor, s. 199-216; Blaski i cienie unii kościelnej w Polsce w XVII-XVIII w. w świetle źródeł
archiwalnych. Odbitka z księgi pamiątkowej ku czci J. E. ks Bpa Mariana Fulmana, Lublin 1933).
iii APL, Bazylianie w Zamościu, sygn. 9, k. 5-26.
iii W. Serczyk, Koliszczyzna, Kraków 1968, s. 98; A. Kossowski, Klasztor, s. 204-205.
iii APL, ChKGK, sygn. 2, k. 89.
iii Archivio Secreto Vaticano, Archivio della Nunziatura di Varsavia, vol. 110, k. 11 [sygn. ośrodka Archiwa
Biblioteki Muzea Kościelne w Lublinie: 2407]; A. Kossowski, Klasztor, s. 213.
iii A. Kossowski, Blaski, s. 60.
iii APL, ChKGK, sygn. 682, k. 21-24.
iii W. Kołbuk, Bazylianie w Królestwie Polskim w latach 1817-1872, „Roczniki Humanistyczne”, 31 (1983), z. 2,
s. 159.
iii W. Ćwik, Zamość pod zaborami, w: Czterysta lat Zamościa, red. J. Kowalczyk, Wrocław 1983, s. 142.
105

Walentyna Kowalowa, Ołeksij Złatogors’kyj, Łuck
Pamiątki Wołynia związane z wybitnymi działaczami polskimi
Od ponad dziesięciu wieków, jak wiadomo, historia narodów polskiego i ukraińskiego jest ściśle
związana. Szczególne miejsce w ich wspólnej historii zajmuje Wołyń – kraj, który dał światu licznych,
znakomitych działaczy kultury i nauki, w szczególności i polskich. W historii obu narodów były i tragiczne
stronice. Ale w czasie pokoju ludzie żyli i żyją w zgodzie.
Na terytorium współczesnego Wołynia jest niemało pamiątek polskiej kultury. To budowle architektury
sakralnej miejskiej i parkowej. 1
Osobną grupę stanowią pamiątkowe budowle i miejsca powiązane z wybitnymi polskimi działaczami.
Jedną z takich pamiątek jest klasztor oo. Pijarów w mieście Lubieszów, wzniesiony w końcu XVII w. 2 Autor
projektu jest nieznany. W skład kompleksu klasztornego wchodzi kościół dobudowany w latach 1745-1762,
zniszczony podczas II wojny światowej. Kościół był ozdobiony freskami Łukasza Gubela.
W Lubieszowie w końcu XVII w. utworzono pierwszą pijarską szkołę (kolegium) na Wołyniu. W
podwórzu kolegium znajdował się budynek, w którym mieścił się konwikt (uczniowski internat), stolarnia,
tokarnia, kuźnia, młyn, łaźnia, browar i in. 3 Naprzeciwko pijarzy zbudowali jednokondygnacyjną szkołę z
pięcioma izbami. Osobno były gabinety: fizyczny, chemiczny i matematyczny, wielki ogród botaniczny z
alejami lipowymi. Do 1842 roku – czasu likwidacji klasztoru – lubieszowscy pijarzy utrzymywali się z
dochodów z folwarków Pniówno i Żeleźnica. 4
Od 1755 do 1760 roku w lubieszowskiej szkole uczył się wybitny polski działacz ruchu narodowowyzwoleńczego,
wódz powstania Tadeusz Kościuszko (1746-1817). Z zapisów w szkolnych księgach znani są
jego nauczyciele: Józef Szyrma, Litwin, wykładowca retoryki; Michał Turkowski, wykładowca gramatyki;
Bartłomiej Michalewicz, uchodźca ze Żmudzi, wykładowca składni; Kazimierz Szeluta, Ukrainiec, nauczyciel
poetyki. 5 Z badań genealogów wiadomo, że dalecy przodkowie Tadeusza byli Ukraińcami. W szczególności
Aleksander, podsędek berestecki prawdopodobnie wspomniany w 1658 r. jako kozacki „sotnik pułku pińskiego i
turowskiego”, sojusznik Iwana Wyhowskiego. 6 [str.161]
Po zakończeniu nauki w Lubieszowie Tadeusz Kościuszko opuścił Wołyń. Drugie jego spotkanie z naszym
krajem odbyło się w niesprzyjających mu okolicznościach, kiedy wziętego do niewoli i ciężko rannego tajemnie
wieziono do Petersburga przez Kisielin, Łuck i Ostróg. 7
Osobno wspomnieć trzeba także o brązowej rzeźbie Kościuszki wykonanej przez Francuza Dawida
D’Anjeu, znanego jako autor medalionu Adama Mickiewicza. 8 Rzeźba pozyskana jeszcze w latach 1930-tych
umieszczona jest na ekspozycji Wołyńskiego Muzeum Krajoznawczego w Łucku.
Na dzień dzisiejszy z lubieszowskiego klasztoru zachował się dwupiętrowy, ceglany, otynkowany
budynek, pokryty dachówką. Budynek mieści 24 izby.
W latach 1920-tych na budynku umieszczono tablicę pamiątkową z napisem po polsku:
„Tu uczył swą podniosłą duszę i umysł Tadeusz Kościuszko. 1753-1759 ”.
Wołyńska wieś Pawliwka (Poryck) związana jest z imieniem Tadeusza Czackiego (1765-1813) –
świetlanej postaci w historii polskiej kultury i oświaty na przełomie XVIII-XIX w.
Był on jednym z założycieli Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (1800 r.) 9 . Rezultatem działalności
Tadeusza Czackiego na niwie oświaty było założenie nie tylko wielkiej ilości szkół niższych i gminnych ale i
trzech gimnazjów: w Kijowie, Winnicy i Krzemieńcu, założenia i odnowienia szkół we Włodzimierzu,
Międzyrzeczu, Lubarze(?), Berdyczowie, Klewaniu, Łucku, Żytomierzu, Owruczu, Dąbrowicy, Barze,
Winnicy. 10
W Porycku, który został zniszczony w latach II wojny światowej i wszedł w skład współczesnej wsi
Pawliwka, znajdowała się wielka biblioteka Czackiego, składająca się ze 146 258 rękopisów i 8 508 tomów
ksiąg. Po śmierci Czackiego jego książki sprzedane księciu Adamowi Czartoryskiemu i hrabiemu Tytusowi
Działyńskiemu, stały się składowymi częściami biblioteki Czartoryskich i biblioteki w Kórniku. 11
Jak wiadomo, z pomocą Czartoryskiego w 1805 r. Czacki założył w Krzemieńcu wyższe gimnazjum,
które potem przekształcono w wyższą szkołę – liceum. Krzemienieckie liceum stało się główną ostoją polskości
na Wołyniu. Język polski oczyszczono z łaciny i stał się głównym językiem wykładowym. Właśnie z
„Wołyńskich Aten”, jak nazwano to liceum, [str.162]
w dobie upadku polskiej państwowości, wyszedł szereg znanych i znakomitych polskich działaczy kultury,
literatury i nauki: Alojzy Ogiński - autor słownika języka polskiego; Alojzy Feliński - autor dramatu „Barbara
Radziwiłłówna”, znany matematyk Józef Czech; botanik Willibald Besser (w obecnym muzeum krzemienieckim
znajduje się zebrany przez niego zielnik); literaci - Juliusz Słowacki (osobiste rzeczy poety są w tymże
muzeum); Gustaw Olizar; Józef Korzeniowski; Franciszek Ksawery Godebski i wielu innych działaczy
społecznych wychowanych w polskim duchu patriotycznym. 12
106

Tadeusz Czacki był także fundatorem zahorowskiego monastyru p. wezwaniem Narodzenia
Bogurodzicy (obecnie wieś Nowy Zahorów rajon Łokacze). W 1780 r. na jego koszt w monastyrze zakończyła
się budowa nowej, murowanej cerkwi i dwukondygnacyjnego, też murowanego, korpusu cel. 12
W tymże rajonie Łokacze, we wsi Kisielin zachował się, co prawda w opłakanym stanie, rodzinny
cmentarz hrabiów Olizarów, gdzie między innymi znajduje się grób hrabiego Emila (1824-1896) – syna Narcyza
Olizara. 14 Do pióra wybitnego, polskiego pisarza J. I. Kraszewskiego (1812-1887) należy szereg artystycznych i
naukowych dzieł, w których opisuje przyrodę, historię, ludzi Wołynia. Umieszczony w Księdze Rekordów
Guinessa jako najpłodniejszy autor (stworzył 232 powieści w 455 tomach), Kraszewski obecnie jest mało znany
na Wołyniu, gdzie przeżył ponad dwadzieścia lat.
Po raz pierwszy na Wołyń pisarz przyjeżdża w marcu 1834 roku – do przyjaciela Józefa Stachowskiego
do wsi Osów, a stamtąd udaje się do Grodźca do Antoniego Urbańskiego – właściciela bodaj czy nie największej
w tym czasie bibilioteki? 15 W Grodźcu poznał się z Zofią Woroniczówną – przyszłą żoną.
W 1837 r. Kraszewski dzierżawi wieś Omelno (obecnie w rajonie Kiwerce). W liście do ojca pisarz
pisze, że wieś ta znajduje się „w opłakanym stanie”, ale on planuje podnieść ją za pomocą „najpewniejszych
spekulacji”: buraków cukrowych i wódki. 16 Wydana w 1970 r. „Historia miast [str.163] i wsi ukraińskiej SRR”
wspomina posadzony przez Kraszewskiego park w Omelnie, który i „teraz jest najpiękniejszym zakątkiem
wsi” 17 , ale na dzisiejszy dzień park ten przedstawia opłakany stan. Historia tej wsi mieści jeszcze jeden fakt
kulturowego współżycia nacji - w końcu XIX w. odbyły się tu zaręczyny światowej sławy rosyjskiego
kompozytora Igora Strawińskiego 18 .
W 1840 r. Kraszewski kupił za pieniądze żony wieś Gródek w pobliżu Łucka. Życie w Gródku to
najpiękniejsze lata okresu wołyńskiego w biografii pisarza. Kraszewski prowadził tu wykopaliska
archeologiczne, chłopom zamienił pańszczyznę na czynsz, w twórczości zaczął wykorzystywać miejscowe
materiały, tu także napisał powieść „Chata za wsią”. 19
W tym okresie pojawiają się u niego nowi przyjaciele – Antoni Peretiatkowicz z Usiczów i Wincenty
Korwin – Piotrowski z Kiwerców. Peretiatkowicz był adwokatem, pomagał ojcu Kraszewskiego w sprawach
majątkowych, jego syn Marian przebywał pod opieką Józefa Ignacego razem z synem ostatniego Janem, żył i
uczył się w Żytomierzu. 20 Wnuk Antoniego Peretiatkowicza został znanym architektem, autorem projektów
licznych budowli w Moskwie, Petersburgu, Rostowie nad Donem. 21
W 1848 r. J. I. Kraszewski kupuje wieś Hubin. W 1849 r. w liście do brata Lucjana pisarz pisze: „W
majątku w Hubinie mam 1000 morgów lasu, a w nim sarny, dziki, cietrzewie, zające, a na polach –
kuropatwy..., jakby tylko czas i pozwolenie na polowanie mieć, można w tym sobie dogodzić...” 22 .
Jak wiadomo farmer z Kraszewskiego był słaby. Zupełnie oddawszy się literaturze i sprawom
społecznym, zrezygnował on z życia posiadacza - ziemianina. Zostawiwszy Wołyń Józef Ignacy nie umarł w
ubóstwie, z czasem przyszła i sława i pieniądze. A o naszym kraju zachował najcieplejsze wspomnienia
zamieściwszy je w dziełach artystycznych, badaniach historycznych, obrazach. W zbiorach Wołyńskiego
Muzeum Krajoznawczego zachowały się, wydane za życia, utwory Kraszewskiego, praca graficzna „Wilno.
Ostra Brama.” z podpisem autora, fotografia Józefa Ignacego wykonana w 1860-tych latach, naścienne medale
pamiątkowe wydane na 50-lecie jego twórczości literackiej. [str.164]
We wsi Przyłuck (dawna nazwa Kiwerców), obok miasta Łucka, spędziła swoje dzieciństwo znana, polska
pisarka i aktorka Gabriela Zapolska (1857-1921). Trzeba wspomnieć nie tylko ją samą, ale również jej rodziców
– marszałka łuckiego Wincentego Korwin-Piotrowskiego, polskiego działacza społecznego, przyjaciela, a
później i wroga J. I. Kraszewskiego, oraz Gabrielę z Karskich – primabalerinę Opery Warszawskiej.
W listach, prywatnej korespondencji Zapolska nazwała siebie „wołynianką”. Umierając we Lwowie w
1921 r. prosiła swojego byłego męża S. Janowskiego o przywiezienie ziemi z jej rodzinnej wsi i położenie na
oczy. W sztuce teatralnej „Melaszka” Zapolska wykorzystuje oryginalne, ukraińskie pieśni narodowe,
przetłumaczone co prawda na język polski. 23
Do naszych czasów zachował się pałac Piotrowskich w Przyłucku, jednokondygnacyjny budynek
wymurowany z cegły, w którym rozmieszczono trzy pokoje. Jeszcze w 1963 roku sporządzając dokumentację
konserwatorską (dotyczącą historycznych pamiątek) - znany wołyński badacz-krajoznawca Oleksij
Oszurkiewicz podkreślił konieczność remontu budowli. W latach 1970-tych budynek wykorzystywany był
jeszcze jako pomieszczenie mieszkalne.
Na dzień dzisiejszy pałac Piotrowskich znajduje się w stanie awaryjnym na granicy zniszczenia. Obecnie
opiekują się nim nauczyciele i uczniowie przyłuckiej szkoły.
We wsi Zaturce rajonu Łokacze znajdował się wielki, rodowy majątek Lipińskich. Ród ten herbu
„Brodzicz” pochodził z polskiej szlachty ziemskiej, która wywodzi się z Mazowsza. Na Ukrainę Lipińscy
przybyli na początku XVIII wieku.
Lipińscy to typowa rodzina średniozamożnej polskiej szlachty, która tworzyła i pielęgnowała polską
kulturę za granicami jej praojczyzny.
107

Urodziwszy się na Wołyniu w polskiej rodzinie, Wiaczesław Łypyns’kyj – najbardziej znany
przedstawiciel tego rodu, przejął się ideą niezależności Ukrainy i całe swoje życie związał z ukraińskim ruchem
wyzwoleńczym.
Uczył się on w gimnazjach Łucka, Żytomierza i Kijowa. Wyższe wykształcenie zdobywał na
uniwersytetach Krakowa i Genewy. Jednak za każdym razem, gdy miał okazję, przyjeżdżał na Wołyń do
rodzinnych Zaturców, do rodowego gniazda Lipińskich. 24
Z Wołyniem związana jest również pewna część historyczno-naukowej, publicystycznej i epistolarnej
spuścizny Wiaczesława Łypyns’koho. Zmarł on w 1931 roku w sanatorium koło Wiednia w Austrii, [str.165] a
pochowany został w Zaturcach na polskim cmentarzu w rodzinnym grobowcu.
Rodzinny dom Lipińskich w Zaturcach częściowo się zachował i wzięty został pod opiekę państwa. W
zbiorach Wołyńskiego Muzeum Krajobrazowego zachowało się szereg osobistych dokumentów i rzeczy
Wiaczesława Łypyns’koho i jego rodziny.
Rozpatrzyliśmy tylko niewielką część pamiątek polskiej historii na Wołyniu. Na uwagę zasługują także
miejsca związane z działalnością książąt Radziwiłłów (Ołyka), Ewy Felińskiej (wieś Wojutyn), Stefana
Stubelewicza (Włodzimierz Wołyński), Zygmunta Sierakowskiego (wieś Lisowe) i wielu innych. Z podanych
przykładów widać, że nasz kraj ma bogatą spuściznę historyczno-kulturalną związaną z działalnością wybitnych
polskich działaczy. Tę spuścizną trzeba starannie chronić, uczyć o niej, celowo wykorzystywać i wzbogacać.
[str. 167]
tłumaczenie: Jerzy Kuśnierz
Volyn memorials, connected with prominent Polish figures.
Summary
In the article on the basis of published sources and literature described are the most distinguished memorials of
Volyn Region, connected with prominent Polish figures Tadeusz Kosciuszko, Tadeusz Czacki, Emil Olizar,
Juzef Ignaci Kraszewski, Gabriela Zapolska, Wiaczeslaw Lipinski.
Special attention is given to “Volyn” pages of biography of these political and cultural-educational figures and to
the list of their legacy that is kept today at museums of the Great Volyn. The authors accentuate their attention at
importance of reproduction of the circle of communication of the abovementioned figures of Volyn Region.
108

Henadij Bondarenko, Anatolij Syluk (Łuck)
Historyczne tradycje badań krajoznawczych Wołynia
od lat 40-tych XIX w. do lat 40-tych XX w.
Krajoznawstwo historyczne na Ukrainie uformowało się jako dyscyplina naukowa w ciągu XIX-XX w., o czym
świadczą historyczno-krajoznawcze badania i liczne publikacje znanych w tych czasach badaczy kraju
rodzinnego. W tej dziedzinie znaczące miejsce zajmuje historyczne krajoznawstwo Wołynia –
„wołynioznawstwo”, które obecnie charakteryzuje wysoki poziom badawczej nauki historyczno-krajoznawczej
w regionie.
Stymulacją do poznawania historii Wołynia było pragnienie udowodnienia słuszności wejścia tych ziem po 1793
r. do Imperium Rosyjskiego. pierwsze próby zbierania materiałów historycznych wyrażały się w stworzeniu
informacji dla praktycznego wykorzystania przez gubernialnych biurokratów i urzędników, szczególnie resortu
wojskowego. Świadczy o tym praca „gubernialnej kreślarni”, która przygotowywała geograficzny i ekonomiczny
opis guberni wołyńskiej, jej podziału administracyjno-terytorialnego, punktów osadniczych, charakterystykę
osadnictwa i zajęcia ludności. Oczywiste jest, że wiadomości historyczne są dosyć uproszczone, że mogą
wykazywać sprzeczności w traktowaniu konkretnych dat, faktów, wydarzeń jako rozpatrzone ze współczesnego
punktu widzenia i ówczesnej wiedzy o historii Wołynia. Jednak są one pierwszymi w oficjalnej historiografii
badaniami z końca XVIII w. Część takich materiałów zachowana w Państwowym Centralnym Archiwum
Wojskowo-Historycznym Rosji nie jest dostatecznie opracowana naukowo, choć pojedyncze materiały
wprowadzono do obiegu naukowego [15].
Jedną z pierwszych prac naukowych była książka Stepana Rusowa (1770-1842), która ujrzała światło dzienne w
1809 r. w Sankt Petersburgu [52]. Autor był prokuratorem w guberni wołyńskiej utworzonej po rozbiorach
Polski i podejmował próby przygotowania zarysu historii tych ziem, które znalazły się w składzie Imperium
Rosyjskiego i które on w duchu oficjalnej, ówczesnej historiografii rosyjskiej próbował przedstawić jako
odwieczną i nieoddzielną część Rosji. Oprócz „Wołyńskich zapisków uczynionych przez Stefana Rusowa w
Żytomierzu” stał się on także wydawcą książki hrabiego Jana Potockiego „Stara historia guberni wołyńskiej”,
która obejmowała starodawne czasy do Włodzimierza Światosławowicza.
Początek systematycznym badaniom historii Wołynia dał znany ukraiński uczony Mychajło Maksymowycz,
który w roku 1840-1842 w almanachu „Kijowianin” [35] nie tylko zwrócił się do historii kraju, ale i zamieścił
pierwszą naukową periodyzację podzieloną na pięć etapów:
[str.167]
1.Do utrwalenia władzy Rusi nad Wołyniem w końcu X w.
2.Do wejścia kraju w skład litewskiego albo zachodnioruskiego państwa w połowie XIV w.
3.Do wejścia Wołynia w skład Polski w 1569 r.
4.Do powrotu Wołynia w skład państwa rosyjskiego w 1793 r.
5.Nowożytny okres istnienia Wołynia jako guberni wołyńskiej.
Historyczne krajoznawstwo Wołynia ma dawne tradycje biorące początek w latach 40 -
tych XIX w., kiedy to historią kraju - guberni wołyńskiej zainteresowało się społeczeństwo, wśród którego
niemało było inteligencji: nauczycieli, pisarzy, lekarzy, księży. Pojawiają się pierwsze historyczno-krajoznawcze
zarysy historii poszczególnych miast Wołynia. W tymże czasie w Równem pracuje w gimnazjum M.
Kostomarow, który w roku szkolnym 1845/46 zebrał na Wołyniu dużo materiału etnograficznego. Szczególnie w
Beresteczku słuchał opowieści starych mieszkańców. Zbierał materiały dotyczące historii miasta i wydarzeń
1651 r. Zapisał on dwie pieśni o bitwie beresteckiej, ciekawe pod względem historyczno-poznawczym
(„Wysypali się kozaczkowie z wysokiej góry”, „Rzucę piórem, ulecę orłem, wrócę konno”). Na Wołyniu,
Chełmszczyźnie i Podlasiu zbierał folklor znany etnograf Pawło Czubins’kyj [57].
Folklorystyczne i etnograficzne materiały na Wołyniu zbierał też wybitny polski
etnograf Zoryan Dołęga-Chodakowski w 1814 r. [44].
Od 1837 r. w Żytomierzu zaczęła wychodzić gazeta „Wołyńskie wiadomości
gubernialne” zamieszczająca publikacje o historii kraju i mająca rubrykę „Niedawna przeszłość Wołynia”. W
gazecie drukowano niemało szkiców o Wołyniu, osadnictwie, polskim ruchu narodowo-wyzwoleńczym z końca
50 - początku 60 - tych lat XIX w. [13] Ważną źródłową podstawą ówczesnych badań historycznokrajoznawczych
Wołynia i
Polesia stały się wielotomowe zbiory dokumentów i materiałów, które zbierano podczas ekspedycji w różnych
guberniach szczególnie w wołyńskiej, i w jakich brali udział uczeni, pisarze, artyści, statystycy. Działania te
podejmowano pod kierunkiem i przy finansowej pomocy państwa od 1859 do 1907 roku. Warunki te stworzyły
109

specjalne komisje przy generał-gubernatorach. Seria dokumentów i materiałów została opublikowana przy
udziale znanego ukraińskiego historyka W. Antonowicza w „Archiwum południowo – zachodniej Rosji”, osobne
tomy dotyczyły wołyńskiego kraju [4]. Ważnym źródłem były i pozostają „Akta odnoszące się do historii
południowej i zachodniej Rosji” opublikowane w ciągu lat 1861-1892 [2].
Wymienione wielotomowe wydania zawierają wiele dokumentów i materiałów
dotyczących historii [str.168]
politycznej, archeologii, kultury materialnej, etnografii, tradycji, zwyczajów, życia mieszkańców. Wiele uwagi
poświęcono historyczno-architektonicznym zabytkom i zabudowie miejskiej.
Zimą 1862 r. zorganizowano pierwszą etnograficzno-statystyczną ekspedycję do kraju
południowo-zachodniego, którą kierował członek Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego Pawło Czubins’kyj.
W 1862-1969 r. odbywał on zesłanie za napisanie hymnu „Jeszcze nie umarła Ukraina”, po powrocie z zesłania
kontynuował swoją działalność. Uporządkował materiały ekspedycji, które złożyły się na siedem tomów w
dziewięciu księgach mieszczących wiele materiałów historyczno-krajoznawczych [56].
Rozwojowi krajoznawstwa w guberni wołyńskiej sprzyjał gubernialny komitet
krajoznawczy, wokół którego skupiły się w latach 60 - i 70-tych miłośnicy poznawania miejscowego kraju. Do
zespołu weszli znani krajoznawcy G. Ossowski, S. Luba-Radzimiński, W. Pirogowski, L. Rafalski, A. Sendulski,
P. Kosacz i inni. W 1867 r. komitet wydał książkę z pracami L. Kruszyńskiego „Zarys historii Wołynia” i G.
Ossowskiego „Geologiczno—geognostyczny rys guberni wołyńskiej” [9; 56].
Komitet statystyczny opracował wiadomości o stanie ekonomiki, oświaty, ochrony
zdrowia, wiadomości o spisie ludności w 1897 r., opracowywał także w imieniu cara przegląd guberni w
poszczególnych latach. W 1886 r. komitet zebrał materiały o zabytkach historycznych i przygotował w
gubernatorskiej kreślarni archeologiczną mapę guberni wołyńskiej [49; 56]. Oprócz tego komitet statystyczny
wydawał od 1887 r. po rok 1917 „Pamiątkowe księgi” roczne, w których drukowano historyczno-krajoznawcze
artykuły. Składały się one z pięciu rozdziałów i przynosiły bogatą oficjalną informację i statystyki z różnych
gałęzi życia kraju od polityki i ekonomiki – do wiadomości o życiu duchowym, kulturze, mieszkańcach guberni,
dlatego i obecnie są one obiektami zainteresowania i uwagi badaczy Wołynia [1].
Od 1867 r. za wskazówką wołyńskiego i żytomierskiego biskupa Agafangela,
duchowieństwo wołyńskie zaczęło prowadzić kroniki w parafialnych i katedralnych cerkwiach i we wszystkich
monastyrach. W wołyńskim eparchialnym archiwum w 1894 r. znajdowało się 308 latopisów z różnych
powiatów guberni, które stanowiły cenne źródło historyczne. Niektóre latopisy drukowane były w „Wołyńskich
wiadomościach eparchialnych”. Wokół tego czasopisma skupiali się duchowni prowadzący badania własnego
kraju. Poczynając od 1887 roku po 1903 rok czasopismo drukuje wyniki badań wykładowcy wołyńskiego
seminarium duchownego M. Teodorowicza „Historyczno-statystyczne opisanie cerkwi gmin eparchii
wołyńskiej” wydane później w pięciu tomach [55]. [str.16]
Od 1867 r. do 1916 r. „Wołyńskie wiadomości eparchialne” zrealizowały publikację
znacznej ilości materiału historyczno-krajoznawczego, wniosły one wielki wkład w badania, studia i
popularyzację historii, kultury i przyrody kraju [37; 39].
Znaczne zainteresowanie u badaczy Wołynia wywołała data 900-lecia historii
prawosławia na Rusi, która uroczyście obchodzona była w 1892 r. Do tej daty wyszło kilka fundamentalnych
wydań, spośród których wyróżniały się żytomierskie i charkowskie [18; 33]. W 1911 r. eksponaty w archiwum
we Włodzimierzu Wołyńskim, w tej liczbie 100 rękopisów, 500 starodruków, zostały przekazane do muzeum
eparchii żytomierskiej. W latach I wojny światowej ewakuowano je do Charkowa, gdzie dotąd ich część
przechowywana jest w Charkowskim Państwowym Muzeum Ukraińskiej Sztuki i w Bibliotece Naukowej im. W.
Korolenki [10].
Ekonomiczna historia kraju w historiografii tych czasów jest powiązana z gruntownymi badaniami gospodarki
miast europejskiej części Imperium Rosyjskiego, rozwoju handlu i ze spisem ludności w 1897 r., który oddał do
dyspozycji badaczom różne, konkretne materiały statystyczne z różnych gałęzi życia społecznego w kraju w
rozumieniu rozwoju struktury socjalnej i socjalnej pozycji mieszkańców [45; 65; 66].
Ośrodkiem propagandy wiedzy, w tym krajoznawczej, było Łuckie Bractwo Podniesienia Krzyża, które w 1871
r. wznowiło swoją działalność. Członkami bractwa byli przewodniczący szlachty P. Kosacz, komendant
kijowskiego okręgu wojskowego generał M. Dragomirow, historyk A. Lewyc’kyj, sekretarz kijowskiej komisji
archeograficznej - artysta J. Czirikow. W 1906 r. powstało towarzystwo kulturalno-oświatowe im. książąt
Ostrogskich w Ostrogu z dyrektorem męskiego gimnazjum I. Ojkomowem na czele. Na bazie biblioteki i
kolekcji towarzystwa zostało utworzone muzeum krajoznawcze w Ostrogu. Podobne towarzystwo powstało
wcześniej w Łucku.
Znaczną ilość starożytności, rękopisów, ksiąg ześrodkowano w Żytomierzu w cerkiewno-archeologicznych
zbiorach archiwalnych, które zostały otworzone 15 maja 1893 r. w pomieszczeniach niegdysiejszej cerkwi Św.
Krzyża archirejskiego dziedzińca. Zarządzał nim wykładowca żeńskiej szkoły duchownej O. Fotyns’kyj. W 1993
r. Żytomierskie Okręgowe Muzeum Krajoznawcze przeprowadziło konferencję „W 100-lecie Wołyńskiego
110

eparchialnego archiwum („давньосховища” - dawnioschowyszcza)”, w której brali udział uczeni i krajoznawcy
licznych regionów Ukrainy i następstwem której stały się tezy referatów i komunikatów uczestników
wygłoszone przez uczestników.
W Żytomierzu zostało też utworzone Wołyńskie Towarzystwo Cerkiewno-Archeologiczne, którego
przewodniczącym wybrano [str.170]
byłego dyrektora Instytutu Żydowskiego M. Barskiego. Przy Towarzystwie założono bibliotekę i archiwum, od
1893 r. zaczęło wychodzić naukowe wydawnictwo [14; 21].
W 1900 r. w Żytomierzu z inicjatywy ukraińskiego folklorysty, literata M. Korobki, rozpoczęło działalność
Towarzystwo Badaczy Wołynia. Komitet organizacyjny rozesłał list z prośbą o wstępowanie do Towarzystwa do
znanych uczonych W. Antonowicza, M. Daszkiewicza, historyków I. Kamanina i A. Fotyńskiego, geologa G.
Ossowskiego, pisarzy W. Korolenki i G. Macztety, pedagoga M. Latoszyńskiego. 14 kwietnia 1900 r.
Ministerstwo Oświaty zatwierdziło statut Towarzystwa Badaczy Wołynia, w którym była mowa o tym, że mu
„przyświeca cel wszechstronnego zbadania Wołynia i problemów z nim związanych, a także zaznajomienia się z
krajem, jego przeszłością, jego warunkami życia, potrzebami i innymi; badaniom tym podlega nie tylko
terytorium obecnej guberni wołyńskiej, ale w ogóle starej ziemi wołyńskiej i księstwa wołyńskiego. W związku
z tym, a także w celu bardziej prawidłowego wyjaśnienia badanych problemów, w pracach Towarzystwa mogą
być zamieszczone wyniki badań oparte nie tylko na danych w Wołynia, a i sąsiednich regionów, jeśli te dane
sprzyjają dokładniejszemu poznaniu Wołynia oraz szerzej i głębiej wyjaśniają problemy dotyczące badanego
tematu” [25; 42].
Strukturę Towarzystwa tworzyły cztery sekcje:
1.Nauk przyrodniczych z oddziałami: fauna, flora, mineralogia, geologia, antropologia, medycyna ludowa.
2.Etnografia z działami; etnografia, statystyka ludności, prawo zwyczajowe, ludowe piśmiennictwo,
dialektologia.
3.Ekonomiczna z działami: życie ludności [ekonomiczne], gospodarka wiejska z rybołówstwem i
myślistwem, rzemiosło, chałupnictwo, twórczość ludowa, technologia, przemysł, handel, statystyka
[ekonomiczna].
4.Historyczna z działami: historia polityczna i społeczna, archiwistyka, archeologia, paleografia,
numizmatyka, heraldyka.
Prezesem Towarzystwa, 2 grudnia 1900 r., został wybrany gubernator wołyński I. Dudin-Borkowski, a
wiceprezesem – wybitny uczony geolog i geograf P. Tutkows’kyj, który w 1909 r. został wybrany prezesem
honorowym. Sekcją historii kierował archeolog J. Jaroc’kyj, a sekretarzem został O. Fotyns’kyj. W 1913 r.
naliczono w nim 22 członków honorowych a utrzymało stosunki ze 140 instytucjami naukowymi [29; 38].
Dorobek posiedzeń sekcji historycznej i naukowej Towarzystwa stanowił 14 tomów; tradycję ich wydawania
ponowiło odrodzone pod tą samą nazwą w 1990 roku w Żytomierzu.
[str.171]
Wydało ono w 1994 r. 15-ty tom pod tytułem „Wielki Wołyń: Prace Naukowo-Krajoznawczego Towarzystwa
Badaczy Wołynia”, w którym opublikowano spis zawartości wszystkich 14 tomów z okresu od 1902 do 1920 r.
[23]. Kontynuowane jest wydawanie następnych tomów reaktywowanego Towarzystwa.
Ważnym podsumowaniem działalności członków Towarzystwa było otwarcie w Żytomierzu w 1902 r.
muzeum, które od 1914 r. działało już jako samodzielna instytucja i w przyszłości stało się ważnym ośrodkiem
działalności krajoznawczej na Ukrainie.
W ten sposób w regionie Wołynia działało kilka towarzystw państwowych, świeckich i cerkiewnych,
ukierunkowanych na badanie historii kraju oraz gromadzenia oraz ratowania zabytków. Z ich statutów i
sprawozdań zrozumiałą staje się ogromna praca naukowa i popularyzatorska, jaką one prowadziły. Zachowały
się statuty i sprawozdania Wołyńskiego Towarzystwa Cerkiewno-Archeologicznego [59], Bractwa Święto-
Włodzimierskiego we Włodzimierzu Wołyńskim.[61], Łuckiego Towarzystwa Podniesienia Krzyża Świętego
[41], Towarzystwa Badaczy Wołynia [42; 60] i Bractwa im. Książąt Ostrogskich [58].
Płodna działalność różnych towarzystw oraz organizacji świeckich i cerkiewnych sprzyjała temu, że wielu
badaczy zajęło się historią Wołynia. Ich dzieła i dzisiaj są interesujące i zaskakują swoją gruntownością,
szczególnie badania A. Andrijaszewa, N. Barsowa, P. Batiuszkowa, P. Iwamowa i in. [3; 6; 7; 9; 16;17; 24; 26-
28; 31; 32; 34; 36; 40; 46-48; 51-53; 64; 66]. Dla badań nad historią cerkwi prawosławnej na Wołyniu wielkie
znaczenie miało wydanie na początku XX w. „Wołyńsko-poczajowskiego pateryka” (Żywotów Ojców
Świętych), w którym opisano życie piętnastu świętych [12; 43].
Część krajoznawczych publikacji tych lat nosiła charakter oświatowy, szczególnie broszura o historii Wołynia J.
Dwernickiego [17], naukowo-popularny szkic o Łucku L. Ordy [40], pomoc naukowa o geografii Wołynia dla
nauczycieli i uczniów S. Karetnikowa z zarysem historii [27]. Szczególną uwagę uczeni drugiej połowy XIX w.
– początku XX w. poświęcili studiom nad historią i architekturą Łucka, prowadzili badania archeologiczne.
Historyczny przegląd zabytków miasta stworzył A. Perlsztejn, którego badania opublikowano w 1851 r. w
111

pracach Moskiewskiego Towarzystwa Historii i Zabytków Rosyjskich [46]. Ogólny, krótki szkic o historii Łucka
i zabytkach zachowanych do czasów publikacji dali L. Orda w 1897 i A. Merder w 1910 r. [36]. Właśnie z tych
publikacji można dowiedzieć się o ulicach, placach miasta i ich nazwach, o świątyniach i architekturze, które nie
dotrwały do naszych czasów albo znacząco zmieniły swój wygląd. Późniejsi badacze dzięki drobiazgowym
opisom poszczególnych [str. 172] budynków i podziemi mogli wykorzystać wiadomości w celu restauracji lub
przebudowy starej części Łucka.
Problemów historii i działalności monastyrów Łucka i Wołynia dotyczyły publikacje O. Lewic’kiego, A.
Senduls’kiego i N. Pietrowa [32; 47; 53]. Historią prawosławnych monastyrów, które przestały istnieć z różnych
przyczyn m. in. w związku z rozszerzaniem katolicyzmu i katolickich reguł klasztornych na Wołyniu i
prawobrzeżnej Ukrainie szczególnie zajął się A. Senduls’kyj. Zabytki sztuki sakralnej przyciągały także uwagę
etnografów. Starodawne drewniane cerkwie na Wołyniu opisał w 1910 r. znany etnograf F. Wołkow w
„Materiałach z etnografii Rosji” [11]. Szczególnie warto wydzielić szereg prac o Chełmskiej Rusi i Wołyniu,
które uporządkował P. Batiuszkow. Szczególnie wybitnym wydarzeniem w nauce historycznej stało się wydanie
prac „Zabytki rosyjskich dawnych czasów w zachodnich guberniach wydane za wysokim pozwoleniem przez P.
M. Batiuszkowa”. W ciągu lat 1868-1885 wyszło osiem wydań, w których zamieszczono artykuły dotyczące
różnych aspektów historii kraju, a także materiały ilustracyjne – rysunki pamiątek przeszłości, fotografie i in.
Pierwsze cztery wydania upowszechniły wiele materiałów z historii Wołynia, następne dwa dotyczyły guberni
wileńskiej, a 7 – Chełmszczyzny. Ósme wydanie zawierało także materiały z historii Wołynia i pewne artykuły.
Część materiałów zamieszczonych w tomie „Białoruś i Litwa” obejmowała historię poszczególnych poleskich
rejonów obecnej obłasti wołyńskiej. Podobnie tom „Wołyń”. Na stulecie eparchii wołyńskiej, z
błogosławieństwem biskupa wołyńskiego i łuckiego Warfolomej, wznowiono pracę P. Batiuszkina „Wołyń” [7].
Cennym źródłem historycznym obecnie pozostaje czterotomowy, archeograficzny zbiór „Archiwum książąt
Lubartowiczów – Sanguszków w Sławucie” [67]. Włączono do niego dokumenty rodzinnych archiwów XIII-
XVI w. Ostrogskich, Zasławskich, Sanguszków oraz królewskie listy, przywileje, rękopisy i inne, dotyczące nie
tylko Wołynia ale także historii Europy. Dzieło zawiera ogółem 1430 dokumentów. W redagowaniu
wydawnictwa wzięli udział B. Gorczak, P. Skobels’kyj, S. Luba - Radzimiński.
W ciągu drugiej połowy XIX w. – początku XX w. wiele badań prowadzili polscy uczeni i krajoznawcy, którzy
wnieśli wielki wkład w formowanie się i rozwój świadomości wołyńskiej. Dosyć obszerne i prawdziwie
naukowe prace stworzyli M. Baliński i S. Lipiński, J. Giżycki (Wołyniak), K. Pułaski, A. Przeździecki, T. Stecki,
A. Jabłonowski i inni.[68; 69; 79; 84; 87]. Na osobną uwagę zasługują wspomnienia J. Kraszewskiego o
Wołyniu, Polesiu i Litwie, które i dzisiaj wzbudzają zainteresowanie [str.173] u badaczy różnych gałęzi nauk
krajoznawczych: historyków, etnografów, literaturoznawców, toponimistów [71]. Poznaniu działalności polskich
badaczy Wołynia służy historiograficzna monografia J. Polanowskiej wydana w 1995 r. w Warszawie,
gdzie wspomina się J. Kraszewskiego i A. Przeździeckiego [77].
Dużą uwagę poświęcają polscy badacze dziejom historii Kościoła rzymsko-katolickiego na terenach Wołynia,
wybitnym zabytkom katolicyzmu, katedrom, soborom, klasztorom, znanym osobistościom. Wśród takich prac
warto podkreślić te, które są poświęcone Ostrogowi, szczególnie autorstwa doktora Knapińskiego z 1892 r. i
ilustrowany przewodnik turystyczny. Te dwie książeczki zostały wydane w serii bibliotecznej czasopisma
”Wołanie z Wołynia” w 15 i 16 tomie [76; 82].
W 1870 r. ujrzała świat cenna z punktu widzenia poznawania historii Wołynia i Lubieszowszczyzny oraz historii
ruchu klerykalnego pijarów książka „Kronika”, którą napisał ostatni rektor lubieszowskiego kolegium Antoni
Moszyński. Po likwidacji kolegium dożył on w Lubieszowie wieku 93 lat i został pochowany w bocznych
niszach kościoła [74].
Problemy historii ziem ukraińskich, a także Wołynia w składzie Wielkiego Księstwa Litewskiego znalazły
odbicie w pracach M. Daszkiewicza i M. Lubawskiego obejmujących głównie problemy historii politycznej,
geografii historycznej i niektórych innych tematów [16; 34].
W 1921-1939 r. w skład Polski wchodziło województwo wołyńskie – część Wielkiego Wołynia. Podobnie jak w
czasach wołyńskiej guberni stanowiącej część Imperium Rosyjskiego, gdzie dominował w nauce język rosyjski,
tak i w czasach panowania rządów polskich prace o historii Wołynia były wydawane w języku polskim. Wśród
prac polskich naukowców warto wymienić przewodnik po Łucku A. Wojnicza [86] i przewodnik po Wołyniu M.
Orłowicza [75]. J. Dutkiewicz [70], A. Prusiewicz [80] i A. Urbański [85] wydali szereg publikacji o charakterze
historyczno-krajoznawczym o zamkach i fortecach Wołynia.
Nadzieję na duchowe odrodzenie kraju i rozpowszechnienia języka ukraińskiego dawał ilustrowany magazyn
literatury, sztuki i nauki „Nasz Świat”, który założony został w 1924 r. przez pisarza i wydawcę Wołodymira
Ostrows’kiego. Magazyn wznowił swoją działalność w 1931 r., a od 1935 r. zaczął wychodzić w Łucku
comiesięcznie w objętości 16-24 stron. Wiele publikacji umieszczonych w żurnalu w latach 1935-1936 posiadało
charakter krajoznawczy - szczególnie autorstwa T. Lebidia, A. Wilnycza, M. Lidczenki i in. [54].
W 1925 r. powstało Wołyńskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które w ciągu dwóch lat osiągnęło liczbę
97 członków, miało własne muzeum, archiwum, bibliotekę z 14 tysiącami książek (które spłonęły [str.174]
112

podczas wojny) i wsparcie finansowe ze strony państwa. Towarzystwo aktywnie zbierało eksponaty dla
muzeum. Pod redakcją Jakuba Hofmana Towarzystwo wydawało „Rocznik Wołyński”. Ukazało się 8 tomów
tego wydawnictwa. Drukowano w nim artykuły z dziedziny historii, etnografii, kultury, przyrody i bibliografię
krajoznawcza [81]. Szczególnie interesujące są publikacje A. Cynkałowskiego, A. Wojnicza, J. Hofmana, A.
Prusiewicza i inne o charakterze ogólnohistorycznym [62; 72; 73; 80; 86].
W 1927 r. z inicjatywy inżyniera Franciszka Księżopolskiego założono Wołyńskie Towarzystwo Krajoznawcze,
które od 1933 r. stało się regionalnym oddziałem Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego i liczyło ponad 500
aktywnych członków.
Towarzystwo ukierunkowało pracę na takie dziedziny:
1.Turystyka. Organizacja baz turystycznych, oprowadzanie wycieczek i szkolenie
przewodników.
2.Organizacja wystaw krajoznawczych i malarskich oraz prowadzenie konkursów.
3.Organizacja muzeum krajoznawczego w Łucku i regionalnego w Dubnie.
4.Ochrona zabytków, gromadzenie funduszy na konserwacje.
5.Działalność wydawnicza.
Największe sukcesy przyniosła działalność wydawnicza Wołynian, kiedy na czele Towarzystwa od końca 1936
r. stanął Tadeusz Gumiński. Już w 1937 r. wyszedł podwójny (listopad-grudzień) numer czasopisma
krajoznawczego „Ziemia”. W styczniu 1938 r. wyszedł pierwszy numer magazynu „Ziemia Wołyńska”, który
redagował Julian Nieć i który w całości poświęcony był Łuckowi [50].
Od 1936 r. do 1939 r. funkcję głównego inwentaryzatora sprawował absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego,
archeolog z zawodu Jan Fitzke (1905-1940). Zmobilizowany do polskiej armii na początku II wojny światowej
trafił do niewoli radzieckiej. Razem z innymi polskimi oficerami rozstrzelany został z rozkazu NKWD w lesie
katyńskim 1940 r. Wraz z J. Nieciem organizował on na Wołyniu muzealnictwo, które rozwijało się pod opieką
Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Stworzono muzea regionalne w Dubnie i Krzemieńcu, które zaczęły
gromadzić swoje kolekcje i były centrami pracy i propagandy krajoznawczej w kraju [20]. W tym czasie
publikacje krajoznawcze drukowane były przeważnie w języku polskim. Jedną z pierwszych był przewodnik
Mieczysława Orłowicza, w którym zawarta została duża ilość informacji o murowanej i drewnianej architekturze
oraz budownictwie ludowym.
Wiosną 1939 r. ukończył badania dotyczące dziejów Łucka, historyk z Warszawy Marian [str.175]
Małuszyński. Zachował się jego rękopis „Średniowieczny Łuck”, który z niewiadomych przyczyn nie został
wydany i którego kopia znajduje się w archiwum łuckiego rezerwatu historyczno-krajoznawczego.
W Łucku w latach 1934-1939 dla Karaimów wydawany był jedyny w świecie magazyn „Głos Karaima”,
redagowany przez historyka i pisarza Aleksandra Mordkowicza. Magazyn ukazywał się w nakładzie 200-300
sztuk. Wydano 12 numerów pisma. A. Mordkowicz wydał kilka książek dla Karaimów: niewielką książeczkę o
Ilji Karaimowiczu w 1931 r., „Karaimskie ogniska (Łuck-Halicz-Wilno-Troki)” w 1932 r., a w r. 1935 „Karaimi
i ich życie i zwyczaje w przysłowiach”.
Wśród ukraińskich historyków prowadzących badania historyczno-krajoznawcze , publikujących często swe
artykuły w ówczesnych gazetach i magazynach, można wymienić Aleksandra Cynkałowskiego, Anatola
Dublańskiego, Nazara Dymnicza i innych [19; 22; 57].
Gazeta „Ukraińska niwa” wśród publikacji o historii osadnictwa wydrukowała artykuł Leonida Masłowa
„Zabytki architektury Starego Łucka” (19 sierpnia 1934 r.) i trzy artykuły Anatola Dublańskiego „Legenda o
założeniu Łucka” (12 lipca 1936 r.), „Ołyka” (6 listopada 1936 r.) i „Krzemieniec” (15 listopada 1936 r.).
Artykuł „Peresopnica” - o latopisowym mieście Wołynia w lwowskim magazynie „Nasza Ojczyzna” w 1937 r.
opublikował A. Cynkałowski.
Odnośnie krajoznawczych tradycji na Prawobrzeżnej Ukrainie i szczególnie na Kijowszczyźnie, Podolu i
Wołyniu, to trzeba podkreślić, że bardzo ważnym opracowaniem stała się monografia L. Bażenowa, profesora z
Kamieńca Podolskiego [5], w której wyróżniono cztery główne okresy rozwoju krajoznawstwa na Ukrainie
Prawobrzeżnej od 1793 r. do początku XX w. i uzasadniono znaczenie badań krajoznawczych. Właśnie badania
historyczno-krajoznawcze pozwalają zachowywać pamięć historyczną o unikatowej kulturze tego regionu, który
próbowano polonizować za czasów Rzeczpospolitej i rusyfikować pod panowaniem Rosyjskiego Imperium, a
jednocześnie zniekształcać historię. Uratowanie tradycji krajoznawstwa historycznego pozwoliło dzisiaj na
odrodzenie dla historycznej pamięci wielu faktów, wydarzeń, imion przeszłości i kontynuować tradycje tak
niezbędne dla identyfikacji kulturowo-narodowej, pielęgnowania samoświadomości, miłości do ziemi rodzinnej,
odrodzenia i wzmocnienia państwowości Ukrainy.
Tłumaczył Jerzy Kuśnierz
113

6.Агасієв І. “Памятные книжки Волынской губернии” як джерело вивчення історії
національних колоній на Волині // Минуле і сучасне Волині: Проблеми
джерелознавства. - Луцьк, 1994. - С. 82-84.
7.Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России. – СПб, 1861 – 1892. – Тт. 2-
5,7,8,10,12,15.
8.Андрияшев А. Очерки истории Волынской земли до конца ХІV столетия. - К., 1887. – 223
с.
9.Архив Юго-Западной России, издаваемый комиссией для разбора актов, состоящей при
Киевском, Подольском и Волынском генерал-губернаторе. - К., 1870. - Ч.3, Т. 2; 1876. -
Ч. 4, Т. 1; 1890. - Ч. 7, Т. 2; 1893.- Ч. 8, Т. 1.
10.Баженов Л. Історичне краєзнавство Правобережної України XIX - на початку XX ст.:
Становлення. Історіографія. Бібліографія. – Хмельницький, 1995. – С. 5-15.
11.Барсов Н. Школа на Волыни и Подолии в 1862 г. – СПб , 1863.
12.Батюшков П. Белоруссия и Литва. – СПб, 1889; Його ж. Волынь. Исторические судьбы
Юго-Западного края. - СПб, 1888.
13.Бойко М. Бібліографія наукових праць ювілята, 1930 – 1973 // Цинкаловський О.
Старовинні пам’ятки Волині.- Торонто, 1975. - С. 117-123.
14.Братчиков А. Материалы для исследования Волынской губернии в статистическом,
этнографическом, сельскохозяйственном и другим отношениям.- Житомир, 1868.
15.Василевська С.І. Волинське древнєхранилище // Минуле і сучасне Волині. Краєзнавство:
історія, здобутки, перспективи. - Луцьк, 1992. – C. 79-80.
16.Волков Ф. Старинные деревянные церкви Волыни // Материалы по этнографии России. –
Т. 1. – СПб., 1910.
17.Волыно-Почаевский патерик или сказание о жизни угодников божих, начавших и
утвердивших православную веру в Волынской земле. - Почаев, 1904.
18.Волынские губернские ведомости. - 1863. - № 48; 1864. - №№ 11; 1868. - 146, 147; 1869. -
№№ 39, 43, 58, 59.
19.Волынский историко-археологический сборник. - Вып.1. - Почаев, 1896.
20.Географическое и экономическое описание Волынской губернии города Луцка с его
поветом. – Житомир, 1798 (Сочинено при губернской чертежной).
21.Дашкевич Н. Зметки по истории Литовско-Русского государства. – К., 1885.
22.Дверницкий Е. Памятники древнего православия в г. Владимире-Волынском. – К., 1889. –
63 с.
23.900-летие православия на Волыни. – Житомир, 1892. – 619 с.
24.Димнич І. Слово про батька (з нагоди 60-річчя Я.Н.Димнича) // Минуле і сучасне Волині:
Олександр Цинкаловський і край. - Луцьк, 1998. - С. 62-63.
25.Дмитрук В. Дослідник Волині, розстріляний у Катині Ян Фітцке (1905-1940) // Волання з
Волині. - Ч.4 (23). – Острог, 1998. – С. 44-45.
26.До 100-річчя Волинського єпархіального давньосховища. Тези наукової конференції. –
Житомир, 1993. – 67 с.
27.Дублянський A. Луцьк. Історичний нарис. - Луцьк, 1934 (репринт 1996).
28.Зміст “Трудов общества исследователей Волыни”, виданих з 1902 по 1920 рік // Велика
Волинь. Праці науково-краєзнавчого товариства дослідників Волині.- Т.15. - Житомир,
1994. - С. 177-180.
29.Иванов П. Исторические судьбы Волынской земли с древнейших времен до конца ХІV
века. – Одесса, 1894.
30.Іванців В. Товариство дослідників Волині та його вклад в розвиток природничих наук. –
Луцьк, 1994. – 94 с.
31.Карашевич П. Очерк истории православной церкви Волыни. - СПб, 1885.
32.Каретников С. Волынская губерния. Географическо-исторический очерк. - Ковель, 1906.
33.Козловский К. События на Волыни в 1789 г. - К., 1871.
34.Костриця М. З історії становлення краєзнавства на Волині // Минуле і сучасне Волині.
Краєзнавство: історія, здобутки, перспективи.- Луцьк, 1992. - С. 13-14.
35.Кучеренко О. Науковов-педагогічна діяльність М.І.Костомарова. – Педагогічний пошук. –
2000. - № 1. – С.76-79.
36.Левицкий О. Анна-Алоиза, княжна Острожская. - К., 1883.
37.Левицкий Ор. История одного древнего волынского храма // Киевская старина. - К.,1903.
– С.72-85.
38.Липранди А. (Волынец). 900-летие православия на Волыни. – Харьков, 1892.
114

39.Любавский М. Областное деление Литовско-Русского государства ко времени издания
Первого литовского статута: Исторические очерки. – М., 1892.
40.Максимович М. Волынь до ХІ в. // Киевлянин. – Кн.2. – К., 1841. - С. 289-298.
41.Мердер А. Древности Луцка и его прошлое // Военно-исторический вестник. – К., 1910. -
С. 1-20.
42.Мілясевич І., Левитська О. Книгознавча та бібліографічна діяльність журналу
“Волынские епархиальные ведомости” // Діяльність бібліотек по збереженню культурної
спадщини і відродження духовності народу. Матеріали Всеукраїнської науковокраєзнавчої
конференції.- Житомир, 1996. - С. 232-241.
43.Михайлюк О. Волинське товариство дослідників Волині // Минуле і сучасне Волині.
Краєзнавство: історія, здобутки, перспективи. - Луцьк, 1992. - С. 15-16.
44.Надольська В. “Волынские епархиальные ведомости” - джерело вивчення національних
меншин України // Минуле і сучасне Волині: Проблеми джерелознавства.- Луцьк, 1994. -
С. 80-82.
45.Орда Л. Краткий исторический очерк г. Луцка и памятники старины, поныне в нем
сохранившиеся. – Луцк, 1897.
46.Отчет о деятельности Луцкого Крестовоздвиженского братства за 1893-1894 гг. – Луцк:
Типография С.И.Бонка, 1894. – 43 с.
47.Отчет о деятельности общества исследователей Волыни и Волынского центрального
музея за 1913 год. – Житомир: Электрическая типография наследника МюДененмана,
1915. – 101 с.
48.Очерки из истории православной церкви и древнего благочестия на Волыни. - Житомир,
1878.
49.Ошуркевич О.Ф. Зоріан Доленга-Ходаковський і Волинь: до народно-пісенних джерел //
Минуле і сучасне Волині. Історичні постаті краю. - Луцьк, 1991. - С. 57-58.
50.Первая всеобщая перепись населения Российской империи, 1897 г. – Т. VIII. Волынская
губерния. – СПб, 1904. – 282 с.
51.Перлштейн А. Луцк и его древности // Временник Императорского Московского
общества истории и древностей российских. - Кн.10. – М., 1851.
52.Петров Н. Краткие сведения о монастырях Волынской епархии, ныне не существующих //
Волынские епархиальные ведомости.- 1867.- № 4.
53.Площанский В. Прошлое Холмской Руси по документам ХV – ХVІІІ веков и другим
источникам. - Вильно, 1901. – 285 с.
54.Протокол общего собрания Волынского статистического комитета. Заседание 29 марта
1888 г. - Житомир, 1888.
55.П’ясецький В. Видавнича діяльність Волинського відділення Польського краєзнавчого
товариства в 1927 – 1939 роках // Минуле і сучасне Волині. Краєзнавство: історія,
здобутки, перспективи. – Луцьк, 1992. - С. 10-12.
56.Реутский Н. Княжество Луцкое и Луцкое Крестовоздвиженское братство. - К., 1882. – 32
с.
57.Русов С. Волынские записки. – СПб, 1809. – 196 с.
58.Сендульский А. Исторические сведения о православных монастырях Волыни в Луцке,
ныне не существующих // Волынские епархиальные ведомости. - 1872. - № 11.
59.Сташенко Н. Волинський часопис “Наш світ” // Велика Волинь: минуле і сучасне. Тези
регіональної наукової конференції. - Рівне, 1991. - С. 91-92.
60.Теодорович Н.И. Историко-статистическое описание церквей и приходов Волынской
епархии. - Т. І – У. – Почаев, 1888, 1889, 1893, 1898, 1903.
61.Труды Волынского губернского статистического комитета. - Вып.1. - Житомир, 1867.
62.Труды этнографическо-статистической экспедиции в Зап.- Русский край, снаряженой
имп. Географ. Общ-вом. Юго-Западный отдел: Мат-лы и исследования, собранные д. чл.
П.П.Чубинским. - СПб, 1872 - 1879. - Т. І-VII.
63.Устав Братства имени Князей Острожских под покровом преподобного Князя Федора. –
Почаев: Типография Почаево-Успенской лавры, 1909. – 24 с.
64.Устав Волынского церковно-археологического общества // Волынский историкоархеологический
сборник. Вып. 1. Издание Распорядительного комитета Волынского
церковно-археологического общества. – Почаев: Типография Почаево-Успенской лавры;
Житомир: Типография и литография М.Дененмана, 1896. – С. 17-19.
65.Устав Общества исследователей Волыни // Труды Общества исследователей Волыни. Т.
1. – Житомир: Типо-литография М.Дененмана, 1902. – С. 19-35.
115

66.Устав православного Свято-Владимирского братства в г. Владимире-Волынском. – К.:
Типография К.Н.Милевского, 1887. – 8 с.
67.Цинкаловський О. Княжий город Володимир: популярно-науковий нарис. – Львів, 1935. –
111 с., іл, карта.
68.Цинкаловський О. Старовинні пам’ятки Волині. - Торонто, 1975. - С.117-123.
69.Шараневич С. История Галицко-Володимерской Руси от найдавнейших времен до року
1453. - Львов, 1863. - 462 с.
70.Экномическое состояние городских поселений европейской России в 1861 – 1862 гг. –
Ч.1. – СПб, 1863. – 136 с.
71.Янсон Ю. Хлебная торговля на Волыни. – СПб, 1870. – 490 с.
72.Archiwum ksiązat Lubartowiczów - Sanguczków w Slawucie. - Т. 1-4. - Lwów,
1887,1888,1890,1890.
73.Balińśki M., Lipińśki Т. Starozytna Polska pod względem geograficznym, historycznym i
statystycznym. - T. 1-3. - Warszawa, 1843-1846.
74.Giżycki (Wołuniak) J. Spis klasztórow unickih Bzylianow w wojewódstwie Wołyńskiem. -
Kraków, 1905. - 144 s.
75.Dutkiewicz J. Zamki warowne na Wołyniu // Kalendarz ziem wschodnich na rok 1935. T.1. –
Warszawa, 1934.– S. 227-233.
76.Kraszewski J. Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy. – Wilno: Nakład i druk T. Glűcksberga,
1840. – T. I. – 232 s.; T. II. – 205 s.
77.Łuck. Praca zbiorowa. - Łuck, 1937.
78.Miasta wołyńskie. - Łuck, 1939.
79.Moszyńsky A. Kronika kollegium Lubieszowskiego. – Kraków, 1870.
80.Orłowicz М. Ilustrowany przewódnik po Wołyniu.- Luck, 1929.– 380 с.
81.Ostróg. Ilustrowany pzewodnik krajoznawczy. – Ostróg, 2000. – 112 s., il., 1 mapa.
82.Polanowska J. Historiografia sztuki polskiej w latach 1832 – 1863 na ziemiach centralnych i
wschodnich dawnej Rzeczypospolitej: F.M. Sobieszczański, J.I. Kraszewski, E. Rastawiecki,
A.Przezdziecki. – Warszawa: Polska akademia nauk, instytut sztuki, 1995. – 230 s.
83.Pułaski K. Kronika rodów szlacheckich Podola, Wołuni i Ukrainy. - Brody, 1901. - T.1.
84.Przezdziecki A. Podole, Wołuń, Ukraina. Obrazy miejsc i czasów. - Wilno, 1840 . - T. 1.- 232
s.; 1841. - T. 2. - 157 s.
85.Prusiewicz A. Zamki i fortece na Wołyniu. – Łuck: Zakład drukarski „Promyk”, 1922. – 10 s.
86.Rocnik Wolyńskie. - T.1- 8.- Równe, 1930-1938.
87.Sprawa o kościół w Ostrogu na Wołyniy przez Ks. Dr. Knapińskiego. – Lwów, 1982. – 38 s.
(перевидано: Острог, 2000). - 76 s.
88.Stecki T. Wołyń pod względem statystycznym, historycznym i archeologicznym. –Lwów,
1864. - T. 1.- 385 s.; 1871. - T.2. - 472 s.
89.Stecki T. Łuck starożytny i dzisiejczy. - Kraków, 1891.
90.Urbański A. Łuck: Z dziejów zamków obronnych i warowni kresowych. – Warszawa: Druk. St.
Niemiry, 1923. – 5 s.
91.Wojnicz A. Luck na Wołyniu: Opis historyczno-fiziograficzny. – Łuck: Zakład drukarski
„Promyk”, 1922. – 96 s.
92.Zródla dziejowe. Polska XVI wieku pod wzglęndem geograficzno-statystycznym opisana prz.
A.Jabłonowskiego i A. Pawińśkiego. – Warszawa, 1876 – 1897. - T.I-XXII; T.IV (Wołuń,
Podole, Ruś Czerwona). - 534 s.
116

Traditions of historical and country study investigation of Volyn and Polissia
of the 19 th – first half of the 20 th centuries.
Summary
The publication deals with historical and country study traditions of investigating culture and history of Volyn of
the 19 th – first half of the 20 th centuries. A series of works by Russian, Polish and Ukrainian researchers that are
widely popular today concerning study of Volyn and Polissia are analyzed. T. Stetskyy, M. Teodorovych, M.
Petrov, Y. Nets, and O. Tsynkalovskyy determine the milestones of historical country study development before
the year of 1939.
Mentioned are also organizations and societies of local lore students, contributing to unification of researchers:
scientists, museum employees, and other cultural and educational establishments, both analysis of their works
and considerable bibliography are presented.
117