BuduÄnost razvoja naselja u svetlu klimatskih promena - InÅ¾enjerska ...

Društvo urbanista Beograda 

2011. 

BUDUĆNOST RAZVOJA NASELJA 

U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA 

Uredništvo: 

Vesna Zlatanović-Tomašević 

Ranka Gajić 

Faketa Kaić 

Sponzor Inženjerska komora Srbije 

U saradnji sa Udruženjem Urbanista Srbije

IMPRESUM 

Naslov 

BUDUĆNOST RAZVOJA NASELJA 

U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA 

Recenzenti 

Dr Vesna Zlatanović-Tomašević 

Mr Ranka Gajić 

Izdavač 

Društvo urbanista Beograda 

Za izdavača 


Uredništvo 



Faketa Kaić 

Dizajn korica 

Ana Radovanović 

Tehnička obrada 


Štampa 

Zonix 

Beograd, 

Ruzveltova 6 

Tiraž 

100 

Beograd, 2011. 

ISBN 978-86-907727-7-3 

Sva prava zadržava izdavač, reprodukcija nije dozvoljena

50 GODINA OD OSNIVANJA DRUŠTVA URBANISTA 

BEOGRADA 

Pedeset godina je dug period u trajanju i radu Društva urbanista 

Beograda, ali je i relativno kratak period u poreñenju sa 

višemilenijumskom tradicijom planiranja i grañenja gradova. Za više 

generacija urbanista Beograda ovo je period vredan pažnje i poštovanja, 

u kome su oni veliki deo svoje stvaralačke energije ugradili u stručnu i 

društvenu afirmaciju delatnosti urbanizma, radeći na prostornim i 

urbanističkim planovima, ucestvujući u realizaciji planova kao i u izradi 

propisa iz oblasti prostornog i urbanističkog planiranja. 

Društvo urbanista Beograda je nastalo pod okriljem Udruženja urbanista 

Srbije, teritorijalno vezano za područje grada Beograda, instituisanog 

kroz organizovane aktivnosti urbanista i organizacija u oblasti prostornog 

i urbanističkog planiranja. Formirano je kao prvo gradsko društvo 15. 

novembra 1961. godine kao Urbanističko društvo Beograda. Obnovljeno 

je 28. marta 1987. godine, sa istim nazivom, a od 24. avgusta 1992. 

godine nosi današnji naziv Društvo urbanista Beograda koje je nastavilo 

aktivnosti Urbanističkog društva Beograda 

Organi Društva, preko kojih se organizuje rad su: Predsednik Društva, 

Predsedništvo i Nadzorni odbor. U periodu do 1961. godine, prema 

nedostajućoj evidenciji, Predsednici Društva urbanista Beograda bili su: 

arh. Mile Glavički, arh. Gordana Tolmačev, ekon. Rade Glavički, arh. 

Milica Jovanović (Jakšić), arh. Kosta Karamata, arh. Ranko Radović, arh. 

Branislav Stojanović, arh. Branko Bojović, arh. Miša David, arh. Tihomir 

Obradović, arh. Miodrag Ferenčak, arh. Žaklina Gligorijević, arh. Dragana 

Bazik i arh. Ružica Bogdanović. Organe DUB-a danas čine: arh. Vesna 

Zlatanović-Tomašević, Predsednik, arh. Ranka Gajić, sekretar 

Predsedništva i članovi predsedništva: arh. Ružica Bogdanović, arh. 

Nataša Danilović, arh. Marina Nenković-Riznić, arh. Faketa Kaić, arh. Emil 

Dimitrov i arh. Marina Božić.. 

Period rada Društva od 50 godina može grubo da se podeli na tri faze: od 

1961. godine do 90-tih godina 20. veka, zatim 90-te godine 20. veka i 

treca faza od 2001. do 2011. godine.

Prvi period od 1961. godine do 90-tih godina 20. veka je vreme velike 

izgradnje Beograda, kada je godišnje počinjala izgradnja oko 15 000 

stanova, a završavalo se oko 7 500 stanova. To je bio period velike 

angažovanosti stručnjaka urbanističke delatnosti u izradi urbanističkih 

planova. U ovom periodu su stručnjaci Urbanističkog zavoda, Direkcije za 

izgradnju grada i ostalih gradskih stručnih službi uz saradnju Društva 

urbanista Beograda, uradili "Prostorni plan Beograda", "GUP Beograda" 

1972. godine, "Izmene i dopune GUP-a" 1985. godine, "Programe razvoja 

grada Beograda do 2000. godine" i dr. Ovaj period je pratilo učešće 

Urbanističkog zavoda i Direkcije za izgradnju grada na mnogim 

savetovanima, simpozijumima, okruglim stolovima... u organizaciji grada, 

Društva urbanista Beograda i nadležnih institucija. 

Period poslednje decenije 20. veka je period burnih promena u oblasti 

planiranja i grañenja i vreme u kome je u jednom trenutku došlo do 

“zaustavljanja” planiranja, odnosno vreme kada su urbanistički planovi 

postali ''kišobran'', za donošenje problematičnih odluka o ureñenju 

prostoranju, uz podršku dva suprostavljena sektora: društvenog koji je 

imao političku podršku i individualnog koji je pokazao maksimalnu 

žilavost u bespravnoj gradnji. To je bilo i vreme koje nije prihvatalo 

mehanizme monetarne, fiskalne, kreditne, hipotekarne, zemljišne, urbane 

politike i kad je u toj situaciji urbanističko planiranje postalo ''čardak ni na 

nebu ni na zemlji''. Umesto investicionog i preduzetničkog planiranja 

prostora, prolazilo se kroz političke obračune, kroz pet ustavnih promena, 

deset reformi društveno-ekonomskog sistema, dvadeset devalvacija 

valute, kao i više Zakona i propisa iz oblasti planiranja i grañenja. 

Treći period rada Društva urbanista Beograda odvija se u poslednjih 10 

godina, od 2001. do 2011., kada je naša zemlja ušla u promene 

političkog i društvenog sistema, u period tranzicije sa najnižim dohotkom 

po stanovniku u Evropi i sa visokom stopom nezaposlenosti (oko 30 %), 

sa velikim brojem bespravno izgrañenih objekata većinom 

neevidentiranih, nesreñenim katastrom i neureñenim svojinskim 

odnosima, sa ''zaspalom'' imovinom i sa najnižim prirodnim priraštajem u 

Evropi. Urbanisti su u ovom periodu dobili težak zadatak da u vrlo 

kratkom vremenskom periodu urade planska dokumenta koja treba da 

budu usaglašena sa novim pristupom planiranju (a prema novom Zakonu 

o planiranju i izgradnji). Planovi, u ovom periodu se rade i donose pod 

velikim pritiskom investitora i politike - na delu je tzv. “investitorski 

urbanizam”. 

Delovanje Društva u ovih 10 godina je skoncentrisane na obavezne 

aktivnosti u praćenju izrade planske regulative na teritoriji grada 

Beograda i na aktivnosti u okviru Udruženja urbanista Srbije. 

Aktivnosti Društva u Udruženu urbanista Srbije su se odvijale preko 

predstavnika Društva, koji je u Udruženju potpredsednik Udruženja i 

kroz aktivnosti u okviru aktivnosti Udruženja, Salona urbanizma, u izradi

propisa iz oblasti planiranja i gradjenja i u ostalim zajedničkim 

aktivnostima, kao što su savetovanja, simpozijumi, letnje škole urbanista 

i drugo. 

U okviru osnovne delatnosti, aktivnostima vezanim za teritoriju grada 

Beograda, Društvo je, sa manje ili više uspeha, ostvarilo osnovne ciljeve i 

zadatke; izmedju ostalog - okupljanje i strukovno organizovanje 

urbanista, prostornih planera, stručnih institucija, članova Društva i 

Udruženja, na području Beograda, kroz organizovanje savetovanja, 

simpozijuma, okruglih stolova, izrade projekata, učešće u izradi studija, 

analiza i informisanje članova i šire stručne javnosti o svom radu. Neke 

od glavnih aktivnosti su: prisustvo predstavnika Društva na sednicama 

Gradske komisije za planove (bez prava glasa u odlučivanju pri donošenju 

planskih dokumenata, zbog čega je Društvo stalno pokretalo pitanje kod 

nadležnih institucija, ali ovo ni do danas nije regulisano); zatim učešće u 

radu Urbanističkog zavoda Beograda u raspravama, diskusijama o 

planiranju i razvoju grada Beograda, u izradi "Regionalnog prostornog 

plana Beograda" (2002.), "Generalnog plana Beograda" (2003.), u više 

desetina urbanističkih planova i planova generalne regulacije, na izradi 

"Studije o Savskom Amfiteatru" (2007.), na "Studiji visokih objekata" 

(2010.), "Studiji priobalnog područja" (2011.) i dr. Aktivnosti Društva su 

bile i u učestvovanje u izradi raznih projekata, na primer: u toku 2001. 

godine je prihvaćena inicijativa Društva da konkuriše za učešće u 

"Projektu Marketinga Lokalne Agende 21" kod REC-a, zatim Društvo je 

učestvovalo u okviru "Dana urbanizma u Beogradu" (2001.), u 

Permanentnoj edukaciji Urbanističkog zavoda projekat (7+7) - GUP 

Beograda i integracija GIS-a i CAD-a (programa za primenu u 

urbanističkom planiranju), zatim u projektu "Povratak rekama - Pokretač 

života u gradu", uz podršku IKS-a (2009. sa izložbom u okviru nedelje 

arhitekture), zatim na projektu "Napravi korak – unapredi okruženje" 

(2010.), na projektu „Gradovi u globalizaciji - Alisa u zemlji čuda“ (u 

saradnji sa Ministarstvom za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije, 

Saobraćajnim fakultetom Univerziteta u Beogradu - Katedre za 

urbanizam, Evropskim centarom za kulturu i debatu, “Gradom Beograd”, 

International Society of City and Regional Planners, ISOCARP-2010). 

Pored navedenog Društvo je učestvovao u žiriranju na više urbanističkoarhitektonskih 

konkursa, u periodu od 2001. do 2009. godine, a u toku 

2011. godine na samo jednom konkursu; zatim na prezentaciji web sajta 

DUB-a, na prezentaciji 100 dana gradskog arhitekte, na organizovanju 

tribine - "GP Beograda godinu dana posle usvajanja", organizovanju 

okruglog stola sa temom "Odnosi i relacija institucija u toku izrade i 

sprovoñenja planova" (2010.), okruglog stola «Napravi korak unapredi 

okruženje» (2010.). Pored navedenog, Društvo je organizovalo 

simpozijume i savetovanja: "Urbani dizajn" (2005.); "Rekonstrukcija i 

revitalizacija grada" (2006.); "Nova urbanost, Globalizacija – Tranzicija"

(2007.); "Nova urbaniost - integracija dezintegracija grada?" (2008.); 

"Kontinuitet, diskontinuitet u razvoju gradova" (2009.), zatim kao 

suorganizator sa UIB-om u Naučno-stručnoj Konferenciji “Saobraćaj i 

životna sredina u urbanim područjima” povodom 50 godina UIB-a 

(2009.); zatim u organizovanju Simpozijuma „Budućnost razvoja naselja 

u svetlu klimatskih promena” (2011.) i sa UIB-om u pripremi IV Naučnostručne 

konferencije - Životna sredina i energetska efikasnost (2011). 

Društvo je u toku ovog perioda učestvovalo i u donošenju "Zakona o 

planiranju i izgradnji" (2003. i 2009.), usvojen je "Pravilnik Društva 

urbanista Beograda o sprovoñenju konkursa u oblasti urbanističkoarhitektonskog 

stvaralaštva" (2007.) 

Pored navedenih aktivnosti Društvo je, saglasno Zakonu o udruženjima, 

usaglasilo svoja akta (mart 2011. godine) i upisano je u registar društava 

kod Agencije za privredne registre, kao pravno lice, za samostalno 

obavljanje osnovne delatnosti za oblast ostvarivanja ciljeva za razvoj i 

unapreñenje prostorne i urbanističke delatnosti i oblast obrazovanja i 

zaštite životne sredine i upisano u registar za privrednu delatnost- 

Arhitektonska delatnost, u okviru Udruženja kao pravnog lica. 

Na kraju treba reći da su generacije vrhunskih urbanista, inženjera, 

tehničara, stručnjaka svih profila u oblasti prostornog i urbanističkog 

planiranja dali značajan doprinos u različitim etapama razvoja, ali su isto 

tako bili svesni činjenice da su prateće krize u planiranju i grañenju grada 

Beograda posledica njihove sopstvene slabosti, slabosti strukovnih 

udruženja, kao i slabosti celog društva. Danas se od stručnjaka, urbanista 

i planera, očekuje da pomognu da se u planiranju i razvoju grada izvrše 

odgovarajuće kvalitetne promene radi unapreñenja postojećeg stanja u 

planiranju i razvoju Beograda, što će ujedno biti i zadatak za buduće 

aktivnosti Društva urbanista Beograda. 

Predsednik Društva urbanista Beograda 

Vesna Zlatanović-Tomašević

SADRŽAJ 

Predgovor 

1 Planiranje i životna sredina 

UTICAJ OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE NA PROSTORNI RAZVOJ 

NASELJA U SRBIJI U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA 

Mila Pucar, Marina Nenković-Riznić ................................................................... 17 

ADAPTACIJA GRADOVA NA KLIMATSKE PROMENE – ULOGA ZELENE 

INFRASTRUKTURE 

Jasminka Cvejić, Aleksandar Bobić, Andreja Tutundžić, Stojanka 

Radulović ........................................................................................................ 27 

PODRŠKA SMANJENJU EMISIJE CO2 U GRADOVIMA - PREDLOG ZA 

UNAPREDJENJE PEŠAČKE DOSTUPNOSTI SADRŽAJA NA NOVOM 

BEOGRADU SA STANOVIŠTA URBANE MORFOLOGIJE 

Ranka Gajić .................................................................................................... 45 

BRAUNFILD KAO EKO-PARK EDUKACIJE 

Ana Nikezić, Nataša Janković, ......................................................................... 65 

2 Socio ekonomski aspekti 

IDEJA ODRŽIVOSTI U SAVREMENOM GRADU 

Vera Backović.................................................................................................103 

RAZVOJ NASELJA U “MALIM” DRŽAVAMA USLED KLIMATSKIH PROMJENA 

UZROKOVANIH DJELOVANJEM EKONOMSKI RAZVIJENIH DRŽAVA 

Dragan F. Komatina ........................................................................................113

ENERGETSKA EFIKASNOST U PLANIRANJU NASELJA-METODOLOŠKI 

PRISTUP I ZAKONODAVNI OKVIR U BiH 

Brankica Milojević ...........................................................................................123 

(NE)ODRŽIVO „2D“ PLANIRANjE STRUKTURA URBANOG I PREDEONOG 

PEJZAŽA U USLOVIMA KLIMATSKIH PROMENA 

Velimir Lj. Ćerimović .......................................................................................137 

3 Edukacija i participacija 

ENVAJRONMENTALNI ASPEKTI KAO OSNOV INOVACIJE KURIKULUMA U 

VISOKOŠKOLSKOM OBRAZOVANJU ARHITEKATA: NOVI PRISTUPI 

PROUČAVANJU ISTORIJE I TEORIJE MODERNE I SAVREMENE 

ARHITEKTURE 

Ljiljana Blagojević, Dragana Ćorović ................................................................175 

UČEŠĆE JAVNOSTI, LOKALNE SAMOUPRAVE, NVO I PARTICIPACIJA 

GRAðANA U RAZVOJU NASELJA 

Vesna Zlatanović-Tomašević ..........................................................................189 

UČEŠĆE JAVNOSTI NA PRIMJERU „CVJETNOG PROLAZA“ U ZAGREBU 

Denis Ambruš, Vlatko Dusparić ........................................................................201 

GRAðANI U PROCESU UNAPREðENJA KVALITETA PEŠAČKOG 

OKRUŽENJA NA VRAČARU 

Milena Vukmirović, Mira Milaković ....................................................................211 

4 Primeri iz prakse 

ANALIZA PRILAGOðENOSTI OBRAZACA URBANE STRUKTURE 

KLIMATSKIM PROMENAMA: PRIMER NACRTA PLANA DETALNE 

REGULACIJE "ADA CIGANLIJA" 

Marija Maruna, Nada Lazarević Bajec, Vladimir Mihajlov ....................................227 

KADA ĆEMO SE POČETI BAVITI RAZVOJEM NASELJA U SVETLU 

KLIMATSKIH PROMENA U SRBIJI ? Al’, stvarno! 

Faketa Kaić ....................................................................................................247 

PROJEKTOVANJE KONSTRUKCIJA ODRŽIVIM MATERIJALIMA SA 

MEMBRANSKOM STRUKTUROM NA MODELSKOM PRIMERU ETFE 

Dragana Vasilski, Svetlana Stevović .................................................................265

SAVREMENI TEHNOLOŠKI POSTUPCI DETEKCIJE ENERGETSKIH 

GUBITAKA GRAðEVINSKIH OBJEKATA 

Toša Ninkov, Zoran Sušić, Vladimir Bulatović, Dejan Vasić ...............................277

PREDGOVOR 

Bilo da su indukovane delovanjem čoveka ili deo prirodnog ciklusa planete 

Zemlje, stručnjaci se u jednom slažu, KLIMATSKE PROMENE moraju biti shvaćene 

kao ozbiljna pretnja održivom razvoju čovečanstva sa očekivanim štetnim 

posledicama po životnu sredinu, zdravlje ljudi, dostupnost hrane i prirodnih 

resursa, ekonomiju i fizičku infrastrukturu. 

Neposredno su, i u većoj meri, ugroženi manje razvijeni ali posredno, razarajuće 

posledice klimatskih promena sasvim sigurno će uticati na sve. Ozbiljnost 

problema izmedju ostalog potvrñuje i činjenica da se njim bave svi značajni 

svetski forumi i stručne organizacije relevatnih profila. 

Očekivano je da URBANE SREDINE pretrpe najteže posledice klimatskih promena, 

sa najvećim stradanjima ljudi. Kada se zna da Zemlja postaje URBANA PLANETA, 

da sve više stanovništva živi u gradovima, jasna je potreba za multidisciplinarnom 

razradom problematike budućnosti razvoja naselja u svetlu klimatskih promena. 

Tematski okvir za razradu ove problematike je sistematizovan kroz sledeće 

oblasti: 

1. PLANIRANJE I ŽIVOTNA SREDINA 

• Prostorni aspekti razvoja naselja i klimatske promene 

• Ekološki aspekti razvoja naselja i klimatske promene 

• Energetski aspekti razvoja naselja i klimatske promene 

• Infrastrukturni aspekti razvoja naselja i klimatske promene 

2. SOCIO EKONOMSKI ASPEKTI 

• Ekonomski aspekti razvoja naselja i klimatske promene 

• Društveni aspekti razvoja naselja i klimatske promene 

• Zakonska regulativa, strategije, politike, podsticajni elementi 

• Upravljanje održivim razvojem 

3. EDUKACIJA I PARTICIPACIJA 

• Obrazovanje, informacione tehnologije 

• Učešće javnosti, lokalne samouprave, NVO, participacija grañana 

4. PRIMERI IZ PRAKSE 

• Zaštita životne sredine i održivi razvoj u planovima i implementaciji 

• Nove tehnologije i materijali 

• Primeri dobre prakse 

Naučni odbor simpozijuma se zahvaljuje svim autorima na doprinosu u radu 

skupa kao i autorskim prilozima koji su objavljeni u ovoj knjizi. 

Uredništvo

1 PLANIRANJE I ŽIVOTNA SREDINA

UTICAJ OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE NA PROSTORNI 

RAZVOJ NASELJA U SRBIJI U SVETLU KLIMATSKIH 

PROMENA 1 

IMPACT OF RENEWABLE ENERGY SOURCES IN SPATIAL 

DEVELOPMENT OF SERBIAN SETTLEMENTS - CLIMATE CHANGE 

CONTEXT 

Mila Pucar, Marina Nenković-Riznić 

Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd 

APSTRAKT 

U strategijama i planovima koji se poslednjih godina donose u Srbiji, sve 

više je zastupljen koncept održivog razvoja, koji je preduslov za rešavanje 

problema koji imaju uticaj na stanje životne sredine i klimatske promene. 

Investiranje u obnovljive izvore energije (OIE) još uvek nije oblast koja je 

dobila značajnije mesto u prostornom, privrednom i energetskom razvoju 

Srbije. Razlozi za to su, pre svega, još uvek relativno jeftina električna 

energija, nedovoljna informisanost kako stručnjaka, tako i javnosti o 

prednostima korišćenja obnovljivih izvora energije, nepoznavanje 

tehnologija, nepostojanje ekonomskih i ekoloških pokazatelja o faktorima 

koji bi uticali na njihovu širu primenu itd. Srbija je veliki uvoznik energije, 

tako da će u budućnosti morati da pokloni više pažnje racionalnom 

korišćenju energije i primeni OIE. Takoñe, Srbija ima dobar potencijal za 

proizvodnju energije iz obnovljivih izvora. Današnja pozicija OIE može se 

sagledati prema mestu koji ima u strateškim, zakonskim, bilansnim 

dokumentima, kao i prostornim i urbanistiškim planovima. U Prostornom 

planu Republike Srbije, OIE su dobili znacajno mesto. Obrañeni su 

prostorni aspekti pojedinih izvora energije kao i njihovi potencijali na 

celoj drzavnoj teritoriji. U planovima nižeg reda dati su uslovi koji 

omogućavaju primenu OIE. 

Ključne reči: obnovljilji izvori energije, strategije i planovi, Srbija 

1 Ovaj rad je nastao kao rezultat istraživanja u okviru naučnog projekta: “Prostorni, 

ekološki, energetski i društveni aspekti razvoja naselja i klimatske promene – medjusobni 

uticaji”, koji je u okviru programa Tehnološki razvoj finansiran od strane Ministarsva za 

prosvetu i nauku Republike Srbije u periodu od 2011. do kraja 2014. godine. 

17

ABSTRACT 

The strategies and plans adopted in recent years in Serbia, has 

increasingly represented the sustainable development concept, which is a 

prerequisite for solving problems that have influence on the environment 

and climate change. Investing in renewable energy sources (RES) is still 

not an area that has received a significant place in the spatial economic 

and energy development in Serbia. Main reasons for this are, first of all, 

still relatively cheap electricity, lack of information (both between 

professionals and the public) about the benefits of using renewable 

energy sources, lack of technical and technological knowledge, lack of 

economic and ecological indicators of factors that could affect their wider 

application etc. Serbia is a large energy importer, so that in the future it 

will have to give more attention to the rational use of energy and 

implementation of renewable energy sources. Also, Serbia has a good 

potential for producing energy from renewable sources. The current 

position of RES can be viewed from the place that has the strategic, 

legal, revenue documents and acts, as well as spatial and urban plans. In 

The Spatial Plan for the Republic of Serbia, as the most important 

Serbian document for spatial development, the RES received an 

important place. The study included spatial aspects of other energy 

sources and their potential in the whole national territory. Plans of lower 

order (urban, regional) are about to give the conditions that allow the 

application of renewable energy. 

Keywords: renewable energy sources, strategies and plans, Serbia 

UVOD 

Klimatske promene na Zemlji i ekološka kriza su nastale kao posledica 

nekontrolisanog industrijskog razvoja, neefikasnih tehnologija i 

prekomernog korišćenja fosilnih goriva. Zagañenje atmosfere gasovima 

koji prouzrokuju tzv. "efekat staklene bašte", uništavanje ozonskog 

omotača koji štiti živi svet na zemlji od prekomerne radijacije, globalno 

otopljavanje, su problemi koji ugrožavaju današnje generacije, a ako se 

ovakav trend nastavi, ugrožavaće i buduće. U naučnim izveštajima se 

naglašava, da će adaptacija na ove efekte zahtevati dobro poznavanje 

društveno-ekonomskih i prirodnih sistema, njihove osetljivosti i ranjivosti 

na klimatske promene, kao i njihovog sopstvenog kapaciteta adaptacije. 

Jedan od većih globalnih problema jeste i energetska kriza, nastala 1970- 

tih godina, kao posledica poremećaja na tržištu nafte. Rezerve fosilnih 

goriva (otkrivene i pretpostavljene) su ograničene i prema prognozama, 

zavisno od vrste energenata i potrošnje, moguće je da će većina nestati 

do sredine ovoga veka, kada bi mogla da nastupi sledeća energetska 

kriza. Stepen iskorišćenja konvencionalnih prirodnih resursa, pre svega 

uglja i nafte, kao izvora energije ulazi u fazu kada se mora razmišljati o 

18

njihovom proširenju i raznovrsnosti, kako bi se adekvatno odgovorilo na 

sve veće potrebe čovečanstva za energijom. To se jednako odnosi na 

problem porasta stanovništva, na potrebe za hranom i vodom, i 

civilizacijski napredak. Rešavanje ovih problema nije moguće bez 

energije, kao važnog činioca razvoja. Klasični izvori u budućnosti neće biti 

u stanju da sve te potrebe jednoznačno razreše. Zbog višestrukih 

problema izazvanih energetskom krizom, većina zemalja sveta su se 

obavezale različitim konvencijama i deklaracijama da će deo klasičnih 

energetskih izvora, zavisno od mogućnosti, zameniti obnovljivim. 

Upotreba OIE u svetu poprima značajne razmere. Osim što sprečava 

emisiju gasova, obnovljiva energija može da obezbedi energetsku 

nezavisnost. Jedan od važnih zadataka korišćenja obnovljive energije je 

da omogući lokalnim potrošačima veću energetsku samostalnost i 

nezavisnost, pre svega od uvoza, a zatim i od nacionalnog i regionalnog 

snabdevanja energijom putem velikih distribucionih sistema. Samim tim, 

na državnom nivou zemlje sveta su se obavezale da će, kroz strategije, 

planove i legislativu izmeniti postojeće načine korišćenja energetskih 

izvora u pravcu većeg korišćenja obnovljivih izvora. 

REPUBLIKA SRBIJA – POSTOJEĆE STANJE U KORIŠĆENJU OIE 

Srbija ima prirodne pogodnosti i dobar potencijal za proizvodnju energije 

iz obnovljivih izvora, što bi moglo da doprinese smanjenju uvozne 

zavisnosti i umanji štetne efekte staklene bašte. U OIE čiji potencijal 

postoji u Srbiji se ubrajaju energija biomase, malih hidroelektrana, 

energija sunca, energija vetra i geotermalna energija. Svaki od navedenih 

izvora ima svoje specifičnosti i uslove pod kojima je njihovo korišćenje 

ekonomski opravdano. 

Osnovnu barijeru u Srbiji predstavlja činjenica da je stepen korišćenja 

OIE veoma nizak, ako se izuzme iskorišćenje velikih vodenih tokova 

(hidroenergetsko iskorišćenje i potencijal u Srbiji su izuzetno veliki). 

Glavni razlog je u tome što su troškovi korišćenja obnovljivih izvora 

energije znatno viši od troškova korišćenja konvencionalnih izvora 

energije. Energetski potencijal obnovljivih izvora energije u Srbiji iznosi 

preko 3 miliona tona ekvivalentne nafte (M t.en) godišnje, (sa 

potencijalom malih hidroelektrana od oko 0,4 M t.en). Intenzivnije 

korišćenje OIE zavisiće prevashodno od društvenog podsticaja za 

zasnivanje i sprovoñenje nacionalnog Programa obnovljivih izvora 

energije. Dalji razvoj novih tehnologija, koje koriste lokalne izvore 

energije dao bi pozitivne rezultate koji se, pre svega, odnose na 

niskotemperaturne energetske potrebe. Potencijali obnovljivih 

energetskih izvora mogućih za korišćenje u svrhu proizvodnje električne 

energije u Srbiji su relativno veliki. U sledećem grafikonu 1. prikazana je 

19

planirana proizvodnja električne energije iz obnovljivih izvora u Srbiji do 

2012. 

Grafikon 1. Planirana proizvodnja električne energije iz obnovljivih izvora 

u Srbiji do 2012 

. 

10,800 

BIOGAS 

10,600 

BIOMASA 

10,400 

SOLARNA ENERGIJA 

10,200 

GWh 

10,000 

9,800 

9,600 

2007 200 

8 

2009 2010 2011 2012 

ENERGIJA VETRA 

HIDROELEKTRANE 

DO 10 MW 

HIDROELEKTRANE 

PREKO 10 MW 

PROBLEMI U PROSTORNOJ DISTRIBUCIJI OIE U SRBIJI I 

STRATEŠKE PREPORUKE ZA NJIHOVO KORIŠĆENJE 

Osnovni problemi koji se odnose na prostorni aspekt OIE su: nedostatak 

pouzdanih podataka o potencijalima na celoj teritoriji Republike Srbije, 

promenljivost stanja i kapaciteta pojedinih obnovljivih izvora koji zavise 

od klimatskih uslova (sunce, vetar itd) kao i neravnomerna prostorna 

zastupljenost (biomasa, geotermalni izvori, mali vodotokovi), mogući 

negativan uticaj na druge privredne grane i životnu sredinu, često 

neregulisani vlasnički odnosi (zemljište i dr.). Medjutim, glavni problem u 

primeni obnovljivih izvora je svakako relativno niska trenutna cena 

električne energije koja direktno utiče na smanjeno investiranje u 

obnovljive izvore. Srbija, koja je uslovljena sa jedne strane svojim 

sopstvenim resursima i stanjem izgradjenosti i upotrebljivosti postojećih 

kapaciteta, a sa druge strane i sama je deo regiona Evrope i sveta, mora 

da odgovorno postavi svoj dugoročni strateški interes i nañe načina da ga 

ostvari. U tom smislu, neophodno je da se hitno koncipira strategija 

energetike Srbije do 2030. sa vizijom do 2050. zasnovana na realno 

sagledanim mogućnostima i perspektivi, uzimanjem u obzir dugoročnih 

nacionalnih ciljeva u kontekstu svetske proklamovane energetske politike 

i postavljenih ciljeva održivog razvoja. Da bi se stanje u Republici Srbiji 

pokrenulo od praktično nulte tačke u institucionalizovanoj primeni 

obnovljivih izvora energije (OIE), neophodna je harmonizacija lokalne 

20

legislative (strategija, zakona i pravilnika) u oblasti energetike sa 

evropskim direktivama. 

PLANERSKI PRISTUP UPOTREBI OIE U NASELJIMA SRBIJE 

Na osnovu analize stanja, strateškog opredeljenja i važeće legislative, 

može se konstatovati da je cilj Republike Srbije povećano korišćenje 

energije iz domaćih izvora, smanjenje uvoza energenata i smanjenje 

negativnih uticaja na životnu sredinu. OIE zadovoljavaju sva tri cilja. 

Objekti koji se planiraju u svrhu proizvodnje energije iz OIE moraju se 

graditi u skladu sa uslovima zaštite prirodnih i kulturnih vrednosti, a 

naročito sa uslovima zaštite kvaliteta parametara životne sredine, kroz 

izradu odgovarajućih procena uticaja objekata na životnu sredinu. Autori 

ovog rada bili su članovi radnog tima za izradu Strategije prostornog 

razvoja Republike Srbije (SPPRS) i Prostornog plana Republike Srbije 

(PPRS) i predložili su metodologiju u oblasti OIE u ovim planskim 

dokumentima, kao i metodologiju koja bi se primenjivala za planove 

nižeg reda. U okviru SPPRS i PPRS identifikovani su problemi, urañena je 

SWOT analiza, predloženi su strateški prioriteti kao i osnovni i operativni 

ciljevi sa predlozima implementacije plana. 

Operativni ciljevi koji se odnose na promociju i podsticanje primene OIE 

radi očuvanja prirodnih resursa i zaštite životne sredine su: efikasnije 

korišćenje sopstvenih potencijala u proizvodnji energije; razvoj 

adekvatnog informacionog prostornog sistema i uvoñenje GIS tehnologije 

prilikom odreñivanja potencijala i lokacija za proizvodnju energije iz OIE; 

utvrñivanje baze podataka o svim obnovljivim izvorima sa njihovim 

potencijalima i aktivnostima u kojima bi mogli biti korišćeni (regionalna i 

lokalna rasprostranjenost, sirovine, proizvoñači, korisnici, institucije i dr.); 

utvrñivanje kriterijuma za izbor lokacija; izrada akcionog plana za održivo 

korišćenje OIE u Srbiji i realizacija demonstracionih projekata; smanjenje 

zavisnosti od uvoza fosilnih goriva; razvoj slabije razvijenih regiona i 

posebno ruralnih sredina otvaranjem postrojenja za proizvodnju energije 

iz OI i otvaranje novih radnih mesta; smanjenje emisija gasova staklene 

bašte itd. 

Neki od predloženih programa vezanih za implementaciju PPRS u su 

sledeći: izrada studije potencijala OIE sa ekonomskim pokazateljima 

kojima bi se utvrdila rentabilnost, rizici i tržišni uslovi za svaki pojedinačni 

izvor; unapreñenje postojeće i izgradnja nove infra i suprastrukture za 

potrebe distribucije i korišćenja OIE;definisanje sistema primene na 

odreñenim (povoljnim) lokacijama; jačanje svesti i znanja u pogledu 

korišćenja OIE; podsticanje novih istraživanja, finansiranih od strane 

državih institucija ili ino partnera, koja bi determinisala nove potencijalne 

lokacije za eksploataciju. Na nivou regionalnih planova potrebno je izvršiti 

identifikovanje i kvantifikovanje lokalnih OIE; izraditi bazu podataka sa 

21

podacima o OIE u regionu; utvrditi energetske potrebe u vremenskom 

periodu za koji se plan radi; izvršiti mapiranje (kartiranje) OIE i moguće 

veze sa postojećom i planiranom infrastrukturom (energetska mreža); 

identifikacija energetskih potreba i potencijala; vrednovati potencijalne 

OIE pod datim tržišnim uslovima itd. 

Karakteristike postojećeg i rekonstruisanog fonda zgrada odreñuju 

optimalne tipove snabdevanja energijom. 

Na nivou naselja potrebno je izvršiti detaljna istraživanja i procenu 

različitih sistema grejanja u kontekstu kvantitativnih i ekoloških aspekata i 

izvršiti optimizaciju njihovih specifičnih karakteristika u odnosu na 

strukturu naselja i mogućnost korišćenja OIE. Dobar raspored i 

grupisanje objekata mogu znatno doprineti smanjenju gubitaka toplote, 

kao i omogućiti primenu OIE, posebno solarnu energiju 

Da bi mogli da se analiziraju različiti tipovi naselja, kao prvo je potrebno 

formirati bazu podataka za svaki tip naselja, što se vrši kroz studije 

modela. Ova baza podataka treba da sadrži podatke o lokaciji (mikroklima 

likacije, konfiguravija terena, osunčanost, izgradjenost lokacije i 

vrste objekata). Ovakvu bazu podataka trebalo bi raditi za par 

karakterističnih naselja (jedno individualno, jedno kolektivno, jedno 

mešovito, jedno staro gradsko jezgro itd). To bi omogućilo formiranje 

jedinstvene metodologije za energetsku analizu objekata i primenu OIE. 

Potrebno je obezbediti koordinaciju u procesu donošenja odluka na nivou 

lokalne uprave u oblastima urbanističkog planiranja, proizvodnje i 

potrošnje energije u sektoru zgradarstva, stambene izgradnje, očuvanja 

životne sredine, resursa itd. 

Tehnoekonomske performanse sistema za primenu OIE u velikoj meri 

zavise od lokacije. Tehnički parametri su često u koliziji sa ekonomskim ili 

tržišnim. Može se reći da su, ipak, najznačajniji socio-ekonomski 

parametri, pored parametara zaštite životne sredine. 

ZAKLJUČCI I PREPORUKE 

Koncepcija planiranja seoskih i gradskih naselja na osnovu energetskih 

principa, a u skladu sa klimatskim promenama podrazumeva energetski 

racionalnija i efikasnija naselja od postojećih. Ova koncepcija ujedno 

sadrži humanu i ekološku dimenziju, koju malo naselja danas ima. 

Planiranje, bez obzira o kom nivou se radi (prostorni, regionalni, 

generalni planovi ili urbanistički projekti) mora da sadrži energetsku i 

ekološku komponentu. 

Koncepciju i pravce razvoja OIE moguće je obezbediti na sledeći način: 

1. Ustanoviti čvrstu komunikaciju sa odgovarajućim vladinim i 

drugim organima i institucijama sa ciljem učestvovanja u razvoju 

energetske strategije. Zajedničke radne grupe ili odbore treba 

22

uspostaviti na operativnom nivou radi lakše meñusektorske 

saradnje. 

2. Omogućiti pristup informacijama i obrazovanje iz oblasti 

obnovljivih izvora energije energije, svim zainteresovanim 

stranama (različitim nivoima upravljanja i donosiocima odluka, 

stručnim institucijama, NVO, zainteresovanim grupama i 

organizacijama) kroz osnivanje Edukacionog centra za obnovljive 

energetske izvore. 

3. Razvijati i realizovati projekte na lokalnom nivou u funkciji 

edukacije zainteresovanih u procesu planiranja i donošenja 

odluka, učešća lokalnog profitnog sektora i lokalnog zajednice, u 

najširem smislu. 

4. Pokrenuti inicijativu za osnivanje Nacionalne mreže za upravljanje 

obnovljivim izvorima energije koja će raditi na promociji upotrebe 

obnovljivih izvora i na programima za štednju i efikasno 

korišćenje energije. Mreža bi takoñe trebalo da da podršku u 

obezbeñivanju pristupa finansijskim izvorima za male i srednje 

proizvožñče energije. 

5. Uvesti ekološku/energetsku/ekonomsku tematiku, u najširem 

smislu, u školski sistem. 

6. Mobilisati finansijske institucije kako bi podstakle investiranje u 

ovaj sektor. 

7. Raditi na unapreñenju mera koje će dati podršku kroz fiskalnu i 

finansijsku politiku (niži porezi, niže kamatne stope, subvencije za 

cenu energije iz obnovljivih izvora). 

8. Podržati istraživanja i razvoj tehnologije. 

Da bi se obnovljiva energija prihvatila na širem planu potrebno je 

sprovoditi brojne akcije koje obuhvataju rad sa javnošću kroz programe 

permanentne edukacije. Cilj je da se na širokom planu prihvati ideja o 

prednostima primene obnovljivih goriva u naseljima Srbije (ekonomske i 

ekološke prednosti). Za ove akcije potrebna je jaka vladina politika koja 

donosi propise o delimičnom oslobañanju poreza na proizvodnju i 

primenu proizvoda koji doprinose racionalnoj potrošnji energije. 

Jačanje fokusa prema organizacijama koje koordiniraju ove poduhvate, 

zatim privatnih i javnih preduzeća, kao i akcije vlasti npr. grupa 

organizacija koje podržavaju razvoj, finansiranje i koordinaciju izmeñu 

stakeholder-a (razne vrste industrija, biznisa, Vlade, univerziteta i 

istraživačkih instituta i korisnika usluga). Osim toga neophodna je pomoć 

i konsultacije vladinih agencija investitorima prilikom izrade biznis planova 

i studija izvodljivosti, stvaranje jakog menadžerskog tima od strane 

investitora (biznis, finansije, eksperti, projekt menadžeri), razvijanje 

strategije u slučaju rizika proizvodnje itd. Nakon donošenja odluka o što 

većem korišćenju lokalnih izvora energije potrebno je definisati 

metodologiju rada i doneti akcioni plan. 

23

Medjutim, na osnovu pregleda programa, dokumenata, odluka i obaveza 

koje su donete u Srbiji, može se zaključiti da bi njihova direktna primene 

doprinela racionalnijoj potrošnji energije u seoskim i gradskim naseljima 

kao i smanjenju emisija gasova staklene bašte. Vraćanjem odluka u ruke 

lokalnog stanovništva i zaštitnom politikom i praksom, koja obezbeñuje 

pravedan pristup raspodeli dobara (šume, vode i rude), učinio bi se važan 

korak na putu ka smanjenju siromaštva lokalnih zajednica i dao doprinos 

zaštiti resursa. Iako Republika Srbija u prethodnom periodu nije 

značajnije niti organizovanije koristila potencijale svojih obnovljivih izvora 

za proizvodnju električne energije, na osnovu prethodne analize moguće 

je uočiti da povoljna prostorna distribucija ovih izvora, kao i mogući 

kapaciteti iskorišćenja u značajnom procentu mogu zadovoljiti lokalne 

potrebe seoskih i gradskih naselja. 

Implementacija novog Prostornog plana Repbulike Srbije, kao i donošenje 

novih zakonskih i podzakonskih akata u oblasti energetike, ali i 

inkorporiranje pojedinih stavova o korišćenju obnovljivih energetskih 

izvora u zakonske akte o planiranju i izgradnji, može doprineti 

značajnijem povećanju korišćenja obnovljivih izvora energije i postizanju 

većeg stepena usaglašavanja strateških pravaca razvoja energetike u 

kontekstu novonastalih klimatskih promena. 

LITERATURA 

A "grant night out" for sustainable energy, Energy Globe Awards 2000, 

Renewable Energy World, (REW), James &James, Vol 3, No 3, p.24, 2000. 

Prostorni plan Republike Srbije, „Službeni glasnik RS“ 88/2010 

Pucar, M.: Svetska i domaća iskustva u planiranju i primeni obnovljivih izvora 

energije (Internatonal and Domestic Experiences in Plnning and 

Application of Renewable Energy Sources), Poglavlje u monografiji:" 

Prilog unapreñenju teorije i prakse planiranja i implementacije", izdanje: 

IAUS, str.209-225, 2002. 

Pucar, M.: Održivo planiranje gradova i uticaj potrošnje energije u zgradama na 

promenu klime, Poglavlje u Monografiji IAUSa: Održivi prostorni razvoj 

grada 2005, str.71-94. 

Pucar, M.:, Keynote paper: Principles of Ecological and Energy Efficient Urban 

Planning and Application of Renewable Energy Sources – Present Conditions 

and Possibilities, International Scientific Conference: „Sustainable Spatial 

Development of Towns and Cities”, Thematic Conference Proceedings - 

Volume 1, Institute of architecture and urban&spatial planning of Serbia, 

Beograd, pp. 247-278, 2007. 

Pucar, M., Nenković, M., Investiranje u obnovljive izvore energije u Srbiji put ka 

održivom razvoju - strateški, legislativni i prostorni aspekti, Letnja škola 

urnbanizma: Investitori-investicije mesto i značaj u izradi strategije 

prostornog i urbanog razvoja Srbije, Tara, pp. 223-241, 2007. 

24

Pucar M., Nenković M.: Mogućnosti primene geotermalne i energije iz 

komunalnog čvrstog otpada u Srbiji, (Possibilities of solar, geothermal and 

solid waste energy application in Serbia) Časopis Energetika br. 1-2/god 

H/mart 2008.Savez energetičara ENERGETIKA, pp. 114-120, 2008. 

Pucar, M.; M. Nenković-Riznić and B. Josimović: Keynote paper: "Environmental 

Protection in the Function of Regional Development in Serbia" International 

Scientific Conference", Thematic Conference Proceedings Vol.1 „Regional 

Development, Spatial Planning and Strategic Governance" Institute of 

Architecture and Urban&Spatial Planning of Serbia (IAUS), pp. 287-319, 

2009. 

Pucar, M., Nenković-Riznić, M., Strategija prostornog razvoja Republike Srbije, 

Studijsko-analitička osnova, Tematska sveska: Prostorni i ekološki aspekti 

korišćenja obnovljvih izvora energije i energetska efikasnost, Republička 

Agencija za prostorno planiranje, Beograd, 2009. 

Pucar, M., Nenković-Riznic, M., Prostorni raspored, mogućnosti i potencijali 

proizvodnje električne energije iz obnovljivih izvora energije u Srbiji, 

Konferencija o obnovljivim izvorima elektricne energije, SMEITS, Beograd, 

2011. 

Petrović, S., Pucar, M., Energetika i prostorni razvoj Srbije, Budućnost energetike 

i prostorni razvoj Srbije, Republička Agencija za prostorno planiranje, 

Beograd, 2011. 

25

ADAPTACIJA GRADOVA NA KLIMATSKE PROMENE – 

ULOGA ZELENE INFRASTRUKTURE 

CITIES ADAPTATION TO CLIMATE CHANGES – THE ROLE OF 

GREEN INSFRASTURCTURE 

Jasminka Cvejić, Aleksandar Bobić, Andreja Tutundžić, Stojanka Radulović 

Univerzitet u Beogradu, Šumarski fakultet, Odsek za pejzažnu arhitekturu i hortikulturu, 

Kneza Višeslava br. 1, Beograd 

APSTRAKT 

Istraživanja i scenariji globalnih klimatskih promena ukazuju na 

verovatnoću učestalijih pojava olujnih nepogoda, ekstremnih vrućina, 

porasta rizika izumiranja vrsta i dr. (IPCC 2007). Takoñe je jasno da 

takve promene imaju značajne implikacije na urbane i suburbane predele 

i da zelena infrastruktura kao važan sastavni deo gradske sredine treba 

da da odgovor na neke od izazova koje će klimatske promene dovesti u 

životu kako humane populacije, tako flore i faune. Zelena infrastruktura 

je koncept koji se pojavio sredinom 1990-tih u Americi i koji osvetljava 

značaj uvažavanja prirodne sredine u donošenju odluka o namenama i 

načinima korišćenja zemljišta. Ona se može definisati kao strateški 

planirana i upravljana mreža zelenih i otvorenih gradskih prostora, koja 

čuva vrednosti i funkcije ekosistema i time obezbeñuje korist za humanu 

populaciju i urbanu prirodu. Rezultati dosadašnjih istraživanja nesumnjivo 

pokazuju da zelena infrastruktura obezbeñuje niz pozitivnih efekata, koji 

mogu da budu znatan doprinos u adaptaciji gradske sredine na klimatske 

promene, kao i ograničen, ali važan, doprinos ublažavanju ovih promena. 

Zaključci se odnose na potrebu prilagoñavanja metodologije planiranja u 

cilju adaptacije gradske sredine na globalne klimatske promena. Naime, 

postojeća politika planiranja favorizuje „pogušćavanje“ urbane sredine, 

što će redukovati sposobnost, pre svega rastućih gradova, za adaptaciju 

na klimatske promene. Stoga je očigledna potreba stavljanja naglaska na 

funkcionalni značaj „zelene infrastrukture“ u politici i praksi planiranja 

gradova. 

Ključne reči: zelena infrastruktura, urbani i suburbani predeo, globalne 

klimatske promene, funkcije ekosistema, urbanističko planiranje, urbana 

priroda 

27

ABSTRACT 

Research and scenarios of global climate change indicate the likelihood of 

more frequent occurrence of storm disasters, extreme heat, species 

extinction increasing risk and others (IPCC 2007). It is also clear that 

such changes have significant implications for urban and suburban 

landscapes and that green infrastructure, as an important part of the 

urban environment, need to give answers on some challenges that 

climate change brings life to the human population, as well as to the flora 

and fauna. Green infrastructure is a concept that emerged in the mid 

nineties in America, which emphasize the importance of the environment 

in the decisions making process of land use. Green infrastructure can be 

defined as strategically planned and managed network of green and open 

urban spaces, which preserves the values of ecosystem functions and 

thus provides benefits to the human population and urban nature. 

The results of previous studies undoubtedly show that green 

infrastructure provides the number of positive effects, which makes 

significant contribution to the urban environment ability to the climate 

change adaptation, as well as limited, but an important contribution to 

mitigation of these changes. 

Conclusions indicate the need for adaptation of planning methodologies 

towards the adaptation of urban areas to climate change. Existing 

planning policies favour dense urban areas, which reduces capacity for 

the adaptation to climate change, especially in developing cities. 

Therefore, it is an obvious need to emphasize the functional importance 

of "green infrastructure" in policies and practice of town planning. 

Keywords: green infrastructure, urban and peri-urban landscape, global 

climate change, ecosystem functions, urban planning, urban nature 

UVOD 

Klima je bazični prirodni resurs i stoga ima dominantan uticaj na 

ekosisteme kao i na stanje i razvoj društva i ljudske civilizacije uopšte. 

Prema projekciji uticaja globalnih klimatskih promena (Internacional 

Panel for Climate Change – IPCC, 2007 i EEA, 2008) područja Centralne i 

Istočne Evrope će karakterisati: više temperaturnih ekstrema, manje 

padavina u toku leta, više rečnih poplava tokom zime, više temperature 

voda, varijabilnost u prinosu žitarica, veća opasnost od šumskih požara i 

manja stabilnost šumskih ekosistema. 

Srbija je jedna od zemalja u zaleñu Mediteranskog Regiona za koji se 

smatra da će biti posebno teško pogoñen globalnim klimatskim 

28

promenama (Nikolić, 2010). Procene u blažoj varijanti, prema scenariju 

SRES B2 za naše područje, do kraja ovog veka, daju povećanje godišnje 

temperature vazduha od čak 4 0 C (IPCC, 2007). Postoji i verovatnoća da 

će procenjen “održivi” porast godišnje temperature od 2 0 C za područja 

Evrope biti prevaziñen već sredinom veka (EEA, 2004). Prema 

procenama, neka područja Srbije će tokom leta imati za 20% manje 

padavina. Iznos smanjenja letnjih padavina, po najnepovoljnijoj opciji, 

premašuje 50% sadašnjih normala 2 (Popović et al., 2009). 

Predviñene klimatske promene bi mogle doneti mnoštvo dramatičnih 

posledica, uključujući česte suše, nedostatak pijaće vode, smanjenje 

poljoprivredne proizvodnje, pojavu endemske gladi meñu siromašnim 

slojevima stanovništva, pojava epidemija, migracije stanovništva u 

potrazi za vodom i hranom, konflikti oko ograničenih resursa, itd.(Nikolić, 

2010). Promena klime je globalni problem, ali će se posledice osetiti biti 

predmet interesa kako na regionalnom tako i lokalnom nivou. Naime, 

procene su da će ove promene imati značajne implikacije na urbana 

područja. Sobzirom na to da preko 50% stanovništva sveta i 80% 

stanovništva Evrope danas živi u gradovima, ovakvi problemi postaju 

uzrok sve veće brige. U tom smislu, meñudržavni panel o klimatskim 

promenama (Internacional Panel for Climate Change - IPCC) planirao je 

za svoj sledeći izveštaj, posebnu studiju koja će razmatrati buduće 

projekcije problema urbanih područja, povezujući klimatske, 

infrastrukturne, demografske i energetske aspekte urbanizacije. Svetski 

fond za prirodu (WWF, 2005) je, na primer, ne tako davno, skrenuo 

pažnju na značajno zagrevanje prestoničkih gradova širom Evrope. 

Imajući ovo u vidu, u mnogim zemljama se pokreću strateški projekti, 

kao na primer projekat pod nazivom “Strategije adaptacije na klimatske 

promene u ubanoj sredini” (Adaptation Strategies for Climate Change in 

the Urban Environment –ASCCUE). u Velikoj Britaniji, Ovi projekti 

obuhvataju pripremu za klimatske promene kroz strateško planirnje i 

urbani dizajn. Jedan važan aspekt ovog projekta, koji je i predmet ovog 

rada, je da istraži potencijal urbanih zelenih površina u adaptaciji na 

klimatske promene. 

Zelenа infrаstrukturа predstаvljа fizičko okruženje u grаdovimа i 

nаseljimа i izmeñu njih. U tom smislu, njom su obuhvaćene kаko zelenа 

strukturа, topogrаfijа i hidrologijа, tаko i fizičkа strukturа urbаne forme, 

u čijoj sinergiji odnosа je moguće kreirаti mrežu otvorenih prostorа zа 

društvene potrebe, аli i integrаlni sistem uprаvljаnjа ekološkim 

procesimа. Shvaćena na ovakav način, zelenа infrаstrukturа 

sveobuhvatno obuhvаtа sve resurse životne sredine i doprinosi održivom 

uprаvljаnju resursimа. U prаksi to znаči dа je postojeće trаdicionаlne 

2 Period 1961-1990. je period poslednje standardne klimatološke normale 

29

mreže zelenih strukturа potrebno renаturаlizovаti kаko bi se uspostаvili ili 

obnovili prirodni procesi kojim bi se izgrаdili sistemi zа ublažavanje 

klimatskih promena, uprаvljаnje poplаvаmа, аtmosferskim vodаmа, 

povećаo biodiverzitet i stvorili uslovi zа unаpreñenje kvaliteta života. 

CILJ I METOD RADA 

Rad istražuje fenomen uticaja globalnih klimatskih promena na gradove, 

njihovu ranjivost, kao i mogućnosti za adaptaciju u ublažavanje posledica 

ovog globalnog fenomena. U tom smislu, posebna pažnja posvećena je 

istraživanju uloge i značaja zelene infrastrukture u adaptaciji 3 na 

klimatske promene. Cilj ovog rada je da se, kroz pregled raspoloživih 

literarnih podataka, osvetle pozitivni efekti uticaja zelene infrastrukture u 

adaptaciji urbanog mikroklimata na klimatske varijacije izazvane 

infrastrukturom izgrañenog predela. Širi cilj rada je da sugeriše da 

planiranje zelene infrastrukture u borbi sa klimatskim promena, što 

takoñe nudi alternativni pristup održivom urbanom planiranju. 

U prvom delu, rad se bavi odgovorom gradova na klimatske promene u 

pogledu proklamovanih i usvojenih gradskih politika. Zatim se daje 

objašnjenje pojma “zelena infrastruktura” i uloge koju ona može da ima u 

unapreñenju održivog upravljanja gradova. U tom smislu, prikazani su 

rezultati istraživanja jednog broja autora koja ukazuju na pozitivne 

efekate pojedinih elemenata zelene infrastrukture u borbi sa klimatskim 

promenama. Rad polazi od procene kako integralni pristup planiranja 

zelene infrastrukture može unaprediti kvalitet urbane životne sredine. 

Sledeći deo rada daje pregled skorašnjih studija slučaja na teritoriji grada 

Beograda koje koriste holistički pristup u planiranju grada i daju polaznu 

osnovu za istraživanje u oblasti adaptacije gradske sredine u odnosu na 

projekcije uticaja klimatskih promena. Pregled dat u ovom radu je samo 

korak ka neophodnim detaljnim istraživanjima uticaja indukovanim 

klimatskim promenama, kao baze za prostorni razvoj i donošenje odluka 

na nivou rastućih gradova u pogledu adaptacije na klimatske promene. 

Metod rada je obuhvatio prikupljanje i analizu literarnih izvora danas 

aktuelnih istraživanja u oblasti efekata urbanog zelenila u redukciji 

temperaturnih i hidroloških promena urbane životne sredine. Sledeći 

korak je obuhvatio analizu iskoristivosti postojećih studija i projekata, 

3 Adaptacija na klimatske promene može se definisati kao “prilagoñavanje kao odgovor na 

aktuelne ili očekivane klimatske stimulanse ili njihove posledice u prirodnim i humanim 

sistemima. Ona obuhvata ublažavnje štete ili iskorišćavanje delotvornih mogućnosti; 

razumevanje kako klima može da se menja, šta mogu da budu uticaji, kao i izgradnju 

kapaciteta i preduzimanje akcija u vezi tih uticaja (UK Climate Impacst Programme) 

30

añenih za grad Beograd, za dalja detaljna istraživanja u cilju 

uspostavljanja multifunkcionalne zelene infrastrukture grada. 

URBANE POLITIKE VICE-VERSA KLIMATSKE PROMENE 

Svest o tome da urbana sredina – dom za oko tri četvrtine grañana EU – 

drži jedan od ključeva borbe protiv klimatskih promena, bio je razlog što 

je Evropska Komisija pokrenula inicijativu 2009. za ustanovljavanje 

Saveza gradonačelnika (Covenant of Mayors), sa zadatkom da podrži i 

ubrza akcije lokalnih vlasti u rešavanju ovih problema. 

Aspekt urbanih otvorenih područja sa stanovišta unapreñenja životne 

sredine je takoñe naglašen u mnogim drugim evropskim politikama, kao 

na primer u Laipcigčkoj Povelji (Leipzig Charter), Alborgčkoj Povelji 

(Aalborg Charter of European Cities and Towns Towards Sustainability), 

tematskoj strategiji za urbanu životnu sredinu (Thematic Strategy on 

Urban Environment), Šestom akcionom programu za zaštitu životne 

sredine (Sixth Environment Action Programme), Evropskoj konvenciji o 

predelu, . Ovaj aspekt je takoñe istražen kroz mnoge evropske projeke - 

URGE, RUROS, BUGS (Hudekova, 2011). 

Urbana sredina poseduje karakteristična biofizička obeležja u poreñenju 

sa susednim ruralnim područjima. To su, pre svega, izmenjena razmena 

energije, što ima za rezultat stvaranje urbanih toplotnih ostrva i promenu 

hidrologije urbanih područja, što utiče na povećano površinsko oticanje 

kišnih voda. Takve biofizičke promene su delimično rezultat promene 

zastora urbanih područja (Whitford et al., 2001). Proces urbanizacije 

zamenjuje površine pod vegetacijom – koje obezbeñuju senku, 

evapotranspiraciono hlañenje, zadržavaju kišne voda, imaju funkciju 

skladištenja i infiltracije – sa nepropusnim izgrañenim površinama. 

Klimatske promene će pojačati nepovoljne efekte ovih procesa (Gill et 

al.2007). Stoga postoji urgentna potreba razvoja strategija adaptacije 

gradova na buduće klimatske promene. Planirane adaptacije imaju za cilj 

da se suprotstave očekivanim uticajima klimatskih promena i one su 

rezultat ciljanih odluke, na osnovu svesti o tome da su uslovi promenjeni 

ili da će se menjati i da je potrebna akcija da se uopšte uslovi vrate i 

održavaju. Kreativno korišćenje zelene infrastrukture je jedna od 

mogućnosti, od koje se, u pomenutim strategijama adaptacije, mnogo 

očekuje. Ona treba da bude prepoznata u procesu planiranja na svim 

nivoima - od regionalnih prostornih strategija, kroz okvire lokalnog 

razvoja kao i kroz kontrolu razvoja unutar urbanih susedstva (Gill et 

al.2007; Bowler et al 2010). Ove usluge ekosistema 4 obezbeñene od 

4 Usluge ekosistema su procesi pri kojima sredina produkuje resurse koje besplatno 

koristimo, kao što su na primer čista voda, drvo za grañu, staništa ihtiofaune ili polinacija 

divljih biljaka i useva. Bez obzira da li se nalaze u gradu ili u ruralnom području, ekosistemi 

31

strane urbanih zelenih površina su često previñane i podcenjivane (Daily, 

1997). Sa klimatskim promenama funkcionalnost koju obezbeñuju urbane 

zelene površine postaje sve značajnija (Gill et al.2007). 

ZELENA INFRASTRUKTURA – DEFINICIJE I TRENDOVI 

Gotovo sve definicije zelene infrastrukture koriste koncept 

multifukcionalnosti prirodnih resursa; usvajaju holistički način 

razmišljanja; stavljaju fokus na fizičke interakcije izmeñu različitih tipova 

zelenih površina. Meñusobna povezanost i umrežavanje resursa je 

zajednička za sve definicije. Definicije obuhvataju prirodi bliska područja i 

objekte, usluge ekosistema, ekonomske i kulture dobiti i dobiti na 

kvalitetu životne sredine. Ključni princip, naglašen u ovim definicijama, je 

korišćenje postojećeg karaktera predela za unapreñenje vrednosti duha 

mesta. Tako definicija zelene infrastrukture glasi: Zelena infrastruktura je 

povezana mreža prirodi bliskih područja i objekata, koja štiti ili obnavlja 

ekološke funkcije i olakšava održavanje zdravog stanje usluga 

ekosistema, koji obezbeñuju ekonomske, kulturne i druge dobiti na 

kvalitetu života ljudi, biljka i životinja, obezbeñujući njihov razvoj u 

prirodnim uslovima (Hamin & Gurran 2009) 

Zadnjih godina pojam se, kod nekih autora, transformiše u pravcu više 

direktne paralele sa pojmom tradicionalne infrastrukture, i stoga ne 

uključuje samo povezanost, već i tretman i upravljanje kišnim vodama i 

ostale funkcije. Tako postavljana definicija glasi: „Zelena infrastruktura je 

zaštita, obnova ili formiranje objekata koji koriste prirodne procese za 

recikliranje kišnih voda, konzervaciju energije i prečišćavanje vazduha, na 

način koji podstiče povezivanje, podržava razvoj, koji je ekonomski 

održiv, i održiv sa stanovišta životne sredine“ (Hamin & Gurran, 2009). 

Benedict & McMahon (2006) su, na primer, definisali zelenu 

infrastrukturu kao holistički pristup korišćenja prirodnih i humanih 

resursa, koja teži da zaštiti prirodne ekosisteme i funkcije, i koja 

dopunjuje razvoj u usaglašenom maniru. Prema istim autorima zelena 

infrastruktura koristi planiranje, dizajn i pristupe implementaciji, slične 

onima koji se koriste za puteve, sistem upravljanja vodama i drugim 

u kojima ljudi žive, pružaju dobra i usluge koje su nam veoma bliske, kao što su: 

ublažavanje vremenskih ekstrema i njihovih uticaja; rasejavanje semena; ublažavanje suša i 

poplava; zaštita od ultravioletnog zračenja; kruženje hranljivih materija; zaštita obala reka, 

kanala i mora od erozije; detoksikacija i razlaganje otpadaka; kontrola poljoprivrednih 

štetočina; održavanje biodiverziteta; formiranje i zaštita zemljišta i obnova plodnosti. Oni 

takoñe doprinose stabilnosti klime, prečišćavaju vazduh i vodu, kontrolišu organizme 

nosioce zaraza,; oprašuju useve i prirodnu vegetaciju itd. (prema Ecological Society of 

America) 

32

komunalnim objktima, u različitim razmerama i preko administrativnih 

granica. 

Kao što je već naglašeno suštinski značaj, s obzirom na već prisutne 

klimatske promene, će imati ublažavanje i prilagoñavanje verovatnim 

budućim klimatskim uslovima. Značajan pravac postizanja tog cilja je 

obezbeñivanje snažne zelene infrastrukture u regionu i gradovima. 

Zelena infrastruktura je odlično sredstvo za ispunjavanje tih ciljeva iz više 

razloga, prema Hamin & Gurran, 2009: 

• Zelena infrastruktura se bazira na sistemskom razmišljanju i po 

svojoj prirodi je meñusobno povezana - i jedno i drugo će biti 

neophodno u kontekstu klimatskih promena 

• Zelena infrastruktuta teži da dostigne, na posebnim lokacijama, 

višestruke ciljeve, što će takoñe, iz urbane perspektive, biti 

neophodno za klimatske promene, gde su neizgrañena područja 

prilično ograničena. 

• Zelena infrastruktura teži da bude regionalna, i regionalna 

rešenja će biti efikasnija za klimatske promene od lokalnih, pošto 

su voda, energija, hrana i emisija u najmanju ruku pitanja 

regionalne razmere. 

Već danas se urbana životna sredina razlikuje od okolnog predela u 

brojnim karakteristikama (temperature, vlažnost, kvalitet vazduha i dr). 

Zelena infrastruktura urbanih područja igra značajnu ulogu ublažavanja 

ovih karakteristika. Implementacija zelene infrastrukture obuhvata 

realizaciju tehničkih (inženjerskih) objekata, kao što su: ozelenjeni 

krovovi, bioretenzije, vegetacijoni drenažni kanali, permeabilni zastori, 

rezervari i retenzije kišnih voda, kao i podizanje novih zelenih površina. 

Brojna su istraživanja pozitivnog uticaja zelene infrastrukture u adaptaciji 

gradova na klimatske promene. U sledećem poglavlju su prikazani 

rezultati niza aktuelnih istraživanja u svetu, a odnose se na uticaj zelene 

infrastrukture na kvalitet klime u gradovima odnosno, na ublažavanje 

negativnih efekata klimatskih promena. 

PRIKAZ REZULTATA AKTUELNIH ISTRAŽIVANJA U SVETU 

Globalne klimatske promene će dodatno termalno opteretiti urbana 

područja naglašavajući uticaj urbanih toplotnih ostrva (Voogt, 2002). U 

tom smislu, urbana toplotna ostrva imaju značajne implikacije na konfor i 

zdravlje ljudi, zagañenje vazduha, korišćenje energije i urbano planiranje. 

Primarna površinska kontrola za većinu urbanih toplotnih ostrva su: 

geometrija urbanih površina i njihova termalna svojstva (Oke et al., 

1991). Geometrija površina odnosi se na zaklanjanje neba zgradama i 

33

drugim objektima, izražena terminom poznatim kao “faktor sagledavanja 

nebe” (sky view factor). Smanjivanje ovog faktora gotovo uvek vodi 

porastu intenziteta urbanog toplotnog ostrva, mada, ako su zgrade na 

veoma malom rastojanju, senka može da redukuje apsorpciju solarne 

radijacije tokom dana. Termalna svojstva površina, posebno absorpcija 

toplote, kontroliše unos i oslobañanje toplote podpovršinskog i 

površinskog sloja. Suvi i manje zbijeni materijali, sa dobrim svojstvima 

izolacije, kao drvo, pesak ili porozni (aerisani) beton imaju manje 

vrednosti termalne absorpcije. Povoljni uslovi za prostrana toplotna 

ostrva nastaju u onim tipovima urbane morfologije koje karakteriše veliki 

procenat izgrañenih i zaptivenih površina, te velika termalna absorpcija. 

Prema Voogt (2002), redukcija veličine urbanog toplotnog ostrva je 

moguća kroz različite strategije ublažavanja 5 . Strategije koje su privukle 

najveću pažnju obuhvataju korišćenje zelene infrastrukture za zasenu 

površina, evapotranspiraciono hlañenje i uvećanje refleksije površina, 

kako bi se redukovala količina solarne radijacije (Rosenfeld et al., 1998). 

Kompozicija zelenila ima neospornu ulogu u odnosu na uticaj na 

temperature vazduha u zelenim prostorima. Tako Potchter et al. (2006), 

prema Bowler et al.(2010), na osnovu istraživanja parkova u Tel Avivu, 

pronalaze da je temperatura u parku niža ukoliko je sklop visokog zelenila 

gušći i preovlañujući u odnosu na otvorene travnjake. Isto tako, Chang et 

al., (2007), prema Bowler et al.(2010) su, na osnovu sličnih istraživanja 

parkova u Meksiko Sitiju i Tajpeju, dokazali da je veći procenat zastrtih 

površina u parku u pozitivnoj korelaciji sa temperaturnim razlikama 

vazduha. Do sličnih zaključaka u pogledu važne uloge faktora senke za 

efekat hlañenja došli su Shashua-Bar & Hoffman (2000) u svom 

istraživanju ovog fenomena na području Tel Aviva. U pogledu dispozicije 

zelenih površina i njihove veličine pokazalo se da iste igraju važnu ulogu 

u minimiziranju efekta zagrevanja vazduha. Koristeći numerički model za 

procenu efekta rashlañivanje površina u susedstvu zelenih površina 

Tsuyoshi &Takakura (1990/1991) su došli do zaključka da mala, različito 

ozelenjenjena područja, na terenu ili na krovovima, sa dovoljnim 

razmacima, produžavaju termalni efekat, van fizičkih granica zelene 

površine, mnogo efektnije od velikog kontinualno ozelenjenog područja, 

slične veličine. 

Na osnovu modela razmene energije, prema Gill et al. (2007), 

maksimalna temperatura pri tlu veoma zavisi od procenata zastupljenog 

5 Ublažavanje klimatskih promena može se definisati kao “akcije koje redukuju čovekov 

doprinos uzroku klimatskih promena”; ovo obuhvata i redukciju emisija gasova staklene 

bašte kao ugljen dioksida (na primer kroz povećanje energetske efikasnosti, korišćenjem 

alternativnih formi energije i transporta), i redukciju njihove koncentracije u atmosferi, na 

primer, podizanjem zelenih površina u cilju smanjenja ugljenika (UK Climate Impacst 

Programme) 

34

zelenog pokrivača. Prema istraživanjima u Mančesteru, u Engleskoj, 

sadašnja maksimalna temperature pri tlu u šumi (najmanje izgrañenom 

tipu urbane morfologije) je za 12.8 0 C niža od centra grada 

(najizgrañenijeg tipa urbane morfologije). Prema scenariju niže emisije 

gasova staklene bašte za 2080. (IPCC), očekivane maksimalne 

temperature pri tlu u šumi su 10.9 0 C i centru grada 33.2 0 C, dok su za 

scenarijo visoke emisije za 2080. (IPCC) prognozirane na 21,6 0 C u šumi i 

35,5 0 C u centru grada. Prema istraživanjima Gill et al. (2007) 

dodavanjem 10% zelenih površina područjima sa malo zelenila, kao što 

su tipovi urbane morfologije centra grada i stanovanja velikih gustina, 

zadržaće se maksimalne temperature pri tlu na ili ispod vrednosti perioda 

poslednje standardne klimatološke normale, što ne uključuje i scenarijo 

visokih emisija 2080. Sa druge strane, ako se ukloni 10% zelenih 

površina, procenjuje se da će maksimalna temperature pri tlu do 2080., u 

poreñenju sa periodom poslednje standardne klimatološke normale, pri 

scenariju visoke emisije, u stanovanju velikih gustina, biti za 7 0 C više, dok 

će u centru grada ona biti veća za 8,2 0 C. Whitford et al. (2001) su stoga 

zaključili da je temperatura pri tlu efiksan indikator za razmenu energije 

urbane sredine. 

S’druge strane, uloga zelenila kao prekrivača tla u pogledu uticaja na 

smanjenje efekta toplote na asfaltiranim i betonskim površinama je 

znatna. Takebayashi & Moriyama (2009) su eksperimentalno procenjivali 

stepen ublažavanja efekta toplote kroz zamenu asfaltiranog zastora 

parkinga sa zastorom od trave. Na osnovu dobijenih rezultata u pogledu 

veličine solarne radijacije, infracrvene radijacije, temperature vazduha, 

relativne vlažnost i brzine i pravaca vetra, procenjena redukcija toka 

toplote sa asfaltnog parkinga u odnosu na parking pod travom bila je za 

100-150 W/m 2 tokom dana i prosečno 50 W/m 2 tokom noći. Slično, 

Rosenzweig et al. (2006) su utvrdili da bi ozelenjavanje 50% krovova 

NewYork City redukovalo prosečnu temperaturu pri tlu za 0,1 do 0,8 0 C. 

Banting et al. (2005) je utvrdio da bi ozelenjavanje 30-100% raspoloživih 

krovova u Torontu, moglo da redukuje prosečne temperature za 0,5 do 

2 0 C. 

Alexandri & Jones (2008) su procenjivali efekat zelenih krovova i 

ozelenjenih zidova u urbanim kanjonima. U dvodimenzionalni model 

mikro razmere, koji je procenjivao tri geometrije kanjona, dve orijentacije 

i dva pravca vetra, bile su unete klimatske karakteristike devet gradova. 

Istraživanje je pokazalo da vegetacija može da ublaži klimat izgrañene 

sredine. Razmera efekata zavisi od toga gde je ona implementirana (krov 

ili zid) i koji deo izgrañene sredine je istraživan (unutrašnjost kanjona ili 

neposredna okolina). Pri uporeñivanju ozelenjenih površina sa betonskim, 

izračunate su temperaturne razlike od 30 0 C, u danu sa visokim nivoom 

zračenja. Generalno je utvrñeno da zeleni zidovi imaju jači efekat u 

35

kanjonu od zelenih krovova, ali oni ne utiču na temperature vazdušne 

mase iznad kanjona. Zeleni krovovi, sa druge strane imaju jak efekat na 

vazdušni sloj iznad njih, do veličine od 10 0 C na 4 m visine. Geometrija 

urbanih područja ima značajan uticaj na temperature pri površini i 

temperature vazduha, zbog uticaja na distribuciju brzine vetra i zasenu 

urbanih površina. Generalno, što je šira ulica, jači je efekat, specijalno sa 

ozelenjenih zidova, zbog zasene konstrukcionog materijala i zbog veće 

brzine vetra koja se javlja unutar kanjona. Na osnovu istraživanja došlo 

se do rezultata da je vegetacija generalno imala veći efekat na urbanu 

temperature u suvim i toplijim gradovima, nego u hladnijim, vlažnim 

gradovima, mada oni takoñe mogu da imaju koristi od ozelenjavanja, 

naročito kada su krovovi i zidovi pod vegetacijom (Alexandri & Jones, 

2008). 

Jedan od efekata zelene infrastrukture prema Clark et al.(2010) je efekat 

ublažavanja temperature termalno obogaćenih kišnih voda urbanih 

područja. Mnoge zemlje regulišu temperature vode kao sastavni deo 

kvaliteta voda. Istraživači su zapazili da su područja izliva kišnih voda, 

unutar vodenog stuba, imala značajan uticaj na temperature vode nakon 

uliva. Efekti u redukciji i prevenciji termalnih opterećenja urbanih kišnih 

vode u praksi zelene infrastrukture postižu se uobičajnim merama, kao 

što su permeabilno popločavanje, ozelenjavanje, bioretenzije, ozelenjeni 

drenažni kanali, zeleni krovovi itd. Laboratorijska istraživanja zastora na 

Guelf univerzitetu u Ontariju, u Kanadi su pokazala da je temperature 

oticanja kišnih voda sa poroznog zastora bila izmeñu 2 do 4 o C hladnija u 

poreñenju sa površina pod asfaltom (Verspagen, 1995., prema Clark et 

al., 2010). Redukcija volumena oticanja postignuta na taj način je 

primarni faktor u redukciji termalnog opterećenja. Drugi faktor koji 

redukuje termalno opterećenje je zasena, dubina i tip medijuma, površina 

i konfiguracija ispusta (Jones & Hunt, 2009., prema Clark et al. 2010). 

Gill et al. (2007) su primenom modela površinskog oticanja za Mančester 

došli do generalnog podatka, da što je više izgrañen tip urbane 

morfologije, veće je oticanje površinskih kišnih voda. Tako, na primer, 

povećanje zelenih površina od 10% u stambenim tipovima urbane 

morfologije, redukuje oticanje u slučaju padavina od 28 mm (koliko se 

očekuje pri visokom scenariju emisija do 2080) za 4,9%, dok povećanje 

od 10% površina pod drvećem redukuje oticanje za 5,7%. Meñutim ovaj 

iznos povećanja zelenih površina ili površina pod drvećem ne može da 

zadrži buduće oticanje na vrednostima poslednje standardne klimatološke 

normale. 

Saglasno Lisle-u (2010), efikasno planiranje biodiverziteta u urbanim 

otvorenim prostorima može da obezbedi bitno preuzimanje odgovornost 

za adaptaciju na klimatske promene u urbanoj sredini. Biodiverzitet 

urbanih područja suštinski ima sposobnosti da odgovori na buduće 

36

projekcije klimata. Ta prilagodljivost obezbeñuje mogućnost urbanim 

otvorenim prostorima da doprinesu adaptaciji na klimatske promene. 

Jedan od načina istraživanja adaptacije na moguće klimatske promene je 

razmatranje zelene infrastrukture konurbacionih područja iz perspektive 

predeone ekologije (Gill, et al. 2007). Na taj način, zelena infrastruktura 

se može sagledati kao sklop koridora, parčadi i globalne matrice (Forman 

and Godron, 1986., prema Gill et al. 2007). Ove komponente imaju 

različite uloge u pojmu klimatske adaptacije. Na primer, zaštita od 

poplava je naročito značajna u koridorima, sa druge strane matrica i 

parčad su naročito značajni za infiltraciju kišnih voda, itd. 

Prikazani pregled istraživanja pokazuje veoma različite pristupe i 

interesovanja autora u nastojanjima pronalaženja dokaza o doprinosu 

zelene infrastrukture gradova u adaptaciji na klimatske promene. Od 

značaja za pomenuta istraživanja bilo je izdvajanje urbanih morfoloških 

jedinica, načina korišćenja površina, veličine zelenih površina, zatim 

utvrñivanje distanci izmeñu zelenih površina, poroznost zastrtih površina, 

vrste primenjenih materijala, procenat pod drvećem i travnjacima i dr. 

Rezultati istraživanja navedenih autora nesumnjivo pokazuju nezamenljiv 

doprinos zelene infrastrukuture u adaptaciji gradova na klimatske 

promene. 

STUDIJE SLUČAJA ZA GRAD BEOGRAD 

Istraživanja trendova temperature i padavina u Beogradu i indikatora 

promene ekstrema u Srbiji za period 1888 – 2006. nesumnjivo pokazuju 

da su klimatske promene već prisutne (ðorñević, 2008). Prema 

istraživanjima ovog autora srednje, maksimalne i minimalne godišnje i 

sezonske temperature vazduha su porasle, izuzev tokom leta, kada je 

maksimalna temperature imala tendenciju laganog opadanja. Najveći 

porast je zabeležen sa minimalnim temperaturama, naročito zimi. Na 

godišnjem nivou količine padavina se povećavaju, sa najvećim 

povećanjem tokom zime, dok u proleće one opadaju. Tokom godine, broj 

dana sa padavinama je u opadanju, izuzev tokom leta, gde je zabeležen 

porast broja takvih dana. Pojava učestalosti veoma niskih temperatura 

opada. Povećanje učestalosti veoma visoke maksimalne temperature je 

dobijeno na svim mernim stanicama, dok se pojava učestalosti toplih 

talasa i tropskih dana povećala. Na mernoj stanici Beograd zabeležen je 

porast pojava učestalosti visokog kvantiteta padavina. Prema navodima 

istog autora, slični rezultati za temperature i padavine dobijeni su za 

sedam stanica (Sarajevo, Podgorica, Ulcinj, Tirana, Prilep, Atina, Krf) sa 

područja Jugoistočne Evrope za period 1955-2000. 

37

Navedeni dokazi klimatskih promena i pretnje socijalnoj dobrobiti i 

ekonomskoj budućnosti stanovništva, biće razlog da grad Beograd, slično 

drugim gradovima Evrope, donese svoju strategiju adaptacije i 

ublažavanja negativnih efekata klimatskih promena. Kao neizbežna mera 

u borbi sa klimatskim promenama u ovoj strategiji treba da bude 

planiranje i implementacija zelene infrastrukture grada. Ono što nam je 

potrebno, kada je u pitanju intervenisanje zelenom infrastrukturom u 

borbi sa klimatskim promenama, su nove vrste istraživačkih projekata koji 

grade interdisciplinarne veze izmeñu prirodnjaka (npr. ekologa, biologa, 

hidrologa) i specijalista za izgrañenu sredinu (npr. planera, inženjera, 

arhitekata, sociologa i geografa). 

a) 

b) 

Slika 1. Karta biotopa Beograda; Izvedeni podaci a) Linijski elementi 

sistema; b) Ugari i zaprložena zemljišta; Izvor: Projekat Zelena regulative 

grada Beograda, Urbanistički zavod Beograda, 2007. 

Kao prvi veći pomak ka predeono-ekološkom planiranju grada Beograda 

je izarda GIS-a biotopa i vrednovanje biotopa Beograda izrañena u okviru 

projekta "Zelena regulativa Beograda" (Slika 1.) Rezultati kartiranja i 

vrednovanja su pokazali da na teritoriji grada postoji veliki diverziet 

biotopa (izdvojeno je 52 tipa i 181 podtipa biotopa na površini od 77.460 

ha, u okviru ukupno 163.800 geometrijski izdvojenih biotopa) kao i 

diverzitet vrsta, (evidentirano je 161 vrsta ornitofaune koje se nalaze na 

nacionalnoj crvenoj listi, 9 relikta i 16 vrsta flore sa nacionalne crvene 

liste i dr.). Evidentirani su takoñe vredni biotopi šuma, vlažnih terena i 

linijskih koridora značajnih za umrežavanje buduće zelene infrastrukture 

grada. Projekat kartiranja i vrednovanja biotopa Beograda predstavlja 

značajnu osnovu za multifunkcionalni pristup planiranju novog koncepta 

zelene infrastrukture grada Beograda (Teofilović, Cvejić et al. 2007). 

38

Kartiranje biotopa daje osnov i preporuku za dalja detaljna istraživanja 

kao i niz podataka za neophodna istraživanja zelene infrastrukture u 

funkciji adaptacije i ublažavanja klimatskih promene. Izmeñu ostalog, 

osnovu za izdvajanja urbanih morfoloških jedinica, procenat 

neporoznih/poroznih površina, procenat evapotranspiracionih površina, 

procenat površina pod drvećem, povezanost zelenih površina, zapreminu 

(volumen zelenila), raznovrsnost biotopa, vegetacionu strukturu biotopa, 

biodiverzitet, izdvajanje predeono-ekoloških strukturnih elemenata 

(koridora, parčadi, matrice) i dr. 

Drugi izvor podataka je “Program za urbanistički plan sistema zelenih 

površina Beograda“ izrañen u okviru Projekata "Zelena regulativa 

Beograda" (IV faza) (Teofilović, Cvejić et al 2009; Cvejić & Teofilović 

2010). Gradivne elemente planiranog sistema čine: dominante, tačke i 

linije. „Dominante“ su velike, uočljive u prostoru, zelene površine, od 

gradskog i regionalnog značaja, i predstavljaju noseće elemente sistema 

zelenila. „Tačke“ su manje zelene površine lokalnog značaja, dok „linije“ 

predstavljaju tipove zelenih površina sa karakterom veza. Prostorna 

realizacija konceptualnih opredeljenja planirana je uspostavljanjem 

sistema meñusobno povezanih zelenih površina. Predloženi koncept 

sistema zelenih površina (zelene infrastrukture) grada (Slika 2) 

karakteriše: 

• „Jezgo“ sistema predstavlja dominantu celokupnog rešenja i 

obuhvata ušće reke Save u Dunav. Planirano je unapreñenje 

multifunkcionalnosti postojećih zelenih površina kao i formiranje 

nove rekreacione zone grada. 

• „Unutrašnji prsten“ sistema čini pretežno područje srednje zone 

grada sa zelenim površinama na minimalnom meñusobnom 

rastojanju od 400 m. Dominante čine postojeći parkovi, šume i 

park šume, kao i zelene površine otvorenih stambenih blokova. 

Podizanje novih zelenih površina planira se na površinama ugara, 

prevashodno unutar ili u neposrednoj blizini područja označenih 

kao deficitarna sa zelenim površinama, kao i u delovima prstena 

gde je konstatovan prekid u sistemu zelenih površina. 

• „Spoljašnji prsten“ sistema obuhvata uglavnom rubne zone 

grada. Dominantne su šume, prirodno regulisane zelene 

površine, većim delom na poljoprivrednim površinama. Kao 

linijski elementi značajnu ulogu igraju šibljaci i živice na 

poljoprivrednom zemljištu. Nove zelene površine planirane su u 

cilju dostizanje predloženog standarda unapreñenja uslova života 

od 225 m 2 /stanovnika, kao i standarda 6 m 2 po stanovniku 

unutar ili u neposrednoj blizini područja ocenjenih kao deficitarna 

sa zelenim površinama za rekreaciju. 

39

• „Zelene veze“ sistema čini teritorija grada u vodnom zemljištu 

reka Save i Dunava kao i duž malih gradskih vodotoka i duž 

primarne saobraćajne mreže. Osnovna funkcija ove komponente 

sistema jeste povezivanje ostalih komponenti sistema. 

• „Kontinualno izgrañeno gradsko tkivo“ čini teritorija centralne i 

srednje zone grada. Uspostavljanje sistema je planirano slobodno 

stojećim zelenim površinama tačkaste forme i drvoredima kao 

vezivnim elementima. 

• „Diskontinualno izgrañeno područje“ čini teritorija spoljne i rubne 

zone grada. Na teritoriji gde dominiraju poljoprivredne strukture i 

prigradska naselja, uspostavljanje sistema je planirano zelenim 

površinama linijskih formi, kao što su ostaci šuma, šibljaci i živice 

na poljoprivrednom zemljištu i duž malih gradskih vodotokova i 

melioracionih kanala. 

Koncept sistema zelenih površina Beograda je formiran uvažavajući 

sledeće principe povezanosti, multifunkcionalnosti, pristupačnosti, zaštite 

karaktera predela, zaštite biodiverziteta i unapreñenja stanja životne 

sredine. Principi na kojima je uspostavljen sistem poklapaju se sa 

osnovnim principom ublažavanje i prilogoñavanje verovatnim budućim 

klimatskim uslovima, a to je zaštita – unapreñenje – regeneracija (Moroz, 

S., WWF; Hudekova, 2007): 

• Zaštita postojećih odlika životne sredine i ekosistema 

• Unapreñenje postojećih resursa u kreativnom održivom maniru 

• Regeneracija izgubljenih ili oštećenih usluga ekosistema 

• Zaštita heterogenosti staništa i biodiverziteta 

• Povezanost staništa 

• Obnova degradiranih prostora i aktivne intervencije kao odgovor 

na pretnje indukovane klimatskim promena. 

40

Slika 2: Osnovni elementi sistema zelenih površina (zelene infrastrukture) 

Beograda; Izvor: Projekat Zelena regulative grada Beograda, Urbanistički 

zavod Beograda, 2007. 

ZAKLJUČAK 

U domenu sаvremenih politikа i strаteških dokumenаtа o kvаlitetu 

grаdovа, kvаlitet se posmаtrа kroz kvаlitet mestа, kvаlitet životne sredine 

i kvаlitet životа, pri čemu je zelenа infrаstrukturа od ključne vаžnosti zа 

ostvаrenje svа tri nаvedenа kvаlitetа. U sаvremenoj plаnerskoj prаksi 

zelenu infrаstrukturu je moguće plаnirаti kroz sve prostorne nivoe od 

regionа (strаteškа prirodnа i kulturnа dobrа) do susedstva, pri čemu se 

nаjveći rezultаti u odnosu nа kvаlitet postižu nа nižim nivoimа: nivo 

opštine ili nаseljа sа težištem nа prostorimа zа rekreаciju i koherentno 

povezаnim zelenim i zeleno-sivim infrаstrukturаmа (grаdski pаrkovi, 

rečnа priobаljа, neformаlni zeleni prostori, biciklističke i pešаčke stаze, 

vodoizvorištа, močvаre i dr.), odnosno nivo susedstvа, koji nije 

obаvezujući, аli je često veomа vаžаn jer se bаzirа nа lokаlnim 

inicijаtivаmа grаñаnа i njihovom direktnom učešću u procesu plаnirаnjа i 

implementаcije plаnа (izgled ulice i lokаlnih otvorenih grаdskih prostorа, 

zаjedničkа i privаtnа dvorištа, pаrking prostori i dr.). 

S druge strane, istraživanja trendova temperature i padavina u Beogradu 

i indikatora promene ekstrema u Srbiji nesumnjivo pokazuju da su 

41

klimatske promene već prisutne. Zbog toga veliki značaj za adaptaciju i 

ublažavanja negativnih uticaja klimatskih promena u Beogradu svakako 

ima zelena infrastruktura. Istraživanja efekata zelene infrastrukture su 

brojna. Na osnovu u radu prikazanih rezultata istraživanja jednog broja 

autora, može se zaključiti da su koristi od zelene infrastrukture i njenih 

elemenata u borbi sa klimatskim promenama nesumnjive. Dve studije 

rañene za teritoriju grada Beograda predstavljaju dobar osnov sa dalja 

detaljnija istraživanja, kao i za potrebe donošenja strateških planova i 

odluka. Dalja empirijska istraživanja o obimu, lokaciji, distanci, tipu i 

strukturi elemenata zelene infrastrukture su neophodna da bi se izvršilo 

njeno kvalitativno i kvantitativno vrednovanje, u funkciji unapreñenja i 

održivog razvoja i upravljanja kvalitetom gradskog života. 

LITERATURA 

Alexandri, E., Jones, F. (2004). The Thermal Effects of Green Roofs and Green 

Façades on an Urban Canyon Plea2004 - The 21th Conference on Passive 

and Low Energy Architecture. Eindhoven, The Netherlands, 19 – 22 

September 2004, Page 1 of 6 

Adaptation Strategies for Climate Change in the Urban Environment (ASCCUE), 

http://www.sed.manchester.ac.uk/research/cure/research/asccue/ 

Benedict, M. A., Edward T., McMahon, J.D. (2006). Green Infrastructure: Smart 

Conservation for the 21st Century, The Conservation Fund, Sprawl Watch 

Clearing House, Monograph Series 

Banting, D., Li, J., Missios, P. (2005): Report on the Environmental Benefits and 

Costs of Green Roof Technology for the City of Toronto City of Toronto and 

Ontario Centres of Excellence – Earth and Environmental Technologies 

(OCE-ETech) 

Bowler, E. D., Buyung-Ali, L.,Knight T. M., Pullin A. S. (2010). Urban greening to 

cool towns and cities: A systematic review of the empirical evidence, 

Landscape and Urban Planning 97 (2010), 147–155 

Clark, C., Busiek, B., Adriaens, P.(2010). Quantifying Thermal Impacts of Green 

Infrastructure: Review and Gaps, Conference Cities of the Future/Urban 

River Restoration 2010, Boston 

Cvejić, J., Teofilović, A. (2010). Concept of the green spaces system – Belgrade 

case study., Proceedings of Fabos Conference on Landscape and Greenway 

Planning 2010, Budapest , pp171 -178, Hungary 

Daily., G. C., Alexander, S., Ehrlich P. R. et al. (1997). Ecosystem Services: 

Benefits Supplied to Human Societies by Natural Ecosystems. Issues in 

Ecology, Number 2. 

ðorñević, S. V.(2008) Temperature and Precipitation Trends in Belgrade and 

Indicators of Changing Extremes for Serbia, GEOGRAPHICA 

PANNONICA,Volume 12, Issue 2, 62-68 (2008) 

Egenhofer, C., Alessi, M., and Nunez F. J.(2010). Greening EU Cities: The 

Emerging EU Strategy to Address Climate Change. CEPS Task Force Report; 

http://aei.pitt.edu/15185/C 

42

Gill, S., Handley J., Ennos, R., Pauleit S. (2007). Adapting cities for climate 

change: the role of the green infrastructure, Built Environment vol. 33 no.1, 

Climate Change and Cities, pp. 115-132 

Hamin, E. M., Gurran, N. (2009). Urban form and climate change: Balancing 

adaptation and mitigation in the U.S. and Australia, Habitat International 33, 

238–245 

Hudekova Z. (2011). Assessing vulnerability to climate change and adapting 

through green infrastructure, GRaBS Expert Paper 7; http://www.grabseu.org/downloads/EP7%20FINAL.pdf 

IPCC, Meñunarodni panel za klimatske promene, Četvrti izveštaj o procenama, 

Klimatske promene 2007IPCC, 2007. Climate Change 2007: Synthesis 

Report. IPCC, Geneva. 

Lisle, J., (2010): Climate Change Adaptation: The Role Of Biodiversity In Urban 

Open Space, Australian Planner, 47:2, 113-114. 

Moroz, S., WWF: TOWARDS A GREEN INFRASTRUCTURE FOR EUROPE: 

Adaptation to climate change; http://green-infrastructureeurope.org/download/23%20Sergiy 

%20Moroz%20WWF% 

20Green%20Infrastructure%20and%20Climate%20change.pdf 

Nikolić, M. (2010). Srbija pred izazovom globalnih klimatskih promena i njihovih 

posledica, Klimatske promene – studije i analize; 

http://www.emins.org/sr/publikacije/knjige/10-klimatske-promene.pdf 

Oke, T. R., Johnson G. T., Steyn D. G. i Watson I. D. (1991). "Simulation of 

nocturnal surface urban heat islands under `ideal' conditions: Part 2. 

Diagnosis of causation," Boundary-Layer Meteorology, 56, 339-358. 

Popović, T., Radulović, E., Jovanović, M. (2009). Koliko nam se menja klima, 

kakva će biti naša buduća klima?, Životna sredina ka Evropi. 

Rosenfeld A., Akbari H, Romm J., Pomerantz M., (1998): Cool communities: 

strategies for heat island mitigation and smog reduction, Energy and 

Buildings, Volume: 28, Issue: 1, Pages: 51-62 

Shashua-Bar, L. Hoffman M.E. (2000). Vegetation as a climatic component in the 

design of an urban street, An empirical model for predicting the cooling 

effect of urban green areas with trees, Energy and Buildings 31, 2000, 221– 

235 

Takebayashi H., Moriyama M. (2009). Study on the urban heat island mitigation 

effect achieved by converting to grass-covered parking, Solar Energy, 

Volume 83, Issue 8, August 2009, Pages 1211-1223. 

Tsuyoshi, H., Takakura,T. (1990-1991). Simulation of thermal effects of urban 

green areas on their surrounding areas .Energy and Buildings, Volume 15, 

Issues 3-4, Pages 443-446 

Teofilović A., Cvejić J., et al. (2007). Kartiranje i vrednovanje gradskih biotopa 

Beograda, Projekat "Zelena regulativa Beograda" (III faza), Urbanistički 

zavod Beograda, Beograd 

Teofilović A., Cvejić J., et al. (2009). Program za urbanistički plan sistema zelenih 

površina Beograda“, Projekat "Zelena regulativa Beograda" (IV faza), 

Urbanistički zavod Beograda, Beograd, (2007). 

Voogt, Ј. A. (2002). Urban Heat Island, Encyclopedia of Global Environmental 

Change, Volume 3, Causes and consequences of global environmental 

change, pp 660–666, John Wiley & Sons, Ltd, Chichester, 2002 

43

Whitford V., Ennos A.R., Handley J.F. (2001). „City form and natural process“ – 

indicators for the ecological performance of urban areas and their 

applications to Mersyside, UK; Landscape and urban planning 57, pp. 91-103 

World Urbanization Prospects: The 2005 Revision, Pop. Division, Department of 

Economic and Social Affairs, UN, 

www.un.org/esa/population/publications/WUP2005/2005WUP_FS1.pdf 

http://www.eea.europa.eu/publications/eea_report_2008_4, Impacts of Europe's 

changing climate - 2008 indicator-based assessment, EEA Report No 4/2008 

http://www.eea.europa.eu/publications/climate_report_2_2004/impacts_of_europ 

es_changing_climate.pdf, EEA Report No 2/2004, Impacts of Europe's 

changing climate, An indicator-based assessment 

*** 

Ovaj rad je realizovan u okviru projekta „Istraživanje klimatskih promena 

na životnu sredinu: praćenje uticaja, adaptacija i ublažavanje“ (43007) 

koji finansira Ministarstvo za prosvetu i nauku Republike Srbije u okviru 

programa Integrisanih i interdisciplinarnih istraživanja za period 2011- 

2014. godine. 

44

PODRŠKA SMANJENJU EMISIJE CO2 U GRADOVIMA - 

predlog za unapredjenje pešačke dostupnosti sadržaja na 

Novom Beogradu sa stanovišta urbane morfologije 

SUPPORT FOR CO2 EMISSION'S REDUCTION IN CITIES - 

a proposal for improving pedestrian access to facilities in New 

Belgrade from the standpoint of urban morphology 

Ranka Gajić 

Saobraćajni fakultet Univerziteta u Beogradu, Vojvode Stepe 305 

APSTRAKT 

Razrada teme održivog urbanog razvoja evoluirala je tokom devedesetih 

godina dvadesetog veka od idejnog ka praktičnom diskursu da bi se 

danas u velikoj meri fokusirala na posledice uticaja klimatskih promena i 

to sa dva stanovišta: 1. promišljanjem koji su načini da se delovanjem u 

gradovima doprinese ublažavanju (usporavanju, čak zaustavljanju) 

registrovanih procesa klimatskih promena u svetu; i 2. kroz utvrdjivanje 

načina da se gradovi prilagode izvesnim (nepovoljnijim) klimatskim 

uticajima. Oba pristupa su važna za dalji razvoj i rast urbanih naselja i 

nužno je da se stručnjaci uključuju u razmatranje na oba plana. 

Ovaj rad predstavlja doprinos raspravama unutar prvog pristupa. Naime, 

kao ključni uzrok globalnih klimatskih promena naučnici ukazuju na 

ekstremno povećanu emisiju ugljen dikosida, započetu (uslovno) blagim 

rastom u drugoj polovini devetnaestog veka i u istoriji čovečanstva 

nezapamćenim rastom tokom dvadesetog veka sve do danas, dok se 

integrativna tema odnosa namena površina i dostupnosti ("land use and 

accesibility") izdvaja kao jedna od značajnih unutar rasprava o smanjenju 

emisije ugljen dioksida u urbanim sredinama. 

U uvodnom delu rada je, uz obrazloženje stava da je pojava klimatskih 

promena globalni fenomen na koji je važno da reagujemo što pre i u 

svim sredinama, dat pregled radova koji se bave ovom problematikom za 

evropske gradove, sa posebnim osvrtom na preporuke Sajma u Hanoveru 

(april 2010.) iz domena inovacija za urbane infrastrukture. 

U razradi je detaljnije objašnjeno stanovište morfološkog aspekta, 

odnosno klasifikovani su morfološki tipovi gradske strukture koji se 

javljaju kao posledica u vezi sa dostupnošću (monocentrično, 

45

policentrično, disperzivno...), obrazložena je problematika pešačke 

dostupnosti (distance, atraktivnost, afirmacija...) i sprovedena je analiza 

odnosa namene površina i pešačke dostupnosti na prostoru Novog 

Beograda sa stanovišta morfološkog aspekta, kako bi se u zaključku 

fomulisali predlozi za unapredjenje. 

Ključne reči: smanjenje emisije CO2, održivo korišćenje gradskog 

zemljišta, odnos namena površina i dostupnosti, urbana morfologija 

ABSTRACT 

Elaboration of the topic of sustainable urban development has evolved 

during the twentieth century, from the conceptual to the practical 

discourse, and now it is largely focused on the consequences of climate 

variability on the two aspects: 1. thinking of ways to contribute to the 

action in the cities of mitigation (slowing, even stopping) registered 

process of climate change in the world, and 2. in determining ways to 

adapt cities to certain (less favorable) climatic influences. Both 

approaches are important for further development and growth of urban 

settlements and it is essential that professionals are involved in the 

review of both plans. 

This paper contributes to discussions within first approach. Namely, as a 

key cause of global climate change scientists points to the extremely 

increased carbon dioxide emissions, start with the (tentatively) a slight 

increase in the second half of the nineteenth century, and, in the history 

of humanity an unprecedented growth during the twentieth century, until 

today, while the integrative theme of the land use and accessibility 

stands out as one of the most important in the debate on reducing 

emissions of carbon dioxide in urban areas. 

In the introductory section of this paper along with explanation of the 

viewpoint that the phenomenon of climate change is a global 

phenomenon that is important to respond as quickly as possible in all 

areas, an overview of papers dealing with this issue for European cities is 

present, with special reference to the recommendations of the Hanover 

Fair (April 2010.) on the innovations in the field of urban infrastructure. 

In further working out, the morphological point of view is explained in 

detail, morphological types of urban structure that occur as a result 

regarding the accessibility are classified (mono-centric, polycentric, 

dispersed ...), issue of pedestrian access is explained (distance and 

attractiveness, the affirmation ... ) and an analysis of relations between 

land use and pedestrian access to facilities in New Belgrade from the 

standpoint of urban morphology is conducted, to the conclusion with 

suggestions for improvement. 

Keywords: CO2 emissions reduction, sustainable urban land use, land use 

and accessibility, urban morphology 

46

UTICAJ KLIMATSKIH PROMENA NA GRADOVE 

Od negiranja do potvrde 

Klimatske promene se smatraju jednom od najozbiljnijih pretnji održivom 

razvoju sa očekivanim štetnim posledicama po životnu sredinu, zdravlje 

ljudi, dostupnost hrane, ekonomiju, prirodne resurse i fizičku 

infrastrukturu.(4) Odgovor na štetne posledice koje izazivaju klimatske 

promene, kao ključna tema urbanističkih rasprava nameće se od 

poslednje dekade dvadesetog veka, od kada se na Zemlji registruje 

zapažen porast prosečne temperature, smanjenje površine polarnih 

ledenih kapa i porast nivoa mora i okeana, a procena je da je trend 

započet krajem '50ih godina 20.veka.(12) 

Skeptici tvrde da je promena klime na Zemlji proces koji se prirodno 

dešava daleko duže nego što čovek na njoj postoji i da merenja prosečne 

temperature koja se obavljaju (odgovarajućim alatom) i dokumentuju u 

trajanju od tek 150 godina ne mogu da daju pravu sliku trenda.(18) Sa 

druge strane je korpus naučnika koji dokazuju: 1.osobinu ugljen-dioksida 

(CO2) i metana da asporbuju infracrvenu sunčevu radijaciju i time 

zagrevaju atmosferu (pa se povećanjem količine ovih gasova proces 

zagrevanja ubrzava) (13); 2.da je povećan rast emisije CO2 u atmosferu 

uočen upravo u periodu industrijskog rasta zapadne civilizacije a da je 

tokom ubrzanog razvoja u dvadesetom veku ovaj rast višestruk i dostiže 

vrednosti koje nisu zabeležene u istoriji planete Zemlje (za 50 godina, 

tokom druge polovine 19.veka, ukupna emisija CO2 je od oko nula 

porasla na 1000 miliona MT godišnje a tokom dvadesetog veka sve do 

danas, emisija CO2 se uvećala još 7 puta i iznosi oko 7000 miliona MT 

godišnje i dalje raste).(13) Na osnovu ovakvih naučnih dokaza veza 

klimatskih promena i uticaja čoveka se nameće kao sasvim realna, iako 

je tačno da se merenja srazmerno kratko sprovode u odnosu na trajanje 

Zemlje. 

Ova dva stava se odslikavaju i u definisanju pojma - interesantno je 

sagledati kako dve organizacije definišu klimatske promene: 

- Razvojni program Ujedinjenih Nacija (United Nation Development 

Program /UNDP): "klimatske promene podrazumevaju svaku promenu 

klime tokom vremena, bilo izazvanu prirodnim procesima ili kao rezultat 

ljudskih aktivnosti", 

- Okvirna Konvencija Ujedinjenih Nacija za Klimatske Promene (United 

Nations Framework Convention on Climate Change /UNFCCC): "promene 

klime, direktno ili indirektno izazvane ljudskim aktivnostima, koje menjaju 

sastav globalne atmosfere i koje su dodatno uočene u odnosu na 

prirodne varijacije u klimi u toku uporedivog vremenskog perioda."(6) 

47

Tako, sa jedne strane postoji korpus istraživanja sa ključnim ciljem da se 

promenama u načinu života ljudi na Zemlji ublaže registrovane klimatske 

promene (pre svega, kroz smanjenje emisije tzv. "gasova staklene 

bašte", pre svega CO2), ali i sve češći pristup razmatranja načina 

prilagoñavanja efektima klimatskih promena (pre svega, kroz specifična 

prostorna rešenja), s obzirom da se pokazuje kao izvesno da odreñen 

stepen loših efekata klimatskih promena čovečanstvo ne može da spreči, 

bilo da su izazvane prirodnim procesima ili delovanjem ljudi (istraživanje 

na Institutu u Kembridžu pokazalo je da bi i uz projektovano smanjenje 

emisije štetnih gasova, od danas, i dalje tokom još oko 30 godina 

drastično rastao stepen zastupljenosti CO2 u atmosferi zato što je sistem 

već izbačen iz ravnoteže i toliko bi bilo potrebno da se stabilizuje).(13) 

Konačno, ozbiljnost teme potvrñuje i činjenica da se njom bave svi 

značajni svetski forumi i stručne organizacije relevatnih profila. Možda 

najznačajnije je bavljenje Ujedinjenih Nacija, preko godišnjih formalnih i 

neformalnih sastanaka/seminara na kojima su preko svojih predstavnika 

uključene skoro sve države sveta. 

Meñuvladin panel o klimatskim promenama (IPCC) osnovale su 1988. 

godine Svetska meteorološka organizacija (SMO) i Program Ujedinjenih 

nacija za životnu sredinu (UNEP). Od 1990, IPCC je proizvela seriju 

specijalnih izveštaja, stručnih radova, prikaza različitih metodologija... koji 

su postali referentna dela, u širokoj upotrebi od strane političara, 

naučnika i drugih stručnjaka.(12) 

Meñunarodni politički odgovor na klimatske promene počeo je sa 

usvajanjem Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o klimatskim 

promjenama (UNFCCC) 1992. godine, koji je postavio okvir za akciju sa 

ciljem stabilizacije atmosferske koncentracije gasova staklene bašte da bi 

se izbegle "opasne antropogene interferencije" na klimu. UNFCCC je 

stupila na snagu 1994. godine, a sada ima 193 članice. U decembru 

1997. u Kjotu, Japan, ustanovljen je Protokol UNFCCC koji obavezuje 

industrijalizovane zemlje i zemlje u tranziciji ka tržišnoj ekonomiji (grupa 

zemalja Aneks 1.), na smanjenje emisije štetnih gasova (u pitanju je šest 

gasova staklene bašte, smanjenje je u proseku za 5,2% ispod nivoa iz 

1990. a obaveza da se ostvari je period izmeñu 2008-2012).(7) Srbija je 

potpisnica Kjoto protokola od 2007. godine (Sl.glasnik RS 88/07) i nalazi 

se u grupi država koje potpisom ne preuzimaju obavezu u pogledu 

smanjenja emisija (Aneks 2.) ali mogu da doprinesu putem realizacije 

projekta kroz Mehanizam čistog razvoja (Clean Development Mechanism, 

CDM); ipak, Srbija je postavila nacionalni cilj da do 2020. godine smanji 

emisiju štetnih gasova za 20% u odnosu na 1990.godinu. 

48

Na redovnom zasedanju UNFCCC, u Bangkoku aprila 2011. godine 

predstavnici zemalja potpisnica (Ankes 1.) su potvrdili napore ka 

smanjenju emisije štetnih gasova do 2020. godine a u odnosu na količine 

iz 1990: Amerika za 8,7% ali u odnosu na nivo od 2005. (iako još uvek 

beleži emisiju štetnih gasova veću za 5,7% u odnosu na 1990.), Rusija se 

obavezala na smanjenje od 14-28%, Švajcarska 20-30%, Nemačka je 

smanjila emisiju štetnih gasova za 26,5% sa ciljem od 40% smanjenja do 

2020, Francuska je premašila cilj u okviru Kjoto protokola i skoro u 

potpunosti je anulirana emisija CO2 za potrebe električne energije 

(korišćenjem nuklearne energije, hidroelektrana i drugih tehnologija) dok 

je Švedska najavila cilj od 40% smanjenja do 2020. i "nula emisije" 

štetnih gasova do 2050. godine. 

UNDP (United Nation Development Program - Razvojni program 

Ujedinjenih Nacija) je u 2011. godini izdao "Praktični priručnik o 

uključivanju teme prilagodjavanja klimatskim promenama u razvojne 

planove" (Mainstreaming Climate Change Adaptation into Development 

Planning: A Guide for Practitioners) i navode da je kontinuirani proces 

prihvatanja potrebe za prilagodjavanjem klimatskim promenama u 

1.integrisanju njegovih pretpostavki u zakonodavstvo i izvore 

finansiranja, 2.implementaciji i 3.monitoringu na nacionalnom kao i 

sektorskom i regionalnim nivoima.(6) 

U junu 2011. godine gradonačelnici 35 gradova iz 30 država sa svih 

kontinenata sveta na skupu u Bonu koji su zajedno sazvali "Svetski Savet 

Gradonačelnika za Klimatske Promene" i organizatori "Svetskog Kongresa 

o Gradovima i Adaptaciji na Klimatske Promene, 2011." potpisali su 

Deklaraciju kojom su se obavezali na set akcija u cilju prilagodjavanja 

gradova klimatskim promenama.(1) 

Može se zaključiti da, u vezi sa temom klimatskih promena svetski naučni 

i stručni domen ima podršku politike, odnosno da postoji jedinstvo i 

dominantni korpus za delovanje u svetu sa ciljem da se doprinese kako 

smanjenju štetnih posledica tako i zaustavljanju uočenog trenda, za 

čovečanstvo veoma uznemiravajućih promena klime. 

Reakcije - odgovor na klimatske promene u gradovima Evrope 

Globalno gledano, očekuje se da će promena klime dovesti do povećanja 

nivoa mora, kao i promena u učestalosti, intenzitetu i u prostornim 

obrascima temperature, padavina i drugih meteoroloških pojava (vetar i 

oblačnost). 

Tip uticaja, pravci delovanja i jačina će se razlikovati za svaki grad, ipak, 

neke ključne posledice su identifikovane: 

49

- Rast nivoa mora će povećati rizik od poplavnih talasa i stope priobalnih 

erozija. Podizanje nivoa mora može dovesti do mešanja slane vode sa 

slatkim vodoizvorištima i ometati drenažu. 

- Za većinu gradova povećaće se intenzitet padavina, što će značiti 

dodatni rizik od poplava /izlivanja reka/ 

- Izvesno je da će zgrade i infrastruktura trpeti veće štete od čestih oluja, 

intenzivnih vetrova i ostalih ekstremnih vremenskih uticaja; očekivana je 

češća pojava klizišta i sleganja terena; saobraćajna infrastruktura će biti 

ugrožena i smanjena udobnost putnika; očekivana je povećana potrošnja 

energije za hladjenje u vrelim danima. 

- Očekivani su sušni periodi, sa lošim posledicama po kvalitet života 

(smanjena dostupnost vode i hrane). 

- Uticaj na zdravlje će se odraziti kroz povećan broj smrtnih slučajeva od 

toplotnih udara; zbog većeg izlaganja UV zracima povećaće se broj 

obolelih od teških kožnih oboljenja. 

- Urbana ekonomija /poslovanje biće pogodjeno promenom načina života 

stanovnika; industrija će morati da menja operativne procedure. 

- Biodiverzitet i urbani eko-sitemi će biti pod uticajem promena u 

temepraturi; fenologija (periodi cvetanja, obrasci migracija) biljaka i 

životinja će se promeniti. 

- Prostori van granica gradova će sve više biti pogodjeni nestašicom 

vode, požarima, smanjenjem prinosa u poljoprivredi kao i smanjenjem 

ribljeg fonda u okeanima.(5) 

Na sajmu u Hanoveru održanom aprila 2010. godine, koji se bavio 

inovacijama za urbanu infrastrukturu, ukazano je da su novi izazovi za 

gradove pored pojačane urbanizacije, svakako globalizacija i klimatske 

promene a da je modernizacija infrastrukture ključ za bavljenje ovim 

izazovima. Kao oblasti koje zahtevaju posebnu pažnju izdvajaju se 

energija, voda/kanalizacioni sistemi, saobraćajna infrastruktura i zaštita 

od klimatskih uticaja.(9) 

U okviru istraživačkog projekta "Indeks Evropskog Zelenog Grada" 2009. 

godine, radjena je Procena uticaja na životnu sredinu 30 velikih gradova 

u Evropi.(23) Obradjivane su sledeće oblasti: emisija CO2, energija 

(resursi, energetska efikasnost), zgrade (bonitet, održivost), transport 

(dostupnost, bezbednost, kvalitet), voda, upravljanje otpadom i 

korišćenje zemljišta, kvalitet vazduha, uprava iz domena životne sredine. 

Prateći dokument Sajma u Hanoveru kao i dokument koji opisuje 

rezultate projekta "Indeks Evropskog Zelenog Grada", daju pregled 

pozitivnih primera - aktivnosti koje se u cilju modernizacije infrastrukture 

(kako bi se pripremili i na efekte klimatskih promena) i u cilju smanjenja 

emisjie CO2, sprovode u evropskim gradovima: 

50

Berlin - početkom 1990-ih godina grad je sklopio partnerstvo za uštedu 

energije sa ciljem smanjenja emisije CO2, fokus je na solarnoj energiji; 

Helsniki - najveća toplotna pumpa na svetu koja koristi toplotu otpadnih 

voda i morske vode i obezbedjuje daljinsko grejanje i hladjenje 

Lajpcig - izgradjen tehnološki park sa primerima održive, energetski 

efikasne izgradnje i modernizacije porodičnog i kolektivnog stanovanja i 

obnovljive energije; 

London - očekuje se da će uz primenu odredjenih manjih promena 

ponašanja i uz tehnološke inovacije, u narednih 15 godina emisija štetnih 

gasova biti umanjena za 60%; ključni faktori za dostizanje ovoga biće u 

vezi sa realizacijom koncepta integrisane mobilnosti i prelaženjem na 

druge izvore energije, uključujući obalske elektrane na vetar. 

London /Hitrou aerodrom - formiran je "Hitrou integracioni centar" sa 

ciljem bolje komunikacije izmedju grada i aerodroma, što je značajno 

smanjilo obim saobraćaja i emisiju CO2 u okruženju aerodroma. 

Madrid - projekat revitalizacije više devastiranih naselja uz 

termoleketrane koje će koristiti biogas od otpada i korišćenje solarne 

enegrije. 

Moskva - ambiciozan projekat nove komercijalne zone koja će energiju 

dobijati od modernog gasnog postrojenja. 

Oslo - ima najmanju zabeleženu emisiju CO2, što je rezultat korišćenja 

obnovljivih i alternativnih vidova energije za javni trasnport kao i 

smanjenja emisija od deponija; od 2009. godine Oslo preradjuje jednu 

polovinu CO2 koji se izdvaja iz kanalizacije u biometan na koji se pokreće 

80 gradskih autobusa. 

Pariz - aerodrom Pariz je pokrenuo mrežu zajedničkog korišćenja 

automobila unutar kompanije, uz stav da, ako samo 5% zaposlenih 

redovno bude koristilo mrežu, očekivana ušteda emisije izduvnih gasova 

je oko 4.000 tona CO2. 

Štokholm - je posvećen povećanju količine energije dobijene od 

obnovljivih izvora i posebna pažnja se pridaje projektima koji nude 

ovakva rešenja 

Zuid /Holandija - projekat sofisticirane automatske kontrole mostova i 

brana u slučaju poplava na jugu Holandije.(9) i (23) 

Ministarstvo Saobraćaja, Izgradnje i Urbanog Razvoja Nemačke 

finansiralo je projekat adaptacije gradova na klimatske promene. Na 

primeru grada Esena razvijena je metodologija za formiranje 

preporuka.(22) Uočene su posledice klimatskih promena u gradu: 

povećan broj vrelih letnjih dana, smanjen broj ledenih, povećan broj 

dana sa jakim kišama, povećan broj pojave ekstremnih prirodnih 

nepogoda, a kao konkretni efekti u prostoru - formiranje "toplotnih 

ostrva" u centralnoj zoni i povećanje temperature na obodu grada. 

51

Preporuke za urbano planiranje u cilju adaptiranja na klimatske promene 

za grad Esen razradjene su za mikro (centar grada) i makro nivo. 

Za mikro nivo (centralna zona grada Esena) preporuke su: 

- bez zatvorenih gradskih blokova (čime se izbegava akumulacija toplote i 

obezbedjuje ventilacija) 

- orijentacija zgrada dužim stranama treba da bude istok-zapad (čime se 

smanjuje uticaj hladnog vetra) 

- sugeriše se zasenčenje (i ozelenjavanje) južnih fasada zgrada kako bi se 

sprečilo zagrevanje 

- izbegavanje potpunog pokrivanja terena izgradnjom i materijalizacijom 

podloge 

- dostupnost zelenila i otvorenih prostora i sadnja drveća u cilju 

zasenčenja 

- na ravnim krovovima formirati ozelenjene terase ili ih snabdeti solarnim 

panelima 

- veća zastupljenost užih i kratkih ulica i vodenih površina 

Za makro nivo (grad Esen), preporuke su: 

A. mere u domenu urbane forme i strukture: integracija zelenila i 

otvorenih prostora sa gradjevinama 

B. mere u domenu potrošnje energije: smanjenje korišćenja klima 

uredjaja i smanjenje emisije CO2 

C. ukupni očekivani kvaliteti: manje problema u javnom prostoru 

izazvanih vremenskim nepogodama, veća mogućnost pešačenja, veća 

prilagodjenost korisnicima svih generacija, zdrav grad. 

UPRAVLJANJE SAOBRAĆAJEM U GRADOVIMA U CILJU 

SMANJENJU EMISIJE CO2 

Gradovi proizvode većinu gasova staklene bašte koji ugrožavaju 

ekosistem. Neki autori ukazuju da se 70-80% ukupne emisije ovih gasova 

u svetu upravo generiše u urbanizovanim sredinama.(11) i (24) Fokus na 

transport sa ciljem da se utiče na navike stanovnika može da ima dobre 

efekte u domenu upravljanja osetljivošću gradova na klimatske promene 

s obzirom da zagadjenje od javnog i privatnog saobraćaja u gradovima 

čini jednu polovinu emisije CO2.(23) 

Otkriveni su interesantni trendovi koji povezuju urbanu strukturu i 

upravljanje saobraćajem: manje emisije zagadjivača po glavi stanovnika 

uobičajeno se sreću u gušće izgradjenom urbanom tkivu sa kvalitetnim 

javnim prevozom i u toplijim klimatskim zonama. Gušće naseljeni gradovi 

imaju veliki potencijal za ograničavanje upotrebe motornih vozila (i sa tim 

u vezi za smanjenje upotrebe fosilnih goriva, pa i smanjenu emisiju 

52

štetnih gasova). Gušće naseljeni gradovi omogućavaju da se više 

putovanja odvija pešačenjem ili biciklima uz povećano korišćenje javnog 

prevoza. Mnogi napredni gradovi Evrope sa najkvalitetnijim uslovima za 

život koriste jednu petinu od količine benzina godišnje koju iskoriste 

američki, manje kompaktni i auto-zavisni gradovi. Većina evropskih 

gradova ima gusto naseljene centre u kojima većina stanovnika preferira 

pešačenje i vožnju bicikla, posebno kada je sistem organizovan tako da 

postoji podrška za ove vidove kretanja (uključujući dobar javni transport 

u koji može da se udje sa biciklom). U evropskim gradovima je takodje 

uočen trend da se umanjuje broj privatnog posedovanja automobila i 

uvode sistemi "deljenog vlasništva". U gusto naseljenim urbanim 

celinama u kojima postoje kvalitetni uslovi za pešačenje, vožnju bicikla i 

javni prevoz, posedovanje i korišćenje automobila može da se umanji čak 

i u slučaju ekstremno bogatih gradova i od strane bogatih 

domaćinstava.(21) 

U okviru projekta "Indeks Evropskog Zelenog Grada" navedene su akcije 

koje u oblasti transporta sprovode gradovi Evrope (23): 

Budimpešta- uključuje javne ličnosti u trku/takmičenje "Pametno se 

krećem u gradu", gde se pokazuje da se javnim prevozom brže stiže od 

prigradskih naselja do centra; 

Brisel - podržava specifičnu akciju auto-stopiranja po gradu ("Vozite se sa 

saputnikom") 

Dablin - podržava akciju "Biciklom do posla", ukidanjem poreza 

privatnicima na deo sredstava za zaposlene za kupovinu bicikla (čime se i 

do 47% umanjuje cena bicikla); 

Talin - je opremio autobuse elektronskom opremom koja je u vezi sa 

semaforskom signalizacijom i tako se obezbedjuje brži prolaz kroz 

raskrsnice. 

Štokholm - objedinjene su tri važne komponente kreiranja gradskog 

saobraćaja povoljnog po životnu sredinu: 1.dostupnost javnih ili privatnih 

alternativnih vidova saobraćaja koji su bezbedni, kvalitetni i udobni; 

2.politika uprave grada koja ohrabruje korišćenje ovih alternativa; i 

3.primena tehnoloških rešenja za vozila i infrastrukturu grada koja su u 

skladu sa prirodom ("zelena tehnologija"). Rezultat je da u Štokholmu 

68% stanovnika vozi bicikl ili pešači u putu do posla a samo 7% koristi 

sopstveni automobil iako je u pitanju grad sa veoma niskim prosečnim 

temperaturama. 

Može se zaključiti da je saobraćaj jedan od značajnih elemenata ukupne 

ekološke slike grada. U gradovima koji su orijentisani na automobil, 30% 

urbanog okruženja je pod ulicama (zemljište, koje bi alternativno moglo 

da se koristi i za proizvodnju hrane). Ipak, jasno je da energija 

iskorišćena za transport predstavlja najveći negativni udeo u opštoj 

53

ekološkoj slici. U tom smislu treba razmisliti o novim konceptima kretanja 

u gradovima, možda i kroz ideju eko-gradova orijentisanih isključivo na 

pešake, bicikliste i dostupnost sadržaja, sa ciljem kvalitetnog života bez 

oslonca na motorizovan transport.(16) 

URBO-MORFOLOŠKI PRISTUP TEMI ODNOSA NAMENA 

POVRŠINA I DOSTUPNOSTI 

U studiji o ponašanju prilikom kretanja u gradovima u funkciji 

dostupnosti, ravnoteže i izmešanosti sadržaja, koju je 1997. radio stručni 

tim na primeru San Franciska u Americi zaključeno je da povećana 

dostupnost radnih mesta lokacijama stanovanja i globalna izmešanost 

sadržaja smanjuju broj korišćenja i posedovanja privatnih automobila. 

Takoñe je zaključeno da su u zonama sa izmešanim sadržajima putovanja 

kraća. Izmešanost sadržaja i dostupnost su se pokazali kao najznačajniji 

meñu faktorima korišćenja zemljišta.(14) 

Dokazano je da u odsustvu drugih zakonskih mera, četiri urbane varijable 

mogu da doprinesu održavanju mobilnosti: gustina izgradnje, izmešanost 

namena, izbalansiran odnos poslovanja i stanovanja u prostoru i dizajn 

prostora podsticajan/prijatan za pešačenje.(3) 

Problematika odnosa namena površina i dostupnosti svakako zahteva 

interdisciplinarno bavljenje. ali je ona u suštini, posebno u slučaju 

razmatranja globalnih razmera - generalnog planiranja, više orijentisana 

na saobraćajnu profesiju dok stanovište arhitekte u ovom odnosu 

(dostupnosti i namena površina) jača sa smanjenjem razmere (kako se 

ide ka detaljnijem nivou planiranja). 

Izvod radova koji su Frank, Engelke i Hourigan priredili u okviru studije 

uticaja odnosa namene zemljišta i saobraćaja na zdravlje ljudi, sa preko 

sto različitih projekata i naučnih radova na ovu temu, pokazuje da se 

teme koje obrañuju arhitekte - urbanisti u najvećem broju slučajeva 

baziraju na pitanjima atraktivnosti, komfora, pogodnosti, bezbednosti, 

koherentnosti i kontinuiranosti sistema, i to najčešće za nivo nemotorizovanih 

vidova kretanja (vožnju bicikla i pešačenje).(8) 

Opredeljenje za urbo-morfološki pristup sa stanovišta arhitekte - 

urbaniste tako pozicionira ovaj rad u oblast odnosa namena površina i 

pešačke dostupnosti. 

Preporučene pešačke distance i tipologija 

Planska komisija za državu Virdžinija u USA objavila je, 2007.godine 

brojna istraživanja koja su američki i kanadski stručnjaci sprovodili u cilju 

utvrñivanja pešačkih distanci, uz komentar da je prosečna brzina pešaka 

54

4 km/h (335m za 5 min).(25) Druga studija na koju se pozivaju usvaja 

450m kao maksimalnu distancu koju su ljudi voljni da preñu peške u cilju 

kupovine ili tranzita izmeñu stanica i sugeriše da blokovi sa kraćim 

stranama povećavaju atraktivnost pešačkog kretanja.(25) 

Interesantna je studija kojom se ispituje tolerancija ljudi za pešačenje u 

odnosu na uslove okruženja: 

kvalitet okruženja 

maksimalno 

pešačenje 

(minuti) 

predjena 

distanca 

(m) 

Veoma atraktivno, u potpunosti zaštićeno 

od vemenskih uslova, veštački 

20 1500 

klimatizovano 

Veoma atraktivno, sa zaštićenim 

trotorarima od sunca i kiše 

10 750 

Atraktivno, nezaštićeno od negativnih 

vremenskih uslova 

5 380 

Neatraktivno (parkinzi, garaže, ulice sa 

puno saobraćaja) 

2 180 

(25, cit. Gruen, Victor, The Heart of Our Cities. The Urban Crisis: Diagnosis and 

Cure. Simon and Schuster 1964, New York, st.250.) 

Tim Komsije za Arhitekturu i Izgrañeno Okruženje Velike Britanije je u 

studiji "Better places to live: By Design" usvojio radijus od 400m za koji 

se u standardnim uslovima ostvaruje pešačka dostupnost od 5 min 

(odnosno 800m i 10 min pešačke dostupnosti).(15) 

Sa stanovišta arhitekte - urbaniste uslovi okruženja koji će učiniti 

pešačenje prijatnim /poželjnim ili ne, su svakako značajni i cilj je da se 

postignu oni koji će inicirati pešačka kretanja. U tom smislu važno je 

izbegavati opasne raskrsnice/prelaze, izolovane ili nebezbedne zone, ulice 

sa velikim protokom saobraćaja, uske trotoare, loše ulično osvetljenje... 

Pretpostavka je da će pešak u slučaju prijatnog okruženja bez prepreka, 

najverovatnije poduzimati i duža pešačenja do odredišta. 

Kada je izabrani kriterijum za morfološku analizu urbane strukture 

dostupnost odreñenih sadržaja, osnovni tipovi koji se ostvaruju u 

prostoru su: 

- monocentričan (jedan jak centar koji pruža zadovoljenje sveobuhvatnih 

gradskih potreba) 

- policentričan (više jakih centara koji pružaju zadovoljenje 

sveobuhvatnih gradskih potreba) 

55

U osnovi ideje dobre dostupnosti različitih sadržaja u urbanoj sredini je 

favorizovanje policentričnog tipa, ali u vidu disperzije - odnosno takve 

pokrivenosti sadržajima da se "jaki gradski centri" suštinski gube, tako da 

skoro svaka prostorna celina ima u okruženju na pešačkoj distanci od 

max.10.min. što veću ponudu sadržaja. Problem monotonije u 

arhitektonskojm /oblikovnom smislu ovde može da se javi ali je i 

predvidiv, pa tako i moguće da se predupredi uslovljavanjem oblikovne 

različitosti.(18) i (20) i (26) 

Osnove o ljudskim potrebama u urbanoj sredini 

Habermas opisuje tri glavna polja potreba ljudi u savremenom društvu: 

tehnički domen koji reflektuje potrebu da se ostvari kontrola nad 

okruženjem/prirodom, hermeneutički domen koji reflektuje potrebu da se 

komunicira, interpretira i bude shvaćen i prihvaćen; i domen 

emancipacije koji reflektuje potrebu za slobodom. Uopšteno, potrebe 

društva /zajednice zajednice mogu se identifikovati kao: 1)fizičke, 

2)ekonomske, 3)upravljačke i 4)socijalne.(10) 

Za potrebe ovog rada, fokus je prevashodno na fizičkim i ekonomskim 

potrebama /koje se u najvećoj meri tiču svakodnevne egzistencije u 

savremenom civilizovanom društvu/. Specijalizovani sadržaji koji se tiču 

fukcionisanja zajednice - iz upravljačke i socijalne sfere - zdravstveni 

centri, sudovi, opštine.. nisu predmet ovog rada. 

NOVI BEOGRAD SAGLEDAN U SVETLU PROBLEMATIKE 

PRILAGODJAVANJA KLIMATSKIM PROMENAMA 

Novi Beograd, kao urbana struktura idejno zasnovana na principima 

moderne(2), grañen je u periodu posle drugog svetskog rata na oko 

4074ha nekada plavnog i močvarnog neizgradjenog tla bežanijskog polja 

na ušću Save u Dunav, izmeñu istorijski nezavisno formiranih gradova 

Zemuna i Beograda. Ideje da se na ovom prostoru gradi datiraju još od 

pre IIsv.rata ali velika organizovana izgradnja počinje 1948. godine, 

izvoñenjem komunalnih radova na terenu, a ubrzo potom i prvih 

objekata. 

Kroz realizaciju je, do početka sedamdesetih godina, ovaj prostor grañen 

samo elementarnim sadržajima u okviru superblokova - stanovanje, 

osnova svakodnevna nabavka, vrtići i škole, zelenilo i rekreacija (unutar 

bloka i/ili uz škole). Jedan centar - Fontana (izgrañen 1967.), nije bio 

dovoljan za zadovoljenje sveobuhvatnih gradskih potreba. Tržni centar 

Merkator, koji je imao nešto sadržajniju ponudu izgrañen je 1972- 

73.godine, a sredinom sedamdesetih grade se dva Centra Mesne 

Zajedince sa nešto obuhvatnijom ponudom (u bl.70 i 21). Ipak i tokom 

56

osamdesetih, Novi Beograd je opravdano nosio epitet "spavaonice" - 

mesta koje prevashodno služi namenama u funkciji stanovanja. Kao 

odraz promena u toku društveno-političke tranzicije devedesetih godina 

dvadesetog veka, neplanirano na generalnom/globalnom nivou, Novi 

Beograd dobija veliki broj novih tržnih i poslovnih centara, što i sa 

pozicije dostupnosti čini ovaj prostor drugačijim nego do tada. 

Danas je Novi Beograd napredna opština Beograda u kojoj živi oko 

236.000 stanovnika, sa zapaženim razvojnim potencijalom koji se za sada 

sagledava samo u ekonomskoj sferi - kroz porast cena nekretnina i 

zemljišta i velika ulaganja u izgradnju prevashodno poslovnih, stambenoposlovnih 

i sadržaja trgovine. 

Kada govorimo o klimatskim promenama i mogućim lošim posledicama 

po stanovnike Novog Beograda oblasti na koje posebno treba obratiti 

pažnju su: 

- rizik od izlivanja reka (Dunav i Sava) 

- pojačan rizik od podzemnih voda, posebno u zgradama u priobalju 

- moguća pojava klizišta i sleganja terena 

- nepovoljan uticaj jugoistočnog (košava) i severnog vetra 

- ekstremna izloženost suncu u zapadno i jugozapadno orijentisanim 

stanovima 

- ekstremna izloženost suncu na sabraćajnicama (bulevarima koji nisu 

ozelenjeni) 

- ekstremna izloženost suncu u delovima unutrašnjosti superblokova bez 

adekvatnog zasenčenja 

NOVI BEOGRAD - ANALIZA PEŠAČKE DOSTUPNOSTI SADRŽAJA 

Zajednički polazni stavovi za analizu: 

- Za potrebe rada usvaja se distanca od 400m (približno 5 minuta 

pešačenja) /s obzirom na strukturu superblokova i širokih bulevara - 

saobraćajnica, koji ne nude posebnu atraktivnost prilikom pešačenja što 

u znatnoj meri inicira stanovnike da koriste automobil u slučaju kada je 

procena da pešačenje može duže da traje/; 

- Autoput koji prolazi kroz strukturu Novog Beograda je prepoznat kao 

uzrok "segregacije" za nivo pešačke dostupnosti /krug dostupnosti je 

označen samo sa strane autoputa na kojoj je lociran sadržaj/ 

Napomena 1: Sadržaji koji se podrazumevaju kao prateći uz stanovanje i koji su 

u manjoj ili većoj meri zastupljeni u svakom superbloku Novog Beograda od 

samog početka njegove izgradnje (svakodnevna nabavka, vrtići, osnovne škole, 

igrališta uz škole i zelenilo, prostori za odmor stanovnika i igru dece), nisu bili 

predmet analize, već sadržaji nadgradnje: sveobuhvatna ponuda robe široke 

potrošnje, specijalizovani sportsko-rekreativni centri i sadržaji kulture i zabave 

57

Napomena 2: "Makro-plan" - odnos sa celinom grada Beograda, pozicija i odnos 

prema Zemunu, tradicionalnom centru Beograda... je tema koja ostaje van 

domena ovog rada, ali je važno napomenuti da i na ovom planu postoje problemi 

i potencijali u prostoru i da je interdicsciplinarni pristup takoñe od značaja za 

njegovo rešavanje. Problem dostupnosti Novog Beograda u odnosu na celinu 

grada je već dugo vremena prepoznata "tekuća problematika" generalnog 

planiranja Beograda i suvišno je pominjati da je razrada ove problematike 

sugestija za dalja istraživanja. 

Analiza dostupnosti - sadržaji sveobuhvatne gradske ponude 

(veliki tržni centri) 

Veliki tržni centri, koji stanovnicima Novog Beograda (ali i celog grada), 

obezbeñuju sveobuhvatnu gradsku ponudu sadržaja, disperzivno su 

locirani u prostoru što sa stanovišta pešačke dostupnosti predstavlja 

stečen kvalitet. 

sl.1. dostupnost - sadržaji sveobuhvatne gradske ponude (veliki tržni centri) 

PREPORUKA: Činjenica da na nivou generalnog planiranja nije postojala 

strategija za ovakvu realizaciju ne umanjuje postignut kvalitet, ali 

upućuje na obavezu da se ovaj postignuti kvalitet neguje i dalje potencira 

kroz buduće planske smernice za Novi Beograd. Moguće lokacije za nove 

sadržaje ovog tipa su još samo u zoni granice Novog Beograda sa 

Bežanijom i na severu, sa Zemunom. Veoma je važno promisliti o 

58

sadržajima koji će biti locirani u zoni prvobitno planiranog centra Novog 

Beograda (bl.25) koja je u toku realizacije, kako se ova stečena prednost 

disperzije sadržaja u policentričnu strukturu ne bi izgubila, eventualnom 

izgradnjom previše jakog "centra". 

Analiza dostupnosti - kultura i zabava 

Sadržaji kulture i zabave na teritoriji Novog Beograda su nesrazmerno 

zastupljeni - samo istočna zona, bliža tradicionalnom centru, ima dobru 

pokrivenost ovim sadržajima. 

sl.2. dostupnost - kultura /žuto, zabava /narandžasto 

PREPORUKA: Svi ostali delovi Novog Beograda (sever, zapad, jug), a 

posebno zona superblokova uz Savski deo, mogu i treba da budu 

predmet analize i planiranja novih sadržaja kulture i zabave. Ova analiza 

podrazumeva pre svega stručnu ekspertizu o tipu sadržaja kulture i 

zabave koji treba da bude zastupljen (da li su to manje galerije, restorani 

i kafići sa specijalizovanom ponudom... ili veći centri kulture i zabave). 

59

Analiza dostupnosti - sportsko-rekrativni centri, biciklističke 

staze, park, reka 

Prisustvo zatvorenih specijalizovanih sportsko rekreativnih centara nije na 

zadovoljavajućem nivou, ali treba imati u vidu da su u okviru 

"elementarne ponude", uz osnovne škole (kojih ima devetnaest na 

teritoriji Novog Beograda), prisutni i otvoreni sportski tereni a moguće je i 

korišćenje fiskulturnih sala u večernjim časovima. Obeležene biciklističke 

staze u velikoj meri doprinose kvalitetu "alternativne" dostupnosti Novog 

Beograda, ali je primedba da se ove staze još uvek ne koriste u 

zadovoljavajućem obimu, izmeñu ostalog i zbog nedostatka potrebnih 

"pratećih sadržaja" - označenih i obezbeñenih mesta za parkiranje 

bicikala posebno u zoni javnih sadržaja. 

sl.3. dostupnost sportsko-rekrativni centri, biciklističke staze, park, reka 

PREPORUKA: Potrebno je razmotriti mogućnost za izgradnju bar još 

jednog zatvorenog specijalizovanog sportskog centra na teritoriji Novog 

Beograda, posebno u jugozapadnoj zoni superblokova (deo Novog 

Beograda uz reku Savu). Postojanje velikog gradskog parka i keja uz reke 

je potencijal koji i dalje treba što je bolje koristiti i maksimalno aktivirati, 

uz obavezu da korišćenje ostane održivo (pre svega, bez velike izgradnje 

unutar parka). 

60

PREDLOG ZA UNAPREDJENJE PEŠAČKE DOSTUPNOSTI 

SADRŽAJA NA NOVOM BEOGRADU SA STANOVIŠTA URBANE 

MORFOLOGIJE: 

- Razmatranje rešenja za autoput koji je danas uzročnik prostorne 

segregacije (moguće pokrivanje zelenim koridorom) 

- Ne graditi dominantan trgovinski centar za nivo celog Novog Beograda 

(odustati od prvobitne ideje centralne zone u osi SIV- železnička stanica) 

- U kontaktnoj zoni sa Bežanijom i Zemunom poželjna je izgradnja 

lokalnog trgovinskog centra 

- U zoni superblokova uz Savu planirati dodatne sadržaje kulture i 

zabave, kao i sportski centar 

- Negovati parkovske prostore unutar superblokova; zabraniti 

pogušćavanje novom izgradnjom 

- Dalja favorizacija biciklističkog kretanja kroz Novi Beograd kao podrška 

pešačenju (sa ciljem da stanovnici što je manje moguće koriste 

motorizovana vozila za transport unutar Novog Beograda) 

- Povećana dostupnost komfornog i bezbednog javnog prevoza; 

uvodjenje kraćih mini-bus linija za povezovanje sa aktraktivnim zonama 

za šetnju (Parkom Prijateljstva i kejom duž obale reka). 

- Ozelenjavanje (formiranje drvoreda) bulevara /saobraćajnica koje 

povezuju superblokove (u cilju zasenčenja ovih tokova kako bi bili 

atraktivniji za pešačenje) 

- Aktivacija koridora/saobraćajne mreže koja povezuje superblokove - duž 

bulevara postavljanje: skulptura, interaktivnih panoa, tipskih kioska 

/kafea, manjih restorana.../, fontana, česmi, izložbi na otvorenom 

prostoru.... 

ZAKLJUČAK 

Održivi grad mora da dozvoli pojedincima da biraju način transporta kao i 

da omogući lako prilagodjavanje različitih vidova transporta potrebama 

stanovnika uz davanje prioriteta onim koji ne zagañuju okruženje (koji 

doprinose zdravlju, pristupačni su svima i nezavisni od nedovoljno 

istraženih i skupih tehnoloških sistema za smanjenje emisije gasova iz 

motorizovanih vozila).(19) 

Kvalitet Novog Beograda u kontekstu teme adaptiranja na klimatske 

promene i doprinosa smanjenju emisije CO2 leži u njegovim potencijalima 

za održivi razvoj; izmedju ostalog u potencijalu aktiviranja pešačenja kao 

jednog od osnovnih izbora njegovih stanovnika (za svakodnevne potrebe) 

ali i stanovnika celog grada (za potrebe rekreacije). U najširem, može se 

zaključiti da o Novom Beogradu treba misliti kao o policentričnoj strukturi 

i svakako negovati i dalje planirati disperziju različitih sadržaja. 

61

R.Dawson navodi da su gradovi u suštini glavni pokretači globalnih 

klimatskih promena a istovremeno i žarišta potencijalno najvećih 

katastrofa koje mogu da budu izazvane nepovoljnim vremenskim 

uticajima. Prema Dawsonu više nije održivo tumačiti gradove kao statične 

artefakte u stabilnom prirodnom okruženju. „Sredina u kojoj su gradovi 

nastajali sada se menja iz različitih razloga, uključujući dugoročne 

klimatske i društveno-ekonomske promene. Zato upravljanje gradovima 

danas postaje proces dinamične kontrole u uslovima neizvesnosti.“ 

Parafrazirajuči Čarlsa Darvina Dawson navodi: „Neće opstati najjači 

gradovi već oni koji će se najbolje prilagoditi promenama.“(5) 

Koliko je Beograd sposoban da se prilagodi mogućim negativnim 

posledicama klimatskih promena možda pokazuju i rezultati istraživačkog 

projekta "Indeks Evropskog Zelenog Grada", koji je radjen za 30 

gradova.(23) Prema kvalitetu transporta Beograd je na pretposlednjem 

mestu, ispred Dablina. U odnosu na emisiju CO2 kao i na kvalitet 

vazduha, takodje je veoma loše pozicioniran - na 28. mestu; u odnosu na 

kvalitet uprave koja se bavi pitanjima životne sredine, zauzima 25. mesto 

a najbolje je pozicioniran u kategoriji ukupne energetske potrošnje - 

nalazi se na 17.mestu. Prema svim istraživanim parametrima zbirno, 

Beograd je na 27.mestu, ispred Bukurešta, Sofije i Kijeva (prva tri 

zauzimaju nordijski gradovi Kopenhagen, Stokholm i Oslo; Pariz je na 

desetom mestu, slede London i Madrid).(23) Izvesno je, da na kom god 

polju od navedenih oblasti delujemo u cilju poboljšanja, možemo 

doprineti i boljoj prilagodjenosti Beograda uticajima klimatskih promena. 

LITERATURA 

1. 2011 Bonn Declaration of Mayors, Adopted unanimously on 5 June 2011, in 

Bonn, Germany, declared by Jürgen Nimptsch, Mayor of Bonn and Vice-Chair 

of the World Mayors Council on Climate Change, (2011) 

2. Blagojević, Lj., “Strategije modernizma u planiranju i projektovanju urbane 

strukture i arhitekture Novog Beograda: period konceptualne faze od 1922. 

do 1962. god”, doktorska disertacija, AF, Bgd, (2004) 

3. Cervero, R.: "Congestion Relief: The Land Use Alternative", Journal of Planning 

Education and Research 10, (1997) st.119-29. 

4. Community-Based Adaptation to Climate Change Bulletin, “Summary of the 

fifth international conference on community based adaptation March 2011”, 

Volume 135. Number 4. (2011) 

5. Dawson, R.: “Re-engineering cities: a framework for adaptation to global 

change”, Philosophical Transactions of the Royal Society A (2007) 365, 

3085–3098. 

6. De Coninck, S. (Research, writing and project coordination): “Mainstreaming 

Climate Change Adaptation into Development Planning: A Guide for 

62

Practitioner”, UNDP-UNEP Poverty-Environment Facility, (2011) st.3, 80. 

www.unpei.org. (pristup avgust 2011.) 

7. Earth Negotiations Bulletin, A Reporting Service for Environment and 

Development Negotiations, “Summary of the Bangkok Climate Talks April 

2011.”, Volume 12, Number 499. (2011) 

8. Frank, D.L., Engelke, P., Hourigan, D.: "How Land Use and Transportation 

Systems Impact Public Health: An Annotated Bibliography" City and Regional 

Planning Program College of Architecture Georgia Institute of Technology 

ACES: Active Community Environments Initiative, Working Paper # 2, (1998) 

9. Fritsch, W. (Chairman of the Managing Board, Deutsche Messe): “Metropolitan 

Solutions: the place to experience innovations for urban infrastructures”, 4–8 

April 2011, Hannover Messe (2011) 

http://wwwhannovermesse.de/en/metropolitansolutions (pristup avg 2011.) 

10. Hallsmith, G.: "The key to sustainable cities: meeting human needs, 

transforming community", New Sociey Publishers, Canada (2003) st.33, 34. 

11. Hoornweg, D., Sugar, L., Trejos-Gómez, C.L.,: “Cities and greenhouse gas. 

emissions: moving forward”, Environment and Urbanization 2011, (2011) 

st.1, 23, 207-227. http://eau.sagepub.com/cgi/content/abstract/23/1/207 

(pristup avgust 2011.) 

12. Houghton, J.T. et al: “Climate Change 2001: Working Group /The Scientific 

Basis” Intergovernmental Panel on Climate Change, Foreword (2011) 

http://www.grida.no/publications/other/ipcc%5Ftar/?src=/climate/ipcc_tar/ 

(pristup septembar 2011.) 

13. King, A.D.: “Introduction: energy for a sustainable future”, Philosophical 

Transactions of the Royal Society A (2007) st.365, 883–895. 

14. Kockelman, K.: "Travel Behavior as a Function of Accessibility, Land Use 

Mixing, and Land Use Balance: Evidence from the San Francisco Bay Area", 

76th Annual Meeting of the Transportation Research Board (1997) 

15. Lewelyn-Davies & Baxter, A.: "Better Places to Live: By Design"(2001) British 

Commission for Architecture & the Built Environment /www.dtrl.gov/ 

16. Moore, J.: “Ecocity Insights” newsletter: Ecocities Emerging, Ecocity Builders, 

August 2011. (pristup jun 2011) 

http://archive.constantcontact.com/fs072/1100594362471/archive 

17. National Research Council, Board on Atmospheric Sciences and Climate 

Surface Temperature Reconstructions for the Last 2,000 Years, “Committee 

on Surface Temperature Reconstructions for the Last 2,000 Years”, The 

National Academies Press, Washington, D.C. (2006) 

18. Rapoport, A.: "Pedestrian Street Use: Culture and Perception", in A. Moudon 

(Ed.), Public Streets for Public Use. New York: Van Nostrand Reinhold Co., 

Inc. (1987) st.1 

19. Salat, S.: “The Art of Medieval Sustainable Urban Design /The Case of 

Toledo”, SB10Mad, Sustainable Building Conference, CSTB, Urban 

Morphology Laborathory (2005) st.7. 

20. Sarkar, S.: "Determination of Service Levels for Pedestrians with European 

Examples", Transportation Research Record 1405 (1994) st.35-42. 

21. Satterthwaite, D.: “How urban societies can adapt to resource shortage and 

climate change”, Philosophical Transactions of the Royal Society A (2011) 

369, 1762–1783. 

63

22. Schmidt, J. A.: “Adapting Cities to Climate Change – Scenarios for the City of 

Essen”, ExWoSt Research funded by the German Federal Ministry of 

Transport, Building and Urban Development (2011) 

23. Shields, K., Langer, H. (research); Stelzner, K. (project coordination): 

“Assessing the environmental impact of Europe’s major cities”, A research 

project, Siemens AG Corporate Communications and Government Affairs, 

Munich, Germanu (2009) st.10-11, 22-27. (pristup septembar 2011.) 

http://www.siemens.com/greencityindex European Green City Index 

24. Spivak, J.: “Top 10 Least-Polluting U.S. Metros”, Urban Land magazine, 

(2011) August 23, st.2. (pristup jul 2011) 

http://urbanland.uli.org/Articles/2011/August/SpivakPolluters 

25. Transit Oriented Development (TOD) Commision, Virginia (2007) /cit. Ritter, 

Paul, Planning for Man and Motor, Pergamon Press, New York, 1964, st.14/ 

http://www.fairfaxcounty.gov/planning/tod_docs/walking_distance_abstracts 

26. Untermann, R.: "Changing Design Standards for Streets and Roads", in A. 

Moudon (Ed.), Public Streets for Public Use. New York: Van Nostrand 

Reinhold Co., Inc., (1987) 

64


BROWNFIELD AS ECO-PARK OF EDUCATION 

Doc. dr Ana Nikezić, dia, Nataša Janković, dia 

Arhitektonski fakultet, Univerzitet Beograd 

Student doktorskih studija, Arhitektonski fakultet, Univerzitet Beograd, Stipendista 

Ministarstva za nauku i prosvetu 

APSTRAKT 

Industrijski kompleksi predstavljaju jedne od glavnih uzročnika klimatskih 

promena. U okviru aktuelnog procesa razvoja naselja, oni kao napušteni 

prostori, transformisani u eko-parkove nude novi potencijal delovanja na 

klimatske promene, i to kako na polju prevencije, tako i na polju 

adaptacije, što bi za efekat imalo podizanje opšte svesti o ovom 

problemu i edukaciju na svim nivoima. 

Jedan od metoda delovanja u arhitektonskom domenu jeste posmatranje 

transformacije braunfilda u svojevrsni eko-park edukacije (braunfildpolje 

delovanja, park- mogućnost, metod delovanja, edukacijeopomena). 

Očekivani rezultat bio bi definisanje principa na kojima se 

bazira transformacija napuštenih industrijskih kompleksa u eko-park, kao 

i definisanje osnovnih elemenata njegovog sadržaja. Ovakvo istraživanje 

doprinosi ne samo rešavanju problema napuštenog industrijskog nasleña, 

već i u širem smislu doprinosi se širenju svesti o očuvanju životne sredine 

i umanjenju uticaja nastalih klimatskih promena. 

Cilj istraživanja je ispitivanje potencijala napuštenih industrijskih 

kompleksa transformisanih u eko-parkove edukacije, a kao potencijal za 

urbanu reciklažu beogradske centralne gradske zone i priobalja, pri čemu 

će se eko-park edukacije posmatrati kao poligon za delovanje na štetne 

uticaje klimatskih promena. Posmatramo ga sa tri aspekta, kroz potencijal 

za prevenciju klimatskih promena u domenu formiranja ambijenata 

pogodne mikro klime, zatim kroz potencijal adaptacije u domenu 

formiranja resursa u slučaju neočekivane klimatske nepogode, i na kraju 

kroz edukaciju o problemu klimatskih promena i napuštenih prostora 

grada, kao benefita za zajednicu i ekonomiju, i mogućnost učešća 

pojedinaca, javnosti, institucija, ostvarivanja komunikacija, kao i 

65

osvešćivanje o ova dva aktuelna i veoma akutna problema u procesu 

razvoja naselja. 

Koristeći u potpunosti prednosti postojeće infrastrukture industrijskih 

kompleksa, odstranjivanjem štetnih uticaja, grinfilds ostaje netaknut, i 

ujedno se postiže optimalan odnos izmeñu kompaktizacije i gustine 

izgrañene strukture u gradu. Tako, braunfild može predstavljati jedan od 

alata u procesu edukacije o strateškom planiranju održivog razvoja 

naselja u svetlu klimatskih promena. 

Ključne reči: braunfild, ekološki park, edukacija, klimatske promene, 

urbana reciklaža 

ABSTRACT 

Industrial complexes represent one of the main causes of climate 

change. In the actual process of city development, taking climate change 

into consideration, industrial complexes as abandoned spaces, 

transformed into eco-parks offer new perspective, both in the field of 

mitigation, as well as in the field of adaptation, which would have the 

effect of raising general awareness of this problem and education on all 

levels. 

One of the methods of action in the architectural field is transformation 

of brownfield into a kind of eco-park of education (brounfield - as a field 

of action, park – possibility and method of action, education - 

warning). The expected result would be to define principles upon which 

transformation of abandoned industrial complex in the eco-park is based 

on, as well as to define its content basic elements. This kind of research 

contributes not only to solving the problem of abandoned industrial 

heritage, but also more broadly contributes to spreading awareness of 

environmental protection and mitigation of climate change. 

The aim of the study is examination of the potential of abandoned 

industrial complex transformed into eco-parks of education as potential 

for recycling of urban Belgrade’s central city and costal zones, where the 

eco-park is seen as a training ground for action on the harmful effects of 

climate change. Three aspects are considered: potential for the 

prevention of climate change in the domain of forming environments of 

suitable micro-climate, then potential for adaptation in the domain of 

formating resources in case of unexpected weather disasters, and finally 

through education on the problem of climate change and abandoned 

areas of the city. Moreover, we are looking for benefits for the 

community and economy, and the possibility of participation of 

individuals, public institutions, establishing communication, and 

66

awareness of these two very topical and acute problems in the process of 

settlement development. 

By using the full advantage of existing infrastructure of industrial 

complexes, greenfilds remains 

intact, and optimal ratio 

of compactness and density of built structures in the city is achived, thus 

becoming one of the tools in the educational process of strategic 

planning for sustainable development of settlements in the 

light of climate change. 

Key words: brownfield, ecological park, education , climate change, 

urban recycling 

Sadržaj 

BRAUNFILD I URBANA RECIKLAŽA 

U PROCESU KLIMATSKIH PROMENA 

Pozicija braunfilda u procesu urbane reciklaže centralne 

gradske zone 

Mapiranje Beograda u centralnoj gradskoj zoni i priobalju 

Potencijal reciklaže braunfilda u procesu klimatskih promena 


Urbana bašta i park praznine 

Eko braunfild park (osnovni principi i elementi sadržaja) 

Edukacija i eko braunfild park 

Eko braunfild park edukacije (osnovne odlike i benefiti) 

EKO-BRAUNFILD PARK EDUKACIJE 


Eko-braunfild park u procesu usklañivanja zahteva prevencije 

i adaptacije 

Dobri primeri prakse kao podsticaj primene eko-braunfild 

parka edukacije 

Održivost eko-braunfild parka edukacije 

67

BRAUNFILD I URBANA RECIKLAŽA 


Braunfild (brownfield) lokacije su površine i objekti u urbanizovanim 

područjima koji su izgubili svoj prvobitni način korišćenja ili se vrlo malo 

koriste. 6 Braunfild lokacije, zbog svoje uloge u istoriji i razvoju grada, 

zauzimaju centralne pozicije u visoko urbanizovanim centrima. Često 

imaju ekološka ili druga pravno-imovinska opterećenja, jer se na njima 

nalaze ruinirani proizvodni i drugi objekti, a kako u kulturno-istorijskom 

smislu predstavljaju mesta sa odreñenim stepenom zaštite, to je njihova 

reciklaža otežana, a oni često ostavljeni kao napušteni prostori grada. 

Definicija koja bi danas u Srbiji mogla da posluži za bolje razumevanje 

pojma braunfilda mogla bi da bude sledeća: braunfildi su one lokacije u 

okviru grañevinskog zemljišta koje su fizički, pravno i imovinski podobne 

za recikliranje. 7 

Samim tim, braunfild lokacije negativno utiču na svoje uže i šire 

okruženje, ne samo u urbanom i ekonomskom, već i u estetskom, 

psihološkom, socijalnom, i ekološkom smislu. Danas, u trenutku kada se 

problemi klimatskih promena na globalnom nivou sve više prelamaju kroz 

svakodnevni urbani život, na lokalnom nivou, čini se da braunfild 

predstavlja kako dodatno opterećenje kao jedan od primarnih zagañivača 

u centrima gradova, tako i, kroz urbanu reciklažu, potencijal, kao prostor 

osloboñen prekomernih uticaja urbanosti savremenog grada. 

Urbana reciklaža predstavlja strategiju revitalizacije urbanog nasleña 

gradova devedesetih godina u Srbiji. Urbo reciklaža je tada definisana 

kao jedna strategija u korišćenju i rehabilitaciji fizičkog fonda gradova. 8 

6 Braunfild znači, pre svega, zemljište koje je ranije izgrañeno i korišćeno da bi u 

meñuvremenu, usled ekonomsko-finansijskih ili normativno-političkih razloga, bilo 

napušteno. Napuštanje može da bude: (a) funkcionalno, bez aktivnosti ranije 

funkcije, ali sa titularom vlasnika ili korisnika; (b) pravno, bez prava korišćenja ili 

u fazi stečaja ili likvidacije; (c) imovinsko, sa spornim ili neraščišćenim imovinskim 

odnosima i (d) fizičko, kada je bivši vlasnik ili korisnik napustio lokaciju i ostavio 

je u nadležnosti opštinske (gradske) uprave. 

Borislav Stojkov, „Oživljavanje braunfilda,“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. 

Priručnik za donosioce odluka i profesionalce. ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov, 

Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević i Dušan Damjanović (Beograd: Palgo centar, 

2008), 54. 

7 Borislav Stojkov, „Oživljavanje braunfilda“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. 

Priručnik za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara Danilović, Borislav 

Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo 

Centar, 2008), 58. 

8 “Urbo reciklaža predlaže se kao racionalni način upravljanja gradskim resursima, 

ekonomičan način obnove zapuštenih delova gradova, jer kroz manje intervencije 

obezbeñuje pozitivne promene sadržaja, izgleda, karaktera i prihoda. …Tako se 

68

Njenom primenom se čuvaju, održavaju i aktiviraju devastirani, zapušteni 

ili neadekvatno korišćeni prostori gradova koji su pasivni nosioci urbanih 

potencijala. 

Reciklaža braunfilda smatra se jednim od osnovnih alata za postizanje 

održivog razvoja 9 , a kroz podršku urbane renesanse i održavanje visokog 

kvalteta urbanog života i u procesu urbane regeneracije gradskog centra. 

U današnjem trenutku osnovnim principima urbane održivosti 

(atraktivnost, dostupnost, pristupačnost, usklañenost) 10 i ekološke 

održivosti (biodiverzitet, mikroklima, autohtone vrste...) 11 mora se dodati 

i održivost u procesu klimatskih promena koje neminovno postaju deo 

urbane svakodnevice u kojima osnovnu ulogu igra ponašanje pojedinca i 

lokalne zajednice. 

Ponovna upotreba (recikliranje ili revitalizacija) braunfild lokacija 

(„smeñe” lokacije) smatra se da može da pomogne u stvaranju održivog 

urbanog ambijenta, pomogne kod sprečavanja širenja gradova i da spreči 

emigraciju iz urbanog područja. Reaktiviranjem braunfild lokacija postiže 

se veća ostvarljivost principa kompaktnog grada i znatno veća efikasnost 

upotrebe gradske infrastrukture, posebno saobraćajne. 12 

Braunfild, kao slabo iskorišćena površina, u procesu urbane regeneracije 

predstavlja za mnoge gradove značajnu „rezervu prostora” koja 

omogućava da se otklone nedostaci postojeće urbane strukture, kao i 

preterana kompaktnost strukture i gustina sadržaja, nedostatak zelenih 

površina, nedovoljno atraktivna i monotona struktura aktivnosti i 

dogañaja, te niska kulturna vibrantnost sredine. Prema različitim 

urbanistički i komunalni problemi grada mogu transformisati u svoju suprotnost - 

atraktivne, kvalitetne zone koje privlače stanovnike, investitore i sadržaje.“ 

Žaklina Gligorijević, „Beogradski braunfildi: od urbane reciklaže do plana detaljne 

regulacije“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i 

profesionalce., ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina 

Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 84. 

9 

Grimski,D., Ferber,U., Urban Brownfields in Europe. Land Contamination and 

Reclamation 9 (1), 2001. , pp.143-148, EPP publication 

10 http://www.urbandesigncompendium.co.uk/public/documents/UDC2FULL.pdf 

11 

Parkinson Michael. “The Urban White Paper. Halfway to paradise?” , 

http://www.ljmu.ac.uk/EIUA/EIUA_Docs/The_Urban_White_Paper_Halfway_To_P 

aradise.pdf, posećeno avgusta 2011. and English Nature, 2006. Greenspace; 

www.english-nature.org.uk/special/greenspace (posećeno jula 2011.) 

12 Kako je navedeno u Borislav Stojkov, „Oživljavanje braunfilda,“ u Oživljavanje 

braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i profesionalce. ur. Klara 

Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević i Dušan 

Damjanović (Beograd: Palgo centar, 2008), 54. K. Williams, C. Dair. “A 

Framework for Assessing the Sustainability at Brownfield Development” in 

Managing Urban Land. Urednik (Berlin: Federal Enviroment Agency Germany, 

2007) 

69

dokumentima 13 savremeni razvoj grada mora sadržati zelene prostore 

pristupačne lokalnoj zajednici alternativnim vidovima saobraćaja koji su 

dostupni u krugu od maksimalno 300m od mesta stanovanja. 14 Prema 

istoj studiji, svaka urbana podcelina treba da se istakne svojim 

identitetom kroz isticanje specifičnog karaktera javnih prostora. 

Ovako pozicioniran braunfild, kao eko-park edukacije, te kao otvoreni 

javni prostor, omogućava lokalnoj zajednici da atraktivnim i raznorodnim 

pristupima uvede obrazac održivosti kao integralni deo postupka 

definisanja postulata urbane reciklaže. 

Sl. 1: SESC - Leisure and Culture Centre, Sl. 2: Zolleverein Mining Complex, Museum 

San Paolo, Brasil , Lina Bo Bardi, 1977. and Visitors Center, Essen, Germany, Rem 

Koolhaas, OMA, 2010. 

13 

Parkinson Michael. “The Urban White Paper. Halfway to paradise?” , 

http://www.ljmu.ac.uk/EIUA/EIUA_Docs/The_Urban_White_Paper_Halfway_To_P 

aradise.pdf, posećeno avgusta 2011. and English Nature, 2006. Greenspace; 


14 

DETR, 2000. Our Towns and Cities: The Future. 

http://www.communities.gov.uk/documents/regeneration/pdf/154869.pdf, 

(posećeno avgusta 2011); and English Nature, 2006. Greenspace; available at 


70

POZICIJA BRAUNFILDA U PROCESU URBANE RECIKLAŽE 

CENTRALNE GRADSKE ZONE 

Važna grupa objekata podobnih za urbo reciklažu su kulturno-istorijski 

spomenici sa nižim stepenom propisane zaštite. Pošto je konstatovano da 

su razlozi neefikasnosti standardnih teorijskih i praktičnih metoda zaštite 

spomenika kulture različiti (nepostojanje instrumenata kojima se 

predložene intervencije sprovode u delo, nepoznat titular ili vlasnik, zatim 

javne namene i sl.), ovo je jedan od načina za efikasniju zaštitu i 

ponovno aktiviranje ovog specifičnog dela nasleña. Drugu grupu čine 

kompleksi različitih namena, uglavnom industrijski, nekad vojni, skladišni 

ili saobraćajni terminali, koji su ostali zarobljeni u centralnim delovima 

gradova a izgubili svoj raniji značaj, namenu, a ponekad i vlasnika. 15 

Braunfildi imaju snažne prostorne, ekonomske, socijalne i ekološke 

posledice, te njihovo rešavanje treba da bude multiinstitucionalno, 

multisektorsko i multiprofesionalno 16 , što upućuje na brigu na svim 

nivoima. Ukoliko prihvatimo formulaciju da su braunfildi „lokacije 

pogoñene ranijim korišćenjem... zapuštene i podkorišćene sa mogućim 

stvarnim ili očekivanim problemima kontaminacije...te da zahtevaju 

intervenciju i privoñenje korisnoj nameni” 17 , onda se nameće pitanje 

višeslojnih efekata. 18 

15 Žaklina Gligorijević, „Beogradski braunfildi: od urbane reciklaže do plana 

detaljne regulacije“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce 

odluka i profesionalce., ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković, 

Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 84. 

16 Kako je navedeno u Borislav Stojkov, „Oživljavanje braunfilda“ u Oživljavanje 

braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara 

Danilović, Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan 

Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 56. J. Jackson, Brownfield Basic, 

prezentacija, 2006 

17 Kako je navedeno u Borislav Stojkov, „Oživljavanje braunfilda“ u Oživljavanje 



Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 56. 

Sustainable Brownfield Regeneration, CABERNET Network Project, University of 

Nottingham, 2006 

REVIT Project, “Working Towards More Effective and Sustainable Browfiled 

Revitalization Polices”, INTEREG IIIb, 2006. 




Centar, 2008), 56. 

71

U tom smislu braunfild poseduje četiri aspekta koja je potrebno u procesu 

regeneracije reciklirati i unaprediti. To su svojstvo napuštenosti i 

odbačenosti u funkcionalnom i društvenom smislu, svojstvo 

degradirajućeg prostora u kulturno-istorijskom smilu, zagañenog prostora 

u ekološkom i ekonomskom smislu i svojstvo praznog prostora sa 

vlasničkim opterećenjem u urbanom smislu. 

U poslednjih nekoliko godina, dodatno se govori o poziciji braunfilda kao 

prostornog potencijala gradova da se uključe u globalni proces mitigacije 

i adaptacije u nadolazećim klimatskim promenama, kao mesta koja 

obezbeñuju uravnotežen odnos kompaktnosti i gustine, rezervoari vode i 

drugih prirodnih resursa, kao npr. zdravog zemljišta pogodnog za sadnju, 

štite mikroklimu neposrednog okruženja, smanjuju potrebu za 

saobraćajem u smislu veze čoveka i grinfilda, te pozitivno utiču na 

ukupno stanje sredine. 

Pre svega treba istaći da sve braunfild lokacije nisu iste, tako da svaka od 

njih zahteva različit pristup. Za ovo istraživanje nisu od presudnog 

značaja ni veličina i vrsta 19 , ni karakter braunfilda, niti stepen njegove 

zagañenosti 20 , već mogućnost da se njihova raznolikost sagleda kao 

potencijal u postupku reciklaže braunfilda u eko park edukacije. Može se 

reći da je naglasak na onim nekomercijalnim lokacijama kod kojih 

19 Braunfild lokacije se najčešće klasifikuju u tri grupe: 

Prvu grupu čine one koje se nalaze u centralnim delovima grada (visoke vrednosti 

zemljišta), u kojima dominiraju centralne aktivnosti. Drugu grupu čine lokacije u 

bivšim napuštenim industrijskim zonama, dok treću grupu čine lokacije 

vangradskih i seoskih područja. (R. Kettler, K. Schenk, 2007). 

U istom slučaju, Džejkson (J.Jckson) razlikuje četiri vrste braunfil lokacija: (1) one 

koje su prepuštene isključivo tržištu; (2) tržište nastupa nakon identifikacije i 

uklanjanja ekološke štete; (3) lokacija koja je istakla socijalne i ekološke 

vrednosti iznad realne tržišne vrednosti; i (4) lokacija koja ima aktivan 

zdravstveno/ekološki hazard bez ekonomske opravdanosti (J. Jackson, Brownfield 

basics, 2006). 

Kako je navedeno u Borislav Stojkov, „Oživljavanje braunfilda“ u Oživljavanje 



Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 56. 

20 Braunfildi su najčešće: 

_ napušteni ili polunapušteni prostori, zaključani, ruinirani i sa potencijalno 

rizičnom strukturom industrijskih objekata u čijem se okruženju nalaze slomljeni 

asfalt i betonske ploče, 

_ tone toksičnog i netoksičnog otpada, lagune, bazeni i kanali sa stajaćom vodom 

na čijem su dnu sediment i mulj, 

_ podzemna i nadzemna skadišta otpada 

_podzemna i nadzemna infrastruktura, uključujući transformatore, kanalizacioni i 

sanitarne komore, cevovodi, komunalni hodnici, nadzemni cevovodi, industrijska 

oprema, kao i otpad proizveden u procesu rada industrije ili donet i odložen na 

braunfild. 

72

dugoročno neće postojati nada za obnavljanje bilo kakve funkcije, 

prvenstveno iz razloga veće ponude od potražnje. Njihovo rešavanje će 

iziskivati poseban plan koji će najverovatnije podrazumevati pretvaranje 

površina u neizgrañeno zemljište, odnosno slobodne, zelene površine. 21 

MAPIRANJE BEOGRADA U CENTRALNOJ GRADSKOJ ZONI I 

PRIOBALJU 

Beograd je potentan grad, prestonica na rubu Evropske unije i u 

intenzivnoj fazi političke, ekonomske i društvene tranzicije. Slično drugim 

velikim gradovima, ranije je bio industrijski grad, a danas sve više 

oslonjen na tercijarni sektor, koji se promoviše i kroz činjenicu da je 

lociran na dva evropska koridora i tradicionalno na granici različitih 

kultura. Posledica privatizacije u doba tranzicija učinila je da su braunfildi 

i ostali napušteni prostori gradskog centra u nejasnom vlasničkoimovinskom 

statusu, sa nejasno definisanim stepenom i smernicama 

zaštite, u fazi slabog održavanja i nejasne slike njihove uključenosti u 

proces regeneracije gradskog centra. 

Po nekim zvaničnim procenama, površina braunfilda zauzima preko 18% 

ukupne površine gradske sredine, od čeka više od 70% su braunfildi u 

centralnoj gradskoj zoni i zoni priobalja. „Beko”, Beton hala, 

Termoelektrana „Snaga i svetlost”,„Staklopan”, BIGZ, Objekat u Braće 

Krsmanović 2, Objekat u Braće Krsmanović 4 -6 (KC Grad), Objekat u 

Braće Krsmanović 8, Industrijska zona kod Pančevačkog Mosta, 

Beogradski pamučni kombinat, Tramvajski depo, Naučno -tehnolški park 

Instituta „Mihajlo Pupin”, Prva srpska fabrika šećera „Dimitrije Tucović 

1898”, samo su neki od „najpopularnijih” braunfilda za čije rešavanje još 

ne postoji jasan konzenzus regionalnog, gradskog i opštinskog nivoa, 

kako po pitanju prioritetnosti, tako ni po pitanju interesa ili pak strategije 

i pozicije u ukupnoj regeneraciji grada. 

Naredni prikaz treba da pokaže prisustvo i koncentraciju braunfilda u 

Beogradskoj centralnoj zoni i u priobalju, te njihove konkretne lokacije, 

ukazujući na atraktivnost njihove pozicije, odnos prema susednim 

sadržajima gradskog centra i pre svega potrebu da se njihova 

transformacija bazira na reciklaži braunfilda u javne otvorene prostora, a 

ne poslovne i stambene centre. 

21 „Prostorna problematika braunfilda“ u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik 

za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov, Slavka 

Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 

25. 

73

Sl. 3: prostorna distribucija nekih od napuštenih prostora u centralnoj gradskoj zoni i 

priobalju Beograda 

Napušteni prostori na posmatranom prostornom poligonu centralne 

gradske zone i priobalja Beograda na osnovu veličine i stepena 

kompaktnosti prostorne celine na kojoj se nalaze, radi jednostavnije 

operacionalizacije prilikom davanja daljih smernica za intervencije na 

ovim prostorima, mogu se razvrstati u dve osnovne tipološke kategorije: 

kategoriju većih objekata- poteza i kategoriju manjih, pojedinačnih 

objekata. Kao neki od primera iz kategorije većih objekata- poteza mogu 

se navesti: brodogradilište, marina Dorćol, fabrika kotrljajućih ležajeva 

IKL, stari mlin, „Beko”, „Snaga i svetlost”, BIGZ, Beogradski pamučni 

kombinat, naučno-tehnološki park „Mihajlo Pupin”, prva srpska fabrika 

šećera „Dimitrije Tucović”, Luka Beograd (skladište, Jugošped, Žitomlin) i 

drugi, dok neki od primera napuštenih prostora iz kategorije manjih 

pojedinačnih objekata mogu biti: napuštena kuća u Krunskoj 66, stara 

carinarnica (Braće Krsmanović 2), bioskopi Odeon, Kosmaj, Jadran i drugi 

napušteni prostori. 

Raznolikost braunfild lokacija može obezbediti širok spektar novih 

sadržaja i mogućnosti, uključujući stambene i komercijalne usluge, ali i 

otvorene i zelene prostore. Njegova reciklaža i prenamena u urbanim 

područjima gradskih centara odlična je prilika da se sadržajima i 

planiranim aktivnostima doprinese kvalitetu životne sredine, kroz 

formiranje zdravijeg i društveno vibrantnog prostora. Na području užeg 

gradskog jezgra, gde se i posmatrane braunfild lokacije nalaze, zeleni 

prostori često su bili uništavani razvojem poslovnog i industrijskog 

prostora. Prirodno okruženje može se vratiti u urbano gradsko jezgro 

74

projektima poput eko-parkova. Kako su braunfildi u gradskim centrima 

većinom smešteni duž obala reka, a kako su klimatske promene ovde 

najosetljivije to se ovakva veza uspostavlja samostalno, reke su osnovni 

pokretači urbane regeneracije. Braunfild lokacije mogu imati velikog 

udela u stvaranju ovakvog prostora, te na taj način mogu doprineti 

kvalitativnim i kvantitativnim aspektima koji doprinose razvoju gradskog 

jezgra, kako na lokalnom nivou, tako i gradskom i regionalnom nivou. 

POTENCIJAL RECIKLAŽE BRAUNFILDA U PROCESU KLIMATSKIH 

PROMENA 

Prateći zaključke konferencije „Prevazilaženje prepreka u recikliranju 

grañevinskog zemljišta- revitalizacija braunfild lokacija u Srbiji” možemo 

govoriti o benefitima urbane reciklaže braunfilda i to: 

_Na urbanom planu, kontrola odnosa kompaktnosti i gustine, 

povećanje atraktivnosti okruženja na ekonomskom nivou, kontrola 

preteranog širenja gradova, povećanje efikasnosti gradske infrastrukture, 

te omogućavanje ukupnog razvoja šireg područja u okruženju braunfilda. 

_Na ekonomskom planu, korist u dodatnoj vrednosti zemljišta, 

smanjenje ekonomskih gubitaka usled preteranog širenja gradova, 

smanjenje saobraćaja, uvećana moć investiranja, saradnja lokalne 

zajednice i gradske uprave. 

_Na kulturno-istorijskom planu, očuvanje kulturne baštine, odnosno 

objekata industrijske, vojne i komunalne arhitekture iz ranijih kulturnih 

perioda, te ukupan kontinuitet života grada. 

_Na društvenom planu, eliminacija gradske bede, aktivnije 

zapošljavanja u tradicionalnim industrijskim zonama, mogućnost 

ostvarivanja vitalnijih kulturnih projekata koji po pravilu traže mogućnost 

u gradskom tkivu, promovisanje društvene jednakosti u braunfild zonama 

(osetljive društvene grupe koje često naseljavaju napuštene objekte), 

povećanje stepena bezbednosti grañana, obezbeñivanje zdravije životne i 

radne sredine, apsolutno poboljšanje slike i identiteta grada. 

_Na ekološkom planu, eliminacija zdravstvenih rizika (zagañenost), 

uklonjen „divlji” čvrsti otpad, uklonjena opasnost od zagañenja 

podzemnih i površinskih voda, eliminisano zagañivanje zemljišta, 

smanjena opasnost od hazarda, povećana količina kvalitetnog zelenila, 

75

očuvanje biodiverziteta sredine, njegove mikroklime i prirodnih resursa 

vode i zemljišta. 22 

Prateći zaključke teksta Harmina i Gurana (Hamin,E.M., Gurran,N.) 23 

možemo takoñe govoriti i o benefitima transformacije braunfilda u ekopark 

edukacije: 

_Na planu klimatskih promena, kontrola urbane kompaktnosti, 

kontrola mikroklime i provetrenosti neposrednog okruženja, kapital 

ozdravljenog i neizgrañenog prostora podzemnih i nadzemnih voda i 

zemljišta, velika površina ozelenjenog prostora koja smanjuje efekat 

staklene bašte, smanjena emisija zračenja nastala pregrevanjem i 

emisijom toplote urbane strukture. 

Na svakom od prethodnih planova neophodna je edukacija kao 

integrativni deo procesa i kao jedini proces koji ima moć da 

uspostavi meñusobnu vezu prethodnih aspekata razvoja gradske 

sredine kroz uspešnu reciklažu braunfilda. 

Braunfild lokacije svojom strukturom sadržaja i prostora nude mogućnost 

da se kroz postupak reciklaže u otvorene javne prostore eko-parka 

iskoriste kao pozitivni i kvalitetni prostori u procesu klimatskih promena, i 

to: 

_iskorišćavanjem postojeće infrastrukture, 

_čišćenjem i ozdravljenjem zemljišta, vazduha i uopšte prostora u 

procesu prevencije, 

_korišćenje potencijalnog resursa vode, zemljišta u procesu adaptacije, 

_velike površine potencijalno spremne za ozelenjavanje, 

_prazan prostor koji nudi mogućnost provetravanja neposrednog 

okruženja, 

_nasleñena industrija može se iskoristiti kao prečišćivač smeća, vode, i 

kao podrška za ekološke sisteme stvaranja energije struje i bio goriva, 

_formiranje zona mikroklimatskog komfora. 




Centar, 2008), 57. 

23 E.M. Hamin, N. Gurran. “Urban form and climate change: Balancing adaptation 

and mitigation in U.S. and Australia,” Habitat International, vol. 33, issue 3, 

(2009), 239. 

76


Većina evropskih zemalja naglašava integrativni pristup planiranju u 

kome posebno mesto zauzima regeneracija braunfilda, a posebno njihovo 

pozicioniranje kao javnih otvorenih ozelenjenih prostora. Engleska čak 

smatra da reciklaža i oživljavanje braunfilda može biti jedna od osnovnih 

alatki koja na lokalnom nivou osnažuje obnovu susedstva, na 

regionalnom ekonomsku regeneraciju, a na internacionalnom nivou 

podržava procese očuvanja biodiverziteta. 24 

Dakle, formiranje ozbiljnije legislative koja usmerava regeneraciju ka 

poštovanju envajronmentalnih aspekata sredine, povećala je potrebu za 

recikliranjem napuštenih prostora u zelene otvorene javne prostore 

grada. 25 Prirodni pejzaž u urbanom prostoru omogućio bi oživljavanje 

prirodnih procesa i funkcija, regenerisao čitave kvartove i gradske zone, 

stvorio multifunkcionalne otvorene prostore dostupne i pristupačne i 

promovisao održivi razvoj grada. Mnogi pejzažni arhitekti su već dokazali 

kroz svoje projekte da je moguće ostvariti kulturno stimulativni pejzaž 

recikliran iz neiskorišćenih ostataka napuštene industrije. 26 

Razvoj braunfild lokacija za unapreñenje alternativnih vrsta zelenih 

površina u centralnim gradskim jezgrima takoñe se može posmatrati kao 

važni deo ukupne strategije ozelenjavanja grada i poboljšanja kvaliteta 

životne sredine, smanjenja štetnih uticaja klimatskih promena, kao i 

njihova prevencija, kako u pogledu broja takvih mesta, tako i u pogledu 

njihovog broja, distribucije i pristupačnosti. Još jedna značajna prednost 

ovakvih intervencija je brz efekat „eksperimenta” koji mogu poslužiti kao 

model i smernica za dalje ozelenjavanje grada, poboljšanje gradskih 

zajednica i rešavanja problema braunfilda. 

24 Doick,K.J., Sellers, G., Castan-Broto,V., Silverthorne,T., “Understanding success 

in the context of brownfiled greening projects: The requirement for outcome 

evaluation in urban greenspace success assessment,” Urban Forestry & Urban 

Greening, volume 8, issue 3 (2009), 163-178. 

http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1618866709000338 

25 Loures, L., Horta D., Santos A., Panagopoulos T. “Strategies to Reclaim Derelict 

Industrial Areas”, Wseas Transaction on Environment and Development, issue 5, 

vol.2, 2006. 

http://w3.ualg.pt/~tpanago/public/industrial.pdf 

26 Na primer projekti za Duisburg Nord, Latz + Partner; Fresh Kills Park, 

Downsview Park, Gasworks Park 

77

Sl. 4: Living Barge Project, Sarah Kavage, Sl. 5: 60 minute man_Venice Biennale, 2000. 

Nicole Kistler, Seattle, 2006. 

Casagrande&Rintala, Finska. 

Braunfild kao zeleni javni otvoreni prostor u gradskom središtu 

obezbeñuje pristupačnost, atraktivnost, dostupnost i uključenje u 

savremene tokove života lokalne zajednice, doprinoseći ekonomskom, 

društvenom, kulturnom i envajronmentalnom razvoju grada (NAO, 

2006). 27 

Braunfild kao eko-park postaje šansa gde samo promena načina 

korišćenja zemljišta može podstaći privatni i javni sektor i doneti nove 

prihode i nova radna mesta. Mnogi primeri iz inostranstva pokazuju da je, 

na primer, uklanjanje proizvodnog kompleksa i njegova prenamena u 

parkovsko zelenilo dovelo ne samo do konkretnog načina rešavanja 

problema braunfilda, već i do povećanog interesovanja investitora, 

istovremeno, kao i povećanja cena nekretnina u neposrednom okruženju 

novog parka. 28 

Potrebno je prepoznati na koji način je potrebno interpretirati 

istorisjki i kulturni značaj lokacije i razumeti načine na koje 

ekologija i dizajn zajedno mogu da oblikuju alternativne odnose 

ljudi, mesta, prirode i nasleñene strukture, a kako bi rezultat 

bio invencija, a ne restauracija, oživljavanje, a ne očuvanje, 

životnost, a ne scenario. 

27 NAO: National Audit Office. Report by the Comtroler and Auditor General, 

session 2005-2006. “Enhancing Urban Green Space.” (London: The Stationery 

Office, 2006) , 66. 

www.nao.org.uk 

28 “Prostorna problematika braunfilda” u Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik 

za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara Danilović, Borislav Stojkov, Slavka 

Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan Damjanović (Beograd: Palgo Centar, 2008), 

25. 

78

URBANA BAŠTA I PARK PRAZNINE 

Postavlja se pitanje šta je to eko-park kao javni otvoreni zeleni prostor u 

okviru braunfilda. U zavisnosti od načina korišćenja mogu biti zelena oaza 

ili javni trg, ekološka stanica ili rekreativni centar, a u zavisnosti od 

veličine mogu predstavljati nove gradske centre, koji imaju značaja za 

šire okruženje, zatim zajedničke prostore susedstva ili pak manje 

individualne bašte. Čini se da, bez obzira na veličinu, značaj ili način 

korišćenja, ovakvi prostori moraju u svojoj definiciji sadržati dva, na prvi 

pogled, oprečna entiteta: svojstvo prirodnosti i svojstvo urbanosti. 

Svojstvo urbanosti determiniše se kroz fenomen i tipološke odrednice 

Urbane bašte, a svojstvo prirodnosti kroz fenomen i osnovne principe 

Teren vaga (terrain vague 29 ), odnosno Parka praznine (vague park 30 ). 

Urbana bašta 

Urbana bašta predstavlja mesta rekreacije (aktivne i pasivne), mesta 

odmora i dokolice, ali takoñe i prostorni poligon za različite kulturne i 

edukativne dogañaje. Na prostoru braunfilda, urbana bašta se najčešće 

javlja u obliku otvorenih prostora sa elementima parkovskih i rekreativnih 

površina, a vrlo često i specifičnim prostorima sa odvijanje javnih 

sadržaja kao koncerata i bazara. Prostor urbane bašte, u nekim 

slučajevima se tretira kao vrsta oaze u gradu, sa travom, drvećem i 

cevećem koji deluju kao antiteza izgrañenom okruženju. U drugim 

slučajevima suprotna je situacija, kad čvrste površine nadjačavaju one 

meke, te ovaj prostor više liči na ozelenjeni trg nego na park. Urbana 

bašta je proizvod urbanog dizajna, atraktivna, privlačna, dinamična 

pauza uključena u život neposrednog okruženja. 

Sl. 6: MFO Park, Cirih, Švajcarska, Raderschall, 1991. 

29 Ignasio De sola Morales, „Terrain Vague” u Anyplace, ur. Cynthia Davidson 

(Michigen, University of Michigen: Anyone Corporation) str. 118-123. 

30 termin prvi put upotreblje u K. Kamvasinou, “Vague parks: the politics of late 

twentieth-century urban landscapes”, Arq . vol 10 . no 3/4 . (2006): 255-262 

79

Mfo park u Cirihu postavlja jedinstven presedan za urbani park, 

objedinjujući navedene situacije, uključujući i nešto nepogrešivo urbano: 

vertikalnost. Interdisciplinarni tim uspeo je da kreira seriju impresivno 

„živih” volumena, koristeći se strukturalno ekspresivnim rešenjem 

parkovskih elemenata postavljenim na elementima industrijske prošlosti 

koji čine armaturu za vertikalno postavljanje biljaka. Postojeća struktura, 

elementi industrijskog nasleña, omogućili su vertikalni razvoj urbanog 

parka. Svrha urbanog parka ne može se dramatično promeniti, ali ovakav 

park pokazuje kako parkovi mogu biti formirani u urbanom kontekstu, i to 

istovremeni kao vertikalni i prostorni, arhitektonski i prirodni. 

Park praznine „Vague park” 

Prazan prostor („Terrain vague”) je termin koji je prvi put upotrebio 

Ignasi de Sola-Morales 31 i odnosi se na mesto u gradu koje je prazno i 

koje nije zauzeto od ljudi, nejasno i neizvesno, neprecizno i 

neograničeno. Ova mesta su neiskorišćena, ali i slobodna da budu 

spontano okupirana. Najčešće su to braunfildi, napuštena industrijska 

imanja, železničke pruge i stanice, napuštene luke i parcele u 

ruševinama, neproduktivne oblasti u okviru privredne strukture grada. 

Ovakve urbane praznine mogu se uočiti na potezima velikih razmera, kao 

pukotine koje svedoče o nelagodnom procesu promena u naizgled 

stabilnom urbanom kontekstu. Kao bogato polje nevidljivih društvenih i 

prirodnih procesa (deca se igraju, beskućnici žive, spontano se razvija 

biljni i životinjski svet...) terrain vague može poslužiti za uočavanje 

odreñenih odlika na osnovu kojih se mogu formirati principi dizajna javnih 

prostora u gradu. Tri principa čine osnovne karakteristike terrain vaguea: 

praznina, neodreñenost i spontano zaposedanje. 32 Ovo se može 

koristiti kao početni parametar u nastajanju otvorenih javnih prostora, 

samoodrživih i samoorganizovanih. 

Park praznine („Vague Park”) je pristupačan i otvoren sistem, spontano 

nastao, raznolik i integrativan, „prazan” komad zemljišta u gradu, deo 

prirode komplementarne fenomenu urbanog iz suštine svoje suprotnosti. 

31 Ignasio De sola Morales, “Terrain Vague” u Anyplace, ur. Cynthia Davidson 

(Michigen, University of Michigen: Anyone Corporation) str. 118-123. 

32 

„Principles of the terrain vague include emptiness,indeterminacy, and 

uncontrolled occupation, both by people and by nature. The power of the terrain 

vague lies in its freedom and openness in contrast to other public spaces in the 

city which tend to be heavily monitored and commercialised. It is a space where 

people can still access a strange slowness away 

from the pace of the contemporary city. In terms of urban politics then, the 

terrain vague includes in it freedom and critique.“, u K. Kamvasinou, “Vague 

parks: the politics of late twentieth-century urban landscapes”, Arq . vol 10 . no 

3/4 . (2006): 255-262 

80

To je prostor koji počiva na principima očuvanja nasleñenog karaktera 

pejsaža, nastalog u koliziji prirodnih i urbanih, a vrlo često i procesa 

napuštenosti, te podrazumeva očuvanje prostora sa svim njegovim 

karakteristikama, a promoviše proces ekološke održivosti, reciklaže i 

agrikulture kroz različite art projekte i edukaciju, a pre svega kroz 

oblikovanje prostora kao generatora urbanih transformacije, a ne 

proizvoda. To je mesto koje krase nedovršenost, manje striktni uslovi 

kontrole korišćenja, lejeri memorije i atmosfera koja nikada ne zaboravlja 

napuštenost kao sastavni deo istorije prostora. 

Sl. 7: High Line, Njujork, SAD, Diller Scofidio + Renfro, 1999. 

High Line u Njujorku postavlja jedinstven presedan za urbani park, 

smeštajući urbano aktivnu svakodnevicu u kontekst napuštenosti kroz 

nešto nepogrešivo prirodno: sećanje. Interdisciplinarni tim uspeo je da 

kreira seriju impresivno „živih” prostora nastalih takozvanim principom 

Agri-Tekture gde priroda postaje deo arhitekture, a prostor postaje 

istovremeno i prirodan i urban. Izbor vegetacije, pod uticajem 

kolonizovanih biljaka, nastalih u fazi napuštenosti prostora, učinio je da 

se granice arhitekture i prirode zamagle, stvarajući atmosferu 

jednostavnosti, mekoće, nedovršenosti, tišine i spontanosti. 

U interpolaciji ova dva, čini se, napramapostavljena fenomena 

Urbane bašte kao gotovog proizvoda i Parka praznine kao 

generatora prirodnih procesa leži suština Eko braunfild parka. To 

je park u kome je rekreacija omogućena ali ne i strogo 

regulisana, u kome je park namenjen šetnji i relaksaciji, ali i 

očuvanju biodiverziteta, u kome je nasleñena struktura 

revitalizovana kroz proces reciklaže i u službi ispunjenja 

ekoloških potencijala sredine. 

EKO BRAUNFILD PARK 

(OSNOVNI PRINCIPI I ELEMENTI SADRŽAJA) 

Eko-braunfild park je otvoreni javni prostor koji sa jedne strane 

zadovoljava potrebe urbanog načina života, a sa druge štiti nasleñeni 

karakter pejsaža. On nastaje u interpolaciji elemenata sadržaja i 

81

arhitektonskog jezika urbane bašte i principa koncipiranja parka praznine 

oblikujući svojstveni kulturni pejsaž, kao alternativni pristup oblikovanju 

javnog gradskog otvorenog prostora. To je otvoreni javni prostor koji u 

sučeljavanju prirode i grada, nasleñene strukture i prirodnih resursa, nudi 

održivo rešenje koje može i treba da se menja zajedno sa potrebama i 

željama svojih korisnika. 

Sl. 8: Jardin des Fonderies (Bašte Fonderi), 

Nantes, France, ADH Doazan+Hirschberger, 2009. 

Bašte Fonderi su atraktivan prostor u kome su elementi urbane bašte i 

nasleña na inovativan i edukativan način povezani. Formirana je „bašte 

pod krovom”, odnosno nadkrivenog javnog prostora za svakodnevnu 

upotrebu, dečiju igru i društvene dogañaje susedstva (večere, izložbe...). 

Imati zaštićenu baštu od velikog je značaja za sve ove javne upotrebe. Sa 

druge strane, izlaganje ranije industrijske aktivnosti, ali ne kao muzejskog 

eksponata, već i kao mesto nasleña u kome je dosta lokalnog 

stanovništva bilo zaposleno, gde je očuvanje mesta od emocionalnog 

značaja kako za gradsku industrijsku prošlost tako i u odnosu na njihov 

radni vek. Zasañeno rastinje odgovara principima ekološke održivosti 

obzirom da je sañeno dominantno autohtono rastinje koje se tokom 

perioda napuštenosti samostalno razvijalo. 

82

Osnovni principi eko braunfild parka 

Svaki pokušaj definisanja osnovnih principa na kojima počiva dobar ekobraunfild 

park mora u sebi uključiti principe održivog razvoja (dostupnost, 

pristupačnost, atraktivnost, uključenost), ekološkog razvoja (biodiverzitet, 

mikrolokacija, reciklaža, izvori energije), održavanje prirodnih elemenata 

(voda, zemlja, vazduh) i klimatskih uslova. 

Eko braunfild park počiva na principima očuvanja napuštenosti, bilo da je 

reč o nasleñenoj strukturi industrije ili prirodnim svojstvima prostora, 

neodreñenosti u smislu oslobañanja prostora preterane dovršenosti i 

kontrolisanosti i spontanosti, kada je reč o društvenoj otvorenosti, 

pristupačnosti i potencijalu uključivanja lokalne zajednice u život nekada 

napuštenog prostora braunfilda. Snaga ovakvog prostora leži u slobodi i 

otvorenosti, nedovršenosti procesa (sadejstvo prirodnog i nasleñene 

izgrañene infrastrukture), kao i u stalnosti promene (nekontrolisani rast 

prirode, proces rasta umesto završene forme). 

Osnovni programski elementi eko braunfild parka 

Infrastrukturu eko-parka čine: pre svega nasleñena struktura industrije i 

prirodnog pejsaža, zatim mreža prirodnih resursa, odnosno vodene i 

zelene površine, strukture koje neguju biodiverzitet, kao i druge strukture 

potrebne za produktivan eko-sistem, kao i niz struktura prepoznatih kroz 

urbane potrebe i aktivnosti konkretnog konteksta. 

Eko braunfild park kao antipod svojoj ranijoj funkciji industrije, danas je 

ekološki rezervat, prostor namenjen očuvanju i oporavku prirode i 

mikroklime, koji kroz vidljive postupke reciklaže, prečišćavanja i isticanje 

prirodnosti naglašava svoj novi genius loci. 

Eko braunfild park je odreñen kroz složeni sistem sadržaja i aktivnosti 

otvorenog javnog prostora koji pleni atraktivnošću i dostupnošću, 

oblikujući park visokog nivoa urbaniteta sa specifično naglašenim 

karakterom minulih vremena. 

_rekreacija i spektakl, 

_habitat i biodiveritet, 

_zaštita i očuvanje nasleña_industrijska infrastruktura, 

_zaštita i očuvanje pejsaža_zelena infrastruktura_agrikultura i vegetacija, 

_energetski efikasna i pristupačna sredina, 

_nezagañivač sa pozitivnim delovanjem u oblasti mitigacije i adaptacije 

na klimatske promene. 

83

Osnovni zadaci eko braunfild parka: 

_složenost namenske strukture parka, 

_integracija nasleñene strukture i prirodnog pejsaža u jedinstven sistem 

kulturnog pejsaža, 

_ održiv i adaptabilan za nove upotrebe (nedovršenost i spontanost), 

_alternativnost kao lokalna prepoznatljivost , nova duhovnost mesta, 

_očuvanje i naglašavanje duha mesta kroz istoriju i njegovu poziciju u 

životu grada, 

_vizuelna celovitost, prepoznatljivost i atraktivnost ... 

EDUKACIJA I EKO BRAUNFILD PARK 

Po mišljenju stručnjaka 33 glavne prepreke za rešavanje braunfild 

problematike, na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou predstavlja 

nedovoljna edukacija, odnosno informisanost i iskustva o problematici 

braunfilda, kao i nedostatak multidisciplinarnog iskustva u procesu 

regeneracije braunfilda na svim nivoima. To, pre svega, podrazumeva 

problem „znati-kako” („know-how”), u smislu koordinacije i motivisanosti 

o pitanjima razumevanja razmera i suštine problema braunfilda i njegovih 

urbanih, ekonomskih, ekoloških i socijalnih benefita, niskog nivoa 

političkog zalaganja za ponovno korišćenje zemljišta braunfilda, kao i u 

smislu nedostatka sveobuhvatne strategije za ponovno korišćenje 

braunfilda, te nepostojanja neophodnih nivoa edukacije kod svih aktera 

potencijalno zainteresovanih za korišćenje braunfild lokacija uključujući 

privatne investitore, lokalne organe uprave i predstavnike ministarstava. 

Edukacija uspostavlja balans urbanog i prirodnog, parka i grada, 

nasleñenog i novog, lokalnog i regionalnog, poštujući sve aktere u 

procesu regeneracije. Uključenje edukacije u proces regeneracije 

braunfilda kao eko-parka, na najbolji način može uspostaviti meñusobnu 

vezu svih aspekata parka (ekološki, urbani, kulturno-istorijski, društveni i 

klimatski) kao i vezu parka i lokalne zajednice kroz reanimaciju 

neposrednog konteksta, stvarajući transparentan i integrativni prostor. 

33 „Glavne prepreke ponovnom korišćenju braunfilda“ u Oživljavanje braunfilda u 

Srbiji. Priručnik za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara Danilović, Borislav 


Centar, 2008), 18. 

84

EKO BRAUNFILD PARK EDUKACIJE 

(OSNOVNE ODLIKE I BENEFITI) 

Uključenje edukacije u proces transformacije i oživljavanja braunfilda kao 

eko-parka predstavlja uvek novi izazov i podrazumeva multidisciplinarni 

pristup u svim fazama razoja parka, i to kako u smislu angažovanje 

širokog spektra kreativnih disciplina, tako i u smislu angažovanje svih 

zainteresovanih aktera od pojedinaca, preko lokalne zajednice, do 

gradskog i regionalnog nivoa. Eko-braunfild park edukacije podrazumeva 

primenu savremenih tehnologija i kolaborativni dizajn. Mogu se 

prepoznati tri osnovne strategije transformacije koje daju prioritet 

različitom karakteru regeneracije braunfilda, i to su: očuvanje nasleña, 

očuvanje prirode, ili pak reanimacija kulturnog identiteta prostora i 

edukacija. 34 Ovaj poslednji, smatramo, da na najbolji način integriše sve 

aspekte života braunfilda, proklamujući kulturno stimulativni prostor kroz 

raznovrsnu ponudu aktivnosti i sadržaja koji se uzdižu iz napuštenih 

industrijskih prostora. 

Sl. 9: Centar za reciklažu (Waste Transfer and Recycling Center), Feniks, Arizona, Michael 

Singer and Linnea Glatt, 2007. 

Centar za reciklažu („Waste Transfer and Recycling Center”) je projekat 

nastao na prostoru od 100.000m 2 i 25 hektara zemljišta braunfilda. 

Osnovna odlika ovog projekta je otvaranje i pokazivanje infrastrukture od 

koje urbani prostor zavisi, a koja je najčešće zatvorena, te pozivanje 

javnosti na razumevanje procesa odlaganja otpada i reciklaže. Kao što i 

sam projekat pokazuje, koncept reciklaže prostora i njegova 

transformacije mogu biti sastavni deo dizajna i korišćeni u svrhe 

edukacije kako lokalne zajednice, tako i šire uz zadržavanje svih vrednosti 

parka. 35 

34 

L. Loures, Panagopoulos,T., “Sustainable reclamation of industrial areas in urban 

landscapes,” in Sustainable Development and Planning III, ed. A. Kungolos, C. A. Brebbia, 

E. Beriatos, (Southampton: WITPress, 2007), 791-800. 

35 http://www.michaelsinger.com/projects/infrastructure/phoenix.cfm 

85

Proces edukacije uključuje se u sve faze razvoja parka, i to u strateškoj 

fazi planiranja i projektovanja, zatim fazi gradnje i ureñenja, sve do faze 

održavanja i razvoja. Pre svega podrazumeva: 

_ participaciju u oblasti zoniranja i ispitivanja kapaciteta osnovnih 

aktivnosti i sadržaja parka i njihovog uticaja na eko-sistem; 

_ kroz pristup reciklaži nasleñene strukture i njeno uključenje u 

savremene tokove života (prostori za okupljanje, alternativni art projekti); 

_isticanje i oživljavanje zaboravljene ili nedovoljno negovane mikroklime, 

odnosno kroz kapital koji nudi priroda ozelenjavanjem, agrikulturom i 

pošumljavanjem; 

_čišćenje i detoksikaciju, postupke održavanja i reciklaže resursa urbanog 

života (energija, smeće, voda, ...); 

_očuvanje biodiverziteta, izvora vode, zemljišta, kvaliteta vazduha i vetar; 

_kroz isticanje svih benefita koje ozdravljenje prostora braunfilda ima za 

lokalnu zajednicu u ekonomskom, ekološkom i društvenom smislu. 

Posebno mesto ima edukacija o klimatskim promenama koje nas 

neminovno pritiskaju, i to kroz učenje o otpornosti prirode, uticaju 

pojedinaca na klimatske promene, kao i o benefitima koje lokalna 

zajednica može da ostvari. Kod nas posebno je značajan ovaj aspekt, jer 

pojam klimastskih promena nije jasno definisan, te se njegov odraz u 

svakodnevnom životu i ponašanju ne vidi (klimatske promene nisu samo 

naučna, već i društvena kategorija, nisu samo globalan već i lokalan 

problem, nisu samo pretnja, već i pomoć 36 ). 

Ako posmatramo konkretno, u smislu angažovanja širokog spektra 

kreativnih disciplina, to podrazumeva multidisciplinarni pistup u strateškoj 

fazi planiranja i razvoja, koji uključuje kako ekologiju tako i tehnologiju, 

arhitekturu i umetnost, discipline koje se bave mikroklimom i društvenim 

naukama, koje se bave psihologijom, sociologijom, istorijom i kulturom. 

Posmatrani u smislu uključenja pojedinaca i lokalne zajednice, ove 

prostori mogu predstavljati motiv različitih zainteresovanih strana za 

saradnju i učešće, koje na taj način mogu obezbediti 

više zajedničkih prostora. Na ovaj način nude se modeli za 

buduće obnove i poboljšane obrazovne mogućnosti, što se može ostvariti 

kroz različite postupke uključenja u održavanje, izgradnju i život parka, 

zatim kroz mogućnost posmatranja najrazličitijih procesa koji mogu biti 

izloženi, kao što su reciklaža otpada, infrastrukturna potrošnja, prerada 

urbanog zagañenja, resursi vode, energije i slično, ali takoñe i one kao 

što su škole, radionice, galerije i druge ustanove za razvoj kulture i 

revitalizaciju starih zanata, postupci „uradi sam” i „učestvuj kroz sadnju”, 

projekte „moja bašta” i slično. 

36 Understanding and responding to climate change, The National Academy, 

2008. Edition. 

86

Benefiti eko-braunfild parka edukacije 

Eko-braufild park edukacije je dinamična, nedovršena i otvorena 

struktura koja kroz vegetaciju, ekološke principe, principe reciklaže, 

društveni stav o spontanosti zaposedanja prostora predstavlja mesto 

opšteg benefita. Ovakav prostor ne može biti završen, on je deo procesa i 

zato je edukacija u njemu primarni element obezbeñujući propulzivnost i 

kontinuitet, vitalnost i identitet, kulturnu i ekonomsku vibrantnost i visok 

urbanitet. 

Eko-braunfild park edukacije treba da odgovori na: 

_stvaranje novih / povećanje postojećih ekoloških staništa, kroz 

biodiverzitet, izvor vode, zemljište, kvalitet vazduha i vetar, odnosno kroz 

kapital koji nudi priroda i njegovu upotrebnost kroz agrikulturu, 

pošumljavanje; 

_povećanje prostora javne upotrebe i rekreacije, kroz njihovu 

rasprostranjenost i uticaj na ekosistem, u kojima ekološki principi treba 

da vode zoniranje i gradnju; 

_istovremeno očuvanje istorijski značajnih lokaliteta i značajnih prirodnih 

resursa sredine; 

_usklañivanje i koliziju ekoloških i urbanih potencijala prostora kroz 

društveni angažman i edukaciju; 

_reagovanje na zagañenje kroz reciklažu otpada i njegovo skladištenje, 

smanjenje uticaja buke od koalizije aktivnosti i urbanog okruženja, 

otklanjanje prisustva hemikalija u prirodi i njeno obnavljanje, upotrebu 

alternativnih vidova energije i dr., 

_klimatske promene kroz otpornost prirode, ulogu pojedinca i zajednice, 

kontrolu poplava, banku prirodnih resursa vode i energije, testiranje i 

promovisanje tehnologija remedijacije; 

_ekonomsku stimulaciju, kroz javnu i komunalnu saradnju, kroz postupke 

raznolikog i spontanog korišćenja, održavanja i revitalizacije; 

_obnovu životne sredine, kroz strukturu pejsaža, negovanje i 

unapreñenje mikrolokacije; 

_poboljšanje „estetike” susedstva. 

EKO-BRAUNFILD PARK EDUKACIJE 


Zauzimanje zelenih i otvorenih prostora, baš kao i prekomeran razvoj 

urbanih centara uništava prirodne resurse, smanjujući mogućnost i 

kapacitet okruženja da odgovori na uticaje kao što su zagañenje, 

pregrevanje, obnavljanje i druge, utičući na klimatske promene. Kvalitet 

vode, zemljišta i vazduha je ugrožen, zajedno sa drugim prirodnim 

resursima koji pružaju zaštitu gradu od ovakvih štetnih uticaja. 

87

Sve veće izgrañene površine svojom materijalnošću doprinose 

naglašavanju negativnih uticaja klimatskih promena u urbanom centru 

grada. Asfaltiranje i uklanjanje zemljišta i vegetacije smanjuje sposobnost 

okruženja da spreči ili umanji utacaje klimatskih promena. Izgrañeni 

objekti takoñe na više načina utiču na mogućnost prevencije i adaptacije 

klimatskim promenama. Popločane ulice i šetališta apsorbuju toplotu, dok 

izgrañeni objekti pored apsorpcije toplote dodatno onemogućavaju 

strujanje vetrova. Prekomerna kompaktizacija urbane strukture 

onemogućava provetravanje i remeti lokalnu mikroklimu povećavajući 

ekstremne vrednosti zimskih i letnjih temperatura, a sa druge strane 

nesmetano širenje gradova povećava koncentraciju saobraćaja, čime se 

povećava površina asfaltiranog zemljišta i zagañenost od automobila. Svi 

ovi negativni efekti izgrañene sredine, zajedno sa svakodnevnom 

proizvodnjom toplote od strane automobila i fabrika, i uopšte 

savremenog urbanog načina života, stvaraju toplotnu kupolu iznad 

urbanih područja, koja čini zamku zagañivačima i emisiji štetnih zračenja. 

Klimatske promene postaju široko prepoznate kao globalni izazov 21. 

veka, i to ne samo na internacionalnom i regionalnom nivou, već se sve 

više govori o ključnoj ulozi lokalnog nivoa u kome pojedinac i njegovi 

svakodnevni postupci imaju ključnu ulogu. U uvodnom tekstu Habitat 

Internacional 33 iz 2009. 37 koji je u potpunosti posvećen problemu 

klimatskih promena i urbanoj sredini, definiše se 6 strateških kategorija o 

klimatskim promenama, i to nauka o klimatskim promenama, javno 

zdravlje, sigurnost i spremanje za nepogode, menadžment površinskih 

voda, kvalitet sveže vode i reciklaža, upotrebljivost zemljišta, izgrañene 

strukture i saobraćajne infrastrukture, te naglašava biodiverzitet i ekosistem. 

Kako je poznato da je lokalni nivo prepoznat kroz gradsku upravu i 

uključivanje stanovništva u procese, to je edukacija čini se prvi i osnovni 

korak dobre i kvalitetne promene načina urbanog života. Edukacija u 

oblasti emisije gasova i naše uloge u tome, alternativni vidovi saobraćaja, 

čuvanje i proizvodnja energije, alternativni pristup i reciklaža, čista 

energija i gorivo, materijali za gradnju i načini gradnje. Isti tekst 

podržava tvrdnju da je lokalni nivo najbolji u procesu redukovanja uticaja 

globalnog zagrevanja kao nivo koji je najbliži zajednici i ljudima, zato 

edukacija jeste primarna uloga ovakvih parkova u procesu klimatskih 

promena. 38 Čini se da kvalitetan prostor eko-braunfild parka može kroz 

edukaciju da se uključi u sve prethodno navedene kategorije, i to 

37 “The Mitigtaion/adaptation conundrum in planning for climate change and 

human settlements.” Habitat International, volume 33, issue 3 (2009) 



Broj je u celosti posvećen problemu odnosa adaptacije i prevencije čime se skreće 

pažnja na integrativni prisup koji balansira odnos ova dva 

88

konkretno kroz primenu decentralizovane nisko-karbonske (ugljenične) 

oblike proizvodnje energije koji smanjuju štetne efekte staklene bašte, 

kroz primenu korišćenja snage vetra, sunčeve energije i snage talasa koji 

predstavljaju ključne oblike adaptacije, kao strategija manjih, više 

decentralizovanih oblika proizvodnje energije čime se smanjuje 

mogućnost gubitka energije u iznenadnim situacijama, kao što su oluje ili 

temperaturni ekstremi. 39 

Osnovni principi i struktura eko-braunfild parka omogućavaju ovakve 

postupke podržavajući upravo osnovne postulate održivosti urbanog 

prostora kroz očuvanje zelenih urbanih površina i to: efikasnu kontrolu 

zagañenosti neposrednog okruženja, dugovečnost vegetacije i njenu 

korisnost 40 , kao i očuvanje vrednosti mikrolokacije i biodiverziteta 

sredine, odnosno ne narušavanje eko-sistema. 41 Na ovaj način 

zadovoljeni su i osnovni postulati prilagoñavanja i poboljšanja urbanog 

prostora u klimatskim promenama. Dakle kada se govori o održivosti 

nekog prostora, posmatramo je kroz integraciju urbanog, društvenog, 

ekonomskog, ekološkog i aspekta klimatskih promena. 

EKO-BRAUNFILD PARK U PROCESU USKLAðIVANJA ZAHTEVA 

PREVENCIJE I ADAPTACIJE 

Benefiti zelenih eko-parkova uključuju smanjenje atmosferskih 

zagañenja, očuvanje energije kroz hlañenje i zasenčenje, smanjenje 

olujnih efekata, kreiranje prirodnog staništa i prostora za opuštanje, 

rekreaciju i društvenu interakciju. 42 

Mitigacija podrazumeva kompaktizaciju urbane forme kroz 5 faktora i to: 

gustinu urbanih i aktivnosti stanovanja u gradu, raznovrsnost ponude 

sadržaja, urbanu strukturu koja treba da je podložna adaptaciji sa 

usitnjenim primarnim kodom, pristupačnost u smislu udaljenosti i 

otvorenosti i kraće distance, pri čemu je SmartGrowth viñen kao 



(2009), 239. 

40 

A.J. Moffat, T.R. Hutchings, “Greening Brownfield Land,” in Sustainable 

Brownfield Regeneration: Livable Places for Problem Space, ed. Tim Dixon, Mike 

Raco, Philip Catney, David Larner (Oxford: Blackwell Publishing, 2007): 143-176. 

41 C. Harrison, G. Davies.2002. “Conserving Biodiversity that Matters:practitionars 

perspectives on brownfield development and urban nature conservation,” Journal 

of Environmental Managemen, 65 (2002): 95-108. 

42 

A.J. Moffat, T.R. Hutchings, “Greening Brownfield Land,” in Sustainable 

Brownfield Regeneration: Livable Places for Problem Space, ed. Tim Dixon, Mike 

Raco, Philip Catney, David Larner (Oxford: Blackwell Publishing, 2007): 143-176. 

89

esencijalan za postizanje rezultata mitigacije u procesu klimastkih 

promena. 43 

Adaptacija podrazumeva planiranje većih prostora kao posledice 

plavljenja, zaštitu zelenog priobalnog pojasa, adaptaciju vegetacije prema 

klimatskim predviñanjima kao posledica predviñanja oluja, ciklona, jačih 

zima i kišnih sezona. U urbanim sredinama se predlaže dekompaktizacija 

kako bi se sprečilo pregrevanje i omogućilo provetravanje. Očuvanje 

urbanih šuma radi hlañenja urbane sredine i ozelenjavanje šetnih staza, 

primena alternativne energije, kao i više prostora ostavljenih praznih, radi 

više prirodnog prečišćavanja vode. 

Pitanje odnosa adaptacije i mitigacije postavlja se kao osnovno u 

sadašnjem trenutku kada se preporuke u meñusobnoj koaliziji 44 . Dok 

mitigacija planira kako da smanji sadašnje i buduće efekte staklene bašte 

i preteranog pregrevanja i zagañenja generisana od strane saobraćaja i 

izgrañene strukture, adaptacija želi da pripremi urbanu sredinu i 

populaciju za neminovne nadolazeće klimatske promene, minimizirajući 

istovremeno negativne rezultate i izbegavajući ih. Jasno je da ni jedna ni 

druga sama ne mogu pomoći ali zajedno možda i mogu. 45 Dok mitigacija 

definiše strategije koje traba da zaštite zajednicu kroz duži vremenski 

period, adaptacija štiti zajednicu od opasnosti koje klimastke promene 

donose. Sigurno je moguće uskladiti ih. 

U tekstu Hamina i Gurana (Hamin,E.M., Gurran,N.) Urban form and 

climate change: Balancing adaptation and mitigation in U.S. and 

Australia 46 postavlja se rešenje odnosa mitigacije i adaptacije kroz urbane 

zelene otvorene prostore koji mogu da zadovolje oba aspekta klimatskih 

promena. Ublažavanje klimatskih promena u gusto izgrañenim urbanim 

sredinama zahteva smanjenje korišćenja motornih vozila i potrošnje 

energije u zgradama, dok prilagoñavanje klimatskim promenama zahteva 

otvorene prostore na raspolaganju za upravljanje atmosferskim 

nepogodama, migracijama različitih vrsta i urbanim hlañenjem meñu 

ostalim ciljevima. 

43 Reid Ewing, Keith Bartholomew, Steve Winkelman, Jerry Walters, Don Chen. 

Growing Cooler: the evidence on urban development and climate change. 

(Washington DC: Urban Land Institute, 2008) 





(2009): 238-245. 



(2009): 238-245. 

90

Odgovor na ovakvu situaciju ne postoji kao jedinstveno rešenje, već je 

potrebno naći odgovore u urbanoj strukturi koji će omogućiti zajednici da 

umanji konflikte. 

Jedan od načina je dovoñenje zelenih prostora u urbane forme grada. Ovi 

otvoreni zeleni prostori moraju biti tako projektovani da zadovolje 

različite ciljeve, poput urbane agrikulture i zaštite od polava na primer. 

Veći blokovi otvorenih prostora mogu formirati prostor za rekreaciju i 

razonodu, kao i prostor koji može da se adaptira promeni nivoa voda 

usred klimatskih promena, dok bi takvi zeleni pojasevi bili u stanju da 

ojačaju unutrašnje odnose susedstva. Potrebno je takoñe da se objekti 

više koriste prirodnim energetskim potencijalima, kao što su solarna 

energija ili energija vetra, potrebno je voditi računa o očuvanju 

biodiverziteta, specifičnim vrstama, kako bi se formirala životna, zdrava i 

skladna urbana struktura. 

Sl. 10: Downsview Park, Toronto, Kanada 

Downsview Park se sastoji od ukupno 260.6 hektara zemlje u 

severozapadnom delu Toronta, Koje je ranije koristila vazduhoplovna 

baza. Od ukupne površine područja više od 130 hektara je nakon 

transformacije namenjeno tradicionalnim parkovskim, rekreativnim i 

kulturnim aktivnostima. Kako je predviñeno da park bude samoodrživ i u 

ekonomskom smislu, tj. da se razvija na osnovu samofinansiranja, 

aproksimativno 102 hektara je predviñeno za aktivnosti koje mogu doneti 

finansijski priliv, za razvoj i održavanje ovog parka, kao integralni deo 

230 hektara velike samoodržive zajednice. Jedan od osnovnih ciljeva 

ovog parka bio je uspostavljanje prostora koji integriše društvena, 

ekonomska i pitanja životne sredine u održivi razvoj parka. 47 

Koncept zelene infrastrukture eko-parka ima značaja za kvalitet životne 

sredine, čuvajući biodiverzitet i ekosistem koji mogu biti od značaja i 

koristi za zajednicu, slično infrastrukturi napravljenoj od strane čoveka, 

poput sistema za odvodnjavanje atmosferske vode ili za filtriranje 

47 Czerniak, J., Downsview Park Toronto. Prestel and Harvard Design School, 

2001. 

91

obližnjih voda. Formirane zelene i vodene površine u strukturi eko-parka 

mogu predstavljati značajne resurse za neočekivane klimatske promene. 

Na ovaj način može se odgovoriti na potrebu usklañivanja procesa 

ublažavanja negativnih efekata klimatskih promena, kao i procsa 

adaptacije šireg okruženja u vreme očekivanih promena. Usled 

ekstremnih situacija, naglih temperaturnih promena, iznenadnih, 

kratkotrajnih, ali intenzivnih padavina, formiranje zona mikroklime u 

okviru eko-parkova od velikog je značaja u procesu ublažavanja efekata 

klimatskih promena. Istovremeno, očuvanje prirodnih resursa, i stvaranje 

novih, od velikog je značaja za buduće generacije, neminovne promene, 

a služi i trenutnoj populaciji. 

Može se zaključiti da se formiranjem mreže zelenih prostora repeticijom 

strategije ozelenjavanja braunfilda u urbanom gradskom jezgru, može 

uticati na smanjenje štetnih uticaja urbanog gradskog života i izgrañene 

strukture na klimatske uslove, ali takoñe i formirati osnovni principi za 

neke nove održive strategije razvoja savremenog urbanog grada. 

DOBRI PRIMERI PRAKSE KAO PODSTICAJ 

PRIMENE EKO-BRAUNFILD PARKA EDUKACIJE 

Čini se da su dva parka nastala na prostoru braunfilda Landšaft park 

(Landschafts park, Duisburg Nord), u Nemačkoj iz 1991. i Freškils park 

(Freshkills Park), u Njujorku iz 2000. godine odlični primeri na kojima se 

mogu videti svi benefiti integrativnog pristupa koji uključuje sve aspekte 

održivosti, ali i sve aktere od pojedinaca do regionalnog nivoa. Čini se 

kao da baš oni predstavljaju dva pola pozitivnih pristupa rešavanju 

problema reciklaže braunfilda kroz oblikovanje otvorenog zelenog 

prostora. Dok prvi naglašava aspekt industrijske prošlosti, drugi 

naglašava aspekt prirodne, koji takoñe čini deo njegove istorije. Dok se 

prvi uključuje u kulturu kroz programe bliske urbanom životu, drugi 

naglašava programe koji ističu eko-sistem, biodiverzitet. Ono što ih čini 

bliskima jeste sveobuhvatni pristup koji ostavlja prostora daljim 

intervencijama, nedovršenost, spontanost zauzimanja, kao i uočavanje 

prostornih potencijala koji ne ugrožavaju fazu napuštenosti kao jednako 

vrednu. Prvi može biti primer dobre prakse za industrijske komplekse u 

centralnoj gradskoj zoni, dok drugi pre odgovara primerima priobalne 

zone. 

Landšaft je javni park projektovan od strane Latz + Partner studia (Peter 

Latz), sa namerom reciklaže braunfilda radi razumevanja industrijske 

prošlosti, pre nego njenog odbacivanja. Park je blisko povezan sa prošlim 

načinom korišćenja lokacije: proizvodni pogon čelika i uglja. Podeljen u 

92

više zona, čije su granice pažljivo postavljane na osnovu postojećih 

uslova (kao što su način podele područja postojećim putevima i šinama i 

koje su vrste biljaka počele da rastu u pojedinim delovima tokom perioda 

napuštenosti, itd.). Postavljen patern dalje je tkan nizom šetališta i 

vodenih puteva, uz nagalašavanje specifičnih programskih elemenata: 

betonski bunkeri stvaraju prostor za intimne bašte, stare cisterne za gas 

postale su bazeni za ronioce, betonski zidovi se koriste za penjanje po 

steni, i jedno od centralnih mesta stare fabrike, središte stare čeličane, 

pretvoreno je u otvoreni trg. Svaki od ovih prostora koristi se elementima 

pomoću kojih se može čitati prošlost, što je bila jedna od vodećih ideja 

projketanata. 

Doslovnim definisanjem parka kao post-industrijskog pejsaža autori daju 

dobar primer kako se mogu promišljati ne samo industrijske oblasti, već 

bilo koji prostor koji pomaže u promociji kulture. Atraktivnost Landšaft 

parka leži u onome što Roz Makulej (Rose Macaulay) naziva zadovoljstvo 

ruševina, ili zadovoljstvo u vezi sa istraživanjem fizičkih ostataka 

prošlosti. 48 

Sl. 11: Landschafts park, Duizburg (Duisburg Nord), Nemačka, 1991., Peter Latz + Partner 

Drugi primer je Freškils park (Freshkills Park), koji predstavlja jedan od 

najambicioznijih i najinovativnijih projekata javnih prostora na svetu, čiji 

48 Lowry, P., “Places: Finding beauty and meaning in a post-industrial landscape”, 

PostGazette www.postgazette.com/magazine/20010226lowry4.asp 

93

se značaj ogleda u smislu zaštite životne sredine, obnovljivih izvora 

energije, urbane ekologije i zelene tehnologije, regionalnih rekreativnih 

pogodnosti, kao i prostora za edukaciju, umetnost i kulturu. Projekat 

Freškils park predstavlja sistem novih zelenih površina postavljenih na 

mesto stare deponije smeća. Park se prostire na 2200 hektara, tri puta je 

veći od Central parka i predstavlja najveći park koji je formiran u 

Njujorku u poslednjih 100 godina. Sa svojim jasno postavljenim ciljevima 

i potrebnim dužim vremenskim peridom za njihovo ostvarivanje pokazuje 

nam da ovakvi projekti ne predstavljaju samo gotov proizvod već i veoma 

zanačajan urbani i prirodni proces razvoja. Nacrt master plana za Freškils 

park imao je za cilj da postavi okvir za razvoj parka u narednih 30 

godina, što bi se ogledalo kroz: svetski značajan javni park velikih 

razmera, vraćanje ekološkog sistema i kultivisanje održivog pejsaža, 

formiranje okvira za raznovrsne aktivnosti i programe koji bi bili 

jedinstveni u gradu. Sastoji se iz neverovatnog spektra različitih otvorenih 

prostora i objekata u kojima se mogu odvijati različite društvene, kulturne 

i fizičke aktivnosti, učenje i igra. Čine ga sedam milja dugačak put, staze 

za pešačenje, staze za trčanje, staze za jahanje i prostor za rekreativnu 

plovidbu. 

Sl. 12: Freshkills Park, Njujork, SAD, 2000. 

Neophodno je istaći da je potrebno prikupiti podatke o iskustvima iz 

sličnih projekata ozelenjavanja braunfilda, kako bi bili potvrñeni stavovi 

izneti u ovoj studiji, a time bi bila dodatno podstaknuta primenljivost 

94

navedenih „pouka iz eko-parka”. Ozelenjavanje braunfild lokacija 

predstavlja pogodan metod u procesu revitalizacije gradskih jezgara, te 

mu treba dati prioritet u politici, planiranju i radu lokalnih zajednica, kako 

bi se održao ili poboljšao razvojni proces i kvalitet životne sredine u 

okviru ovih delova grada. 

ODRŽIVOST EKO-BRAUNFILD PARKA EDUKACIJE 

Održivost eko-braunfild parka, pored svih onih smernica koje reciklaža 

braunfilda podrazumeva, determinisan je dodatno kroz edukaciju i to 

posmatrano sa urbanog, kulturno-istorijskog, društvenog i ekonomskog, 

ekološkog i aspekta klimatskih promena. 

a) urbani aspekt 

_integracija braunfilda u neposredno okruženje, 

_ alternativni vidovi kretanja, smanjena potreba za mirujućim 

saobraćajem, 

_rekreacija je deo svakodnevnog života, 

_dopuna namenske strukture okruženja. 

b) kulturno-istorijski aspekt 

_reanimacija zaštićenih spomenika kulture, 

_negovanje identiteta i duha mesta, 

_negovanje alternativnih programa kulture. 

v) društveni aspekt 

_omogućavanje sveobuhvatnog i višenamenskog korišćenja parka, 

_partnerstvo pojedinca i zajednice, odnosno opštine, privatnog i javnog 

sektora, 

_život parka je život neposrednog susedstva, participacija lokalne 

zajednice, 

_ povećanje kvaliteta života lokalne zajednice. 

g) ekološki aspekt 

_čuvanje prirode ... moje dvorište, 

_ekološki programi, kako se ponašati prema prirodi, 

_procesi reciklaže u malom, odnos prema resursima (otpad, voda, 

zemljište, vazduh), 

_očuvanje ekoloških vrednosti mesta, biodiverzitet, 

_alternativni vidovi energije, prečišćavanje. 

95

d) klimatski aspekt 

_izdržljivost prirode, 

_mikroklimatski komfor kroz vegetaciju, provetravanje, vodu, zemljište, 

strukture nadstreha i zasenčenja, 

_stanice i menadžment čiste vode i zemljišta (filtriranje, agrikultura), 

_prirodne nepogode_revizija upotreba zemljišta, vode, kišnice, vetra. 

Prikazani primer i smernice pokazuju da regeneracija braunfilda 

predstavlja značajni potencijal za povećanjem zelenih prostora u urbanim 

područjima, što kao benefit donosi poboljšanje kvaliteta 

zemljišta,formiranje prirodnih staništa, povećanje rekreativnih 

mogućnosti, kao i unapreñenje ekonomske revitalizacije naselja. 

Uspešnost i održivost ovakvih prostora nisu uvek u meñusobnom skladu. 

Uspešnost podrazumeva pre svega ekonomski benefit eko-braunfild 

parka, koji je teško kvantifikovati, i podrazumeva pre svega podizanje 

kvaliteta zemljišta neposrednog okruženja, ekonomsko aktiviranje i živost 

neposrednog okruženja u vidu povećanja broja malih poslova i 

angažovanje lokalne zajednice u procesu njihovog održavanja i 

korišćenja, kao i društveni benefit koji podrazumeva podizanje kvaliteta 

života lokalne zajednice, te uključivanje ovakvih prostora u savremene 

tokove razvoja grada kroz turističku ponudu, rekreaciju, kulturu i 

edukaciju. Sa druge strane održivost podrazumeva kontinuirani proces u 

kome se park stalno razvija, vodeći računa o prirodnim, ekološkim i 

benefitima važnim u procesu klimatske promene. 

Uspešnost i održivost čini se prelamaju se kroz eko-braunfild park kao 

otvoreni sistem koji omogućava i obezbeñuje uvek novu perspektivu 

razvoja okruženja i grada, nikada ne govoreći o završenom procesu. 49 

Uključenost zajednice u celokupni proces regeneracije braunfilda od 

ključne je važnosti, kako u kratkoročnim tako i u dugoročnim procesima 

razvoja. 

Moguće je koristiti različite strategije transformacije zapuštenih 

industrijskih područja u skladu sa njihovim potencijalom, ali nezavisno od 

strategije transformacije koja se upotrebljava, duh mesta trebalo bi 

posmatrati kao esencijalnu teorijsku osnovu regeneracije ukupnog 

zelenog prostora, što omogućava da se ojača snaga zelenog prostora u 

urbanom jezgru kao jedan od najvažnijih aspekata za ostvarivanje 

održivog razvoja grada u svetlu klimatskih promena. 

49 

Grimski,D., Ferber,U., Urban Brownfields in Europe. Land Contamination and 

Reclamation 9 (1), 2001. , pp.143-148, EPP publication 

96

ZAKLJUČNE NAPOMENE 

Prilikom formiranja strategija reciklaže braunfilda u urbanom gradskom 

jezgru mora se uzeti u razmatranje njihov istorijski, kako fizički (urbani i 

prirodni), tako i socio-kulturni, kao i ekonomski i ekološki kontekst. 

Braunfild i druge post-industrijske lokacije čine se posebno pogodnim za 

formiranje javnog otvorenog prostora koji omogućava različite načine 

korišćenja i aktivnosti, i koji potencijalno mogu poslužiti za razumevanje 

odnosa prirode i izgrañene sredine u svetlu klimatskih promena, ne samo 

kao gotov proizvod, već i kao poligon za ekološke, kulturne i društvene 

promene i edukaciju. 

Posmatrajući braunfild lokacije sa urbanog aspekta možemo zaključiti da 

koristeći postojeću infrastrukturu, uklanjanjem potencijalnih zagañivača, i 

na taj način ostavljajući grinfilds netaknutim, braunfild lokacije zauzimaju 

centralno mesto u planiranju strategija održivog razvoja i strategija 

planiranja razvoja grada koje sprečavaju širenje grada na račun zelenog, 

otvorenog prostora, koje zadržavaju otvorene prostore, brinu o 

smanjenju emisije štetnih gasova i ublažavanju efekta staklene bašte, 

kao i preispitivanje mogućnosti i reinvestiranje u razvoj urbanih područja 

i njihovih zajednica. 

U okruženju napuštenih prostora nalaze se susedstva koja veoma često 

pate od efekata dugoročnih zagañenja i loših uticaja koji ovako napušteni 

prostori imaju na njih. Ponovna upotreba ovih napuštenih prostora grada 

donosi mnoge benefite i lokalnoj zajednici, od kojih se većina odnosi na 

povećanje kvaliteta životne sredine, ali takoñe i povećanje vrednosti 

imovine zahvaljujući novonastalom okruženju. 

Uvoñenjem vegetacije ili korišćenjem biljnih vrsta koje su sponatno 

nastale na prostorima braunfilda, jedinstvenim formiranjem eko-parkova 

edukacije, mogu se postaviti početne paradigme za delovanje u svetlu 

klimatskih promena. Na ovaj način mogu se započeti značajni procesi, 

dugotrajni, sa dalekosežnim ciljevima, ali čiji su neki od efekata odmah 

primetni. Naime, dok je za merenje benefita na ovaj način ostvarenog 

učešća u procesu adaptacije na klimatske promene potreban duži 

vremenski period, neki od efekata procesa ublažavanja štetnih uticaja 

vidljivi su odmah, kao što su benefiti stvaranja celina mikroklimatskog 

komfora, smanjenje temperaturnih oscilacija, veća zasenčenost, 

povećanje vlažnosti vazduha, udobniji boravak u urbanom gradskom 

jezgru. 

Prikazani primeri transformacija braunfilda u otvorene zelene prostore 

mogu poslužiti i kao smernice za delovanje na posmtranom području 

Beograda, gde bi projekti poput Landšaft parka bili pogodni za primenu u 

napuštenim prostorima u centralnom gradskom jezgru, bez obzira na 

njihovu veličinu ili prvobitnu namenu, formirajući na taj način prostore 

počev od onih koji bi bili doživljeni poput „naše bašte“ u napuštenim 

97

kućama ili manjim objektima, pa sve do onih koji bi predstavljali otvorene 

zelene prostore, poligone za raznovrsne aktivnosti smeštene u 

nekadašnjim industrijskim objektima. Projekti poput Freškils parka 

pogodni su za primenu na području beogradskog priobalja, čiji veći deo i 

nije u upotrebi, upravo iz razloga jer se na njemu nalaze napušteni 

industrijski prostori, poput brodogradilišta, starih marina i slično. Na ovaj 

način, kroz posmatrane primere i potencijalne prostore intervencije, 

transformaciju braunfilda u eko-park edukacije možemo sagledati kao 

sistemski pristup rešavanju problema braunfilda u svetlu klimatskih 

promena, gde se modeli njegove primene mogu sagledavatu kako u 

intervencijama „tačkastog” tipa, pa sve do onih koji za predmet 

intervencije imaju celovite prostorne poteze. 

Reciklažom braunfilda može se uticati na šire društvene izazove nego što 

su to povećanje energetske efikasnosti, smanjenje dalje potrošnje 

prirodnih resursa, čistiji vazduh, voda i zemljište i ukupno smanjenje 

štetnih uticaja klimatskih promena. Na ovaj način formiraju se prostori 

koji ne samo da se tiču klimatskih promena, već i meñusobnih odnosa 

pojedinaca, čoveka i prirode, čoveka i zajednice, zajednice i grada. Ovi 

prostori odnose se na se svakoga od nas pojedinačno, na naš odnos 

prema pejsažu, izgrañenoj sredini, prema ukupnom okruženju, njegovim 

odlikama i načinu fuinkcionisanja. Na taj način postajemo integrativni deo 

životnog procesa, sa mogućnošću da kao antropogeni faktor utičemo na 

prirodni, u cilju njegovog poboljšanja. Kao što je proces pretvaranja 

braunfilda u eko-parkove edukacije dugotrajan, tako su i njegovi benefiti 

dalekosežni, te se možda može reći da bi ovo trebalo da bude jedan „živ” 

proces i konstantan boljšitak. Neophodno je što pre postaviti početak 

strategije i preuzeti prve korake. 

98

LITERATURA 

Garvin, A., Berens, G. Urban Parks and Open Space. Washington: Urban Land 

Institute and Trust for Public Land, 1997. 

Greenstein, Roz, and Yesim Sungu-Eryilmaz, ed. Recycling the city: The use 

and reuse of urban land. Cambridge, MA: Lincoln Institute of Land Policy, 2004. 

Danilović, Klara i Borislav Stojkov, Slavka Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan 

Damjanović, ur. Oživljavanje braunfilda u Srbiji. Priručnik za donosioce 

odluka i profesionalce. Beograd: Palgo centar, 2008. 

De Sola-Morales Rubio, Ignasi. “Terrain Vague.” In Anyplace, ed. Davidson, 

Cynthia, 1995. 

Ewing,R., Bartholomew,K., Winkelman,S., WaltersJ., Chen,D. Growing Cooler: the 

evidence on urban development and climate change. Washington DC: Urban 

Land Institute, 2008. 

Kirshenberg, Seth D. Brownfields Redevelopment, AGuidebook for Local 

Governments and Communities- Second Edition. International City/County 

Management Associat, 1997. 

Lafortezza, R. I G. Sanesi, B. Pace, R.C. Corry. “Planning for the rehabilitation of 

brownfield sites: a landscape ecological perspective” in Brownfiled Sites II, 

ed. Donati, A. and C. Rossi, C.A. Brebbia, 21-30. WIT Press, 2004. 

Loures,L., Panagopoulos,T. “Sustainable reclamation of industrial areas in urban 

landscapes.” In Sustainable Development and Planning III, ed. A. G. 

Kungolos, C.A. Brebbia and E. Beriatos, 791-800. Southampton: WIT Press, 

2007. 

Macaulay, R. The Pleasure of Ruins. London: Weidenfield and Nicolson, 1953. 

Moffat,A.J., Hutchings,T.R. “Greening Brownfield Land.” In Sustainable 

Brownfield Regeneration: Livable Places for Problem Spaces, ed. Tim Dixon, 

Mike Raco, Philip Catney, David Larner, 143-76. Oxford: Blackwell 

Publishing, 2007. 

Harnik, P. Inside City Parks. Washington: Urban Land Institute and Trust for 

Public Land, 2000. 

Highlights of National Academies Reports. Understanding and Responding to 

Cliamte Change.Washington: National Academies Press, 2008. 

Hollander, Justin B. and Niall G. Kirkwood, Julia L. Gold. Principles of Brownfield 

Regeneration, Cleanup, Design, and Reuse of Derelict Land.Washington: 

Island Press, 2010. 

Corner, J. “Recovering landscape as critical cultural practice.” in Recovering 

Landscape: Essays in Contemporary Landscape Architecture, ed. Corner, J. 

1-26. Princeton: Princeton Architectural Press, 2000. 

Czerniak, J., Downsview Park Toronto. Prestel and Harvard Design School, 2001. 

99

Periodika 

De Sousa, Christopher A. “Turning brownfields into green space in the City of 

Toronto.” Landscape and Urban Planing 62 (2003): 2002. 

www.elsevier.com/locate/landurbplan 

De Sousa, Christopher A. “Measuring the Public Costs and Benefits of Brownfield 

versus Greenfield Development in the Greater Toronto Area.” Environment 

and Planning B: Planning and Design 29, no. 2 (2002): 251–80. 

Doick, K.J. and G. Sellers, V. Castan-Broto, T. Silverthone. “Understanding 

success in the context of brownfield greening projects: The requirement for 

outcome evaluation in urban greenspace success assessment.” Urban 

Forestry & Urban Greening 8 (2009): 163-178. www.elsevier.de/ufug 

ðokić, I. i M. Sumpor. “Brownfield Redevelopment Issues in Croatia.” Privredna 

kretanja I ekonomska politika 123 (2010): 57-86. 

Kamvasinou,K. “Vague parks: the politics of late twentieth-century urban 

landscapes.” Arq vol 10 . no 3/4 (2006): 255-262. 

Langhorst, Joern W. “Rising from the Ruins: Postindustrial Sites Between 

Abandonment and Engagement” 

http://www.openspace.eca.ac.uk/conference/proceedings/PDF/Langhorst.pdf 

Loures, Luis and Thomas Panagopoulos. “From Derelict Industrial Areas towards 

Multifuctional Landscapes and Urban Renaissance.” Wseas Transaction on 

Environment and Development 10, vol. 3 (2007): 181-188. 

Loures, L. and T. Panagopoulos. “Sustainable reclamation of industrial areas in 

urban landscapes.” WIT Transaction on Ecology and the Environment vol. 

102 (2007): 791-800. 

Lowry, P. “Places: Finding beauty and meaning in a post-industrial landscape.” 

PostGazette, www.postgazette.com/magazine/20010226lowry4.asp 

Moffat, Andy and Tony Hutchings. “Greening of Brownfield Land.” Izvod sa 

SUBR:IM Conference, 2005. 

www.subrim.org.uk/Publications/.../1400_1430greeningpaper.doc 

Siikamäki, Juha and Kris Wernstedt. “Turning Brownfields into Greenspaces: 

Examining Incentives and Barriers to Revitalization.” Journal of Health 

Politics, Policy and Law vol. 33, no. 3 (2008): 559-593. 

Sutherland, W. et al. “The identificiation of 100 ecological question of high policy 

relevance in the UK.” Journal of Applied Ecology 43 (2006): 617-627. 

Todd, John and Erica J.G. Brown, Erik Wells. “Ecological design applied.” 

Ecological Engineering 20 (2003): 421-440. 

www.sciencedirect.com 

Hamin,E.M., Gurran,N. “Urban form and climate change: Balancing adaptation 

and mitigation in U.S. and Australia.” Habitat International 33 (2009): 238- 

245. 

Harrison,C., Davies,G. “Conserving Biodiversity that Matters:practitionars 

perspectives on brownfield development and urban nature conservation.” 

Journal of Environmental Management 65 (2002): 95-108. 

Corbin, Carla I. “Vacancy and the Landscape: Cultural Context and Design 

Response.” Landscape Journal 22:1-03 (2003): 12-24. 

Cranz, Galin and Michael Boland. “Defining the Sustainable Park: A Fifth Model for 

Urban Parks.” Landscape Journal 23:2-04 (2004): 102-120. 

100

2 SOCIO EKONOMSKI ASPEKTI 

101

102

IDEJA ODRŽIVOSTI U SAVREMENOM GRADU 

THE NOTION OF SUSTAINABILITY IN CONTEMPORARY CITY 

Vera Backović 

Filozofski fakultet, Beograd 

APSTRAKT 

Koncept održivosti postao je aktuelan u društvenoj teoriji kao alternativa 

dominantnom modelu društveno-ekonomskog razvoja koji povećava jaz 

izmeñu razvijenih i nerazvijenih zemalja i ugrožava životnu sredinu. Orživi 

razvoj podrazumeva ekonomski razvoj, socijalnu jednakost i zaštitu 

životne sredine. U održivom gradu bile bi usklañene ekonomska, socijalna 

i ekološka dimenzija. Iako je održivost nedovojno razrañen koncept 

nezaobilazan je u planiranju savremenog urbanog razvoja. Takoñe, u 

okviru postmodernog urbanizma ovoj ideji posvećuje se značajna pažnja 

kako bi se prevazišla ograničenja modernizma. Predmet ovog rada je 

analiza značaja održivosti u savremenom gradu i urbanizmu. 

Ključne reči: održivost, postmodernizam, urbanizam, grad 

ABSTRACT 

The concept of sustainability became of current interest in social theory 

as an alternative to the dominant model of socio-economic development, 

which increases the gap between developed and undeveloped countries 

and threatens the environment. Sustainable development means 

economic growth, social equality and environmental protection. In 

sustainable city economic, social and ecological dimensions would be 

brought into accord. Although the concept of sustainability is 

insufficiently worked out, it is unavoidable in contemporary urban 

development planning. Also, in the frame of postmodern urbanism, 

considerable attention is paid to this idea in order to exceed limitations of 

modernism. 

In this paper we analyze the importance of sustainability in contemporary 

city and urbanism. 

Keywords: sustainability, postmodernism, urbanism, city 

103

UVOD 

Intenziviranje procesa industrijalizacije u 19. veku uslovio je ubrzanu 

urbanizaciju. Nastanak urbane sociologije i urbanizma bio je podstaknut 

posledicama industrijskog razvoja. Izuzetno loši uslovi života u 

industrijskim gradovima i društvena dezorganizacija podstakli su naučnike 

da se bave ovim problemima. Ukazivalo se na nedostatke industrijskog 

razvoja - koncentraciju stanovništva, loše stambene uslove, ekološke 

probleme i porast devijantnih pojava u gardu. Ideje su bile usmerene na 

poboljšavanje uslova života u gradskim sredinama i načine kako da se 

život u njima učini humanijim. Iako je ideal zdravog i harmoničnog grada 

u teorijskoj misli prisutan još od antičke filozofije socijalisti utopisti 

smatraju se za preteče urbane sociologije koja počinje postepeno da se 

konstituiše kao naučna disciplina. 

Razvoj industrijskog društva doveo je do ureñivanja gradova 

(obezbeñivanje osnovne infrastrukture i neophodnih usluga). Takoñe, 

urbanizam se razvija i formulišu se različite ideje kako usmeravati i 

planirati dalji urbani razvoj. Sredinom XX veka kao model urbanog 

razvoja modernizam postaje dominantan u urbanističkoj praksi. Prostorni 

determinizam bio je uticajan u urbanističkoj praksi modernizma. U osnovi 

modernističkog planiranja je zoniranje grada – gde se različite gradske 

funkcije (stanovanje, rad, rekreacija, zabava) lociraju u posebne delove 

grada. 

Iako su prevaziñeni problemi industrijskog grada u gradovima 

najrazvijenijih zemalja, ekološki uslovi gradskog života i dalje se 

percipiraju kao lošiji uslovi od života na selu u pogledu kvaliteta vazduha, 

vode, hrane itd. Veličaju se ruralna područja jer u njima čovek može da 

živi više u skladu sa prirodnom sredinom. Osim toga, postoji i negativan 

stav o gradu kao veštačkoj sredini u kojoj slabe primarne veze i 

dominiraju interesi. Posebno se ktitikuje veliki grad kao mesto kriminala, 

delinkvencije, poroka itd. Nasuprot negativnim viñenjima grada postoje i 

pozitivne slike o velikim gradovima kao centrima društvenih promena, 

kulture, inovacija i prostorima u kojim pojedinac može da izrazi svoj 

talenat i kreativnost. 

Nephodno je bilo nešto učiniti kako bi se poboljšalo fizičko okruženje i 

umanjio osećaj usamljenosti koje je izazvao uniformni i puristički stil. 

Kritika moderne arhitekture počinje 50-ih godina na univerzitetu 

Pensilvanija (Scott Brown) i u britanskom časopisu Architectural Review 

(Elin, 2004). Šezdesetih kritike su postale opšte, čak su i sami projektanti 

kritikovali projekte koje su realizovali. U brojnim polemikama i 

manifestima kritika je proglasila smrt modern arhitekture. Nedostatak 

čitljivosti arhitektonskog okruženja, plasiranje istih urbanističkih rešenja, 

negiranje detalja podstakao je razvoj projektovanja koje uvažava 

istorijski i lokalni kontekst. 

104

Važno je istaći da je sama ideja konstantnog progresa dovedena u 

pitanje u društvenoj teoriji. Pokazalo se da ekonomski razvoj dovodi do 

sve većih ekonomskih nejednakosti na globnalnom nivou, i ugrožava 

životnu sredinu. Kao alternative kreira se nov idealnotipksi model razvoja 

– održivi razvoj koji uključuje usklañivanje ekonomske, socijalne i 

ekološke dimenzije. 

Da bi se omogućila usklañenost ekonomske, socijale i ekološke dimenzije 

prednost se daje manjim gradovima. Pretpostavlja se da je zajednicu 

manjeg broja ljudi pre moguće kontrolisati. Naime, u takvoj zajednici 

mogu se uspostaviti odnosi poverenja i solidarnosti koji će omogućiti 

zajedničko delovanje. Takoñe, može se upravljati takvom ekonomijom, 

tako da je moguće postići sklad sa prirodnim okruženjem. Meñutim, i ovaj 

koncept predstavlja utopiju jer u praksi nisu uspostvaljene takve 

zajednice. 

Značajno je naglasiti još jednu dimenziju održivog razvoja. Prema Pušiću 

održivi urbani razvoj svakako jeste i očuvanje, negovanje i unapreñenje 

kulturne baštine koja počiva u urbanom nasleñu (Pušić, 2001:188). 

Prilikom izgradnje novih objekata treba uvažavati urbano-kulturno 

nasleñe naselja. 

Iako je usvojen niz dokumenta od kojih je najpoznatija Agenda 21, i dalje 

se povećavaju razlike izmeñu razvijenih i nerazvijenih zemalja. 

Nepremostive prepreke zajedničkom delovanju predstvaljaju činjenice da 

se razvijene i nerazvijene zemlje nalaze na različitim nivoima ekonomskog 

razvoja i da se suočavaju sa različitim ekološkim problemima. 

ODRŽIVI GRAD 

Idealnotipski održivi grad je grad u kome su neraskidivo povezani 

ekonomski razvoj, očuvanje kvaliteta životne sredine i postizanje socijalne 

jednakosti. U skladu sa definicijom glavni pravci održivog urbanog razvoja 

uključuju sledeće: brigu o životnoj sredini, razvoj lokalne ekonomije i 

razvoj civilnog društva. Socijalna održivost grada je dimenzija kojoj se ne 

posvećuje dovoljno pažnje u poreñenju sa ekonomskom i ekološkom 

dimenzijom. Socijalna dimenzija se odnosi na sledeće: 

• Negovanje kompatibilne kohabitacije kulturno i socijalno 

heterogenih grupa kojim se podstiče socijalna integracija (Stren and 

Polese). 

• Sposobnost zajednice da funkcioniše kao bezbedno okruženje za 

ljudsku interakciju, obrazovanje, zapošljavanje, rekreaciju i kulturni razvoj 

(The Sheltair Group, 1998). 

• Zajednica u kojoj se heterogenost ne samo toleriše već i 

ohrabruje, bez oštre prostorne razdvojenosti i izolacije na osnovu 

prihoda, rasne pripadnosti – jednak pristup osnovnim uslugama i 

105

objektima – izmešanost u svakodnevnim aktivnostima (rad, obrazovanje, 

kupovina, rekreacija) (Talen, 2008: 5) (preuzeto iz Petrović, 2010). 

Socijalna heterogenost susedstva je značajna jer omogućuva 

upoznavanje sa različitim kulturama i raznim životnim stilovima na mikro 

nivou čime doprinosi osećanju pripadanja široj zajednici i podstiče 

toleranciju meñu heterogenim stanovništvom. 

Prema Vileru održivi razvoj se odnosi na razvoj koji unapreñuje 

dugoročno društveno i ekološko zdravlje gradova i naselja (Viler, 

2005:296). Da bi se postigla urbana održivost važno je sledeće: 

- Neophodna je racionalna i efikasna upotreba zemljišta; posebno 

se ističe očuvanje zelenih površina u gradovim i okolo njih. 

- Manje korišćenje automobila bi bilo moguće ako bi se smanjila 

razdaljina koju ljudi treba da preñu prilikom obavljanja svakodnevnih 

aktivnosti. Preduslov za to je da prostori budu multifunkcionalni a ne 

monofunkcionalni. Prednost se daje korišćenju bicikala i javnog 

saobraćaja nad automobilima. 

- Efikasna upotreba resursa obezbedila bi se recikliranjem. Takoñe, 

upotreba ureñaja u domaćinstvu koji štede energiju bi smanjila 

potrošnju. 

- Važno je obnavljanje prirodnih resursa u gradskim sredinama i 

centrima tako što bi se napušteni industrijski objekti pretvorili u parkove 

ili zajedničke bašte. 

- Da bi se postigla socijalna dimenzija razvoja država treba da 

učestvuje u izgradnji stambenih objekata da bi ih učinila dostupnijim svim 

slojevima stanovništva. Takoñe, da učestvuje u obezbeñivanju 

neophodnih usluga. Država treba posebnu pažnju da posveti uključivanju 

marginalizovanih društvenih grupa u širu zajednicu. 

- Najveći izazov održivosti predstavlja organizovanje eknomije. I 

Viler navodi da to treba da bude lokalna ekonomija (lokalno vlasništvo, 

lokalna uprava, lokalne investicije, resursi i proizvodnja za lokalno 

tržište); razvijanje ekonomije koja ne ugrožava prirodnu sredinu i 

ukidanje industrije koja zagañuje i eksploatiše prirodu. 

- Učešće i uključivanje grañana; akcenat je na podsticanju 

uključivanja grañana (partnerstvo sa grañanima) u rešavanje ekoloških 

problema i usmeravanje urbanog razvoja. 

- Očuvanje lokalne kulture i tradicije – zanata, jezika, rituala, 

kulturne prakse i tehnika gradnje – koji bi se integrisali u lokalni razvoj 

(Viler, 2005). 

Iako se prednost u teoriji daje manjim naseljima urbana populacija je u 

konstantnom porastu. Proces suburbanizacije, karakterističan za Ameriku, 

predstavlja se kao model koji kombinuje gradski i seoski način života – 

individualna kuća sa baštom. Negativne posledice na prirodno okruženje 

kontinuiranog širenja gradova se često previñaju. Izgradnja prateće 

106

infrastrukture, značajno povećanje saobraćaja i potrošnja goriva utiču i 

narušavaju prirodnu sredinu. 

Takoñe, na nivo grada realizovani su projekti energetski efikasnih zgrada. 

Meñutim, sami gradovi su enormni potrošači električne energije. Naime, 

samo funkcionisanje sistema rasvete, grejanja i hlañenja u visokim 

zgrada zahteva potrošnju električne energije. Može se reći da današnji 

gradovi izgledaju kao Sant Elijina vizija Novog grada u kome je centar 

grada električna centrala jer je nemoguće da funkcionišu bez njih 

(Karamel, Longati, 2005). 

POSTMODERNI URBANIZAM 

Društveni pokreti 1968. godine, kritikovali su funkcionisanje društva, 

grada, arhitektonsku praksu i sistema obrazovanja arhitekata i planera. 

Od 60-ih preispituje se modernizam i Atinska povelja, kako sama načela 

tako i rezultati koji nisu ostvarili proklamovano. Izgrañeni prostori postali 

su sinonimi za bezličnost, osrednjost i dosadu. Protiv univerzalnosti 

modernizma kritičari ističu posebnosti regionalnih i istorijskih stilova i 

gradova. Takoñe, ističe se neophodnost razlikovanja javnih spomenika i 

javnih ustanova od domaće arhitekture; kao i mogućnosti višeznačnosti, 

tj. različitog načina čitanja izgrañenih objekata. Pored arhitektonskih 

rešenja kritikovani su centralni delovi grada kao mesta koncentracije 

političke i ekonomske moći. 

Nakon niza kritika koje su bile upućene modernizmu arhitekte i planeri 

raskidaju sa mašinom kao modelom i traže nove modele u ekologiji i 

novim informacionim tehnologijama (mreže, internet, itd). Od 

modernističkog stava da forma sledi funkciju prešlo se na duboko ciničnu 

tendenciju kasnog XX veka da forma sledi fikciju, finoću, finansije i iznad 

svega strah. Neki poslednji radovi ističu da forma ponovo sledi funkciju 

koja je sada drugačije definisana. Umesto mehanicističke i instrumentalne 

funkcije sada se funkcija razume holistički, uključujući emocionalne, 

simboličke i duhovne funkcije (Elin, 2004). 

I u teoriji i u praksi uvode se novine u arhitekturi i planiranju razvoja 

grada. Povezuju se intervencije u malim razmerama sa onim na 

regionalnom nivou. Elin ovu novinu naziva integralni urbanizam koji želi 

da objedini sledeće elemente i omogući heterogenost: 

- Funkcije (nasuprot funkcionalnom zoniranju stvaraju se prostori 

sa mešovitim namenama) stanovanje, rad, kretanje, igra i stvaranje; 

- Konvencionalno razumevanje urbanog, suburbanog i ruralnog 

kao i privatnog i javnog domena kako bi se došlo do novog modela za 

savremeni grad; 

- Centar i periferija (lokalno i globalno); 

- Horizontalno i vertikalno (osnova i presek); 

107

- Izgrañeno i neizgrañeno; arhitektura i pejzažna arhitektura, 

strukturalni i environmentalni sistem, lik i plan, unutra i spolja (ljudi kao 

deo prirode); 

- Različite etničke grupe, ljudi različitog dohotka, starosti … lokalni 

stanovnici i gosti. 

- Profesionalci (arhitekti, planeri, pejzažni arhitekti, inženjeri, 

grafičko-industrijski dizajneri, dizajneri enterijera, i projektanti) projektuju 

u saradnji sa klijentima (korisnicima), saradnja terorije i prakse; 

interdisciplinarnost. 

- Proces i proizvod (vreme i prostor, glagol i imenica, akcenat na 

talasima, mreže..) 

- Sistematičnost i radost neizvesnog, planirano i spontano, principi 

i pasija (Elin, 2004:II). 

Teži se prevazilaženju negativnih posledica urbane segregacije, tako da 

se planiraju multufunkcionalni delovi grada. Takoñe, nasuprot 

rezidencijalnoj segregacije, izdvajanju grupa, teži se socijalnoj 

heterogenosti susedstva koja bi odslikavala društvo. Uključivanje 

stručnjaka različitih profila u formulisanje predloga koji se odnose na 

budući urbani razvoj onemogućio bi dominaciju samo jedne vizije razvoja. 

Posebno se ističe uključivanje stanovništva, tj. budućih korisnika u 

procese planiranja koji prethode realizaciji projekata. 

Cilj ovog novog urbanizma je da postigne tok, mesta mogu biti u toku, tj. 

integrisana - kombinujući npr. spomenike sa grañevinama pozadine, 

neobične forme sa svakodnevnim, širok spektar aktivnosti i različitih ljudi. 

Mesta kao tok dozvoljavaju lako kretanje ljudi, dobara i informacija. 

Takoñe, takva mesta doživljavaju se na različite načine i mogu se 

„raznoliko čitati”, svojstvo koje Dženks naziva višestruko kodirana 

arhitektura. 

Kvalitete koje Elin navodi da mesto mora da poseduje da bi bilo tok su: 

hibridnost, povezivost, poroznost, autentičnost i ranjivost. Hibridnost i 

povezanost – da bi se što brže stiglo na odreñenu lokaciju u 

funkcionalističkom gradu saobraćajna mreža se razvijala tako da povezuje 

jednofunkcionalne zone. Nedostajali su kvalitetni javni prostori, 

multifunkcionalna mesta i mesta koja povezuju prirodu i „izgrañene 

prostore”. Poroznost – o prirodi veznika, granica, ivica, rubova i „izmeñu” 

teži se fokusiranju ka graničnim prostorima grada. Danas smo svedoci 

težnje za autentičnim. Ranjivost – vitalnost grada, njegov duh i karakter, 

mogu nestati ako se podvrgnu racionalnim i rigidnim generalnim planom. 

Ranjivi urbanizam je dinamičan, uvek nedovršen i ne rešava sva pitanja i 

probleme. Suprotno modernom urbanizmu prihvata se promena, nečisto, 

prelomljeno i nesavršeno (Elin, 2004). 

Velika uloga informacionih tehnologija radikalno je promenila grad i 

arhitekturu. Korišćenje novih tehnologija uticalo je na proces 

projektovanja. Upetreba kompjuterskih simulacija i programa značajno 

108

edukuje troškove. Dok je upotreba novih materijala omogućila realizaciju 

krivih linija, prelomljenih površina itd. 

Povezujući funkcije koje je moderni grad razdvojio teži se integraciji 

urbanog, suburbanog i ruralnog kako bi se ostvario nov model 

savremenog grada. Ovaj pristup aktivira mesta stvarajući pragove ili 

mesta intenziteta gde se raznolikost ceni i ostvaruje. Modernistički pogled 

na prostor koji je objektivan, homogen, neutralan (euklidovski) zamenjen 

je pogledom koji ističe subjektivnost, heterogenost i vrednovanje 

značenja. Naglasak je na mestu pojedinca u prostoru, tako da se podstiče 

aktivna participacija grañana. U postmodernom urbanizmu odbacuje se 

funkcionalistčko shvatanje arhitekture u korist stvaranja mesta koja su u 

stanju da zadovalje različite potrebe i aspiracije pojedinaca. Predlaže se 

kombinovanje mešovitih graditeljskih programa, tehnika, i upotreba 

maštovitih detalja (Stiven Hol prema Elin, 2004). 

Umesto mašine kao metafore za industrijski grad usvajaju se različite 

metafore za savremeni grad. Postmoderne metafore za grad i kulturu su 

kolaž, tekst, granice, ivice ... Kolaž sugeriše uključenost, nepredvidivu 

lepotu i jedan važan elemenat slučaja, zabune i razjedinjenosti. Metafora 

teksta dozvoljava neograničen broj sagledavanja ili čitanja urbanih i 

kulturnih iskustava. Ostale korišćene metafore za grad i kulturu su 

granice i ivice. Pojmovi koji koriste antropolzi, teoretičari kulture, 

arhitekte i urbanisti su granične kulture, ivični uslovi, ivični gradovi i 

gradovi na ivicama. Jedna od posledica globalizacije je slabljenja granica 

tj. one postaju nejasnije, granice izmeñu država, granice izmeñu centra i 

periferije grada, grada i okoline. Ljudi sada žive na granici ili na ivici. 

Meñutim, u savremenom gradu usled polarizacije grada, rezidencijlne 

segregacije (na osnovu društvenog položaja, etničke i rasne podele) i 

dualizacije grada, posledice funkcionisanja urbanog društva, prisutne su 

granice koje se ne mogu preći niti preskočiti. 

Takoñe, ističe se ekologija, granice i ivične linije jer su sposobni da se 

stvralački prilagode promeni (Elin, 2004). I dalje se naglašava različitost, 

ali posebno šta se dogaña kada se različite regije, ljudi, stilovi i 

tehnologije pomešaju. Ekologija insistira na celovitosti i to nije u 

suprotnosti sa granicama i ivicama. Sve što je modernizam težio da 

razdviji sada treba ponovo spojiti na nov način. Iako nije nova ideja 

samo-organizujućih promena novina je da se sada ovaj proces može 

komjuterski grafički prikazati. Postalo je moguće predstavi geometriju 

nepravilnog, talase, savijanje, talasanje, uvijanje, iskrivljenja itd. 

Neoracionalisti su pokušali da pronañu osnovne tipove stanovanja: ulicu, 

arkade, trg, dvorište, četvrt, kolonade, avenije, bulevare, centar, središte, 

radijus, čvorište…tako da se kroz grad može hodati, i da on postane 

jasan i čitljiv (Elin, 2004: 34). 

Nastaju pokreti za rekonstrukciju evropskog grada (pod uticajem 

neorealizma ). Prema Krieru obnova evropskog grada uključuje: 

109

- fizičku i društvenu zaštitu istorijskih centara, kao poželjnih uzora 

kolektivnog života; 

- zamisao urbanog prostora kao osnovnog elementa urbane 

morfologije; 

- tipološke i morfološke studije kao osnove za novu arhitektonsku 

disciplinu; 

- rastuću svest da je istorija grada temelj na kojem se grade 

smernice prema rekonstrukciji ulice, skvera i gradske četvrti; 

- restrukturaciju gradova – spavaonica u nedeljiv deo grada, u 

gradove u okviru grada, u četvrti koje objedinjuju sve funkcije urbanog 

života; i 

- ponovno otkrivanje primarnih arhitektonskih elemenata kao što 

su stub, zid i krov (Krier prema Elin: 38). 

Naglašava se vraćanje zanatima, tradicionalnim tehnikama gradnje i 

predindustrijskom periodu. Krier predlaže rekonstrukciju evropskog grada 

kao deo ukupne strategije anti-industrijskom koja uključuje: 

- grad može biti rekonstruisan samo u obliku ulica, trgova i 

gradskih četvrti; 

- ove gradske četvrtu moraju uključivati sve funkcije urbanog 

života, u veličinam akoje ne treba da prelaze 35 hektara i 15 000 

stanovnika; 

- ulice i trgovi moraju predstavljati prepoznatljiv model; 

- njihove dimenzije i propocije moraju biti kao kod najboljih i 

najlepših preindustrijskih gradova; 

- jednostavnost mora biti cilj urbane topografije, makoliko 

kompleksne; 

- grad mora biti jasno podeljen na javni i porodični prostor, 

spomenike i urbano tkivo, trgove i ulice, klasičnu arhitekturu i 

jednostavne grañevine (Elin, 2004: 40). 

Na kraju, sledeća tabela, pregledno prikazuje uporedno karakteristike 

moderne i postmoderne arhitekture (Hannigan, 1995:165). 

Modernizam 

Prostor je oblikovan prema važnom 

društvenom cilju 

Arhitektura i planiranje imaju cilj da 

integrišu metropolis 

Nameće se jedna spoljašnja utopijska 

vizija 

Orijentisan ka trgovini 

Geografski centralizovan 

Strog, nefleksibilan 

Autoritaran 

Pravougaon, bez ukrasa 

Postmodernizam 

Prostor je nezavisan i autonoman 

Arhitektura i urbani dizajn odražavaju 

bazičnu fragmentaciju metropolisa 

Slavi se lokalizovanje svakidašnje 

tradicije 

Tržišno orijentisana 

Geografski decentralizovana 

Igrački, eklektičan 

Konsultativan 

Nepravilan, dekorativan 

110

*** 

U ovom radu interpretirane su neke od ideja postmodernog urbanizma da 

bi se ukazalo na osnovne promene u odnosu na modernističko planiranje. 

Meñutim, pitanje je na koji način će implementacija ovih predloga 

promeniti funkcionisanje grada i postići održivi urbani razvoj. Gradovi i 

daje privlače imigrante i urbana populacija je u konstantnom porastu. 

Sve je veća polarizacija na globalnom nivou izmeñu svetskih gradova 

(Friedmann, 1995) i običnih gradova (Robinson, 2005), kao i polarizacija 

u samim gradovima (Kastels, 2005, Sasen, 2005). 

Deindustrijalizacija je ostavila „prazan” prostor u gradovima, tako da se 

napušteni industrijski objekti revitalizuju. Raste značaj kulture i umetnosti 

u transformaciji prostora. Realizovani su razni projekti urbane obnove u 

kojima je obnovljeni prostor namenjen kulturnim aktivnostima. Ruinirani 

delovi grada se pomoću kulture reafirmišu u poželjna i atraktivna mesta. 

Projekti džentrifikacije su promenili izgled centralnih delova grada i 

podstakli reurbanizaciju, tj. vraćanje viših srednjih slojeva na centralne 

lokacije. 

U savremenom gradu još više slabi uticaj primarnih grupa (porodice i 

susedstva) i povećava se rizik od ekoloških kriza – da bi se situacija 

prevazišla ukazuje se na važnost upravljanja na regionalnom nivou. 

Regionalni nivoi vlasti mogu na adekvatan način da odgovore na globalne 

izazove i izazove lokalnog razvoja ali i na zahteve stanovništva. Niži nivou 

vlasti pre nacionalnog nivoa mogu da prepoznaju lokalne, regionalne 

specifičnosti i uvaže ih u planiranju razvoja. Takoñe, i grañanima je lakše 

da komuniciraju sa nižim nivoima vlasti jer se im neposredno bliži. 

LITERATURA 

Dženks, Č.: „Jezik postmoderne arhitekture”, Vuk Karadžić, Beograd, 1985 

Elin, N.:„Postmoderni urbanizam”, Orion art, Beograd, 2004 

Friedmann, J.: „The world city hypothesis“, in: P. Knox and P. Taylor (eds.) World 

Cities in a World-System, Cambridge University Press, Cambridge, 1995, pp. 

317- 332 

Hannigan, J.: „The postmodern City: A New Urbanization”, Current Sociology, Vol. 

43, No. 1, 1995, pp. 152-215 

Karamel, L. Longati, A.: „Antonio Sant′Elija”, u: M.Perović (ur.) Istorija modern 

arhitekture, Draslar partner, Beograd, 2005 

Kastels, M.: „Evropski gradovi, informaciono društvo i globalna ekonomija“, u: S. 

Vujović i M. Petrović (ur.) Urbana Sociologija, Zavod za udžbenike i nastavna 

sredstva, Beograd, 2005 str. 181-195 

Petrović, M.: „Prezentacije predavanja sociologija naselja-sociologija grada”, FF, 

Beograd, 2010 

Pušić, Ll.: „Održivi grad: ka jednoj sociologiji okruženja”, S. Mašić, Beograd, 2001 

111

Robinson , DŽ.: „Globalni svetski gradovi: pogled izvan mape“, u: S. Vujović i M. 

Petrović (ur.) Urbana Sociologija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 

Beograd, 2005, str. 302-317 

Sasen, S.: „O globalizaciji i formiranju novih prava na grad“, u: S. Vujović i M. 

Petrović (ur.) Urbana Sociologija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 

Beograd, 2005, str. 196-207 

Viler, S.: „Planiranje održivih prikladnih gradova“, u: S. Vujović i M. Petrović (ur.) 

Urbana Sociologija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2005, 

str. 295-301 

Vujović, S. Petrović, M.: „Urbana Sociologija”, Zavod za udžbenike i nastavna 

sredstva, Beograd, 2005 

112

RAZVOJ NASELJA U “MALIM” DRŽAVAMA USLED 

KLIMATSKIH PROMJENA UZROKOVANIH DJELOVANJEM 

EKONOMSKI RAZVIJENIH DRŽAVA 

THE DEVELOPMENT OF SETTLEMENTS IN THE "SMALL" 

COUNTRIES DUE TO CLIMATE CHANGE-INDUCED ECONOMIC 

DEVELOPED COUNTRIES 

Doc. Dr Dragan F. Komatina, dia. 

Arhitektonski fakultet, Podgorica, Crna Gora 

APSTRAKT 

Rad se bavi odnosom izmedju osam najrazvijenijih zemalja (G8) i ostalih 

188 zemalja koje imaju isto pravo na planetu kao na zajednicku kucu, a 

sve u cilju razvoja gradova i naselja prihvatljivih za zivot jednak za sve 

stanovnike planete. 

Kraj XX vijeka, zavrsetak hladnog rata, tehnoloska ekspanzija, 

ekonomska pomjeranja, borba za dominaciju u energentima, ekonomska 

turbulencija na pocetku XXI vijeka su faktori koji dovode u 

nezavidan polozaj vise od 3/5 populacije zemlje. Uticaj ”giganata” na 

klimatske promjene i odluke o ocuvanju planete, bez alternative stavlja 6 

milijardi stanovnika u polozaj gradjana drugog reda koji nemaju snagu 

potrebnu da se odupru uticaju jakog ekonomskog lobija visoko razvijenih 

zemalja. 

Ključne riječi: klimatske promjene, bioklimatizam, zelena energija 

ABSTRACT 

Subject of the Study is the relationship between eight most developed 

countries (G8) and remaining 188 countries which have the same rights 

to use the planet as a shared house, all in order to develop cities and 

communities acceptable for an equal life of all planet inhabitants. 

End of the twentieth century, completion of the Cold War, technological 

expansion, economics shifts, struggle for dominance in the energy and 

economic turbulences at the beginning of XXI century are factors that 

bring three fifths of the Earth population in an unenviable position. The 

113

influence of industrial "giants" on climate changes and decisions to 

preserve the planet, leaves 5.5 billion people without an alternative and 

places them in a position of second-class citizens who do not have 

enough strength to resist the influence of strong economic lobbies of 

highly developed countries. 

Key words: climate change, bio-climate, green energy 

UVOD 

Pocetak 21. vijeka uopsteno i nije baš srecan za čovjecanstvo. 

Pompezno najavljivani Novi milenijum, pun svijetle budućnosti, 

ekonomskog prosperiteta, tehnoloskog napredka, je zapravo na svom 

samom početku ozbiljno uzdrmao ljudski rod. Inicijalni ekonomski bum 

bio je kratkog daha, a već duge četiri godine vlada ekonomski kolaps ciji 

se kraj ne nazire. Ekonomije i države su pred vratima bankrota, običan 

čovjek je izbezumljen, dok se paradoksalno broj bogatih povećava. Šta se 

dešava? Kuda to vodi? To su pitanja koja se neminovno namecu jer su se 

tehnološko napredovanje i industrijalizacija kretali koracima od "sedam 

milja". Bogati postaju još bogatiji, a siromašni još siromašniji. 

Ne mozemo, a da se ne pitamo: da li je industrijalizacija dobra? Da li je 

dobar tehnološki napredak? Da li je dobro globalno znanje? Da li je dobro 

globalno povezivanje? 

Ovo su pitanja koja zadaju glavobolju svakom svjesnom covjeku 

danasnjice. A zašto? Zato što u odgovorima na ova pitanja leže glavni 

razlozi za veliku klimatsku nestabilnost koja jasno pogaña zivot na Zemlji. 

Svakodnevna zbivanja i okom vidljive promjene su indikatori toga da se 

ljudsko covjecanstvo nalazi na prekretnici. Kako napraviti sljedeci korak u 

cilju ocuvanja ove planete ciji smo privremeni stanovnici, a ne njeni 

vlasnici, te se u skladu sa tim nacelom moramo i ponasati. 

Šta uzrokuje ovaj dispbalans? Ko su krivci? 

TEZE KLIMATSKIH PROMJENA 

Poznato je da život na Zemlji zahtijeva ravnotežu hemijskih i 

elektromagnetnih parametara kojima je sadašnji živi svijet na planeti 

prilagoñen. Shodno tome javile su se i različite naučne teorije koje 

pokušavaju čovječanstvu da objasne uzroke nastanka klimatskih 

promjena. Jasno je da je naučni svijet podijeljen, ali u toj podjeli jasno 

se izdvajaju dvije naučne teze. 

Prva teza zasniva se na tvrdnji da su glavni krivci za klimatske promjene 

industrijski razvijene zemlje. Ona se manifestuje krozi njihovu veliku 

industrijsku produkciju, ogromnu i nekontrolisanu emisiju štetnih gasova, 

narocito ugljen dioksida, metana i hlorofluorougljenika, kao i preveliko 

sagorijevanje fosilnih goriva, posebno nafte, čime se stvara efekat 

114

“staklene bašte”. Ovaj efekat nastaje tako sto Zemlja i molekuli u 

atmosferi apsorbuju Sunc evu toplotu. Toplota koja stiže sa Sunca pada 

na Zemlju, pa umjesto da se odatle odbija i odlazi daleko od nase 

planete, toplota usled aktivnosti kojima su ljudi promijenili hemijski 

sastav atmosfere ne moze da nadje svoju putanju ka visinama, vec se 

zadrzava i na ovaj nacin se cijela atmosfera sve vise zagrijeva. 

Sl.1. Efekat staklene baste 

Jasno je da ovakva temeraturna pomjeranja predstavljaju veliku opasnost 

za cio živi svijet na Zemlji. Analize sprovedene od strane naucnika koje 

nisu zasnovane na modelima ponasanja, vec uzimaju sve korisne 

parametre u obzir, pokazuju da povecanje temperature od jedan do tri 

stepena Celzijusa, dovodi do kataklizmatičnih promjena na Zemlji. 

Povećanje vece od navedenog bi dovelo do nestanka zivota. 

A gdje je istina? 

Ova naučna grupa jasno slijedi tezu da pojedina dešavanja koja čovjek 

inicira svojim radnjama dovode do promjena bioklimatskih karakteristika. 

Oni dokazuju svoje teze ukazivanjem na negativnosti emisije stetnih 

gasova u veće slojeve atmosfere ili freonske emisije koja stvara rupe u 

ozonskom omotaču, koji je glavni kontrolor i kreator klimatskog stanja na 

planeti. 

Globalna temperatura je u posljednjih 130 godina porasla za 0,6 stepeni 

Celzijusa. Ovaj porast globalne temperature dovodi do ogromnog utjicaja 

na široki raspon faktora povezanih sa klimom. 

115

Nivoi ugljen-dioksida, metana i azota rastu, uglavnom kao rezultat 

ljudskih aktivnosti. Ugljen dioksid se pusta u atmosferu alarmantno 

velikom stopom. Od industrijske revolucije, ljudi su ispumpavali ogromne 

količine ugljen dioksida, sto je dovelo do povećanja njegove koncentracije 

za cak 30%. Izgaranje fosilnih goriva je velikim dijelom odgovorno za 

ovaj veliki porast. 

Nivo metana u 

atmosferi je povećan 

za 145% od 

industrijske revolucije. 

Ovo povećanje je 

rezultat plina koji 

proizvode stocna i riža 

polja. 

Naravno, nauka ne bi 

bila ni upola napredna 

koliko je danas da za 

svaku teoremu ne 

Sl.2. Globalne promjene iz IPCC 2007: WG1-AR4 

postoje objasnjenja 

koja je potvrdjuju ili 

odbacuju. Da su ljudi 

nastavili da vjeruju da 

ne postoji nista vise od 

horizonta koji mogu da 

vide golim okom, i 

dalje bi smo zivjeli u 

uvjerenju da je Zemlja 

ravna ploca. Vodjeni time, sagledamo siri sprektar faktora koji uticu na 

klimatske promjene, te nas to dovodi do druge skupine naucnika koji 

vjeruju da su ovom povecanju globalne temperature na nasoj planeti 

116 

Sl.3. Globalni porast temerature; Crna linija = izmjerena promjena globalne 

temperature Plava linija = prirodno uslovljene promjene Roza linija = promjene 

usljed djelovanja prirodnih i antropogenih sila

doprinjele prirodne sile. 

Činjenica je da je kompletan univerzum živi sistem koji usled uticaja 

različitih sila i koncetracije različitih gasova živi, stoga naravno postoji 

znacajan broj prirodnih pokretaca klimatskih promjena. Sunce kao jedna 

velika termonuklearna uzarena lopta usred poremecaja u samim 

termickim, magnetnim procesima dovodi do prevelike emisije toplotnih i 

elektromagnetnih talasa koji putuju prema Zemlji i dovode do 

temperaturnih promjena. Nerijetko je da ljudi pogrijese misleci da pojava 

mrlja na Suncu smanjuje solarnu radijaciju i njenu konstantu, dok 

zapravo margine oko crnih mrlja ispustaju znatno jace zrake od prosjecne 

sunceve povrsine, te samim tim , njihovo nastajanje prouzrokovano 

magnetnim silama na koje covjek nema direktan uticaj, salje ka planeti 

Zemlji novi talas toplote. 

Tu je naravno i Milankoviceva astronomska teorija klime u kojoj je 

matematicki objasnjeno da je promjena klime na Zemlji uslovljena 

promjenama kretanja Zemlje u odnosu na Sunce. 

Ozbiljnost problema i jedne i druge teze je jasna, a opasnost je velika. 

Više je nego očigledno da jaki finansijski lobiji korišćenjem teza 

“naručenih naučnka” i uz pomoć jake medijske kampanje uz “naručene 

novinare” i kontrolu političara kreiraju siroko priznato shvatanje 

problema bioklimatskih promjena u zavisnosti od uslova na „terenu“. 

Shodno tome, potom plasiraju jednu, te drugu tezu koja predstavlja 

pripremu za odreñenu finansijsku aktivnost, a sve u cilju povećanja 

ekonomske dobiti. Meñutim istina za običnog čovjeka je negdje izmeñu. 

Jasno je da se klima mijenja, kako kroz njeno pomjeranje u prostoru, 

tako i kroz njeno pomjeranje kroz vrijeme. 

One uzroke koje inicira čovjek, čovjek može i da kontroliše, suzbija i 

generiše. Tako je i nastao Protokol iz Kjota (11. decembra 1997. godine) 

o remisiji štetnih gasova. Velike ekonomske sile dogovorile su se o 

pragovima emisije štetnih gasova, ali već dugi niz godina, taj dogovor 

čeka na usvajanje u lokalnim parlamentima. Zvanično je stupio na snagu 

2005. godine kada ga je usvojila Rusija. Jedan od najvećih zagañivača, 

USA je bila meñu zadnjima koja ga je prihvatila uz jasnu korekciju, dok 

recimo Kina koja ga je ratifikovala, ga slabo primenjuje, jer uz USA i dalje 

predstavlja najvećeg planetarnog zagañivača. 

Koja je svrha pregovora i usvajanja dogovora ako ne postoji želja za 

promjenom? Činjenica je da ekonomski najrazvijenije zemlje (G8) čine 

skoro 2/5 ljudske populacije, drugih 188 zemalja ili preostale 3/5 

čovječanstva planete jasno ispašta pred njihovim bahatim ophodjenjem 

prema zajednickom prostoru. Zadnja odluka presjednika USA, Baraka 

Obame, od 02.09.2011. godine je da država zbog loše ekonomske 

situacije i pritiska krupnog kapitala, odustaje od propisa o kontroli emisije 

štetnih gasova jer ti propisi uništavaju i smanjuju broj radnih mjesta, a 

samim tim i proizvodnju. Čovjek je jedino biće na planeti koje ne želi da 

117

Sl.4. Poplava u Bangladesu 2004. godine 

se prilagodi životu same planete, već svojim djelovanjem želi da utiče na 

nju, jasno koristeći tehnologiju iz praktičnih ekonomskih razloga. 

Ono sto je bitno za zemlje u razvoju jeste da bilo da je to brzo ili sporo, 

klimatske promjene će logicki posmatrano imati veći ekonomski uticaj na 

siromašne zemlje, nego na bogate zemlje. Dvije cinjenice dovode do 

ovog zaključka. Prvo, siromašne zemlje su prisiljene da živje "na ivici" 

prezivljavanja i imaju znatno manje kapaciteta da se prilagode 

promjenama. Ako uporedimo poplavu rijeke Mississippi 1993. godine sa 

različitim velikim poplavama koje su se dogodile u zemljama u razvoju, 

kao što su Bangladeš, mozemo zakljuciti da iako su u Misisipiju poplave 

bile jako ozbiljne, SAD je bio u mogućnosti da se njima prilagodi sa 

nevjerojatnom lakocom. Bilo je vrlo malo smrtnih slucajeva, podrska je 

pristigla sa svih strana zemlje, cijene hrane skoro da nijesu pogoñene, 

dok su ljudi nastavili sa svojim zivotima. Slične poplave, koje su jedan od 

najvecih rizika klimatskih promjena, u siromašnoj zemlji rezultirale bi sa 

nekoliko desetina hiljada zrtava, uzrokovale bi velike poremećaje u 

prilivima hrane, raširila bi se bolest, dok bi u ekonomskoj dislokaciji bili 

dugi niz godina. 

Drugi razlog sto siromašne zemlje imaju vecu vjerovatnocu da budu tesko 

pogodjene klimatskim promjenama je taj da ljudi u mnogim siromašnim 

zemljama žive tradicionalnim životom u kulturama koje znatno vise zavise 

od odreñene klime specificne za njihovo podneblje. Njihova poljoprivreda 

i stambena praksa, kao i mnogi drugi aspekti njihovog načina života, 

118

prilagoñeni su lokalnim klimatskim uslovima. Ovaj tradicionalni nacin 

zivota se prenosio sa generacije na generaciju. Zbog niskog nivoa svijesti 

o mogucim promjenama i jako ustolicene kulturne tradicije, promjene 

načina zivljenja kao odgovor na klimatske promjene mogu biti veoma 

teške. 

S ove tacke gledista posmatrano, mala drzava poput nase, moze da se 

trudi da pruzi svoj doprinos i da se nada najboljem. 

URBANO PLANIRANJE 

Da li je borba oko eksplotacije zemljinih resursa u cilju proizvodnje 

energije, zbog čega je XX vijek bio i pozornica krvavih ratova, navela 

pojedine moćne finansijske lobije da razmišljaju i u drugom pravcu i 

tragaju za novim modalitetima proizvodnje energije iz takozvanih "čistih"- 

zelenih izvora energija? Zemlja je, kako je naučnik Nikola Tesla dokazao, 

veliki kondezator električne energije. Energija je svuda oko nas. Jasno je 

da je on izumio bežičan prenos energije, jasno je da je pokazao da je 

energija svuda oko nas, ali njena neprofitabilnost u tadašnje vrijeme 

spriječila je Nikolu Teslu da planeti iscrta trasu koja bi isla u zdravijem 

Sl.5. Norman Foster i partneri dizajnirali su za Masdar u Abu Dabiju grad od 6 

miliona kvadratnih metara koji je prvi "zero-carbon and ziero-waste" grad na svijetu. 

119

pravcu, bez uglja, nafte i nuklearnih procesa koji jasno štete planeti 

Zemlji i njenom razvoju. Da li čovjek uviña opasnost koja nastaje usled 

globalnih klimatskih promjena, ono što sam uzrokuje sam može i da 

ispravi. Jasna pomjeranja magnetnih polova Zemlje, rast mase Zemlje 

(teorija da je Zemlja prije 200 miliona godina bila bez mora i 40 puta 

manja), Sunčeve aktivnosti (termonuklearne eksplozije, sunčeve pjege i 

njihovo nestajanje), procesi na ostalim planetama sunčevog sistema i 

teza o postojanju električnog svemira povezanog jakim magnetnim silama 

dovodi do toga da Čovjek na ovom nivou svijesti na njih ne može da 

utiče, ali će, neminovno je, morati da se prilagodi. 

Ipak ocigledno je, da se sa druge strane, čovječanstvo brojčano 

povečava. Već sada 72% populacije živi u gradovima, a do 2050 smatra 

se da ce broj ljudi da se poveća za duplo (na deset milijardi) i u 

gradovima će živjeti 85% stanovnistva. Sve ove prognoze ukazuju na to 

da ljudski rod mora brzo da transformiše način razmišljanja i kreira nove 

modaliteta za svoju održivost. 

Ipak mi moramo biti spremni i na jednu ili drugu opciju. Ipak sve ove 

radnje dovode i do bitnih promjena i u procesu planiranja i izgradnje 

samih naselja. Sve države usled klimatskih promjena traže modele sa 

Sl.6. Bernard Tschumi, Blue Tower u New York City-ju 

efikasnom gradnjom, koja kroz različite modalitete (npr. LEED Leadership 

in Energy and Environmental Design standard za izgradnju zelenih 

objekata) pomaže u očuvanju okruženja. Zato se ovaj vid planiranja i 

gradnje, u zavisnosti iz kog aspekta se posmatra, moze naci pod 

120

azlicitim imenima, kao sto su “zelena gradnja”, “održiva arhitektura” ili 

finansijski gledano “zelena ekonomija”. 

Odreñeni finansijski krugovi uočili su da u ovoj sveri koja je pionir u vidu 

ekonomske eksploatacije, mogu ostvariti značajne ekonomske benefite. 

Ova ideja je i u teoriji i u praksi pozitivna, bez obzira na to sto se 

ekonomska isplativost cesto stavlja u prvi plan u odnosu na potrebu za 

ocuvanjem kvaliteta zivota koja bi svima koji mogu da naprave razliku na 

ovom polju trebala biti prva na listi prioriteta. Ipak, održiva arhitektura 

koja je bila sinonim za luksuz i bliska samo bogatima, usled ekonomske 

krize i povećane osjetljivosti na energetsku stabilnost, postala je znatno 

pristupacnija, zbog povecanja svijesti ka ekologiji gradnje i života. 

Sl.7. Smog u Pekingu izazvao je veliku pometnju kod inostranog stanovnistva, te je 

lokalno stanovnistvo moralo da placa visoke poreze na eksesivnu emisiju gasova 

koje proizvodi kako bi se stanje na kratko poboljsalo zbog tada predstojecih 

olimpijskih igara i imidza Kine u svijetu. 

Održiva arhitektura je arhitektura koja integriše odgovarajuće tehnologije 

u izgradnji objekata, dajući prioritete odreñenim ciljevima u 

projektovanju i oblikovanju energetske efikasnosti, smanjenjem uticaja 

na životnu sredinu, a sve u cilju poboljšanja zdravstvenog i životnog 

kvaliteta za korisnika, tj. čovjeka. 

Efikasnost svakog objekta i njegova gradnja smatra se uspješnom ukoliko 

objekat proizvodi tj. sam obnavlja minimum 30% energije. Ali već sada 

postoje objekti, koji praktično proizvode 100% potreba za energjom 

(nova zgrada UN u Podgorici), a zagadjenje koje proizvodi svedeno je na 

nulu, te su ovo takozvani objekti održive arhitekture. 

121

ZAKLJUČAK 

Da bi postajala održiva arhitektura, mora postojiati i održivo planiranje. 

Cilj svakog gradjanina treba da bude da sva zagañenja svede na 

minimum, kako bi se odrzao i podoljsao život na planeti. Pozitivna 

namjera treba da bude vodilja, a da li cemo u ovome uspjeti, vrijeme je 

najbolji pokazatelj. Od velike je vaznosti da ova inicijativa bude 

prihvacena i implementirana i u malim ekonomskim sistemima i 

drzavama. Činjenica je da “male države” ne treba da čekaju već ubrzano 

moraju da rade na usvajanju regulatornih propisa za primjenu održivog 

planiranja i arhitekture. Analize pokazuju da vrijednost takvih oblasti i 

objekata idu uzlaznom putanjom. Ako zelimo da zaista poslusamo ono 

"unutrasnje ja" i urodjeni instinkt za prezivljavanjem i osjetimo ljubav 

prema ljepoti dara zivota i prirode, a kada bi smo iz ove jednacine izbacili 

ekonomske benefite, politicke "pametne" odluke i strateske poteze, ostale 

bi nam samo rijeci mlade Sevrn Suzuki, koja se obratila svijetu u ime 

ECO-a (Environmental Children's Organization) i utisala ga dovoljno da 

moze da cuje sopstvenu grizu savjesti. 

LITERATURA 

Caldeira, K., Wickett, M.E., Anthropogenic carbon and ocean pH, Nature 425 

2003. (6956): 365-365. 

Church J.A.,White N.J., Coleman R.,Lambeck K., Mitrovica J.X. ,Estimates of the 

regional distribution of sea-level rise over the 1950 to 2000 period. Journal of 

Climate 17, 2004, 13: 2609-2625. 

Grupa aurora.: Protokol iz Kyota uz okvirnu konvenciju Ujedinjenih naroda o 

promjeni klime, medjunarodni sporazum, Kyoto, decembar 2005. 

Kelley, J.J., Carbon dioxide in the surface waters of the North Atlantic and the 

Barents and Kara Sea. Limnology and Oceanography, 1970.15: 80-87 

Serreze, M.C., Francis, J.A., The Arctic amplification debate. Climate Change 

2006.76: 241-264. 

Suzuki, Severn: http://www.youtube.com/watch?v=TQmz6Rbpnu0 

122

ENERGETSKA EFIKASNOST U PLANIRANJU NASELJA- 

METODOLOŠKI PRISTUP I ZAKONODAVNI OKVIR U BiH 

ENERGY EFFICIENCY IN THE PLANNING OF SETTLEMENT- 

METHODOLOGICAL APPROACH AND THE LEGAL FRAMEWORK IN 

BiH 

Brankica Milojević 

Arhitektonsko-grañevinski fakultet Univerziteta u Banjoj Luci 

APSTRAKT 

Dostignuti iskoraci razvijenog okruženja u sferi energetski racionalnog 

grañenja pružaju snažan podsticaj da se i na našim prostorima stvori 

pravni, institucionalni, kadrovski i tehničko-tehnološki okvir za nužno 

provoñenje energetske efikasnosti. Planiranje naselja koja će stvoriti 

prostorne pretpostavke za gradnju energetski održivih objekata 

predstavlja novi izazov za metodološka unapreñenja procesa planiranja 

koji je, donošenjem novih zakona o planiranju prostora i grañenju u 

Republici Srpskoj i Federaciji BiH, ponovo aktuelan. 

Ključne reči: energetska efikasnost, planiranje 

ABSTRACT 

Improvements achieved in developed countries in the sphere of rational 

energy building provide a strong stimulus to our region to create legal, 

institutional, human and technical-technological framework necessary for 

the implementation of energy efficiency. Planning of settlements that will 

create prerequisites for building spatial energy sustainable buildings is a 

new challenge for methodological improvement planning process, which 

is, by passing new legislation on spatial planning and building of the 

Serbian Republic and the Federation once again current. 

Keywords: Energy efficiency, planning 

123

UVOD: ENERGETSKA EFIKASNOST I NJEN ZNAČAJ U DRUŠTVU 

Klimatske promjene sa kojim se suočavamo rezultat su narušene prirodne 

ravnoteže, nekontrolisane upotrebe fosilnih goriva (ugalj, nafta, naftni 

derivati, plin) i ispuštanja u atmosferu štetnih gasova koji uzrokuju 

zagañenja lokalnog i regionalnog karaktera i globalno otopljavanje. 

Smanjenje korišćenja energije iz ovih goriva i uopšte, smanjenje 

proizvodnje i potrošnje svih vidova energije, direktno je u funkciji zaštite 

životne sredine, koja je u proteklom periodu, usljed neodgovornog 

odnosa društvene zajednice na lokalnom i globalnom nivou, postala 

ozbiljno ugrožena. Energija nije beplatna, na nju se troše značajna 

sredstva kućnog i poslovnog budžeta. Stoga smanjenje korišćenja 

energije, racionalan pristup njenoj proizvodnji i potrošnji, te primjena 

obnovljivih izvora energije predstavljaju značajne zadatake svjetske 

zajednice na putu ka održivom razvoju planete. 

Energetska efikasnost je pojam koji se odnosi na sistem isplaniranih i 

provedenih mjera čiji je cilj korišćenje minimalno moguće energije kojom 

bi se obezbijedio nivo udobnosti i sačuvala održiva stopa njene 

proizvodnje. 50 Ušteda energije zasnovana na globalnoj politici racionalnog 

korišćenja energije, internacionalnoj koordinaciji, zakonskoj podršci na 

nacionalnim nivoima, novim sistemskim planskim i tehničkim rješenjima, i 

promjeni svijesti ljudi o odnosu prema prirodnim i materijalnim resursima 

predstavlja preduslov ekonomskog i socijalnog razvoja društva na 

početku XXI vijeka. 

Osnovne mjere energetske efikasnosti odnose se na sektor proizvodnje, 

prenosa i potrošnje energije, te energetsku efikasnost u grañevinarstvu. 

ENERGETSKA EFIKASNOST U GRAðEVINARSTVU-EVROPSKA 

LEGISLATIVA I PRAKSA 

Planiranje energetske efikasnosti prevazilazi nacionalne okvire i ulazi u 

sferu meñunarodne koordinacije javne politike u ovoj oblasti koja je na 

svjetskoj sceni prisutna skoro 40 godina. U okviru globalnih aktivnosti o 

zaštiti životne sredine, UN su donijele Konvenciju o klimatskim 

promjenama (Kjoto protokol potpisan je 1997. god.), u skladu sa kojim 

su uslijedile aktivnosti svih država potpisnica (BiH ratifikovala je protokol 

2000., a Srbija i Hrvatska 2007. godine). Evropska unija je preuzela 

obaveze Kjoto sporazuma kroz donošenje više političkih i pravnih 

dokumenata te koordinaciju sa zemljama članicama i onim koje su u 

pristupnom statusu. Ciljevi su smanjenje emisije stakleničkih plinova za 

20%, povećanje udjela korišćenja obnovljivih izvora energije na 20% i 

50 Zanki, V., Priručnik za energetske savjetnike, UNDP, Zagreb, 2008., str.8 

124

povećanje energetske efikasnosti za 20% do 2020. godine. U tom pravcu 

EU preduzima sljedeće mjere: 

1. reviziju energetskih karakteristika zgrada, 

2. energetsko obilježavanje aparata u domaćinstvu, 

3. intenziviranje aktivnosti na implementaciji Ekodizajn direktive, 

4. promociju kogeneracije (proizvodnje električne i toplotne energije 

u jednom objektu), 

5. uspostavlja mehanizam razvoja „Savez gradonačelnika“ temeljen 

na benchmarkingu i rasejavanju najbolje prakse, 

6. razvija politiku kohezije u smislu modela ponašanja u oblasti 

energetskog obeležavanja i energetske efikasnosti zgrada i 

industrije, 

7. uspostavlja mehanizam oporezivanja i posebnog modeliranja 

poreza na dodatnu vrednost putem „paketa zelene takse“, 

8. u vezi sa liberalizacijom energetski efikasnih roba i usluga 

podstiče trgovinske pregovore, 

9. podstiče meñunarodno partnerstvo i saradnju u vezi sa 

energetskom efikasnošću, 

10. utvrñuje obavezu donošenja akcionih planova energetske 

efikasnosti država članica Evropske unije. 

Energetske karakteristike zgrada regulisane su Direktivom Evropskog 

parlamenta i Savjeta br. 2002/91/EC od 16.decembra 2002. god. koja se, 

pored ostalog, odnosila na poboljšanje energetskih performansi zgrada 

na teritoriji Evropske unije, uzimajući u obzir klimatske i lokalne uslove, 

te troškovnu efikasnost i Direktivom br. 2010/31/EU od 19. maja 2010. 

god.. Polazeći od činjenice da 40% ukupne potrošnje Evropske unije čini 

potrošnja u zgradama i cilja da se do 2020. godine poveća energetska 

efikasnost po modelu 20:20:20, ona definiše metodologiju kalkulacije 

energetskih karakteristika objekata i definiše minimum standarda 

energetskih performansi za nove i stare zgrade. 51 

Sporazum gradonačelnika evropskih gradova ukazao je na mogućnosti 

djelovanja lokalnih uprava na nivo smanjenja CO2 u vazduhu i primjenu 

obnovljivih izvora energije po modelima koji, polazeći od specifičnosti 

svake sredine, stvaraju mogućnosti za provjeru opštih modela i stvaranje 

novih regulatornih smjernica na širem regionalnom nivou na osnovu 

iskustava konkretnih realizacija. Tako su pozitivni primjeri realizacije 

urbane obnove Barcelone u duhu ovog sporazuma rezultirali donošenjem 

Plana energetskih poboljšanja u Barseloni (2001-2011) i Odluke o 

solarnim sistemima koja je predstavljala model za više od 50 španskih 

51 Lepotić-Kovačević B. ; Kovačević, A, Evropska politika energetske efikasnosti, Racionalno 

korišćenje energije u funkciji razvoja lokalnih zajednica-zbirka dobre prakse, PALGO centar, 

Beograd, 2010. , str.49 

125

gradova. Na kraju su iskustva ugrañena u propise o grañenju na nivou 

države. Danas su propisi iz oblasti solarne energije i upotrebe obnovljivih 

izvora energije prisutni u većem broju evropskih zemalja, regiona i 

gradova (Portugalija-dio državnih pravila grañenja od 2006.god., 

italijanski region Lacio i lokalne samouprave Rim, Karugate, u Njemačkoj 

grad Velmar i pokrajina Baden-Virtemberg i dr.). 52 Zapažene realizacije u 

oblasti energetske efikasnosti ostvarene su i u Hamburgu (Njemačka), 

Nantu (Francuska), Vitoria-Gasteizu (Španija) i Štokholmu (Švedska), 

(Euripean Green Capital Award, Stockholm, 2010). 

Banjaluka je prvi grad u BiH koji je potpisao Sporazum gradonačelnika, u 

skladu s kojim je u martu 2010. godine Skupština grada usvojila „Akcioni 

plan energetski održivog razvoja grada Banjaluke“. Njime su precizirane 

aktivnosti na unapreñenju legislative, politike i gradskih odluka u cilju 

donošenja lokalnih mjera i stimulacije pojedinačnih realizacija u oblasti 

energetske efikasnosti. Akcioni plan prati nedostatak finansijskih 

sredstava i šira podrška na državnom nivou (u prvom redu u oblasti 

zakonske regulative) koja bi omogućila sistemsko djelovanje u ovoj 

oblasti. 53 

PRAVNI I INSTITUCIONALNI OKVIR ZA ENERGETSKU 

EFIKASNOST U BiH 

Prvi normativni akt koji se odnosio na odreñene aspekte iz oblasti 

energetske efikasnosti na prostoru BiH bio je Pravilnik o tehničkim 

mjerama i uslovima za toplotnu zaštitu zgrada (Sl.l. SFRJ br.35 iz 1970. 

god.). Godine 1980. usvojen je sistem standarda koji su po prvi put 

sveobuhvatno sagledali probleme termičke zaštite objekata. Oni su 

obuhvatili i neophodne uslove i metode relevantnih proračuna u vidu 

Pravilnika o jugoslovenskim standardima za toplotnu tehniku u 

grañevinarstvu, čija izmjena je uslijedila 1987. god.. Ovim Pravilnikom, 

koji je i danas u upotrebi, definisani su standardi u vidu JUS U.J.5.510, 

JUS U.J.5.520 i JUS U.J.5.530. 54 

Obaveza njihove primjene determinisala je naredni period gradnje kao 

energetski efikasniji od prethodnog, koji je, naročito u vrijeme intenzivne 

52 Ivančić, A. , Energetsko planiranje kao sastavni deo politike lokalne samouprave: slučaj 

Barselone, Racionalno korišćenje energije u funkciji razvoja lokalnih zajednica-zbirka dobre 

prakse, PALGO centar, Beograd, 2010. , str.57 

53 Stanivuković, A., Banjaluka na putu energetski održivog razvoja. Akcioni plan energetski 

održivog razvoja, Racionalno korišćenje energije u funkciji razvoja lokalnih zajednica-zbirka 

dobre prakse, PALGO centar, Beograd, 2010. , str.104 

54 Krstić-Furundžić, A. i tim, Energetska efikasnost u graditeljstvu, naučno-istraživački 

projekat, završni izvještaj, Arhitektonsko-grañevinski fakultet Univerziteta u Banjaluci, 

Banjaluka 2011., str. 22 

126

socijalističke izgradnje 60.tih i 70.tih godina prošlog vijeka, produkovao 

grañevinski fond bez minimalnih standarda energetske efikasnosti. Ovi 

objekti danas predstavljaju veliki energetski, ekonomski i ekološki balast 

društva. S obzirom da propisi iz 1987. godine imaju značajno smanjene 

vrijednosti koji se odnose na dopuštene koeficijente prolaza toplote u 

odnosu na sadašnje standarde Evropske unije i preuzete obaveze 

ratifikacijom Kjoto sporazuma, 2000. god., u BiH su započete aktivnosti 

na stvaranju pravnog i i institucionalnog okvira za definisanje energetske 

efikasnosti. 

Zakon o energetici RS (Sl.gl. RS br.49/09) stvorio je preduslove za 

generalni okvir energetske politike i planiranje razvoja energetike u 

skladu sa evropskim principima energetske efikasnosti čije povećanje je, 

pored ostalih mjera, predviñeno uvoñenjem novih tehnoloških rješenja u 

sektoru grañevinarstva i sertifikacijom zgrada u pogledu njihovih 

energetskih karakteristika. 55 

Zakon je propisao obavezu izrade Strategije razvoja energetike u RS 

do 2030.god. koja je usvojena 2010. godine. Njome se, pored ostalog, 

razmatraju i opšti elementi energetske efikasnosti u zgradarstvu kojim se 

predviña ograničenje potrošnje toplotne energije do 2030. god. na 40-60 

kWh/m2, što znači da bi u ukupnom bilansu izgrañenih objekata trebalo 

da se postigne, u prosjeku, nivo energetski efikasne kuće. U Strategiji je 

sadržan pregled zakonodavnog okvira potrebnog da obezbijedi 

provoñenje energetske efikasnosti u zgradarstvu, polazeći od donošenja 

Zakona o energetskoj efikasnosti, Akcionog plana za primjenu EU 

direktive o energetskim svojstvima zgrada, novog Zakona o ureñenju 

prostora i grañenju, te pratećih podzakonskih akata koji će, akceptirajući 

postojeći grañevinski fond, utvrditi standarde energetske efikasnosti, 

definisati metodologiju mjerenja i način energetskog certificiranja 

objekata. 

Zakon o ureñenju prostora i grañenju u RS (Sl. Gl. RS br.55/10) koji 

je usvojen u maju 2010. godine, u dijelu koji se odnosi na karakteristike 

objekata, daje generalnu odrednicu objekata da moraju imati energetsku 

efikasnost, ali se u njegovim članovima o sadržaju planske i tehničke 

dokumentacije to ne razrañuje. 

Pravilnik o sadržaju, načinu izrade i donošenja dokumenata 

prostornog ureñenja (Sl.gl.br.59/11) u čl. 11 koji se odnosi na opšti 

metodološki postupak za izradu dokumenata prostornog ureñenja navodi 

55 U Federaciji BiH u fazi izrade su zakoni o električnoj energiji, obnovljivim izvorima 

energije, energetskoj efikasnosti i o nafti i naftnim derivatima. 

127

da je kod planiranja prostora, izmeñu ostalog, potrebno ispoštovati 

energetsku efikasnost i analizirati bioklimatske karakteristike lokacije, ali 

u sadrzaju planske dokumentacije ti principi nisu konkretizovani. 

Pravilnik o sadržaju i kontroli tehničke dokumentacije (sl.gl.RS 

br.8/11) u definisnju sadržaja idejnog i glavnog projekta samo 

deklarativno navodi obavezu projektovanja energetski efikasnih objekata, 

bez preciznijih smjernica i konkretnih elemenata projektne dokumentacije 

koji to i dokumentuju, što je u našem okruženju već prisutno. Tako je 

grañevinska regulativa u području toplinske zaštite u Republici Hrvatskoj 

unaprijeñena na nivou Zakona o prostornom ureñenju i gradnji (NN 

76/07) u kojem je definisan značaj energetske efikasnosti i obaveza 

energetske certifikacije objekata. Takoñe je donešen Tehnički propis 

o uštedi toplinske energije i toplinskoj zaštiti u zgradama (NN 79/2005) 

koji predstavlja veliki napredak u toplinskoj zaštiti zgrada, a obuhvata 

novogradnju i rekonstrukciju postojećih objekata. U Tehničkom propisu je 

definisano sljedeće: 

• tehnički zahtjevi u pogledu uštede toplotne energije i toplotne 

zaštite koje treba ispuniti pri projektovanju novih i 

rekonstrukciji i adaptaciji postojećih objekatakoji se griju na 

unutrašnju temperaturu višu od 12 ⁰ C 

• sadržaj projekta zgrade u odnosu na uštedu toplotne energije i 

toplotnu zaštitu 

• iskaznica potrebne toplote za grijanje zgrade 

• održavanje zgrade u odnosu na uštedu toplotne energije i 

toplotnu zaštitu 

• zahtjevi za grañevinske proizvode 

• drugi tehnički zahtjevi u pogledu uštede toplotne energije i 

toplotne zaštite. 

Pored definisanja maksimalno dopuštene godišnje potrošnje za zgradu u 

kWh/m2, propisana je obaveza izdavana iskaznice o potrebnoj toploti 

objekta za grijanje zgrade i uštedi energije. Iskaz izdaje projektant u 

okviru glavnog projekta, te izvoñač radova, a iskaznica se prilaže ostaloj 

dokumentaciji pri tehničkom prijemu zgrade. 56 

U Federaciji BiH je, u skladu sa Zakonom o planiranju zemljišta iz 2008. 

godine, donesen set podzakonskih akata 57 meñu kojima i Pravilnik o 

56 Zanki, V., Priručnik za energetske savjetnike, UNDP, Zagreb, 2008.,str.30 

57 U FBiH su u 2009. i 2010. god., usvojeni Pravilnik o tehničkim svojstvima sistema 

ventilacije, djelomične klimatizacije i klimatizacije u grañevinama, Pravilnik o tehničkim 

svojstvima za prozore i vrata, Pravilnik o tehničkim svojstvima sistema grijanja i hlañenja 

grañevina, Pravilnik o tehničkim zahtjevima za toplotnu zaštitu objekata i racionalnu 

upotrebu energije, Pravilnik o uslovima za lica koja vrše energetsko certificiranje objekata, 

128

tehničkim zahtjevima za toplotnu zaštitu objekata i racionalnu upotrebu 

energije (Sl.n.FBiH br. 49/09), usklañen sa direktivama i normativima 

Evropskog parlamenta. Njime su definisani svi tehnički parametri koje 

objekti trebaju da sadrže u cilju racinalne toplotne zaštite, sadržaj 

projekata i način njihovog održavanja. Za projekte zgrada čija korisna 

površina prelazi 5000 m2 predviñena je izrada elaborata tehničke, 

ekološke i ekonomske izvodljivosti alternativnih sistema za snabdijevanje 

objekta energijom, a tehnička iskaznica, kao i u Hrvatskoj legislativi, 

obavezna je za sve planirane, rekonstruisane i adaptirane objekte. S 

obzirom da je u FBiH još uvijek u toku donošenje seta zakona o 

energetici, kojim bi se izvršilo usaglašavanje zakonske regulative i stvorio 

generalni okvir djelovanja u ovoj oblasti, jasno je da ni Pravilnik o 

tehničkim zahtjevima objekata i racionalnu upotrebu energije nije mogao 

biti u potpunosti efikasan. 

SMJERNICE ZA UNAPREðENJE PRAVNOG OKVIRA I METODOLOGIJE 

PLANIRANJA U CILJU POSTIZANJA ENERGETSKE EFIKASNOSTI 

Evropska unija je do sada donijela značajne direktive u oblasti energetske 

efikasnosti koje se kreću od globalne politike do konkretnih mjera, dajući 

prostora za inicijativu na lokalnom nivou, koja akceptira specifičnosti 

područja kroz akcione planove i njihovu realizaciju. Većina evropskih 

zemalja je usvojila ove direktive, a na našim prostorima ovaj proces je u 

toku. 

Na osnovu analize postojeće zakonske regulative evidentno je da u 

Republici Srpskoj još uvijek ne postoje svi potrebni zakonski i normativni 

akti kojim bi se definisala energetska efikasnost objekata i utvrdile mjere 

za njenu realizaciju i kontrolu, što je u njenom okruženju već prisutno. 

To se, u prvom redu, odnosi na pravilnik o tehničkim zahtjevima za 

toplotnu zaštitu objekata i racionalnu upotrebu energije, te izmjenu 

Pravilnika o sadržaju i kontroli tehničke dokumentacije kojim bi bili 

propisani svi sadržaji projekta i mjere u cilju izgradnje energetski 

efikasnih objekata. 

Planiranje naselja u duhu principa energetske efikasnosti je oblast koja 

nije sadržana u zakonskoj legislativi, čak ni na nivou Evropske unije, što 

otvara prostor za istraživanja načina i intenziteta uticaja bioklimatskih i 

drugih faktora na energetsku efikasnost naselja u zavisnosti od klimatskih 

karakteristika prostora. Nju je neophodno akceptirati u cilju ostvarivanja 

pozitivnih efekata u uštedi energije na planerskom nivou, što se direktno 

Pravilnik o energetskom certificiranju objekata i Smjernice za provoñenje energijskog 

pregleda za nove i postojeće objekte s jednostavnim i složenim tehničkim sistemom. 

129

odnosi na zakonske definicije planiranja, sadržaja planova i metodologiju 

izrade različitih nivoa planske dokumentacije. 

Usklañivanje zakonske regulative u oblasti energetike, zaštite životne 

sredine, planiranja prostora, grañenja i lokalne uprave u cilju postizanja 

energetske efikasnosti, takoñe, predstavlja jedan od zadataka 

zakonodavstva u BiH kojem bi trebalo težiti po principu uspostavljanja 

standarda koji će biti prihvatljivi na globalnom evropskom nivou. 

PLANIRANJE ENERGETSKI EFIKASNIH NASELJA 

Kao što je vidljivo iz pregleda mjera Evropske unije i okvirnog sadržaja 

direktiva o energetskoj efikasnosti zgrada, zakonska regulativa se odnosi 

na utvrñivanje standarda fizičkih karakteristika objekata kod 

projektovanja novih i sanacije postojećih zgrada u cilju što veće 

energetske efikasnosti. Standardi polaze od zatečene lokacije, bez analize 

uštede za planirane objekte koju nude mogućnosti primjene bioklimatskih 

kriterija prostorne dispozicije objekata na makro i mikrolokalitetu. 

U oblasti planiranja i grañenja energetska efikasnost se determiniše 

kvalitetnom analizom lokacije, položajem i oblikom zgrade, meñusobnim 

odnosom objekata, prostornom organizacijom, oblikovanjem i 

materijalizacijom u skladu sa klimatskim uslovima podneblja i 

bioklimatskim karakteristikama lokaliteta, primjenom odgovarajućih 

standarda toplotne izolacije vanjskog omotača zgrade, izbjegavanjem 

toplotnih mostova, iskorišćavanjem toplotne i električne energije od 

obnovljivih izvora energije (sunca, vjetra, vode, zemlje, geotermalnih 

voda, biomase), zaštitom od pretjeranog osunčanja, korišćenjem 

energetski efikasnih sistema grijanja, hlañenja i ventilacije itd.. 

Stoga je neophodno kroz adekvatan model planiranja omogućiti 

provoñenje energetske efikasnosti već na planerskom nivou koji će 

stvoriti neophodne pretpostavke za primjenu zadovoljavajućih principa i 

standarda u sferi projektovanja i grañenja novih, te adaptacije postojećih 

objekata. 

Globalna sunčeva radijacija, fenomen koji determiniše generalne 

klimatske karakteristike podneblja, oduvijek je uticao na tradicionalnu 

kulturu grañenja i života uopšte. Danas je to osnova nacionalnih 

strategija za provoñenje održive energetske politike i efikasnosti kojim se 

nastoje obezbijediti optimalni životni standardi na svim meridijanima, uz 

racionalnu upotrebu energije, zaštitu životne sredine i ekonomsku 

isplativost. Mapa Evrope sa predstavljenom globalnom sunčevom 

radijacijom (Sl.1) pokazuje na potencijale sunčeve energije u zavisnosti 

130

od podneblja, što je neophodno akceptirati u nacionalnim strategijama 

energetskog bilansa, načina i omjera njegove proizvodnje, distribucije i 

upotrebe. 

Sl.1 Global radiation Europe in KWh/m2 (long term mean 1986-2005) (podaci sa stranice 

www.meteonorm.com) 

Na primjeru praćenja sunčeve insolacije na urbanom području grada 

Banjaluke (Tab.1) može se analizirati razlika u količinama solarne 

radijacije u odnosu na četiri osnovne orjentacije. U skladu sa 

specifičnostima klimatskog područja, uočeno je da se najveća solarna 

radijacija na godišnjem nivou ostvaruje na južnoj orjentaciji (1373 W/h) i 

da su najveće akumulacije južne ekspozicije (u odnosu na ostale 

orjentacije) prisutne u januaru, februaru, martu, aprilu, avgustu, 

septembru, oktobru, novembru i decembru. Istočna i zapadna ekspozicija 

imaju najveću solarnu radijaciju u maju, junu i julu, a na godišnjem nivou 

manju za oko 20% u odnosu na južnu. 

Sjeverna orjentacija je izrazito nepovoljna (60% manja radijacija u 

odnosu na južnu, a oko 50 % manja u odnosu na istočnu i zapadnu 

orjentaciju). Podužni gabariti objekata koji imaju dva fronta orjentacije, u 

zavisnosti od prostorne organizacije unutar objekta, imaju mogućnost 

korišćenja efekata dvostrane solarne radijacije, pri čemu su efikasnije 

orjentacije koje akumuliraju istočnu i zapadnu radijaciju za oko 12% od 

južne i sjeverne. Ovi podaci ukazuju na značajne resurse uštede toplotne 

energije u fazi urbanističkog planiranja koje, definišući orjentaciju 

131

objekata, horizontalne i vertikalne gabarite, stvara polazne preduslove za 

projektovanje i izgradnju energetski efikasnih objekata. 

Tab.1 Klimatski podaci za grad Banjaluku (podaci sa stranice www.meteonorm.com) 

Distance izmeñu objekata, kao urbanistički parametar potrebno je 

definisati na osnovu analize upada sunčeve svjetlosti u objekat, pri čemu 

je potrebo ustanoviti generalne standarde i način njihove primjene u 

odnosu na konkretnu situaciju (Sl.2). Nagib terena, nivo podzemnih voda, 

nivelete prizemnih etaža, provjetrenost, odnos prema zelenim 

strukturama i vodotokovima predstavljaju biklimatske faktore lokaliteta 

koje je potrebno akceptirati u procesu planiranja u funkciji energetske 

efikasnosti objekata koja se dodatno pospješuje i oblikom objekta (Sl.3). 

132

Sl.2 najmanja udaljenost od zgrade koja daje sjenu u odnosu na njenu visinu za južnu 

orjentaciju (prema LAG smjernicama, Njemačka) 58 

Sl.3 Uticaj geometrije zgrade na vanjsku površinu čije povećanje utiče na smanjenje 

energetske efikasnosti. (prema LAG smjernicama, Njemačka) 59 

Prethodno navedene parametre koji djeluju na energetsku efikasnost 

naselja i objekata potrebno je pratiti kroz sve nivoe prostorno-planske 

dokumentacije, te u odnosu na njihov uticaj prilagoñavati model 

planiranja i obezbjediti adekvatne zakonske preduslove da energetski 

58 Izvor: Toplinska zaštita zgrada, savjeti za projektiranje i gradnju novih zgrada, Željka Hrs 

Borković, dipl. inž. arh., Tečaj za energetske savjetnike-Energetski institut Hrvoje Požar, 

UNDP, Ministarstvo rada i poduzetništva Republike Hrvatske, Zagreb,2011. 

59 Izvor: Toplinska zaštita zgrada, savjeti za projektiranje i gradnju novih zgrada, Željka Hrs 

Borković, dipl. inž. arh., Tečaj za energetske savjetnike-Energetski institut Hrvoje Požar, 

UNDP, Ministarstvo rada i poduzetništva Republike Hrvatske, Zagreb,2011. 

133

efikasnom projektovanju i grañenju objekata prethodi planiranje 

energetski efikasnih naselja i novih urbanih struktura. U tabeli 2 su 

prikazani neki od relevantnih faktora koji utiču na energetsku efikasnost i 

način na koji ih je potrebno uključiti prilikom izrade prostorno-planske i 

tehničke dokumentacije. 

UTICAJNI FAKTORI 

NA ENERGETSKU 

EFIKASNOST U 

PLANIRANJU I 

PROJEKTOVANJU 

UTICAJ FAKTORA ENERGETSKE EFIKASNOSTI NA IZRADU 

PROSTORNO-PLANSKE I TEHNIČKE DOKUMENTACIJE 

PROSTORNI I 

URBANISTIČKI PLAN 

ZONING 

I 

REGULACIONI PLAN 

URBANISTIČKO- 

TEHNIČKI USLOVI 

PROJEKTOVANJE 

B 

I 

O 

K 

L 

I 

M 

A 

T 

S 

K 

I 

I 

P 

L 

A 

N 

E 

R 

S 

K 

I 

F 

A 

K 

T 

O 

R 

I 

SUNČEVA 

EKSPOZICIJA 

NAGIB TERENA 

PROVJET- 

RENOST 

ODNOS PREMA 

ZELENIM 

STRUKTURAMA 

DISTANCA 

IZMEðU 

OBJEKATA 

NAMJENA 

PROSTORA- 

ZONIRANJE 

FUNKCIJA 

OBJEKTA - 

Pravilan izbor zona 

za plasiranje 

namjena koje će 

imati optimalne 

uslove osunčanosti 

U odnosu na nagib 

terena definisati 

namjenu zona 

Distribuciju 

namjene 

prilagoditi 

vjetrova 

i 

zona 

ruži 

Namjene zona 

prilagoditi 

karakteristikama 

makro strukture 

zelenila 

- 

Namjene prostora – 

zoning prilagoditi 

bioklimatskim 

faktorima lokacije 

OBLIKOVANJE 

OBJEKTA - - 

PROSTORNA 

ORGANIZACIJA 

OBJEKTA 

- - 

Orjentacija pravaca 

saobraćajnica u skladu 

sa optimalnom 

orjentacijom objekata 

u odnosu na 

osunčanost 

Usklañivanje 

horizontalnih i 

vertikalnih gabarita 

objekata i profila 

saobraćajnica sa 

izohipsama 

Razmještaj objekata 

prilagoditi optimalnoj 

provjetrenosti; 

Ostvariti optimalan 

odnos objekata sa 

zelenim strukturama 

na makro i mikro 

lokalitetu 

Definisati grañevinske 

linije i minimalne 

distance izmeñu 

objekata u skladu sa 

optimalnim 

osunčanjem 

Namjene prostora – 

zoning prilagoditi 

bioklimatskim 

faktorima lokacije 

Funkcije 

prilagoditi 

radijaciji 

objekata 

sunčevoj 

Pozicioniranje objekta 

u skladu sa 

optimalnom 

orjentacijom 

Nivelacije objekta i 

vanjskog ureñenja 

prilagoditi nagibu 

terena 

Organizaciju na parceli 

prilagoditi optimalnoj 

provjetrenosti 

Kod organizacije na 

parceli akceptirati 

postojeće i planirane 

zelene strukture 

Definisati distance 

izmeñu objekata u 

skladu sa optimalnim 

osunčanjem 

- - 

Funkciju objekta 

prilagoditi 

bioklimatskim uslovima 

parcele 

Definisati smjernice za 

oblikovanje objekata u 

skladu sa en. 

efikasnošću 

Prostornu organizaciju 

objekta prilagoditi 

bioklimatskim uslovima 

parcele 

Unutrašnju 

organizaciju u 

objektu prilagoditi 

orjentaciji 

prostorija 

Nivelaciju objekta 

i prostornu 

organizaciju 

prilagoditi nagibu 

terena 

Orjentaciju 

prostorija i 

prirodnu 

ventilaciju 

uskladiti sa ružom 

vjetrova 

Unutrašnju 

organizaciju u 

objektu planirati 

u interakciji sa 

zelenilom 

- 

Funkciju objekta 

prilagoditi 

bioklimatskim 

faktorima i en. 

efikasnosti 

Oblikovanje 

objekata definisti 

u skladu sa en. 

efikasnošću 

Prostornu 

organizaciju 

objekta prilagoditi 

bioklimatskim 

uslovima parcele 

Tab.2 Uticaj faktora energetske efikasnosti na planiranje i projektovanje 

(Milojević, B.) 

134

ZAKLJUČCI 

Energetska efikasnost zavisi od generalne strategije razvoja energetskog 

sistema na državnom nivou, kao i od zakonske regulative kojom se 

obezbjeñuje koordinacija djelovanja u svim sektorima (energetika, 

grañenje, zaštita životne sredine, lokalna uprava...). Istovremeno, lokalna 

uprava sa svojim akcionim planom i drugim aktima lokalne uprave, 

politikom upravljanja prostorom može stimulisati realizacije i dobre 

primjere u praksi čime će moći dati primjer i za državnu legislativu. 

(primjer Barcelone, akcioni planovi nastali iz Sporazuma Gradonacelnika.) 

Tehnički standardi na našim prostorima bi trebalo da izražavaju 

specifičnosti klimatskih karakteristika podneblja, kulture stanovanja i 

drugih socio-ekonomskih faktora, uključujući, regionalna iskustva i 

standarde Evropske unije. U Republici Srpskoj i Federaciji BiH još uvijek 

nisu ostvarene sve neophodne zakonske pretpostavke za provoñenje 

energetske efikasnosti u sferi projektovanja i izvoñenja energetski 

efikasnih objekata. 

Energetska efikasnost objekata se postiže, ne samo tehničkim rješenjima 

u fazi projektovanja i izvoñenja, već i na nivou planiranja naselja, 

kvalitetnim izborom lokacije i postornom organizacijom koja akceptira sve 

relevantne uticajne faktore. To ukazuje na neophodnost stvaranja 

zakonskog okvira i razvijanja modela planiranja koji će podržati principe 

energetske efikasnosti u planiranju naselja i izgradnji objekata. 

Zakonsku regulativu je neophodno unapreñivati i usklañivati, djelujući na 

lokalnom nivou, u skladu sa globalnom politikom racionalnog korišćenja 

energije i zaštite životne sredine. 

135

LITERATURA 

Damjanović, D.;Gluščević, M.; Grujić, M., Racionalno korišćenje energije u funkciji 

razvoja lokalnih zajednica-zbirka dobre prakse, PALGO centar, Beograd, 

2010. 

B. Milojević, „Primjena bioklimatskih elemenata-prilog metodologiji održivog 

planiranja“, Zbornik radova naučno-stručnog skupa Savremeni principi i 

praksa u graditeljstvu“, Banjaluka, 2010.god. 

Morvaj, Z., Čačić, G.; Lugarić, L. Gospodarenje energijom u gradovima, UNDP u 

Hrvatskoj, Zagreb,2008. 

Zanki, V., Priručnik za energetske savjetnike, UNDP u Hrvatskoj, Zagreb, 2008. 

Energetska efikasnost u graditeljstvu, naučno-istraživački projekat, završni 

izvještaj, Arhitektonsko-grañevinski fakultet Univerziteta u Banjaluci, 

Banjaluka 2011. 

Council of European Municipalities and Regions: Save Energy, Save the Climate, 

Save Money-guide for local and governments; april 2006; 

http://www.ccre.org/oases/T_599_34_3524.pdf 

http://www.energetska-efikasnost. undp.hr 

http://www.energie-cities 

http://www.europa.eu/energy/efficiency/index_en.htm 

http://www.sustenergy.org 

www.meteonorm.com) 

Zakon o energetici u RS, Sl. gl. br. 49/09 

Zakon o ureñenju prostora i grañenju u RS Sl.gl. br. 55/10 

Podzakonski akti i strategije u oblasti energetike i prostornog ureñenja u RS i 

FBiH 

136

(NE)ODRŽIVO „2D“ PLANIRANjE STRUKTURA URBANOG I 

PREDEONOG PEJZAŽA U USLOVIMA KLIMATSKIH 

PROMENA 

(UN) SUSTAINABLE "2D" STRUCTURE OF URBAN PLANNING AND 

LANDSCAPE CLIMATE CHANGE IN CONDITIONS 

Dr. Ćerimović Lj. Velimir 

University “Union - Nikola Tesla" Belgrade, Faculty of Construction Management - 

Department of Architecture and Urbanism 

APSTRAKT 

Često bez ekološke odgovornosti i mere imperativno se stvaraju super i 

pseudostrukture, bez obzira koliko se time narušava životna sredina, 

stvara bolje društvo, bolja mreža gradova ili bolji čovek. Ipak, moderna 

arhitektura još nije stvorila bolje gradove, a urbano planiranje ograničilo 

se na regulativu zapostavljajući kreativnu akciju, dok se prostorno 

planiranje izgubilo u teoretskom istraživanju, pa je i razmatranje celine 

problema tako-reći napušteno. 

Problemi negativnog ekološkog nasleña nisu ekskluzivno obeležje 20. 

veka. Meñutim, zbog oskudnosti raspoloživog prostora, nagomilanih 

negativnih efekata razvoja, neracionalne eksploatacije zemljišnih resursa, 

sve potrebnija je transformacija, rekompozicija i redefinicija dosad 

neodrživih sistemskih aktivnosti prema grañenoj i životnoj sredini. Ipak, 

takve dobre namere uveliko ugrožava „2D“ terminologija, moćni 

investitorski urbanizam i nadmoćna korporatokratija, čiji profiterski 

interesi ignorišu smisao urbanog kontinuiteta, ekoreciprociteta i održivog 

opstanka i razvoja, jer sve arogantnije provociraju kataklizmičnu „tačku 

preokreta“ i put bez povratka. 

Tu se posebno nadovezuje i problem razumevanja, vrednovanja i 

svrstavanja marginalizovanih, obezvreñenih i nepostojećih pejzažno 

grañenih fizičkih („3D“) struktura i njihove ravnoteže u odnosu sa 

čovekom, visoko i nisko grañenim celinama i volumenima. Tome i te kako 

doprinosi dominacija prevaziñene „2D“ terminologije i neodrživo 

poništavanje treće dimenzije struktura, objekata i artefakta 

parkovnourbanog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i nasleña, 

zbog čega ove punine bez zidova postadoše urbane praznine. To je 

posledica (ne)održivog „2D“ planiranja prostora koji zapostavlja činjenicu 

137

da „2D“ nije jednako „3D“ i obratno, što je važan uslov u integrativnom 

planiranju prostora, zatim ekističkom i holističkom smislu i kontekstu za 

sve one koji žele da stvaraju bolja ljudska naselja. 

Ključne reči: 

(Ne)održivo „2D“ planiranje, ekoreciprocitet, korporatokratija, „tačka 

preokreta“. 

ABSTRACT 

Often without environmental responsibility and action is imperative to 

create a great and pseudo-structure, no matter how this damages the 

environment, creating a better society, better networks and better 

human cities. However, modern architecture has not yet created a better 

cities and urban planning regulations to limit neglecting the creative 

action, while spatial planning has lost in the theoretical study and 

consideration of the whole problem so-say abandoned. 

Negative ecological problems are not the exclusive heritage landmark 

20th century. However, due to the scarcity of available space, the 

accumulated negative effects of development, the irrational exploitation 

of land resources, is increasingly important transformation, recomposition 

and redefinition of previously non-viable system activities and the built 

environment. However, such good intentions greatly threatens the "2D" 

terminology, the powerful and overwhelming investor Urban Korporataism, 

which ignored the interests of profiteering urban sense of continuity, 

reciprocity, and eco-sustainable survival and development, because all 

the arrogant, provoking cataclysmic "turning point" and without time 

return. 

There are special supplements and the problem of understanding, 

evaluating and classifying the marginalized, and nonexistent built 

landscape ("3D") structures and their balance in relation to man, high 

and low volumes and constructed units. And how these contribute to 

overcome the dominance of “2D” terminology and the cancellation of the 

third dimension unsustainable structures, objects and artifacts of parkurban, 

creativity, culture, arts and heritage, which is why this fullness 

without wals became an urban void. This is a consequence of (un) 

sustainable "2D" space planning that ignores the fact that "2D" is not 

equal to "3D" and vice versa, an important requirement in integrative 

spatial planing, and then ekistic and holistic sense and context for those 

who want to create better human settlements. 

Keywords: 

(Un) sustainable "2D" planning, eco-reciprocity, Korporata-ism, "turning 

point". 

138

UVOD 

Nastajanje gradova kroz graditeljsko-urbanu istoriju u kontinuitetu je bilo 

vezano za genius loci. Pored tog sudbinskog položajnog odreñenja, gradovi 

imaju svoj gradograditeljski identitet, strukturu i morfologiju koje 

bitno učestvuju u stvaranju slike grada, zbog čega nije teško prepoznati 

njihove posebnosti i razlike. 

Na specifičnu sliku grada najviše utiče topografija terena i izgled užeg i 

šireg predeonog pejzaža, zatim društveno i kulturno nasleñe, te politički i 

materijalni uslovi i mogućnosti razvoja. U takvim okolnostima, gradovi su 

prvobitno nastajali spontano, a potom i planski osmišljenom urbanističkom 

kompozicijom i organizacijom visoko, nisko i pejzažno grañenih fizičkih 

struktura. 

Grad kao specifično grañena, ali i logična i važna smeštajna i životna celina 

temeljno je u funkciji bezbednog ljudskog trajanja, opstanka i prebivališta. 

Ipak, moderna arhitektura još nije stvorila bolje gradove, a postojeće 

danas na lokalnom i globalnom planu sve više ugrožavaju izazvane 

klimatske promene i korporatokratija, čemu uveliko doprinose dosadašnja 

zakonska regulativa i „2D“ teorije urbanističkog i prostornog planiranja. 

Znači, planiranje prostora još uvek umesto „3D“ afirmiše neodrživu „2D“ 

terminolgiju, pri čemu dominira „2D“ regulativa sa uzakonjenim „2D“ patentima 

za pseoudourbanizaciju, što posredno ili neposredno ograničava, 

zapostavlja i redukuje kreativnu akciju. Isto tako, i prostorno planiranje 

izgubilo se u teoretskom istraživanju, pa je i razmatranje celine problema 

takoreći napušteno. Zato u uslovima primetnih klimatskih promena može 

se reći da je izostalo održivo upravljanje prostorom koje podrazumeva 

„3D“ planiranje, korišćenje, grañenje i ureñenje prostora na principima 

ekoreciprociteta i održivog razvoja. 

Danas u tranzicionom vremenu, u Srbiji i njenom okruženju još uvek se 

kombinuju elementi dvodimenzionalnog i trodimenzionalnog planiranja 

prostora, zbog čega naš savremenik - urbanista Dobrivoje Tošković s razlogom 

ističe: “Izvesno je, da je ovo trenutak prelaza sa dvodimenzionalnog 

urbanističkog planiranja, na trodimenzionalno“[1]. Isto tako, njegov 

pristup prostornom i urbanističkom planiranju[2] metodološki je vrlo 

suptilan, što je od velikog značaja za efikasnije integrisanje načela održivog 

ekourbanističkog planiranja. Meñutim, i u tom pristupu ima elemenata 

„2D“ terminologije koju je neophodno eliminisati, čime bi se u kvalitativnom 

smislu obogatila referentna literatura za dopunu i preciziranje načela 

održivog integralnog i „3D“ ekourbanističkog planiranja. Pogotovo je 

to važno zbog dosadašnjeg višedecenijskog marginalizovanja malo poznatih 

struktura i objekata pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, 

kulture, umetnosti i kulturno-parkovnog nasleña[3]. 

Meñutim, u vezi sa ekološkim problemima na lokalnom i globalnom planu, 

pogotovo sa dosadašnjim „2D“ planiranjem struktura urbanog i pre- 

139

deonog pejzaža i neproporcionalnog ekoreciprociteta izmeñu visoko, nisko 

i pejzažno grañenih fizičkih struktura, treba imati na umu Ajnštajnovu 

misao, koja ističe da se problem ne može rešiti istim načinom mišljenja 

koji ga je stvorio. To se u ovom trenutku naročito odnosi na planiranje, 

graditeljsko vrednovanje, zakonsko regulisanje i tumačenje i urbanosredinski 

status pejzažno-urbanih struktura, zbog čega je preko potreban 

integrativni pristup njihovom planiranju, projektovanju i izgradnji. Znači, 

umesto dosadašnjeg irelevantnog „2D“ zelenopovršinskog planiranja, 

nužno je i u ovoj oblasti uvesti „3D“ egzaktno planiranje poznatih „3D“ 

pejzažno-urbanih struktura sa istim nivoom detaljnosti koji se primenjuje 

prilikom planiranja visoko i nisko grañenih struktura[4]. 

KAUZALNA VEZA URBANIZMA I PEJZAŽNE ARHITEKTURE 

Tek nakon prve (od polovine 18. do sredine 19. v.) i druge (druga polovina 

19. i početak 20. v.) industrijske revolucije i posledičnih migracija 

stanovništva iz sela u gradove, u 20. veku postaje primetno umnožavanje 

negativnog ekološkog nasleña, a kroz to i potreba za sagledavanjem, 

interpolacijom i sprovoñenjem mera ekološke odgovornosti i zaštite urbanosredinskog 

boravišta[5] i životnosredinskog staništa[6]. Čak i u predindustrijskoj 

fazi, a pogotovo početkom 21. veka u uslovima izazvanih i već 

pokrenutih klimatskih promena, od velike je važnosti uspostava ekoreciprociteta 

izmeñu visoko, nisko i pejzažno grañenih fizičkih („3D“) struktura 

u urbanosredinskom boravištu. 

Dakle, i u prvobitnoj situaciji kada je čovek živio u skladu sa kapacitetima 

svojeg životnosredinskog staništa i kada njegov onovremeni način života 

nije predstavljao pretnju lokalnom ili globalnom biodiverzitetu, taj princip 

ravnoteže imao je primordijalnu, tradicionalnu i održivu estetsku, sanitarnu, 

ambijentalnu i ugoñajnu ulogu, ali i duboku stvaralačku i kreativnu dimenziju, 

logiku i smisao. To samo više govori o istorijskom, tradicionalnom, 

kulturnom, duhovnom, urbanom i graditeljskom značaju prvobitne 

parkovne i vrtne arhitekture i umetnosti, koja je danas posebno ishodišno 

(korenski) vredna celina za izučavanje pejzažne arhitekture, odnosno 

pajzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i 

kulturno-parkovne baštine kroz graditeljsko-urbanu istoriju i danas nedovoljno 

afirmisani i osmišljeni ekourbani razvoj. 

Ipak, nakon uspešnih razvojnih faza kroz dalju i bližu prošlost i manje uspešnih 

kroz aktuelnu sadašnjost, vrtna i parkovna, odnosno pejzažna 

arhitektura i umetnost su u 20. veku značajno marginalizovane. To je 

doprinelo da se u Srbiji i njenom okruženju u drugoj polovini 20. veka na 

principima neodržive „2D“ terminologije i drugih neracionalnih vrednovanja 

i aktivnosti umnože edukativni programi na univerzitetima i vrlo oskudne 

publikacije iz ove oblasti, ali i niz drugih, pa i nesagledivih šteta za 

urbanosredinsko boravište i pejzažnu arhitekturu koja participira u njego- 

140

vom planiranju, oblikovanju, izgradnji, ali i vredovanju pejzažnog, estetskog, 

ekodizajnerskog i ekourbanog kapaciteta. 

Rezultat takvog zamrlog stanja koje je uveliko posledica „2D“ planiranja 

struktura pejzažno-arhitektonskog graditeljstva jeste i činjenica da u Srbiji 

i njenom užem okruženju nepostoji nijedan stručni ili naučni časopis lokalnog 

ili nacionalnog značaja. Meñutim, prolistaju li se inostrani časopisi 

iz oblasti arhitekture i pejzažne arhitekture u poslednje dve decenije, stiče 

se sasvim drugi utisak. To govori da je savremena literatura u evropskim 

i svetskim relacijama posvećena vrhunskim i kreativnim ostvarenjima, 

koja kao da najavljuju renesansu pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, 

stvaralaštva, kulture, umetnosti i kulturno-parkovnog nasleña. Čak i 

više od toga, čini se da su na vidiku savremena pejzažno-arhitektonska 

ostvarenja sa novom estetikom, novom ulogom, namenom i konačno 

imanentnim, afirmativnim i održivim graditeljskim i kulturnim identitetom, 

fizičkim subjektivitetom i definisanim urbanim statusom i legalitetom. U 

tim publikacijama se nalaze sjajna ostvarenja velikih majstora vrtne i 

pejzažne arhitekture u Parizu, Barseloni, Berlinu, SAD, Rusiji, Brazilu i 

drugde. Meñutim, tu je reč više o istraživanjima i znanjima vezanim za 

baštinjene parkove, ali i o novim ostvarenjima u malobrojnim gradovima 

Evrope i sveta. 

Iz ovog konteksta jasno proizlazi da su planirani, projektovani i grañeni 

objekti, strukture i artefakti pejzažne arhitekture bitni elementi slike urbanosredinskog 

boravišta. Zbog kulturnog, rekreativnog, gradotvornog, 

duhotvornog i savremenog ekotvornog značaja, oni su sastavni deo kompozicije 

grada i ekourbane strukture i zato odlučujuće utiču na njeno 

formiranje i prepoznatljivost. Preindustrijski makrourbanistički značaj pejzažne 

arhitekture doprineo je formiranju mnogih evropskih gradova. Tako 

su barokni vrtovi i parkovi pogotovo Versaj, bili ishodište urbanističkih 

koncepcija novih gradova ili proširenja starih u 18. i 19. veku. Osnova 

francuskog baroknog parka ili vrta postala je tako kvalitetna podloga za 

barokni ili klasicistički grad na pr. Karlsrue, Vašington...[7]. Zato se 

opravdano postavlja pitanje, da li bi Versaj bio poznat da nema Versajski 

park, Hanover da nema Herenhausen, Minhen da nema Nimfenburg, Beč 

da nema Šenbrun, zatim London da nema brojne i velike parkove i 

svetski poznate skverove[8]? Isto tako, da li bi i Pariz bio toliko privlačan 

i lep da nema Bulonjsku šumu...[9], reprezentativne klasicističke parkovne 

trgove, a od 1982. g. i Parc la villete[10]? 

Meñutim, ovom prilikom nije moguće nabrojati i mnoge druge gradove 

sveta čije vredne pejzažno-arhitektonsko-urbane strukture i ostvarenja 

pridonose stvaranju prepoznatljive i održive urbane slike. Ipak, za Parc la 

villete treba reći da ga uz pojedinačna žestoka osporavanja, mnogi smatraju 

prototipom parka 21. veka[11]. On je primer urbanog ili tzv. kulturno-tehnološkog 

parka, u kojemu je nemoguće odrediti granicu izmeñu urbanizma, 

arhitekture i parkovne arhitekture, jer je arhitekta Bernard Čumi 

141

(Tschumi) sjedinio sve to u jednu celinu. To je prva parkovno-urbana 

struktura koja je u 20. veku više od bilo kojeg drugog savremenog parka, 

ponovo zainteresovala arhitekte za parkovnu arhitek-turu i njeno novo 

mesto, ulogu i značaj u gradograditeljstvu. I konačno, to jasno ukazuje 

na nedeljivost gradograditeljstva, arhitekture i parkovne arhitekture, ali i 

njihovo razlikovanje od pukog ekološkog ozelenjavanja i hortikulture[12]. 

Pored navedenih činjenica, naročito parkovi i vrtovi, ali i drugi objekti pejzažne 

arhitekture kroz graditeljsko-urbanu istoriju imaju fizički subjektivitet 

i važnu gradotvornu i ambijentalnu ulogu u nastajanju slike grada. 

Meñutim, nagla industrijalizacija i urbanizacija u 20. veku, u oskudnosti 

raspoloživog prostora, najviše iz spekulativnih razloga afirmiše „2D“ 

terminologiju. Efekti ovakvog stanja stvari doveli su do poništavanja treće 

dimenzije objekata pejzažne arhitekture, do posledične pseudourbanizacije 

i velike redukcije delova i celina pejzažno-urbanih fizičkih struktura i do 

eliminacije vrtne i parkovne baštine, arhitekture i graditeljstva iz kompozicije 

i slike grada. Kao neodrživa i virtuelna „2D“ zamena, uvedeni su 

kvazistručni slogani kao što su: tzv. zelene površine, tzv. sistem zelenih 

površina, tzv. neizgrañeni, otvoreni i slobodni prostori i ostale površine, 

tzv. gradsko zelenilo i tzv. sistem gradskog zelenila itd. 

„Ti prostori, često veliki u odnosu prema ukupnoj površini grada, ne 

nazivaju se parkovima, jer to i nisu. Oni mogu imati ekološko, rekreaciono 

ili zdravstveno značenje, ali su često bez prepoznatljivosti, lišeni kompozicije 

i umjetničkog senzibiliteta. Rezultat takvog ozelenjavanja su gradovi 

i naselja bez duha i identiteta. Gradske zelene površine označene zelenom 

bojom u starim zonskim planovima danas su najčešće „zelene 

pustinje“ koje služe ljudima (npr. za šetnju sa psima ili za trčanje), ali ih i 

ne vide jer su sve takve površine jednake, a nude sve i ništa“[13]. To su 

uostalom potvrdili i Jan Gel i Daniel Lebeskind radeći u okviru projekta 

„Grad na vodi“ za Luku Beograd prilikom uvida u stanje pejzažno-arhitektonsko-urbanih 

struktura Beograda 2008/09. g.[14]. 

I sada se logično postavlja pitanje šta je sa tzv. rekonstrukcijom Tašmajdanskog 

parka iz 2003. g.[15] koja je izvedena od jeseni 2010. do 

proleća 2011. g., a nastavljena je i u septembru 2011. g. To nije tema 

ovog rada, ali svakako jeste posebna tema koju i ovde treba pomenuti, 

jer rekonstrukcija se temelji na originalnom nacrtu, zatim zavisi od kvantiteta 

i kvaliteta istorijskih izvora u vezi prostornih, urbanih, stilskih i drugih 

gradivnih elemenata u cilju postizanja potpune ili što približnije sličnosti 

sa izvornim oblicima. Da li je ovde u pitanju tačna (egzaktna), analogna, 

hipotetička ili nekakav novi oblik rekonstrukcije, odnosno šta ili kako 

je trebalo sa stručno-naučnog, pa i konzervatorskog aspekta pokrenuti i 

završiti njegovu obnovu!? Da li je rekonstrukcija proširenje autoparkirališta 

Madere koje tu nikad nije bilo!? Da li je rekonstrukcija izdvajanje i 

neprimereno ograñivanje psećeg dela parka koji tu iz pijeteta prema hramu 

i njegovom svetom volumenu nepripada[16] i koji tu nikad nije bio!?; 

142

a pogotovo što se neugodni mirisi već osete u postojećoj crkvenoj porti 

kao spoljašnjem svetom volumenu crkve Svetog Marka, njenoj „Auri svetosti“, 

parku, ulici... 

Nakon ovih važnih pitanja u vezi tzv. rekonstrukcije Parka Tašmajdan, 

treba reći da se navedeni citat o “zelenim pustinjama“ koje nude sve i 

ništa, odnosi i na „2D“ zelenopovršinsku rekonstrukciju ovog neistraženog 

i neadekvatno vrednovanog i proučenog beogradskog parka. Isto tako, iz 

njega se vidi da svet politike i novca, još uvek odreñuje i jasno se sve 

više opredeljuje za rast, umesto za održivi razvoj grada. Tome dakako 

treba dodati da i mediokritetska razmišljanja[17], kvazistručna znanja i 

uzakonjena „2D“ terminologija, afirmišu spekulativne interese i pseudourbanizaciju 

delova i celina pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, što suštinski 

sprečava razvoj i dejstvo ideja o parkovnoj ili pejzažnoj arhitekturi 

kao bitnom faktoru i elementu slike i kompozicije urbanosredinskog boravišta 

(grada). Cilj ovog rada i jeste da se podseti, upozori i ukaže na ove 

probleme kao i kvazistručan i neodrživ „2D“ pristup, koji nas je tokom 

prethodnih decenija, uz servilan odnos gradograditelja i posledičnu pohlepu 

investitorskog lobija i korporativnog biznisa, i doveo do urbanog nereda 

i neodrživog umnožavanja negativnog ekološkog nasleña. 

Osim toga, „2D“ planiranje struktura urbanog pejzaža nije u stanju da egzaktno 

doprinese definisanju potrebnih urbanosredinskih kapaciteta na 

principima ekoreciprociteta izmeñu visoko, nisko i pejzažno grañenih fizičkih 

struktura. Zbog toga, uz slabljenje socijalnih veza i deregulaciju nasleñene 

urbane supstance, posledično se pseudourbanizuju i dereguliraju 

delovi slike i kompozicije grada, koje u okvirima savremenog integrativnog 

„3D“ planiranja moraju postati polazište razmišljanja svih koji sudeluju 

ili participiraju u kreiranju i razvoju naselja i gradova od planera, 

urbanista, arhitekata i pejzažnih arhitekata do političara i gradske administracije[18]. 

Ovde je svakako važna implementacija ovih činjenica u teoriji i praksi integrativnog 

urbanističkog planiranja, pogotvo u dinamičnim okvirima novog, 

pokrenutog vremena, ovog koje čas obećava rajske prostore na 

Zemlji, a čas čistu i ogoljenu pustoš[19]. Zato je potrebno eliminisati „2D“ 

terminologiju, ali i shvatiti i pravilno primeniti i vrednovati mesto i ulogu 

pejzažne arhitekture i njenih parkovnih, vrtnih i drugih fizičkih struktura u 

stvaranju i izgradnji slike grada, jer su one uveliko marginalizovane tokom 

druge polovine 20. veka. Osim toga, potrebno je definitivno poznavati 

i razlikovati pejzažnu arhitekturu zasnovanu na principima imanentne, 

integrativne i kompatibilne „3D“ terminologije, od hortikulture i tzv. ozelenjavanja 

zasnovanim na principima „2D“ terminologije, po kojoj je 

neodrživo ustoličen i uzakonjen kvazistručni obrazac „3D“ jednako „2D“ i 

obratno. 

U takvom jednostranom ozelenjavanju gradskog prostora, najvažniji je 

broj kvadratnih metara po stanovniku grada, dakle kvantitativni krite- 

143

ij[20], nego što je kvalitet urbane slike i kompozicije prostora i volumena 

urbanosredinskog boravišta. Parkovi, vrtovi i drugi objekti pejzažne arhitekture 

uvek su bili predmet zanimanja različitih struka, pa se o njihovom 

mestu, ulozi i značaju u planiranju fizičkih struktura i oblikovanju slike i 

kompozicije grada gleda i promišlja na različite načine. To bi, iako nije 

okosnica, svakako trebala biti prednost interdisciplinarnog pristupa, meñutim 

rezultati u 20. veku po tom pitanju su gotovo beznačajni. 

To na kraju govori da se pejzažna arhitektura i njeno graditeljstvo, stvaralaštvo, 

kultura, umetnost i kulturno-parkovno nasleñe zasnivaju na 

„3D“ objektima, strukturama i artefaktima. Dakle, reč je o planiranim, 

projektovanim i grañenim parkovima, vrtovima, predvrtovima, skverovima, 

promenadama..., u kojima najčešće dominiraju projektovani rasadnički 

proizvedeni i ugrañeni gradivni vegetacijski elementi. To jasno pokazuje 

da su ovde navedeni i nenavedeni graditeljsko-urbani objekti pejzažne 

arhitekture artificijelne jedinice, koje su kao i sami gradovi stvoreni 

ljudskom imaginacijom, kreacijom, znanjem, iskustvom i radom[21], što 

samo potvrñuje da se tu radi o urbanim i graditeljskim celinama, a ne o 

prirodnoj tvorevini. 

Sl. 1. Delovi Versajskog parka, Versaj 

Sl. 2. Park la villete, Pariz 

144

Sl. 3. Park i dvorac u Sankt Peterburgu 

Sl. 4. Park Het Lo u Apeldornu, Holandija 

Sl. 5. Park i grad Karlsrue, Nemačka 

Sl. 6. Park i dvorac Nimfenburg, 

Minhen, Nemačka 

Sl. 7. Park Guelj, Barselona, Španija 

Sl. 8. Regents Park, London 

Sl. 9. Central park u Njujorku 

145

Problem neodržive „2D“ terminologije i edukacije 

O baštinjenom graditeljskom nasleñu i savremenim ostvarenjima u modernoj 

arhitekturi, umetnosti i njihovim stremljenjima, dostignućima i pogledima 

napisana su brojna dela i rasprave. U poreñenju s tim činjenicama, 

kada je u pitanju istraživanje i izučavanje baštinjenih dobara i savremenih 

ostvarenja pejzažne arhitekture, odnosno prvobitno više poznate 

parkovne i vrtne arhitekture i umetnosti, još uvek su ti rezultati raritetni i 

disperzni. Veliki broj nedovoljno je analitičan i sistematizovan, zatim potpuno 

neistražen i neobrañen sa aspekta parkovnog, vrtnog ili pejzažnog 

dizajna, slike grada, stilsko-graditeljskih vrednosti, zatim umetničkog, 

graditeljskog i urbanog aspekta itd. 

Za sve to postoji više razloga koji su vezani za sagledavanje, pristup i tumačenje 

stvaralačkih, urbanih i graditeljskih specifičnosti ovih parkovno, 

vrtno i pejzažno grañenih fizičkih struktura. U odnosu na ove višesložne 

činjenice, potrebno je ukazati samo na neke od njih koje su indikativne, 

instruktivne i dovoljne za razumevanje složenosti ove problematike, a koja 

je evidentna posledica (ne)održivog „2D“ planiranja struktura urbanog i 

kultiviranog predeonog pejzaža i dosadašnjeg pristupa izradi pejzažno-arhitektonski 

neodrživih, odnosno jednostranih i projektantski nepreciznih i 

nedefinisanih hortikulturnih tzv. projekata ureñenja tzv. zelenih površina. 

Jedan od suštinskih razloga takvog stanja stvari u vezi marginalizovanja 

pejzažno-arhitektonskog graditeljstva jeste stradanje gradova, a onda i 

pejzažno-arhitektonskih objekata za vreme Drugog svetskog rata. Takvo 

ruševno stanje uz opštu krizu u više decenija nakon rata, degradiralo je 

parkovno-urbani dizajn, a i redukovalo je u velikoj meri i volumene 

pejzažno-urbanih struktura. Na to je posebno uticala konfiskacija imovine 

i promena vlasničke strukture, zbog čega su najviše stradali najvredniji 

objekti kulturno-parkovnog nasleña, kao što su rezidencijalni vrtovi i parkovi 

dvoraca, vila i palata u Vojvodini, termalnim banjama Srbije itd. 

Nakon tog restriktivnog perioda došlo je do izražaja i ekonomsko siromaštvo, 

što se posebno odrazilo na uništavanje dizajna i na zahteve za 

jednostavnošću i niskim troškovima održavanja. Tako se počela zanemarivati 

forma, a nova urbanistička shvatanja ideje pejzaža, strukture, estetike 

i stilskog vrednovanja objekata vrtne i parkovne arhitekture dovele 

su do uvoñenja spekulativno-mimikrijske „2D“ terminologije, te obezvreñivanja 

parkovnih, vrtnih i drugih pejzažno urbanih objekata, jedinica i 

artefakata, i posledičnog poništavanja treće dimenzije parkovno-urbanim 

strukturama. Afirmisanjem tzv. ozelenjavanja grada i drugih „2D patenata“, 

mnoge od njih su preoblikovane u „zelene pustinje“[22], čime se 

(ne)svesno degradirala početna projektantska ideja, graditeljski identitet i 

volumen stilski vrednih ostvarenja pejzažne arhitekture. 

Posleratna izgradnja razrušenih gradova, industrijalizacija, migracije koje 

su dovele do smanjenja seoskog i uvećanja urbanog stanovništva, zatim 

raubovanje sirovina, neracionalno upravljanje prostorom i finansijska kri- 

146

za 70-tih godina 20. veka doveli su do umnožavanja negativnog ekološkog 

nasleña. Uz nove univerzitetske programe edukacije i zakonsku regulativu 

koji su zasnovani na „2D“ hortikulturnoj i šumarskoj terminologiji, 

ovi problemi dodatno su favorizovali tzv. ozelenjavanje, a potom i jednostrano 

akcentovanje hortikulturne i ekološke dimenzije pejzažno-arhitektonsko-urbanih 

struktura. Tako je došlo do zapostavljanja njihove graditeljske, 

urbane i kulturne dimenzije, što je opet na principima „2D“ terminologije 

dovelo do uvoñenja „2D“ urbanističkih „patenata“, kao što su 

„zelene površine“, „zelenilo“ i slično. Na kraju, tako obezvreñena i poništena 

pejzažna arhitektura neodrživo je svedena i poistovećena sa hortikulturom 

i pukim ozelenjavanjem gradova i ruralnih naselja u Srbiji i njenom 

užem i širem okruženju. 

Isto tako, samo zbog dominantnog učešća živih ili vegetacijskih gradivnih 

elemenata, tokom druge polovine 20. veka i danas još preovlañuje jednostrano 

ekološko i hortikulturno, odnosno “2D“ sagledavanje i pristup planiranju, 

projektovanju i izgradnji parkova, vrtova i drugih objekata pejzažne 

arhitekture. Iako se ovde radi o tipičnim graditeljsko-urbanim objektima, 

strukturama i artefaktima pejzažne arhitekture u artificijelnoj 

sredini, zbog ugrañenih vegetacijskih gradivnih elemenata evidentan je 

još jedan oblik jednostranosti po kojem se planirani, projektovani i grañeni 

parkovi, vrtovi i drugi objekti pejzažne arhitekture neodrživo tumače, 

smatraju, evidentiraju i zaštićuju kao prirodna, umesto urbana ili kulturna 

dobra i tvorevine. Prirodna dobra kao božija tvorevina, podrazumevaju 

prirodne procese, dakle ona se neplaniraju, neprojektuju i negrade. 

Nadalje, vremenom rasadnički proizvedeni, ugrañeni i projektovani živi 

gradivni elementi kroz proces rasta i razvoja utiču na stalne promene 

morfoloških, fenoloških, vizuelnih i estetskih osobina pejzažno oblikovanih 

i komponovanih grupa i jedinica i grañenih delova i celina. Ta životno i 

fenofazno promenljiva osobina i lepota pejzažno izgrañenih oblika i 

kultivisanih gradivnih vegetacijskih jedinica parkova, vrtova i drugih objekata 

pejzažne arhitekture, vezani su za urbane uslove života u 

urbanosredinskom boravištu, pa i predeone karakteristike životnosredinskog 

staništa. Od toga uveliko zavisi otpornost, izgled i vremenska dimenzija 

trajanja živih gradivnih jedinica, pa i ovih tradicionalnih i nasleñenih, 

ali i novograñenih parkovno, vrtno i pejzažno-urbanih tvorevina. 

Iz ovog jasno proizlazi da su rasadnički proizvedeni i ugrañeni gradivni 

vegetacijski elementi namenjeni za projektovanje i izgradnju objekata 

pejzažne arhitekture. To govori da se i oni samo zbog zelene boje lišća 

ne mogu proizvoljno nazivati zelenilom, jer ovaj pojam ima širokopojasno, 

rastegljivo i neprecizno odreñenje i dejstvo i nije utemeljen u biće 

pejzažno-arhitektonske struke[23]. Osim toga, svi vegetacijski elementi 

kao poznate gradivne parkovne, vrtne i druge pejzažno-urbane jedinice 

imaju svoje raznorodne karakteristike koje su vezane za njihovo ime. 

147

Dakle, pojmovna odrednica „zelenilo“ deluje zbunjujuće i bitno doprinosi 

dominaciji nekonzervatorskih principa prilikom obnove i revitalizacije objekata 

kulturno-parkovnog nasleña[24]. Na pr. pojam „zelenilo“, nekad se 

odnosi na zeleno ofarbane trotoare što je bilo vidljivo u Sarajevu avgusta 

2008. g.[25], nekad na povrtlarske kulture i plodove sa pijačnih tezgi. 

Pod pojmom „zelenilo“ podrazumevaju se i zelene oranice, šume, livade, 

zakorovljena gradilišta itd. Uzakonjivanje toga pojma, već uvreženo i 

štetno se odražava u oblasti zakonskih propisa, zatim teorije i prakse 

konzervatorske obnove i revitalizacije objekata kulturno-parkovnog 

nasleña, urbanističkog planiranja pejzažno-arhitektonskih struktura i 

objekata[26]. 

Osim toga, pojam „zelenilo“ koji se u navedenim aktima i dokumentima, 

dovodi u vezu i tobože podrazumeva kulturno-parkovne i druge pejzažnoarhitektonske 

strukture i objekte zbog njihovih gradivnih vegetacijskih 

elemenata, odreñen je samo po fenofazi zelene boje koja se tokom 

godine menja, što na kraju vegetacione periode utiče na pojavu i dominaciju 

i drugih boja (na pr. žute). Po tome bi za pejzažno-arhitektonske 

strukture i objekte, zbog dominacije žute boje na kraju vegetacione periode, 

mogli primeniti i naziv „žutilo“ itd. 

Kada bi prema ovom apsurdu, na pr. radi potpunijeg razumevanja, u urbanističkim 

i drugim planovima i zakonima dopunili pojam „zelenilo“ 

pojmom „žutilo“, imali bi samo ironično usložen, i kao do sada, stručno 

neutemeljen slogan. Isto tako, pošto zelena boja nije ni strukturni, ni 

fizički element bilo kojeg pejzažno-arhitektonskog objekta i urbanog pejzaža, 

to je još jedan razlog zbog kojeg navedeni pojam ne može imati 

primenu u teoriji i praksi integrativne zaštite kulturno-parkovnog nasleña, 

odnosno zakonodavnoj regulativi, te integrativnom urbanističkom i prostornom 

planiranju pejzažno-arhitektonsko-urbanih struktura. Dakle, ni 

pojedinačan pojam „zelenilo“, ni „žutilo“, ni slogan „zelenilo-žutilo“, jasno 

je da ne mogu artikulisati stručne probleme razumevanja, markiranja, 

planiranja, bilansiranja, projektovanja itd., raznovrsnih i višesložnih objekata 

kulturno-parkovnog nasleña, odnosno i drugih objekata pejzažnoarhitektonskog 

graditeljstva, stvaralaštva, kulture i umetnosti[27]. 

Posledično, tu je problematičan i pojam „ozelenjavanje“ koji se maksimalno, 

ali jednostrano i neselektivno eksploatiše u oblasti ekologije[28] i u 

okviru raznorodnih školskih programa arhitekture u Novom Sadu, Beogradu, 

Nišu, Skoplju, Sarajevu, Banjaluci, Podgorici, Zagrebu, Ljubljani i dr., i 

najčešće udvojenih programa hortikulture i pejzažne arhitekture[29] gde 

hortikultura i ekologija predstavljaju okosnicu fakultetskog programa u 

Novom Sadu, Beogradu itd. Dakle, tu nema ni pomena o pejzažno-arhitektonskom 

graditeljstvu, stvaralaštvu, kulturi, umetnosti i kulturno-parkovnom 

nasleñu, ali zato dominira neodrživo edukovanje da planirane, 

projektovane i grañene pejzažno-urbane strukture nisu objekti i artefakti, 

148

već su to tzv. zelene površine, zatim tzv. prirodna dobra, neizgrañene, 

slobodne, otvorene i razne druge tzv. površine[30]. 

Isto tako, ako je iz fenofaznog pojma „zeleno“ proistekao posledični pojam 

„ozelenjavanje“ i ako taj pojam asocira ili je taj pojam isto što i pojam 

„pejzažna“(!?), shodno tome bi se i pojam „pejzažna“ mogao preimenovati 

u „zelena“ ili „ozelenjavajuća“(!?), pa ćemo imati „zelenu arhitekturu“(!?) 

ili „ozelenjavajuću arhitekturu“(!?), a u fazi žute boje imaćemo 

„žutu arhitekturu“(!?) ili „ožutnjavajuću arhitekturu“ (!?) i tome slično[31]. 

Iz ovoga se jasno vidi ironija i besmisao „2D“ terminologije i njenih 

izvedenica i slogana. 

Pored toga, pojam „ozelenjavanje“ se vrlo nestručno vezuje i za prostorno 

i urbanističko planiranje i čitavo pejzažno-arhitektonsko graditeljstvo. 

Na kraju pojam „zeleno“, vezuje se za pojam „eko“ i uveliko se eksploatiše 

u ekologiji pod raznim i neodrživim izvedenicama i sloganima. Ipak, 

ekologiju zbog toga ne možemo preimenovati u „zelenologiju“(!?). Sledstveno 

tome, ni prostorno i urbanističko planiranje, a pogotovo pejzažnoarhitektonsko 

graditeljstvo, ne može se preimenovati u zeleno, a u jesen 

žuto prostorno ili urbanističko planiranje, odnosno zeleno ili žuto pejzažno-arhitektonsko 

graditeljstvo. 

Punina smisla - praznina besmisla i edukacija 

Grupa autora navodi kako u postojećoj zakonskoj regulativi i planovima 

(bivši DUP i GUP; a danas PDR, PGR i GUP op.a.), tzv. zelene površine 

stvaraju zabunu i probleme u bilansiranju pejzažno-urbanih struktura. U 

vezi s tim, oni na pr. za „2D“ patentirani slogan „slobodne površine” ističu, 

da on afirmiše neizgrañenost grañevinske parcele ili prostora objektima, 

što znači da taj slogan „ne implicira odreñenu namenu, korišćenje ili 

obradu tla, pa ne može kao formulacija biti relevantna za planiranje namene 

prostora”[32]. Tu treba još dodati da i rastegljivi „2D“ pojmovi 

„neizgrañen“ i „otvoren“, takoñe ne impliciraju odreñenu namenu, pa su 

ustvari signifikantni kao neizgrañena, tj. slobodna, otvorena i prazna grañevinska 

parcela ili praznina, što znači da tu i nepostoji visoko, nisko ili 

pejzažno grañeni objekat. Zato se takvi širokoshvatljivi izrazi ne mogu koristiti 

kao relevantni plansko-urbanistički pojmovi u procesu integrativnog 

„3D“ planiranja prostora, a pogotovo pejzažno-urbanih struktura koje se 

pomoću njih neodrživo prevode i svode na „2D“ zelene površine i neobjekte, 

da bi po potrebi u konačnosti mutirale u pseudourbane, suburbane 

ili divlje tvorevine. 

Naime, gde nepostoji ništa, sve je moguće. Tamo gde je arhitektura, ništa 

(drugo) nije moguće[33], jer je urbana aglomeracija ispunjena planiranim 

i projektovanim visoko, nisko i pejzažno grañenim fizičkim strukturama. 

Pa ako su „3D“ pejzažno-urbane strukture uzakonjeno svedene na 

„2D“ zelene ravni i površinu površine[34], jasno je da su one neodržive i 

u funkciji potencijalnih spekulacija, jer su to po potrebi vrlo intrigantne i 

149

prikriveno signifikantne praznine. Briga o nameni i planskoj izgradnji i 

ureñenju grañevinske parcele kao stvarno neizgrañene i tako često zakorovljene 

urbanostredinske jedinice (stvarne praznine) jeste logična i 

opravdana. Meñutim prenamena planski izgrañene i tako definisane „3D“ 

pejzažno-urbane strukture, odnosno koja je u planskom dokumentu markirana 

kao „2D“ zelena površina, i koja nudi sve i ništa, predstavlja spekulativno-mimikrijski 

način skrivenog proizvoñenja signifikantnih praznina, 

koji po potrebi u sledećoj fazi vodi samo ka pseudourbanoj mutaciji 

tako pokrenutih graditeljskih aktivnosti i nasleñene urbane teksture sa 

već poznatim, odnosno nasle-ñenim vrednim objektom ili objektima pejzažne 

arhitekture. Krajnji rezultat ovog „2D patenta“ jeste u pravilu 

pseudourbana supstanca sa visoko grañenim jedinicama ili strukturama 

koje su izgrañene kao profitabilnije, ali ne i estetski, ambijentalno, parkovno 

i ekološki održive i vrednije na mestu ili umesto jednog dela ili 

celine pejzažno-urbane strukture ili objekta. 

Već je prema „2D“ terminologiji pomenuto da pejzažno-urbane strukture 

kao „2D“ zelene površine nemaju graditeljski identitet, fizički subjektivitet 

i urbani legalitet, i da se zbog toga tretiraju kao stožeri nepoželjnog 

urbanog diskontinuiteta, terra incognita, neobjekti, praznine, beline..., 

dakle nešto nerazumljivo, privremeno, još neshvaćeno, nesamerljivo, sveprazno, 

kao neka misterija... Dakle, u „2D“ kontekstu ispada da samo one 

kao volšebno razumljive praznine mogu biti ekskluzivni i legitimni stožeri 

nepoželjnog urbanog diskontinuiteta, odnosno predstavljaju „2D“ površine, 

ravnine, zelenine, beline i konačno praznine besmisla. 

Sledstveno tome, one s razlogom izazivaju nekakav strah i zebnju kao 

pseudourbano i verovatno negativno ekološko nasleñe, što samo pridonosi, 

podržava i tvori tezu da su planirane, projektovane i grañene „3D“ 

pejzažno-urbane strukture, objekti i artefakti pejzažno-arhitektonskog 

graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i kulturno-parkovnog nasleña 

višedecenijski zatočenici (taoci) uzakonjene „2D“ terminologije i posledičnih 

tzv. zelenopovršinskih ravni i tzv. sistema zelenih površina i tzv. 

sistema zelenila, koji kao virtuelne tvorevine predstavljaju antisistem(e) u 

procesu „3D“ ekourbanističkog planiranja prostora. Dakle, jasno je da u 

kontekstu „3D“ terminologije ne može postojati „2D“ sistem zelenih površina, 

jer je to sistem besmisla - dakle antisistem koji je suprotan jedino 

mogućem i sasvim relevantnom i jedino održivom „3D“ sistemu pejzažnourbanih 

fizičkih struktura. Isto tako, kao što nepostoji ni „2D“ sistem grañevinskih 

površina, jer je to virtuelni sistem – dakle antisistem koji je 

suprotan stvarnom i jedino relevantnom „3D“ sistemu visoko i nisko grañenih 

struktura, vidljivo je da to „3D“ uporište proizlazi iz konteksta integrativnog 

planiranja prostora koje preferira planiranje, projektovanje i izgradnju 

„3D“ fizičkih struktura, a što je zasnovano na temeljnoj činjenici 

da „3D“ nije jednako „2D“ i obratno. 

150

Ako je u integrativnom „3D“ planiranju moguć „2D“ sistem zelenih površina, 

ironičan kontrapunkt ovome jeste, da se smireno i „patentirano“ treba 

osloboditi preteće „3D“ pejzažno grañene „sablasti“ u korist jedino razumljivog 

visoko grañenog objekta, kao jedino razumljive punine, koja u 

kontekstu volšebnog i dakako neodrživog planerskog kombinovanja „2D“ 

i „3D“ terminologije, ispada ekskluzivni i jedini legitimni i razumljivi stožer 

poželjnog urbanog kontinuiteta, odnosno punine smisla. Ali baš takve, 

danas prevaziñene „2D“ gradograditeljske vizije i doktrine, kao i neodrživa 

„2D“ i „3D“ planerska kombinatorika „2D“ zelenih površina i visoko 

grañenih „3D“ stambeno-poslovnih objekata, već su nas dovele do uzakonjene 

pseudourbanizacije i neodrživog urbanog nereda, i takvih tekstura, 

konteksta i matrica, i posledično aktuelnog lavirinta negativnog ekološkog 

nasleña i štetnih efekata staklene bašte, zbog čega sada već svi 

ispaštamo i nužno tragamo za održivom budućnosti naselja u uslovima 

već pokrenutih klimatskih promena. 

Dakle, „2D“ tretiranje planiranih, projektovanih i grañenih „3D“ pejzažnourbanih 

struktura svodi ih na beline, koje je neko u bibliji jednom odredio 

kao „sablast“, pa čak i neku čudnovatu stvar, „nestvar“, neku stvar koja 

nema ništa sopstveno, nešto što nepripada krugu naše zbilje. Na kraju u 

takvoj „2D“ karikaturi, stigli smo dotle da se relevantne „3D“ pejzažnourbane 

celine još shvataju i tretiraju kao demonske strukture. Zato je njihova 

„sablast“, verovatno čak iz nekog neobjašnjivog „opreza“, shvaćena 

kao jedan izdanak (izvor) pseudourbanog diskontinuiteta, a možda i negativnog 

ekološkog(?) nasleña na lokalnom i globalnom planu, pa je to 

možda razlog njihove volšebne, ali ipak kvazistručne marginalizacije. 

Možda će ovaj neobični misteriozni, ali više karikirano predstavljen kontekst 

vidljivih problema u neodrživom „2D“ planiranju struktura urbanog i 

predeonog pejzaža, doprineti novom i boljem sagledavanju i čitljivosti 

pejzažno-urbanih struktura u duhu „3D“ terminologije i planiranja, i možda 

će jednog dana barem u drugoj deceniji 21. veka probuditi graditeljski 

razum, imanentni uzvišeni interes i jaku radoznalost. Zato, ako samo 

ovakvo, možda malo „neobično“ posmatranje stvari mami maštu i podstiče 

graditeljsku inventivnost i renesansu pejzažne arhitekture, kako to još 

vide Bojana i Mladen Obad Šćitaroci, verovatno čak i u ovom radu, postoji 

dovoljno elemenata da se konačno zaustavi višedecenijsko marginalizujuće 

i „2D“ spekulativno shvatanje i tretiranje pejzažno-urbanih struktura 

u integrativnoj ili savremenoj „3D“ urbanističkoj teoriji i praksi. Dakako, 

samo stručno-naučne i visokoobrazovne strukture uz zakonodavnu i administrativnu 

logistiku mogu sistemski eliminisati dosadašnju neodrživu 

„2D“ teoriju i praksu, ali i doprineti da se integriše i uspostavi svaremena 

i celovita čitljivost, razumljivost i održivost „3D“ ekourbanog planiranja, 

pejzažne arhitekture i urbanosredinske realnosti izmeñu socijalnog ambijenta, 

te visoko, nisko i pejzažno grañenih fizičkih struktura. 

151

Isto tako, danas je veoma teško govoriti i o stručnom i naučnom kvalitetu 

dosadašnjih rezultata i znanja u vezi s tim, jer u Srbiji i njenim užim i 

širim okvirima nepostoje univerzitetske, a naročito nema naučnih institucija 

koje izučavaju pejzažno-arhitektonsko graditeljstvo, stvaralaštvo, kulturu, 

umetnost i kulturno-parkovno nasleñe. Umesto toga, državni visokoškolski 

programi edukacije na fakultetima arhitekture, a volšebno i 

šumarstva i poljoprivrede u Srbiji i njenom užem i širem okruženju, sem 

časnog izuzetka na privatnom Univerzitetu „Union - Nikola Tesla“ u Beogradu[35], 

pod plaštom pejzažne arhitekture plasiraju kvazistručna znanja 

o „2D“ tzv. zelenopovršinskom sistemu, zelenilu i sl.[36]. 

Tako edukovane generacije sa fakultetskom diplomom, već u startu školovano 

proizvode brojna mesta bez identiteta, odnosno pretvaraju i prevode 

nasleñene artefakte kulturno-parkovne baštine i vrednih autorskih 

ostvarenja u tzv. neizgrañene, tzv. slobodne, tzv. otvorene, tzv. zelene 

površine ili prostore, odnosno praznine i posledične elemente urbanog 

diskontinuiteta. U uzročno-posledičnom smislu, ovo je ustvari temeljni 

proizvod edukativnog ili visokoškolskog zastranjivanja ili nedoslednosti 

kada je u pitanju neodrživo afirmisanje i uzakonjivanje „patenta“ 

„3D“=“2D“ i obratno, a pogotovo učenje, iskustvo i znanje o pejzažnoarhitektonskom 

graditeljstvu, stvaralaštvu, kulturi, umetnosti i kulturnoparkovnom 

nasleñu, zatim kvazistručne jednostranosti, kao i spekulativne 

i neodržive, ali verovatno i vrlo uticajne kombinatorike investitorskog urbanizma, 

korporativnog (profiterskog) biznisa i njegovih protagonista[37]. 

Takav pristup univerzitetskom edukovanju tokom druge polovine 20. veka 

doveo je do neodržive uspostave obrasca po kojem je „2D“ jednako 

„3D“ i obratno, što je postala temeljna podloga za posledično uzakonjivanje 

„2D“ terminologije. Odnosno, tako školovani kadrovi već decenijama, 

i danas još fizičke „3D“ strukture pejzažne arhitekture neodrživo svode na 

„2D“ tzv. zelene površine, koje kao besmislena ravan ne mogu imati ni 

graditeljski ni kulturni identitet, zatim nemaju fizički subjektivitet, ni urbani 

legalitet grañenog „3D“ objekta. Iz toga je proizašlo niz drugih štetnih 

posledica koje su naročito došle do izražaja u uslovima lokalnih i globalnih 

klimatskih promena. Meñu njima, dovoljno je istaći danas zapostavljeni 

ekoreciprocitet izmeñu socijalnih, visoko, nisko i pejzažno grañenih 

struktura, zatim uzurpaciju, pseudourbanizaciju, redukciju i diskontinuitet 

delova i celina parkova i drugih „3D“ objekata pejzažne arhitekture u 

nasleñenoj ili novograñenoj urbanoj supstanci. 

ZAGAðENJA POD PLAŠTOM KORPORATOKRATIJE 

Gradograditeljske aktivnosti kroz graditeljsko-urbanu istoriju prvobitno su 

za posledicu imale spontane, a kasnije planski oblikovane i grañene artefakte 

i strukture[38]. Njihovo grupisanje na odabranom mestu artikuliše 

urbanu celovitost, morfologiju, memoriju, geografiju, pejzaž i ambijent sa 

152

elevantnim društvenim, ali i visoko, nisko i pejzažno grañenim fizičkim 

strukturama na lokalnom planu. 

Takvi gradotvorno organizovani, integrativni i kompatibilni oblici artefakata 

i obrasci urbanih struktura, posledično artikulišu planske urbanosredinske 

volumene i celine, morfologiju i sliku grada. Meñutim, okvir planskih 

aktivnosti često prate i danas već nadmašuju pseudourbane i suburbane 

aktivnosti koje ostvaruju negativne i čak dugoročno zagañujuće uticaje u 

grañenom boravištu i životnom staništu[39], što je tokom 20. veka eskaliralo 

kroz umnožavanje negativnog ekološkog nasleña i negativnih efekata 

staklene bašte[40]. 

Sa urbanosredinskog aspekta, naročito su štetni efekti pseudourbanih i 

spekulativnih kvazipreduzetničkih aktivnosti koje se svode na volšebno i 

posledično neodrživo pogušćavanje već definisanih urbanih supstrata. 

Ovakve aktivnosti najčešće idu na štetu nasleñenih pejzažno-urbanih 

vrednosti na raznim lokacijama u grañenom ambijentu, ali i u okvirima 

gravitirajućeg predeono-pejzažnog okruženja[41]. 

Takvim odnosom prema lokalnom okruženju sve izraženije neracionalne, 

jednostrane, nekontrolisane i kvazistručne aktivnosti institucionalnih i 

poslovnih grupa pseudourbanizuju i degradiraju urbanosredinsko boravište. 

Isto tako, iz okvira uzakonjene „2D“ terminologije i sistema urbanog i 

regionalnog planiranja prostora, gotovo „patentirano“ pri neodrživom 

spekulativnom svoñenju „3D“ objekata pejzažne arhitekture na „2D“ zelene 

površine, maskiraju i stvaraju se spekulativne i koruptivne mogućnosti, 

čime se daje šansa za aktivnosti uticajnih grupa i korporacija koje 

posledično i jednostrano eksploatatorski deluju i ustvari agresivno ugrožavaju 

životnosredinsko stanište. Dakako, naročito korporacije koje su u 

službi geopolitičkih interesa razvijenih zemalja, nadmeno i vešto postavljaju 

svoje uslove izbegavajući na pr. bilo kakva zakonska ograničenja o 

zaštiti i očuvanju životne sredine. 

Protagonisti ovakvih liberalnih interesa i ciljeva na lokalnom i globalnom 

planu vezani su za kapitalističku i imperijalističku fazu moćnog kapitala i 

maksimizaciju profita bez obzira na socijalne i ekološke probleme i troškove 

ili posledice. I dok na jednoj strani tako stvoreni kapital ima svoje 

uporište u korporativnim sistemima moći, njegovo svemoćno profitersko i 

eksploatatorsko dejstvo temeljno se vezuje za destinacije tranzicionih i 

nerazvijenih zemalja. Tako akumulacija kapitala nije vezana za odabrane 

destinacije bogatih izvorišta sirovina u tim zemaljama, već za centre korporativne 

moći. 

U srpskim prilikama, problem prvobitne nerazvijenosti i tadašnjih oblika 

planiranja uz industrijalizaciju i demografski bum, najviše se osećao u 

Beogradu posle Drugog svetskog rata[42]. Ciklična demografska pomeranja 

na području Beograda i Srbije, ali sa drugim kontekstom, ponovo su 

eskalirala usled novog demografskog pritiska zbog grañanskog rata i 

raspada bivše SFRJ 1991. i jednostranog otcepljenja Kosova i Metohije. 

153

Ovi dogañaji, bitno su uticali na suburbanizaciju predgraña i pseudourbanizaciju 

vrednih delova i ambijenata nasleñenih urbanih supstanci i lokalnih 

zajednica Beograda i drugih gradova[43]. Nažalost, ove dve pošasti 

kao rezultat besmislenosti, nesmotrenosti, varvarskog ponašanja, gluposti 

i egoizma tobože dobronamernih projektanata i kompetentnih egzekutora, 

odnosno iracionalnog ponašanja prema grañenoj sredini kroz nesuvislo 

društveno ili zakonsko, odnosno graditeljsko ili komunalno upravljanje, 

a onda i razaranje prostora kao fizičkog i graditeljskog dobra, postala 

su česta[44]. 

U takvim uslovima, na lokalnom planu dominira umnožavanje negativnog 

ekološkog nasleña kroz raubovanje sirovina i prostornih vrednosti i neracionalno 

upravljanje prostorom. Meñutim, na regionalnom, nacionalnom i 

globalnom planu, tome uveliko doprinose ratna i druga krizna žarišta koja 

se u drugoj polovini 20. veka „proizvode“ pod geslom zaštite humanitarnih 

ili nekih drugih tobožnjih demokratskih prava, čiji je glavni uzročnik i 

protagonista geopolitički interes razvijenih zemalja. 

Ovde se neće detaljnije razmatrati ovaj oblik složenih problema, ali treba 

podsetiti da su to kontinuirane višedecenijske vojne, političke i druge 

aktivnosti sa nesagledivim posledicama razaranja prostora i uništavanja 

materijalnih dobara i ljudskih resursa, koje svakako nisu zanemarive. Tu 

su naročito izraženi razni oblici kontaminacije lokalne zajednice i životne 

sredine nedozvoljenim sredstvima, kao što su upotreba vojnih efektiva, 

naoružanja i bojevih glava sa osiromašenim uranijumom, što redovno 

prate nedozvoljena trgovina ljudima, drogom, zatim korupcija i druge pošasti 

i akcidenti o čemu svakodnevno izveštavaju pisani, audio i vizuelni 

mediji. 

Takve vrste proizvedenih kriza u drugoj polovini 20. i početkom 21. veka 

traju i po nekoliko decenija kao rat u Avganistanu, rat u Iraku, grañanski 

rat i raspad bivše SFRJ, jednostrano otcepljenje Kosova, najnoviji rat u 

Libiji i dogañaji u Siriji..., i one u velikim procentima štetno utiču na smrtnost 

stanovništva, razaranje urbanog (gradova i drugih naselja), regionalnog 

i državnog prostora. Poseban je problem razaranje naselja i privrednih 

kapaciteta, umnožavanje negativnog ekološkog nasleña na takvim 

kriznim žarištima, zbog čega najviše ispašta lokalno stanovništvo ali i cela 

Planeta, jer umnožena zagañenja usled ratnih dejstava takoñe svakodnevno 

utiču i uveliko pojačavaju negativne efekte staklene bašte. 

Eskaliranje napred pomenutih pošasti urbanizacije, zatim ratnih, ekonomskih, 

političkih i socijalnih kriza nakon 70-tih godina 20. veka i njihov većinom 

pojačavani intenzitet u današnjoj sveopštoj finansijskoj, ekonomskoj, 

društvenoj, graditeljskoj i ekološkoj krizi i tranzicionim okolnostima, 

svakako predstavlja agresivnu i vrlo preteću varijantu lokalnih oblika zagañenja, 

uništavanja i redukcije volumena ekourbanih i životnosredinskih 

resursa. Pored hemijskih, evidentni su fizički, estetski, socijalni i drugi ob- 

154

lici zagañenja, što bitno i dugoročno utiče na zagañenje vazduha, pejzaža 

i održivi opstanak i ekourbani razvoj lokalnih zajednica[45]. 

Zato je još Deloska deklaracija istakla kako je neophodno traženje takvog 

svetskog poretka kojim bi se isključio rat, zatim kojim bi se zaustavila 

eksplozija stanovništva, obezbedila hrana kako bi se sprečilo gladovanje, 

ali i zaustavila zagañenja životne sredine preduzimanjem mera u cilju rešavanja 

nesklada izmeñu mogućnosti i želja koje postoje u mnogim zemljama 

sveta[46]. Svi njeni ciljevi su aktuelni i danas. 

Refleksija korporatokratije na gradograditeljstvo 

Izraženije delovanje korporatokratije vezano je za drugu polovinu 20. veka. 

Na njene pojavne oblike i uticajno delovanje na gradograditeljstvo 

ukazala je i Nan Elin[47]. Ona polazi od raznih kritika društva i gradova 

koje su pojačale svoje dejstvo naročito nakon Drugog svetskog rata kada 

važnost mesta (genius loci) postaje sve manje bitna, a značaj protoka 

ljudi, ideja, kapitala i masmedija ubrzano raste. Ovaj istorijski dogañaj 

bio je prekretnica koja je u drugoj polovini 20. veka doprinela jačanju 

korporativnog kapitalizma. To je učvrstilo meñunarodni sistem moći, a 

stabilizovalo je i snagu vere u linearni napredak, apsolutne istine i racionalno 

planiranje. Na tom principu uveden je „opšti ili visoki modernizam u 

kome uloga tržišta postaje sve uticajnija“. Tako ostvareno rastuće bogatstvo 

i snaga tržišta postalo je uticajno u svim oblastima života, što je 

podstaklo potrebe za masovnom izgradnjom industrijskih, saobraćajnih, 

stambenih i drugih kapaciteta. 

Već 60-tih godina 20. veka rezultat ovih aktivnosti pokrenuo je kritiku urbanizma 

koji je postao ružan, sterilan, omrznut, represivan i antidruštven, 

što je doprinelo oživljavanju antimodernizma ili postmodernizma. Najviše 

se zameralo nedostatku prostora kao posledici ubrzanja globalnih tokova 

[48]. 

To je dovelo do razaranja postojećih gradskih supstanci, masovne proizvodnje 

stambenih zgrada i izgradnje izolovanih struktura u moru tzv. 

zelenila i tzv. neizgrañenih, tzv. slobodnih i tzv. otvorenih prostora koje 

Oskar Njuman (Oscar Newman) naziva „nebranjeni prostor“[49], naročito 

u američkim centralnim gradovima i evropskim predgrañima. Na ovaj 

oblik ekstenzivne decentralizacije uticala je atomska eksplozija u Hirošimi 

i Nagasakiju koja je porazila teoriju gusto naseljenih gradova. Uz ovaj 

istorijski povod, na decentralizaciju su uticale i nove saobraćajne tehnologije, 

spekulacije sa nekretninama, državnim donacijama i modernim planerskim 

teorijama u vezi proširivanja i razdvajanja funkcija, kao i uvoñenje 

„2D“ umesto „3D“ terminologije u edukativnu, zakonodavnu, planersku 

i graditeljsku teoriju i praksu. 

Ovo i jeste bio snažan povod arhitektima, planerima i korisnicima 

urbano-sredinskog boravišta da se shvati i sagleda potreba uvoñenja 

imanentnih promena, kako bi se poboljšalo fizičko okruženje i umanjio 

155

osećaj usamljenosti i nesigurnosti koje ono izaziva. Ipak, preduzete aktivnosti 

u Americi nisu dale očekivani rezultat, jer je većina onoga što je bilo 

urañeno 60-tih godina 20. veka na estetskom, društvenom i političkom 

planu, zajednički omalovaženo od sopstvenih gradograditelja kao i njihovih 

korisnika. U takvim okolnostima kritika je proglasila smrt arhitekture 

uviñajući tobože izvesne pozitivne promene u oblikovanju ljudskog okruženja. 

Dakako, te pozitivne promene sagledive su samo kroz prizmu istraživača 

entuzijasta koji jedino u izvornom narodnom graditeljstvu vide 

identitet, uticaje i proizvode anvironman (environment) dizajna[50]. 

U vezi s tim pokušajima da se unapredi kvalitet urbanosredinskog boravišta 

Dejvid Lej prvi put pominje formiranje korporativnog urbanog pejzaža 

koji je kao proizvod narastajućeg korporativnog društva postao zaveštanje 

savremenog (modernog) pokreta. Nada u pozitivne promene kada 

je u pitanju oblikovanje, kapacitet i odnos izmeñu visoko, nisko, pejzažno 

i društveno grañenih struktura, bila je kratkog daha, jer se izmeñu 60-70- 

tih godina 20. veka javljaju kritike „da je planiranje i projektovanje modernog 

grada model za nedostatak prostora, putokaz za anonimne, bezlične 

prostore, ogromne konstrukcije i autoputeve“. 

Svakako, ovaj kritički stav Dejvida Lej-a bio je usmeren protiv „funkcionalističkog 

okruženja – nedostatka prostora kao posledice centralizovanog 

korporativnog odlučivanja, standardizacije i gubljenja ljudske srazmere u 

naprednom industrijskom gradu“[51]. Pored toga, u okvirima anonimnih i 

bezličnih prostora korporativnog biznisa prepoznatljive su i gradske tzv. 

zelene površine označene zelenom bojom u starim i novim zonskim i 

plansko-urbanističkim dokumentima, za koje S. Pegan kaže da okružuju 

zgrade, nemaju karakteristike ni parka ni vrta i da su nedorečene u 

smislu ideje ureñenja i korišćenja[52], a B. i M. Obad Šćitaroci kažu da 

predstavljaju „zelene pustinje“ koje služe ljudima, ali ih oni i nevide, jer 

su bez graditeljskog i stilskog identiteta, a nude sve i ništa. 

Osim pomenutih oskudnosti urbanosredinskog boravišta, i centralizovano 

korporativno odlučivanje ukazuje da arhitektura može biti u funkciji 

političkih i drugih manipulacijskih namera. U vezi s tim, Doug Dejvis citira 

Leona Krira koji kaže: „klasična arhitektura je bila najplemenitiji instrument 

politike i propagande kroz hiljade godina i u svim velikim kulturama 

i na svim kontinentima“[53]. 

To govori da kroz graditeljsko-urbanu istoriju uticaji na arhitekturu i gradograditeljstvo 

imaju svoj dugotrajni kontinuitet. Meñutim, u današnjim 

uslovima korporativno odlučivanje ima ekstremno veliki, a iznad svega 

štetan uticaj na arhitekturu i urbanosredinsko boravište, i on u sasvim 

prikrivenom obliku afirmiše njen preteći imperijalistički i korporativni podtekst. 

Ovo potvrñuju još rani primeri izgradnje novih gradova u francuskim 

kolonijama 1900-1930. g. Naime, u kontekstu geostrateških interesa 

francuske kolonijalne politike, vidljivo je kako njena intervencija u stvarnosti 

uništava lokalnu ekonomiju, „povećavajući jaz izmeñu bogatih i siro- 

156

mašnih, udaljavajući domorodačko stanovništvo od njihovih kulturnih tradicija. 

Nastojeći da zaustave razvoj lokalne kulture, francuske tehnokrate 

su osigurale zavisnost od francuskih usluga, tržišta i tehnologija“[54]. 

U drugoj polovini 20. veka moći korporativnog biznisa vešto funkcionišu 

čak i u vreme svetske recesije u prometu nekretnina 1989. g. i aktuelnih 

finansijskih potresa sa Volstrita (Wall Street) u Americi od 2008. g., koje 

su ustvari i izazvale današnju veliku krizu i u oblasti gradograditeljstva. 

Njihovim moćnim delovanjem došlo je do izbacivanja manjih i slabijih 

graditelja na tržištu nekretnina, čime je data prednost globalnom kapitalu, 

pa i jačanju ovakvog smera na uticajnom svetskom tržištu. U želji da 

vešto iskoriste simbole moći, „klijenti velikih udruženja poručuju arhitekte 

„zvezde“ da projektuju zgrade, kojima dodeljuju status i priznanje korporacija, 

što pomaže da „prodaju“ svoj korporativni identitet obezbeñujući 

živopisno „pakovanje“ za to, kao što bi komercijalni umetnik učinio to za 

druge proizvode. (...) Primeri „potpisanih zgrada“ od strane „arhitekata 

zvezda“ uključuju zgradu AT & T u Njujork Sitiju Filip Džonsona i Džona 

Burgea, Humana Corporation u Luisville-u, Kentaki, arhitekte Mišela Gravesa 

i Kevin Rošeovi monumentalni kampusi za General Foods u predgrañu 

Njujork Sitija, a i za grañevinsko preduzeće Bouyges u predgrañima 

Pariza“[55]. 

Znači, korporatokratija je uveliko komercijalizovala arhitekturu i izazvala 

je prezir, razočarenje i gañenje. Zato mnogi arhitekti „danas teže da i sami 

postanu važni učesnici u kapitalističkoj ekonomiji. Oni se prilagoñavaju 

korporativnim modelima u svojoj sopstvenoj praksi, stvarajući simbole 

moći za njihove korporativne poručioce i čak šireći svoj repertoar proizvodnje“, 

pa u tom očajničkom pokušaju nastoje da utvrde mesto opstanka 

na ivici egzistencije[56]. Takav veišedecenijski odnos prema urbanosredinskom 

boravištu koji je posledica maksimizacije kapitala bez obzira 

na ekološke i druge posledice, doprinosi najviše redukciji pejzažnourbanih 

struktura i umnožavanju negativnog ekološkog nasleña. Takvo 

stanje stvari, govori o bitno smanjenim pejzažno-urbanim kapacitetima, 

odnosno neusklañenom ekoreciprocitetu izmeñu visoko, nisko i pejzažno 

grañenih fizičkih struktura, koje još uvek ima svoje uporište u profiterski 

intrigantnom i prihvatljivom, ali i ekološki neodrživom „2D“ planiranju. 

I zato nije slučajno što Konstantinos Doksijadis sa ekističkog aspekta kaže 

„svi mi činimo zločine u arhitekturi“. On čak kaže: „i sebe smatram 

jednim od njih i kao takav na ovom mestu priznajem sledeće“: ne ulažemo 

napor da se u tome zaustavimo, ne pokušavamo ni da priznamo ove 

zločine, ne pronalazimo uzroke ovih zločina, i ne odupiremo se alarmantnoj 

stopi njihovog rasta [57]. A u vezi s tim, da je arhitektura danas još 

višе izgubila kompas kroz egzibicionizam Rema Kolhasa i sličnih, da je m² 

ono što diktira arhitekturu, zbog čega linearni rast dominira umesto održivog 

ekourbanog razvoja. Zato su zagañenja u prostoru najstrašnija i po- 

157

gubna, što sa velikim ogorčenjem i zgražanjem potvrñuje i naš savremenik 

i stvaralački opredeljeni buntovnik i tradicionalista Spasoje Krunić[58]. 

Refleksija korporatokratije na prostor i njegove korisnike 

U drugoj polovini 20. i na početku 21. veka meñu novije oblike delovanja 

korporatokratije spada i njeno razgrañujuće socijalno, ali i prioritetno eksploatatorsko, 

neestetsko, iritantno i drugo zagañujuće delovanje na urbani 

i regionalni prostor, što svakako ima reperkusije na umnožavanje negativnog 

ekološkog nasleña, pa posledično i na životnosredinsko stanište. 

To je izraženo kroz učešće korporatokratije u implementaciji i zastupanju 

geostrateških interesa bogatih zemalja i njeno sadejstvo na pr. sa mrežom 

odabranih poslovnih i obaveštajnih agencija i privatnih korporacija 

koje čine najveće i najtajnovitije obaveštajne sisteme toga tipa u svetu, i 

koje zagovaraju maksimizaciju kapitala bez obzira na ekološke i druge 

posledice[59]. 

One zavisno od interesa uspostavljaju, nameću i diktiraju saradnju sa 

„odabranom“ (korumpiranom) elitom u zemljama tranzicije i trećeg sveta. 

To je uhodani sistem moćnih korporacija i agencija, koje preko koncesija 

kao pristupnog oblika i drugih poslovno i znatno agresivnijih sistema započinju 

eksploataciju privrednih, prostornih i drugih bogatstava i vrednosti. 

Naime, već je poznato da se izvori vode[60] i mineralni kapaciteti i 

vrednosti, zatim prostorni i drugi sirovinski resursi kao temelji privrednih, 

ekonomskih, gradograditeljskih i drugih razvojnih aktivnosti po netržišnim 

cenama, a suprotno lokalnom socijalnom i nacionalnom interesu i načelima 

održivog razvoja, prepuštaju eksploatatorskim i osvajačkim (porobljivačkim) 

interesima, spekulacijama i uticajima raznih korporatokrata. 

To naročito dolazi do izražaja u momentu kada bilo koja od tranzicionih ili 

trećih zemalja dobije neki od kredita Meñunarodnog monetarnog fonda i 

Svetske banke. Tada na scenu stupaju velike korporacije koje ustvari preko 

moćnih i visoko pozicioniranih specijalnih agenata, zaštitnika, protagonista 

i lobija postaju realizatori infrastrukturnih projekata kakvi su elektrane, 

saobraćajnice, crpilišta vode, nafte, uglja i drugih industrijski važnih 

sirovina[61]. 

Meñutim, za slučaj prekidanja započete saradnje ili finansijske nemoći 

tranzicione ili nerazvijene zemlje, one kao prikriveni protagonisti i egzekutori 

geopolitičkih interesa razvijenih, uz sopstvenu graditeljsko-poslovnu 

strukturu učestalo uslovljavaju i izgradnju „sopstvenog bezbednosnog“ 

sitema. Zbog zaštite geopolitičkih interesa razvijenih, ovi tobože bezbednosni 

kompleksi ureñuju se kao suburbane i nimalo vaspitne naseobine. 

Shodno njihovoj bezbednosno-interesnoj ulozi, te naseobine u pravilu su 

organizovane tako da stvaraju utisak privremenosti, ali nedvosmisleno 

imaju militantnu strukturu vojne baze[62]. Ipak, u odnosu na potrebe 

„sopstvene bezbednosti“, njihova uloga je znatno složenija, zbog čega 

često čine obrazac i štit za oblike korupcije, zagañenja životne sredine, 

158

pseudourbanizacije, ali i „vodenički kamen za mlevenje (pranje!? op.a.) 

novca“[63] uz pojavu i dejstvo drugih štetnih efekata na uže i šire 

okruženje. Tako uspostavljeni „poslovni“ (vazalni) odnosi izmeñu vešto 

nametnutih, uključenih i visoko zaštićenih privatnih korporacija, te nepovoljno 

ekonomski pozicioniranih, iscrpljenih i kreditnim zaduženjima uslovljenih 

tranzicionih i nerazvijenih zemalja, sasvim svesno, jednostrano, 

nekontrolisano, neodgovorno, neodrživo i najdirektnije se ignorišu načela 

održivog opstanka i razvoja na lokalnom i globalnom nivou. 

U vezi s tim Džon Perkins u svojim knjigama jasno upozorava na opasnost 

od „virusnog oblika kapitalizma“[64]. On čak ističe da je to posebna 

vrsta kapitalizma čiji cilj poslovanja jeste maksimizacija profita, i to bez 

obzira na socijalne i ekološke probleme i troškove ili posledice kontaminacije 

i degradacije prostora. Zatim u tom kontekstu, sledi neodrživa deregulacija 

poslovanja i ukidanje propisa, a potom i sveopšta privatizacija 

koja je imperativ pretvaranja država u puke priveske privatnog korporativnog 

biznisa[65]. 

Osim toga, moćne korporacije dolaze u tranzicione i nerazvijene zemlje 

sa gotovim projektima za instalisanje i izgradnju svojih eksploatatorskih 

kapaciteta kao u već pomenutom francuskom slučaju 1900-1930. g.[66]. 

Takva njihova svemoć i arogancija posledično ignoriše i redovno neuvažava 

domaće uslove, projektante i graditelje. U tom kontekstu nepoštuje 

se ni genius loci, ni lokalni identitet graditeljske kulture i tradicije, a još 

manje je bitan proporcionalan i održiv odnos izmeñu visoko, nisko i pejzažno 

grañenih fizičkih struktura, održivi urbani kontinuitet nasleñene ili 

novograñene urbane supstance itd. 

U regionalnim relacijama poseban problem predstavljaju vojne baze. Jedna 

od njih je i Camp Bondsteel kod Uroševca[67] čije vojno naoružanje, 

uranska i druga municija, ali i graditeljski i vizuelno nimalo atraktivne ni 

privlačne fizičke strukture, kontaminiraju ogroman prostor na kojem su 

locirane (600 ha.), pa i onaj uže i šire gravitirajući volumen. Osim toga, 

ove militantne tvorevine sa dugovečnim, fizičkim strukturama ograñene 

su vizuelno deprimirajućim visokim zidovima, stubovima i bodljikavom 

žicom. Ovakva slika i predominantni vojni sadržaji i volumeni, zatim degradirani 

lokalni i regionalni pejzaž i geografija i izobličeni duh i memorija 

(genius loci), sasvim su u suprotnosti sa prethodnim i savremenim civilnim 

životnim, estetskim i bezbednosnim smislom grañene i životne sredine, 

ali i savremenim načelima održivog razvoja. To je ustvari pseudo i 

suburbana tvorevina, jer nije deo nijednog usvojenog prostornog ili urbanističkog 

plana. 

Za civilno stanovništvo posebno su problematične prateće strukture za 

zabavu tako instalisanih vojnika koje se umnožavaju u naseljima i gradovima 

u njihovom okruženju. Zato na pr. „u Italiji malo-malo dolazi do demonstracija 

čiji učesnici traže ukidanje američkih baza“[68]. Po specifičnom 

načinu projektovanja[69], izgradnje, namene i lociranja, one pod 

159

plaštom „humanitarnog“ delovanja neodrživo militarizuju civilno stanovništvo, 

a posebno zagañuju lokalni i regionalni prostor. To nije slučajno, jer 

vojne baze zagañuju čovekovu, a naročito dečiju svest, te uži i širi predeono-pejzažni 

volumen. U psihologiji ljudi, a naročito kod dece koja ih 

voljno ili nevoljno posmatraju i podnose, predstavljaju ogledno dobro koje 

(ne)posrednim dejstvom postepeno promoviše i afirmiše, a sledstveno 

tome i instališe nepoželjni i neodrživi militantni uticaj, odgoj i ponašanje 

na duži rok. 

Tako, u većoj ili manjoj meri one isključivo jednostrano podstiču, ohrabruju 

i pothranjuju snagu sile i moći, koje u psihi dece i odraslih prenosivo 

podstiču militantne manire agresivnosti i govora mržnje. Njihovo usvajanje 

manifestuje se kroz militantne oblike dečijih igara i ponašanja u urbanosredinskom 

boravištu, ali i u ostalim delovima gravitirajućeg užeg i šireg 

predeono-pejzažnog okruženja. To svakako izaziva otpor i strah kod 

većine civilnog stanovništva, naročito roditelja koji se nose sa ovim 

složenim problemima i demonstrativno ističu svoje opravdane razloge 

protiv militantnih tvorevina, pa i naoružanih vojnika. 

Osim toga, njihova cena izgradnje i ostali prateći godišnji troškovi održavanja 

i angažovanja vojnika predstavljaju veliki trošak[70], koji bi dobro 

došao kao solidna godišnja pomoć nerazvijenim i tranzicionim zemljama. 

Time bi se postigle znatno veće koristi koje bi i te kako mogle biti u 

skladu sa principima održivog opstanka i razvoja na lokalnom i globalnom 

planu. 

Sl. 10. Deo ograde i kompleks Kamp Bondsteel, Uroševac 

Eko-krize i redukcija ekourbanih volumena 

Uz sav ekstremizam prvobitnog sektorskog, a danas investitorskog i korporativnog 

urbanizma, kao i pseudo i suburbanizacije predeonog pejzaža 

i definisane urbane supstance[71], sve veći problem postaje liberalni oblik 

ekonomije koja danas već ima svog mutanta. To je razarajuća i neodrživa 

paradigma „virusnog kapitalizma“[72] čiji je jedini cilj maksimizacija 

profita bez obzira na socijalne i ekološke probleme, štete, troškove i preteće 

opasnosti sa apokaliptičnim nagoveštajem. Taj oblik kapitalizma danas 

dominira, jer njegovi zagovornici i protagonisti imaju sistemsku moć 

koja im omogućava da bilo gde u svetu izbegavaju, odnosno koruptivno, 

160

moćno i agresivno odbijaju bilo kakvu obavezu poštovanja zakona u 

oblasti zaštite životne sredine[73]. 

Iz ovog je jasno da korporatokratija i liberalni kapitalizam temeljno zanemaruju 

svest o limitiranosti egzistencijalnog prostora i drugih prirodnih 

resursa, iako se sa visokog nivoa Ujedinjenih nacija već decenijama upozorava 

na problem negativnog ekološkog nasleña, energetske, sirovinske 

i socijalne krize još od 70-tih godina 20. veka. Ovakvi problemi postali su 

temeljni uzrok globalne političke, ekonomske i socijalne krize s kojom se i 

nadalje umnožavaju i lokalni ekourbani problemi gradova i naselja u Srbiji 

i njenom užem i širem okruženju. 

Ove činjenice na lokalnom i globalnom planu dovele su do uvećanja 

socijalnih razlika, a potom i do polarizacije problema izmeñu ekologije i 

ekonomije, što je imalo svoj poseban uticaj na eroziju moralnih i 

kulturnih standarda i ponašanja prema urbanom prostoru kao boravištu i 

životnom okruženju kao staništu. Svakako, takav oblik tenzije uz dodatni 

preteći teret negativnog ekološkog nasleña i staklene bašte, imao je posredan 

uticaj na zaoštravanje odnosa u okvirima složene, uzročno-posledične, 

funkcionalne i održive sistemske paradigme „ekologija-ekonomijazajednica-znanje-kultura-prostor“. 

To govori da kvalitet života i prevazilaženje 

ovakvih složenih problema u urbanosredinskom boravištu i životnosredinskom 

staništu, uveliko zavisi od uspostave ravnoteže izmeñu ovih 

težišnih relacionih tačaka i uzročno-posledičnih veza i odnosa[74]. 

Meñutim, i pored uvoñenja, artikulisanja, usvajanja i afirmisanja „3D” integrativnog 

urbanističkog planiranja 70-tih godina 20. veka, sadašnje 

stanje stvari u grañenoj i životnoj sredini, još nije nagovestilo ni dalo 

očekivane pozitivne, odnosno održive ekourbane efekte opstanka i razvoja 

u uslovima izazvanih i pretećih lokalnih i globalnih promena. 

U Srbiji i njenom okruženju, polarizacija ovih problema u grañenim sredinama 

prisutna je i izražena u prvoj fazi zbog posleratne ekonomske nerazvijenosti 

i siromaštva, a u drugoj fazi nakon raspada SFRJ 1991. g., 

zbog tranzicionog stanja stvari i odnosa u procesu razvoja i trasiranju 

puta ka evropskim integracijama. 

Meñutim, ovakav oblik polarizacije još je značajnije prisutan i izražen u 

razvijenijem delu sveta meñu protagonistima i pristalicama granične ekonomije. 

Tu su dominatno prisutne eksploatatorske potrebe „neograničenog 

rasta“ u okvirima ekscentričnog i neumerenog, a iznad svega liberalnog, 

provokativnog, problematičnog i neodrživog raubovanja planetarnog 

bogatstva za potrebe jednostranog i ekspanzionog umnožavanja kapitala 

od strane zemalja čije su ekonomije utemeljene na osnovama liberalnog 

kapitalizma. 

“Ovakvi stavovi ekonomije suprotstavljeni su u odnosu na principe održivog 

razvoja, jer u konceptu održivog razvoja, pojam „rasta“ označava 

kvantitativno širenje u okviru fizičke dimenzije ekonomskog sistema, a 

161

„razvoj“ podrazumeva kvalitativne promene ekonomskog sistema u prostoru, 

u skladu sa kapacitetom životne sredine“[75]. 

Dakle, ovde se radi o novom obliku posebno štetnih lokalnih i globalnih 

korporativnih aktivnosti koje izazivaju i ostvaruju dugoročno negativne 

posledice naročito u privrednom, ali i u socijalnom, kulturnom, graditeljskom, 

prostornom i ekološkom smislu. Njihovo agresivno dejstvo uz ostale 

štetne aktivnosti na lokalnom nivou, uveliko umnožava i vidljivo generiše, 

usložava i prenosi ekoprobleme i na globalni nivo. 

Hteli mi to ili ne, uz takve moći i agresivna dejstva korporativnih aktivnosti, 

sasvim posledično i lokalni kvazi-investitori dobijaju krila. I naravno, 

u vezi s tim afirmišu pseudourbanizaciju i suptilno nalaze svoje puteve 

za koruptivni i spekulativni zamah, koji je dakako oportun održivom 

opstanku i razvoju, lokalnoj kulturi i tradiciji. To je svakako dodatni i 

ohrabrujući impuls i signal više za aktiviranje i ojačavanje lokalnih lobija, 

koruptivnih grupa i pojedinaca, ali i njihovu agresivnu produkciju neodrživog 

podstandardnog urbanog tkiva. Tako se potpuno zanemaruje ekoreciprocitet 

izmeñu visoko, nisko i pejzažno grañenih fizičkih struktura i 

održivi urbani kontinuitet. I konačno, to je način kojim se svesno ili nesvesno 

ostvaruje, stimuliše i podstiče lokalno i globalno koruptivno sadejstvo, 

koje temeljno saučestvuje i participira u kontaminaciji, redukciji i 

degradaciji lokalnog graditeljskog identiteta, prostorno-pejzažnih vrednosti, 

umnožavanju negativnog ekološkog nasleña, a onda i pretećih efekata 

staklene bašte i posledičnih klimatskih promena. 

Svemu tome, na ruku još idu urbanistički dokumenti i zakonodavna regulativa 

sa kvazistručnom „2D“ terminologijom i kvazipatentima, koji čine 

temeljnu podlogu za pseudo i suburbanizaciju nasleñene ili novograñene 

urbane supstance. Ovakav neodrživi odnos prema prostoru kao ograničenom 

resursu, samo doprinosi pojačanom umnožavanju i dejstvu pretećih 

izazova i efekata, zbog čega se sada nalazimo u kritičnom trenutku zemljine 

i gradograditeljske istorije[76]. 

U širim relacijama, tu se pre svega misli na zaštitu ugrožene vitalnosti 

životnosredinskog staništa, a u užim se misli na uspostavu, zaštitu i očuvanje 

ekourbane vitalnosti urbanosredinskog boravišta. To samo pokazuje 

koliko nije održiv jednostrani i nekontrolisani korporatokratski cilj „maksimizacija 

profita bez obzira na konsekvence“ kao lokalno razarajući i 

globalno preteći proces. Meñutim, na lokalnom planu ništa manje nije 

važno neodrživo svoñenje objekata pejzažne arhitekture na „2D“ tzv. 

otvorene, neizgrañene i slobodne praznine, nemesta i nеоbјеktе, zatim 

njihovo svrstavanje u stožere nepoželjnog urbanog diskontinuiteta, pa i 

višedecenijsko ignorisanje i marginalizovanje ekoravnoteže izmeñu pejzažnih, 

visoko i nisko grañenih fizičkih struktura kada je u pitanju planiranje, 

izgradnja, zaštita i očuvanje održivog kvaliteta i vitaliteta urbanosredinskog 

boravišta. 

162

„TAČKA PREOKRETA“ KAO SPASONOSNI ZAOKRET 

Meñutim, danas sve više u nerazvijenim i tranzicionim zemljama pod 

plaštom demokratije i raznih oblika integracije, odnosno pod geslom socijalnog, 

ekonomskog, kulturnog i drugih oblika razvoja, prikriveno se plasira 

profitersko, jednostrano, moćno, agresivno, nehumano, neekološko i 

neodrživo inkorporiranje i dejstvo korporatokratije. Njeni ciljevi maksimizacije 

profita bez obzira na umnožavanje negativnog ekološkog nasleña, 

koje samo generiše sve štetnije i već kataklizmične efekte staklene bašte, 

zatim neracionalno eksploatisanje prostora sa štetnim efektima pseudourbanizacije 

i ostalih štetnih posledica, direktno su u suprotnosti sa konceptom 

održivog opstanka i ekourbanog razvoja. 

Ipak, sve lokalne zajednice danas imaju potrebu za održivim, pravednim i 

mirnim ambijentom i svetom, i u tom kontekstu preko grañanskih asocijacija 

i relevantnih institucija lokalne i nadlokalne vlasti nužno afirmišu i 

ukazuju na „tačku preokreta“ da bi blagovremeno, a prema nekim procenama 

barem do 2050. g. (!?), institucije, poslovne grupe i pojedinci svih 

država preduzeli i učinili sve da se postigne neophodno, ili barem minimalno 

smanjenje svih oblika zagañenja. To je nužno, kako antropogeni 

faktor svojim jednostranim ili nekontrolisanim aktivnostima i delovanjem 

ne bi uticao na dalje povećenje prosečnih vrednosti temperature (otopljavanje) 

na Planeti Zemlji. 

Suočavajući se sa umnoženim i pretećim efektima i narušenim kvalitetama 

životnosredinskog staništa moramo se priupitati, imamo li, i još koliko 

nam preostaje vremena za uspostavu održivog opstanka na bogomdanom 

ovozemaljskom staništu? Ovo aktuelno pitanje je važnije od svih 

drugih pitanja. Tu se dakako radi o životnom pravu svih živih zajednica 

koje prethodi svim pravima i demokratskim slobodama[77]. Naravno, to 

pravo na zdravu životnu sredinu predstavlja i najveću obavezu ljudskoj 

vrsti, jer je najodgovrnija za umnožavanje ekoloških problema, ali i za 

saniranje neodrživog stanja u koje je kroz višedecenijsku neodgovornost 

dovela ceo biodiverzitet[78]. 

U vezi s tim, predominantni profiterski interesi u proizvodnom, industrijskom 

i posledičnom graditeljskom i urbanom razvoju tokom 20. veka, kao 

i neblagovremena kontrola ovih i drugih oblika ljudske pohlepe i štetnog 

dejstva na grañenu i životnu sredinu, očito su poprimili zabrinjavajuće 

razmere na manje ili više resursno bogatim i posledično ugroženim lokalitetima. 

Profiterska okupiranost i nezajažljivi ekonomski apetiti u sopstvenom 

životnom okruženju, uveliko je doprinela podsticanju i razvoju negativnog 

ekološkog nasleña i ekourbane (ne)kulture u grañenoj sredini kao 

urbanosredinskom boravištu, ali i pretećim klimatskim promenama na širem 

životnosredinskom planu. 

Zbog dugotrajnog neodgovornog odnosa prema ograničenim mogućnostima 

našeg prirodnog Doma kroz ceo 20. i prvu deceniju 21. veka, našli 

163

smo se pred kataklizmičnim opasnostima i posledičnom periodu previranja[79] 

koji postupno, ali još uvek sporo prerasta u proces potrage za 

održivom vizijom trajanja u budućnosti. Ozbiljni problemi opstanka i 

razvoja ljudske i drugih živih zajednica, podstakle su razne eksperte i 

nadležne institucije na meñunarodnom nivou, da u kontekstu sa izazovima 

i pretnjama za budućnost čovečanstva razmotre ekološke probleme i 

ponude rešenja izlaska iz krize koju generišu izazvane klimatske promene 

na lokalnom i planetarnom nivou. 

Rezultat te brige i angažovanja u poslednje tri decenije 20. i prvoj deceniji 

21. veka jeste novo čitanje davno poznatog, a danas obnovljenog, 

ponuñenog i afirmativnog modela održivog razvoja[80], koji su pre 150. 

godina započeli šumari[81] i koji se danas sa nivoa Ujedinjenih nacija nudi 

i afirmiše kao moguće i održivo rešenje za budućnost čovečanstva uz 

snažnu logistiku naučnih institucija i drugih autoriteta. Brojni i sve učestaliji 

meñunarodni skupovi sa tog visokog nivoa, poručuju i apeluju na usvajanje 

održivog modela, zatim na potrebnu ozbiljnost i odgovornost lokalnog 

integrisanja i sprovoñenja njegovih temeljnih principa o opstanku i 

ekourbanom razvoju. U vezi s tim, naročito nakon što je koncept i načela 

održivog razvoja zvanično proklamovan Bergenskom deklaracijom iz 

1990. godine[82], podstiče se i ukazuje na potrebu stvaralačkih i kreativnih 

oblika rada i delovanja od najnižih do najviših naučnih, stručnih i administrativnih 

institucija u svim oblastima ljudskih aktivnosti. 

To samo ukazuje da antropogeni faktor mora već jednom ozbiljno shavatiti, 

razumeti, tumačiti i afirmisati u pozitivnom kontekstu „tačku preokreta“, 

dakle u smislu blagovremenog, racionalnog i mudrog izlaska iz pretećeg 

ekološkog lavirinta kojeg je decenijama nekontrolisano i jednostrano 

proizvodio, nesmotreno i neoprezno generisao. Zato, da bi se ipak izbegle 

najgore apokaliptične pretnje planetarnih razmera, hitno je potrebno 

sprečiti toliko snažnu i preteću agresiju i tiraniju koruptivne korporativne 

globalizacije uz preporuke koje u tom smislu sintetizuje i afirmiše već 

citirani John Perkins u svojim delima. 

ZAKLJUČAK 

Dosadašnje neodrživo „2D“ planiranje struktura urbanog i predeonog pejzaža 

u uslovima klimatskih promena u ovom radu, jasno ukazuje na probleme 

planiranja fizičkih struktura pejzažno-arhitektonskog graditeljstva. 

Strukture urbanog i predeonog pejzaža temeljno su vezane za pejzažnu 

arhitekturu, ali im je već decenijama iz spekulativnih razloga i sasvim neodrživo 

poništena treća dimenzija. U uslovima lokalnih i globalnih klimatskih 

promena to je dovelo do njihove redukcije i posledičnog umnožavanja 

negativnog ekološkog nasleña na lokalnom urbanosredinskom i širem 

životnosredinskom nivou. 

164

Na taj način, zapostavljeno je da izmeñu pejzažne arhitekture, urbanizma, 

ekistike, arhitekture, regionalnog planiranja, antropologije i drugih 

disciplina koje participiraju u izgradnji gradova i naselja postoji tradicionalna 

povezanost i kauzalnost. Isto tako, zahvaljujući uzakonjivanju „2D“ 

terminologije pejzažna arhitektura je u drugoj polovini 20. veka neodrživo 

svedena na znanja o hortikulturi, puko ozelenjavanje i sl., iako su predmet 

njenog interesa planirani, projektovani i grañeni objekti, strukture i 

artefakti pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, 

umetnosti i kulturno-parkovnog nasleña. U tom kontekstu, prioritet bi 

morala imati istraživanja, analize i sinteze sa aspekta stalnosti i promena 

ideja i njihovih oblika, odnosno o pejzažno-graditeljskim fizičkim („3D“) 

strukturama i paradigmama, oblicima i sistemima, vrstama i tipologiji 

objekata, artefakata i celina, umesto dosadašnjih jednostranih „2D“ ili virtuelnih 

traktata o tzv. zelenim površinama ili zelenopovršinskom sistemu, 

tzv. zelenilu ili sistemu zelenila itd., koji su kao „2D“ antisitemi oportuni 

relevantnom i jedino mogućem i održivom „3D“ sistemu pejzažno-urbanih 

struktura. 

Isto tako, posebno je važna eliminacija neodržive kvazistručne „2D“ terminologije 

i uspostava jedino relevantne, integrativne, kompatibilne i 

održive „3D“ terminologije. Rezultat ovakvog sagledavanja i pristupa ove 

složene problematike, mora biti savremeno ili integralno planiranje, projektovanje 

i izgradnja „3D“ objekata, struktura i artefakata pejzažno-arhitektonskog 

graditeljstva. A to, u slučaju ekourbanističkog planiranja znači 

primenu istog nivoa detaljnosti za visoko, nisko i pejzažno grañene fizičke 

strukture, umesto dosadašnje više zastupljene brige i naklonosti za tobože 

važnije visoko i nisko grañene u odnosu na tobože manje važne i 

ustvari marginalizovane pejzažno grañene strukture, koje su u raznim 

plansko-urbanističkim dokumentima markirane i legendirane pod „2D“ 

sloganom tzv. zelene površine. 

U vezi s tim, poznato je da planiramo, projektujemo i gradimo visoke, 

niske i pejzažne objekte, strukture i artefakte. Svi ovi objekti imaju tri 

dimenzije sa ili bez zidova. Znači, iako neki planirani, projektovani i grañeni 

objekti nemaju zidove, oni su ipak urbane punine bez zidova koje 

imaju svoju namenu, funkcije, zatim graditeljski, kulturni, socijalni i gradotvorni 

identitet, fizički („3D“) subjektivitet, urbani i regulativni legalitet, 

na osnovu čega ovakve „3D“ jedinice i jesu ustvari stožeri poželjnog 

urbanog kontinuiteta. I upravo takvi kakvi jesu, sa ili bez zidova, oni su 

urbanosredinska potreba i njen funkcionalni, estetski i ambijentalni deo, 

bez koga je nezamisliv njegov planski definisani, regulativni i grañeni 

okvir. To govori, da planski pejzažno-urbani objekti, koji su takvi kakvi jesu, 

zadovoljavaju planske, fizičke i ljudske potrebe, i na taj način ispunjavaju 

i kao planska i grañena punina tvore poželjni i održivi urbani kontinuitet 

i definišu plansku urbanu supstancu, strukturu i volumen. Njihovi 

egzaktno planirani kapaciteti i mesta izgradnje formiraju i artikulišu de- 

165

finisanu gradotvornu strukturu, ikonografiju i morfologiju, koje su zasnovane 

na implementaciji održivih principa ekoreciprociteta izmeñu visokih, 

niskih, pejzažnih i društvenih struktura. 

Tako utemeljeno artikulisanje „3D“ svojstava objekata pejzažne arhitekture 

nije nikakvo novo naučno otkriće. To je samo logičan izlaz iz lavirinta 

danas uvrežene i neodržive „2D“ terminologije i pseudourbanizacije, koje 

su decenijama spekulativno-mimikrijski i sasvim volšebno marginalizovale 

i kvazistručno poništavale treću dimenziju „3D“ objekata struktura i artefakata 

pejzažne arhitekture. Samo na takvim principima moguće je uspostaviti 

održivi ekoreciprocitet, a potom relevantni, egzaktni i održivi „3D“ 

sistem pajzažno-arhitektonsko-urbanih struktura, umesto dosadašnjeg 

„2D“ zelenopovršinskog antisistema ovaploćenog u virtuelnom „2D“ 

besmislu. 

Iz konteksta navedenih činjenica o refleksiji korporatokratije na zagañivanje 

prostora, komercijalizaciju arhitekture i posledične socijalne probleme, 

kako u razvijenim, tako i u nerazvijenim i tranzicionim zemljama, evidentno 

je da savremeno urbanističko planiranje definitivno mora napraviti 

jasan otklon od vidljivo zavisnog balansiranja izmeñu struke i spekulativne, 

koruptivne, jednostrane i nekontrolisane korporativne moći i drugih 

lokalnih spekulativnih politika, koje su uvek bile na štetu struke, nauke, 

kulture, te održivog urbannog reda, ekoreciprociteta, urbanog kontinuiteta 

i graditeljskog identiteta urbanosredinskog boravišta i lokalne zajednice. 

Posebno je važno izvući pouke iz dosadašnjeg uvek servilnog odnosa 

gradograditelja prema jednostranim interesima lokalne vlasti, zatim prema 

investitorskom, kvazipreduzetničkom i korporatokratskom, a onda i 

moćnom lobiju koruptivne elite i njihovog neodrživog kvaziurbanizma, u 

čemu je sve neposrednije i sve aktivnije saučestvovanje arhitekata kao 

korporativnih izabranika i protagonista, ali i zainteresovanih i već uveliko 

anagažovanih pojedinaca, pa i čitavih timova kao deoničara korporativnog 

kapitala. 

Znači, u ovom aktuelnom trenutku lokalnih i globalnih promena, i gradograditelji 

moraju više nego ikad delovati u smeru spasonosnog zaokreta 

kako bi blagovremeno i stručno dosledno afirmisali ekourbanističko planiranje, 

zatim principe ekoreciprociteta izmeñu visokih, nisko i pejzažno 

grañenih fizičkih struktura, održivog urbanog kontinuiteta i ekourbanog 

razvoja. A to podrazumeva: 

- ustanoviti savremenu „3D“ urbanističku terminologiju i zakonsku regulativu 

uz potpunu eliminaciju uvreženog neodrživog „2D“ planiranja prostora 

i „2D“ zelenopovršinskog antisistema, 

- konačno razumeti, shvatiti i primeniti, odnosno reafirmisati pravilo da 

„3D“ nije jednako „2D“ i obratno, i da planirani, projektovani i grañeni 

„3D“ objekti, artefakti i celine pejzažne arhitekture nisu nikakve „2D“ 

praznine, šupljine, slobodne i neizgrañene površine, neobjekti, stožeri 

urbanog diskontinuiteta itd. 

166

- da planirani, projektovani i grañeni „3D“ objekti, artefakti i celine pejzažne 

arhitekture (parkovi, skverovi, vrtovi) nisu prirodne, već da su to 

pejzažno-urbane tvorevine, dobra i resursi, 

- ustanoviti relevantni, jedino mogući i stručnonaučno utemeljen, a to 

znači i održiv „3D“ sistem objekata i struktura pejzažne arhitekture, 

umesto dosadašnjeg varirajuće-spekulativnog, virtuelnog, kvazistručnog 

i neodrživog „2D“ antisistema tobože zelenih, slobodnih i neizgrañenih 

površina, 

- sprečiti sadašnju ekspanziju pseudourbanizacije i rasipničko zauzimanje 

prostora nad zemljom, ali i što pre afirmisati savremeni koncept podzemnog 

urbanizma[83], 

- sprečiti jednostrano, nekontrolisano, agresivno i koruptivno dejsto korporativne 

globalizacije koja bezkompromisno i bezskrupulozno urušava 

koncept održivog opstanka i razvoja, i koja je već čitave zemlje i narode 

odvela u propast[84], a potom umrežiti, ohrabriti i osnažiti antikorupcijsko 

i antiglobalističko delovanje u funkciji stvaranja zdravijeg 

urbanosredinskog boravišta, te zaštite i očuvanja životnosredinskog 

staništa, što je i osnovni uslov za stvaranje pravednijeg, moralnijeg, 

bezbednijeg i u celini boljeg sveta. 

Meñutim, složenost grada zbog brojnih i „većinom zavañenih sila“[85], 

ostavlja utisak da se grad otima svome tvorcu. Zato u vezi s aktuelnim 

problemima planiranja i zagañivanja urbanog boravišta i životnog staništa, 

nužno je prepoznati snagu i nužnost planiranja na bazi ekoreciprociteta 

izmeñu visoko, nisko i pejzažno grañenih „3D“ (fizičkih) struktura, 

zatim prepoznati i afirmisati tradicionalna znanja, duhovnu mudrost i snagu 

lokalnih zajednica, čije umrežavanje može učiniti da se „tačka preokreta“ 

već sutra preobrati u spasonosni zaokret ka održivom opstanku i 

razvoju. 

NAPOMENE I LITERATURA 

[1] Tošković, D.: Uvod u prostorno i urbanističko planiranje, Akademska misao, Beograd 

2006., str. 68. 

[2] Tošković, D. (2006), Istо, str. 3-364. 

[3] Ćerimović Lj. V.: Održiva urbanizacija i neodrživa pseudourbanizacija, Savremeno 

graditeljstvo – naučno-stručni časopis za graditeljstvo Republike Srpske, Godina II, Broj 

04-2010., Banja Luka 2010., str. 32. (28-38). 

[4] Ćerimović, Lj. V.: Efekti marginalizacije i diskontinuiteta pejzažno-arhitektonsko-urbanih 

struktura, Diskontinuitet i kontinuitet u planiranju gradova (CD), Društvo urbanista 

Beograda (DUB), Beograd 2009., str. 154. (142-163). 

[5] Urbanosredinsko boravište jeste formirani gradograditeljski okvir ljudskog naselja sa 

relevantnim ekoreciprocitetom izmeñu pejzažnih, visoko i nisko grañenih fizičkih 

struktura. U svojem evolutivnom razvoju čovek je kroz dugovečnu graditeljsko-urbanu 

istoriju, a na taj način i delovanje prirodnih, ali i dejstvo urbanih (artificijelnih), a 

posledično i životnih, ekonomskih, socijalnih, kulturnih, proizvodnih, bezbednosnih i 

drugih uticajnih sila stvarao, menjao i formirao urbanosredinsko boravište kao posebno 

sazdanu i klimom uslovljenu gradograditeljsku celinu i formu. A to znači, da su ljudske 

urbanosredinske, kao i ruralnosredinske strukture u aktivnom meñusobnom odnosu sa 

167

životnosredinskim staništem, ali i uzajamnom odnosu sa čovekom i ostalim životnim 

zajednicama. 

Urbano i ruralnosredinske sisteme (boravišta) karakterišu posebni nivoi i oblici grañenih 

ili artificijelnih celina. To su u pravilu raznorodni i raznovrsno grañeni sistemi, celine i 

artefakti koji predstavljaju uže, ali graditeljskom rukom, znanjem, iskustvom i umećem 

stvorene okvire grañenog i oblikovanog prostora i ambijenta. Svaki od njih zauzima 

različitu dispoziciju, zatim ima različitu namenu i funkciju, pa ima različit fizički oblik i 

različitu veličinu fizičkog prostornog obuhvata ili volumena. Na taj način, svako naselje 

kao boravište čini i predstavlja zasebnu, ali integrativnu, kompatibilnu i komplementarnu 

fizičku celinu pod uslovom da unutar njega vladaju proporcionalni odnosi izmeñu 

pejzažno, visoko i nisko grañenih fizičkih struktura, i da one kao aglomerativna tvorevina 

i struktura ne narušavaju prirodnu ravnotežu u neposrednom i širem životnosredinskom 

okruženju (staništu). Znači, neophodno je da tako grañene celine uvek čine ili predstavljaju 

planiranu, projektovanu i tako definisanu artificijelnu i na bazi ekoreciprociteta 

sazdanu celinu (boravište) koja je uklopljena i utelovljena u njegov neposredno 

gravitirajući predeono-pejzažni i širi životnosredinski prostor staništa. 

[6] Životnosredinsko stanište, pod ovom pojmovnom složenicom podrazumeva se Planeta 

Zemlja kao globalno ili planetarno stanište i globalno ograničena prostorna jedinica za sve 

životne zajednice. Ovaj globalni ili planetarni oblik staništa ima mnoštvo životnih tipova i 

podtipova u kojima opet kao manjim prostorno ograničenim jedinicama sa specifičnim 

kompleksom ekoloških, socijalnih i kulturnih faktora egzistira ljudska i razne druge 

životne zajednice ili biotopi. 

[7] Obad Šćitaroci M.; Bojanić-Obad Šćitaroci, B.: Parkovna arhitektura kao element slike 

grada, Prostor, Vol. 4, Broj 1, Zagreb 1996., str. 86. 

[8] Dobrović, N.: Francuski pravilni vrtovi izvan Francuske I, Zbornik Arhitektonskog 

fakulteta Univerziteta u Beogradu, Sveska 1., Beograd, str. 3-37.; Dobrović, N.: (1962), 

Francuski pravilni vrtovi izvan Francuske II, Zbornik Arhitektonskog fakulteta Univerziteta 

u Beogradu, Sveska 1., Beograd 1961., str. 3-39. 

[9] Obad Šćitaroci, M.; Bojanić-Obad Šćitaroci, B.: (1996), Isto, str. 80. 

[10]Bernacki, K.: Idea parku miejskijego po roku 1982, Wroclav 2009., str. 37. 

[11]Bernacki, K.: (2009), Isto, str. 10-60.; Obad Šćitaroci, M.; Bojanić-Obad Šćitaroci B.: 

(1996), Isto, str. 85. 

[12]Obad Šćitaroci, M.; Bojanić-Obad Šćitaroci B.: (1996), Isto, str. 85. 

[13]Obad Šćitaroci M.; Bojanić-Obad Šćitaroci B.: (1996), Isto, str. 80. 

[14]Milošević, V. P.; Ćerimović, Lj. V.: Eko-grad Beograd – kontinuitet sistemskih ogrešenja 

o održivost, Izgradnja – časopis SGITS, SAS, DzMTiFS i UUS, Godina LXIV, Broj 1-2 

(Januar-Februar), Beograd 2010., str. 52. (47-70). 

[15]Milanović, H.: Zelenilo Beograda, JKP „Zelenilo-Beograd“, Beograd 2006., str. 209. 

[16]Ćerimović, Lj. V.: Pravoslavna crkvena porta kao svetost ili profano dvorište, Savremeno 

graditeljstvo – naučno-stručni časopis za graditeljstvo Republike Srpske, Godina III, 

Broj 05-2011., Banjaluka 2011., str. 8-23.; Ćerimović Lj. V.: Paradigma pravoslavne 

crkvene porte kao podloga za crkveno-graditeljska pravila o njenom savremenom 

planiranju i oblikovanju - II deo, Izgradnja, Broj 62 (8-9 Avgust-Septembar), Godina 

LXII, Beograd 2008., str. 315-338.; Ćerimović Lj. V.: Pravoslavna crkvena porta u 

prvoprestolničkoj Arhiepiskopiji Mitropolije karlovačke – razvoj i tipologija oblika, 

Doktorska disertacija, Fakultet tehničkih nauka – Departman arhitektura i urbanizam 

Univerziteta u Novom Sadu, Novi Sad 2007., str. 15-656. 

[17]Obad Šćitaroci, M.; Bojanić-Obad Šćitaroci, B.: (1996), Isto, str. 80. 


[19]Zerzan, J.: End the Primitive Confusion, Chronos Publications (BM Chronos London), 

London 2004. 

[20]Vujković, Lj.: Pejzažna arhitektura – planiranje i projektovanje, Šumarski fakultet, 

Beograd 2003., str. 27-28. 



168

[23]Ćerimović, Lj. V.: Urbanizacija ili pseudourbanizacija, Nasleñe – časopis za književnost, 

jezik, umetnost i kulturu, Filološko-umetnički fakultet (FILUM) Kragujevac, Godina VIII, 

Broj 17., Kragujevac 2011., str. 49. (39-63). 

[24]Ćerimović, Lj. V.: Očuvanje i zaštita postojećeg – danas još uvek nepoznatog kulturnoparkovnog 

nasleña u uslovima globalnih promena, Zbornik Druge i Treće konferencije 

o integrativnoj zaštiti, Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog nasljeña 

Republike Srpske, Banjaluka 2009., str. 312. (293-326). 

[25]Ćerimović, Lj. V.: Moći zakonodavne i urbanističke kvazistručne terminologije i vice 

versa: Peti parkić Beograd – Trotoari Sarajeva – Akademski park Beograd, Izgradnja – 

časopis SGITS, SAS, DzMTiFS i UUS, Godina LXIV, Broj 9-10. (Septembar-Oktobar), 

Beograd 2010., str. 565-566. (553-570). 

[26]Ćerimović, Lj. V.: Neprikladna stručna terminologija u knjigama i zakonskoj regulativi, 

Izgradnja – časopis SGITS, SAS, DzMTiFS i UUS, Godina LXIII, Broj 3-4 (Mart-April), 

Beograd 2009., str. 101. (86-106).; www.arhitektura.rs 

[27]Ćerimović, Lj. V.: (2010), Isto, Izgradnja, str. 561-562. (553-570). 

[28]Stevović, S.; Vasilski, D.: Ozelenjavanje i hidrotehničko rešenje ravnih krovova i fasada 

u funkciji ekološke ravnoteže urbanih sredina, Nova urbanost – integracija dezintegracija 

grada?, Društvo urbanista Beograda (DUB), Beograd 2008., str. 219-234. 

[29]Vujković, Lj.: (2003), Isto, str. 26-27, 194-197. 

[30]Vujković, Lj.: (2003), Isto, Teminološki rečnik, str. 215-219. 

[31]Ćerimović, Lj. V.: (2009), Isto, Izgradnja, str. 101. 

[32]ðukanović, Z.; Lalović, K.; Milić, A. V.; Mitrović, B. Problemi u urbanističkom planiranju 

zelenih površina u novijim naseljima u Beogradu, Zbornik radova, Udruženje inženjera 

Beograda (UIB), Beograd 1994., str. 25-30. 

[33]Nijman, J.: „The Paradigmatic City“, In Annals of the Association of American 

Geographers, 2000., 90. No.1., Published by: Taylor& Francis, Ltd. str. 135-145. 

[34]Ćerimović, Lj. V.: (2009), Isto, Izgradnja, str. 92 (87-106); Ćerimović, Lj. V.: Planskourbanistička 

i zakonodavna terminologija u funkciji pseudourbanizacije, Nova urbanost 

– integracija-dezintegracija, Društvo urbanista Beograda, (DUB), Beograd 2008., str. 

86 (71-94); Ćerimović, Lj. V.: Planski dokumeti, terminologija, legislativa, i kulturnoparkovno 

nasleñe, Društvo urbanista Beograda, (DUB), Beograd 2006., str. 138 (133- 

145). 

[35]Ćerimović, Lj. V.: Kulturno-parkovno nasleñe kao integrativni deo zaštite graditeljske 

baštine i održivog razvoja, Zbornik Pete konferencije o integrativnoj zaštiti, Republički 

zavod za zaštitu kulturno-istorijskog nasljeña Republike Srpske, Banjaluka 2010., str. 

299. (297-309). ; Ćerimović Lj. V.: Pejzažno graditeljstvo, Arhitektura – mesečnik za 

urbanizam, arhitekturu i dizajn, Asocijacija srpskih arhitekata & Arhitektonski forum, 

Beograd & Podgorica 2011., Broj 157-158 (Januar-Februar), str. 20. 

[36]Ćerimović, Lj. V.: (2011), Isto, Nasleñe, str. 59. (39-63).; Ćerimović Lj. V.: 

Pseudourbanizacija kao posledica zakonske i urbanističke terminologije, Tehnika – 

časopis SITS, Beograd 2011., str. 31. (27-34). 

[37]Ćerimović, Lj. V.: (2010), Isto, Savremeno graditeljstvo, str. 36. (28-38). 

[38]Nikezić, Z.: Grañena sredina i arhitektura, Arhitektonski fakultet Univerziteta u 

Beogradu, Beograd 2007., str. 3-36. 

[39]Doksijadis, K.: Čovek i grad, Nolit, Beograd 1982., str. 152-161.; Ćerimović Lj. V.: 

(2011), Isto, Tehnika, str. 27-34. 

[40]Ćerimović, Lj. V.: (2010), Isto, Savremeno graditeljstvo, str. 28-38. 

[41]Ćerimović, Lj. V.: (2010), Isto, Izgradnja, str. 553-570. 

[42]Korica, R.: Uticaj urbanističkog planiranja na izgradnju i razvoj naselja na području 

Beograda u posleratnom periodu, Urbanologija – Realizacija urbanističkih planova – 

problemi-metodi-mogućnosti, Beograd 1999., str. 135-157. 

[43]Bojović, B.: Politika zemljišta kao bitan faktor usmeravanja urbanizacije u Srbiji, Zbornik 

– Savremena teorija i praksa u graditeljstvu, Ministarstvo za prostorno ureñenje, 

grañevinarstvo i ekologiju Vlade Republike Srpske, Arhitektonsko-grañevinski fakultet 

Banja Luka i drugi, Banja Luka 2009., str. 181-182. (175-201). 

169

[44]Kurtović-Folić, N.: Principi „održivosti“ i zaštita graditeljskog nasleña, Zbornik „Naselja u 

Srbiji u 21. veku“, Kosjerić, Zbonik radova „Principi i praksa održivosti u razvoju 

naselja u Srbiji – 2.“, Udruženje urbanista Srbije, Beograd 2000., str. 127-155. 

[45]Ćerimović, Lj. V.; Vetmić M.: Pseudourbanizacija ugrožava kvalitet vazduha u 

gradovima i naseljima Srbije, Zbornik radova „Kvalitet zaštite vazduha 2008“, Privredna 

komora Srbije Odbor za zaštitu životne sredine i održivi razvoj, Beograd 2008., str. 

233-247. 

[46]Deloska deklaracija, Nastala na meñunarodnom skupu posvećenom temi: Čovek i 

njegova naselja, Delos 1968.; 

http://www.zaprokul.org.rs/Media/Document/CasopisKultura/1514.pdf 

[47]Nan, E.: Postmoderni urbanizam, Orion-Art, Beograd 2004., str. 27., 101., 125., 148., 

156., 185., 216-218. 

[48]Nan, E.: (2004), Isto, str. 25., 185. 

[49]Korać, Ž.: Čovek i grad, Glas, Beograd 1978., str. 103-105.; Nan E.: (2004), Isto, str. 

65., 87. 

[50]Hadžieva Mrgud, V.; Prizrenska, ohridska i šumadijska kuća kao proizvod anvironman 

dizajna, Doktorska disertacija, Univerzitet u Prištini, Grañevinsko arhitektonski fakultet, 

Priština 1995., str. 7-20. 

[51]Ley, D.: Styles of the Times: Liberal and Neo-conservative Landscapes in inner 

Vancouver, 1968-1986, Journal of Historical Geography 1980., No. 13(1), str. 42-43. 

[52]Pegan, S.. Urbanizam, Arhitektonski fakultet, Zagreb 2007., str. 14. 

[53]Davis, D.: Late Postmodern: The End of Style, Art in America 1987., Juni, str. 17. 

[54]Nan, E.: (2004), Isto, str. 156. 

[55]Nan, E.: (2004), Isto, str. 217. 

[56]Nan, E.: (2004), Isto, str. 218. 

[57]Doksijadis, K.: (1982), Isto, str. 152-161. 

[58]Krunić, S.: Arhitektura je izgubila kompas, Arhitektura – mesečnik za urbanizam, 

arhitekturu i dizajn, Asocijacija srpskih arhitekata & Arhitektonski forum, Beograd & 

Podgorica 2011., Broj 159-160. (Mart-April), str. 19. 

[59]Budimir, M.: MPRI u Grañanskom ratu u Hrvatskoj, Zbornik radova „Grañanski rat u 

Hrvatskoj 1991-1995.“, Udruženje Srba iz Hrvatske, Beograd 2005., str. 197-199.; 

ðorović, B.: (2010), Džon Perkins – Ekonomske ubice globalne imperije, str. 6. 

http://www.pecat.co.rs/2010/10/ekonomske-ubice-globalne-imperije/ ; Meñu 

najpoznatije agencije i korporacije spadaju: National Security Agency - NSA; Military 

Professional Resorces Incorporated – MPRI; Blackwater; Dyncorp; Kellogg, Brown and 

Root i dr. 

[60]www.psiru.org ; www.psiru.org/sites/default/files/2010-11-W-finance.doc ; 

www.petitiononline.com:80/serwater/ ; Francuske korporacije VEOLIA, SUEZ ONDEO i 

SAUR, danas drže 40% svetskog tržišta u poslovima s vodom – vlasništvo nad 

cevovodima i dr. 

[61]Uvek manjkava kreditna sredstva, državna elita zadužene tranzicione ili nerazvijene 

zemlje bez znanja zaposlenih i glasa sopstvenog naroda, dakle najčešće samoinicijativno 

nadoknañuje prodajom po netržišnim cenama na pr. naftnih izvora, zatim 

najprofitabilnijih preduzeća, vodenih i mineralnih izvora i drugih bogatstava. Tako 

angažovane korporacije troše dobijene kredite koje su tranzicione i nerazvijene zemlje 

ostvarile kod navedenih meñunarodnih instituta, a onda u momentu njihove ekonomske 

nemoći vešto osvajaju i raspolažu i nacionalnim vrednostima tih zemalja, 

ostvarujući tako još i druge razne profite i povoljnosti. Perkins John (2007, 2009). 

[62]Perkins, J.: Hoodwinked: An Economic Hit Man Reveals Why the World Financial 

Markets Imploded-and What We Need to Do to Remake Them, Broadwey books, New 

York 2009., Copyrighted Matrial, str. 205-220.; 

http://www.amazon.com/Hoodwinked-Economic-Reveals-Financial- 

Imploded/dp/0307589927/ref=pd_sim_b_1#reader_0307589927 

[63]Zečević, D.; Radonjić, M.: „Bondstil“ se seli?, Večernje novosti 30. 03. 2011. g.; 

http://www.novosti.rs/vesti/naslovna/aktuelno.69.html:324954-Bondstil-se-seli 

170

[64]Perkins John u svojoj knjizi The Secret History of the American Empire (2007) i 

Hoodwinked (2009) u vezi s tim kaže: da je „virusni kapitalizam“ mutantni oblik, za koji 

on misli da je zaista pljačkaški oblik kapitalizma. Dakle, ne radi se ni o kakvom 

ekonomskom sistemu, već o jednom pljačkaškom pohodu kojim se oduzimaju prava i 

prirodna dobra, prirodna sredina i resursi od ljudi i država širom sveta. Taj mutantni 

oblik kapitalizma patentiran je još u periodu od 70-tih godina, a naročito od 80-tih 

godina 20. veka, kada su ga razvili i favorizovali Ronald Regan i Milton Fridman. 

Njegovo dalje protažiranje i afirmaciju do granica pretećih nestabilnosti i raznih oblika 

šteta nastavio je Džek Velč (Jack Welch) sa visoko-pozicioniranim pristalicama iz Wall 

Street, „Goldman Saksa“ i „Sitigrup-a“ umnožavajući tako ekonomske, socijalne, 

kulturne, ekološke, gradograditeljske i druge oblike i obrasce neizdrživosti i 

neodrživosti. Njihova sistemska i institucionalna uvezanost i moć, još uvek omogućava 

da se u tom agresivnom pravcu odvijaju aktivnosti i dogañaji, iako su oni u stvari 

temeljno suprotstavljeni načelima održivog opstanka i razvoja. 

Podržani medijsko-institucionalnom, političkom i ekonomskom infrastrukturom, 

pomenuti protagonisti i dalje omogućavaju da se kancerogeni sistem širi u nedogled. 

Ta ideja da korporacije nisu ni za šta odgovorne, osim za postizanje maksimalnog 

profita je bolesna, ali to je ideja koja vodi korporacije. To potvrñuje i činjenica da su 

vodeći svetski mediji – novine, časopisi, izdavačke kuće, televizije, radio stanice u 

vlasništvu velikih meñunarodnih korporacija. One kontrolišu medije i ne plaše se da 

manipulišu informacijama koje pružaju. Zato korporatokratija predstavlja spregu 

političke moći i velikog biznisa i ta sprega neminovno doprinosi umnožavanju 

negativnog ekološkog nasleña, zbog čega je ona temeljno u sukobu s interesima i 

načelima održivog opstanka i razvoja. 

[65]Perkins, J.: The Secret History of the American Empire: Economic Hit Men, Jackals and 

the Truth about Global corruption, A plume book 2007., Copyrighted Matrial, str. 271- 

330., http://www.amazon.com/Secret-History-American-Empire- 

Corruption/dp/052595015X#reader_052595015X 

[66]Nan, E.: (2004), Isto, str. 156. 

[67]Vlašković, Z.: Zatvara se Bondstil, Politika 21. 04. 2011. g., 

http://www.slobodanjovanovic.org/2011/04/21/zoran-vlaskovic-zatvara-se-bondstil/ ; 

Najveća Američka vojna baza izgrañena je 1999. g. u Srbiji na petom kilometru s 

desne strane puta Uroševac – Kosovska Vitina. Izgrañena je na površini od 600 

hektara na privatnim parcelama koje su kod sela Sojevo otkupljene od Srba i Albanaca 

na 99 godina. Za izgradnju utrošeno 400 miliona dolara. U bazi je podignuto više od 

250 raznih objekata, a ključni sadržaji su artiljerijska i helikopterska baza, radarski 

centar, devet heliodroma, 16 velikih osmatračnica, tržni centar, dve crkve, pokriveni 

bazen, biblioteka, kuhinja u kojoj se pripremalo 15.000 porcija dnevno, interni 

vodovod, stanica interne televizije, bioskop, kao i razni bunkeri, sportski tereni, zatvor 

(u centralnom delu baze) i još mnogo toga. Baza je opasana sa tri reda velikih koluta 

bodljikave žice na betonskim stubovima, a kroz jedan red “teče” struja. Takoñe, i 

zatvor unutar baze je zaštićen metalnim rešetkama i kolutovima bodljikave žice. 

[68]Žarkić, S.: Bondstil će zameniti državu, Glas javnosti 10. 02. 2008. g., 

http://www.glas-javnosti.rs/clanak/glas-javnosti-10-02-2008/bondstil-ce-zamenitidrzavu 

[69]Camp Bondsteel, projektovao je 94. inženjerijski grañevinski bataljon zajedno sa 

privatnom korporacijom Kellogg, Brown and Root, 

http://sr.wikipedia.org/sr/%D0%9A%D0%B0%D0%BC%D0%BF_%D0%91%D0%BE%D0 

%BD%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BB 

[70]Vlašković, Z.: (2011), Isto., http://www.slobodanjovanovic.org/2011/04/21/zoranvlaskovic-zatvara-se-bondstil/ 

[71]Ćerimović, Lj. V.: Pseudourbanizacija kao posledica zakonske i urbanističke 

terminologije, Tehnika – Časopis SITS, Broj 1., Godina LXVI – 2011., Beograd 2011., 

str. 27-34. 

171

[72]Perkins, J.: Hoodwinked: An Economic Hit Man Reveals Why the World Financial 

Markets Imploded-and What We Need to Do to Remake Them, Broadwey books, New 

York 2009., Copyrighted Matrial, str. 205-220., 

http://www.amazon.com/Hoodwinked-Economic-Reveals-Financial- 

Imploded/dp/0307589927/ref=pd_sim_b_1#reader_0307589927 

*Perkins J.: The Secret History of the American Empire: Economic Hit Men, Jackals and 

the Truth about Global corruption, A plume book 2007., Copyrighted Matrial, str. 271- 

330. 

http://www.amazon.com/Secret-History-American-Empire- 

Corruption/dp/052595015X#reader_052595015X 

*ðorović B.: (2010), Džon Perkins – Ekonomske ubice globalne imperije, str. 6. 

http://www.pecat.co.rs/2010/10/ekonomske-ubice-globalne-imperije/ 

[73]Perkins, J.: (2009), Isto, str. 205-220. 

[74]Ćerimović, Lj. V.: (2009), Isto, (DUB), str. 148. (142-163). 

[75]Grupa autora: Životna sredina – integralni deo održivog industrijskog i urbanog razvoja, 

Korišćenje resursa, održivi razvoj i ureñenje prostora, IV Zaštita životne sredine u 

planiranju (održivog) urbanog razvoja, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 

Posebna izdanja br. 30. (decembar 1996.), Beograd 1996. 

[76]Ćerimović, Lj. V.: Održivost, grañena sredina i klimatske promene, Zbornik – „Zaštita 

životne sredine u energetici, rudarstvu i pratećoj industriji (CD), Fakultet za ekologiju i 

zaštitu životne sredine – Univerzitet „Union – Nikola Tesla“ i Asocijacija geofizičara 

Srbije, Divčibare 2010., str. 300-309. 

[77]Ćerimović, Lj. V.: Eko-urbana (ne)kultura ugrožava kavlitet vazduha, Zbornik radova, 

XXXV savetovanje sa meñunarodnim učešćem „Zaštita vazduha 2007“, Društvo za 

čistoću vazduha Srbije & Privredna komora Srbije, Beograd 2007., str. 183-189. 

[78]Biodiverzitet na planeti Zemlja danas čine milioni različitih bioloških vrsta, koje su 

proizvod 4. milijarde godina evolucije. Sama reč „biodiverzitet“ spada u relativno novije 

pojmove. Ozvaničena je tek 1985. godine spajanjem dve reči „biološki diverzitet“. 

Na simpozijumu 1986. g. nakon izdavanja knjige BioDiversiti (Wilson 1986), čiji urednik 

je E.O.Wilson, generalno je prihvaćeno korišćenje ove reči i njenog koncepta. 

www.panda.org/sr/ 

Ovaj pojam ima sve veću primenu u teoriji i praksi, jer sa biološkog i ekološkog 

stanovišta na Planeti Zemlja u drugoj polovini 20. veka primetne su lokalne i globalne 

klimatske promene, koje u poslednjih nekoliko decenija utiču na nestanak biljnih i 

životinjskih vrsta sve većom i zabrinjavajućom brzinom. To se najviše dešava zbog 

dosadašnjih ljudskih eksploatatorskih aktivnosti, kako prema prostoru, tako i prema 

drugim prirodnim resursima i vrednostima na Planeti Zemlja. 

[79]BBC SERBIAN.com, Kopenhagen: bez istinskog dogovora (Petak, 18, decembar 2009.), 

Korišćeno 04.08.2011. g. 

www.bbc.co.uk/serbian/news/2009/12/091218_copenhagenfri01.shtml 

[80]Ćerimović, Lj. V.: Isto, Divčibare 2009., str. 305. (300-309). 

[81]Stojkov, B.: Metode prostornog planiranja, Geografski fakultet - Univerzitet u Beogradu, 

Beograd 2000., str. 106.; i 

http://www.greenexpeditio.org/index.php?option=com_content&task=view&id=13&Itemid 

=30 

[82]Milutinović, S.: Lokalna agenda 21: Uvod u planiranje održivog razvoja, Stalna 

konferencija gradova i opština, Beograd 2004., str. 11-13. 

[83]Lukić, M. Savremeni grad i podzemna gradnja, Izgradnja – Časopis SITS, Broj 3-4. 

(Mart-April), Godina LXIII, Beograd 2009., str. 116-122. 

[84]Perkins, J: (2009), Isto, str. 205-220. 

[85]Kara-Pešić, Ž.: Odbačen pre nego što je shvaćen, U Urbane forme, Jean Castex i dr., 

Grañevinska knjiga, Beograd 2003., str. 7-15. 

172

3 EDUKACIJA I PARTICIPACIJA 

173

174

ENVAJRONMENTALNI ASPEKTI KAO OSNOV INOVACIJE 

KURIKULUMA U VISOKOŠKOLSKOM OBRAZOVANJU 

ARHITEKATA: NOVI PRISTUPI PROUČAVANJU ISTORIJE I 

TEORIJE MODERNE I SAVREMENE ARHITEKTURE 

ENVIRONMENTAL ASPECTS AS A BASIS OF CURRICULUM 

INNOVATION IN HIGHER EDUCATION OF ARCHITECTS: NEW 

APPROACHES TO THE STUDY OF HISTORY AND THEORY OF 

MODERN AND CONTEMPORARY ARCHITECTURE 

Ljiljana Blagojević, Dragana Ćorović 

Univerzitet u Beogradu – Arhitektonski fakultet 

Univerzitet u Beogradu – Arhitektonski fakultet 

APSTRAKT 

Rad istražuje savremene pristupe inovaciji kurikuluma visokoškolskog 

obrazovanja u oblasti arhitekture i urbanizma, koji, pored 

multidisciplinarnosti, u odreñene nivoe studijskog programa i procesa 

učenja uvode i envajronmentalne aspekte, kao ključna didaktička i 

metodička pitanja. Oblast proučavanja istorije i teorije moderne i 

savremene arhitekture, takoñe, zahteva nove pristupe orijentisane ka 

razumevanju envajronmentalne istorije arhitekture i urbanizma kroz 

proučavanje ključnih momenata ukrštanja projektantskih i ekoloških 

koncepata, od modernog pokreta i Bauhausa, do aktuelne ekoarhitekture. 

U tome, mogući pristupi proučavanju istorijskih presedana u 

kojima promene arhitektonskih paradigmi prate promene u ekološkim 

naukama, inženjerstvu i tehnologijama, se fokusiraju na 

envajronmentalne aspekte arhitekture, na primer odnos ekološkog 

pristupa projektovanju (energetska efikasnost, konstrukcija, instalacije i 

materijali) prema razvoju estetskih praksi 20. veka, kao i odnosa 

arhitekture prema pejzažu, i njenog uticaja na atmosferu, prirodne i 

artificijelne ambijente, u svetlu proučavanja uticaja klimatskih promena. 

Ključne reči: envajronmentalni aspekti kurikuluma, klimatske promene, 

moderna i savremena arhitektura 

175

ABSTRACT 

This paper explores contemporary approaches to curriculum innovation in 

higher education in architecture and town-planning, which, in addition to 

multidisciplinary, introduce environmental aspects in certain levels of the 

study program and the learning process, as key didactic and 

methodological issues. Field study of the history and theory of modern 

and contemporary architecture requires new ways of understanding the 

environmentally oriented architecture and urban history through the 

study of intersection between design and environmental concepts, from 

the modern movement and the Bauhaus, to the current eco-architecture. 

In fact, the possible approaches to the study of historical precedent in 

which the changes of architectural paradigms are followed by changes in 

environmental sciences, engineering and technology, focus on 

environmental aspects in architecture, such as the relationship between 

ecological approach to design (energy efficiency, construction, installation 

and materials) and development of aesthetic practice of the 20 th century, 

as well as the relationship of architecture towards the landscape, and its 

impact on the atmosphere, natural and artificial environments, in view of 

studying the effects of climate change. 

Keywords: environmental aspects of curriculum, climate change, modern 

and contemporary architecture 

UVOD 

Ovaj rad se bavi istraživanjem pravaca unapreñenja nastave kroz 

inovacije kurikuluma studijskog programa i metodologije nastave na 

osnovnim akademskim studijama (OAS) na Univerzitetu u Beogradu – 

Arhitektonskom fakultetu, u oblasti istorije i teorije arhitekture. 

Envajronmentalizam, koji shvatamo kao način na koji se poimaju odnosi 

ljudi i životne sredine i na osnovu kojeg se u toj oblasti dela, nalazi se, na 

globalnom nivou, u presudnom političkom momentu, izmeñu nesigurne 

perspektive socio-ekonomskih promena i obezbeñenja potrebnih uslova 

za promenu načina ljudskog postojanja na Zemlji. U radu se zauzima stav 

o značaju uvoñenja envajronmentalnih aspekata kao ključnih didaktičkih i 

metodičkih pitanja studijskog programa i procesa učenja, kako u oblasti 

projektovanja i tehnologija, tako i u oblasti izučavanja envajronmentalne 

istorije arhitekture i urbanizma. U tome se polazi od savremenog 

integralnog i multidisciplinarnog pristupa projektovanju i izučavanju 

značajnih arhitektonskih presedana, odnosno studija slučaja, sa 

posebnim akcentom na odnos klimatskih promena i arhitektonsko- 

176

urbanističkih strategija i tehnika njihove adaptacije i ublažavanja. 60 Kako 

kažu recentne studije, „klimatske promene se dešavaju sada, njihov 

uticaj će se osećati svuda, a mere adaptacije mogu da smanje neke od 

negativnih imapakta, pri čemu najveći potencijal da se doprinese ovom 

smanjenju leži upravo u sektoru grañevinarstva.” (Van Ypersele, 2010, 

82) U radu su prikazana nastojanja i dosadašnja iskustva da se u delu 

reformisanog kurikuluma studija arhitekture koji se bavi istorijom i 

teorijom moderne i savremene arhitekture, u nastavu od samog uvoda u 

oblast uključi svest o važnosti održivosti kao koncepta i sa tim vezanih 

istraživanja klimatskih promena i njihovog uticaja na urbanu sredinu. 

U radu se analiziraju pravci inovacije silabusa studijskih programa 

„Arhitektura danas”, u 1. semestru, i „Istorija moderne arhitekture i 

urbanizma”, u 2. semestru, koji su deo modula M1: Uvod u arhitekturu. 

Ovi programi predstavljaju osnovni i isključivi vid nastave u kojem se 

sistematski izučava oblast istorije i teorije moderne i savremene 

arhitekture na OAS. Ukratko, „Arhitektura danas” je obavezni predmet 

koji predstavlja uvod u studije arhitekture preko kojeg se studenti u 

glavnim crtama upoznaju sa savremenim odnosno aktuelnim tokovima i 

tendencijama u oblasti, a kroz program „Istorije moderne arhitekture i 

urbanizma”, studenti stiču osnovna znanja o istoriji i teoriji arhitekture 

20. veka, odnosno glavnim pravcima, autorima i delima koja su obeležila 

modernu i savremenu epohu. U tekućem akreditovanom studijskom 

programu, reformisanom u skladu sa Bolonjskom konvencijom, koji se na 

Arhitektonskom fakultetu u Beogradu implementira od 2005-06. školske 

godine, oblast istorije i teorije moderne i savremene arhitekture 

zastupljena je kroz dva navedena obavezna studijska programa sa 3ESPB 

(1+2), ili 1,67% ukupne nastave od 180 ESPB na OAS. Ako se ima u vidu 

da ovi predmeti predstavljaju osnov obrazovanja i intelektualne 

kompetentnosti budućih arhitekata, prioritet u procesu unapreñenja 

kurikuluma u okviru pripreme novih akreditacionih dokumenata svakako 

jeste razmatranje njihove niske zastupljenosti. U datim uslovima, 

meñutim, i sami silabusi kroz inovativne pristupe otvaraju perspektive i 

tematske oblasti za dalja programska proširenja, koja su predstavljena u 

ovom radu. Ova proširenja nadograñuju se na osnovni skelet silabusa, 

naime na nastavu koja ima cilj sticanja osnovnih znanja o glavnim 

paradigmama i periodizaciji savremene arhitekture od modernog pokreta, 

kritike modernizma, postmodernizma, do aktuelnih tokova. 

60 Ovaj rad je realizovan u okviru projekta „Istraživanje klimatskih promena na 

životnu sredinu: praćenje uticaja, adaptacija i ublažavanje” (43007) koji finansira 

Ministarstvo za prosvetu i nauku Republike Srbije u okviru programa Integrisanih i 

interdisciplinarnih istraživanja za period 2011-2014. godine. 

177

ARHITEKTURA DANAS I KLIMATSKE PROMENE: TEMATSKE 

OBLASTI 

Fokus na istraživanje uticaja klimatskih promena postavlja pred oblast 

arhitekture pitanja koja zadiru u samu suštinu discipline, kao prakse 

projektovanja i grañenja, i kao teorijskog diskursa, a svest o globalnom 

zagrevanju postavlja ekološko projektovanje u središte akademskih i 

stručnih debata. U oblasti istorije i teorije moderne i savremene 

arhitekture, pitanja odnosa pojedinačnih zgrada i urbanog prostora 

uopšte prema uticaju klimatskih promena imaju za posledicu otklon od 

tradicionalnog metoda stilske, formalne i funkcionalne analize objekata ili 

planova i uvoñenje pitanja koja se tiču nove estetike savremene ekološke 

arhitekture i funkcionalnosti u skladu sa envajronmentalnim uslovima. 

Pristup i način izvoñenja nastave podstaknut novijim praksama održivosti 

i energetske efikasnosti usmerio nas je da u silabus programa 

„Arhitektura danas” uvedemo tematske oblasti kroz koje se ispituju 

odnosi klimatskih promena i pojave novih arhitektonskih i urbanističkih 

paradigmi. Uz kratak prikaz osnovnih aspekata kojima se bave ove 

tematske oblasti, u radu su navedene i studije slučaja na osnovu kojih se 

u nastavi izvode analize. 61 

Transdisciplinarni odnos arhitekture, urbanog dizajna i 

pejzažnog urbanizma 

Tema odnosa arhitekture i pejzaža koja dominira u teorijskim i stručnim 

debatama poslednjih decenija, ima za posledicu nove transdisciplinarne 

relacije kao što su ekološki urbanizam, ili pejzažni urbanizam, zeleni 

urbanizam i dr., ali i razvoj specijalizacija novih graničnih disciplina, kao 

što je na primer urbana ekologija. (Waldheim, 2006) Počev od 

postmodernističkih kritika, na primer teorije Čarlsa Dženksa (Charles 

Jencks) ili postavke o kritičkom regionalizmu Keneta Fremptona (Kenneth 

Frampton), kao i sada već kanonskih projekata iz 1980tih za Park La Vilet 

u Parizu (Rem Koolhaas/OMA, Bernard Tschumi), višeznačni odnos 

pejzaža i arhitekture u uslovima postindustrijskih gradova postaje 

osnovno polazište projekata i planova. Ova tema je u silabus uvedena 

kao uvod kroz koji se studenti upoznaju sa širim kontekstom novih praksi, 

naročito u oblasti urbanističkog projektovanja, urbanog dizajna i urbane 

regeneracije. Posebne podteme, presedani i studije slučaja na osnovu 

kojih se razmatra problematika formiranja i zaštite prirodnih rezervata, 

revitalizacije priobalja i vodenih tokova uopšte, vraćanja prirodnih 

staništa, povećavanje biodiverziteta u urbanim regionima, i dr., su: 

61 Studenti sa svoje strane u okviru časova predviñenih za interaktivnu nastavu i 

u svom završnom radu samostalno izvode analize u okviru tematskih celina, i 

predstavljaju studije slučaja po sopstvenom izboru. 

178

- regeneracija braunfild lokacija, odnosno integracija prostornih, 

envajronmentalnih i društvenih nivoa u projektovanju koje se bavi 

transformacijom industrijskih pejzaža (uključujući demilitarizovane 

zone i prostore) u nove gradske kvartove i susedstva, odnosno 

otvorene javne zelene prostore, na primerima projekata pejzažnih 

arhitekata (primeri: Hargreaves Associates – Crissy Field, San 

Francisco, California, Chattanooga Renaissance Park, Tennessee; 

James Corner/Field Operations – The Highline, NYC; Claude Cormier 

Architectes Paysagistes – Evergreen/Brick Works, Toronto, Ontario, i 

dr); 

- infrastrukturni urbanizam (Allen, 1999), naime složeni projekti 

pejzažne arhitekture kroz koje se postižu uklapanja infrastrukture i 

gradskog prostora (primer: Adrian Geuze/West 8 Landscape Architects 

– projekti Landscaping Schiphol Airport; Groene Loper-A2 Aaastricht 

Noordwaard); 

- urbana regeneracija kroz formiranje javnih zelenih površina, šetališta, 

parkova, plave i zelene mreže (blue and green network) javnih 

prostora grada (primer: Mikyoung Kim, Cheonggyecheon Restoration 

Project, Seoul); 

- urbana ekologija i pouke za oblast arhitekture i urbanizma koje se tiču 

prostornih principa za poboljšavanje uslova ekološki degradiranih 

područja grada i biodiverziteta kroz planiranje i projektovanje. Principi 

urbane ekologije i ekološkog planiranja uvode se kroz postavke o 

meñuodnosima četiri osnovne kategorije prirode, odnosno izmenjene 

prirode u urbanim regionima: prirode, polu-prirode, intenzivno 

korišćenih zelenih prostora, i grañene sredine (Forman, in Mostafavi, 

2010, 314); 

- integralno upravljanje atmosferskim vodama u urbanim sredinama, 

odnosno Sustainable Urban Drainage Systems (SUDS), Water Sensitive 

Urban Design (WSUD), i Low Impact Development (LID) – Stormwater 

Management. Pristup i koncept brige o gradskim vodama naročito je 

razvijen u SAD, gde se integracija envajronmentalnih principa 

projektovanja sprovodi celovito, a discipline urbanog dizajna, odnosno 

arhitektonsko-urbanističkog projektovanja se više ne mogu shvatati 

kao autonomne već kao deo interdisciplinarnog pristupa prostoru 

(primeri: Steven Holl, The Whitney Water Purification Facility and Park, 

New Haven, CT; The Staten Island Bluebelt, i dr). 

Energija i bioklimatska arhitektura: konstrukcije, materijali i 

tehnologije 

U svetskoj arhitektonskoj praksi druge polovine 20. veka, energetska 

kriza 1970tih uzrokovala je pojavu projekata koji su se bavili pitanjima 

uštede energije i postizanja veće ekonomske efikasnosti grañenja. Oni su 

179

činili paradigmu ekološkog arhitektonskog projektovanja orijentisanu 

prvenstveno ka cilju očuvanja energije (Energy Conserving Design), koji 

je postizan oživljavanjem pasivnih, klimatski generisanih koncepata, 

implementacijom alternativnih vidova energije, kao što su solarna i 

energija vetra i integrisanjem eksperimentalnih tehnologija u objekte, uz 

upotrebu solarnih panela, turbina na pogon vetra, fotonaponskih panela i 

dr. Eksperimentalna priroda ovih projekata i izvedenih objekata uticala je 

na percepciju javnosti i stav prema zelenoj arhitekturi, koja je smatrana 

prolaznom modom i, u spektru arhitektonskih tokova, tada bila 

marginalizovana. (McLennan, 2004) U skladu s dogañajima koji se tiču 

globalnog zagrevanja, klimatskih promena i održivog razvoja (Brandt 

Commission, 1982; Brundtland Commission, 1987; Rio de Janeiro, 1992) i 

ekološka arhitektura je evoulirala u nekoliko poslednjih decenija, od 

projektovanja za očuvanje energije ka održivom arhitektonskom 

projektovanju (Sustainable Design) koje se osim bavljenja energetskom 

efikasnošću sada proverava i na pitanjima: generisanja energije u 

zelenim zgradama, smanjenja emisije ugljendioksida, formiranja toplotnih 

rezervoara u zgradi, obezbeñenja kvaliteta mikroklime unutrašnjeg 

prostora (Green Comfort Design), štednje i proizvodnje vode i odlaganja 

otpada, zatim upotrebe alternativnih konstrukcija i materijala i 

projektovanja sistema omotača zgrade (Building Envelope System). 

Navedene karakterisitke se podrazumevaju u ekološkom projektovanju 

danas, regulisani kroz LEED sertifikat, ali su u različitim projektima 

dominantni raznorodni pristupi, koji odreñuju i definisanje tema u 

objašnjavanju fenomena: 

- energetska efikasnost i društvena odgovornost: korišćenje svih 

savremnih premisa ekološkog projektovanja u izgradnji javnih objekata 

(čiji su projektanti vodeći arhitekti današnjice), kojima zapadne 

demokratije pokazuju usvajanje envajronmentalnih imperativa u 

arhitektonskoj produkciji (primeri: Nicholas Grimshaw and Partners – 

British Pavilion, Expo '92, Seville; Richard Rogers Partnership – 

Bordeaux Law Courts, Scottish Parliament, Edinburgh; Foster + 

Partners – Reichstag, Berlin; Ateliers Jean Nouvel – Musée du quai 

Branly, Paris; Renzo Piano Building Workshop – California Academy of 

Sciences, San Francisco, i dr); 

- održiva arhitektura, novi arhitektonski programi: promena gledišta da 

održivost zahteva odricanje kroz uspostavljanje principa Hedonistic 

Sustainability – održivost nije balast, već poboljšava kvalitet života u 

svakom smislu; objekt je ekonomski, energetski i socijalno održiv; osim 

proizvodnje energije i poštovanja svih parametara održivog 

projektovanja, objekt omogućava više različitih namena, ima ikoničku i 

simboličku vrednost, ili je, pored toga, i sadržaj koji ukazuje na 

probleme koji se tiču klimatskih promena i envajronmentalnih uslova, i 

pokušava da ih reši (primeri: Nicholas Grimshaw and Partners – Water 

180

Theatar, Las Palmas, Canary Islands; BIG Bjarke Ingels Group – Waste 

to Energy Plant, Copenhagen; RAFAA – Solar City Tower, Rio); 

- održiva arhitektura kao proces: u cilju smanjenja dramatično 

negativnih efekata proizvodnje ugljendioksida, zgrade treba da budu, 

slično biljkama u biosferi, mreža za filtriranje ugljendioksida. 

Najjednostavnije rečeno, arhitekti bioklimatske arhitekture nastoje da 

formiraju i operacionalizuju proces koji obezbeñuje indukciju energije, 

naime objekat treba da proizvodi više energije nego što je troši (Lloyd 

Jones, 1998). Odlike ove arhitekture su: strogo kontrolisana potrošnja 

isključivo obnovljivih izvora energije; korišćenje maksimalne 

pogodnosti prirodne ventilacije i položaja na lokaciji, formiranje zelenih 

prostora na objektima, u cilju konzervacije i prečišćavanja vode; 

obezbeñenje povoljnijih mikroklimatskih uslova i fiziopsihološke 

dobrobiti korisnika; integrisanje funkcija i stvaranje novog kvaliteta 

prostora; proizvodnja energije za sopstvenu potrošnju. Ovde 

uključujemo i antismog arhitekturu velikih gradova: objekti 

prečišćavaju čestice zagañenog vazduha i prljave vode, korišćenjem 

principa veze biologije sa informacionim i komunikacionim 

tehnologijama (primeri: Vincent Callebaut – Anti-smog Tower, Paris, 

projekt; Solus4 – Marine Research Center, Bali; Pelli Clarck Pelli – 

Transbay Transit Centar, San Francisko; William McDonough – NASA 

Sustainability Base, Moffet Field); 

- inovativni arhitektonski sistemi: napredne tehnologije i inteligentni 

materijali u inovativnom arhitektonskom projektovanju promovišu nove 

konstrukcije futurističke arhitekture, integrišući organske principe u 

stvaranju dinamične interakcije sa fizičkim okruženjem u kojima se 

organska struktura pojavljuje: kao inspiracija za konstrukciju objekta 

otpornog na elementarne nepogode i/ili kao organska „koža” objekta 

koja se sama razvija i menja tokom vremena (primeri:3 XN – showcase 

pavilion “Learning from Nature” Louisana Museum of Modern Art, 

Copenhagen; M&A Architects – Bubble Skyscraper; Ferdinand Ludwig, 

Oliver Storz & Hannes Schwertfeger – Building Botany Living 

Architecture; Faulders Studio – GEOtube, Dubai); 

- klimatska arhitektura: arhitektura atmosfere i ambijenta (an 

architecture of atmosphere, Diller Scoffidio) i meteorološka arhitektura 

(meteorological architecture, Rahm). Arhitektura uspostavlja nova 

sredstva izražavanja ispitujući klimatski fenomen; stvaraju se 

arhitektonske kompozicije od vazduha i vode, a u odnosu na 

temperaturne zahteve funkcionalnih jedinica, kao i na fiziologiju i 

senzualnost ljudskog tela. Arhitektura pokreće pitanje novog načina 

shvatanja prostora, ponašanja u prostoru i odnosa „objekta”, čoveka i 

okruženja, nejasnih granica izmeñu različitih nivoa prostornosti. 

Arhitektura ne stvara slike i simbole, arhitektura stvara okruženje 

kreirajući klimatske zone u unutrašnjem prostoru (primeri: Diller 

181

Scofidio Renfro – Blur Building, Swiss National Expo, Lake Neuchatel; 

Philippe Rahm Architects – Archimedes House, Vassivière en Limousin, 

White Geology, La Force de l’Art 02, Grand Palais, Paris, Vapor 

Apartments, Hamburg, 2009, i dr). 

Socijalna održivost, klimatske promene i održiva arhitektura 

Nova ekologija je tokom 20. veka, a naročito u poslednje dve decenije, 

prevazišla početnu definiciju „studija organizma i okruženja”, proširujući 

teoriju na različite aspekte, pa tako danas govorimo o političkoj, 

socijalnoj, industrijskoj, humanoj ekologiji, takoñe o deep ecology, kao 

vidovima ekološke misli, koja sa različitih gledišta proučava odnos čoveka 

i životne sredine. Analogno tome, i održivu arhitekturu različiti autori, u 

zavisnosti od sopstvenog teorijskog i stručnog stanovišta, u poslednjih 

deset godina vide kao stil, kao političku ili ekonomsku doktrinu. Suzan 

Maksman (Susan Maxman) je, pre gotovo dve decenije, napisala da 

održiva arhitektura nije recept, već stav i pristup projektovanju i da ne 

treba da ima etiketu, dok Norman i En Long (Norman Long, Ann Long) 

smatraju praksu održivog projektovanja neprekidnim, transformišućim 

procesom u kojem su locirani interesi i sukobi aktera, što je dovodi u 

vezu sa sociološko-političkim diskursom i „eko-socijalnom logikom” koja 

uzrok ekoloških problema vidi u sociološkim faktorima, a izvor dominacije 

čoveka nad prirodom u obrascima dominacije i hijerarhije u ljudskom 

društvu. Strategija planiranja, u diskursu u kome se grañevina smatra 

društvenim konstruktom, sve više prirada sociološkom domenu, koji ističe 

političko pitanje demokratske kontrole nad izborom tehnologija. (Gay, 

Farmer, 2001) Danas, kada savremena civilizacija doživljava 

metamorfozu uvoñenjem principa održivosti u „popularnu svest”, održivi 

razvoj, njegove ideje i prakse, u velikoj meri zavise od društvenih izbora. 

(Lylle, 1993; Goodbun, 2010) Održivi razvoj, prema jednoj od definicija, 

se, pored ostalog, odnosi na moralni način delovanja, koji podrazumeva 

nameru izbegavanja štetnih efekata na životnu sredinu i ekonomski i 

socijalni domen života. (Bañon Gomis et al., 2011) Ekologija postavlja, 

kako praktične, tako i etičke izazove pred arhitekturu, baveći se 

socijalnom odgovornošću, odnosom prema mestu i ekološkom svesnošću. 

Ekološka arhitektura svoje složene, nekad protivrečne, vrednosti iskazuje 

i proučava kroz društvene parametre. Ovaj uvid predstavlja još jedan 

način integrisanja envajronmentalnog aspekta u silabus predmeta, kroz 

specifične podteme, koje se, sukcesivno, tiču stanovanja, društvenih 

odnosa, delovanja u slučaju elementarnih nepogoda i rešavanja 

savremenih društvenih problema: 

- ekološka arhitektura i stanovanje: Mark Vigli (Mark Wigley) smatra 

ekologiju jednim od načina razmišljanja o arhitekturi, ali i generisanom 

od arhitekture; etimološki koren reči ekologija, dovodi u direktnu vezu 

182

ekologiju, stanovanje i arhitekturu. (Goodbun, 2010) Polazeći od ovog 

stava, ispituju se envajronmentalna i socio-ekonomska pitanja kroz 

proučavanje različitih tipologija ekološke stambene arhitekture 

(primeri: Scott Specht – The Zero House, projekt; Bensonwood Houses 

&MIT, Departmant for Architecture, Hhouse_n Research Consortium – 

Unity House, Unity, Maine; Ken Yeang – Editt Tower, Singapore); 

- održive zajednice i ekološka arhitektura: društveni aspekt ekološke 

arhitekture vidi rešenje postojećih envajronmentalnih pitanja (od 

proizvodnje energije do klimatskih promena) u decentralizaciji 

industrijskog društva i stvaranju manjih samoodrživih zajednica, sa 

lokalnom kontrolom društvenog života i ekonomije, koje će preuzeti 

odgovornost za životnu sredinu. U ovakvom kontekstu, arhitektonskourbanističko 

projektovanje izražava organsko formiranje zajednice i 

njene veze sa envajronmentom, iz čega sledi podizanje svesti o našem 

uticaju na životnu sredinu (Gay, Farmer, 2001), (primeri: Eric Vergne – 

Dystopian Farm, NY; Nestor Topchy – Houston Hive); 

- elementarne katastrofe i ekološka arhitektura: proučavaju se 

arhitektonski programi za smeštaj (Emergency Housing) i 

uspostavljanje normalnih tokova života ljudi koji postaju beskućnici 

usled klimatskih promena i ratnih razaranja. Postavke ekološke, 

održive arhitekture proveravaju se kao odgovor na najteže izazove 

savremenog društva, čime se promovišu etičke vrednosti i model 

življenja prema principima održivog razvoja kroz ideju arhitektonskog 

koncepta, usvojene načine gradnje i upotrebljene materijale (primeri: 

Cal-Earth Institute – Sandbag Shelter Prototypes; Shigeru Ban – Paper 

Dome, Taiwan, Hualin Temporary Elementary School, Chengdu, China; 

Andrew Brorson – The Contigency Arc, Miami, Florida; Jay Stouhtegner 

– Water Capsule Project; LAVA – Digital Origami Emergency Shelter); 

- socijalna održivost i ekološka arhitektura: proučavanje održive 

arhitekture koja se bavi rešavanjem savremenih društvenih problema, 

kao što su beskućništvo, siromaštvo, prenaseljenost gradova, urbana 

alijenacija, kroz „male” arhitektonske programe: fizičke intervencije na 

mikronivou, koje konceptualno „pogañaju” probleme na makronivou 

(primeri: Krzysztof Wodiczko – The Homeless Vechile project; 

Ecosistema Urbano – Ecobulevar, Madrid; EXYZT – Metavilla, Venice 

Biennale, 2006; TYIN Tegnestue – Safe Haven Bathhouse & Library, 

Ban Tha Song Yang, Thailand; HA Schlut – Beach Garbage Hotel, 

Madrid). 

ISTORIJA MODERNE ARHITEKTURE I URBANIZMA: ISTORIJSKI 

PRESEDANI MODERNE EKOLOŠKE ARHITEKTURE 

Istorija arhitekture, a naročito istorija moderne arhitekture, dobija nova 

čitanja u svetlu aktuelnih istraživanja i znanja u oblasti ekološke 

183

arhitekture. Iako se envajronmentalni pristupi arhitekturi često vezuju 

isključivo za savremene primere i prakse podstaknute novijim naučnim 

saznanjima o globalnoj ekologiji, u edukaciju arhitekata neophodno je 

uključiti razmatranje ove problematike kroz istorijsku perspektivu. Kritička 

oštrica pobornika ekološkog planiranja i projektovanja često se usmerava 

prema praksama prethodnog istorijskog perioda modernizma, iako je 

upravo u modernoj epohi i razvijena svest i ideja o socijalno i 

envajronmentalno odgovornoj arhitekturi. Ove kritike podstakle su novija 

istraživanja envajronmentalne istorije arhitekture, meñu kojima se u 

novijoj literaturi ističe rad Pedera Ankera (Peder Anker) na istraživanju 

istorijskog odnosa arhitektonskog projektovanja i ekoloških nauka i 

promena paradigmi kroz koje je se tokom 20. veka profilisala ekološka 

arhitektura. (Anker, 2010) Anker pokazuje da savremeni arhitektonski 

envajronmentalizam u velikoj meri nastavlja teoriju moderne arhitekture 

20. veka, koja je zastupala naučni, socijalno i envajronmentalno 

odgovoran pristup projektovanju i grañenju, i ne predstavlja opoziciju 

savremenoj ekološkoj arhitekturi. 

Polazeći od Ankerovih teza i istraživanja, inovacija silabusa predmeta 

„Istorija moderne arhitekture i urbanizma”, postavljene tematske oblasti 

izučava sa dodatnim akcentom na istoriju envajronmentalnog pristupa 

projektovanju. Postavka silabusa sledi hipotezu da je promena 

razumevanja odnosa arhitekture i urbanizma prema životnoj sredini u 19. 

i 20. veku, imala ključni uticaj na pojavu moderne arhitekture. Isto tako, 

razmatraju se uvidi pojedinih autora koji zastupaju tezu da savremena 

ekološka arhitektura potiče od promene kulturnog diskursa još u doba 

prosvetiteljstva i Rusoove teze o harmoniji s prirodom, takoñe i 

Raskinovih stavova koji nagoveštavaju envajronmentalizam 20. i 21. 

veka. (Lloyd Jones, 1998) Osnovni cilj silabusa je da predstavi jednu fino 

nijansiranu istoriju moderne arhitekture koja uključuje one koncepte koji 

su zasnovani na envajronmentalnim i ekološkim postavkama. Kao primer 

ovog pristupa, u nizu studija slučaja, proučavaju se: 

- autori koji anticipiraju savremenu ekološku svesnost i čijem je delu 

inherentan sveobuhvatni oblikovno i socio-ekonomski envajronmentalni 

pristup, kao što su, u oblasti urbanog planiranja, ali i teorije društva, 

Patrik Gedis (Patrick Geddes) i Ebenizer Hauard (Ebenezer Howard), 

pored Ričard Bakminster Fulera (Richard Buckminster Fuller) i 

njegovog zalaganja za ekološku odgovornost i univerzalni pristup 

istraživanju i projektovanju koje će osigurati opstanak ljudske vrste 

ugrožen problemima životne sredine i njihovim posledicama po ljudsko 

zdravlje (Anker, 2010); 

- fragmentarna ili celovita konceptualna utemeljenost dela prominentnih 

predstavnika herojskog perioda moderne arhitekture u odnosu prema 

prirodi, u smislu aniticipiranja problema prouzrokovanih mašinskim 

184

dobom i predloga za njihovo rešenje (primeri: Alvar Aalto, Frank Lloyd 

Wright - organic architecture; Frank Lloyd Wright - Broadacre City; Le 

Corbusier, Ludwig Mies van der Rohe, Johannes Duiker, Bernard 

Bijvoet, i drugi - eksperimenti na tragu eko-osetljivosti 21. veka); 

- utopijske vizije gradova avangardne i neoavangardne arhitekture 20. 

veka, sa fokusom na envajronmentalnom aspektu ovih ideja i 

konceptualnoj meñurelaciji hronološki udaljenih primera, počev od 

1920tih godina prošlog veka, pa do najnovijih projekata Emergency 

Architecture (primeri: G. Krutikov – Leteći grad, 1928; Kiyonori 

Kikutake – Marine City, 1960; Kisho Kurokawa – Agricultural City, 

1961; Kisho Kurokawa – Helix City, 1960; Arata Isozaki – Clusters in 

the Air, 1960-62; Hans Hollein – Compact City, 1964; Archigram – 

Walking City, Plug-in City, 1964; Haus-Rucker Co. – The Yellow Heart, 

1968; SUPERSTUDIO – City of Hemispheres, 1970). 

ZAKLJUČNE NAPOMENE 

U zaključku, istakle bismo cilj ovog rada da ukaže na moguće pravce 

inovacije kurikuluma u studijama arhitekture u procesu re-akreditacije 

koji se tiču podizanja svesti o klimatskim promenama, kroz sticanje 

znanja o značajnim pomacima u savremenoj teoriji i praksi urbanističkoarhitektonskog 

projektovanja. Pored punog uvažavanja principa i prakse 

integralnog projektovanja i multidisciplinarnog pristupa, savremena 

edukacija arhitekata podrazumeva: 

1) proaktivnu orijentaciju studija prema realnostima uslova 

postindustrijskih gradova: envajronmentalno i socijalno održive strategije 

razvoja; 

2) savremeni pristup inovaciji kurikuluma visokoškolskog 

obrazovanja u oblasti arhitekture i urbanizma, koji, pored 

multidisciplinarnosti, u razne nivoe studijskog programa i procesa učenja 

u punom smislu integriše envajronmentalne aspekte, kao ključne 

didaktičke i metodičke postavke. 

Ujedinjene nacije su 2002. proglasile Deceniju obrazovanja za održivi 

razvoj (Decade of Education for Sustainable Development, DECD), 2005- 

14, u kojoj univerziteti treba da u najvećoj meri budu mesta za učenje i 

istraživanje za održivi razvoj. (EDUCATE, 2011) Povelja Ujedinjenih nacija 

o arhitektonskom obrazovanju (UNESCO/UIA Charter For Architectural 

Education, 1996) u prerañenoj verziji iz 2005, postavlja, kao jednu od 

tačaka nastavnog plana visokoškolskih ustanova za arhitektonsko 

obrazovanje, razvijanje svesti o odgovornosti, pored drugog, i prema 

ekološkim vrednostima, što podrazumeva uključenje envajronmentalnih 

studija u arhitektonski kurikulum. (Lerner, Tochtermann, et al., 2005) 

185

Kao što je jasna potreba za sveobuhvatnom integracijom principa 

projektovanja u skladu sa održivim razvojem u visokoškolskom 

obrazovanju novih generacija arhitekata, takoñe postoji i svest o 

preprekama koje se tiču, izmeñu ostalog: neefikasnosti univerzitetskih 

nastavnih programa u smislu metodične implementacije postavljenog 

cilja, naime usvajanja svih različitih aspekata održivog razvoja, kao što 

su: ekonomske, socio-političke, etičke i estetske vrednosti (osim onih 

vezanih za zaštitu životne sredine, upravljanja resursima i smanjenja 

emisije ugljendioksida), kao i jasne podeljenosti izmeñu teorijske i 

stručne nastave. The EDUCATE Action (Environmental Design in 

University Curricula and Architectural Training in Europe) 62 , u toku tri 

godine, radi na ostvarenju primene holističkog pristupa gde se 

obrazovanje stručnjaka ne završava na stavu da je projektovanje samo 

kreativno rešenje problema, već se posmatra i kao šansa za 

restrukturiranje arhitektonske kulture kroz razvijanje analitičkog 

razmišljanja, razumevanje različitih predmeta i disciplina i negovanje 

nezavisnog mišljenja studenata. (Altomonte, 2009) U jednoj od 

publikacija izdatih u okviru ovog programa je zabeleženo da The 

Architectural Association School of Architecture, iz Londona, u svom 

kurikulumu već više od pola veka sadrži i envajronmentalne studije, koje 

se na osnovim studijama primenjuju paralelno u okviru tehničkih i studija 

iz oblasti istorije i teorije arhitekture. (EDUCATE, 2011) 

U skladu sa predviñanjem nekih autora, do 2015. godine, u razvijenim 

zemljama će održivo arhitektonsko projektovanje činiti mainstream 

arhitektonske produkcije, sa, još uvek, velikim potencijalom za širenje 

saznanja. (McLennan, 2004) U tom svetu će visoko obrazovanje koje 

podstiče sumnju i razvija maštu, dovodeći u pitanje vladajuće stavove u 

društvu, za koje pledira Ričard Rorti (Richard Rorty) u knjizi Philosophy 

and Social Hope (Bauman, 2009), biti upravo način na koji treba 

ohrabrivati studente da traže definicije zelene arhitekture, čiji budući 

uspeh zavisi od sposobnosti arhitekata da budu uključeni u proces 

pregovaranja i da sa različitih tačaka pristupaju problemu održivog 

projektovanja. (Gay, Farmer, 2001) 

Smatramo, na osnovu iznetih činjenica i uvida, da je kritička svest o 

ključnim konceptima principa projektovanja u skladu sa održivim 

razvojem, zatim komparativno i sintetičko razmatranje ove teme, 

sprovedeno kontinuirano kroz različitne nivoe u visokoškolskom 

62 

Program je pokrenula The European Agency for Competitiveness and 

Innovation (EACI) pod pokroviteljstvom European Commission, u sklopu 

“Intelligent Energy Europe” Programme 2008, a sprovodi se od juna 2009. na 

šest univerziteta u šest zemalja Evropske unije. 

186

obrazovanju arhitekata, pristup na osnovu kojeg je neophodno dalje 

obnavljanje kurikuluma u oblasti istorije i teorije arhitekture kao deo 

suštinski integrisanog osnova nastavnog programa kompatibilnog 

vrednostima održivog razvoja. 

LITERATURA 

Allen, S.: Points + Lines: Diagrams and Projects for the City, Princeton 

Architectural Press, New York, 1999. 

Altomonte, S.: “Environmental Education for Sustainable Architecture”, Review of 

European Studies, 2, 2009, 12-21: http://www.ccsenet.org/journal.html 

Anker, P.: From Bauhaus to Ecohouse: a History of Ecological Design, Louisiana 

State University Press, Baton Rouge, 2010. 

Bauman, Z.: Fluidni život, Mediterran Publishing, Novi Sad, 2009. 

Bañon Gomis, A. J., Parra M. G. et al.: “Rethinking the Concept of Sustainability”, 

Business and Society Review, 116/2, 2011, 171-191. 

Blagojević, Lj.: “Mediating Postindustrial City Issues and Realities in the Study 

Process: Innovating Architecture Design Studio Curricula and Teaching 

Methodology”, International Scientific Conference & XXIV Meeting of Serbian 

Surveyors: Professional Practice and Education in Geodesy and Related 

Fields. Proceedings, University of Belgrade – Faculty of Civil Engineering, 

Beograd, 2011, 431-436. 

Ćorović, D.: “The Garden City Concept: from Theory to Implementation — Case 

Study: Professors' Colony in Belgrade”, Serbian Architectural Journal, 1, 

2009, 65-80. 

EDUCATE: Framework for Curriculum Development, 2011: http://www.educatesustainability.eu/educate-framework 

Gay, S., Farmer, G.: “Reinterpreting Sustainable Architecture: The Place of 

Technology”, Journal of Architectural Education, 54/3, 2001, 140-148. 

Goodbun, J.: “Gregory Bateson's Ecological Aesthetics – an addendum to Urban 

Political Ecology”, Field: a free journal for architecture, 4/1, 2010, 35-46: 

http://www.field-journal.org/uploads/file/2011%20Volume%204/fieldjournal_Ecology.pdf 

Lerner, J., Tochtermann, W. et al.: UNESCO/UIA Charter For Architectural 

Education, 2005: http://www.aij.or.jp/jpn/aijedu/chart_ang.pdf 

Lloyd Jones, D.: Architecture and the Environment: Bioclimatic Building Design, 

Overlook Press, New York, 1998. 

Lylle, J. T.: Regenerative Design for Sustainable Development, John Wiley & 

Sons, Inc., New York, 1994. 

McLannan, J. M.: The Philosophy of Sustainable Design, Ecotone, Kansas City, 

2004. 

Mostafavi, M., ed.: Ecological Urbanism, Lars Müller Publihers, Baden, Harvard 

University School of Design, Cambridge, Mass., 2010. 

Van Ypersele, J.-P.: “Climate Change, Cities, and the IPCC”, Sustainable 

City/Developing World, ISOCARP Review, 06, 2010, 80-88. 

Waldheim C., ed.: The Landscape Urbanism Reader, Princeton Architectural 

Press, New York, 2006 

187

188

UČEŠĆE JAVNOSTI, LOKALNE SAMOUPRAVE, NVO I 

PARTICIPACIJA GRAðANA U RAZVOJU NASELJA 

PARTICIPATION OF THE PUBLIC, LOCAL GOVERNMENTS, NGOs 

AND CITIZENS IN THE PROCESS OF URBAN DEVELOPMENT 

Vesna Zlatanović-Tomašević 

Visoka grañevinsko-geodetska škola strukovnih studija, studijski program ARHITEKTURA, 

Beograd 

ABSTRAKT 

Smisao donošenja zakona o lokalnoj samoupravi je na prvom mestu 

transfer centralizovanih funkcija države na lokalni nivo i u isto vreme 

redefinisanje uloge i odgovornosti centralne vlasti, lokalne vlasti i 

zajednica i omogućaavanje potpunijeg uključivanja grañana u procese 

donošenja odluka. Javni infrastrukturni sistemi i institucije, su važne ne 

samo za naselja, već i za ekonomski život celokupne nacije, a uloga 

lokalnih vlasti je ta koja je zadužena za obezbeñenje adekvatnog nivoa 

usluga za potrebe svog stanovništva. Javne finansije su sredstvo koje 

spaja političke programe, razvojne vizije i nedostignute ljudske potrebe 

sa svakodnevnim svetom modernog urbanog života. 

Ključne reči: lokalna samouprava, javne finansije, planiranje, grañani 

ABSTRAKT 

The purpose of declaring the Local Governament Law is in the first place 

the transfer of centralized functions of the State to local level and in the 

same time to redefine the role and responsibilities of central 

governament, local governament and communities, and to enable the 

citizens to become more involved in the process of decision making. 

Public infrastructural systems and institutions are important not only for 

the settlements, but also for the economy of the nations, and the role of 

local governament is to provide adequate level of services for its 

population needs. Public finances are the link between political programs, 

visions of development, unsatisfied human needs and the everyday world 

of modern urban life. 

Keywords: Local governament, public finances, planning, citizens 

189

UVOD 

Lokalna samouprava ima svoje izvor u tradiciji slobodnih gradova koji se 

u Evropi javljaju u Srednjem veku. Oni u jednoj meri predhode 

nacionalnim državama kakve mi danas poznajemo, tako da se često čuje 

teza da je njihovo pravo na lokalnu samoupravu izvorno, odnosno da nije 

darovano od strane države. Značajna posledica ovakvog viñenja je da se 

državi ne priznaje pravo da grubo naruši pravo na lokalnu samoupravu. 

Suština decentralizacije sastoji se u odreñivanju karaktera lokalne 

samouprave. 

Srbija ima tradiciju lokalne samouprave još iz vremena dok je bila pod 

Turcima, kad je naš narod prve oblike autonomije od Otomanske imperije 

počeo da ostvaruje kroz vidove lokalne samouprave, tako da je 

decentralizacija Srbije utemeljena u srpskoj državnoj i državotvornoj 

tradiciji. 

Savet Evrope je 15. oktobra 1985. godine usvojio Evropsku povelju o 

lokalnoj samoupravi radi definisanja optimalnog obima i prirode 

decentralizacije. Pravno regulisanje lokalne samouprave se od tada u 

dobroj meri bazira na usklañivanju lokalnog zakonodavstva sa ovom 

Poveljom. Povelja ne propisuje idealni model lokalne samouprave, već 

samo precizira standarde u pravima lokalnih organa vlasti ispod kojih ne 

bi trebalo ići. Centralni princip Povelje, koji odreñuje prirodu lokalne 

samouprave, je supsidijarnost koji istovremeno predstavlja jedan od 

osnovnih principa evropske integracije i ključan je za razumevanje svih 

procesa koji se odigravaju na poddržavnom nivou. « Javne poslove 

načelno mogu da obavljaju one vlasti koje su najblže grañanima » što 

znači da sve što neka lokalna zajednica ili region mogu samostalno da 

urade ne treba da rade viši organi vlasti kao što su pokrajina ili država. 

Povelja odreñuje minimume ispod kojih se u ureñenju lokalne 

samouprave ne treba ići. 

Da bi se obezbedile potrebe čak i na sasvim skromnom nivou i omogućio 

razvoj naselja srazmerno budućim zahtevima, lokalne vlasti moraju da 

raspolažu odreñenim ključnim izvorima pored odgovarajuće nadležnosti. 

LOKALNA SAMOUPRAVA I PLANIRANJE RAZVOJA NASELJA 

Danas se procenjuje da je stepen urbanizacije u Srbiji nesto veći od 50%. 

U toku su kretanja stanovništva na relaciji selo-grad, koja su nedovršena 

i nepredvidiva, uzimajući u obzir i veliki priliv izbeglog stanovništva, koji u 

budućnosti treba kontrolisano i organizovano da naseljava prostor i 

naselja u Srbiji. Današnju situaciju u pojedinim naseljima karakteriše 

ugrožen prirodni pejzaž, koji je napadnut nekontrolisanom izgradnjom. 

Pojedina naselja su tako izgubila svoju fizionomiju ureženih naselja. 

190

Koncept razvoja naselja se odvija u skladu sa društveno-ekonomskim 

promenama, koje imaju odreñene posledice na korišćenje prostora, 

Lokalni organi vlasti imaju veliku odgovornost za strategije dugoročnog 

planiranja i upravljanja prostorom, koje mora da bude u skladu sa 

principima mudrog korišćenja resursa i zaštite životne sredine. 

Osnovni zadatak regiona i opština je da donesu teritorijalno integrisane i 

lokalno prilagoñene razvojne strategije. Razvojna politika naselja 

prvenstveno se zasniva na: 

• Konzerviranju, zaštiti, unapreñenju i definisanju kapaciteta (ako 

je dalji razvoj ograničen) prirodnog područja, 

• Stimulisanju kompaktne razvojne politike lokalne zajednice, 

povećanje saobraćajne efikasnosti urbanih i ruralnih ambijenata, 

• Optimalizaciji gustina stanovanja (obezbeñenje troškovne 

efikasnosti i efikasnosti infrastrukturnih investicija), zaštita 

poljoprivrednog zemljišta, 

• Ravnoteži izmeñu smeštaja radne snage i mogućnosti 

zapošljavanja, 

• Ograničenju korišćenja automobila i podsticanje javnog prevoza, 

• Razvijanju informacionih tehnologija radi smanjenja nepotrebnog 

transporta roba, 

• Razvijanju komunalnih usluga, pogodnosti i raznih programa radi 

razvijanja osećanja pripadnosti odreñenoj zajednici, 

• Podsticanju celovitosti ambijenta kao važnog elementa urbane 

infrastrukture, 

• Obezbeñenju da planovi, razvojne politike, programi i projekti 

javnog i privatnog sektora sadrže principe obazrivosti i zaštite 

životne sredine, 

• Konceptu neto-ekonomskih koristi prilikom vrednovanja razvoja i 

isticanja potreba da se rehabilituje okolina i restaurira oštećeni 

habitat, 

• Prihvatanju raznolikosti i načina života i njihove implikacije za 

razvoj stanovanja i društvenih usluga, 

• Predlaganju više opcija za zadovoljenje budućih potreba lokalne 

zajednice i otvaranje procesa demetropolizacije glavnih gradova, 

• Podsticanje razvoja gradova srednje veličine radi dobijanja 

balansirane hijerarhije gradova, kao uslova za realizaciju odžive 

hijerarhije gradova i naselja 

Poslednjih godina su Mañarska, Austrija, Francuska i Engleska uspele da 

obuzdaju i smanje demografski rast svojih glavnih gradova uz 

istovremeno podsticanje rasta i razvoja malih gradova i gradova srednje 

veličine. Holandija i neke druge zemqe su već poznate po visokom 

stepenu društveno-ekonomske i urbanističke uravnoteženosti razvoja. 

Drugim rečima sve ove zemlje su uspele da eliminišu monopolski položaj 

svojih glavnih gradova i da istovremeno ostvare visok stepen socijalne 

191

integracije u prostoru. Brojni veći, manji i gradovi srednje veličine uspeli 

su da steknu svoje identitete i odgovarajuću ulogu u nacionalnoj i 

regionalnoj mreži gradova. 

Bitne pojave u urbanom razvoju naselja se ogledaju u cenovnom izrazu 

preko cena radnih mesta, stana, komunikacija, izgradnje komunalnih 

sistema, javnih i socijalnih objekata, takozvanih urbanih aktivnosti. Ove 

aktivnosti podižu ili obaraju socio-kulturnu, ekonomsku, i ekološku cenu 

grada. Urbanističko planiranje generiše realne troškove u smislu 

angažovanja odreñenih resursa: troškove javnog sektora (koji se odnose 

na pripremanje i primenu urbanističkih planova) i troškove privatnog 

sektora (pribavljanja odreñene urbanističke dokumentacije). 

Urbani razvoj je značajan faktor za realizaciju održivog razvoja u 

budućnosti, koji obuhvata politike i programe koji treba da dovedu do 

ekološki održive budućnosti. Zato planiranje danas karakteriše visoki 

stepen decentralizacije i lokalne samouprave, a državni organi deluju na 

svim nivoima uz učestvovanje stanovnika na lokalnom nivou, pa su 

osnovne karakteristike planiranja u funkciji održivog razvoja: 

• reagovanje na vreme na nepredvidive pojave u prostoru; 

• pretvaranje neizvesnih tendencija u izvesne; 

• prilago|avanje strukturnim promenama i usmeravanje istih; 

• stvaranje opštih uslova za razvoj; 

• otvorenost za promene; 

• permanentno planiranje; 

• komplementarnost tržišta i plana. 

Kakva je uloga lokalnih organa vlasti može se zaključiti iz Glave 28, 

Agende 21( iz 1992g), koja se tumači kao Lokalna Agenda 21: “lokalni 

organi vlasti igraju vitalnu ulogu u obrazovanju, mobilisanju i podsticanju 

stanovništva na dodatne napore u cilju implementacije održivog razvoja”. 

U okviru Kuritiba Svetskog urbanog foruma, razrañeni su principi 

delovanja lokalnih zajednica u implementaciji održivog razvoja. Naglašena 

je potreba procesa konsultacija i partnerstva, kao uslova za realizaciju 

lokalnih planova zaštite i unapre|enja životne sredine. 

Alborgova povelja (1994) evropskih gradova i varoši, posvećena održivom 

razvoju i potpisana od 80 evropskih lokalnih organa vlasti i 253 

predstavnika meñunarodnih organizacija, nacionalnih vlada i raznih 

drugih institucija, obavezuje sve potpisnike da do 1996g. implementiraju 

“lokalnu Agendu 21” i da ugrañuju koncept održivog razvoja u lokalne 

akcione planove. Kroz izradu i realizaciju lokalnih akcionih planova, lokalni 

organi vlasti, na najbliži način doprinose realizaciji “Petog programa za 

zaštitu životne sredine” Evropske unije. 

Implementacija strategije održivog razvoja se sprovodi instrumentima za 

realizaciju ekosistemskog pristupa urbanom menadžmentu. Široki obim 

raznih aktivnosti, sa pozitivnim ekološkim posledicama, uspešno je 

primenjen u mnogim gradovima, i gradovi koriste ova iskustva koja 

192

objedinjuju u svojim dokumentima lokalnih organa vlasti a radi realizacije 

principa održivog razvoja i definisanja strategije održivog razvoja. Pored 

politike zaštite, zasnovane na ekološkom monitoringu, aditovanju 

resursima, ekološkim računima, treba uključiti i različite tipove indikatora 

za merenje kvaliteta životne sredine i održivog razvoja (Alborg povelja 

1994). 

Evropska Unija je 1996g. razmatrala usaglañenost 33 pravna akta u 

oblasti životne sredine zemalja CIE (u tranziciji) i uporeñivala ih sa aktima 

EU. Akta EU su grupisana u osam oblasti, prema strukturi zakonodavstva 

u ovoj oblasti i to: 

1. odredbe o životnoj sredini ustavnog karaktera; 

2. regulativu koja se odnosi na politiku životne sredine; 

3. regulativu koja se odnosi na vazduh; 

4. regulativu koja se odnosi na hemijske, industrijske rizike i 

biotehnologije; 

5. regulativu koja se odnosi na zaštitu prirode; 

6. regulativu koja se odnosi na buku; 

7. regulativu koja se odnosi na otpad; 

8. regulativu koja se odnosi na vodu. 

Konstatovano je da su to u većini solidna pravna dokumenta, a najveća 

usaglañenost je u oblasti zaštite prirode, a najmanja u sferi hemijskih, 

industrijskih rizika i biotehnologiji. 

Uporeñujuci propise u našoj zemlji po istim kriterijumima, može se 

konstatovati sledeće: da postoji regulativa, da je do izvesne mere 

razrañena, da treba usaglasiti pojedine norme i standarde sa propisima 

EU. Nasim Ustavom se ureñuje i obezbeñuje sistem zaštite i unapreñenja 

životne sredne, zaštita i unapreñenje biljnog i životinjskog sveta, a 

opština preko svojih organa saglasno važećim zakonima obavlja sledeće: 

1. donosi program razvoja, urbanistički plan, budžet i završni 

račun; 

2. ureñuje i obezbeñuje obavljanje i razvoj komunalnih 

delatnosti; 

3. ureñuje i obezbñuje korišćenje gradskog grañevinskog 

zemljišta i poslovnog prostora; 

4. stara se o izgradnji, održavanju i koršćenju lokalnih puteva 

i ulica i drugih javnih objekata od opštinskog značaja; 

5. stara se o zadovoljenju odreñenih potreba grañana u 

oblasti kulture, obrazovanja, zdravstvene i socijalne 

zaštite, društvene brige o deci, fizičke kulture, javnog 

obavečtavanja, turizma i ugostiteljstva, začtite i 

unapreñivanja životne sredine i u drugim oblastima od 

neposrednog interesa za grañane; 

193

6. izvršava zakone i druge propise i opšte akte Republike 

Srbije, čije izvršavanje je povereno opštini, obezbeñuje 

izvršavanje propisa i opštih akata opštine; 

7. obrazuje organe, organizacije i službe za potrebe opštine i 

ureñuje njihovu organizaciju i rad; 

8. obavlja i druge poslove utvrñene Ustavom i zakonom, kao i 

statutom opštine. 

Važećim zakonima se finansiranje razvoja lokalne samouprave načelno 

sprovodi: iz cene usluga, sredstava javnih prihoda i naknada koje se 

naplaćuju od investitora i korisnika. 

U Evropskoj Povelji o lokalnoj samoupravi se kaže sledeće: 

• lokalne vlasti će u skladu sa ekonomskom politikom zemlje, imati 

pravo na odgovarajuće sopstvene izvore finansiranja, kojima će 

raspolagati slobodno u okviru svojih ovlašćenja, 

• najmanje jedan deo sredstava lokalne vlasti poticaće od lokalnih 

taksi i naknada za koje lokalne vlasti, u meri utvrñenoj statutom, 

imaju pravo da utvñuju stope, 

• sistemi finansiranja na kojima se zasnivaju izvori sredstava 

lokalnih vlasti treba da budu dovoljno raznoliki i elastični,kako bi 

omogućili usklañivanje, u najvećoj meri, sa stvarnim promenama 

troškova koje nametne obavljanje dužnosti vlasti, 

• koliko god je moguće, sredstva koje se prenose lokalnim vlastima 

neće imati karakter namenskih sredstava. Dodelom tih sredstava 

ne može se ugroziti diskreciono pravo lokalnih vlasti da vode 

politiku u okviru svojih ovlašćenja. 

Budžet jedinice lokalne samouprave je ključni finansijski i strateški 

dokumenat lokalne samouprave. On odreñuje stav lokalne vlasti u 

pogledu planiranih akcija pružanja usluga grañanima i razvoja date 

jedinice lokalne samouprave. S obzirom da je reč o osnovnom 

dokumentu politike lokalne zajednice, budžet je važno sredstvo za 

informisanje.Generalno govoreći, kvalitet usluga i obim kapitalnih 

investicija, na lokalnom nivou, zavisi od oporezivanja. Ono što se predvidi 

lokalnim budžetom po pravilu je strogo obavezujuće i uslovljava kasnije 

akcije lokalne skupštine. 

Lokalne vlasti, saglasno našim propisima, su odgovorne za politiku 

održivog razvoja naselja, jer su direktno uključene u izradu, donošenje i 

sprovoñenje urbanističkih planova, kod nas. Planovi se usvajaju u 

širokom stručnom i opštem postupku razmatranja u javnosti pre 

donošenja, (javni uvid, stručna diskusija, rasprava). Urbanističkim 

planovima, koje donosi lokalna vlast, se konkretizuje nacionalna, državna 

politika ureñenja prostora i razrešavaju odnosi države, lokalne 

samouprave i pojedinaca u ureñenju prostora. Njime se ohrabruje i 

pospešuje ureñenje i participacija javnosti u donošenju 

plana.Usmeravanje i kontrola razvoja naselja stavlja lokalnu samoupravu 

194

u jedinstvenu poziciju koja omogućava, formiranje efikasnijih socijalno 

pravednijih i manje birokratskih načela u implementaciji planskih 

dokumenata . 

UČEŠĆE NEVLADINIH ORGANIZACIJA U PLANIRANJU RAZVOJA 

NASELJA 

Danas je u Srbiji registrovano više od 200 ne vladinih organizacija (NVO) 

koje se bave različitim pitanjima. One su sve deo veće zajednice od preko 

20.000 udruženja grañana i organizacija grañanskog društva ili civilnog 

sektora, ali se aktivnom može smatrati tek svaka deseta, ili 2-3.000 od 

ukupnog broja. 

Nagli rast NVO i ''trećeg sektora'' je evidentiran posle 2000. godine iz 

sledećih razloga: prvi je politički razlog; drugi je nizak nivo zaštite životne 

sredine (Srbija je oko 2-4 decenije iza razvijenih zemalja); treći razlog su 

''crne tačke'' kojih je mnoštvo, a povećao se i broj posle bombardovanja 

NATO-snaga (Novi Sad, Pančevo, Bor, Kragujevac, i dr); četvrti razlog je 

nedostatak ekspertiza i profesionalnih kadrova u državnim strukturama 

prvenstveno zaduženim za zaštitu životne sredine 

U 2000. godini je pokrenuta Nacionalna ekološka akcija /NEA/ čiji je cilj 

učestvovanje u donošenju svih odluka važnih za zaštitu životne sredine 

na nacionalnom i lokalnom nivou, kroz definisanje nacionalne strategije i 

akcionog plana za zaštitu životne sredine, uzajamnoj saradnji i izboru 

pravih prioriteta koji bi bili preporučeni Paktu za stabilnost jugoistočne 

Evrope. 

Evidentno je danas da na primer ekološke NVO predstavljaju gotovo 

12% svih NVO i udruženja grañana Srbije, a da od 22 oblasti aktivnosti, 

najveći procenat aktivniosti se odnosi na: razvoj civilnog društva 

/22.8%/, socijalne usluge /13.89%/, ekologiju – zaštitu životne sredine 

/11.49%/, omladinu /5.9%/, kulturu /5%/, a na ostale aktivnosti otpada 

40.62% NVO. Aktivnosti nevladinih ekoloških organizacija se odnose na: 

pokretanje kampanja za upozoravanje javnosti (78%), obrazovanje 

(72%), organizovanje konferencija i sastanaka (69%), razmene 

informacija (65%), i ''umrežavanje'' (62%). 

Može se zaključiti da je u poslednjih 6-7 godina došlo do poboljšanja u 

pravnom, političkom i institucionalnom okruženju u kojem će ubuduće 

delovati ''grañansko društvo''. Zakon o zaštitu životne sredine je prvi 

uneo odredbe o NVO, i omogućio da se stvara uzajamno poverenje, 

poštovanje i odgovornog partnerstva sa državnim institucijama, 

Skupštinom, Vladom, sa susednim zemljama, regionom i EU. 

Da bi se i pored svega do sada rečenog, na neki način, unapredio rad 

nevladinih organizacija, potrebno je i dalje usavršavati pravni, fiskalni 

okvir, pristup izvorima informacijama, saradnju sa državnim institucijama, 

smanjiti uticaj režimske propagande, pojačati i poboljšati aktivnosti i dr. 

195

UČEŠĆE JAVNOSTI I PARTICIPACIJA GRAðANA U PLANIRANJU 

RAZVOJA NASELJA 

Evropska deklaracija o pravima grañana u gradovima polazi od 

činjenice da korišćenje prava u gradovima, treba da bude zasnovano na 

solidarnosti i odgovornom prihvatanju dužnosti. Grañani evropskih 

gradova imaju pravo na sledeće: 

1. Bezbednost: Grad mora da bude u najvećoj mogućoj meri 

bezbedan i siguran i zaštićen od delikvenata i agresije. 

2. Nezagañena i zdrava sredina: Sredina mora da bude zaštićena od 

buke, a vazduh i zemljište zaštićeni od zagañivača. Priroda i 

prirodni resursi tekoñe moraju biti zaštićeni od raznih polutanata. 

3. Zaposlenost: Grad mora da stvara uslove za zapošljavanje. Svaki 

pojedinac ima pravo da učestvuje u ekonomskom razvoju grada i 

ima pravo na ličnu, finansijsku autonomiju. 

4. Stanovanje: Adekvatna ponuda i izbor stanova u skladu sa 

mogućnostima svakog pojedinca i porodice koji garantuje 

pristojne uslove života i pravičnost. 

5. Mobilnost: Neograničena mobilnost i sloboda kretanja i 

harmonična ravnoteža korisnika javnih komunalnih sistema i 

usklañen razvoj izmeñu javnog saobraćaja i pratećeh funkcija. 

6. Zdravstvo: Objekti i instalacije zdravstva moraju biti razvijeni do 

nivoa koji stanovnicima obezbeñuje fizičko i psihičko zdravlje. 

7. Sport i dokolica: Sport i dokolica sa rekreacijom moraju biti 

dostupni svim grañanima bez obzira na starost, dohodak i druge 

statusne karakteristike, a grad mora da razvija široku ponudu 

objekata i instalacija za sport i rekreaciju. 

8. Kultura: Dostupnu participaciju na širokoj skali kulturnih i 

kreativnih aktivnosti. 

9. Multikulturalna integracija: Istovremeni razvoj zajednica sa 

različitim kulturnim, etničkim i religioznim karakteristikama. 

10. Visok kvalitet arhitekture i fizičke okoline: Razvijanje što 

kvalitetnijih arhitektonskih oblika i pažljiva restauracija istorijskog 

i arhitektonskog nasleña. 

11. Harmonizacija funkcija: Funkcije stanovanja, rada, komuniciranja 

i raznih socijalnih aktivnosti treba da budu harmonično i stvarno 

razvijene. 

12. Participacija: Pluralističke demokratske strukture i urbani 

menadžment karakterišu se saradnjom izmeñu različitih činilaca. 

Saradnja mora da bude zasnovana na pomoći, informacijama i 

što manjoj regulaciji. 

13. .Ekonomski razvoj: Lokalna zajednice treba da budu veoma 

opredeljena u pogledu stvaranja direktnih ili indirektnih uslova za 

ubrzani ekonomski rast. 

196

14. .Održivi razvoj: U svim slučajevima lokalni organi nastoje da 

uspostave ravnotežu izmeñu ekonomskog rasta i životne sredine. 

15. Robe i usluge: Lokalni organi vlasti dužni su da preko odgovornih 

organizacija (javna preduzeća), privatnih preduzimača ili 

mešovitih organizacija, ponude svojim grañanima dovoljan obim, 

strukturu i kvalitet odgovarajućih dobara i usluga. 

16. Prirodna bogatstva i resursi: Lokalni organi vlasti su obavezni da 

racionalno upravljaju i gazduju imovinom i resursima na svojoj 

teritoriji. 

17. Lična očekivanja: U gradu moraju vladati takvi uslovi koji su 

pogodni za realizaciju dobrobiti i individualnih, socijalnih, 

kulturnih, moralnih i duhovnih vrednosti. 

18. Meñuopštinska saradnja: Grañani imaju pravo da učestvuju u 

svim oblicima saradnje sa opštinama i gradovima svoje zemlje i 

drugih zemalja bez ikakvih posrednika i raznih drugih 

ograničenja. 

19. Finansijski mehanizam i finansijska struktura: Lokalni organi 

vlasti treba da budu osposobljeni za blagovremeno iznalaženje 

finansijskih sredstava za finansiranje potreba i aktivnosti koje su 

definisane u ovoj deklaraciji. 

20. Ravnopravnost: Lokalni organi vlasti su dužni da svim grañanima 

osiguraju gore navedena prava, bez obzira na pol, starost, 

poreklo, socijalni status, ekonomski i politički položaj ili na fizičke 

i psihičke nedostatke. 

Evropska urbanistička povelja je nastala u okviru Evropskog saveta 

kao rezultat rada na politici urbanizacije i kampanje koju je Savet vodio 

od 1980. do 1982. godine, na temu: ''Urbana renesansa''. Kampanja, koje 

je inače obuhvatila organe vlasti i najširu javnost bila je usmerena na 

sledeća osnovna područja: 

• Unapreñenje urbane strukture, 

• Rehabilitacija postojećih stambenih fondova, 

• Formiranje novih prostornih mogućnosti za socijalni i kulturno 

razvoj, 

• Razvoj lokalnih zajednica i participacija grañana 

U skladu sa nastojanjima Saveta Evrope da unapredi ljudska prava, u 

okviru kampanje su u većoj meri isticane potrebe za podizanje 

kvalitativnih, a manje kvantitativnih aspekata urbanog razvoja.Osnovni 

slogan kampanje bio je: ''Za bolji život u gradovima'' (''A better life in 

towns''; ''Des villes pour viver'' ; ''Stadte yum leben'')Zahvaljujući 

kampanji, u okviru Evropskog saveta urañen je program urbane politike 

za period 1982-1986. godine. Program je uradio Meñuvladin komitet, 

sastavljen od predstavnika-eksperata ministarstva koja su odgovorna za 

pitanja urbanog razvoja.Povelja je sačinjena u uverenju da grañani 

poseduju osnovna urbana prava kao što su: 

197

1. zaštita od raznih vidova agresije. 

2. zašita od zagañenosti vazduha i buke, 

3. odbrana i zaštita od posledica destrukcije urbane okoline, 

4. pravo grañana da kontrolišu ponašanje i rad lokalnih organa 

vlasti, 

5. pravo grañana na adekvatne uslove stanovanja, zdravstvenu 

zaštitu i kulturni razvoj, i 

6. slobodu mobilnosti grañana. 

U Povelji se insistira da su sva ova i druga prava dostupna svima 

stanovnicima grada, bez ikakve diskriminacije u pogledu starosti, rase, 

religije, porekla ili socio-ekonomske i političke pozicije i fizičkih ili 

psihofizičkih nedostatka. 

Na regionalnom i lokalnim organima vlasti leži osnovna odgovornost da 

zaštite sva prava grañana preko razvijanja odgovarajućih političkih pravila 

ponašanja i odgovarajuće pravne strategije. 

U pogledu strukture, Povelja sadrži niz kratkih i jasnih principa koji se 

odnose na različite aspekte urbanog razvoja. Uz svaki princip dato je 

dodatno tumačenje pojma i značaja. 

Kod nas je zakonom o planiranju i izgradnji („SGRS“br.72 od 03.09.2009) 

i izmenom i dopunom istog zakona („SGRS“br.24/11 od 31.3.2011.) 

regulisano učešće grañana u izradi planskih dokumenata, u postupku 

javnog uvida u predloge planskih dokumenata. Grañani imaju pravo na 

stavljanje pismenih primedbi tokom javnog uvida i to na predloge 

prostornih planova jedinica lokalne samouprave, generalnih urbanističkih 

planova i planova generalne regulacije jedinica lokalne samouprave, i na 

dobijanje pismenog odgovora na dostavljene primedbe. 

Zakonom o slobodnom pristupu informacijama od javnog značaja ureñuju 

se prava javnosti na pristup informacijama od javnog značaja kojima 

raspolažu organi javne vlasti, radi ostvarenja i zaštite interesa javnosti da 

zna, i ostvarenja slobodnog demokratskog poretka i otvorenog društva. 

Organi javne vlasti su: državni organi, organi teritorijalne autonomije, 

organi lokalne samouprave, kao i organizacije kojima je povereno vršenje 

javnih ovlašćenja; pravno lice koje osniva ili finansira u celini, odnosno u 

pretežnom delu, državni organ. Kada organ vlasti ne poseduje dokument 

koji sadrži traženu informaciju, proslediñuje zahtev Povereniku i 

obavestiće Poverenika i tražioca o tome u čijem se posedu, po njegovom 

znanju, dokument nalazi 

Važećim zakonom o zaštitniku grañana ustanovljava se Zaštitnik grañana 

kao nezavisan državni organ koji štiti prava grañana i kontroliše rad 

organa državne uprave, organa nadležnog za pravnu zaštitu imovinskih 

prava i interesa Republike Srbije, kao i drugih organa i organizacija, 

preduzeća i ustanova kojima su poverena javna ovlašćenja. Zaštitnik 

grañana se stara o zaštiti i unapreñenju ljudskih sloboda i prava. Pod 

pojmom grañanin, u smislu ovog zakona, podrazumeva se ne samo 

198

fizičko lice koje je domaći državljanin, već i svako fizičko lice strani 

državljanin, kao i svako domaće ili strano pravno lice o čijim pravima i 

obavezama odlučuju organi uprave. 

Iz svega napred navedenog može se zaključiti da je i naš zakonodavni 

okvir u oblasti učešća javnosti i grañana u razvoju naselja u duhu 

evropskih propisa,iali i da ga u odreñenim segmentima treba unaprediti. 

ZAKLJUČAK 

Lokalne vlasti su odgovorne za politiku održivog razvoja naselja, jer su 

direktno uključene u izradu, donošenje i sprovoñenje prostornih planova 

lokalne samouprave i urbanističkih planova. Planovi se usvajaju u 

širokom stručnom i opštem postupku razmatranja u javnosti pre 

donošenja, kroz javni uvid, stručnu diskusiju, raspravu. Planovima, koje 

donosi lokalna vlast, se konkretizuje nacionalna, državna politika 

ureñenja prostora i razrešavaju odnosi džave, lokalne samouprave i 

pojedinaca u ureñenju prostora. Njime se ohrabruje i pospešuje ureñenje 

i participacija javnosti u donošenju plana. U razvoju naselja je važno 

učešće javnosti, NVO i participacija grañana u radu lokalne samouprave, 

jer su svi spremni da svojim učešćem pomognu lokalnoj samoupravi. 

Izgradnja partnerstava sa nevladinim organizacijama i dobronamernim 

pojedincima je početak puta grañenja normalne i prosperitetne lokalne 

zajednice. Strategije, akcioni planovi i evaluacioni mehanizmi ne iziskuju 

ni puno novca ni vremena, već promenu svesti predstavnika lokalne 

samouprave o sredini u kojoj živimo i o ljudima koji tu žive. 

LITERATURA 

Janić Mi.: Urbanizam Evrope-UUS, Urbanistički zavod, Beograd 1996 

Janić M.: Održiv razvoj ljudskih naselja zemalja u tranziciji - Juginus, Direkcija za 

grañevinsko zemljište, Beograd 1997. 

OECD: Uloga države u prostornom i urbanističkom planiranju- Pariz; 

Stevanović R: Zbirka propisa o zaštiti životne sredine, 2000 

Vlatković M.;: Lokalna samouprava u Srbiji,2008 

Zlatanović-Tomašević V.: Lokalna vlast i održivi razvoj naselja-UUS, Beograd 

2000. 

Zlatanović-Tomašević V.: Planiranje i realizacija infrastrukture i zakon o 

koncesijama: UUS, Beograd 2004. 

Zlatanović-Tomašević V.: Uloga opštine u planiranju - Palgo Centar: Program 

obuke lokalnih skupštinskih odbornika - Stalna konferencija gradova i 

opština, Beograd 2004. 

Zakon o planiranju i izgradnji i izmena zakona (SGRS,br.72 od 03.09.2009 i 

br.24/11 od 31.3.2011.) 

199

200

UČEŠĆE JAVNOSTI NA PRIMJERU „CVJETNOG PROLAZA“ 

U ZAGREBU 

THE PUBLIC'S PARTICIPATION IN THE EXAMPLE OF „CVJETNI 

PROLAZ“ IN ZAGREB 

DENIS AMBRUŠ, dipl.ing.arh., mr.sc. VLATKO DUSPARIĆ, dipl.ing.arh 

Grañevinski fakultet, Osijek 

Zavod za urbanizam i izgradnju d.d., Osijek 

e-mail:dambrus@gfos.hr; vlatko.dusparic@zuios.hr 

APSTRAKT 

Budućnost razvoja naselja u svjetlu klimatskih promjena ovisit će, pored 

ostalog i o odlukama urbane politike kao dijela ukupne politike. Bez 

grañanskog aktivizma (učešća javnosti) brojne loše odluke koje se 

odnose na ureñenje prostora ostale bi neosporavane. 

Kakva je uloga struke u okviru urbanog aktivizma i kakav je odnos struke 

i društva istražit ćemo na primjeru Cvjetnog prolaza u Zagrebu. Može li se 

struci, u predmetnom slučaju, prigovoriti šutnja, pasivnost i potkupljivost 

ili se pak radi o nepoštivanju glasa struke koja preko urbanizma nastoji 

štititi javni interes i postati „djeliteljem prostorne pravde“? Posebna 

pažnja bit će posvećena programu (planerskom zadatku) kao 

pretpostavci stvarne kvalitete intervencije u prostoru. 

Ključne riječi: učešće javnosti, aktivizam, urbanizam, zaštita javnog 

interesa, program, graditeljski/planerski zadatak 

ABSTRACT 

The future of settlement development in light of the climate changes will, 

among other things, depend on decisions of urban politics as part of 

overall politics. Without the citizens' activism (public's participation) many 

of our bad decisions concerning spatial development woul dremain 

undesputed. 

What is the role of the professionals within urban activism and what is 

the relation between the experts and the public, are two questions to be 

201

addresses in the paper through the example of „Cvjetni prolaz“ in 

Zagreb. Can the experts in this case be reproached for silence, passivity 

and venality, or is it a case of ignoring the experts' say, who are trying to 

protect the public's interests and become „sheriffs or urban justice“? 

Special attention will be given to the programme (planning task) as prerequisite 

of a quality intervention in space. 

Keywords: the public's participation, activism, urbanism, protection of 

public's interests, programme, construction task/planning task 

Za dobar dizajn dovoljno je malo talenta, za program je potreban genije.“ 

Le Corbusier 

UVOD 

Ureñenje prostora grada, posebno njegovog središta, legitiman je 

predmet javnog interesa, a svaki zahvat u urbano tkivo podrazumijeva 

potrebu da se na odgovarajući način artikulira odnos javnog i privatnog 

interesa. Ukoliko to izostane na javnoj sceni se, kao reakcija, može 

očekivati urbani aktivizam. 

Upravo se to dogodilo u slučaju zahvata Cvjetni prolaz, na jednom od 

donjogradskih blokova koji su dio urbanog identiteta središta Zagreba. 

Priča o Cvjetnom prolazu je, tvrdi Hrabak 1 , pokazatelj kako smo, kao 

društvo, na nedostatnoj civilizacijskoj razini organizirati i na opće 

zadovoljstvo provesti zahtjevan gradski projekt. 

KRONOLOGIJA ZAHVATA 

Napuštena Vjesnikova tiskara (Preobraženska 6, Trg Petra Preradovića 6) 

i Kino Zagreb na Cvjetnom trgu istodobno se, u prvoj polovini 2006. 

godine, pojavljuju na tržištu nekretnina. Nakon što se Grad Zagreb 

odrekao prava prvokupa za Kino Zagreb, Kinematografi prodaju kino Hoto 

grupi (u vlasništvu Tomislava Horvatinčića), koja kupuje i napuštenu 

Vjesnikovu tiskaru. 

U ljeto 2006. godine u tisku se pojavljuju prve najave o komercijalnom 

projektu Hoto grupe koji bi bio formiran oko novog posaža (Cvjetnog 

prolaza). Hoto grupa provodi pripreme za provedbu pozivnog, 

meñunarodnog natječaja te šalje najave poziva uglednim arhitektima. 

Pregovori investitora i Udruženja hrvatskih arhitekata (UHA) o provedbi 

javnog natječaja propadaju (investitor nije odgovorio na ponudu UHA-e). 

U listopadu 2006. godine raspisan je pozivni natječaj za donjogradski 

blok Ilica – Preobraženska – Preradovićev trg – Varšavska – Gundulićeva. 

Investitor i provoditelj natječaja je Hoto grupa. 

202

Osnovni dokument koji su investitori predstavili natjecateljima i gradskim 

vlastima je tekst pod naslovom „Anketa za izradu Idejnog urbanističko – 

arhitektonskog rješenja donjogradskog bloka ...“. Natječajnim 

programom planira se slijedeća struktura sadržaja; garaža, komercijalna 

galerija, poslovni prostori, stanovi uz radni prostor i superluksuzne vile. 

Izmeñu pet pozvanih autora prva nagrada pripala je natječajnom radu 

(Slika 1) arhitekta Borisa Podrecce. 

Za potrebe realizacije projekta uklonjene su zgrade napuštene Vjesnikove 

tiskare i Kina Zagreb. Lokacijska dozvola i Potvrda glavnog projekta za 

grañenje Cvjetnog prolaza pribavljene su tijekom 2009. godine. Usprkos 

brojnim prosvjedima, koji su pratili realizaciju, otvorenje Cvjetnog prolaza 

uslijedilo je u proljeće 2011. godine. 

UČEŠĆE JAVNOSTI 

Zagovornici projekta Cvjetni prolaz, uz investitora, su i arhitekti koji su se 

odazvali pozivu na natječaj, članovi ocjenjivačkog suda u koji su bili 

uključeni i gradski dužnosnici te dio novinara. 

Istovremeno, projekt je od samog početka stekao svoje protivnike. 

Pripreme i realizaciju projekta pratili su brojni prosvjedi, tribine, proglasi, 

peticije (50.000 potpisa), akcije, zahtjevi za obustavu postupka izdavanja 

lokacijske dozvole, blokade grañevinskih radova, prijave protiv pojedinih 

dužnosnika i sl. 

Na čelu urbanog aktivizma bile su udruge civilnog društva („Zelena 

akcija“, „Pravo na grad“), a njima su se, izjavama i tribinama, pridružile 

strukovne udruge: Hrvatska komora arhitekata (HKA), Udruženje 

hrvatskih arhitekata (UHA) i Društvo arhitekata Zagreba (DAZ). Primjedbe 

na projekt, u kritičkim osvrtima, iznosili su i brojni pojedinci (Čaldarović, 

Horvat, Mimica, Randić). Urbani aktivizam je, prema Horvatu 2 , s jedne 

strane odgovor na opće stanje u društvu, dok je s druge strane odgovor 

na izostanak stručne kritike pogubnih urbanih praksi. 

Na primjeru Cvjetnog prolaza struka nije ostala po strani već se, po 

pitanju artikuliranja javnog interesa, podjelila na zagovornike i protivnike 

projekta. U nedostatku jasne arhitektonske politike, u hrvatskoj javnosti 

povećano je očekivanje da arhitektonska struka preuzme ulogu „čuvara 

kolektivne svijesti“, tvrdi Randić 3 i zaključuje da nedostatak konkretne 

urbane politike nikako ne može nadomjestiti apstraktna odgovornost 

struke. Izravno legitimiran za artikulaciju i zaštitu javnog interesa je Grad, 

a isti je u ovom zahtjevnom gradskom projektu zakazao. 

203

PRIMJEDBE NA PROJEKT 

Brojne javno obznanjene primjedbe na projekt Cvjetnog prolaza odnose 

se na: 

• rušenje postojećih grañevina 

• proceduru/postupak 

• manipulaciju javnim interesom 

• prometno rješenje 

• program sadržaja (namjena i kapacitet) 

Uklanjanje zgrada na Cvjetnom trgu (napuštena Vjesnikova tiskara, Kino 

Zagreb) izazvalo je brojne prosvjede. Početkom 2007. godine, na 

inicijativu glumice Urše Raukar, održan je prosvjed za spas kuće na 

Cvjetnom trgu u kojoj je živio pjesnik Vladimir Vidrić. 

Struka (UHA) 4 nije dala potporu za tvrdnje da dvije zgrade na Cvjetnom 

trgu ne predstavljaju vrijednost koju se ne bi moglo zamjeniti 

suvremenom intervencijom. Najkritičniji programatski propust projekta po 

mišljenju Mimice 5 je rušenje Kina Zagreb, jer se, s marketinškog gledišta 

na razvoj poslovnih centara, dinamika multipleks kina idealno preklapa sa 

shopping kulturom. 

Proceduralni propust je što je, bez odgovarajuće reakcije, propala 

inicijativa kojom je UHA investitoru nudila provedbu javnog natječaja. 

Reakcija je, sukladno Pravilniku o provedbi natječaja, mogla biti poziv 

arhitektima da ne sudjeluju u pozivnom natječaju dok se ne reprogramira 

zahvat. 

Društvo arhitekata Zagreba (DAZ) je u prosincu 2006. godine formiralo 

zahtjeve koje je bilo potrebno ispuniti kako bi taj projekt krenuo u 

uspješnu realizaciju: 

• pripremiti urbanistički dokument revitalizacije cjeline povijesne jezgre 

• definirati primjeren i konkretan udjel javnog interesa 

• urbanistički reprogramirati zahvat i arhitektonski ga projektirati uz 

respekt primjeren postupanju u povijesnoj jezgri. 

U zajedničkoj izjavi DAZ-a, UHA-e i HKA od veljače 2010. godine u vezi 

projekta Cvjetni prolaz, Investitor i Grad su upozoreni na nepoštivanje 

zahtjeva iz 2006. godine. Upozorenje je prošlo bez pozitivnog odjeka. 

Transformacija Cvjetnog prolaza, tvrdi Horvat 6 , ne predstavlja se kao, 

trgovački i strogo ekonomski (komercijalni) projekt, već kao projekt u 

službi javnosti. Najveći prigovor upućen je kreiranju prolaza kao pseudojavnog 

prostora koji, za razliku od javnog prostora, predstavlja 

privatiziranu javnu sferu. Manipulacija javnim interesom bila je u službi 

postupka izmjene GUP-a grada Zagreba i izrade DPU-a sukladno 

prvonagrañenom natječajnom radu i uzrokovala je opravdane reakcije 

udruga civilnog društva. 

Ključni aspekt, koji po mišljenju Čaldarovića 7 zahtjeva najozbiljnije 

razmatranje stručne i ostale javnosti, a koji se nudi predloženim i 

204

prihvaćenim natječajnim rješenjem, ponovno je i stimulirano uvoñenje 

motornog prometa u pješačku zonu. 

S primjedbom se slaže i Horvat 6 , koji drži da bi preambiciozni program s 

velikim brojem garaža (800 garažnih mjesta) samo ugušio, umjesto 

rasteretio promet u gradskom središtu. Posebne prosvjede aktivista 

izazvalo je grañenje ulazno – izlazne rampe u podzemnu garažu Cvjetnog 

prolaza na pješačkoj površini Varšavske ulice. Zahvat je proglašen 

nedopustivom privatizacijom javne površine. 

Zbog okolnosti u kojima se prijedlog Cvjetnog prolaza našao, o njemu je 

bolje govoriti unutar kategorije analize suvremenih hrvatskih društvenih 

fenomena, tvrdi Randić 3 . Po njegovom mišljenju, svaka dublja analiza 

propusta i kvaliteta ponuñenog rješenja u stvari bi legitimirali postupak, 

koji je suprotan načelima za koje se oduvijek zauzimala UHA. 

Za razliku od kritike zagrebačke korporativne arhitekture, čija se 

funkcionalna dimenzija vrednuje s formalnog stajališta, projekt Cvjetni 

prolaz ne problematizira se na razini forme i estetskih vrijednosti, niti na 

razini usklañenosti forme i sadržaja. U pitanju je izbor sadržaja (Slika 2) u 

natječajnom programu. Nije sporno da se sadržaji iz natječajnog 

programa (trgovine, stanovanje), sukladno GUP-u, mogu naći na 

području donjogradskog bloka, već je sporno je li to „stvarno najbolja 

kombinacija sadržaja na toj lokaciji“ 5 . 

GRADITELJSKI ZADATAK 

Christian Norberg – Schulz u svom antologijskom djelu „Intencije u 

arhitekturi“ 8 podsjeća da arhitektura nadzire i regulira odnose izmeñu 

čovjeka i njegove okoline te stoga ona sudjeluje u stvaranju „miljea“, to 

jest smislenog okvira ljudskih djelatnosti. Za uspješno arhitektonsko 

ostvarenje preduvjet je kvalitetan graditeljski zadatak koji prema C.N.S.-u 

ima četiri sastavnice: fizički nadzor, funkcionalni okvir, društveni milje i 

kulturalnu simbolizaciju. Fizički nadzor je povezan s posebnim 

funkcijama, a funkcije su pak odreñene društvenim uvjetima koji 

pretpostavljaju postojanje predmeta kulture. Od presudne je važnosti 

shvatiti da sastavnice tvore hijerarhiju, a sveobuhvatni graditeljski 

zadatak spaja se na višoj razini planiranja zvanoj urbanizam. 

Pri utvrñivanju graditeljskog zadatka moramo uzeti u obzir i prihvatiti 

društvene čimbenike (društvenu svrhu grañevine) koji bi trebali ući u 

arhitektonsku konkretizaciju. U naše vrijeme, upozorava C.N.S., zadaci 

koji izravno služe zajednici moraju biti vodeći. Odnosi se to i na grañevine 

koje služe društvenom životu. 

Za potrebe ocjene (programa sadržaja arhitektonskog ostvarenja) 

Cvjetnog prolaza pozovimo u pomoć teoriju arhitekture i provjerimo je li 

graditeljski zadatak (Anketa) uvažavao hijerarhiju sastavnica, odnosno je 

li funkcionalni okvir Ankete uvažavao zahtjev za stvaranjem društvenog 

205

miljea, kao smislenog okvira ljudskih djelatnosti, na području gradskog 

središta. 

Prema očiglednoj logici postkomunističkih društava, upozorava Ibelings 9 , 

posljednjih se godina razmnožila trgovačka djelatnost te se 

umnogostručilo javno dostupno privatno vlasništvo kao što su trgovački 

centri, trgovine i kafići. Ali upravo na području javnoga bez izravne 

(financijske) koristi, ukratko u svim sferama gdje se ljudi susreću, još se 

može puno postići. 

Sumnju u ispravnost odabira funkcionalnog okvira Cvjetnog prolaza, u 

kritičkim osvrtima, izrazilo je više autora (Horvat, Mimica, Čaldarović). 

Horvat 6 upozorava da se Horvatinčićev projekt uopće ne obazire na 

činjenicu da u krugu zračne linije od tek kilometra postoji već nekoliko 

sličnih projekata i kao da ne brine zbog toga što bi novim shopping 

centrom mogao ugroziti, sada već, tradicionalne trgovine na potezu Ilice. 

Horvatinčićev projekt u svom donjem katu uglavnom ugošćuje 

skupocjene trgovine svjetskih marki, koje su posve nedostupne široj 

javnosti. 

Po mišljenju Mimice 5 , kombinacija ekskluzivnih trgovina u komercijalnoj 

galeriji, poslovnih prostora, stanova uz poslovni prostor i na kraju 

superluksuznih vila, ne predstavlja najbolju kombinaciju sadržaja na ovoj 

lokaciji. Takav program, upozorava Mimica, dovodi u pitanje sve što je do 

sada gradilo Zagreb na principima kolektivnih vrijednosti, grañanske 

pristojnosti te suzdržanosti i odreñene skromnosti u razumijevanju pravih 

potreba većine. 

Poželjan hipotetički program Cvjetnog prolaza, koji bi bio rezultat procesa 

dogovaranja i usuglašavanja, mogao bi prema Mimici, sadržavati galerije, 

radionice, prodavaonice zagrebačkih modnih, industrijskih, grafičkih i inih 

dizajnera, spomen sobu Vladimira Vidrića te knjižaru. Kino Zagreb opstalo 

bi kao kritični sadržaj u bloku te bi kao art kino, sigurno imalo svoju 

publiku i logiku. U programu stanovanja mogao bi se uključiti Grad 

Zagreb, koji bi otkupio dio stanova za svoju buduću intelektualnu, 

znanstvenu te stvarnu elitu, koju je neophodno privući u Zagreb za 

istinski metropolitanski razvoj, zaključuje Mimica. 

Ovakav izbor funkcionalnog okvira u sklopu sveobuhvatnog graditeljskog 

zadatka, mišljenja smo, puno bolje udovoljava zahtjevu za stvaranjem 

društvenog miljea, kao smislenog okvira ljudskih djelatnosti, na području 

gradskog središta. 

Kvalitetan graditeljski zadatak morao je biti podloga, kako za natječaj, 

tako i za Detaljni plan ureñenja Cvjetnog prolaza, a za njega je 

odgovorna Gradska uprava kao nositelj planiranja. Upravo ona treba 

osigurati funkcionalni okvir zahvata u prostoru „koji će u samom središtu 

grada odraziti interese svih korisnika, a ne samo malobrojne elite.“ 5 Time 

bi se i težište rasprave s programskog sadržaja prebacilo na programsko 

rješenje. 

206

Nažalost, stručni predstavnici Grada, sudjelujući u radu Ocjenjivačkog 

suda, zapravo su prihvatili investitorov program, a pozvani natjecatelji – 

arhitekti propustili priliku da uñu u dijalog s programom. 

ZAKLJUČAK 

Urbanizam je, upozorava Kos 10 , po prirodi kompleksna i konfliktna 

djelatnost. Ureñenje prostora grada, posebno njegovog središta, 

legitiman je predmet javnog interesa. Za uspješan zahvat u prostoru 

preduvjet je . kvalitetan graditeljski zadatak koji uključuje jasno artikuliran 

javni interes „u kojem će se svi, a ne samo neki moći prepoznati“ 5 . Za 

takav pristup postoje „operativni modeli koji apliciraju sudjelovanje svih 

zaintersiranih strana s punim uvažavanjem uloge investitora“ 5 . Izravno 

legitimiran za to je Grad kao nositelj planiranja ureñenja grada. 

Nedostatak konkretne urbane politike nikako ne može, upozorava 

Randić 3 , nadomjestiti apstraktna odgovornost struke. 

LITERATURA 

1. Hrabak, H. 2006. ,,CVJETNI PROLAZ – TEMATSKI TEKSTOVI“. ČIP 11- 

12/2006. Zagreb 

2. Horvat, S. 2011. ,, SINEGDOHA, CVJETNI TRG“. ČIP 668-671/2011. 

Zagreb 

3. Randić, S. 2006. ,,CVJETNI PROLAZ – TEMATSKI TEKSTOVI“. ČIP 11- 

12/2006. Zagreb 

4. Hrabak, H. 2011. ,,ŠUTE LI ARHITEKTI“. ČIP 668-671/2011. Zagreb 

5. Mimica, V. 2007. ,,RUPA U PAMĆENJU“. Oris 43/2007. Zagreb 

6. Horvat, S. 2007. „SLUČAJ CVJETNI TRG. ZNAKOVI POSTMODERNOG 

GRADA“. Naklada Jesenski i Turk, Zagreb 

7. Čaldarović, O. 2007. ,,JAVNI I PRIVATNI INTERES U URBANOJ 

OBNOVI“. Oris 43/2007. 

8. Norberg – Schulz, C. 2009. INTENCIJE U ARHITEKTURI. Naklada 

Jesenski i Turk, Zagreb. 

9. Ibelings, H. 2011. ,,ODGOVORNOST UZORA“: Oris 68/2011. 2011 

10. Kos, D. 2006. ,,URBANISTIČNI DISKURZI MED STROKOVNOSTJO IN 

STROKOVNJAŠTVOM“. Urbani izziv, 1-2/2006. Ljubljana 

207

Slika 1. Podrecca, B. 2006, Cvjetni prolaz situacija, natječajni rad, Zagreb. 

(Preuzeto iz Oris 43/2007) 

208

Slika 2. Podrecca, B. 2006, Cvjetni prolaz , tlocrt, presjek, natječajni rad, 

Zagreb. (Preuzeto iz Oris 43/2007) 

209

210

GRAðANI U PROCESU UNAPREðENJA KVALITETA 

PEŠAČKOG OKRUŽENJA NA VRAČARU 

CITIZENS AS ACTORS IN THE PROCESS OF IMPROVING QUALITY 

OF PEDESTRIAN ENVIRONMENT IN VRAČAR 

Milena Vukmirović dia*, Mira Milaković dia** 

*Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd 

** Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd 

APSTRAKT 

Rad obuhvata pregled iskustava i doprinosa koji su ostvareni tokom i 

nakon realizacije Projekta Napravi korak – Unapredi okruženje 63 . 

Navedeni projekat predstavlja grañansko-profesionalnu inicijativu ka 

lokalnoj upravi Gradske opštine Vračar u Beogradu, koja je imala za cilj 

da doprinese unapreñenju kvaliteta urbanog života grañana na ovoj 

teritoriji. Ovo je ostvareno preko aktivnog učešća organizacija civilnog 

društva usmerenog ka grañanima i telima lokalne uprave u podizanju 

svesti o značaju implementacije principa održivog razvoja u domenu 

unapreñenja kvaliteta urbanog okruženja i održivog transporta, gde je 

prioritet dat pešačkom kretanju. 

Jedna od ključnih aktivnosti i ciljeva projekta bilo je uključivanje grañana 

u proces koji je obuhvatao: (1) fazu utvrñivanja aktuelnog stanja i 

potencijala sa ciljem unapreñenja urbanog okruženja tj. neposrednog 

pešačkog okruženja, (2) fazu preispitivanja mogućnosti da Vračar 

postane teritorija sa dominantnim pešačkim kretanjem i (3) fazu 

vrednovanja konkretnih lokacija/poteza koje reprezentuju širu sliku na 

teritoriji Vračara. Navedeno je ostvareno sprovoñenjem, obradom i 

prezentacijom rezultata anketiranja grañana. Specifičnost procesa ogleda 

se u tome što je za potrebe formiranja anketnog upitnika korišćen 

profesionalni aparat za evaluaciju pešačkog kretanja i kvaliteta 

63 Projekat Napravi korak – Unapredi okruženje je realizovan u periodu od 

juna do decembra 2010. godine, od strane Uduženja grañana 5km/h i 

Društva urbanista Beograda. Realizaciju projekta omogućila je Agencija 

za evropske integracije i saradnju sa udruženjima Grada Beograda. 

211

neposrednog pešačkog okruženja 64 . Ovako utvrñen metod omogućio je 

postavljanje grañana u poziciju eksperta, što je za posledicu imalo 

formiranje relevantnog informacionog okvira na bazi koja su utvrñeni 

predlozi konkretnih intervencija unapreñenja pešačkog kretanja i 

neposrednog pešačkog okruženja, a u cilju povećanja intenziteta 

pešačkog saobraćaja. Predlozi intervencija predstavljeni su prema 

strukturi koja obuhvata ključne kvalitativne kriterijume – bezbednost, 

ugodnost i atraktivnost – čime je uspostavljen prioritet budućih 

aktivnosti. 

Ključne reči: Grañansko-profesionalna inicijativa; vrednovanje; pešačko 

okruženje; pešačko kretanje; održivi transport, Vračar 

ABSTRACT 

The paper is a product of research taken and accomplished during and 

after the implementation of the project Make a step–Improve the 

environment. It represents a civic-professional initiative to local 

government of Vračar municipality in Belgrade, which aimed to contribute 

in improving the quality of urban life for the citizens. This is achieved 

through active participation of non-governmental organizations directed 

towards the citizens and local government to raise awareness about the 

importance of implementing the sustainable development principles in 

the area. The goal is improving the quality of urban environment and 

sustainable transport, with priority given to pedestrian movement. One of 

the key activities and objectives of the project was the involvement of 

citizens in a process, which specifity lies in the fact that the actual 

proffesional aparatus for evaluation and quality improvement of 

pedestrian environment was used in creating this questionnaire. In 

addition, this method allowed citizens to be in the experts position. The 

structure and hierarchy of pedestrian needs enabled definition of criteria 

for this evaluation as it will be displayed. It resulted in having a relevant 

data framework, which the proposals of concrete interventions for 

increasement of pedestrian traffic intensity is based on. 

Keywords: Civic-professional initiative; evaluation; pedestrian 

environment; pedestrian movement; sustainable transport; Vračar 

64 Gerlach, Jürgen. „Pedestrian Quality Audits and Inspections – more 

than a part of the new EU-Directive on Road Safety Infrastructure 

Management.“ U Pedestrian' Quality Needs. Final Report of the COST 

project 358, urednik Rob Methorst, Hector Monterde i Bort, Ralph Risser, 

Daniel Sauter, Maks Tight / Jim Walker, 83-133. Cheltenham: Walk21, 

2010. 

212

UVOD 

Istraživanje je sprovedeno tokom 2010. godine u okviru Projekta Napravi 

korak – Unapredi okruženje. Cilj sprovedenog istraživanja odnosi se na 

ispitivanje kvaliteta pešačog kretanja i neposrednog pešačkog okruženja 

na poligonu Gradske opštine Vračar, koja je prepoznata kao pešački 

savladiva teritorija. 

Da bi se postigao odgovarajući kvalitet pešačkog kretanja u nekom 

okruženju, teži se utvrñivanju elemenata koji na njega utiču. U skladu sa 

navedenom problematikom utvrñena je hijerarhija zahteva. Hijerarhija 

zahteva koji se odnose na pešačko kretanje uspostavlja se na tri nivoa: 

• Zahtevi PRVOG reda su vidljivi, opipljivi i predstavljaju konkretne 

uslove koji se odnose na društveno okruženje, dizjan, nivo 

opremljenosti i postojanje otvorenih javnih gradskih prostora i 

postojanje javnog gradskog prevoza. Primer: mere za usporavanje 

saobraćaja, pešački prelazi, kvalitet podloge, dizajn i kvalitet 

opremanja tokova kretanja, itd. 

• Zahtevi DRUGOG reda proizlaze iz zahteva prvog reda i odnose se 

sadržaje i usluge, poput karakteristika mreže pešačkih tokova, 

saobraćajne regulative, itd. Primer: javni gradski prevoz (postojanje i 

red vožnje), ograničenje brzine, signalizacija, itd. 

• Zahtevi TREĆEG reda su neka vrsta preduslova zahteva prvog i 

drugog reda. Oni formiraju bazu u kojoj se prethodne dve grupe 

zahteva mogu ostvariti i odnose se na način korišćenja okruženja 

(zemljišta), kulturu pešačkog kretanja, sposobnosti pešaka, 

obrazovanje pešaka, strateško planiranje, itd. Konkretno, oni 

predstavljaju pojedinačne aspekte kvaliteta i klime pešačenja kao što 

su odgovarajuća funkcija koja mu se daje (pešačko kretanje kao 

transport ili rekreacija), osećaj bezbednosti, itd. 

Struktura i hijerarhija zahteva je definisanje kriterijuma za evaluaciju 

pešačkog kretanja i pešačkog okruženja koja će u nastavku biti 

prikazana. Izdvojeni vrednosni kriterijumi podrazumevaju sledeće 

aspekte: 

• Dizajn pešačkog okruženja koji pripada prvoj kategoriji zahteva 

• Saobraćajna pravila i tokove koji pripadaju drugoj kategoriji 

zahteva 

• Aspekt ponašanja učesnika u saobraćaju koji pripadaju trećoj 

kategoriji zahteva. 

Na osnovu ovako utvrñene hijerarhije zahteva u okviru meñunarodne 

COST Akcije 358: Pedestrian Quality Needs definisan je aparat za 

evaluaciju kvaliteta pešačkog kretanja i neposrednog pešačkog okruženja 

(Gerlach 2010). 

213

Prilog 1: Deo profesionalnog upitnika koji se odnosi na kriterijume koji 

odgovaraju zahtevima PRVOG reda _ Dizajn pešačkog okruženja (Gerlach 2010) 

Prvi deo profesionalnog obuhvatio je pitanja koja se vezuju za zahteve 

prvog reda (Prilog 1): 15 pitanja koja se odnose na pojedinačne 

pojave/indikatore - 14 indikatora po pitanju aspekta bezbednosti, 9 po 

pitanju aspekta ugodnosti i 5 u odnosu na aspekt atraktivnosti pešačkog 

okruženja. 


odgovaraju zahtevima DRUGOG reda _ Saobraćajna pravila i tokove (Gerlach 

2010) 

Drugi deo upitnika se odnosi na zahteve drugog reda (Prilog 2). Ovaj deo 

upitnika obuhvata ukupno 8 pitanja, od kojih se 6 odnosi na aspekt 

bezbednosti, 5 na aspekt ugodnosti i 4 na aspekt atraktivnosti pešačkog 

okruženja. 

214


odgovaraju zahtevima TREĆEG reda _ Ponašanje učesnika u saobraćaju (Gerlach 

2010) 

Treći deo upitnika obuhvata zahteve trećeg reda (Prilog 3). Ovaj deo 

upitnika sadrži 6 pitanja - 4 se odnosi na aspekt bezbednosti, 2 pitanja 

na aspekt ugodnosti i 4 pitanja na aspekt atraktivnosti pešačkog 

okruženja. 

Imajući u vidu neophodnost uvoñenja antroposocijalnog faktora tj. 

uključivanje direktnih korisnika prostora u proces planiranja i 

projektovanja, aparat za evaluaciju pešačkog kretanja i kvalitet pešačkog 

okruženja, korišćen je kao podloga za formiranje anketnog upitnika. Na 

ovaj način, grañani su postavljeni u poziciju “eksperta”. 

Navedeni tretman jednog profesionalnog alata za vrednovanje kvaliteta 

neposrednog pešačkog okruženja i njegova neposredna primena u formi 

anketnog upitnika imao je za cilj formiranje relevantnog informacionog 

okvira na bazi koga bi mogle biti utvrñeni konkretni nedostaci i predlozi 

za unapreñenje pešačkog kretanja i neposrednog pešačkog okruženja na 

odabranom poligonu – teritoriji. 

METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA 

Kao što je ranije navedeno, kao podloga za definisanje anketnog upitnika 

korišćen je profesionalni alat za vrednovanje kvaliteta pešačkog kretanja i 

neposrednog pešačkog okruženja. Na osnovu toga utvrñeno je šest grupa 

pitanja koja su se odnosila na: 

• Opšte podatke o ispitaniku – za utvrñivanje karakteristika pešaka 

na posmatranoj teritoriji 

• Karakter učesnika u saobraćaju – za utvrñivanje nivoa korišćenja 

privatnog automobila 

• Dizajn u odnosu na funkciju saobraćajnice – utvrñivanje 

intenziteta pešačkog kretanja u odnosu na glavne i sporedne tokove 

na Vračaru i vrednovanje kvaliteta tih tokova 

• Trotoare/pešačke staze/pravce – za utvrñivanje kvaliteta 

neposrednog pešačkog okruženja 

215

• Saobraćajne tokove – za utvrñivanje mogućnosti preklapanja sa 

drugim vidovima saobraćaja 

• Kvalitet i klimu pešačenja – za utvrñivanje stava grañana po 

pitanju pešačkog kretanja, njegovog unapreñenja i povećanja 

intenziteta 

Teritorijalni okvir na kome je sprovedeno istraživanje obuhvatao je 

teritoriju Gradske opštine Vračar. Vračar predstavlja jednu od centralnih 

opština Grada Beograda, čija ukupna porvšina iznosi oko 3km 2 . Teritorija 

je trougaonog oblika. Najveća dužina od jedne granice opštine do druge 

iznosi 3km, a najkraća 1,6km. Na osnovu ovih dimenzija zaključeno je da 

je ovaj poligon pešački savladiv. Nedostatak istraživane teritorije 

sagledan je u topografiji terena, odnosno većih uspona i padova na 

pojedinim lokacijama. 

Istraživanje je sprovedeno u vidu neposrednog ispitivanja grañana na 5 

lokacija na Vračaru (Cvetni trg, Kalenić pijaca, Plato ispred BDP-a, Trg 

Slavija i Plato ispred Hrama svetog Save). Ispitivanjem je obuhvaćeno 5 

grupa ispitanika prema starosnoj dobi 65 . Uzorak stanovništva ima 

karakter slučajnog i ne poklapa se sa stvarnom zastupljenošću starosnih 

kategorija u odnosu na ukupan broj stanovnika Vračara. Praktično ovaj 

uzorak predstavlja zastupljenost stanovnika na ulicama Vračara. 

U odnosu na radni status ispitanika obuhvaćene su 4 grupe. Procentualna 

zastupljenost ovih grupa je: 43% su studenti, 13% su zaposleni, 36% su 

zaposleni sa visokim obrazovanjem i 8% su penzioneri. 

Prema mestu stanovanja uzorkom je obuhvaćeno 61% stanovnika koji 

žive na teritoriji Gradske opštine Vračar i 31% stanovnika koji žive u 

drugim beogradskim opštinama. 

U nastavku rada biće predstavljeni rezultati istraživanja, sa posebnim 

težištem na rezultate koji se odnose na pojedinačne aspekte bezbednosti, 

ugodnosti i atraktivnosti pešačkog okruženja i na odgovore koje su dali 

grañani koji su se izjasnili da žive na Vračaru. 

PRIKAZ REZULTATA ISTRAŽIVANJA 

Rezultati istraživanja biće prikazani prema strukturi utvrñenoj na osnovu 

upostavljenih grupa pitanja. 

Karakter učesnika u saobraćaju na teritoriji gradske opštine 

Vračar 

Ova grupa pitanja imala je za cilj da utvrdi zastupljenost korišćenja 

privatnog automobila na posmatranoj teritoriji. Informacije koje su 

dobijene mogle bi biti korišćene kao uporedni uzorak za rezultate koji bi 

65 45% grañana starosti od 20 do 29 godina, 24% grañana starosti od 30 do 39 godina, 

17% grañana starosti od 40 do 55 godina, 9% stanovnika starosti od 55 do 64 godine i 5% 

stanovnika starosti preko 65 godina. 

216

ili dobijeni vrednovanjem stanja nakon sprovedenih promotivnih 

kampanja i drugih aktvnosti koje se odnose na unapreñenje pešačkog 

kretanja i neposrednog pešačkog okruženja (Prilog 4). 

Prilog 4: Karakteristike učesnika u saobraćaju na teritoriji Gradske opštine 

Vračar (Vukmirović and Milaković 2011) 

Na osnovu informacija koje su dobijene istraživanjem možemo govoriti o 

nekoliko opštih rezultata i zaključaka koji se odnose na sledeće: 

• Imajući u vidu veličinu teritorije, uočen je negativan trend u odnosu 

na korišćenje privatnih automobile. Ovo znači da veliki procenat 

grañana (46%) uvek koristi svoj privatni automobil, iako se teritorija 

Vračara smatra dostupnom sa aspekta pešaka. 

• U odnosu na dužinu putanje koja se prelazi automobilom, većina 

grañana koristi automobil za prelaženje distanci koje se mogu 

okarakterisati kao pešački savladive (dužina putanje od 500m do 

1000m). 

• Dodatni argument za promociju pešačkog kretanja i unapreñenje 

pešačkog okruženja može se tražiti u činjenici da opština Vračar 

pripada centralnom delu grada, i da, s obzirom na to, postoji veliki 

problem sa parkiranjem automobila. Ovo je podržano rezultatima koji 

pokazuju da korisnici automobila provedu od 10 do 20min. u potrazi 

za parking mestom. 

217

• Na osnovu dobijenih rezultata možemo zaključiti da 98% grañana 

pešači. Ipak, oni pešačenje ne smatraju vidom saobraćaja, jer je 

samo 7% ispitanika na ovo pitanje odgovorila pozitivno. Umesto da 

pešače, grañani se prevoze automobilom, dok se pešačenje smatra 

vidom rekreacije. 

Dizajn u odnosu na funkciju saobraćajnice 

Treći deo istraživanja imao je za cilj da utvrdi stav grañana po pitanju 

kvaliteta pešačkih tokova na teritoriji Gradske opštine Vračar. U odnosu 

na to grañani su upitani da li su zadovoljni veličinom pešačkih tokova i 

trotoara duž glavnih i sporednih pravaca. Pored izjašnjavanja grañana, 

pozitivno ili negativno, zamolili smo ih da nam navedu razloge zbog 

kojih su negativno okarakterisali odreñene poteze (Prilog 5). 

Prilog 5: Dizajn u odnosu na funkciju saobraćajnice (Vukmirović and Milaković 

2011) 

Prvi deo ovog istraživanja odnosio se na glavne poteze – potencijalne 

glavne pešačke tokove na Vračaru. Rezultati su pokazali da je 78% 

ispitanika zadovoljno veličinom trotoara i pešačkih tokova duž glavnih 

pravaca. Njegoseva ulica, kao najbolje okaraktersan glavni potez (92:8%) 

na Vračaru ima sledeće nedostatke: parkirani automobili na trotoaru; 

mala širina; prevelik broj bašta kafea; nedostatak urbanog mobilijara – 

klupa; itd. Ulica Cara Nikolaja II, kao najlošije okarakterisan glavni potez 

(44:56%) ima nedostatke: veoma uzak tortoar gde je onemogućeno 

mimoilaženje; dotrajao asfalt; ulica je slabo osvetljena; ulica je 

neureñena; nedostaje urbani mobilijar: klupe, osvetljenje; veliki intenzitet 

motornog saobraćaja; itd. 

U odnosu na sporedne putanje kretanja, ispitanici su iskazali 

nezadovoljstvo veličinom trotora/pešačkih tokova. Rezultati pokazuju da 

je 61% ispitanika nezadovoljno stanjem trotoara/pešačkih tokova, 

nasuprot njih 39% koji su se izjasnili pozitivno. Sporedni tokovi imaju 

takoñe veliku važnost u odnosu na pešačko kretanje, jer se preko njih 

dolazi do glavnih. Na taj način treba težiti poboljšanju situacije i na tim 

potezima. Ispitanici su u odnosu na kvalitet sporednih tokova ukazali na 

sledeće nedostatke: parkirani automobili na trotoaru; veliki broj 

gradilišta; u nekim delovima je trotoar uzak da onemogućava 

218

mimoilaženje pešaka; potreba za kretanjem pešaka sredinom ulice - 

kolovozom; isprekidanost toka kretanja; provlačenje, itd. Kao što se može 

zaključiti, ovi se komentari uglavnom odnose na kriterijum bezbednog 

kretanja, što je primarni kvalitet koji treba da poseduje neposredno 

pešačko okruženje. 

Trotoari/pešački pravci/staze 

U odnosu na navedenu grupu pitanja težilo se utvrñivanju stava grañana 

po pitanju kvaliteta pešačkih tokova na teritoriji Vračara (Prilog 6). 

Prilog 6: Trotoari/pešački pravci/staze (Vukmirović and Milaković 2011) 

Prikazani rezultati doveli su do sledećih zaključnih stavova: 

• U pogledu širine trotoara, ispitanici smatraju da širinu treba 

prilagoditi intenzitetu pešačkog kretanja duž odreñenih pravaca 

(posebno na sekundarnim pravcima). 

219

• Jedan od pozitivnih rezultata odnosi se na stav grañana po pitanju 

distance na Vračaru. Imajući u vidu da se njih 60% izjasnilo da je 

Vračar savladiv sa aspekta pešačkog kretanja, ovo se može koristiti 

kao argument u promociji pešačkog kretanja kao održivog vida 

saobraćaja. 

• Analiza psihološkog doživljaja udaljenosti izmeñu trotoara i kolovoza 

ukazuje na kritično stanje u sporednim ulicama. Ispitanici su naveli 

prepreke sa kojma se susreću prilikom kretanja, a čijim bi se 

uklanjanjem poboljšala situacija. Navedene su sledeće prepreke: 

parkirani automobili na trotoaru, gradilišta koja uzurpiraju delove 

trotoara, mala širina trotoara, itd. Pored prihološkog osećaja, postoje 

i realni slučajevi umanjene bezbednosti usled navedenih prepreka. 

Meñutim, navedeni slučajevi bi trebalo da se koriste kao okvir 

budućih interevncija. Konkretno, to bi moglo da se odnosi na 

unapreñenje postojeće regulative i planskih dokumenata koji bi 

regulisali parkiranje, proširenje pešačkih prostora, itd. 

• Po pitanju pešačkih prelaza, većina ispitanika smatra da ih ima 

dovoljno. Ipak, odreñeni broj grañana ukazuje na situaciju da je 

veliki broj pešačkih prelaza loše održavan i neprilagoñen osobama sa 

invaliditetom. Ovo bi trebalo da ukase pripadnicima lokalne uprave da 

se pešački prelazi prilagode standardima koji odgovaraju principima 

Pristupanocti i Dizajna za sve (A4A i D4A). 

• Veliki broj odgovora koji se odnose na preglednost pešačkih prostora 

i postojanje barijera tokom pešačkog kretanja se odnose na: 

parkirane automobile, neadekvatno postavljene baste kafea, 

gradilišta, stepeništa, itd. Ovo znači da je pešačko kretanje na 

Vračaru otežano i pored toga što ima sve preduslove da postane 

okruženje koje je u prijateljstvu sa pešacima (pedestrian-friendly 

environment). 

• Po pitanju završne obrade trotoara i opremljenosti urbanim 

mobilijarom, grañani su generalno nezadovoljni i navode sledeće: 

trotoari nisu pristupačni, nailaze na parkirane automobile, lose 

održavanje, nedostatak zelenila, nedostatak urbanog mobilijara, pre 

svega klupa, itd. Ova situacija bi se mogla unaprediti postavljanjem 

klupa, kanti za smeće, osvetljenja, atraktivnim dizajnom i privlačnim 

sadržajima duž pešačkih tokova. 

• U odnosu na zadovoljtvo ispitanika po pitanju kvaliteta boravka na 

otvorenom na Vračaru grañani su uglavnom zadovoljni. Kao razlozi za 

pozitivan stav navedeni su sigurnost i prijatan boravak, a kao razlozi 

za negativan stav, navedeni su: neprilagoñeno pešacima; veliki broj 

parkiranih automobila; neadekvatno održavanje; nedovoljno zelenila, 

itd. 

220

Saobraćajni tokovi na Vračaru 

Ova grupa pitanja imala je za cilj da utvrdi stav grañana Vračara u 

odnosu na druge vidove saobraćaja, druge učesnike u saobraćaju i 

mogućnosti uspostavljanja meñusobnih relacija (Prilog 7). 

Prilog 7: Saobraćajni tokovi na Vračaru (Vukmirović and Milaković 2011) 

U odnosu na saobraćajne tokove na Vračaru grañani su ispoljili sledeće 

stavove: 

• Brzina kretanja vozila na ovoj teritoriji ne ugrožava pešake. Duž 

uličnih pravaca koji su rekonstruisani u poslednjih nekoliko godina 

uvedene su dodatne mere koje umanjuju brzinu kretanja vozila 

• Vračar je veoma dobro povezan sa ostalim delovima grada mrežom 

javnog gradskog prevoza. Ipak, postoji potreba za uvoñenjem 

signalizacije na stajalištima JGP-a, koja se odnosi na vreme dolaska 

vozila i druge informacije o saobraćajnim gužvama, povremenim 

promenama u redu vožnje, itd. 

• Grañani Vračara su uglavnom zadovoljni postojećom pešačkom 

signalizacijom. 

Kvalitet i klima pešačenja na Vračaru 

Ova grupa pitanja imala je za cilj da osvetli postojeći stav, tj. klimu 

pešačenja na teritoriji Gradske opštine Vračar. Takodje, neposredno je 

trebalo da ukaže na eventuelna poboljšanja koja bi se desila povećanjem 

intenziteta pešačkog saobraćaja na Vračaru (Prilog 8). 

221

Prilog 8: Kvalitet i klima pešačenja (Vukmirović and Milaković 2011) 

U cilju povećanja intenziteta i kvaliteta pešačkog kretanja na Vračaru, 

grañani predlažu da bi trebalo definisati strategiju pešačkog kretanja na 

ovoj teritoriji (iako većina njih smatra da je teritorija u prijateljstvu sa 

pešacima). Strategija bi trebalo da obuhvati sve ranije navedene 

probleme i da doprinese unapreñenju zivota grañana. Takva inicijativa i 

njeno sprovoñenje rezultirala bi obnovom pešačkih prostora, većem 

boravku grañana na otvorenom, opremanju glavnih tokova kretanja, 

davanju prednosti pešačkom kretanju u odnosu na druge vidove 

saobraćaja, povećanju bezbednosti pešaka, smanjenju brzine kretanja 

automobile, smanjenju zagañenosti, itd. 

Ukupni rezultati istraživanja imali su za cilj da pokažu opšti karakter 

rezultata dobijenih anketiranjem grañana Vračara. Ovaj deo istraživanja 

sproveden je na taj način što su dobijeni rezultati vrednovani kao 

pozitivni, negativni ili neutralni, kako po pitanju opšteg utiska, tako i po 

pitanju pojedinačnih kriterijuma na koje se pojedina pitanja odnose 

(bezbednost, ugodnost i atraktivnost). Pregled ovih rezultata prikazan je 

u Prilogu 9. 

Prilog 9: Pregled ukupnih rezultata istraživanja (Vukmirović and Milaković 2011) 

Na osnovu dobijenih rezultata istraživanja, grañani su pozitivno 

okarakterisali stanje vezano za pešačko kretanje na teritoriji Gradske 

opštine Vračar. Ovim je pokazano da grañani imaju visok nivo svesti o 

pešačko kretanju kao održivom vidu transporta, ali da do sad nisu 

222

imali prilike da razmatraju pojedinačne aspkete koji se tiču ovog vida 

kretanja. Pored navedenog, izdvajanjem komentara koji se odnose na 

konkretne probleme, može se utvrditi niz konkretnih smernica i 

preporuka koje bi imale za posledicu unapreñenje pešačkog okruženja 

na Vračaru. Ove smernice bi se odnosile na sporedne tokove kretanja, 

koji su neophodni zarad uspostavljanje kompletne mreže pešačkih tokova 

na Vračaru. 

Kao konkretni stejkholderi i korisnici informacija koje su dobijene 

analizom kvaliteta pešačkog okruženja prepoznati su: 

• Organizacije koje se bave poslovima održavanja objekata i 

otvorenih javnih gradskih prostora na nekoj teritoriji 

• Policija koja je odgovorna za sprovoñenja zakona i praćenje 

odgovarajuće ponašanje učesnika u saobraćaju 

• Gradski planeri i saobraćajni inžinjeri koji utiču na iniciranje 

odluka koje se tiču unapreñenja pešačkog okruženja, akoje su 

elementi šireg procesa planiranja 

• Turističke organizacije koje utvrñuju zahteve za postojanjem 

mreže pešačkih tokova. Ovo se posebno odnosi na kriterijume 

ugodnosti i atraktivnosti neposrednog pešačkog okruženja 

• Udruženja osoba sa invaliditetom koje su nosioci i inicijatori 

sprovoñenja odluka koje se tiču stvaranja pešačkog okruženja prema 

principima Dizajna za sve 

• Škole koje apeluju na postojanje bezbednih tokova kretanja 

• Organizacije koje su uključene u poslove obezbeñivanja 

odgovarajućeg javnog gradskog prevoza i postavljanje stanica. 

U saradnji sa navedenim interesnim grupama stanovnika, trebalo bi se 

pored sveobuhvatnog pristupa u vidu formiranja Strategije o pešačenju 

na Vračaru, trebalo pozabaviti pojedinačnim kriterijumima. Posebno 

težište treba staviti na negativne stravove po pitanju odreñenih aspekata 

(bezbednost, ugodnost, atraktivnost) i preporuke koje su grañani dali u 

odnosu na pojedina pitanja. 

ZAKLJUČAK 

Ključni dorinos prezentovanog istraživanja ogleda se u prilagoñavanju 

profesionalnog alata za vrednovanje kvaliteta pešačkog kretanja i 

neposrednog pešačkog okruženja na odreñenoj teritoriji u anketni upitnik 

koji je omogućio da se grañani uključe u proces vrednovanja njihovog 

okruženja i da putem konkretnih predloga definišu okvir budućih 

intervencija i aktivnosti. Istraživanje je imalo za cilj da testira novi alat što 

je dalo pozitivne rezultate. Obrañeni rezultati istraživanje mogu se 

koristiti na više načina i usmereni su ka različitim interesnim grupama koji 

treba zajednički da deluju u cilju poboljšanja kvaliteta urbanog okruženja 

i povećanja intenziteta pešačkog kretanja. 

223

Nastavak istraživanja i daljih aktivnosti bi se ogledao pre svega u 

realizaciji kampanje promovisanja pešačkog kretanja kao održivog vida 

trasporta na Vračaru i formiranja konkretnih predloga unapreñenja koja 

bi se realizovala u saradnji sa prepoznatim stejkholderima. Pored 

navedenog, istraživanje je pokazalo da je uspostavljanje direktne 

komunikacije sa grañanima korišćenjem adekvatne metodologije, 

najbolji način da se neposredni korisnici nekog prostora uključe u 

rešavanje problema i njegovo unapreñanje. 

ZAHVALNOST 

Istraživanje je rañeno u okviru projekta Napravi korak - Unaredi 

okruženje koje je finansirala Agencija za evropske integracije i saradnju 

sa udruženjima Grada Beograda i u okviru projekta Modernizacija 

zapadnog Balkana (No. 177009) koje finansira Ministarstvo za nauku i 

tehnološki razvoj Republike Srbije. 

LITERATURA 

Vukmirovic, Milena Projekat Napravi korak - Unparedi okruženje: Rezultati anke 

tiranja grañana, Beograd, sajt: www.napravikorak.org 2010 

Vukmirović, Milena, in Mira Milaković. „Citizens as actors in the process of 

improving pedestrian environment quality: Belgrade case study .“ The 4th 

Knowledge Cities World Summit. Holon and Galilee, 2011. 

Gerlach, Jürgen. „Pedestrian Quality Audits and Inspections – more than a part of 

the new EU-Directive on Road Safety Infrastructure Management.“ V 

Pedestrian' Quality Needs. Final Report of the COST project 358, montaža 

Rob Methorst, Hector Monterde i Bort, Ralph Risser, Daniel Sauter, Maks 

Tight in Jim Walker, 83-133. Cheltenham: Walk21, 2010. 

224

4 PRIMERI IZ PRAKSE 

225

226

ANALIZA PRILAGOðENOSTI OBRAZACA URBANE 

STRUKTURE KLIMATSKIM PROMENAMA: PRIMER NACRTA 

PLANA DETALNE REGULACIJE "ADA CIGANLIJA" 66 

ANALYSIS OF ADAPTATION OF URBAN STRUCTURE PATTERNS TO 

CLIMATE CHANGE: AN EXAMPLE OF THE DETAILED REGULATION 

PLAN "ADA CIGANLIJA" 

Doc. dr Marija Maruna, Prof. dr Nada Lazarević Bajec, dr Vladimir Mihajlov 

Arhitektonski fakultet, Beograd 



APSTRAKT 

Prilagoñavanje klimatskim promenama podrazumeva konkretne mere 

koje redukuju ranjivost na uticaje klimatskih promena što u slučaju 

oblasti urbanističkog planiranja podrazumeva utvrñivanje okvira za novu i 

postojeću izgradnju koji će razviti otpornost naselja na ekstremne uticaje. 

Za sistem planiranja u Srbiji je karakteristično da se neposredni okvir za 

izgradnju definiše na nivou plana detaljne regulacije. 

U opštem smislu, utvrñivanju mera za redukovanje ranjivosti nekog 

područja prethodi razvoj smernica aktivnosti prilagoñavanja, 

karakterističnih za dugoročno planiranje, koje zavise od sposobnosti 

predviñanja opasnosti i sagledavanja mogućih posledica. Metodološki 

posmatrano, planiranje mora krenuti od identifikacije problema i na 

osnovu njih utvrñivanju prioriteta. Za razliku od dugoročnih, kratkoročni 

planovi zahtevaju pristup zasnovan na razumevanju i redukovanju 

ranjivosti što podrazumeva detaljnu analizu i razumevanje neposrednog 

konteksta. Suština je u dijagnostifikovanju osetljivih mesta koja 

predstavljaju rizik ugrožavanja neke značajne aktivnosti, načina života ili 

66 Ovaj rad je realizovan u okviru projekta "Istraživanje klimatskih promena na 

životnu sredinu: praćenje uticaja, adaptacija i ublažavanje" (43007) koji finansira 


interdisciplinarnih istraživanja za peiod 2011-2014.godine. 

227

esursa, na osnovu kojih se donose konkretne mere i utvrñuje okvir za 

izgradnju. 

U ovom radu će se istraživati na koji način postojeći urbanistički planovi 

kreiraju obrasce urbane strukture otporne na klimatske promene. Težište 

je na analizi načina na koji su mere prilagoñenosti uključene u planove, a 

ne na analizi načina formiranja obrazaca urbane strukture. Cilj je 

ukazivanje na mogućnost uključivanja teme klimatskih promena u 

urbanističke planove kao i unapreñenje postojećeg načina urbanističkog 

planiranja radi stvaranja obrazaca urbane strukture otpornijih na 

klimatske promene. 

Istraživanje će biti sprovedeno na primeru Nacrta plana detaljne 

regulacije "Ada Ciganlija". 

Ključne reči: obrasci urbane strukture, prilagoñavanje klimatskim 

promenama, kratkoročno planiranje 

ABSTRACT 

Adaptation to climate change involves concrete measures to reduce 

vulnerability to climate change impacts which in the area of urban 

planning includes establishing a framework for new and existing 

construction that will develop resistance of the settlements to extreme 

impacts. For the planning system in Serbia is characteristic that 

immediate framework for construction is defined on the level of detailed 

regulation plan. 

Development of guidelines for adaptation activities precedes establishing 

measures to reduce vulnerability of an area, which depends on the ability 

to anticipate risks and to monitor the possible consequences. Planning 

must start from the problem identification and prioritization based on 

them, from methodological point of view. Unlike the long-term, shortterm 

plans call for an approach based on understanding and reducing 

vulnerabilities that includes a detailed analysis and understanding of the 

direct context. Diagnostics of sensitive places, possessing significant 

threat to particular activities, lifestyles and resources is essential. 

Concrete measures are taken, and a framework for building is established 

based on this diagnostic. 

Paper explores capabilities of current town planning practice to create 

patterns of urban structure resistant to climate change. Analysis is 

focused on the way in which adaptation measures are included in the 

plans, not on an analysis of forming patterns of urban structure. Paper 

illustrates the possibility to include issues of climate change in urban 

228

planning as well as improvement of the current practice toward creation 

of an urban structure more resistant to climate change. 

Detailed regulation plan of "Ada Ciganlija", in draft version is taken as an 

example for purpose of this paper. 

Keywords: patterns of urban structure, adaptation to climate change, 

short-term planning 

UVOD 

Negativne posledice klimatskih promena su danas evidentne. Klima spada 

u bazični prirodni resurs i pored dominantnog uticaja na eko sisteme, 

proizvodi posledice po stanje i razvoj društva. Stručna javnost je 

poslednjih decenija okrenuta problemu rešavanja prekomerne emisije 

štetnih gasova i shodno tome razvoju mera za ublažavanje klimatskih 

promena. Meñutim, odsustvo konkretnih rezultata na ovom polju i 

mirenje sa činjenicom da su odreñeni efekti klimatskih promena 

neizbežni, sve veći naglasak stavljaju na razvoj mera za prilagoñavanje 

klimatskim promenama. Prema opštoj definiciji, prilagoñavanje 

klimatskim promenama podrazumeva predviñanje kada i gde će se 

posledice globalnog zagrevanja desiti, razvoj strategija prilagoñavanja i 

preduzimanje konkretnih mera koje redukuju ranjivost na uticaje 

klimatskih promena. Mere mogu biti veoma raznovrsne od tehničkih, 

institucionalnih, pravnih, obrazovnih do mera za promenu oblika 

ponašanja. (Füssel, 2007, 267). 

Široko posmatrano, najveći uticaj klimatske promene imaju u okviru 

sledećih oblasti: prirodna sredina, infrastruktura i zdravlje i bezbednost. 

Prilagoñavanje klimatskim promenama uključuje i akcije koje preduzima 

država kao što su legislativa, regulativa i stimulativne mere za 

ublažavanje promena u društveno-ekonomskom sistemu sa ciljem 

redukovanja ranjivosti na klimatske promene, kao što su oscilacije u klimi 

i klimatski ekstremi. (Burton et al., 2002, 146) 

Klimatske promene i urbani sistemi 

Prema mnogim autorima, klimatske promene predstavljaju svojevrsno 

vanredno stanje i ekološki imperativ sa kojim se sučeljavaju gradovi i 

ljudska društva. Ekstremni uticaji koje klimatske promene izazivaju, pre 

svega, se odnose na vetrove, oluje i padavine. U okviru urbanih sistema 

ti uticaji izazivaju smanjenje pitke vode, česte i teške vremenske neprilike 

kao što su jake kiše i cikloni, iznenadne poplave, olujni udari i povećanje 

ekstremnih temperatura. Iz ovoga se jasno može zaključiti da je u 

izvesnoj meri većina urbanih sistema i njihovih stanovnika ranjiva. Veća 

229

koncentracija ljudi i aktivnosti proizvodi složenije urbane sisteme koji su, 

samim tim, osetljiviji na klimatske promene. U takvim okolnostima 

neznatne klimatske promene mogu uticati na velik broj ljudi i izazvati 

ozbiljne posledice na urbane sisteme. 

PRILAGOðAVANJE KLIMATSKIM PROMENAMA U 

URBANISTIČKOM I PROSTORNOM PLANIRANJU 

Shodno prethodnom, uključivanje urbanih studija i politika u razvoj 

načina za prilagoñavanje klimatskim promenama i smanjenje rizika po 

ljudsko blagostanje je prepoznato kao ključno za minimizovanje uticaja 

klimatskih promena na urbane sisteme. Prostorni i urbanistički planovi 

predstavljaju efikasan način za operacionalizaciju opštih politika 

prilagoñavanja utvrñenih na višem nivou putem odgovarajućih sredstava 

i alata. Ukoliko su politike prilagoñavanja definisane na nacionalnom 

nivou, planeri u lokalnoj upravi ih mogu sprovoditi kroz planove, 

standarde, kriterijume za projektovanje, strategije implementacije i 

ciljane akcije (Burton i drugi, 2002; Wilson, 2006). Nabrojana planerska 

sredstva su neophodna za razvoj i sprovoñenje politika adaptacije na 

svim prostornim nivoima. 

Strategije prilagoñavanja klimatskim promenama se oslanjaju na tri 

ključna aspekta: smanjenje osetljivosti sistema na klimatske promene, 

korigovanje izloženost sistema klimatskim promenama i uvećanje 

otpornosti sistema na klimatske promene. Sva tri aspekta se moraju 

primenjivati u planiranju bilo kog prostornog nivoa.(Adger et al., 2005) 

Uvoñenje aspekta klimatskih promena u proces i sistem planiranja 

omogućava pravovremeno reagovanje koje je isplativije od onog koje se 

sprovodi nakon klimatskih uticaja. Direktni troškovi uključivanja aspekta 

prilagoñavanja klimatskim promenama u urbanističko planiranje su 

beznačajni u odnosu na troškove po društvo i fizičku strukturu koje bi 

izazvalo totalno ignorisanje ovog aspekta (CEF & CBCL, 2005; Wilson, 

2006). 

U okviru oblasti urbanističkog i prostornog planiranja prilagoñavanje 

klimatskim promenama je usmereno na utvrñivanje okvira za novu i 

postojeću izgradnju koji će dovesti do smanjenja emisije ugljen dioksida i 

razviti otpornost naselja na ekstremne uticaje. (Burton et al., 2002, 146) 

Akcenat je na smanjenju troškova putem preduzimanja odgovarajućih 

korektivnih akcija za redukovanje izloženosti riziku. Prilagoñavanje 

klimatskim promenama podrazumeva zaštitu infrastrukture, zdravlja i 

bezbednosti ljudi i unapreñenje kvaliteta života. Osim toga, 

prilagoñavanje može zaštititi investicije i smanjiti troškove osiguranja. 

Gidens napominje da je suština prilagoñavanja u dijagnostificiranju i 

230

obezbeñenju osetljivih mesta. Osetljivo mesto predstavlja rizik – rizik 

ugrožavanja neke značajne aktivnosti, načina života ili resursa . (Gidens, 

2010, 197) 

U oblasti urbanističkog planiranja smernice se definišu na nivou 

dugoročnih, a mere na nivou kratkoročnih planova. Pozivajući se na 

Fusela (Füssel), Lazarević Bajec navodi da je za potrebe adaptacije na 

klimatske promene moguće razlikovati dva pristupa planiranju. Prvi je 

pristup zasnovan na opasnostima koji se bazira na verovatnoći dogañaja i 

samim tim je pogodan za dugoročno paniranje obzirom da podiže svest o 

problemima i omogućava identifikaciju prioriteta. Rizik se definiše kao 

odstupanje od očekivanog. Ovaj pristup polazi od toga da je moguće 

efikasno kontrolisati postojeće rizike i definisati scenarije koji predviñaju 

buduće klimatske uticaje. 

Drugi je pristup zasnovan na ranjivosti koji se bazira na razumevanju 

konteksta i shodno tome razvijanju mera za ublažavanje ranjivosti. 

Ranjivost se definiše kao stepen osetljivosti u odnosu na opasnosti, štete 

ili gubitke. Ovaj pristup najviše odgovara kratkoročnom planiranju u 

situacijama kada se neadekvatno upravlja postojećim rizicima i time 

stvara neizvesnost u pogledu klimatskih uticaja. (Lazarević Bajec, 2011) 

Pristup zasnovan na ranjivosti počinje od prethodnih iskustava u 

upravljanju klimatskim rizicima i uključuje stejkholdere na početku 

procesa, povezujući prilagoñavanje klimatskim promenama direktno sa 

njihovim aktivnostima. (Füssel, 2007, 271). Kratkoročni planovi, za razliku 

od dugoročnih koji se zasnivaju na scenarijima i dugoročnim 

projekcijama, zahtevaju pristup zasnovan na razumevanju i ublažavanju 

ranjivosti što podrazumeva detaljnu analizu i razumevanje neposrednog 

konteksta. (Füssel, 2007). 

Strategije prilagoñavanja se najbolje sprovode na lokalnom nivou 

obzirom da se direktno odnose na uticaje klimatskih promena u zajednici. 

To znači da urbanistički planovi predstavljaju izuzetno korisno sredstvo za 

sprovoñenje akcija prilagoñavanja na lokalnom nivou. Planovima se, pre 

svega, ureñuju odgovarajući infrastrukturni sistemi i definišu standardi za 

projektovanje. 

Za sistem planiranja u Srbiji je karakteristično da se neposredni okvir za 

izgradnju definiše na nivou Plana detaljne regulacije. 

SRBIJA I KLIMATSKE PROMENE 

Analizi tendencija osnovnih klimatskih promena se u Srbiji posvećuje 

pažnja tek poslednje dve decenije. Na osnovu pvih procena promene 

231

klime na našem području da se zaključiti da je od 1982.g. započeo rast 

godišnje temperature koji i dalje traje. Početak perioda rasta temperature 

vazduha je praćen periodom redukcije godišnjih suma padavina. Izražen 

trend rasta temperature vazduha prisutan je na celom području Srbije. U 

područja sa najintenzivnijim pozitivnim trendom temperature vazduha 

spada i Beograd. Izrazito je uočljivo da su poslednje decenije najtoplije u 

nizu podataka od 1890.g. (Popović, ðurñević, Živković, Jović, Jovanović, 

2009). 

Procene ukazuju da će područje Srbije biti izloženo uticajima koji mogu 

imati posledice na celo društvo. Naime, prema umerenim projekcijama, 

za naše područje se do kraja ovog veka očekuje povećanje temperature 

vazduha za 2,6°C i smanjenje padavina do 20%. Otopljavanje neće biti 

ravnomerno tokom godine: leto će biti toplije za 3,5°C, jesen za 2.2°C, 

zime za 2,3°C, a proleće za 2,5°C (Popović, Radulović, Jovanović, 2006.) 

To znači da će se desiti preraspodela potrošnje električne energije u toku 

godine obzirom na smanjenu potrošnju energije za grejanje, ali povećanu 

potrošnju energije za klimatizaciju. Povećanje temperature i smanjenje 

letnjih padavina će prouzrokovati suše što će imati direktan uticaj na 

vodosnabdevanje. Ekstremne padavine i poplave će uticati na povećanje 

ulaganja u tehničko-tehnološke sisteme. 

ZAKONSKI OKVIR 

Neposredan zakonski okvir kojim se ureñuje oblast prostornog razvoja u 

skladu sa klimatskim promenama čine Zakon o prostornom planu, Zakon 

o planiranju i izgradnji i tri zakona iz domena ekološkog prava - Zakon o 

zaštiti životne sredine, Zakon o proceni uticaja na životnu sredinu i Zakon 

o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu. 

Zakon o prostornom planu (Prostorni plan Republike Srbije) je planski 

dokument koji se donosi za teritoriju čitave države i definisan je zakonom 

o planiranju i izgradnji. Planovi nižeg reda, prostorni i urbanistički, moraju 

biti u skladu sa prostornim planom Republike Srbije. Prostorni plan je 

dugoročni strateški dokument koji se donosi za period od najmanje 10 

godina i njime se utvrñuju dugoročne organizacije, ureñenja, korišćenja i 

zaštite prostora Republike Srbije. Prvi prostorni plan Republike Srbije je 

donet 1996.godine. Prostornim planom su bile obuhvaćene sledeće 

tematske oblasti: prirodni resursi, stanovništvo, naselja, delatnosti i 

regionalna podela, saobraćaj i veze, turizam, zaštita životne sredine, 

prirodne i kulturne baštine (PPRS,1996). Zakonom o planiranju i izgradnji 

iz 2003.godine je Prostorni plan Republike Srbije ukinut kao vrsta 

planskog dokumenta, a umesto njega je uvedena Strategija prostornog 

razvoja Srbije. U Ustavu Republike Srbije iz 2006.godine se prostorni plan 

232

ponovo spominje, i Zakonom o planiranju i izgradnji iz 2009.godine se 

vraća kao vrsta planskog dokumenta. Rad na novom prostornom planu 

RS je započet 2009.godine, završen 2010. godine i usvojen na sednici 

Narodne skupštine 23. novembra iste godine. Novi Prostorni plan RS je 

rañen u skladu sa principima održivog razvoja i veću pažnju posvećuje 

prirodnim faktorima. Tematske oblasti kojima se bavi su: priroda, 

ekološki razvoj i zaštita, stanovništvo, naselja i socijalni razvoj, održivi 

razvoj ekonomije, transporta i infrastrukture, prostorna integracija Srbije 

(PPRS,2011). Novinu predstavlja program implementacije prostornog 

plana RS kao vrsta posebnog dokumenta kojim se obezbeñuje 

ostvarivanje Prostornog plana. 

Zakonom o planiranju i izgradnji se utvñuju uslovi i način planiranja i 

ureñenja prostora, ureñivanja i korišćenja grañevinskog zemljišta i 

izgradnje objekata, način organizacije i nadležnosti relevantnih institucija 

i druga pitanja od važnosti. Poslednje decenije su doneta tri zakona o 

planiranju i izgradnji: 2003., 2009. i 2011.godine. Izmene u zakonima su 

se uglavnom ticale ureñenja sistema planiranja u smislu definisanja 

svojinskih odnosa nad grañevinskim zemljištem, skraćenja i 

pojednostavljenja procedure dobijanja grañevinske dozvole, broja 

obaveznih planskih dokumenata za lokalne samouprave, kao i pitanje 

legalizacije objekata. (ZPI, 2003; ZPI, 2009: ZPI, 2011) Zakon o 

planiranju i izgradnji se detaljnije razrañuje kroz različite pravilnike od 

kojih su najznačajniji: Pravilnik o sadržini i izradi planskih dokumenata 

(PSIPD, 2003), Pravilnik o sadržini, načinu izrade, načinu vršenja stručne 

kontrole urbanističkog plana, kao i uslovima i načinu stavljanja plana na 

javni uvid (PSNINVSK, 2004) i Pravilnik o opštim uslovima o parcelaciji i 

izgradnji i sadržini, uslovima i postupku izdavanja akta o urbanističkim 

uslovima za objekte za koje odobrenje za izgradnju izdaje opštinska, 

odnosno gradska uprava (POUPIS, 2003). 

Zakonom o zaštiti životne sredine se ureñuju kriterijumi i uslovi za 

održivo korišćenje i zaštitu prirodnih resursa i dobara, mere i uslovi 

zaštite životne sredine, praćenje stanja životne sredine, ekonomski 

instrumenti za zaštitu životne sredine, odgovornost za zagañenje i 

kaznene odredbe. Ovim zakonom se ureñuje integralni sistem zaštite 

životne sredine kojim se obezbeñuje ostvarivanje prava čoveka na život i 

razvoj u zdravoj životnoj sredini i uravnotežen odnos privrednog razvoja i 

životne sredine u Srbiji (ZZŽS, 2009). 

Zakonom o proceni uticaja na životnu sredinu se reguliše postupak 

procene uticaja za projekte koji mogu da imaju značajne uticaje na 

životnu sredinu, sadržaj studije o proceni uticaja na životnu sredinu, 

učešće zainteresovanog organa i organizacija i javnosti, prekogranično 

233

obaveštavanje za projekte koji mogu da imaju značajne uticaje na 

životnu sredinu druge države, kao i nadzor i druga pitanja značajna za 

procenu uticaja na životnu sredinu (ZPUŽS, 2009). 

Zakonom i strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu se regulišu uslovi, 

način i postupak vršenja procene uticaja planova i programa na životnu 

sredinu i unapreñenje održivog razvoja. Procena se vrši za sve planove i 

programme u oblasti prostornog i urbanističkog planiranja ili korišćenja 

zemljišta, poljoprivrede, šumarstva, ribarstva, energetike, industrije, 

saobraćaja, upravljanja otpadom, upravljanja vodama, 

telekomunikacijama, tuizma, očuvanja prirodnih staništa divlje flore i 

faune. 

Ureñenje prostornog razvoja u skladu sa klimatskim promenama se šire 

definiše i mnogim drugim zakonskim aktima, kao što su: Zakon o 

vodama, Zakon o zaštiti prirode, Zakon o ministarstvima, Zakon o 

slobodnom pristupu informacijama od javnog značaja, Zakon o lokalnoj 

samoupravi, Zakon o komunalnim delatnostima, Zakon o 

hidrometeorološkim poslovima od interesa za celu zemlju i mnogi drugi 

podzakonski akti, ali njihova detaljnija analiza prevazilazi okvire ovog 

rada. 

ASPEKT KLIMATSKIH PROMENA U SISTEMU PROSTORNOG I 

URBANISTIČKOG PLANIRANJA U SRBIJI – NIVO REGULATIVE 

Tema klimatskih promena se u sistemu urbanističkog i prostornog 

planiranja, po prvi put spominje u Prostornom planu republike Srbije iz 

2010.godine. Ovaj planski dokument je utemeljen u Strategiju održivog 

razvoja Republike Srbije (2008) i Akcioni plan za primenu nacionalne 

Strategije održivog razvoja za period od 2009-2017 (2009). Prostorni plan 

daje iscrpan pregled problema u oblasti politika prilagoñavanja 

klimatskim promenama, analizu trenutnog stanja planiranja u Srbiji i 

preporuke za promenu sistema planiranja koji bi adekvatnije odgovorio 

na problem adaptacije na klimatske promene. Prostornim planom se 

sugeriše rešavanje problema vezanih za integraciju i operacionalizaciju 

opštih politika, usklañivanje nivoa na kojima se donose odluke, vertikalnu 

i horizontalnu koordinaciju, učešće relevatnih zainteresovanih strana, 

razvoj kapaciteta za sprovoñenje, praćenje i izvršenje plana. Na nivou 

regulative, Prostornim planom se sugeriše uvoñenje klimatskih podataka i 

informacija u proces planiranja i projektovanja, usklañivanje nacionalnih 

propisa iz oblasti prirodnih i tehnoloških aspekata upravljanja rizicima sa 

zakonodavstvom u EU, usvajanje strategije integralne zaštite zemljišta, 

objekata i infrastrukture od prirodnih i tehnoloških opasnosti (Lazarević 

Bajec, 2011). 

234

U paketu zakona iz domena ekološkog prava - Zakonu o zaštiti životne 

sredine, Zakonu o proceni uticaja na životnu sredinu i Zakonu o 

strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu, aspekt klimatskih promena 

se može posredno posmatrati kroz temu životne sredine, odn. načine 

upravljanja i očuvanja kvaliteta životne sredine i načine kontrole i 

sanacije svih oblika narušavanja prirodnih vrednosti i uslova za opstanak 

svih živih bića. Životna sredina se posmatra kao skup prirodnih i stvorenih 

vrednosti čiji kompleksni meñusobni odnosi čine okruženje, odnosno 

prostor i uslove za život (ZZŽS, 2009, član 3.). U ovim zakonima se 

težišno tretira stanje ugroženosti životne sredine u odnosu na fizičke, 

hemijske, biološke, estetske i druge indikatore. Ugoženom životnom 

sredinom se smatra odreñeni deo prostora gde zagañenje ili rizik od 

zagañenja prevazilazi kapacitet životne sredine, a aktivnostima koje utiču 

na životnu sredinu se smatraju oni zahvati kojima se menjaju stanja i 

uslovi u životnoj sredini kao što su: korišćenje resursa i prirodnih dobara, 

procesi proizvodnje i prometa, distribucija i upotreba materijala, 

ispuštanje zagañujućih materija, upravljanje otpadom, buka i vibracije, 

jonizujuće i nejonizujuće zračenje i udesi (ZZŽS, 2009, član 3.). Prema 

ovom paketu zakona, se dakle, ugroženost životne sredine posmatra kroz 

delovanje ljudskog faktora. 

Meñu načelima za zaštitu životne sredine ovog zakona, od značaja za 

urbanističko i prostorno planiranje, se posredno može uočiti tretiranje 

faktora klimatskih promena. Tako se u Načelu prevencije i 

predostrožnosti predviña, izmeñu ostalog, da svaka aktivnost mora biti 

planirana i sprovedena na način da predstavlja najmanji rizik po životnu 

sredinu i zdravlje ljudi i smanji opterećenje prostora i potrošnju energije 

u upotrebi (ZZŽS, 2009, član 9.). U istom zakonu su previñene i Mere i 

uslovi zaštite životne sredine koje se odnose na planiranje i izgradnju 

meñu kojima se može izvojiti: obaveza odreñivanja područja ugroženih 

delova životne sredine (zagañena područja, područja ugrožena erozijama 

i bujicama, eksploatacijom mineralnih sirovina, plavna područja is l.) i 

utvrñivanje mera za sanaciju ovih područja (ZZŽS, 2009, član 34.). 

Zakon o planiranju i izgradnji iz 2011.godine se konkretnije osvrće na 

aspekt klimatskih promena i mera za prilagoñavanje. Tako se već u 

Načelima za ureñenje i korišćenje prostora definiše potreba za 

usklañivanjem socio-ekonomskog razvoja sa energetskom efikasnošću, 

obezbeñenje uslova za racionalno korišćenje neobnovljivih prirodnih 

resursa i obnovljivih izvora energije i sprečavanje i zaštita od prirodnih i 

tehničko-tehnoloških nesreća. Od značaja za aspekt prilagoñavanja 

klimatskim promenama je načelo horizontalne koordinacije prilikom 

ureñenja prostora koja podrazumeva povezivanje sa susednim 

235

teritorijama, javnim i civilnim sektorom, kao i participaciju svih učesnika 

(ZPI, 2011, član 3). 

Ovim zakonom se po prvi put definiše i obaveza izgradnje, korišćenja i 

održavanja objekata visokogradnje prema zahtevima energetske 

efikasnosti. Predviñeno je izdavanje sertifikata o energetskim svojstvima 

objekta u vidu dela tehničke dokumentacije za potrebe izdavanja 

upotrebne dozvole (ZPI, 2011, član 4). Ovako jasno definisano načelo 

energetske efikasnosti je novina u odnosu na Zakon o planiranju i 

izgradnji iz 2003.godine. 

Posebno načelo predstavlja i definisanje uslova zaštite životne sredine 

gde se precizira da svi planski dokumenti moraju da sadrže obavezne 

mere zaštite životne sredine propisane procenom uticaja na životnu 

sredinu, odnosno utvrñene mere zaštite od strane nadležnog organa u 

skladu sa posebnim zakonima (ZPI, 2011, član 9). Mere zaštite životne 

sredine i strateška procena uticaja na životnu sredinu postaju sastavni 

deo plana. 

Zakon o planiranju i izgradnji se bliže definiše kroz pravilnike. Važeći 

pravilnici su doneti na osnovu Zakona o planiranju i izgradnji iz 

2003.godine. Ovaj Zakon urbanističke planove, kao planove kojima se 

ureñuje prostor na lokalnom nivou, deli na opšte urbanističke planove (u 

koje ubraja generalni plan i plan opšteg ureñenja) i regulacione planove 

(u koje ubraja plan generalne regulacije i plan detaljne regulacije). 

Zakonom se definiše obavezni sadržaj planskih dokumenata u smislu 

obavezujućih priloga, pre svega, tehničkih rešenja kao što su namene 

površina, trase za infrastrukturu, nivelacione i regulacione linije. Kao 

posebne i obavezujuće celine plana se definišu: 1)pravila ureñenja (koja 

sadrže opis i objašnjenje grafičkog dela i opšte urbanističke uslove), 

2)pravila grañenja (koja sadrže uslove koji se odnose na izgradnju 

objekta) i 3)grafički deo (koji prikazuje planirano rešenje, regulaciju i 

nivelaciju). Posmatrano sa aspekta klimatskih promena, Planom detaljne 

regulacije se propisuju opšti i posebni uslovi o zaštiti životne sredine od 

različitih vidova zagañenja i zaštite života i zdravlja ljudi i zaštite od 

požara, nepogoda i uništavanja (u delu Pravila ureñenja) kao i uslovi 

zaštite životne sredine, tehničke, higijenske, zaštite od požara, 

bezbednosne i druge uslovi (u delu Pravila grañenja). Izradi planskog 

rešenja prethodi izrada programa za izradu plana koji služi za prikupljanje 

podataka o stanju prostora (infrastrukture, objekata, prirodnih i 

ambijentalnih celina, terena itd.). Program za izradu plana predstavlja 

informacionu i studijsku osnovu na kojoj se zasniva urbanistički plan (ZPI, 

2003). 

236

Posmatrano kroz aspekt prilagoñavanja klimatskim promenama gde se za 

nivo kratkoročnih planova preporučuje pristup zasnovan na razumevanju 

neposrednog konteksta i otkrivanju ranjivih mesta, program za izradu 

plana predstavlja izuzetno važan deo procesa izrade planskog rešenja. U 

ovoj fazi planskog procesa se prikupljaju podaci o terenu (katastarskotopografske 

podloge); podaci o uslovima za izradu plana koje pripremaju 

nadležna komunalna preduzeća, zavodi i druge službe (infrastruktura, 

zaštita životne sredine, vodotokovi, spomenici kulture, spomenici prirode, 

sanitarni uslovi, hidrometerorološki i seizmološki uslovi, itd.); podaci o 

stanju privrede, infrastrukture, stanovništvu, gustinama i kapacitetima, 

geološkim, hidrološkim i litološkim uslovima terena, životne sredine, 

geografskim karakteristikama, klimatkim prilikama itd.; daje se analiza i 

ocena stanja područja; procena razvojnih mogućnosti koja se odnosi na 

zemljište za izgradnju i infrastrukturu. Koncept plana, kao izlazni rezultat 

programa za izradu plana sadrži: 1) tekstualni deo (u kojem se prikazuje 

ocena stanja razvojnih mogućnosti; ciljevi ureñenja i izgradnje i osnovni 

programski elementi; predloženi obuhvat plana i grañevinski reon; 

principi preliminarne podele na područja, poteze, zone i urbanističke 

celine), i 2) grafički prikaz koncepta plana (u kojem se prikazuje 

preliminarna podela na tipične celine ili zone; svi objekti i zone zaštite; 

stečene obaveze i predviñena proširenja kapiciteta infrastrukture). Ako se 

plan detaljne regulacije izrañuje za deo donetog generalnog plana, 

generalni plan je ujedno i koncept plana programa za izradu plana 

(PSNINVSK, 2004). 

PRILAGOðAVANJE KLIMATSKIM PROMENAMA U NACRTU PLANA 

DETALJNE REGULACIJE "ADA CIGANLIJA" 

Istraživanje načina redukovanja ranjivosti obrazaca urbane strukture je 

sprovedeno na primeru Nacrta plana detaljne regulacije "Ada Ciganlija". 

Ovaj plan je uzet za primer zbog specifičnosti lokacije koja spada u rečno 

ostrvo (poluostrvo) i po prirodi stvari je izloženija klimatskim promenama 

u odnosu na kopneni deo gradske površine. Prostor Ade Ciganlije, 

obuhvaćen ovim planom, spada u užu zonu sanitarne zaštite. Samo 1% 

od ukupne površine obuhvaćene planom se nalazi u široj zoni sanitarne 

zaštite. Plan je analiziran sa ciljem utvrñivanja načina na koji postojeće 

urbanističko planiranje kreira obrasce urbane strukture prilagoñene 

klimatskim promenama. 

Zakonski okvir kojim se ureñuje urbanističko planiranje u Srbiji, jasno 

definiše vrstu i sadržinu planskog dokumenta, proceduru za donošenje 

urbanističkog plana kao i institucije i nadležnosti za urbanističko 

planiranje, meñutim, metodologija izrade planskih dokumenata nije 

detaljnije odreñena. Meñutim, moguće je, analizom sadržaja Nacrta plana 

237

detaljne regulacije "Ada Ciganlija", uočiti elemente metodologije 

planiranja ove prostorne celine: 

1. Prikaz postojećeg stanja sa osvrtom na obaveze iz plana višeg 

reda 

2. Izrada pravila ureñenja 

3. Urbanističke mere zaštite 

4. Izrada pravila grañenja 

5. Davanje smernica za sprovoñenje plana. 

Prikaz postojećeg stanja sa osvrtom na obaveze iz plana višeg 

reda 

Prikaz postojećeg stanja daje pregled osnovnih aktivnosti u okviru 

navedenih zona, i posebno prikaz stanja zelenih površina obzirom da je 

prostor Ade Ciganlije evidentiran kao područje sa posebnim prirodnim 

vrednostima od strane Zavoda za zaštitu Srbije. Prikazom postojećeg 

stanja nisu evidentirana mesta izložena uticaju klimatskih promena, tzv. 

ranjiva mesta, već je samo dat opšti pregled osnovnih aktivnosti i vrsta 

zelenih površina. 

U delu pod nazivom Planski i pravni osnov za izradu plana detaljne 

regulacije "Ada Ciganlija" dat je osvrt na obaveze preuzete iz Generalnog 

plana Beograda 2021. Smernice za razradu plana iz GUP-a su date u 

odnosu na namenu površina i to: zelene površine (rečna ostrva ili ade, 

šume, zaštitne šume); planirane sportsko rekreativne zone; komunalne 

delatnosti i infrastrukturne površine; saobraćaj i saobraćajne površine; 

zemljište čija će se namena odrediti nakon usklañivanja postojećih 

namena sa posebnim propisima, posebni poslovni kompleksi; sport, 

sportske objektei komplekse. Prikazani podaci o nameni površina 

predstavljaju planirano stanje koje je rañeno na nivou GUP-a i shodno 

tome na osnovu podataka koji su prikupljeni za svrhe obrade tog plana 

(plana višeg reda) tj. na nivou celog grada. Preuzeto planirano stanje ne 

prepoznaje prostore osetljive na klimatske promene već samo neke 

aspekte prostornog zagañenja koji se mogu uočiti u tehničkim 

intervencijama (npr. produbljivanje i čišćenje zaraslih bara, ograničenje 

vodonepropusnih površina za infrastrukturne objekte, očuvanje 

odreñenog procenta zelenila). Ne postoji prikupljanje podataka o stanju 

aktivnosti i resursa, niti o načinu života karakterističnim za dati prostor. 

Teme od značaja za klimatske promene, obuhvaćene smernicama iz GUPa, 

su prirodni resursi koji utiču na kvalitet životne sredine, kao što su 

šume i šumski zaštitni pojasevi. Takoñe , skreće se pažnja na delatnosti 

koje su neadekvatne za prostor u kojem se nalaze, odn. nisu usklañene 

sa okolinom. Pod tim se podrazumevaju površine i objekti stanovanja, 

238

centara, privrede, sporta, saobraćaja i drugog u području vodoizvorišta u 

Makišu. Od tema značajanih za redukovanje osetljivosti na klimatske 

promene pominju se samo mere za zaštitu zone vodoizvorišta i potreba 

za očuvanjem prirodnih resursa od značaja za kvalitet životne sredine. Za 

zonu vodoizvorišta od posebnog je značaja zaštita podzemnih voda, gde 

se planom predlaže odgovarajuće pošumljavanje. 

Izrada pravila ureñenja 

Izrada pravila ureñenja i grañena je definisana važećim Zakonom o 

planiranju i izgradnji i pratećim pravilnicima. Nacrt plana detaljne 

regulacije "Ada Ciganlija" je proistekao iz Programa za izradu 

urbanističkog plana Ada Ciganlija iz 2008.g. čiji sadržaj je bio definisan 

Zakonom o planiranju i izgradnji iz 2003.g., Pravilnikom o sadržini, načinu 

izrade, načinu vršenja stručne kontrole urbanističkog plana kao i uslovima 

i načinu stavljanja plana na javni uvid iz 2004.g, Zakonom o strateškoj 

proceni uticaja na životnu sredinu iz 2004.g. i Zakonom o sportu iz 

1996.g. 

Sadržaj pravila ureñenja prostora Ade Ciganlije obuhvata: 

• podelu prostora na celine i zone 

• namenu zemljišta 

• bilans urbanističkih pokazatelja 

• uslove zaštite kulturnoistorijskog nasleña 

• urbanističke uslove ze ureñenje površina i objekata javne 

namene (javne saobraćajne površine, javnu infrastrukturnu 

mrežu i objekte, zelene pošumljene površine, vodene površine, 

melioracione kanale, površine za plažu, pravila ureñenja i 

grañenja na površinama javne namene) 

• urbanističke mere zaštite (pravila za zaštitu života i zdravlja ljudi, 

pravila za evakuaciju otpada, pravila za zaštitu od elementarnih 

nepogoda i protivpožarnu zaštitu) 

• inženjerskogeološke uslove 

• ekonomsku analizu i procenu ulaganja iz javnog sektora. 

Pravila ureñenja počinju podelom prostora na zone planiranih aktivnosti. 

Zone su grubo definisane prema vrsti sadržaja (kao što su sport, 

rekreacija, zabava, centri, infrastruktura) i prema prirodnim resursima. 

Procena ugroženosti aktivnosti ili resursa (osim načelne potrebe za 

očuvanjem područja vodoizvorišta) nije rañena, niti su razmatrana 

osetljiva mesta prilikom odreñivanja zona. Jedini faktori ograničenja uzeti 

u obzir prilikom planiranja budućih aktivnosti se tiču očuvanja prirodnih 

resursa (zelenila, šume, obala, vodoizvorišta). Podelu prostora na zone 

prati podela zemljišta na javnu i ostale namene. U ovom sektoru plana se 

239

po prvi put pominje potreba za odbranom od poplava putem definisanja 

površina za odbrambeni nasip. 

Urbanistički parametri koji se razmatraju u pravilima ureñenja se odnose 

samo na bilans površina, izgrañenost parcele, spratnost i učešće zelenih 

površina u izgrañenom prostoru. 

Urbanistički uslovi za javne površine i javne objekte obuhvataju 

saobraćajnu infrastrukturu, javnu infrastrukturu, zelene pošumljene 

površine, vodene površine, melioracione kanale, površine za plažu, 

pravila ureñenja i grañenja na površinama javne namene. U ovom delu 

plana, daju se iscrpne i detaljne projekcije ureñenja javnih površina i 

objekata u vidu tehničkih uslova za njihovo postavljanje u prostoru kao i 

načina meñusobnog uklapanja različitih aktivnosti, bez osvrta na problem 

klimatskih promena. Karakteristično je odsustvo politika transporta koje 

smanjuju potrebu za putovanjima u cilju smanjenja emisije štetnih 

gasova. Elementi ureñenja prostora u skladu sa klimatskim promenama 

se javljaju u slučaju definisanja urbanističkih uslova za vodovodnu i 

kanalizacionu mrežu, obzirom da se radi o području izvorišta 

vodosnabdevanja. Prema odlukama Grada Beograda takvi prostori 

podležu posebnim merama ureñenja i strogim pravilima korišćenja. 

Definišu se mnogobrojna ograničenja grañenja i korišćenja zemljišta u 

cilju zaštite od zagañenja. 

Kao rizično mesto se prepoznaje nasip ka reci Savi, obzirom na uočen 

trend povećanja vodostaja kao i produženje njegovog trajanja, za koji se 

predviñaju mere protiv prelivanja. Vodoprivrednim ureñenjem se 

predviña i izgradnja sadržaja neophodnih za zaštitu od atmosferskih i 

podzemnih voda putem kanala i meliorativnog sistema. Uočava se 

zavisnost izmeñu sistema vodotokova i saobraćajne mreže i u tom smislu 

se ističe potreba za identifikacijom ranjivih mesta (pre svega na nivou 

meñuzavisnosti sistema vodotokova i saobraćajne mreže). 

Planiranje infrastrukturnih površina i objekata (elektroenergetska mreža, 

telekomunikaciona mreža, kablovski distribucioni sistem, toplovodna 

mreža, gasovodna mreža) je rañeno isključivo sa tehničkog aspekta, uz 

blagi osvrt na moguće opasnosti od površinskih i podzemnih voda, bez 

detaljnije analize stvarnih lokacija i konkretnih uslova na njima. Ponegde 

se, i to samo načelno, pominje potreba za uvažavanjem uticaja na 

životnu sredinu. 

Zelene pošumljene površine se prepoznaju kao važan resurs prostora Ade 

Ciganlije i planira se njihova zaštita i unapreñenje. Posebno se akcentuje 

nephodnost očuvanja postojećeg prirodnog ambijenta kompleksa, pre 

240

svega šumskog zemljišta, uz mogućnost razvoja ekstenzivnih sportskorekreativnih 

aktivnosti. Vodi se računa o korišćenju prirodnih propusnih i 

polupropusnih materijala za materijalizaciju staza. Meñutim, ne 

prepoznaje se potreba za identifikacijom ranjivosti, kao ni procena 

ugroženosti ovog vida rekreacije u odnosu na uticaje klimatskih promena. 

Predlozi za novo ureñenje zelenih površina ne prepoznaju aspekt 

prilagoñavanja klimatskim promenama. Kao dominantni kriterijumi za 

izbor načina ozelenjavanja i vrste sadnica na javnim površinama i uz 

objekte javne namene, su estetski i funkcionalni kriterijum. 

Prisutne sojenice na prostoru Ade Meñice se tretiraju kao vid rekreacije u 

prirodi u okviru zelenih pošumljenih površina. U istu kategoriju se 

svrstavaju i splavovi kućice, kao plovni objekti sa malim gazom, koji se 

nalaze u priobalnoj zoni. Pri tome, nije prepoznata potreba za 

identifikacijom ranjivosti, kao ni procena ugroženosti ovog vida rekreacije 

u odnosu na uticaje klimatskih promena. Predlozi za novo ureñenje i 

ozeljenjavanje, kao ni izbor budućih sadnica, ne uzimaju u obzir klimatske 

promene. Kao dominantni kriterijumi za izbor načina ozelenjavanja i vrste 

sadnica na javnim površinama i uz objekte javne namene, su estetski i 

funkcionalni (u funkciji nesmetanog odvijanja saobraćaja, zaštite od 

buke,zaštite od sunca, zaštite zagañenja vodoizvorišta) kriterijumi. 

Planiranje ureñenja vodenih površina je, pre svega, usmereno ka razvoju 

različitih aktivnosti rekreacije namenjenih širokoj populaciji. Aspekt 

klimatskih promena nije uzet u obzir. 

Urbanističke mere zaštite 

Mere za očuvanje životne sredine su izdvojene kao poseban segment 

plana. U ovom delu plana se razmatraju urbanističke mere zaštite koje 

podrazumevaju davanje pravila za zaštitu životne sredine, za evakuaciju 

otpada i za zaštitu od elementarnih nepogoda i požara. Davanje mera za 

zaštitu životne sredine je predviñeno pre svega Zakonom o strateškoj 

proceni uticaja na životnu sredinu, Zakonom o zaštiti životne sredine, 

Zakonom o sanitarnom nadzoru, Zakonom o vodama, kao i mnogim 

pratećim pravilnicima. Strateška procena uticaja, kao obavezujući deo 

plana, razmatra stanje životne sredine, značaj i karakteristike plana, 

karakteristike uticaja planiranih sadržaja na mikro i makro lokaciju i druga 

pitanja od značaja za zaštitu životne sredine, kao i predlog mera za 

sprečavanje i ublažavanje negativnih, kao i uvećavanje pozitivnih uticaja 

na životnu sredinu. 

Planom je definisano da mere zaštite imaju za cilj da se uticaji na životnu 

sredinu svedu na granice prihvatljivosti, odn. doprinesu sprečavanju, 

241

smanjenju ili otklanjanju svakog značajnijeg štetnog uticaja na životnu 

sredinu. U ovako formulisanom cilju, uočljivo je da se postavlja samo 

relacija od izgrañenog ka prirodnom prostoru, a ne i obrnuto. 

Posebno je interesantan segment plana u kojem se definišu mere za 

zaštitu od elementarnih nepogoda (koji je svrstan zajedno sa merama za 

zaštitu od požara) gde se kao jedini problem identifikuje zemljotres. 

U inženjerskogeološkim uslovima se detaljno razmatra sastav tla i u 

odnosu na njega formiraju odgovarajuće zone. Obzirom da predmetna 

lokacija pripada području vodoizvorišta, inženjerskogeološki uslovi su 

posebno okrenuti analizi tla za potrebe pozicioniranja vodozahvata. Pored 

toga, precizno su date pozicije podzemnih voda i uskladu sa tim 

definisane zone i geotehnički uslovi i preporuke za realizaciju planiranih 

sadržaja. 

U delu plana gde se razmatraju ulaganja iz javnog sektora, meñu 

predviñene troškove spadaju troškovi izuzimanja zemljišta, nadoknade za 

porušene objekte, izgradnje infrastrukture i izgradnje javnih objekata. 

Predviñeni troškovi za realizaciju površina i objekata iz javnog sektora ne 

obuhvataju posebno troškove prilagoñavanja klimatskim promenama. 

Izrada pravila grañenja 

Pravila grañenja su u Nacrtu plana data samo za komercijalnu zonu i to 

za izgradnju, zamenu, dogradnju i rekonstrukciju postojećih objekata. 

Pravila grañenja su bliže definisana kroz: 1) namenu objekta, 2) uslovi za 

obrazovanje grañevinske parcele, 3) položaj objekta, 4) indeks zauzetosti 

parcele, 5) indeks izgrañenosti parcele, 6)spratnost i visina objekta, 7) 

arhitektonska obrada objekta, 8) parterno ureñenje parcele, 9) 

ograñivanje, 10) parkiranje, 11) evakuacija otpada, 12) priključenje na 

infrastrukturnu mrežu, 13) inženjerskogeološki uslovi. Pravila grañenja se 

odnose na tehničko-tehnološke zahteve izgradnje. 

Davanje smernica za sprovoñenje plana 

Kao posebne zone, za koje je potrebno dodatno uraditi urbanističke 

projekte, su prepoznate zona komercijalnih delatnosti i zona zelenih 

površina na kojima je moguća izgradnja sportskih sadržaja. Kriterijum za 

dodeljivanje posebnog statusa ovim zonama je estetski. 

242

ZAKLJUČAK 

Sistem planiranja u Srbiji karakteriše odsustvo teme klimatskih promena 

(ublažavanja i prilagoñavanja klimatskim promenama). Česte promene 

zakona kojima se ureñuje delatnost planiranja i izgradnje su, poslednje 

decenije, pre svega bile usmerene na akutne probleme sa kojima se 

suočava prostorni i ekonomski razvoj u Srbiji, kao što su dužina 

procedure dobijanja dozvole za gradnju, legalizacija objekata, status 

zemljišta. Tek se u najnovijem Zakon o planiranju i izgradnji iz 2011. 

godine pominje tema klimatskih promena, mada više kroz aspekt 

ublažavanja (tema energetske efikasnosti) nego prilagoñavanja. Važeći 

podzakonski akti - pravilnici, proistekli iz Zakona o planiranju i izgradnji iz 

2003.godine, prema kojima se sprovodi planski proces, aspekt klimatskih 

promena posredno obrañuju kroz temu zaštite životne sredine i zaštite od 

elementarnih nepogoda. Pri tome se, najčešće, posmatra delovanje 

čoveka na prirodu u svojstvu zagañivača, a ne uticaj prirodnih faktora na 

fizičko okruženje. 

Sam proces kratkoročnog planiranja ne uzima u obzir projekcije 

klimatskih promena, niti se one mogu naći u planovima višeg reda (pre 

svega GUP-u). To je naročito izraženo u početnoj fazi planiranja gde se, 

prilikom prikupljanja podataka o stanju u prostoru, promene klimatskih 

faktora ne razmatraju uopšte. Na osnovu prikupljenih podataka se 

sagledavaju ograničenja područja i analiziraju razvojni potencijali. Dobra 

informaciona osnova u planiranju predstavlja suštinski korak na osnovu 

kojeg se dalje definišu razvojni ciljevi i kreira rešenje. Početni propust u 

razumevanju neposrednog konteksta, ne uzimanjem u razmatranje 

klimatskih faktora, stvara nepotpunu platformu za razvoj rešenja. Pored 

toga, postojeći kriterijumi za razvoj smernica za ureñenje i izgradnju 

prostora, ne obuhvataju potrebu za redukovanjem ranjivosti područja u 

smislu zaštite infrastrukture, zdravlja i bezbednosti ljudi i unapreñenja 

kvaliteta života. 

Značajnu promenu u odnosu prema problemu klimatSkih promena donosi 

Prostorni plan RS iz 2010.g. Kao krovni plan na osnovu kojeg se dalje 

razrañuju planovi nižeg prostornog nivoa, uspostavlja temelj za promenu 

sistema planiranja u Srbiji. Meñutim, sugerisane sistemske promene, kao 

i preuzimanje obaveza iz ovog plana na nižim nivoima planiranja, 

predstavljaju dugoročan proces. Naročito u okolnostima neprilagoñene 

planske prakse novim tržišnim zahtevima i shodno tome dominaciji 

elementarnih problema u sistemu planiranja i izgradnje, gde se aspekt 

klimatskih posmatra kao finesa. U iščekivanju promena, kratkoročno 

planiranje može predstavljati efikasan poligon za razvoj mera 

prilagoñavanja klimatskim promenama na neposrednom nivou. 

243

LITERATURA 

***(1996) Zakon o prostornom planu Republike Srbije, Službeni glasnik Republike 

Srbije 13/96 

***(2003) Pravilnik o opštim uslovima o parcelaciji i izgradnji i sadržini, uslovima i 

postupku izdavanja akta o urbanističkim uslovima za objekte za koje 

odobrenja za izgradnju izdaje opštinska, odnosno gradska uprava, 

Službeni glasnik Republike Srbije 75/2003 

***(2003) Pravilnik o sadržini i izradi planskih dokumenata, Službeni glasnik 

Republike Srbije 60/2003 

***(2003) Zakon o planiranju i izgradnji , Službeni glasnik Republike Srbije 47/03 

***(2003) Zakon o sportu, Službeni glasnik Republike Srbije 52/96 

***(2004) Pravilnik o sadržini, načinu izrade, načinu vršenja stručne kontrole 

urbanističkog plana, kao i uslovima i načinu stavljanja plana na javni 

uvid, Službeni glasnik Republike Srbije 12/2004 

***(2009) Zakon o proceni uticaja na životnu sredinu, Službeni glasnik Republike 

Srbije 135/4, 36/09 

***(2009) Zakon o zaštiti životne sredine, Službeni glasnik Republike Srbije 

135/4, 36/09 

***(2010) Zakon o prostornom planu Republike Srbije , Službeni glasnik 

Republike Srbije 88/2010. 

***(2010) Zakon o strateškoj proceni uticaja, Službeni glasnik Republike Srbije 

135/04, 88/10 

***(2010) Zakon o vodama, Službeni glasnik Republike Srbije 33/10 

***(2011) Zakon o planiranju i izgradnji , Službeni glasnik Republike Srbije 

72/09, 81/09, 64/2010,24/2011 

Adger, W.N., Arnel N.W., Tompkins, E.L. (2005) Successful adaptation to climate 

change across scales. Global Environmental Change ,15, pp.77-86 

Burton, I., Hug, S., Lim, B. Pilifosova, O., Schipper, E.L. (2002) From impact 

assessment to adaptation priorities: the shaping of adaptation policy, 

Climate Policy, 2 (2), pp.145-159 

Campbell, H. (2006) Is the Issue of Climate Change to Big for Spatial Planning? 

Planning Theory & Practice, 7 (2), pp.201-230 

CEF Consultants Ltd. & CBCL Limited (2005), A Guide for Incorporating 

Adaptation to Climate Change into Land-Use Planning, 

http://www.cefconsultants.ns.ca/CCGuideLandUseNov05.pdf (accessed 

01.05.2011) 

Council for European Urbanism (CEU) (2009), Oslo Declaration - Climate Change 

and Urban Design, http://www.ceunet.org/oslodeclaration.html 

(accessed 01.11.2010) 

European Council of Spatial Planners – Conseil europeen des urbanistes (ECTP- 

CEU) (2010), Try it This Way, http://www.ceu-ectp.eu/index.asp?id=109 

(accessed 01.05.2011) 

Füssel, H.-M. (2007). Adaptation planning for climate change: concepts, 

assessment approaches, and key lessons, Sustainability Science, 2 (2), 

pp.265-275., http://www.springerlink.com/content/4155425778557718 

(accessed 01.05.2011) 

Gidens, A. (2010) Klimatske promene i politika. Beograd: CLIO 

244

Lazarević Bajec, N. (2011) Integrating Climate Change Adaptation Policies in 

Spatial Development Planning in Serbia – a Challenging Task Ahead. 

SPATIUM International Review, 24, pp.1-8 

Matthews, T. (2011). Climate Change Adaptation in Urban Systems: Strategies for 

Planning Regimes [elektronska verzija]. Urban Research Program, 

Research Paper 32, February 2011. 

Popović, T., ðurñević, V., Živković, M., Jović, B., Jovanović, M. (2009). EnE09 

Zbornik radova regionalne konferencije Životna sredina ka Evropi, 

Beograd. Korišćeno sa www.ambassadorsenv.org/eng/images/.../zbornikradovaene09.pdf 

Popović, T., Radulović, E., Jovanović, M. (2006.). Koliko nam se menja klima, 

kakva će biti naša buduća klima? Korišćeno 15. septembra 2011. sa 

http://www.sepa.gov.rs/index.php?id=13&akcija=showDocsAll 

Town and Country Planning Association (TCPA) (2007), Climate Change 

Adaptation by Design: A Guide for Sustainable Communities, 

http://www.tcpa.org.uk/pages/climate-change-adaptation-bydesign.html 

(accessed 01.05.2011) 

Town and Country Planning Association (TCPA) (2010), Planning for Climate 

Change – Guidance and Model Policies for Local Authorities, 

http://www.tcpa.org.uk/pages/planning-for-climate-change-guide.html 

(accessed 01.05.2011) 

Urbanistički zavod Beograda (2009) Nacrt plana detaljne regulacije "Ada 

Ciganlija", Beograd 

Wilson, E. (2006) Adapting to Climate Change at the Local Level: The Spatial 

Planning Response. Local Environment 11 (6), pp.609-625 

245

246

KADA ĆEMO SE POČETI BAVITI RAZVOJEM NASELJA U 

SVETLU KLIMATSKIH PROMENA U SRBIJI ? Al’, stvarno! 

WHEN WE START WORKING ON THE DEVELOPMENT OF 

SETTLEMENTS IN ACCORDANCE WITH THE CLIMATE CHANGING 

IN SERBIJA ? All for really! 

Faketa Kaić, dipl.inž.arh. 

„Tehnološki i industrijski razvoj tokom XX 

veka izazvao je takve ekološke poremećaje i 

narušio je ekosistem, da će biti potrebna sva 

saznanja i naučni potencijali XXI veka da se 

saniraju greške iz prethodnog veka.“ 

(prof. dr Branko Lalović,1985.god.) 

ABSTRAKT 

Ove godine, održava se svetski kongres arhitekture UIA 2011 u Tokiju, sa 

temom "Dizajn 2050," sa tri pod - teme: "Životna sredina", "Kulturna 

razmena" i "Život", gde će se definisati koliko je savremena arhitektura 

tesno povezana sa svim aktivnostima na planeti i koliko je velika 

odgovornost u stvaranju održivih društava i atraktivnih gradova, kao i 

zaštita ljudskih života i samog načina života… 

Ove godine u Srbiji potpisana je Deklaracija o proglašenju 2011. godine – GODINOM 

ENERGETSKE EFIKASNOSTI, gde se država obavezala na racionalno korišćenje 

prirodnih resursa, smanjenju energetske zavisnosti, očuvanju životne 

sredine... 

Kao i svake i ove godine Udrženje urbanista Srbije (UUS) organizuje 

letnju školu urbanizma, čiji je cilj edukacija urbanista, upoznavanje sa 

novim propisima, kao i sa savremenim iskustvima urbanističke prakse u 

Srbiji i šire…Tema 2011. godine je - PROCESI LEGALIZACIJE I 

USVAJANJE I REALIZACIJA URBANISTIČKIH I PROSTORNIH 

PLANOVA -. 

Organizovanje ovog Simpozijuma sa temom - BUDUĆNOST RAZVOJA 

NASELJA U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA – samo pokazuje, gde 

se nalazi i u kakvom je raskoraku urbanistička praksa Srbije, u odnosu, 

sama sa sobom, a i u odnosu sa razvijenim svetom. 

247

Da li smo u stanju da napravimo i jedan korak ka budućnosti – da imamo 

viziju “DIZAJNA 2050”, a da nas nasleñeni teret prošlosti (legalizacija, 

nerešeni vlasnički odnosi, infrastrukturna neopremljenost) ne ”zaglavi” i 

ne dozvoljava nam da napravimo korak dalje … 

U svakom sučaju ova 2011. godina, trebala bi biti prekretnica, ne samo 

što je proglašena godinom energetske efikasnosti, nego je krajnje vreme 

da postanemo svesni da svaka naša aktivnost na lokalnom nivou utiče na 

globalno zagrevanje, povećano zagañenje, smanjenje resurasa i da 

konačno promenimo ponašanje, al’ stvarno ! 

I ova zadnja dešavanja, što su delo prirodnih i čovekovih ruku 

(zemljotresi, nuklearke…) stalno nas opominju da smo nedeljivi deo 

zamaljske celine, odnosno deo terirorije Evrope, pa prema tome ne 

trebamo čekati da “uñemo” u Evropsku uniju i tek onda da pokažemo 

odgovornost prema održivom razvoju naših gradova i naše planete … 

Pošto još uvek nema odgovora na pitanje: “Kada ćemo se početi baviti 

razvojem naselja u svetlu klimatskih promena u Srbiji ? pokušaće se dati 

odgovor na pitanje “Koji su to koraci, koje možemo preduzeti na putu 

razvoja naselja u svetlu klimatskih promena”?. 

Iskoristićemo iskustva razvijenog sveta, koja se već nekoliko decenija 

uspešno koriste “primeri dobre prakse”, primeniti ih na načinu 

planiranja, ureñenja i upravljanja prostorom, sa kojima možemo trasirati 

put razvoja naselja sa principima održivog razvoja. 

Ključne reći: Klimatske promene, promena urbanističke prakse, promena 

upravljanja gradom 

ABSTRACT 

As every year, and urbanises Association of Serbia (UUS) organizes 

SUMMER School of Urban Planning, whose goal is to educate urban 

planners, the introduction of new regulations, as well as contemporary 

experiences of urban practices in Serbia and further... Theme 2011th 

year - THE LEGALIZATION PROCESS AND ADOPTION AND 

IMPLEMENTATION OF URBAN AND SPATIAL PLANS. Organizing 

this symposium with the theme - FUTURE DEVELOPMENT AREAS In 

light of climatic changes-only shows where he is and what the odds, city 

of Serbia, in comparison, with herself, and in relation to the developed 

world. 

Are we able to make one step towards the future - we have a vision, 

"Design 2050" and that we inherited the burden of the past 

(legalization of unresolved ownership relations, infrastructure 

neopremljenost) are not "stuck" and does not allow us to make a step 

further... 

248

In any situation the 2011-th years, should be a milestone, not only 

declared the year of energy efficiency, but it is high time that we become 

aware that every action of ours at the local level impacts on global 

warming up, increased pollution, reduce resurasa and finally change 

behavior, all for reall. 

The latter events, which act as natural and man's hand (earthquakes, 

nuclear power ..) constantly reminds us that we are indivisible part of the 

whole world or part of the territories of Europe, and therefore we should 

not wait to "enter" the Europea and then to show responsibility 

towards the sustainable development of our cities and our 

planet 

As there is still no answer the question "When we will start the 

development of settlements in the light of climate change in Serbia?, we 

will try to give answer on the question:” What steps we can take on our 

way of development of the settlements in the light of climate change”? 

We will use the successful worldwide experiences “"examples of good 

practices" which have been used for decades, and apply them in 

planning, arranging and managing area, and draw the path for 

development of settlements on the way of sustainable development. 

Key words: 

Climate change, changing ways of planning, change management of the 

city 

URBANA SREDINA - URBANO ZAGREVANJE 

Današnja civilizacija je dominantno urbana. Računa se da danas u 

razvijenom delu sveta u urbanim područjima živi 70% - 80% 

stanovništva. Potreba ljudi da žive zajedno i zbijeno, stara je koliko i 

ljudska istorija i ispostavlja se da su sa jedne strane velika naselja i 

gradovi jedna od efikasnih i ekonomičnih ljudskih tvorevina. Poznato je 

da urbane sredine pokrivaju samo mali deo zemljine površine (1-2%) ali 

imaju veliki doprinos u urbanom zagrevanja globalne klime. U urbanim 

sredinama stvara se jedinstvena klima - urbana klima, koja je rezultat 

načina planiranja, izradnje objekata, načina korišćenja energije, vode... 

protoka vazduha… koje utiče na zdravlje grañana i na njegov kvalitet 

života. 

Stanovnici urbanih naselja su veliki korisnici prirodnih resursa (posebno 

na severnoj hemisferi), tako da urbana naselja imaju ključnu ulogu u 

promenama globalnog okruženja. Jedan od najpoznatijih urbanih 

efekata takvog razvoja je urbano zagrevanje (urban heat island 

vrela urbana / gradska ostrva). 

249

Dokazano je da su u globalu gradska naselja uvek toplija od okružujućih 

ruralnih naselja čak i do 10º C, na šta posebno utiče “factor viñenog 

neba” (sky view factor), koje je postalo uobičajeno merno sredstvo 

urbanih klimatologa. Otvorenost nekog mesta unutar urbane sredine, 

prati se process hlañenja i zagrejavanja jedne urbane sredine… 

Pored načina planiranja, izradnje objekata, načina korišćenja 

energije, vode, u velikoj meri na proces zagrevanja, odnosno 

hlañenja utiče i izbor grañevinskih materijala, koji imaju vrlo 

različite zračuće osobine (emisiju zračenja...) i provodljive osobine 

(termalno prihvatanje, provodljivost, krovni pokrivači - asfaltne pločice, 

keramičke pločice, crep, slamnatii pokrivači, talasasto gvožñe / lim…) 

GRADOVI - GLAVNI POKRETAČI URBANIZACIJE U 

KLIMATSKIH PROMENA 

SVETLU 

Nije dostupnost obnovljivim izvorima 

energije problem, već politika koja će 

odlučivati da li će industrija obnovljive 

energije rasti ili se suzdržati tokom 

budućih decenija," Ramon Pichs 

Madruga, član IPCC-a 

Globalna energetsko - ekološka svest “doprla” je do naselja - gradovaglavnih 

pokretača urbanizacije i počinju da se sprovode strategije 

održivosti i zajedno se traže rešenja za rešavanje globalnih i urbanih 

klimatskih promena. 

1980. godina se može se nazvati godinom održivosti, kada se, al’, 

stvarno, počinje promena načina ponašanja, promena načina gradnje, 

kao i promena odnosa prema potrošnji resursa i energije… Pored toga što 

grañevinarstvo (zgrade) troši oko 40% resursa energije, 30% pijaće 

vode, 25% svih proizvoda od drveta… oni i odbacuju resurse i energije u 

ogromnim količinama… 

250

Postavljeni su ciljevi i hitno je trebalo delovati na razvoj novih 

tehnologija, voñenje politike, koja će usmeriti razvoj u pravcu održivosti: 

• za spremanje energije i resursa, recikliranja materijala i 

smanjenje emisija koji utiču na životni ciklus.. 

• usklañivanje propisa sa lokalnim klimatskim, tradicijom, kulturom 

i okruženja, 

• Održati i poboljšati kvalitet ljudskog života uz zadržavanje 

kapaciteta ekosastava na lokalnom i globalnom nivou 

Već 30 godina se sprovodi strategija razvoja grada u cilju održivosti. Neki 

gradovi su uspeli izdvojili i postati energetski brendovi. 

GRADOVI – ENERGETSKI BRENDOVI 

BARSELONA – MODEL TRANSFORMACIJE GRADA I PLAN 

ENERGETSKIH POBOLJŠANJA 

Gradonačelnik Barsselone Paskval Maragal, jedan je od najzaslužnijih ljudi 

koji su usmerili razvoj Barselone, po principima održivog razvoja, koji je 

postao meñunarodno priznat i usvojen kao urbanistički model 

transformacije gradova. 

Projekat poznat pod imenom Projekat 22 @ Barselona, obuhvatio je 

115 gradskih blokova u industrijskoj gradskoj zoni. Tranformacijom 200 

hektara industrijskog područja u centar inovativnih projekata, ustanova 

socijalnog, obrazovnog i kulturnog karaktera, kreirana je nova urbana 

zona sa visokim standardima zaštite životne sredine i postala Model 

urbane obnove grada. 

Barselona je nastavila sa promocijom politike održivog razvoja i 1999. 

godine bila je predsedavajući član Energetskih gradova–Udruženja 

evropskih lokalnih samouprava, iz čega je proizašlo donošenje Plana za 

energetska poboljšanja. Glavni cilj Plana bio je smanjenje potrošnje 

neobnovljive energije i redukcija gasova koji se ispuštaju u atmosferu. 

Predložene su praktične smernice izražene kroz različite instrumente 

planiranja: propise, interne inicijative Gradskog veća, direktne investicije, 

kampanje koje podstiču privatne inicijative, saradnju sa snabdevačima 

energijom itd. 

Mnoge od ovih mera su postale pravosnažne kada je Plan konačno 

odobren 2002. godine. Postao je nezamenjiv izvor informacija o 

kvalitativnim i kvantitativnim aspektima energetskog sistema Barselone. 

Uspešnost implementacije Plana najbolje pokazuje donošenje Odluke o 

solarnim termičkim sistemima. Do tada Barselona je imala samo 

1650 m2 solarnih termalnih panela, da bi se posle usvajanja Odluke, ovaj 

broj je uvećan za gotovo 40 puta. Instalirano je 62819 m2 termalnih 

panela, sa uštedom u energiji od preko 60.000 MWh/godišnje i uštedom 

u emisiji CO2 preko 10.000 t/godišnje. 

251

LONDON – NLA (New London Architecture) 

OSNIVANJE CENTRA ZA IZGRAðENO OKRUŽENJE I 

BUDUĆI RAZVOJ GRADA 

London kao jedan od najprivlačnijih i najdinamičnijih gradova sveta, u 

svom razvoju imao je nekoliko ključnih prekretnica, kada je gradska vlast 

morala tražiti nove puteve održivog razvoja grada. 

1954. godina – uvoñenje korišćenje gasa i električne enrgije za 

zagrajavanje. 

Razlog tome je povećan je 4 puta broj smrtnih slučajeva od smoga, koji 

je izazvan velikom količinom sagorevanja uglja za grejanje objekata. 

1960 . godina – reci Temzi “vraćen je život” 

U Londonskoj reci Temzi nije postajalo znakova života. Urañeno je 

čišćenje od industrijskog i drugog zagañenja i Temza je ponovo naseljena 

mnogobrojnim vrstama rečnog sveta. 

1991. godina – stimulisanje grañana, da koriste javni gradski prevoz. 

London je danas jedan od svetskih gradova koji predvodi u aktivnostima 

koje ga usmeravaju ka održivoj budučnosti. 

Održivi razvoj ovoga grada postao je glavni politički cilj. 

2010. godina - osnovan je NLA (New London Architecture) centar za 

izgrañeno okruženje i budući razvoj grada 

NLA je mesto, sa stalnom postavkom makete centralnog dela Londona, 

centar koji okuplja sve zainteresovane grañane, od profesionalaca, preko 

političara i šire javnosti – koji se mogu uključiti i debatovati o onome što 

se dešava njihovom gradu. 

Tu se organizuju razne izložbe, seminari, radionice, gde se grañanima 

Londona prikazuju činjenice da "upravo ovakav", konzumira ogromne 

količine energije i sirovina iz prirode, ostavljajući posledice na celu 

planetu, tako da pitanje životne sredine postaje osnovno polazište 

razvoja grada, naravno i arhitekture i dizajna. 

252

Aktuelne grañevine i izložbe dizajna u Londonu upravo potvrñuju pravac 

u kome ovaj grad ide. 

Jedna od njih je “Citi Hall”, čiji su autori Norman Foster i Ken 

Shuttlevorth 2002 

“Citi Hall” predstavlja primer "energetski svesnog dizajna". Forma samog 

objekta obezbeñuje umanjeno zagrevanje prostorija za rad, a upotrebom 

specijalnih panela sa izolacionim staklom, smanjen je i gubitak toplote 

tokom zime. Sistem ventilacije rešen je na mehaničkom principu, i 

smanjuje utrošak energije za 75% u odnosu na konvencionalnu 

klimatizaciju prostora. Hlañenje grañevine obezbeñuje se putem 

rashladnog sistema, koji koristi prirodnu temperaturu podzemne vode iz 

Londonske gline, sa dubine od 125 m. Nakon što završi svoj proces 

cirkulisanja kroz sistem, ova voda se koristi za toalete, smanjujući utrošak 

vode iz gradskog vodovoda. 

“BedZed” - ENERGETSKO “NULTO” STAMBENO NASELJE - 

Izgrañeno je u predgrañu Londona, pre nekoliko godina i postalo je 

jedan od najboljih primera održive gradnje u Velikoj Britaniji. Ovo 

privlačno urbano naselje ima karakteristike “nultog energetskog” 

stambenog naselja - ne troši više energije nego što proizvede. 

Predviñeno je da se skoro 1/5 dnevne potrošnje vode u BedZed-u 

obezbeñuje od kišnice i reciklirane vode, uskladištene u velikim 

rezervoarima ugrañenim u temelje. “BedZed” je prvo stambeno naselje 

kome je zakonski plan zelenog transporta, bio uslov za dobijanje 

planske dozvole, koji podrazumeva da se u narednih 10 godina 

prepolovi broj automobila, koji koriste fosilna goriva, proizvodnju 

električne energije pomoću solarne za besplatno punjenje električnih 

automobila, kao i favorizovanje pešaka i biciklista ispred svih ostalih 

učesnika u saobraćaju. 

STRATEGIJA ODRŽIVOSTI OLIMPIJSKIH IGARA 2012. GODINE 

Prvi put u istoriji održavanja Olimpijskih igara, prati se uticaj na životnu 

sredinu celog procesa pripremanja i održavanja Olimpijskih igara. 

Organizatori su postavili sebi ambicozne ciljeve u pogledu energetske 

efikasnosti i održivosti objekata, koji će se koristiti u Olimpijskim igrama. 

Meriće se uticaj svake tone CO2, svakog hektolitra kanalizacije, svake 

tone otpada… sve će se brojati i balansirati… Strategija održivosti 

Olimpijskih igara ima 5 glavnih tema: klimatske promene, 

biodiverzitet, otpad, socijalni uticaj i zdrav život. U Olimpijskom 

selu potrošnja pijaće vode treba da bude 35% ispod proseka u Londonu 

(trenutno se troši oko 160 litara dnevno po osobi) 50% grañevinskog 

materijala treba se dostaviti vozom ili brodom do mesta 

grañenja. Strategija održivosti uključuje i mere recikliranja do 90% 

materijala nakon rušenja i zamenu 30% cementa sa materijalima, koji 

emituju manje ugljen-monoksida. 

253

FRAJBURG – ZELENI GRAD 

Uspešan protest protiv obližnjeg nuklearnog postrojenja bio je 

prekretnica, da Frajburg rano postane uporište Zelenog pokreta 70-ih 

godina. Gradonačelnik Frajburga i 25% članova gradskog veća su članovi 

zelene stranke. Energija antinuklearnog pokreta, pretočila se u 

zelenu i donela novi imiñ gradu. 

Frajburg, grad sa oko 220.000 stanovnika i 155 m2 zemljišta, bio je 

poznat po katedrali, univerzitetu i satovima, ali se izdvojio, postao zeleni 

grad, stvorio zelenu ekonomiju, koja podržava ekološki napredak. 

Frajburg je bukvalno zelen grad i po svom izgledu. Tu se nalazi 

najveća nemačka gradska šuma, koja prekriva preko 40% opštinske 

teritorije… Šuma poseduje raznovrstan teren i ekosisteme, od visokih 

planina do močvarnih nizija. Pored 5.000 ha šume, Frajburg ima preko 

600 ha parkova i 160 igrališta, koji zajedno obezbeñuju zelenilo, 

rekreaciju i biodiverzitet. Pesticidi se ne koriste, a sadi se samo 

autohtono drveće i žbunje. Takoñe ima i 3.800 malih baštenskih parcela 

na obodima grada, koje gradskom stanovništvu služe kao privatne oaze i 

kao izvor svežeg voća i povrća. Naziv ZELENI GRAD dobio je zbog 

Mreže prestižnih istraživačkih ustanova, koje su se razvile u 

Frajburgu, (najveći Evropski institut za istraživanje solarne energije, 

Meñunarodno udruženje za solarnu energiju, Centri za istraživanje 

obnovljivih izvora energije)… Grad je domaćin meñunarodnim 

konferencijama koje služe razmeni naučnih i tehnoloških saznanja. Pored 

svih istraživača, posetilaca konferencija i studenata koji dolaze u Frajburg 

iz celog sveta, zelena reputacija grada privlači i brojne eko-turiste, koji 

dolaze čak iz Kine, Južne Koreje i Japana, opremljeni mapama solarnog 

grada i biciklima - uživaju u solarnim turama. 

BEČ–LIDER SA NAJVIŠE VIŠESPRATNIH PASIVNIH ZGRADA NA 

SVETU 

Nedavno je završena 5000. po redu pasivna (ekološka) zgrada, tako da 

grad Beč, postaje grad sa najvećom gustinom visokospratnih pasivnih 

zgrada, ne samo u Austriji, nego i na svetskom nivou. Trenutno se gradi i 

najveće naselje pasivnih višespratnih kuća “Aspanggrunde” na površini od 

10.00ha i predstavlja jedno od najvećih razvojnih oblasti u centru grada. 

Planirana je izgradnja naselja od 5000 stanovnika, koji će živeti u 740 

stambenih jedinica, a biće izgrañene po standardima pasivnih kuća. 

Izgrañeni objekti trošiće 90 % manje energije od običnih zgrada, zbog 

kvalitetnih izolacijskih omotača, pasivnog korištenja sunčeve energije, 

višestrukog ostaklenja i zaštitnog zračenja. Ukupni troškovi izgradnje 

ovog naselja iznose oko 100 miliona eura, a investicije je obezbedio Grad 

254

Beč. Grad Beč, takoñe daje podsticaj svim graditeljima, koji grade po 

principima pasivne gradnje, oko 200 eura /m2. 

STOKHOLM - ZELENI GRAD EVROPE 2010. GODINE 

Stokholm je grad koji svoj razvoj već decenijama usmerava u svetlu 

klimatskih promena. Realizovao je mnoge programe, sa kojima je uspeo 

da drastično smanji buku, realizovao program za čiste vode i uveo 

integrisani sistem za zbrinjavanje otpada, a titulu zelenog grada Evrope 

2010. godine, dobio je na osnovu sledećeg: 

Oko 95% stanovnika Stokholma živi na manje od 300 m udaljenosti od 

zelenih oblasti, a samo u gradskom centru ima 12.000 drveća. Oko 40% 

grada čine parkovi i rekreativne zone, a unutar gradskih granica postoji 

sedam rezervata. U okolini grada je više od dvadeset rezervata prirode i 

nacionalni park, kao i 24 plaže. Transportno zagañenje je na niskom 

stepenu, zbog toga što javni prevoz, odnosno svi vozovi i autobusi, koji 

saobraćaju unutar gradskih granica koriste obnovljiva goriva. 

Od 1990. godine, emisija štetnih gasova je smanjena za 25%, a plan do 

2050. godine je da grad prestane da koristiti fosilna goriva. Svaki 

stanovnik Stokholma, godišnje reciklira prosečno 95 kg otpada. U gradu 

postoji 2700 kompanija "čiste tehnologije". 

Najbolji primer filozofije održivog razvoja Stokholma je naselje 

Hammarbi Sjostad (biće završeno 2015.) koje poseduje sopstveni ecofriendli 

sistem za energiju, vodu i otpad, a njegova celokupna izgradnja je 

uslovljena propisima energetske efikasnosti. Svaki stanovnik ovog naselja 

je deo ekološkog lanca, jer se selektirani otpad koristi za proizvodnju 

struje, zagrevanje ulica, ali i jezerske vode. 

SRBIJA 2011.- GODINA ENERGETSKE EFIKASNOSTI 

-DONKIHOTOVSKA BORBA SA VETRENJAČAMA - 

Srbija još uvek nema ni jednog grada koji se izdvojio i bio primer razvoja 

po principima održivog razvoja. Kod nas još uvek termin - zeleni grad, 

znači ureñenje parkova i ozelenjavanje grada, a nije ni čudo jer je dugo 

vladalo mišljenje da su za ekologiju zaduženi samo biolozi…Trebalo nam 

je i mnogo vremena da shvatimo da za energetsku efikasnost, nisu samo 

zaduženi mašinci – energetičari… Potrošili smo mnogo vremena 

prebacujući odgovornost sa jedne struke na drugu, umesto da su se sve 

struke susrele I udružile na ekološkom putu održivog razvoja. 

Država Srbija donela je mnoge strategije (nova Strategija razvoja 

energetskog sektora RS do 2025) nove zakone (Zakon o racinalnoj 

upotrebi energije), postavila je mnoge ciljeve za koje se trenutno rade 

mnogi projekti. U prvoj polovini ove godine u Ministarstvu za energetiku 

prijavljeno je 16 projekata za izgradnju vetroparkova ukupne snage 2.600 

255

MW, koji su deo postavljenih ciljeva - da do 2020.godine u Srbiji imamo 

20% obnovljive energije, umesto 12% koliko trenutno imamo. 

U mnogim institucijama se rade projekti vezani za ovu oblast čije se 

ključne reči: energetska efikasnost, održivi razvoj… ušteda energije… 

zaštita životne sredine… alternativni izvori energije… globalno 

zagrevanje… izmeñu ostalih sa naslovima: 

1. „Energetska efikasnost u zgradarstvu“, 

2. „Smanjenjem potrošnje energije do efikasnije privrede“, 

3. „Obnovljivi izvori energije – put do energetske nezavisnosti“, 

4. „I otpad može da se koristi”, 

5. „Energija je tu oko nas”, 

6. „Struja sa deponija“…. 

Projekti se uglavnom prezentuju manjoj skupini “stručnjaka” iz 

predmetne oblasti, a većina projekata zauvek ostaje u fazi “PILOT 

PROJEKTA”... iako iz naslova ovih projekata, može se zaključiti koliko je 

to multidisciplinarna oblast, kao i neophodnost uključivanja svih struka i 

aktera. 

Jedan od dobrih edukativnih projekata je svakako projekat za edukaciju 

mladih novinara „3E- energija, ekonomija, ekologija“. Predavanja i 

diskusije na “3E” teme - izmeñu predstavnika države, institucija i 

stručnjaka sa privrednicima, studentima i novinarima. 

Možda treba Projekat proširiti, dodati još jedno E, “4E” – enegija, 

ekologija, ekonomija i estetika, “E” koje smo proterali iz života, iz 

gradova i mnogi su zaboravili šta to znači. 

Poneki Pilot projekti, uspevaju da postanu Pilot objekti. Ove godine će 

biti izgrañena prva solarna elektrana u Srbiji, snage dva megavata u 

kuršumlijskom selu Merdare. Izgradnja solarnog postrojenja, koje će se 

prostirati na površini od oko 4 hektara, koštaće oko 5 miliona evra. 

Centrala od dva megavata i godišnje će proizvoditi oko 2.5 miliona kilovat 

sati. Ove godine biće puštena u rad i prva vetrenjača u Srbiji, koja ima 

snagu od 600 kilovata u tutinskim selu Leskova. Planirano je da do kraja 

godine na tom zemljištu bude izgrañeno još sedam vetrenjača… 

U svakom slučaju energetski koraci, moraće dobiti ubrzanje ako Srbija 

želi da “uhvati” korak sa zemljama, koje već 30 godina koračaju na putu 

održivog razvoja. Al’, stvarno! 

256

URBANISTIČKA PRAKSA U SRBIJI 2011. GODINE 

Naše urbaniste ne zabrinjavaju mnoge negativne 

pojave u urbanim područjima - gradovima u 

Srbiji, kod nas je urbo-planiranje u istom sporom 

ritmu i regulaciono-prostornoj regulativi… 

Politički uticaj i investitorski urbanizam je jedino 

što je živo i uvek ''novo i sveže'' u urbanističkoj 

sceni. Kod nas će samo Beograd progutati celu 

Srbiju u koncentricnim krugovima bespravne 

gradnje. U Srbiji je već duže planski urbanizam = 

snimanje i regulacija i sanacija i legalizacija 

postojećeg stanja - nastalog spontanim razvojem 

i spontanom arhitekturom i gradnjom - sam svoj 

urbanista i arhitekta i majstor... 

Komentar skinut sa bloga, najbolje pokazuje stanje urbanističke prakse 

2011.godine. Ako nijedan od navedenih gradova - energetskih 

brendova, nije mogao to postati bez promišljenog urbanističkog 

planiranja, dovoljno nam govori mda se urbanistička praksa u Srbiji mora 

što pre menjati. 

1980. godina, u svetu je bila prelomna godina, kada se na 

globalnom nivou počeo menjati pristup urbanom planiranju sa principima 

ekološkog načina planiranja, ali našu urbanističku praksu to je mimoišlo. 

Upravo tada se izgubio planerski korak sa svetom, jer nije bilo sluha za 

promene urbanističke prakse, nego se nastavio kontinuitet zastarele 

planerske - urbanističke prakse. Svakim novim planerskim potezom se 

više udaljavalo od održive budućnosti, odnosno od urbanog razvoja po 

principima ekološkog načina planiranja 

Pre toga urbanistička praksa Jugoslavije, bila na zavidnom stručnom 

nivou, bili su to urbanistički timovi koji su svoja stručna znanja i iskustva 

razmenjivali sa kolegama iz evrope i sveta… Pratili su svetske trendove u 

planiranju… Kao i u svakom poslu, pravljene su mnoge grešake u načinu 

planiranja, posebno u toku grañenja novog društva, ali su planovi bili 

usmereni ka ureñenju humanijeg društva, po principima urbanističkih 

povelja, koje su primenjivale u celom svetu. 

1990. godina bila prelomna godina u urbanističkoj praksi Srbije, 

godina, koju urbanisti dobro pamte, kada je urbanistička struka 

“sklonjena” i postala nemi posmatrač razgrañivanja najvrednijeg resursa - 

gradskog prostora, koji je bio prepušten na milost i nemilost neukosti i 

divljanju… 

Danas kada urbanistička struka pokušava da “poveže konce“ sa 

kontekstom urbanističkog planiranja, urbanisti se sve više pretvaraju u 

pravne tumače planova umesto termina, kao što su urbanitet, uklapanje, 

257

iodiverzitet, ekologija, ambijent, esteteski efekat, interpolacija objekta, 

grañena i prirodna sredina… ključne reći su: alineja... odeljak... stav…. 

član… zakonski okvir… pravilnik… vlasništvo… 

Planovi se bave zemljištem, interesima… kvadratima, legalizacijom… 

Jednostavno, sveli su se na legalizaciju postojećeg stanja. Propisani 

normativi za slobodne i zelene površine odavno su postali pro-forme… Na 

grafičkim prilozima, još uvek se pojavljuju oznake ruže vetrova i 

orjentacija strane sveta, koji predstavljaju samo mali modni detalj. 

Planovi nemaju analiza u skladu sa principima održivog razvoja, koje 

utiču na oblikovanje i ureñenje prostora, kao npr: 

analize vetra – (provetravanje naselja), analize osunčanja (insolacija) 

analiza mreže zelenih površina, koja bi svojim položajem, veličinom, 

rasporedom i vrstom zelenila uticala na hlañenje grada, analiza mreže 

otvorenih javnih prostora… analiza ozelenjavanja krovova... analiza 

infrastrukturnih ekoloških sadržaja… analiza povećanja kvaliteta 

življenja... 

URBANISTIČKI KORACI KOJE TREBA PREDUZETI 

EDUKACIJA URBANISTA ZA 21. VEK 

Neophodni su urbanisti za održivi razvoj gradova 21. vek, nova generacija 

dizajnera gradova, koji će biti u stanju da planiraju i realizuju univerzum 

arhitekture, gradova i pejzaža, ne samo energetski efikasnu, nego 

gradove koji će biti u stanju da samostalno proizvode - lokalno i bez 

štetnih otpada – energije, razmenu energije i informacija u kolu 

sistemskih odnosa koji vežu prirodne i izgrañene sredine… 

Jedno od akademskih institucija, gde urbanisti mogu dobiti takva znanja 

je Nacionalni institute za arhitekturu u Rimu, koji 

organizuje master kurseve, čiji je osnovni cilj da se osposobi arhitekte 

koji se bave projektovanjem i planiranjem kao i pejsažne arhitekte, da se 

suoče sa složenošću savremenog sveta, kroz nove ekološke perspektive, 

da promoviše nove odnose izmeñu izgrañenog i prirodnog pejzaža, 

izmeñu zgrada i energetskih resursa, izmeñu mesta potrošnje i 

proizvodnje, izmeñu javnih i privatnih prostora, izmeñu prostora i 

stanovnika, izmeñu ljudskih bića i ostalih živih vrsta…. 

258

STRATEGIJE ZA UBLAŽAVANJE ZAGREVANJA GRADOVA – DA POSTANU 

DEO SVAKOG PLANSKOG DOKUMENTA 

Pošto smo već ušli u 21. vek, svaka nova planska dokumentacija, trebala 

bi da bude bliža savremenom planskom dokumentu, sa svim 

karakteristikama koje obuhvataju energetsku efikasnost, doprinos 

urbanom zagrejavanju… Strategije koje se propagiraju za ublažavanje 

zagrejavanja gradova, treba da posatanu sastavni deo smernica za izradu 

planske dokumentacije, koja bi se definisala kroz pravila za izgradnju i 

ureñenje prostora. Izmeñu ostalog, bilo bi neophodno povlačiti planske 

poteze u skladu sa: 

• Povećavanjem otvorenih javnih površina, 

• Ne proširivanjem granica urbanih područja… 

• Sa definisanjem lokacija za alternativne energetske izvore 

• Provetravanjem naselja 

• Energetskim planiranjem 

• Uvoñenjem ekološke infrastructure 

• Pravilima za ozelenjavanje krovova i fasada… 

PROŠIRENJE URBANISTIČKIH TIMOVA NOVIM STRUKAMA 

Odavno je poznato, da je planiranje interdisciplinarna oblast, ali još uvek 

urbanistički timovi imaju zastarele sistematizacije od pre nekoliko 

decenija. Čak su neke struke “proterane “ iz urbanizma, a neke su dobile 

veći tretman, nego što zaslužuju… Urbanistički zavodi da bi mogli 

odgovoriti novom urbanom izazovu, moraju proširiti timove sa novim 

znanjima i strukama, kao npr: metereologom, kosmologom, biologom, 

hemičarom, agronom, urbanim dizajnerima, tehnologom…. 

MONITORING - EVALUACIJA - IMPLEMENTACIJA PLANOVA 

Realizacija planova je integralni deo planiranja ravan samom 

planskom postupku 

10. STAV POVELJE MAČU PIKČU 

MEðUNARODNA UNIJA 

Za proces izrade, usvajanja, evaluacije (praćenja) i implementacije 

(sprovoñenja) jednog planskog dokumenta, zaduženo je više državnih, 

gradskih institucija i agencija, a zakonskim propisima i pravilnicima, 

definisane su ingerencije svake od njih. Iako sve one predstavljaju jednu 

neraskidivu celinu, ipak svaka institucija funkcioniše za sebe. 

Npr. odgovorni urbanista, posle usvajanja planskog dokumenta, od 

strane Komisije za planove, nema nikakv uvid da li se smernice iz plana 

259

sprovode na način kako su definisane, na kakve se prepreke nailazi 

prilikom realizacije plana, koja su to alternativna rešenja za 

prevazilaženje prepreka... Ako urbanista nije u prilici da „vodi” svoj plan 

kroz četvrtu dimenziju „vreme”, neće biti u stanju da u sledećem planu 

„obezbedi” ravnotežu socijalnih, ekonomskih,… aspekata, što se 

podrazumeva da bi jedan Plan treba da ima. 

PROMENA NAČINA UPRAVLJANJA I UREðENJA GRADA 

Promenom načina upravljanja i ureñenja grada, javna preduzeća, mogu 

dati veliki doprinos strategiji za ublažavanje zagrevanja, odnosno 

strategiji održivog razvoja grada. Nije neophodno čekati promenu zakona, 

novih pravilnika, nego ostvariti što bolju saradnju i komunikaciju unutar 

samih javnih preduzeća, da bi zajedničkim programima “nastupali” na 

gradskoj sceni. Bilo bi neophodno komunikaciju proširiti na grañane u 

obliku raznih edukativnih i akcionih programa, kao npr. i o Strategiji 

ublažavanja zagrevanja. Samo informisani stanovnici jednog grada, mogu 

postati grañani, koji će uzeti učešće u zaštiti i ureñenju svoje sredine i 

svog okruženja. 

REVITALIZACIJA ZELENIH JAVNIH POVRŠINA 

1892. godine U publikaciji „Flora u okolini beogradskoj”, Josif Pančić 

opominje i zahtava da se zaustavi nestanak flore u šumama oko 

Beograda, koje su siromašnije za preko 30 biljnih vrsta. 

2010. godina proglašena je za Meñunarodnu godinu biodiverziteta, sa 

ciljem da se podigne svest o značaju njegove zaštite za dobrobit ljudi, sa 

definisanjem faktora koji ga ugrožavaju, kao i uključivanje što većeg 

broja ljudi u njegovu zaštitu. 

2011. godine u Srbiji je konstatovano je da se zadnjih 30 godina zelena 

površina smanjila za 1/5, ali se nigde ne spominje koliko je i koje biljne 

vrste uništeno. Ovaj podatak je alarmantan i javna institucija, koja se 

bavi ovim gradskim resursom mora promeniti način upravljanja, odnosno 

održavanja zelenih površina. 

Trebalo bi povećati vrednost gradskih zelenih površina, tako što će se 

forsirati autohtoni biodiverzitet koristeći koncept biološke raznolikosti, 

odnosno vraćanje prirode područja. 

Neophodno je zelene površine parkove, dopunjavati sa brojem i vrstom 

stabala, kako bi park ili zelena površina postala zelena oaza - prirodno 

stanište u gradskom ambijentu. Trebalo bi umesto fontana u parkovima 

predvideti jezera, potoke, koji će dati doprinos smanjenju urbanog 

zagrevanja, a i vraćanju staništa… Neureñene, zapuštene gradske 

površine, površine koje “čekaju” na izgradnju trebalo bi ozeleniti, jer sve 

260

to omogućava evaporaciju, koja ima veliki značaj na kvalitet života u 

gradu i zdravlje njegovih grañana. 

Hipotetičke studije navode da u gradu od milion stanovnika temperature 

vazduha ne počinju da opadaju, sve dok isparavajuće - zelene površine, 

ne pokrivaju površinu od 10-20% od ukupne gradske površine. 

OZELENJAVANJE RAVNIH KROVOVA I ZIDOVA 

U Danskoj, izraz "obezbediti krov nad glavom" podrazumeva 

ozelenjavanje krova. U Kopenhagenu, najvećem gradu ove zemlje, 

usvojen je predlog da se do 2025. godine emisija ugljen-dioksida svede 

na najmanju moguću meru. Jedna od preduzetih akcija predstavlja i 

uvoñenje politike o zelenim krovovima. Umesto da ravne površine na 

vrhovima zgrada ostanu neiskorišćene, njihovo sivilo mogu zameniti 

prave male biljne oaze. Tako projektovani krovovi imaju višestruke 

prednosti. Pored lepote, svojevrsni parkovi na krovovima zgrada pomažu 

boljoj izolaciji objekta, upijaju oko 50% padavina. 

BOJENJE GRADA U BELU BOJU – “ AL’, STVARNO”! 

Američki fizičar Hashem Akbari u prestižnom laboratoriju Lawrence 

Berkeley, u potrazi kako bi se gradovi mogli zaštititi od efekta staklenika, 

došao je do jednostavnog rešenja sa „hladnim krovovima“ i „hladnim 

pločnicima“. Princip je jednostavan, a sve zavisi od toga, koliko se jedan 

objekat zagreva na suncu i koji je omer sunčevih zraka koji 

reflektira. Crni krov će biti topliji od crvenog, a crveni će biti topliji od 

belog krova. Odlučujući factor jeste omer reflektirajućeg svetla. Crne 

površine reflektiraju mali procenat sunčevih svetlosti, crveni crep oko 

35% ,dok belo obojane površine reflektuju više od 75 %. Ovaj naučnik 

tvrdi kada bi se sve površine krovova i ulica posvetlile, to bi smanjilo 

zagrevanje zemlje, odnosno smanjile emisiju CO2 za 44 milijardi tona. 

REKONSTRUKCIJA ZGRADA SA ENERGETSKOM EFIKASNOŠĆU 

2011. godine Evropska komisija predložila je Plan energetske efikasnosti, 

gde će nadležni organi unaprediti energetsku efikasnost na najmanje 3% 

ukupne površine zgrada u svojoj nadležnosti svake godine. U Planu je 

posebno naglašeno da: "svaka obnova treba da dovede zgradu meñu 

10% najefikasnijih zgrada u ukupnom nacionalnom zgradarskom fondu". 

Procenjuje se da u Srbiji ima oko milion stanova kojima treba 

rekonstrukcija, pre svega zbog niske energetske efikasnosti. Dobro je 

poznato da se kvalitetnijom izolacijom i ugradnjom nove stolarije mogu 

ostvariti uštede oko 15 % u računima za struju, gas ili daljinsko grejanje. 

261

Ove 2011. godine, izdaće se Pravilnici o energetski efikasnim objektima, 

gde će biti propisana odreñena energetska svojstva, koja objekat mora 

da ispuni da bi dobio energetski pasoš. U zavisnosti od ukupne potrošnje 

energije, pasoši će biti kategorisani od A - G kategorije, objekti koji su 

ostvarili najveću,odnosno najmanju uštedu. Bez njega neće moći da se 

dobije dozvola za sanaciju, adaptaciju ili rekonstrukciju objekta. 

UMESTO ZAKLJUČKA - STARIM GRADITELJIMA BILI SU 

POZNATI PRINCIPI ODRŽIVOG RAZVOJA 

Ako se osvrnemo u prošlost i malo bolje sagledamo materijalne tragove 

starih graditelja zgrada i grada, shvatićemo da sve danas proklamovane 

strategije ublažavanja urbanog zagrevanja, kao i principi energetske 

energetske efikasnosti, bili su poznati i oni su ih primenjivali... Kako smo 

se neosetno odvajali od prirode, tako smo se sve više udaljavali i od 

iskonskog načina gradnje, sve manje razumeli napredne civilizacije i 

vremenom ispustili kariku organskog kontinuiteta izgradnje gradova i 

objekata... 

Danas kada nam priroda uveliko ispostavlja visoke račune za 

naše destruktivno ponašanje, danas kada smo ugrozili i život u gradu 

kao i opstanak cele planete, neophodno je zastati i napraviti korak, al´, 

unazad i ponovo krenuti tražiti staze kojima su prošli stari graditelji, koji 

su znali bolje osluškivali svoje prirodno okruženje i živeti u skladu sa 

njim. 

8.1. PLANSKI RAZVOJ GRADA U SKLADU SA PRIRODNIM USLOVIMA 

Korbizjeov plan za Čandigar, Indija (1951.), odnosi se na specifičnu klimu 

koju karakterišu hladne zime i topla suva ljeta, koja se pretvaraju u topla 

vlažna sa monsunima. Glavne ulice su orijentisane u skladu sa 

dominantnim vjetrovima, dok sistem linearnih zelenih površina preseca 

centar svakog od velikih gradskih blokova, omogućavajući noćnu 

‘’vazdušnu drenažu’’ niz blago nagnuti teren tokom čestih večeri bez 

strujanja. 

262

Utvrñeno je da će više manjih zelenih površina, ravnomerno rasporeñenih 

kroz gradsko tkivo, imati veći rashladni efekat nego nekoliko većih 

parkova. Ulice treba da budu orijentisane tako da omoguće prenošenje 

hladnijeg vazduha na što veće razdaljine. 

SPONTANA IZGRADNJA GRADA I OBJEKATA U SKLADU SA PRIRODNIM 

USLOVIMA 

Gradili su gradove u skladu sa prirodom, topofrafijom i sa klimatskim 

uslovima. U zemljama juga, mediterana, bela boja je bila jedina boja 

kojom su se bojile grañevine. Graditelji su znali da bela boja reflektuje 

veliku količinu sunčane svetlosti. Gradili su “porozne zastore” na 

zemljanim podlogama sa kamenim kockama i pločama (puteve, trotoare, 

trgove..) Ozelenjavanje krovova još je bilo poznato u starom veku - 

Semiramidini vrtovi … 

Fasadni zidovi su nekada imali veću širinu (debljinu), bilo da su grañeni 

od naboja, opeke ili kamena. Debeli, teški zidovi bili su otporni na požare 

imali dobru izolaciju leti i zimi. Imali su odličnu zvučnu izolaciju, 

adekvatnu otpornost na vodu i promaju… Razvojem tehnologije u 

grañevinarstvu, fasadni zid se počeo “tanjiti”, a samim tim gubila su se 

svojstva, koja su se ostvarivala samo njegovom širinom. 

Ventilisane fasade korišćene su vekovima. Farmeri u Norveškoj, imali 

su koncept kišne barijere, gradeći jednostavne zidove od ploča sa 

ventiliranim spojevima i otvorima na vrhu i na dnu. Za primjer prve 

zgrade sa ventiliranim vanjskim zidom ističe se zgrada sa trideset katova, 

izgrañena 1952.u Pittsburghu. Tada su dizajneri tražili načine da smanje 

masu vanjske obloge i kišne barijere sa dreniranim i ventiliranim 

prazninama. 

1860. godine botaničar Jacob Forst predložio je način ventilacije Kristalne 

palate u Londonu, sa idejom da zagrejan vazduh cirkuliše kroz čitavu 

zgradu. Već 1880. godine botaničar Edvard Morse, razvio je princip prvog 

višestrukog zida. Svoje otkriće je zasnovao na principu tamnih zavesa, 

koje navučene iza prozora postaju vruće, te stvaraju tople vazdušne 

struje, tako da je otkriven prvi solarni zid, a ono što je sad poznato kao 

“Trombov zid”, "otkrilo se" nekih 80 godina kasnije. . 

Prirodna ventilacija - “Kula vetrova” je tradicionalni element 

arhitekture korišćen vekovima za stvaranje prirodne ventilacije objekata. 

Od doba faraona, na Arabijskom poluostrvu su grañene kule vetrova, 

koje su koristile svoju vertikalnost i brzinu vetrova koji su u njih ulazili. 

Graditeljima tog doba, bili su poznati efekti hlañenja putem vetra i 

koristili su vertikalne otvore u zidovima svojih hramova za njihovo 

optimalno korišćenje. Faraonska i koptska civilizacija ovaj sistem su već 

koristile za izgradnju ostava za čuvanje hrane. 

263

IPAK ZAKLJUČAK 

RAZVOJEM NASELJA U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA U SRBIJI, MORA 

SE SAČEKATI, DOK NE DOðE NOVA GENERACIJA GRADITELJA, KOJA 

POZNAJE PRINCIPE ODRŽIVOG RAZVOJA 

Strategije za održivost življenja u gradu u skladu sa principima održivog 

razvoja, sve više dopiru do nivoa svesti novih generacija, mladih 

graditelja… Sva sreća da postoje nove generacije, koje sve više uzimaju 

stvar u svoje ruke i pokazuju da su u stanju da naše dugogodišnje 

destruktivno ponašanje prema prirodi, gradu, drugom čoveku… zaustave 

i da se okrenu održivom razvoju. Mladim graditeljima su poznati 

principi održivosti. Oni su svesni da su principi održivosti, jedina 

njihova budućnost i da je potrebno menjati odnos prema svom 

stvorenom i prirodnom okruženju..., da nema više mnogo vremena.. 

Mladi graditelji sveta se spremaju da na kongresu arhitekture, pokažu 

kako treba da izgledaju gradovi budućnosti, i da su prioriteti gradova 

21.veka: zaštita životne sredine, kultura, slavljenje života. 

Mladi u Srbiji, Beogradu, takoñe pokazuju visok nivo ekološke i 

grañanske svesti, udržuju se da bi zajedno reagovali na dogañanja u 

njihovom urbanom okruženju. Organizuju proteste za zaštitu “Petog 

parkića”, “Zvezdarske šume”, akcije čišćenja obale reka, devastiranih 

područja… Oni pokušavaju da nas opomenu da postoje, da su ONI 

BUDUĆNOST, za koju mi planiramo i da ne možemo znati pravila 

ureñenja prostora, bez njihove participacije. 

Budući graditelji Srbije, trenutno završavaju izgradnju ekološke kuće na 

području Ade Huje, koja sigurno nije primer kuće 21. veka, i ne može se 

meriti sa japanskim projektima samoodrživog grada za period od 100 

godina, ali nam pokazuju da znaju koračati putevima održivosti, a nama 

koji smo ispustili kariku kontinuiteta održivog razvoja, ne preostaje ništa 

drugo, nego da se nadamo da će ostati dosledni na tom putu. 

Al´, stvarno ! 

LITERATURA 

Supek, Rudi.: „Ova jedina zemlja“, Globus, Zagreb, 1989 

Milanković, Milutin.: “Kroz vasionu i vekove” , Beograd, 1952 

Radović, Ranko.: “Forma grada” , Orion & Art, Beograd, 2003 

Kečkemet, Duško, Grad za čovjeka, Zagreb 1981 

Nan,Elin, Postmoderni urbanizam, Orion & Art, Beograd, 2002 

Vuksanović, Dušan, „Principi arhitektonskog i urbanističkog projektovanja u 

kontekstu energetske efikasnosti zgrada “, Održivi razvoj gradova – 

arhitektura“ Beograd 2010 

Mitković, Petar.: „Aktuelni problemi savremenog grada i mogućnosti planskog 

rešavanja u svetu i kod nas “ ,Grañevinsko-arhitektonski fakultet, Niš,2011 

264

PROJEKTOVANJE KONSTRUKCIJA ODRŽIVIM 

MATERIJALIMA SA MEMBRANSKOM STRUKTUROM NA 

MODELSKOM PRIMERU ETFE 

DESIGN CONSTRUCTION BY SUSTAINABLE MATERIALS WITH 

MEMBRANE STRUCTURES ON THE EXAMPLE MODEL OF ETFE 

Dr Dragana Vasilski, dr Svetlana Stevović 

Integrisani Univerzitet Union-Nikola Tesla, Departman Arhitektura, Beograd 

Integrisani Univerzitet Union-Nikola Tesla, Departman Ekologija, Beograd 

APSTRAKT 

Visoka tehnologija materijala omogućava realizaciju gotovo svake ideje. 

Savremene tehnologije i materijali, uz sasvim nov pristup načinu 

projektovanja, omogućavaju realizaciju nečega što je nekada izgledalo 

nezamislivo da je moguće izvesti. Kroz prostor u kome je sada sve 

moguće, arhitektura je dobila sasvim novu dimenziju. 

Jedan od takvih materijala jeste i etilen tetrafluoroetilen, bolje poznat po 

svojoj skraćenici ETFE, koji predstavlja fluorougljenični polimer 

(fluoropolimer), ili vrstu plastike. Ovaj material visoke tehnologije, 

poseduje superiorne karakteristike koje mu omogućavaju kreativnost bez 

granica. Primeri primene ovog materijala u arhitekturi su fudbalski 

stadion “Arena” u Minhenu (The Arena, Munchen) i nacionalni vodeni 

centar “Vodena kocka” u Pekingu (The Water Cube, Beijing). 

ETFE, kao materijal sa membranskom strukturom, nudi širok asortiman i 

atraktivne mogućnosti za stvaranje široko rasprostranjene lagane obloge 

- kože objekta koja ima visok nivo transmisije svetlosti. Integracija 

fotonaponskih ćelija u membranske strukture, predstavlja jednu od 

mogućnosti primene fotonaponske (FN) tehnologije u grañevinarstvu, kao 

tehnologije budućnosti. Solarne ćelije u obliku tankog filma integrisane u 

fleksibilnu polimernu krovnu membranu mogu da prate i 

najkomplikovaniju formu konstrukcije krova, i na taj način zadovolje 

principe održivog razvoja i kriterijume očuvanja kvaliteta životne sredine 

u funkciji sprečavanja negativnih posledica klimatskih promena. 

Ključne reči: projektovanje, održivi materijali, ETFE 

265

ABSTRACT 

High-tech materials technology allows the realization of almost any idea. 

Modern technologies and materials, with a completely new approach to 

design, allows the realization of something that once seemed 

inconceivable that it can be done. Through the space in which everything 

is possible now, architecture has received a completely new dimension. 

One of such materials is ethylene tetrafluoroetilen, better known by its 

acronym ETFE, which is a polymer fluorougljenični (Fluoropolymers), or 

the type of plastic. This high technology material, has superior 

characteristics that enable creativity without boundaries. Examples of 

application of this material in the architecture of the football stadium The 

Arena in Munich and the National Aquatic Center Water Cube in Beijing. 

ETFE, as a material with membrane structure, offers a wide range of 

attractive options for creating widespread light trim - leather object that 

has a high level of light transmission. Integration of photovoltaic cells in 

the membrane structures, is one of possibilities of photovoltaic (PV) 

technology in construction, as well as future technology. Solar cells in the 

form of thin film integrated in a flexible polymer membrane roof can 

follow the most complicated form of the roof construction, and thus meet 

the principles of sustainable development criteria and the preservation of 

environmental quality in the function of preventing the negative 

consequences of climate change. 

Keywords: design, sustainable materials, ETFE 

UVOD 

Odnos izmeñu arhitekture i materijala je bio prilično jednostavan do 

industrijske revolucije, da bi se zatim taj odnos dramatično promenio. 

Daljim razvojem civilizacije potreba za novim materijalima je bivala sve 

veća, pa su u skladu sa napredovanjem nauke i materijali evoluirali: od 

prirodnih do veštačkih (ljudskom rukom napravljeni). 

Arhitektura 21. veka je arhitektura amorfnih oblika i nepravilnih 

grañevina. Materijali koji se upotrebljavaju imaju zadatak da isprate i 

najkomplikovaniju strukturu. Zato se poznati materijali unapreñuju ili 

zamenjuju novim. Staklo je postalo suviše kruto i teško, pa se umesto 

njega koriste prozirni materijali kao što su: beton koji prenosi svetlo, 

aerogel, talasasti stakleni paneli. Neki materijali su unapreñeni, kao na 

primer: beton ojačan vlaknima, unapreñeni nosači... Raspon u 

inventivnosti materijala se proteže do inteligentnih materijala: 

vodopropusnih betona, solarnih zidova... svi su oni sada u službi 

266

arhitekata projektanata i njihovih zamisli. Omogućavaju realizaciju 

nečega što je nekada izgledalo nezamislivo da se izvede (Stevović, 

Vasilski, 2010). 

Jedan od savremenih materijala koji omogućava ostvarenje snova, a 

istovremeno ispunjava i sve zahteve održive izgradnje u skladu sa 

energetskom efikasnošću, jeste etilen tetrafluoroetilen, poznatiji pod 

imenom ETFE (LeCuyer, 1990). 

ETFE - ETILEN TETRAFLUOROETILEN 

Karakteristike i mogućnosti kao pokazatelji inovativnosti 

Sl. 1 - Formula etilen tetrafluoroetilena / Sl. 2 - Primer iz prakse / Sl. 3 

- Detalj omotača 

Etilen tetrafluoroetilen je materijal koji je poznat po svojoj skracenici 

ETFE. To je fluorougljenični polimer (fluoropolimer) tj. vrsta plastike 

(Sl.1). Nastao je od otpadaka olova i kalaja. Njegove performanse su 

velika otpornost na koroziju i otpornost na vatru (visoka tačka topljenja). 

Kada se izloži otvorenom plamenu, ETFE ne emituje toksisčna isparenja. 

Formulu ETFE je otkrio Dupon (DuPont), sedamdesete godine prošlog 

veka, kao aeronautički izolacioni materijal (Woyke, 2007). Nemački 

inženjer Stefan Lener (Stefan Lehnert), je slučajno naišao na ETFE dok je 

tragao za novim materijalima koji se mogu koristiti u brodarstvu. Uverio 

se da ovaj materijal, koji je neupotrebljiv u brodarstvu za izradu brodskih 

jedara, ima visok potencijal u zgradarstu. Od njegovog pronalaska 

započinje popularnost ovog materijala, naročito u Evropi. 

ETFE je floropolimer izuzetnih perfomansi: nizak koeficijent trenja, visoka 

otpornost na vremenske uslove, hemijske uticaje i UV zračenje, 

zanemarljiva apsorpcija vlage, poseduje izvanredne karakteristike pri 

ekstremnim temperaturama. Ako, uz odlične vizuelne i estetske kvalitete, 

imamo u vidu i lakoću oblikovanja (uz mogućnost lameliranja, lepljenja i 

topljenja) jasno je zašto ovaj materijal ima veoma široku primenu u 

savremenom grañevinarstvu (Sl.2), (Sl.3). 

267

ETFE je na tržištu dostupan u nekoliko modifikovanih oblika. Primena 

ETFE smola je praktično neograničena: izrada nosećih kablova, 

ojačavanje i sanacija betonskih konstrukcija, zaštita izloženih 

konstruktivnih elemenata, zaštita provodnika u ekstremnim uslovima, 

zaptivanje specijalnih prostorija ili njihovih delova (laboratorija, 

specijalnih šahtova, itd)... Takoñe, ETFE se koristi i u elektroindustriji, 

dizajnu proizvoda... 

U poreñenju sa staklom, težina ETFE je 1% težine stakla, propušta više 

svetlosti i cena ugradnje je 24-70% manja. Takoñe je i izdržljiviji, može 

da izdrži teret do 400 puta teži od njega samog. ETFE listovi su hemiski 

inertni što znači da se materijal ne razgrañuje pod uticajem UV zračenja. 

ETFE je materijal koji se može reciklirati, tj. može se istopiti i ponovo 

koristiti na kraju upotrebnog života, koji se kreće u rasponu od 50 do 200 

godina. U lisnatoj formi u kojoj ga koriste arhitekte može da se istegne i 

do tri puta a da ne izgubi na svojoj elastičnosti. Ovaj materijal je slab na 

oštre predmete. Ali to je i gladak materijal sa koga prašina, sneg i kiša 

jednostavno skliznu, zbog čega se najčešće koristi za krovove. Kada se 

izloži vatri, omekša i skupi se. ETFE se može oblikovati na više načina. 

Komadi se mogu spajati tako što se sjedine na toploti. Ovaj metod tzv. 

„šivenja“ omogućava da se pomoću ETFE omogući pokrivanje većih 

površina bez dodatne konstrukcije. Veliki stakleni panel može da dostigne 

veličinu do 10 fita sa 5 fita, dok ETFE može da dostigne 180 fita sa 12 

fita širine. 

Optimalna arhitektonska forma: paneli ili jastuci 

Pošto se ETFE zagreje i razvije u sloj debljine papira, može se spojiti u 

jastuke i napuniti vazduhom. Paneli ili jastuci nastaju tako što se, dva ili 

tri sloja ovog materijala zavaruju zajedno i onda se šalju na gradilište, 

gde se pune vazduhom. Zbog stabilnosti i termalnih osobina, jastuci 

zahtevaju konstatni pritisak, zbog čega su creva koja dovode vazduh do 

jastuka povezana sa kompjuterizovanim sistemom koji prati pritisak u 

jastucima. U nekim instalacijama ovaj sistem je automatizovan tako da se 

jastuci pokreću pomoću svetlosnih senzora. Sa različitim brojem slojeva 

ETFE jastuci menjaju izolacione osobine (Popović, 2010). 

Sl. 4 - Detalj dovoda vazduha za formiranje jastuka 

268

Na svakom jastuku se nalaze otvori velikog prečnika koji služe za dovod 

vazduha (Sl. 4). Umesto jednog dovoda vezduha sa malim ekvilajzerom 

za pritisak na svakom unutrašnjem sloju folije, ovi jastuci imaju dva 

sistema za naduvavanje da bi se osiguralo da središnja šupljina ostane 

pod većim pritiskom nego spoljašnje šupljine i da jastuci ostanu 

napumpani u slučaju da jedan dovod vazduha zakaže. Naduvni ventilatori 

imaju rezervno električno napajanje. Ventili sa vazduhom su malog 

prečnika, što omogućava da se bilo koji problem u jednom jastuku ne 

prenese na susedne. Na spoljašnjem delu jastuka na krovu na kojima se 

potencijalno može razviti veliki pritisak, postavlja se sloj folije koji će 

prenositi te sile. U slučaju da doñe do savijanja gornjih jastuka krova, svi 

slojevi su dizajnirani tako da izdrže dodatni teret. Pri opterećenju, svi 

slojevi folija deluju zajedno, ravnomerno rasporeñujući dodati teret čime 

stvaraju snažnu membranu (Orr, 2007). 

STUDIJE SLUČAJA 

ETFE može imati različite završne slojeve: može da bude providan ili 

matiran, obojen ili osvetljen LED lampama ili ukrašen svetlosnim 

projekcijama kao veliki ekran, tako da omogućava multimedijski efekat 

omotača objekta – primer Arene u Minhenu. Može se ukrasiti različitim 

šarama, kao što je to slučaj objekta „Vodena kocka“ u Pekingu. 

Fudbalski stadion “Arena” u Minhenu u Nemačkoj (Allianz Arena, 

Munchen, Germany) 

Sl. 5 - Fudbalski 

stadion “Arena” u Minhenu u Nemačkoj / Sl. 6 - Pogled bliže / Sl. 7 - 

Detalj fasade 

Projektujući novi stadion u Minhenu, Hercog i de Meron (Herzog & de 

Meuron) su napustili konstruktivistički pristup svog čuvenog prethodnika 

(Günter Behnisch, nemački dekonstruktivista) i ostvarili jedan veliki 

simbol, kojim se fudbal smešta u multimedijalno okruženje zabave za 

mase i time postaje deo spektakla. Novi stadion, koji podseća na 

predimenzionirani, monolitni jastuk ispunjen vazduhom (Sl.5), kao da 

pluta nad pejzažom i nasuprot tamnog neba preuzima oblik raskošno 

osvetljenog neidentifikovanog letećeg objekta. 

269

Stadion je okružen dvoslojnom ETFE membranom koja poput kože 

obavija krovnu kontrukciju i spoljne zidove grañevine (Sl.6). Objekat je 

nalik velikom prstenu na naduvavanje. Omotač stadiona se sastoji iz 2760 

vazduhom ispunjenih jastuka, u više od 1400 različitih oblika, koji su 

pričvršćeni za mrežu pojedinačnih nosećih čeličnih blokova (Sl.7). Krovna 

konstrukcija se sastoji od čelične mreže koja pri vrhu formira konzolu, u 

sklopu koje su i stubovi za koje su jastuci pričvršćeni. Jastuci, koji za 

gledaoce proizvode prostor pod senkom, su ili providini, ili obojeni u 

skladu sa tim ka kojoj strani sveta je okrenut deo koji pokrivaju. 

Horizontalni zastori od tkanine, koji se po potrebi mogu razviti, pružaju 

dodatnu mogućnost za bacanje senke. Prsten koji formiraju horizontalno 

rasporeñeni jastuci u obliku dijamanata, oko horizontalno i vertikalno 

zakrivljene fasade, prostire se u visini od pet spratova. 

Glavnu atrakciju ovog projekta ne predstavljaju njegovi konstruktivni i 

tehnički detalji, već dramatičan multimedijski efekat njegovog omotača 

(Fischer, 2008:127-129). Sami vazduhom ispunjeni jastuci predstavljaju 

inovaciju, budući da je ETFE film korišćen u konstrukciji fasade. Vrhunac 

dramskog efekta, zapravo, predstavlja upotreba svetlosnih efekata koji 

pretvaraju celu strukturu u displej. Ovaj impresivni prizor proizvode 

trobojne svetiljke koje su postavljene odmah iza membrane od jastuka. 

Više od 4000 kompjuterski kontrolisanih svetiljki – svaki jastuk je 

opremljen sa po 4 svetiljke – stvaraju monohromni objekat u beloj, plavoj 

ili crvenoj boji, ili proizvode dvobojne šare. Stadion, kao promenljivi 

svetlosni objekat, formira okruženje za sportske dogañaje koji 

predstavljaju multimedijalne masovne spektakle. 

Za Hercoga i de Merona, arhitektura predstavlja izraz ispoljavanja 

složenosti prostora u kome živimo i radimo, ona je sredstvo kojim se 

kreira iskustvo koje se obraća svim čulima. Njihovi projekti nude 

pragmatična rešenja do kojih se dolazi pomoću radikalno novih 

sredstava, a njihove zgrade mogu se shvatiti kao mesta na kojima se 

susreću tradicija i inovacija, javno i privatno, minimalistička geometrija i 

raskošna ornamentalnost, pokret i statičnost, prirodni i veštački 

materijali. 

Nacionalni plivački centar “Vodena kocka” u Pekingu u Kini 

(The Water Cube National Swimming Centre, Beijing, China) 

Inovativni projekat „Vodena kocka“ (Sl.8) kombinuje arhitektonsku 

primenu materijala ETFE i geometrijsku mogućnost prostornog rama, sa 

velikim rasponom u koncepciji razmišljanja o arhitektonskoj formi i 

digitalnoj tehnologiji koja je prati i omogućava. On je pokazao da su 

270

vodilje inovacija u grañevinskoj industriji istorijski najjače kada postoji 

potreba za radikalno novim tipovima zgrada i objekata. 

Sl. 8 – Vodena kocka, dim. 177m x 31m visine / Sl. 9 - Grupisani mehurići 

pene / Sl. 10 - Štampani aluminizirani film 

Nacionalni plivački centar Vodena kocka, projektovan je za Olimpijske 

igre u Pekingu (2008.godine) od strane australijske arhitektonske firme, 

PTV, u partnerstvu sa lokalnim arhitektama kineske državne korporacije 

Konstrukcija Grañevinarstvo (China State Construction Engineering 

Corporation) - Šenžen projektnog instituta (Shenzhen Design Institute) ( 

CSCEC -SDI ) i inženjeringa sidnejske kancelarije Arup (Australija). 

Proglašen je za visoko inovativni sportski objekat našeg milenijuma. 

Konceptualno, njegova arhitektura je kocka, isklesana nasumice, 

organska i homogena grupa mehurića pene (Sl.9). Strukturalno, to je 

matematički precizan čelični prostorni ram, ispunjen pre svega 

petougaonim i šestougaonim célijama. Praktično, objekat je obavijen i 

spolja i iznutra sa etilen- tetrafluoroetilenskim ( ETFE ) jastučićima. 

Vodena kocka deluje kao spokojna poetska zgrada, promenljivog 

raspoloženja koje prikazuje ljude, dogañaje i sezonske promene, 

zasnovanoj na prirodnim svojstvima vode. Osnovni oblik kocke je simbol 

koji predstavlja red, inteligenciju i čovekovo znanje, ili “kineski ideal 

pravilne harmonije”, koji se povezuje i za značenje zemlje. 

Literatura, koja analizira ovaj objekat, naglašava kako arhitektura / 

inženjering omogućava realizaciju lake konstrukcije izvedene iz prelaska 

strukture vode u agregatno stanje pene (Rabagliati, 2006.). Strukturni 

izgled zgrade je baziran na inspiraciji potekloj od geometrije prirodne 

formacije neprekidnog niza mehurića od sapuna. Ova forma daje 

nasumični organski izgled. Dva sloja ETFE jastuka je korišćeno da se 

ispune prostori izmeñu čeličnih ramova. 

Vodena kocka se sastoji od 4000 vazdušnih jastuka koji su odvojeni, 

mada izgledaju kao jedna celina. Ovo čini zamenu jednostavnom. 

Spoljašnjost i unutrašnjost krova i zidova je obložena ETFE plastikom koja 

stvara efekat staklene bašte. Površinu omotača objekta od 100000 m2 

271

(750000 kvadratnih stopa), najvećeg ETFE projekta ostvarenog do sada, 

formiraju ETFE jastuci debljine svega 0.2mm. Ova zgrada ima raspon od 

177 metara i visine je 31 metar. 

Arhitektonski parametri bioklimatskog projektovanja 

Gledano iz aspekta ekoloških principa projektovanja, objekat je 

predstavnik jednostavnog rešenja za bitne ekološke aspekte. Rešenje 

suvišnog svetla i toplote unutar zgrade je rešeno prostim štampanjem 

aluminiziranog filma (Sl.10). Ovi šabloni na plastici kružnog oblika 

blokiraju izmeñu 10 i 95 procenata vidljivog svetla. Najgušće rasporeñeni 

šabloni su postavljeni na delovima zgrade koji su naizloženiji direktnom 

suncu i gde je odsjaj najnepoželjniji. Na primer, da bi se ispoštovali 

propisi, deo krova iznad takmičarskog bazena dozvoljava samo 5 

procenata vidljivosti direknog sunca. 

Raspored štampe se odreñuje zbog estetike, sa ciljem da zgrada bude 

providnija na ivicama i uglovima, na primer na mestu gde se spajaju zid i 

krov. Zbog svoje providnosti ova zgrada je uglavnom prirodno osvetljena, 

što smanjuje potrebu za veštačkim osvetljenjem na pola. Jastuci takoñe 

imaju i ulogu zvučnih apsorbera, što je bitno za nivo buke k. Vodena 

kocka je projektovana tako da sakuplja toplotu koja prolazi kroz zidove i 

krov. U toku dana sakuplja toplotu koja se akumulira u betonu i u vodi 

dok se emituje tokom noći. Ta energija se koristi za grejanje vodenih 

sistema ili se izbacuje kroz ventilaciju ako je suviše toplo. 

Ako zgrada mora da se zagreje, topao vazduh se dovodi u zgradu. Ako 

zgrada treba da se ohladi (što moze da se dogodi tokom sezone plivanja) 

vazduh se usmerava sa partera ka krovu i kroz njega. Dupli sloj, koji 

zadržava malo energije, osmišljen je kao termalni jorgan koji pretvara 

zgradu u ogromni staklenik koji koristi sunce za pasivno zagrevanje i 

zgrade i vode u bazenu, zbog čega je potrebno 30% manje energije za 

grejanje zatvorenog bazena. Sama primena pojednostavljenog 

usmeravanja toplog vazduha otvaranjem i zatvaranjem ventilacionih 

otvora je minimalištičko rešenje ventilacije i hlañenja u isto vreme. 

Dupla fasada ima 3 sezonska režima rada: tokom umerene sezone, 

tokom leta i tokom zime. Tokom umerene sezone, otvaranjem 

ventilacionih otvora na oba sloja zgrade, vazduh se prirodno uvlači i 

cirkuliše kroz grañevinu. Sveži spoljašnji vazduh prolazi kroz spoljnji sloj i 

u šupljini izmeñu dva sloja se greje, a onda dalje tako ugrejan vazduh 

prolazi kroz drugi sloj gde greje bazenski prostor. 

272

Tokom leta, kada su spoljašnjost velike vlažnosti i toplote, unutrašnji sloj 

se zatvara. Vazduh koji se hladi prolazeći iznad vode koja se nalazi na 

obodu zgrade, prodire u šupljinu kroz 1m visoke ventilacione otvore, 

greje se i diže se gore odakle se kroz krovne ventilacione otvore izbacuje. 

Tokom zime, oba sloja se zatvaraju da bi se postigao gubitak toplote 

ravan nuli i da bi se maksimizovala termalna performansa uz minimalnu 

utrošnju energije. Vazduh kruži kroz šupljinu i greje se, a onda se pušta u 

prostor bazena koji dalje greje. Tokom zime, spoljni sloj ostaje zatvoren. 

Da bi se smanjile dnevne i sezonske temperaturne promene, termalna 

masa betonskog bazena i vode u njemu kao i strukture tribina se koriste 

da apsorbuju sunčevu toplotu tokom dana i da je emituju tokom noći. 

Spoljašnja voda, kao i koža ima višenamensku ulogu. Osim što pruža 

isparljivo hlañenje, voda je sigurnosni bedem za sprečavanje vandalizma 

nad ETFE jastucima i još predstavlja ogledalo koje pojačava prisustvo 

zgrade, pogotovu u toku noći. 

Zapažena primena ETFE u savremenoj arhitekturi 

Realizovani primeri primene ovog materijala se rasprostiru širom sveta. 

Svaki od tih primera potvrñuje savremenost i inovativnost ovog 

materijala. Tako, na primer u zabavnom centru u Astanu, glavnom gradu 

Kazastana, Norman Foster je projektovao (Sl. 11) najvišu napregnutu 

konstrukciju na svetu. Transparentan materijal omotača omogućava da 

sunčevi zraci kroz sistem grejanja i provetravanja, ostvaruju prijatnu 

unutrašnju klimu sa temperaturom izmeñu 15-30°C u glavnom prostoru 

dok u spoljašnjoj sredini temperatura varira od -35 do +35°C preko 

godine. 

Sl. 11 - Foster, Norman: Khan Shatyr Entertainment Center, Astan, 2010. 

/ Sl. 12 - Nikolas Grimšou : Eden projekat, St Blazey, Cornwall, UK, 2001. 

Najveća botanička bašta u svetu, u Velikoj Britaniji, arhitekte Grimšoa 

(Nicholas Grimshaw) (Sl.12), čije natkrivanje nije bilo moguće nekim 

drugim materijalom (naprimer staklom zbog težine, potencijalne 

opasnosti itd), a koji u isto vreme omogućava unutrašnju klimu strogih 

perfomansi, svakako je dokaz o visokim mogućnostima primene EFTE 

materijala u arhitekturi. 

273

NOVA TEHNOLOGIJA INTEGRACIJE FOTONAPONSKIH ĆELIJA U 

MEMBRANSKE STRUKTURE KONSTRUKCIJA 

Jedna od mogućnosti primene FN tehnologije u grañevinarstvu, kao 

tehnologija budućnosti, jeste integracija fotonaponskih ćelija u 

membranske strukture. Solarne ćelije u obliku tankog filma integrisane u 

fleksibilnu polimernu krovnu membranu mogu da prate i 

najkomplikovaniju formu krova objekta i na taj način zadovolje principe 

održivog razvoja. 

Materijali sa membranskom strukturom, nude široki asortiman i 

atraktivne mogućnosti za stvaranje široko rasprostranjene lagane obloge 

- kože objekta koja ima visok nivo transmisije svetlosti. Jedan od primera 

sa tržišta jeste proizvod Fleksibles PV (firme SolarNekst AG, iz Nemačke), 

slika 13, nastao razvojem tehnologije koja omogućava da fotonaponske 

solarne ćelije budu integrisane direktno u membranu materijala (DETAIL 

Green, 2009:58-60). 

Sl.13 - Amorfne silikonske ćelije, kao tanak film, su laminirane izmeñu 

dva sloja ETFE metalnih tankih listova / Sl. 14 - Fotonaponske ćelije (u 

rolnama, pločasta forma) / Sl.15 – ETFE membranske strukture sa 

primenjenim FN fleksibilnim modulima 

Proizvedene fotonaponske rolne se seku na potrebnu dužinu i slažu u 

obliku laminata, slika 14, koji zadovoljava specifične zahteve svakog 

projekta. Fotonaponska membrana se zatim ubacuje izmeñu dva ETFE 

sloja različitih debljina. Proces lameliranja obezbjeñuje da se 

fotonaponske ćelije efikasno zaštite od opterećenja i naprezanja, kao i 

protiv vlage i raspadanja. 

Danas je veličina modula još uvek ograničena dimenzijama dostupne 

laminatne opreme (aproksimativno 3m x 1,5 m). U zavisnosti od toga da 

li se koriste na krovovima ili fasadama, u jedno - slojnom obliku 

konstrukcije, ili u sklopu višeslojne membrane pneumatskih struktura, 

274

pojedinačni laminati se mogu nadovezati i na taj način se formira oblik 

koji prekriva veće površine (Sl. 15). 

Za stvaranje relevantnih trodimenzionalnih oblika, ivice moraju biti 

fiksirane zajedno nakon rezanja, za što se koristi poseban proces. Tek 

kada je to učinjeno, Fleksibies PV panel može biti integrisan u velike 

pneumatske strukture. Kada se fotonaponski elementi koriste kao srednji 

sloj, ili unutar pneumatskih struktura, oni su optimalno zaštićeni. 

Meñutim u takvim slučajevima, efekti svetlosne refrakcije na gornjem 

sloju filma i toplotni dobitci koji se javljaju pri toplotnoj absorbciji 

srednjeg sloja, doveli bi do smanjenja energije prinosa. Iz tog razloga, 

jasno je da se teži da fotonaponske ćelije budu integrisane u spoljnjem 

sloju pneumatske strukture. 

Kao imperativ progresivnog razmišljanja, savesnog i svesnog dela 

čovečanstva, nameće se projektovanje energetski efikasnih objekata, 

koje podrazumeva stalna istraživanja u cilju traganja za novim 

tehnologijama primene obnovljivih izvora energije. Integracija 

fotonaponskih ćelija u membranske strukture, kao tehnologija 

budućnosti, predstavlja istraživanje koje je i u praksi potvrñeno (Vasilski, 

2009: 551-554). 

ZAKLJUČAK 

Savremeni materijali su materijali visoke tehnologije, superiornih 

karakteristika, koji omogućavaju kreativnost bez granica i predstavljaju 

pravi korak u budućnost, u smeru održivog razvoja (Vasilski, Stevović, 

2010). Visoka tehnologija materijala, sasvim nov pristup načinu 

projektovanja, konstruktivne inovacije u primeni i pristupu, dali su 

arhitekturi sasvim novu dimenziju i prostor gde je sada sve moguće. 

Upotreba materijala ETFE za objekte Arena i Vodena kocka je primer 

transfera raspoložive tehnologije u smislu postizanja inovativnih 

estetskih, iskustvenih i funkcionalnih rešenja. Koncept mehura je ne 

samo primenjen kao obrazac krugova različitih prečnika po površini 

konvencionalnih struktura, već je postao osnova za radikalno novi pristup 

integrisanja estetskih, ekoloških i strukturnih programa u koncept 

savremenih arhitektonskih projekata. 

I kao što je u svoje vreme spektakularna Kristalna palata (Crystal Palace) 

trebalo da ujedini ljude zajedno u duhu "mira, napretka i prosperiteta" 

(Auerbach, 1999: 230), istu ideju prenose i objekti napravljeni pomoću 

ETFE. Kako bi rekao Bilmon, arhitekta Vodene kocke: "Postoji nova 

realizacija sada kada se ceo svet suočava sa pitanjima održivosti i rešenja 

275

kao što je ETFE su potrebna za budućnost" (Woyke, 2007). Prikazani 

materijal ima svoj sopstveni karakter zahvajujući svojoj teksturi, ali isto 

tako i svojoj mogućnosti da postigne iznenañujuće rezultate kada se 

kombinuje sa drugim materijalima, ili drugim tehnologijama. Dakle, 

predstavlja tehničku inovaciju u domenu savremenih materijala. 

„Najvažniji aspekt tehničkih inovacija je vizuelna, ili iskustvena ideja koja 

pomaže da one postanu bliže realnosti...bez želje da ostvari bolji izraz 

odreñene ideje, tehničkim inovacijama nedostaje kulturni i društveni cilj" 

(Brookes and Poole, 2004: 111). 

LITERATURA 

Auerbach, Jeffrey A.: The Great Exhibition of 1851: A Nation on Display, New 

Haven: Yale University Press, 1999. 

Brookes, Alan & Poole, Dominique: Innovation in Architecture, Spon Press, 

London, 2004. 

DETAIL Green, Edited Sample Issue, Munchen, 2009:58 – 60 

Fischer, Joachim: Licht/Lumiere/Light, Ullmann Tandem Verlag Gmbh, 2008. 

ISBN: 978-3-8331-4891-0 

LeCuyer, Annett (with contnbutions by Ian Liddell, Stefan Lehner and Ben 

Morris): ETFE – Technology and Design, Birkhauser, Basel – Boston – Berlin, 

1990. 

Orr, Kirsten: Thinking beyond the square: Innovation theory and technology 

transfer as they apply to the Beijing Water Cube, Faculty of Design, 

Architecture and Building, University of Technology, Sydney, Australia, 2007. 

Popović, Jovana: Novi materijali, Arhitektura br. 147 – 148, Beograd, 2010. 

Rabagliati, Jonathan: Comparison Between Watercube, National Centre of 

Swimming, Beijing and 2002 Serpentine Pavilion, Emergent Technologies MA 

Dissertation, Architectural Association, London, 2006. 

Stevović, S., Vasilski, D. 2010.: Održiva arhitektura, Zadužbina Andrejević, 

Beograd, ISBN 978-86-7244-836-8, UDK 502.131.1:71/72 

Vasilski, Dragana: Nova tehnologija – Integracija fotonaponskih ćelija u 

membranske strukture, Izgradnja, 2009. br. 11 – 12: 551-554. ISSN 0350- 

5421 

Vasilski, D., Stevović, S.: Metodologija održivog projektovanja, Banja Luka, 

časopis Savremeno graditeljstvo, br.3, 2010. : 072-080 Banja Luka, UDK 

621.244:725.4, www. zibl.net 

Woyke, Elizabeth: Material for an Architectural Revolution, BusinessWeek, 2007. 

276

SAVREMENI TEHNOLOŠKI POSTUPCI DETEKCIJE 

ENERGETSKIH GUBITAKA GRAðEVINSKIH OBJEKATA 

MODERN TECHNOLOGY ENERGY LOSS DETECTION IN CIVIL 

CONSTRUCTION BUILDINGS 

Toša Ninkov * , Zoran Sušić * , Vladimir Bulatović * , Dejan Vasić * 

* 

Fakultet Tehničkih Nauka, Departman za grañevinarstvo i geodeziju, Novi Sad 

APSTRAKT 

U radu se daje pregled i opisuje primena infracrvene termografije, 

satelitskih snimaka i multi-senzor sistema u cilju povećanja energetske 

efikasnosti grañevinskih objekata. U cilju detektovanja energetskih 

gubitaka, posebno u urbanim sredinama, infracrvena termografija se 

primenjuje kao deo integrisanog sistema prostornog prikupljanja 

podataka, u kombinaciji sa daljinskom detekcijom i laserskim skeniranjem 

terena. 

Ključne reči: IR termografija, daljinska detekcija, multi-senzor sistemi 

ABSTRACT 

This paper gives an overview and description of the application of 

infrared thermography, satellite images and multi-sensor systems in 

order to increase energy efficiency of buildings. In order to detect energy 

losses in urban areas, infrared termography is applicable as part of 

integrated system of spatial data gathering in combination with remote 

detection and laser scanning for the purpose of energy loss detection 

especially in urban environments. 

Keywords: IR termography, remote sensing, multi-sensor systems 

UVOD 

Metodologija detekcije energetskih gubitaka urbanih entiteta još uvek nije 

standardizovana, ali se može osloniti na prikupljanje geo-prostornih 

podataka i izradu Geo-informacionog sistema (GIS-a) energetske 

efikasnosti entiteta urbanih sredina, za potrebe izdavanja pasoša o 

energetskoj efikasnosti i izrade projekata energetskih rekonstrukcija svih 

277

vrsta objekata. Svedoci smo intenzivnog razvoja tehnologija kontinualnog 

prikupljanja prostornih podataka različitim senzorima (vidljivi, nevidljivi 

delovi spektra, Infrared, NearInfrared), sa zemlje (Street Mapper, 

integrisani sistemi akvizicije – GPS+Video+termalna kamera) i vazduha 

(helicopter, avion, sateliti) i njihovom obradom korišćenjem postojećih i 

razvijenih softvera do formi i formata koji odgovaraju projektovanom GIS 

modelu energetske efikasnosti entiteta urbanih sredina. U skladu sa 

vrednostima koji su deo Evropske kampanje za unapreñenje svesti i 

promenu opšteg pogleda na energiju, veoma je važno unapreñenje svesti 

o značaju energetske efikasnosti u našoj zemlji u skladu sa Strategijom 

razvoja energetije Srbije i Nacionalne strategije održivog razvoja. U cilju 

mera za poboljšanje energetske efikasnosti u svim sferama, idustriji, 

komunalnoj energetici, zgradarstvu, obrazovanju itd, neophodno je 

savremenim tehnologijama prikupljanja podataka i njihovim integrisanjem 

u jedinstveni GIS, približiti javnosti energetski efikasne tehnologije, 

ureñaje i materijale u cilju detekcije gubitaka energetske efikasnosti, 

posebno u urbanim sredinama. 

INFRACRVENA TERMOGRAFIJA 

Infracrvena termografija predstavlja jednu od najbrže rastućih 

tehnologija ispitivanja i prikupljanja podataka sa aspektom očuvanja 

životne sredine. Veoma je značajna i u dijagnostici stanja tehničkih 

sistema, kao beskontaktna metoda za čije sprovoñenje nije potrebno 

zaustavljati proces proizvodnje, a omogućava detekciju eventualnih 

oštećenja u raznim indsutrijskim primenama (za potrebe ispitivanja 

elektroenergetske opreme, izolacije objekata, grañevinskih konstrukcija). 

Načini korišćenja ove tehnologije su neograničeni, pri čemu osnovna 

pretpostavka na kojoj se ona zasniva jeste da svi objekti iznad apsolutne 

nule (-459 F, -273 C) emituju nevidljivi infracrveni spektar zračenja, koji 

predstavlja funkciju više različitih karakteristika objekta, od kojih se samo 

jedna odnosi na temperaturu. Sa povećanjem temperature objekta, raste 

i intenzitet emitovanog IR zračenja. Termovizijska ili IR kamera 

predstavlja ureñaj koji generiše sliku na osnovu infracrvenog spektra 

zračenja. Princip rada odnosi se na to da se infracrveni spektar zračenja 

(nevidljiv za ljudsko oko) koji emituje neki objekat, prevodi u vidljivu sliku 

(termogram) na kome se dobija podatak o temperaturi i klasifikuju se 

površine koje emituju različite količine infracrvenog zračenja (veće 

zračenje – svetlije boje), dok iste boje predstavljaju izotermalne površine 

koje emituju jednake količine toplote. Primena IR kamera usko je vezana 

za slučajeve gde promena termičke slike može ukazati na neku 

anomaliju. Meñutim, u cilju detektovanja energetskih gubitaka, naročito u 

urbanim sredinama, moguća je primena ove metode kao deo 

278

integrisanog sistema prikupljanja prostornih podataka, u kombinaciji sa 

tehnikama daljinske detekcije i laserskog skeniranja terena. 

Slika 1: Primer snimanja objekata IR kamerama 

Termovizijske kamere mogu da pruže korisne informacije u 

pogledu gubitka energije za različite tipove objekata. Kao što je već 

rečeno, teško je doći direktnim merenjem do intenziteta gubitka 

temperature, meñutim, može se utvrditi koliko i na kojim mestima 

objekat odaje toplotu. Do podatka o gubitku može se doći ako se meri 

spoljašnja temperatura objekta koji se u zimskim mesecima zagreva, na 

taj način moguće je identifikovati i analizirati delove objekata koji odaju 

toplotu. Danas se performanse IR kamera značajno poboljšavaju a cena 

se smanjuje, što omogućava njihovu upotrebu na širokom polju primene. 

47 % od utrošene energije u zgradama se koristi za grejanje, tako da se 

ulažu veliki napori za smanjenjem gubitaka energije. U tom cilju, termo 

slike dobijene IR kamerama dobijaju na značaju ako se u zajedničkoj bazi 

podataka povežu sa geometrijom samog objekta generisanom nekom od 

standardnih tehnika prikupljanja prostornih podatka. Dakle, mora se 

postaviti korespodencija izmeñu IR slike kao teksture i 3D modela 

objekta, pri čemu se mora naglasiti da je IR slika sa znatno manjim 

kontrastom i rezolucijom u poreñenju sa aero fotografijama, tako da je 

proces preklapanja detalja detekcijom ivica znatno teže sprovesti. 

PRIMENA DALJINSKE DETEKCIJE ZA POTREBE UTVRðIVANJA 

ENERGETSKE EFIKASNOSTI 

Daljinska detekcija kao metoda snimanja podrazumeva 

prikupljanje podataka senzorima iz različitih opsega spektralnih vrednosti. 

U kombinaciji sa polozajem senzora koristeci principe fotogrametrije, kao 

rezultat dobija se visekanalni georeferencirani snimak kojim se dalje u 

procesu obrade može generisati visekanalni ortofoto plan. Za dobijanje 

ortofoto plana u boji potrebno je izvrsiti snimanje senzorima iz domena 

279

crvenog, zelenog i plavog spektra. Korišćenjem dodatnih senzora mogu 

se prikupiti i druge znacajne informacije, kao sto su toplotna emisija, 

apsorpcija i refleksija sunčevog zracenja i slicno. 

Povećanje urbanih površina, industrijska proizvodnja, 

poljoprivredni rast i ostali neminovni procesi doprinose menjanju 

prirodnih uslova i ugrožavanju životne sredine. U tom cilju daljinska 

detekcija je prepoznata kao veoma efikasan alat za potrebe razumevanja 

i monitoringa prirodnih procesa, u tom cilju je lansiran odreñen broj 

satelita koji kontinuirano prikuplja prostorne informacije. 

Slika 2. Satelit visoke prostorne rezolucije za generisanje višekanalnih snimaka 

Worldview-2 je prvi komercijalni satelit visoke rezolucije 

kompanije Digital Globe koji generiše 8-kanalne multispektralne snimke u 

vidljivom infracrvenom opsegu, kod koga svaki senzor je fokusiran na 

odreñeni opseg elektromagnetnog spektra koji je osjetljiv na odreñenu 

površinu na terenu. On omogućava generisanje panhromatskih snimaka 

visoke rezolucije i 8-kanalnih multispektralnih snimaka (8-band), od kojih 

se 4 odnose na standardne boje (red, green, blue i near-infrared). Novi 

kanali su: Coastal Band (400-450 nm) - ovaj kanal omogućava 

identifikaciju i analizu područja sa vegetacijom, batimetrijske studije 

podmorja, istraživanje tehnika atmosferske korekcije, Yellow Band 

(585-625 nm) – omogućava identifikaciju žutog spektra što je veoma 

važno kod aplikacija koje se odnose na vegetaciju i pomaže boljem 

generisanju true-color slika, Red-Edge Band (705-745 nm) - pomaže 

u analizi vegetativnih stanja i povećanju osetljivosti na biljni materijal i 

Near Infrared 2 Band (860 - 1040 nm) – preklapa se sa NIR1 

kanalom ali je manje osetljiv na atmosferski uticaj u smislu rasipanja, 

podržava posebne analize vegetacije i studije biomase. Svaka od 

emitovanih frekvencija iz razlicitih senzora, odbija se od povrsine na 

drugačiji nacin. Bilo da se radi o zračenjima iz vidljivog ili nevidljivog dela 

280

spektra, kao rezultat snimanja dobija se višekanalni snimak.. Tačnije, broj 

kanala odnosi se na broj senzora sa kojim je izvršeno snimanje. 

Procesima multispektralne analize, odnosno utvrñivanjem načina na koji 

se zračenje iz pojedinacnih senzora reflektuje od površine koja se snima, 

kombinovanjem ovakvih zaključaka, pruža se mogućnost definisanja 

patern-a odnosno odreñenih zakonitosti koje sadrže niz informacija o 

snimljenom objektu ili povrsini objekta. Posebno korisne informacije 

mogu se dobiti multispektralnom analizom kanala iz spektra bliskom 

infracrvenom, tj. crvenog. Ovi senzori jasno mogu detektovati površine 

koje emituju ili reflektuju toplotno zračenje. Rezultat ovakve analize nije 

samo potvrda da neka površ odaje toplotnu energiju, vec postoji i 

mogućnost dobijanja informacija o količini i temperaturi emitovane 

toplote. Ovim se otvara mogućnost izrade tematskih karata koje 

odreñenom skalom boje reprezentuju različite nivoe emisije ili refleksija 

toplote. Ovakve karte, u zavisnosti od materijala i boje površi, mogu 

doprineti donošenju zaključaka vezanih za preventivno sprečavanje 

energetskih gubitaka u projektima detekcije energetskih gubitaka u 

urbanim sredinama. Pored skale boja mogu se koristiti i drugi nacini 

vizualizacije kao sto su izoterme i slicno. Pomoću Worldview-2 snimaka 

visoke rezolucije moguće je kreiranje interaktivnih karata u urbanim 

sredinama u cilju boljeg održavanja gradskih službi, upravljanja 

resursima, održavanja putne mreže, detektovanja zona sa velikim 

gubicima energije bez nepotrebno skupih terenskih merenja. Kada je reč 

o klasifikaciji različitih površina na površine zemlje, Worldview-2 

obezbeñuje povećanje u smislu globalne tačnosti klasifikovanja površina 

od 10 do 30 % u odnosu na dosadašnje VNIR snimke. U konkretnom 

slučaju, povećanje tačnosti klasifikacije puteva se kreće u intervalu od 55 

do čak 80 %. Slična poboljšanja se odnose kada su u pitanju njive i drugi 

oblici vegetacije. Tačnost klasifikovanja vodenih površina povećava se sa 

85-90 % (VNIR) na 95-98 % sa Worldview-2. 

281

Slika 2. Klasifikacija površina na osnovu stepena refleksije na delu Beograda 

MULTI SENZOR SISTEMI ZA AKVIZICIJU PROSTORNIH 

PODATAKA 

U poslednjoj deceniji aktuelna istraživanja se baziraju na kvalitetnoj 

interpretaciji integrisanih geoprostornih podataka prikupljenih sa više 

različitih senzora (multi-senzorska obrada podataka). S’ obzirom da 

senzori nisu napravljeni da rade zajedno, potrebno je sprovesti 

odgovarajuću sinhronizaciju podataka dobijenih sa različitih senzora. 

Slika 3. Street mapper system (kontinualno prikupljanja podataka iz vozila u 

pokretu, laserski skener, GPS, IR kamera) 

Lasersko skeniranje terena predstavlja jednu od najmodernijih 

tehnologija koja se koristi za potrebe masovnog prikupljanja prostornih 

podataka. Tehnologija se bazira na prikupljanju tri različita seta 

podataka. Pozicija senzora se odreñuje primenom Globalnog Pozicionog 

Sistema (GPS), koristeći fazna merenja u režimu relativne kinematike, 

upotrebom Inertial Measurment Unit (IMU) odreñuje se orjentacija. 

282

Poslednja komponenta je laserski skener koji šalje infracrveni zrak prema 

zemlji i reflektuje se do senzora. Vreme proteklo od emitovanja do 

prijema signala uz poznavanje pozicije senzora i orjentacije, omogućava 

precizno izračunavanje trodimenzionalnih koordinata na Zemlji. 

Pošto se multi senzor sistem može sastojati od većeg broja senzora 

napravljenih od različitih proizvoñača (laserski skener, GPS prijemnici, 

video kamera, IR kamera), podešavanje svih parametara i kontrola rada 

svih senzora se mora sprovesti korišćenjem odgovarajućih operativnih 

programa. Podešavanje svih parametara senzora mora se realizovati pre 

početka prikupljanja podataka, jer se merenja ne mogu jednostavno 

ponoviti ukoliko nisu sve procedure sprovedene na pravi način. Ono što 

je mogući trend istraživanja u narednim godinama jeste razvijanje 

tehnika sihronizacije više vozila u pokretu, pri čemu vozila moraju biti 

opremljena sa inercijalnim navigacionim sistemom u cilju dobijanja 

položaja i orjentacije svih senzora a sinhronizacija izmeñu njih bi se 

uspostavljala bežičnim putem. 

ZAKLJUČAK 

Multisenzorski sistemi akvizicije prostornih podataka (GPS + Laser 

scanner + IR camera + video kamera) obezbeñuju osnovu za formiranje 

jedinstvenog GIS modela energetske efikasnosti elemenata urbanih 

sredina, koji sadrže podatke o prostornim entitetima i njihovim 

atributima, kao osnova za izradu energetkih pasoša svakog objekta 

pojedinačno. Kreiranjem jedinstvene baze podataka, obezbediće se svi 

tehnički relevantni podaci koji se odnose na entitete prostora (tip objekta, 

spratnost, način gradnje, energetske izvore, faktičko stanje objekta sa 

prikazom stanja fasada, identifikovane vrednosti energetskih gubitaka 

prema usvojenim skalama i ostali podaci koji se mogu koristiti u 

procesima energetske rehabilitacije objekata). Korišćenjem GIS alata 

moguće je automatski generisati izveštaje za sve objekte za koje se 

prikupe relevantne informacije. Takoñe, moguće je sprovesti i analizu na 

bazi kategorija energetske efikasnosti i eventualno utvrditi prioritetne 

zadatke u sanaciji objekata čiji su gubici kritični. Pored samog rešenja, 

značajan doprinos daće se i na samom putu dolaska do ovakvog rešenja, 

definisanjem metodologije rada i proučavanjem ove problematike, kojoj 

se u razvijenim zemljama trenutno posvećuje velika pažnja. 

Na ovaj načina kreirana baza podataka, omogućiće projektantima 

kvalitetnije sagledavanje aktuelnog stanja kao i mogućnost praćenja 

promena na energetskim gubicima po završetku sanacije, kao i 

donošenje značajnih zaključaka kada je reč o masovnijim kampanjama 

sanacije objekata. 

283

LITERATURA 

Bulatović,V., Ninkov,T., Sušić, Z.: OGC web services in complex distribution 

systems , Geodetski list, Zagreb, Hrvatska,2010., str 15-29 

Kolecki, J., Iwszczuk, D., Stilla, U. : Calibration of an IR camera system for 

automatic texturing of 3D building models by direct geo-referenced images 

Mandić, G.: Osnovni principi infracrvene termografije. INTEGRITET I VEK 

KONSTRUKCIJA, Vol 6, br 1-2 (2006), str. 15-23 

Ninkov, T., Bulatović, V., Sušić,Z., Vasić, D.: Application of laser scanning 

technology for civil engineering projects in Serbia , FIG Congress 2010 

Facing the Challenges – Building the Capacity, Sydney, Australia, 11-16 April 

2010 

Sušić, Z., Ninkov, T., Bulatović, V., Vasić, D.: Use of IR cameras in industrial 

application, International scientific conference Professional practice and 

education in geodesy and related fields, Kladovo 2011, str. 93-100 

Šumarac, D., Ninkov, T., Todorović, M., Bulatović,V.: Review of a methodology 

for determination of energy loss in civil construction buildings, International 

conference on district energy, Potorož, Slovenija, 2011. 

Volker Schatz: Synchronised Data Acquisition for Sensor Data Fusion in Airborne 

Surveying, FGAN–FOM Research Institute for Optronics and Pattern 

Recognition, Ettlingen, Germany 

284

NAPOMENA 

uz Rad "Braunfild Kao Eko-Park Edukacije", autora A.Nikezić, N. Janković: 

* Istraživanje se sprovodi u okviru projekta „Istraživanje klimatskih promena na 

životnu sredinu: praćenje uticaja, adaptacija i ublažavanje“ (43007) koji finansira 


interdisciplinarnih istraživanja za period 2011-2014. godine.

CIP - Каталогизација у публикацији 

Народна библиотека Србије, Београд 

711.4:551.583(082) 

BUDUĆNOST razvoja naselja u svetlu 

klimatskih promena / uredništvo Vesna 

Zlatanović-Tomašević, Ranka Gajić, Faketa 

Kaić. - Beograd : Društvo urbanista Beograda, 

2011 (Beograd : Zonex). - 285 str. : ilustr. 

; 25 cm 

Tiraž 100. - Str. 3-6: 50 godina od osnivanja 

Društva urbanista Srbije / Vesna 

Zlatanović-Tomašević. - Str. 11: Predgovor / 

uredništvo. - Bibliografija uz većinu radova. 

- Abstracts. 

ISBN 978-86-907727-7-3 

1. Златановић-Томашевић, Весна [уредник] 

[аутор додатног текста] 2. Гајић, Ранка 

[уредник] [аутор додатног текста] 3. Каић, 

Факета [уредник] [аутор додатног текста] 

a) Урбанистичко планирање - Климатске 

промене - Зборници 

COBISS.SR-ID 187362060

BuduÄnost razvoja naselja u svetlu klimatskih promena - InÅ¾enjerska ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?

BuduÄnost razvoja naselja u svetlu klimatskih promena - InÅ¾enjerska ...