Metodyka trenowania sportowca

A k a d e m i a W y c h o w a n i a F i z y c z n e g o w e W r o c ł a w i uZbigniew NaglakMetodykatrenowaniasportowcaW r o c ł a w 1 9 9 9

Komitet Wydawniczy:mgr Bogusława Idzik (Sekretarz), prof. dr hab. Zofia Ignasiak,dr n. hum. Jerzy Jankowski (Redaktor Naczelny), prof. dr hab. Antoni Janusz(Przewodniczący), prof. dr hab. Ewaryst Jaskólski, Krzysztof Krzywonos,dr hab. Tadeusz Skolimowski, prof. nadzw.Recenzencidoc. dr hab. Henryk Sozańskidoc. dr hab. Janusz śarekRedaktorJolanta WiechaRedaktor technicznyBeata IrzykowskaKorektaCzesława KrzywonosBogusława Idzik© Copyright 1999 by Wydawnictwo AWF WrocławISBN 83-87389-39-0Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego we WrocławiuWydanie II. Poligrafia AWF we Wrocławiu2

SPIS TREŚCI1. WSPÓŁCZESNY SPORT – ODMIANY, WSPÓŁZAWODNICTWO,INSTYTUCJONALIZACJA..............................................................................................51.1. Odmiana sportu ...........................................................................................................71.2. Charakterystyka sportu klasyfikowanego ....................................................................81.2.1. Współzawodnictwo sportowe..........................................................................121.2.2. Dyscypliny sportu............................................................................................311.2.3. Instytucjonalizacja sportu klasyfikowanego ....................................................352. SPORT KLASYFIKOWANY JAKO DZIAŁANIE SPOŁECZNE................................412.1. Sportowiec.................................................................................................................412.2. Trener........................................................................................................................492.3. Cele działania ............................................................................................................512.4. Środki i metody działania społecznego .....................................................................553. KIEROWANIE TRENINGIEM SPORTOWCA .............................................................633.1. Pojęcie kierowania ....................................................................................................633.2. Planowanie procesu treningowego ............................................................................673.2.1. Planowanie celów i zadań szkoleniowych .......................................................683.2.2. Planowanie zasobów do realizacji zadań.........................................................813.3. Organizowanie procesu treningowego.......................................................................833.3.1. Struktura organizacyjna cyklów treningowych................................................833.3.2. Struktura operacyjna cyklu treningowego .......................................................923.4. Motywowanie sportowca do realizacji celów i zadań .............................................1103.5. Kontrolowanie procesu treningowego.....................................................................1143.5.1. Kontrola realizacji zadań treningowych ........................................................1153.5.2. Kontrola realizacji celu w cyklu treningowym ..............................................1254. METODY STOSOWANE W TRENINGU SPORTOWCA.........................................1284.1. Metody wychowania moralnego..............................................................................1284.2. Metody nauczania i kontroli techniki sportowej......................................................1304.2.1. Uwarunkowania w nauczaniu techniki sportowej..........................................1304.2.2. Metody nauczania techniki sportowej ...........................................................1354.2.3. Kontrola techniki stosowanej przez sportowca..............................................1404.3. Metody nauczania i kontroli taktyki walki sportowej..............................................1424.3.1. Uwarunkowania nauczania taktyki walki sportowej ......................................1424.3.2. Metody nauczania taktyki sportowej .............................................................1474.3.3. Metody kontroli zachowania się sportowca podczas walki ...........................1524.4. Metody doskonalenia zdolności kondycyjnych sportowca......................................1584.4.1. Metody doskonalenia szybkości sportowca...................................................1584.4.2. Metody doskonalenia siły mięśni sportowca .................................................1644.4.3. Metody doskonalenia wytrzymałości sportowca ...........................................1704.5. Metody doskonalenia koordynacji ruchów sportowca.............................................182PIŚMIENNICTWO............................................................................................................1843

1. WSPÓŁCZESNY SPORT– ODMIANY, WSPÓŁZAWODNICTWO,INSTYTUCJONALIZACJAWspółczesny sport wzbudza wiele kontrowersji. Jego podstawowe elementy:osobowość sportowców, współzawodnictwo oraz widowisko sportowe poddawanesą bardzo ostrej krytyce. Krytykujący podkreślają przede wszystkimantyintelektualizm sportu, mający podłoŜe w nadmiernym kulcie cielesności,oraz podwaŜają jego stronę ideową twierdząc, Ŝe przez tworzenie postawnietolerancji i szowinizmu nie tylko niszczy kształcone w innej działalnościspołecznej wartości humanistyczne, lecz takŜe wprowadza podziały ludzi(Lipiec 1988). Nie dostrzegają jednak zróŜnicowania, jakiemu uległ sport,stając się dziedziną spełniającą róŜne zadania podporządkowane ideałom,potrzebom i moŜliwościom współczesnego człowieka, zbliŜając się do olimpijskiejidei Pierre’a de Coubertina. Jej niezaprzeczalny walor polega na odwoływaniusię zawsze nie do tego, co jest, ale co być powinno (Lipiec 1988).Pozwala to na niezmienne traktowanie sportu jako istotnego składnika kulturyfizycznej), słuŜącego radości i zdrowiu, i pozostającego ideałem dla wszystkich,którzy w tej formie kultury fizycznej poszukują samorealizacji.Sport definiuje się jako swoistą grę stwarzającą człowiekowi warunki doskonaleniaosobowości i cech umoŜliwiających współzawodnictwo i osiąganiedoskonałości sportowej. W grze tej preferowane są normy, postawy i zachowaniaopierające się na podstawowych regułach moralnych. Jest to „czysty”sport, w obrębie którego tworzy się wiele wartości słuŜebnych względem innychsfer Ŝycia.Urbankowski (1976) uwaŜa sport za taką formę kultury fizycznej, w którejpunktem wyjścia jest właściwość fizyczna człowieka, nie hamująca jednak rozwojuduchowego i umysłowego sportowca. Sport jest według niego rzeczywistościąsymboliczną, wytwarzaną za pomocą nadmiernego wysiłku fizycznegoczłowieka, mimo to sportowca nie moŜna traktować wyłącznie jako homophisicus, poniewaŜ istotniejsze są jego zachowania zmierzające do przezwycięŜaniafizyczności. Takie zachowania Urbankowski (1976) nazywa postawądzielności, czyli nieustannego mobilizowania sił duchowych i fizycznychw celu pokonania trudów związanych z przygotowaniem i udziałem człowiekawe współzawodnictwie sportowym. Postawa dzielności tworzy wartości niemoŜliwedo kształtowania poza sportem, który najlepiej doskonali przymiotycharakteru związane z przezwycięŜaniem lenistwa i słabości. Jeśli więc fizyczne5

potrzeby człowieka nie są sprzeczne z rozwojem jego osobowości, a przeciwniesprzyjają temu rozwojowi i są dlań nieodzowne, to dąŜenie człowieka doosiągania poziomu umoŜliwiającego uczestnictwo w sporcie moŜna uznaćza bardzo waŜne. Udział człowieka w sporcie traktowany jest jako część kulturyfizycznej, gdy nie wpływa hamująco na jego rozwój moralny i umysłowy(Huizinga 1974).Mimo róŜnych kontrowersji sport postrzega się jako dobro powszechne,często jako zabawę rozgrywaną z najwyŜszą powagą. W tej swoistej grze przewijająsię elementy napięcia, niepewności, szansy, które wprowadzają człowiekaw inny, ciekawy świat. Wystawiane zostają na próbę jego zdolności(psychiczne, motoryczne, fizyczne), siły duchowe (odwaga, zdolność przewidywania,podejmowania decyzji) i umiejętności. PrzeŜycia, jakie niesie grasportowa, towarzyszące jej swoiste obrzędy zwiększają intensywność doznańczłowieka: mogą wywołać ekstazę. Człowiek bez względu na epokę i formyspołeczne, w jakich Ŝyje, nie moŜe ograniczyć się tylko do codzienności, gdyŜjest to sprzeczne z potrzebą zachwytu i intensywnych przeŜyć (Krasnowolski1973).Podkreśla się równieŜ funkcję społeczną sportu, akcentując formę kontaktówmiędzyludzkich i stworzenie kaŜdemu człowiekowi moŜliwości uprawianiaróŜnych dyscyplin sportu bez względu na rasę, pochodzenie społeczne czystopień zamoŜności. Sport daje równe szanse wszystkim, a o zajmowanej pozycjidecyduje, w stopniu najwyŜszym, uzdolnienie człowieka. WyraŜa siępogląd, Ŝe umoŜliwia rekompensowanie niepowodzeń w Ŝyciu pozasportowym.Jest to, być moŜe, istotny czynnik motywacyjny, który prowokuje młodychludzi z warstw niŜej usytuowanych w hierarchii społecznej do wytrwałego,pełnego poświęceń dąŜenia do mistrzostwa sportowego (Lipiec 1988).Akcentuje się równieŜ funkcję biologiczną sportu, przypisując mu takiezadania, jak obrona przed chorobami cywilizacyjnymi czy hamowanie inwolucjisprawności fizycznej ciała. Z badań Jokla (1954) oraz Wolańskiego i Pařizkovej(1976) wynika, Ŝe osobnicy prowadzący higieniczny tryb Ŝycia orazsystematycznie uprawiający sport i ćwiczenia fizyczne utrzymują niezwyklewysoką sprawność do późnego wieku. MoŜna zaryzykować stwierdzenie, Ŝejest to wartość, która z upływem lat staje się dla człowieka coraz cenniejsza.JeŜeli sport traktuje się jako środek, a nie cel, to według Znanieckiego (za:Krawczyk 1970) moŜe on pośrednio przygotować człowieka do zawodu przezdoskonalenie sprawności fizycznej, rozwój koordynacji nerwowo-mięśniowejzłoŜonych ruchów oraz doskonalenie funkcji narządów. Uzyskana biegłośćw rozwiązywaniu zadań ruchowych, sprawność mięśni i funkcji organizmuw tym ujęciu są tylko środkiem podjętych zabiegów.6

Sport grupuje w swych kręgach przede wszystkim dzieci i młodzieŜ. Jestsystemem oddziaływań między sportowcem-uczniem a trenerem-pedagogiemprzygotowanym do wszechstronnego wychowania. O współudziale sportuw wychowaniu młodego człowieka moŜna mówić jednak tylko wtedy, kiedystyl zachowania sportowców zostaje uznany za wartościowy i godny upowszechniania.Sport nie wychowuje samoczynnie, jego efekt wychowawczy zaleŜyod wybranego kierunku pedagogicznego, stosowanych metod, stopniaorganizacji instytucji oraz oddziaływania środowiska (Czajkowski 1982).Głównym celem nowoczesnych tendencji wychowawczych jest rozwijaniesamodzielności i aktywności sportowca. Sport tak pojmowany moŜna określićjako „czysty”. NaleŜy zabiegać o utrzymanie takiej jego formy w systemie wartościkultury fizycznej.Nie moŜna jednak twierdzić, Ŝe sport słuŜy tylko dobru, a jego strony negatywnesą mało istotne, gdyŜ pojawiają się okazjonalnie. Stwarza on z pewnościąliczne sytuacje, w których ujawniają się negatywne cechy człowieka,naleŜy jednak podkreślać zalety sportu po to, aby jego ujemne strony byłyłączone ze sportem w coraz mniejszym stopniu.1.1. Odmiana sportuWspółczesny sport moŜe stać się wartością dla wszystkich, którym nie jestobojętny, takŜe dla ludzi kalekich, dlatego sportowców moŜna dzisiaj podzielićna dwie zasadnicze grupy ludzi: niepełnosprawnych i pełnosprawnychfizycznie. Przystosowanie wielu dyscyplin sportu do określonego kalectwaumoŜliwia osobom niepełnosprawnym uczestnictwo we współzawodnictwiesportowym na poziomie krajowym i międzynarodowym. Organizowane są równieŜwielkie imprezy sportowe, których uczestnikami są równocześnie ludziekalecy i zdrowi. Ta specyficzna odmiana sportu ze względu na swoje humanistycznefunkcje, wymaga odrębnego opracowania.W prezentowanej monografii szczegółowej analizie poddano odmiany sportudotyczące ludzi pełnosprawnych fizycznie. Za kryterium podziału przyjętomotyw, którym człowiek kieruje się, uczestnicząc w sporcie. Jeśli głównymmotywem czynnego uczestnictwa w sporcie jest troska o zdrowie, to mówimyo sporcie nieklasyfikowanym. W tej odmianie sportu znajdują satysfakcję ludzie,którzy ze względu na ograniczone uzdolnienia nie mają szans na osiąganieznaczących sukcesów sportowych. SłuŜy ona teŜ do przedłuŜania aktywnościfizycznej starzejących się elit sportu wyczynowego.Sport nieklasyfikowany definiuje się jako działalność człowieka ukierunkowanąna doskonalenie jego osobowości, utrzymanie zdrowia oraz hamowa-7

Rysunek 1. Odmiany sportupodczas współzawodnictwa i klasyfikowane przez powołane do tego celu instytucje.W tej odmianie sportu zabiega się zawsze o zaprezentowanie maksimummoŜliwości sportowych, jednak celem samodoskonalenia jest zawszedąŜenie do własnej doskonałości, a nie do wykazywania wyŜszości nad konkurentami.W samodoskonaleniu się nie naleŜy nigdy zachwiać równowagimiędzy wartościami umysłu i ciała, rozwijając postawę dociekliwości poznawczejprzez stosowanie w procesie przygotowawczym metod usamodzielniającychi twórczych.Istotne jest stwierdzenie Lipca (1988), Ŝe pokonywanie stawianych sobiebarier jest głównym celem współzawodnictwa sportowego, poniewaŜ dlasportowca nie ma waŜniejszej nagrody niŜ akt samorealizacji w sportowej9

walce. Nie sprosta się temu zadaniu wtedy, gdy istota sportu klasyfikowanegozostanie ograniczona do zwycięŜania konkurentów. Wyznaczanie sportowcowitak płytkiego celu (niestety, praktyka taka jest bardzo powszechna) powoduje,Ŝe treść zawarta w programie przygotowania sportowca do udziałuwe współzawodnictwie sprowadza się tylko do kształcenia perfekcyjnościw stosowaniu technik sportowych i rozwoju zdolności kondycyjnych, którenaleŜy prezentować podczas walki. Tam, gdzie liczy się tylko wynik, inne wartości,takie jak ćwiczenie charakteru, Ŝyczliwość wobec innych, czystość moralnaitd. schodzą na plan dalszy. NaleŜy z całą powagą traktować zasadę, Ŝesukces sportowy nigdy nie jest wyłącznie efektem sprawności mięśni. Rodzisię i rozwija tam, gdzie współpracują ze sobą mądry, o nieprzeciętnej osobowości,uzdolniony sportowiec i dobrze wykształcony trener.Praktyka dowodzi, Ŝe przy zachowaniu tych uwarunkowań sport klasyfikowanymoŜe łączyć wartości moralne, poznawcze i pragmatyczne. Niestety,takie pojmowanie istoty sportu klasyfikowanego nie jest powszechne. Znacznagrupa trenerów i organizatorów sportu dostrzega w nim tylko obfite źródłowłasnych korzyści. Do ich osiągania w decydującej mierze przyczynia sięuzdolniony sportowiec. Zaczyna się wczesna pogoń za rekordem, polegającana tym, Ŝe przeistacza się sportowca w „robota”, którego eksploatacja maprzynieść zaszczyty i zysk. Sportowiec staje się zbiorem mięśni i ścięgien odwczesnego wieku maltretowanych treningiem ponad siły. Bywa i tak, Ŝeuprzedmiotowiony sportowiec, chętny do korzystnej „sprzedaŜy” swoichumiejętności, zachęcany lub samorzutnie, wspomaga swój talent (często jakna ironię bardzo mierny) środkami farmakologicznymi. Zamiast mistrzów„produkuje się” quasi-atletów okaleczonych psychicznie i fizycznie.DąŜąc do umocnienia wiary w siłę i czystość sportu klasyfikowanego naleŜydołoŜyć starań, aby te negatywne tendencje nie miały charakteru trwałego.Sport klasyfikowany musi powrócić do swoich źródeł, by wzbogacaćŜycie człowieka, kształcąc jego swoiste wartości, w przeciwnym wypadkuprzestanie być składnikiem nowoczesnej kultury.Osiągnięcie wyniku na miarę wyczynu sportowego wymaga przeznaczeniana trening wiele czasu. Najczęściej uniemoŜliwia to zdobywanie lub wykonywaniezawodu. Trening sportowca określa się mianem pracy, związanejnie z wytwarzaniem dóbr materialnych, ale usług zaspokajających potrzebyludzi (Paszko 1988). Praca tak pojmowana nie jest kategorią ekonomiczną,w związku z tym powstał problem, czy jest ona zawodem, czy teŜ nie. Liniagraniczna między pojęciami „amator” i „zawodowiec” jest nieznaczna. Wyraźnerozgraniczenie tych kategorii zapadło na 75 Sesji MiędzynarodowegoKomitetu Olimpijskiego (MKOl) w 1974 roku w Wiedniu, na której przed-10

stawiono statutową definicję amatorstwa olimpijskiego. Według art. 26 statutuMKOl amatorem jest sportowiec związany kontraktem zobowiązującym dozawodowego uprawiania jakiejkolwiek dyscypliny sportu. Prawo udziałuw igrzyskach olimpijskich przysługuje sportowcowi, który posiada inny statusspołeczny niŜ zawodowiec, z tytułu uprawianego sportu nie otrzymuje wynagrodzeniapienięŜnego ani nie czerpie innych korzyści materialnych pozawyraźnie dozwolonymi przez przepisy wykonawcze. Przepisy te stanowią,Ŝe sportowiec moŜe być nauczycielem wychowania fizycznego, przyjmowaćpomoc pienięŜną za pośrednictwem narodowego komitetu olimpijskiego lubzwiązku krajowego (zwroty kosztów, zwroty zarobków itd.). MoŜe przyjmowaćnagrody w zakresie ustanowionym przez przepisy międzynarodowychfederacji sportowych czy stypendia w trakcie studiów.Przepisy wykonawcze formułują równieŜ zakazy. Sportowiec nie będącyzawodowcem nie powinien: być aktualnie lub w przeszłości zawodowcemw jakiejkolwiek dziedzinie sportu lub podpisywać w tym celu umowy przedoficjalnym zamknięciem igrzysk olimpijskich (praktyka wykazuje nieaktualnośćtej klauzuli, poniewaŜ do udziału w Igrzyskach Olimpijskich w Seuluw 1988 roku dopuszczono zawodowych tenisistów); reklamować Ŝadnych firm,z wyjątkiem tych, na które Międzynarodowa Federacja Sportu (MFS), NarodowyKomitet Olimpijski (NKOl) lub związek krajowy wyraziły zgodę; nosićna ubiorach i sprzęcie innych znaków reklamowych niŜ dozwolone przezMKOl i MFS w okresie igrzysk olimpijskich, mistrzostw świata lub kontynentuoraz igrzysk organizowanych pod patronatem MKOl.Zainteresowanie społeczeństwa wynikami sportowymi swoich reprezentantówi finansowe troszczenie się instytucji o sprzęt, a takŜe zabieganie zawodnikówo podnoszenie mistrzostwa zbliŜyły sportowców o statusie amatora dokręgów komercjalnych. Zmiana statusu amatora na status sportowca zawodowegowiąŜe się z roszczeniami finansowymi, jakkolwiek wyszkolenie sportowcajest związane ze znacznymi kosztami. Kluby sportowe, nie chcąc ponosićstrat materialnych wynikających z przejścia sportowca na zawodowstwo,wprowadzają status sportowca kontraktowego. Na podstawie umowy dwustronnej(klub–sportowiec) ustala się zakres wzajemnych usług i stwarza pewnemoŜliwości uzyskania ekwiwalentu pienięŜnego. JeŜeli uprawianie sportustanowi dla człowieka źródło utrzymania, wówczas mamy do czynienia z zawodowymstatusem sportowca. Jest to forma działalności zawodowej, wymagającaod człowieka odpowiednich kwalifikacji. Wprowadza go w określoneformy organizacyjne i tak jak kaŜda działalność zawodowa określa systemwartości, wzory zachowania oraz wpływa na aspiracje i ambicje Ŝyciowe.11

Przyjęto, Ŝe sport klasyfikowany najpełniej charakteryzują: zorganizowanewspółzawodnictwo, dyscypliny sportowe, klasyfikacja, formy instytucjonalne.KaŜdy z wymienionych elementów jest zróŜnicowany ze względu na cel,wartości lub zasięg (rys. 2).1.2.1. Współzawodnictwo sportoweElementem wyróŜniającym w sposób szczególny sport klasyfikowany jestwspółzawodnictwo, które motywuje sportowców do wszechstronnego rozwojuwłasnych moŜliwości. Dla trenera i jego współpracowników rezultatyosiągane przez wychowanka we współzawodnictwie sportowym stanowiązasadniczy czynnik weryfikujący skuteczność stosowanych metod przygotowaniasportowca.Istotę współzawodnictwa sportowego moŜna zobrazować analizując jegodefinicję prakseologiczną. Na potrzeby sportu naleŜy wyjaśnić dwa głównejej wskazania (Pszczołowski 1978). Wskazanie pierwsze dotyczy nadrzędnejwartości współzawodnictwa, czyli kooperacji pozytywnej rozumianej jakowspółdziałanie sportowców zmierzające do osiągnięcia celu, jakim jest doskonaleniesamego siebie. Lipiec (1988) przez „wyzwanie względem siebie”rozumie skierowanie aktywności na stałe ujawnianie nowych moŜliwości.W tym rozumieniu współzawodnictwo sportowe staje się siłą napędową doosiągania moŜliwie najwyŜszej wartości, określanej jako zwycięstwo nadsamym sobą. Wysiłki te moŜna określić jako „grę z naturą”. Nieustanne dąŜeniedo „bycia lepszym od siebie” Lipiec określa jako postawę perfekcjonistyczną.W trakcie tak pojmowanego współzawodnictwa sportowiec na macie,boisku, bieŜni spotyka nie wroga, przeciwnika, ale konkurenta, którego doskonałośćprowokuje do porównywania sportowych moŜliwości. To konkurowaniez innymi sportowcami kreuje postawę rywalizacji zawierającą uznaniewzajemnych wartości zwycięzcy i pokonanego. W tym ujęciu współzawodnictwakonstytuuje się zasada pozytywnego współdziałania, poniewaŜ niktnigdy nie jest przegrany.Wskazanie drugie dotyczy wartości podrzędnej współzawodnictwa, czylikooperacji negatywnej wynikającej z dąŜenia sportowców do zwycięstwa(rys. 3). Powstaje konkurencja między sportowcami zainteresowanymi osiągnięciemtego samego celu, który jest moŜliwy do uzyskania tylko w walce.Współzawodniczący sportowcy dąŜą do tego samego celu i wiedząc o tym starająsię sobie nawzajem przeszkadzać. Ta rywalizacja, pozbawiona cech antagonizmu,to walka sportowa.12

13Rysunek 2. Elementy sportu klasyfikowanego

Rysunek 3. Elementy określające istotę współzawodnictwa sportowegoWalka sportowaIstotą współzawodnictwa sportowego jest walka sportowa, czyli nadzwyczajnyokres napięć psychicznych i wysiłku fizycznego, tym większych, imgorzej sportowiec jest do udziału w niej przygotowany. Stąd teŜ uwaŜa się, Ŝetworzenie najdogodniejszych warunków przygotowania zawodnika do osiągnięciasukcesów w sporcie związane jest z rozpoznaniem mechanizmówwalki sportowej. Dobra ich znajomość stwarza, po pierwsze, moŜliwościprzewidywania sytuacji występujących podczas walki, po drugie, ćwiczenie się14

w ich rozwiązywaniu podczas treningu. Racjonalne przygotowanie sportowcado walki polega na przewidywaniu wszystkich moŜliwych sytuacji, jakiemogą powstać podczas współzawodnictwa, i ich utrwaleniu w procesie treningowym.Ćwiczenie wytwarza wewnętrzne wzory sytuacji taktycznych, którepojawią się w walce podczas zawodów.Scenariusz widowiska sportowego tworzą sportowcy, sędziowie oraz widownia.WaŜnym elementem są równieŜ reguły walki i środowisko, w którympojedynek się toczy. One bowiem w znacznym stopniu przyczyniają się dopowstania warunków pełnego ujawnienia się moŜliwości sportowców. Celemwalki jest odniesienie zwycięstwa przez wykazanie punktowej przewagi nadkonkurentami. DąŜenie sportowców do osiągania celu powoduje powstawaniemiędzy nimi sytuacji konfliktowych. Sportowcy znajdują się w określonymmiejscu i czasie, mając niezgodne cele. Wywołują zatem zdarzenia warunkująceosiągnięcie celu, jakim jest zwycięstwo. Fakt, Ŝe moŜe ono być osiągniętetylko przez jedną ze stron stwarza konkurencję charakteryzującą siępowstawaniem określonych akcji, które mają istotny wpływ na końcowy rezultatwalki sportowej. KaŜda z tych akcji angaŜuje bez reszty moŜliwościumysłowe, ruchowe i fizyczne sportowców.Stwarzane przez sportowców sytuacje nie mogą i nie powinny wywoływaćgwałtowności, niechęci lub wzajemnego zwalczania się stron. Walka sportowanie ma więc nic wspólnego z agresją. Przeciwnie, jej istota opiera się naogólnych zasadach i normach moralnych wynikających ze współzawodnictwasportowego. W związku z tym osiągane z tak znacznym trudem wyniki w sporciepowinny sprzyjać rozwojowi postaw interpersonalnych manifestującychsię Ŝyczliwością wobec potrzeb partnerów i zawodników, z którymi sportowiecwspółdziała lub konkuruje. W procesie wychowawczym w sporcie klasyfikowanymnaleŜy zabiegać o wykształcenie umiejętności wyraŜania szacunkudla partnera i przeciwnika oraz eliminowanie postaw preferujących w zachowaniuagresywność czy dominację. Nie wolno dopuszczać do lekcewaŜeniaprzeciwnika czy partnera. Występuje to zawsze wtedy, gdy zwycięzcy nie interesująpokonani. Innym waŜnym elementem właściwej postawy interpersonalnejjest troska o zdrowie przeciwnika. Mimo róŜnych sposobów rozgrywaniawalki sportowej, uznanych za konieczne do zastosowania w celu osiągnięciaplanowanego wyniku sportowego, nie moŜna przyjąć, Ŝe wszystkieśrodki prowadzące do celu są dozwolone. NaleŜy bezwzględnie eliminowaćze sportu klasyfikowanego wszystkich działaczy, trenerów i sportowców, którzyw taktyce walki uwzględniają elementy przemocy fizycznej doprowadzającejdo cierpień lub uszkodzeń ciała konkurenta.15

W celu skutecznego eliminowania negatywnych postaw sportowców nale-Ŝy w kaŜdej sytuacji wychowawczej preferować postawę odpowiedzialnościza siebie. WdraŜanie sportowca do stałego śledzenia własnego postępowaniai porównywania go z ogólnie przyjętymi kryteriami wykształcenia mechanizmocen własnych czynów bez usprawiedliwiania ich intencjami czy teŜ radamiosób postronnych. Postępując według tej zasady sportowiec kształtuje odwagę,nie ulega poglądom i naciskom skłaniającym do zachowania się sprzecznegoz ideałami sportu (zachowanie zbieŜne z tak bardzo poŜądaną w sporciepostawą dzielności).Bez względu na rodzaj dyscypliny sportu osiąganie doskonałości wymagaprzezwycięŜenia wielu przeszkód, których pokonanie związane jest z bardzowielkim wysiłkiem psychicznym i fizycznym. Znoszenie trudów współczesnegotreningu sportowego, nieustanne mobilizowanie sił psychofizycznychw tak długim czasie kształci postawę dzielności.Przyjmuje się, Ŝe walka sportowa oparta jest na swoistej etyce, którą tworząprzepisy sportowe oraz ogólne normy moralne oparte na regule fair play.Według Lipońskiego (1987) fair play opiera się na kilku podstawowychzasadach. Pierwsze wskazanie dotyczy zrozumienia istoty walki sportowej.Zgodnie z istotą współzawodnictwa walka w kaŜdym wypadku powinna byćzastosowana wyłącznie w celu „przeegzaminowania” samego siebie. Im doskonalszyjest konkurent, tym większe szanse ma sportowiec na wykazaniewłasnych moŜliwości. Historia dyscyplin sportu rejestruje tylko takie walki,w których występowali sportowcy godni siebie, tzn. tacy, którzy stwarzalikonkurentowi i sobie moŜliwości ujawnienia wszystkich zalet sportowych.Sposób prowadzenia walki sportowej związany jest ściśle ze wskazaniemdrugim, tzn. uznawaniem wyników konkurenta i okazywaniem dla nich szacunku(oklaski, przyjazne gesty). Wielkim nietaktem jest nieuznawanie osiągnięćkonkurenta, a lekcewaŜenie go jest nieprzestrzeganiem etyki walki sportowej.LekcewaŜenie występuje wtedy, gdy sportowiec (np. podczas wyścigu)opuszcza pole walki przed ukończeniem konkurencji przez pozostałych zawodników.Sportowiec dobrze rozumiejący istotę fair play znajduje się napolu walki dopóty, dopóki ostatni konkurent nie ukończy np. biegu po to, abywyrazić mu swoje uznanie.Szacunek dla konkurenta formułuje kolejną zasadę zobowiązującą sportowcado świadomej rezygnacji z szansy nieuczciwego zwycięstwa. Zrozumienieistoty tej zasady powinno być tak trwałe, Ŝe nawet w sytuacjach, gdyprzekroczenie reguł walki jest niezauwaŜalne dla konkurenta czy sędziegoi umoŜliwia zwycięstwo, sportowiec z takiej szansy powinien zrezygnować.Przepisy muszą stanowić dla sportowca swoisty kodeks honorowy, którego16

zasad w Ŝadnych okolicznościach łamać nie wolno. Wzajemne świadome, nieustępliweprzeszkadzanie sobie w osiąganiu celu sportowego (zwycięstwa)przy jednoczesnym przestrzeganiu zasad stanowi wartość walki sportowej.Tylko wtedy strony konkurujące ze sobą zmuszają się wzajemnie do pokonywaniatrudności w sposób godny. W takich przypadkach walka sportowanie tylko inspiruje do poszukiwań nowych rozwiązań taktycznych, ale – conajistotniejsze – wychowuje.Organizując widowisko sportowe naleŜy dołoŜyć starań, aby o zwycięstwiedecydowały wyłącznie umiejętności sportowe z zachowaniem norm moralnychprzyjętych dla walki sportowej. Widowiska, jakim jest walka sportowa,nie tworzą tylko sportowcy. Jego aktywnymi współuczestnikami są sędziowiesportowi oraz widzowie. Istotny wpływ na atrakcyjność tego spektaklu mająrównieŜ elementy formalne, takie jak reguły, typ pojedynku czy środowiskowalki (rys. 4). Rolę szczególną odgrywają sędziowie sportowi. Od ich moralności,osobowości i kompetencji zaleŜy rzetelność przebiegu walki. Werdyktysędziowskie muszą być precyzyjnie orzekane, tak aby o ich słuszności byliprzekonani wszyscy współuczestnicy widowiska sportowego. Jest to moŜliwetylko w przypadku bardzo obiektywnej oceny opartej na precyzyjnychmiernikach, na doskonałej znajomości wszystkich aspektów sędziowanej walki.Postawę sędziego powinno cechować Ŝyczliwe zainteresowanie moŜliwościąosiągnięcia przez sportowca celu, poniewaŜ takie nastawienie sędziego potęgujeu sportowców pragnienie zwycięstwa w atmosferze poszanowania regułpojedynku.Rysunek 4. Współuczestnicy widowiska sportowego17

Reguły walki sportowej ustalają stosunki między walczącymi stronamii stanowią swoisty „akt prawny” określający prawa sportowca oraz konsekwencjew przypadku ich naruszenia. Reguły te określają zasady uczestnictwa wewspółzawodnictwie, jego przebieg oraz oceny uzyskanych wyników. Traktowaćje moŜna jako element wychowania sportowca. NaleŜy zdawać sobiesprawę z tego, Ŝe ich oddziaływanie ma charakter etapowy. Początkowoprzestrzeganie przepisów przez sportowca ma charakter utylitarny (moŜnacoś stracić, naruszając je lub zyskać, przestrzegając), a ich akceptacja wynikaz faktu ścisłego egzekwowania przepisów przez arbitra i trenera. Dalszedoskonalenie się sportowca powoduje wytworzenie reguł autonomicznych,działających w sposób niezaleŜny od reguł zewnętrznych, wyróŜniającychsię zachowaniem określanym jako fair play.Kiedy wszystkie elementy widowiska sportowego sprzyjają przebiegowiwalki sportowej, wtedy staje się ona bardzo atrakcyjna nie moŜna przewidziećrezultatu końcowego (widownia przez swoje zachowanie moŜe w sposóbbardzo istotny wzmóc wysiłek umysłowy i fizyczny sportowców). WystępujerównieŜ zaleŜność odwrotna – doskonałość walki sportowej wpływa na wzrostprzeŜyć emocjonalnych widzów, którzy udając się na zawody sportowe, nastawiająsię z góry na wielkie emocje. Nastawienie to potęguje rytuał i oprawawidowiska, które w przypadku imprez o charakterze międzynarodowym bywająniezwykle atrakcyjne. Trudność w przewidywaniu zdarzeń i nieoczekiwanybieg wypadków, będących efektem doskonałości psychicznej, ruchowej i fizycznejsportowców, wzbogacają widza w przeŜycia psychiczne. Niecodziennośćwidowiska sportowego polega równieŜ na tym, Ŝe ryzyko sportowców,ich zmęczenie, radość, rozpacz, wzajemna pomoc, samotność itd. są rzeczywiste.Na atrakcyjność walki sportowej i poziom osiąganych wyników mawpływ takŜe środowisko, w którym toczy się walka. Takie elementy, jak klimat,sfera czasowa, wysokość nad poziomem morza, pora roku, jakość polawalki, techniczne wyposaŜenie obiektu, osobisty sprzęt sportowca mają znacznywpływ na skuteczność osiągania celów walki.Biorąc za podstawę definicję walki Kotarbińskiego (1965) oraz przedstawionywywód, moŜna przyjąć, Ŝe walka sportowa to pozbawiona cech antagonizmurywalizacja sportowców w dąŜeniu do osiągania celów niezgodnych.Sportowcy, grupa lub zespół świadomie i wzajemnie przeszkadzają sobie,a cel moŜe być osiągnięty tylko przez jedną ze stron.18Elementy walki sportowejCel walki sportowej jest zróŜnicowany i polega na wykazaniu punktowejwyŜszości nad konkurentem lub wykazaniu doskonałości pod określonym

względem (szybsze pokonanie dystansu, podniesienie większego cięŜaru itd.).Ta swoista forma konfliktu sportowego występuje w dwóch zasadniczych postaciach.Pierwszą z nich charakteryzuje to, Ŝe podczas walki nie dochodzi dobezpośrednich starć między sportowcami. Jest to taki typ pojedynku, w którymsportowcy starają się szybciej od konkurentów pokonać określony dystans,cięŜar, wysokość albo teŜ zdobyć większą liczbę punktów. W tego rodzajuwalce chodzi o pozycję, którą się zdobywa lub której się broni. Postać drugąwalka przybiera wtedy, gdy dochodzi do bezpośredniego starcia sportowców.Zwycięstwo jest określane na podstawie punktów, a kontakt fizyczny międzysportowcami ustalają przepisy. Wyjątek w tym względzie stanowią takie dyscyplinysportu, jak boks i kick-boxing, w których moŜna dodatkowo wykazaćprzewagę, unieruchamiając konkurenta (nokaut).NaleŜy pamiętać o tym, Ŝe w walce sportowej musi być zachowana pozornośćpsychiczna i fizyczna. Psychiczna pozorność walki sportowej polegana tym, Ŝe sportowcy dąŜą wyłącznie do wykazania przewagi punktowej nadkonkurentem i ewentualne poszkodowanie go nie jest uwaŜane za naruszenienietykalności osobistej. Fizyczna pozorność walki sportowej wyraŜa sięw tym, Ŝe przebiega ona w ściśle określonych warunkach. W kaŜdej dyscypliniesportu przepisy określają jednoznacznie wszystkie elementy walki, tzn. terenwalki, czas jej trwania, rodzaj broni, sposób ataku i obrony oraz sposób rozstrzygnięcia.W zaleŜności od dyscypliny sportu pojedynek sportowców moŜe być róŜnegotypu (Naglak 1987). We wszelkiego rodzaju wyścigach lub w zapasach,judo, szermierce, gimnastyce, skokach itd. sportowcy walczą indywidualnie.Są zdani wyłącznie na własne siły, a walka w przewaŜającej mierze wymagaod nich duŜej aktywności fizycznej oraz gotowości psychicznej do podejmowaniadziałań zapewniających realizację celu. Kiedy dwóch lub większaliczba sportowców konkuruje wspólnie z innymi zawodnikami, mówimyo grupowym typie pojedynku. Występuje on podczas wyścigu osad w wioślarstwie,kajakarstwie, saneczkarstwie, wyścigów sztafet lub druŜyn kolarskich,równieŜ podczas gry parami w tenisie stołowym. Charakteryzuje go wyznaczenieczłonkom grupy określonych miejsc w załodze lub odpowiedzialnychról, np. lidera w osadzie lub druŜynie kolarskiej (rys. 5). W trakcie trwaniawalki członków grupy nie moŜna wymienić i Ŝadna inna osoba nie moŜe imw walce towarzyszyć. Walka grupowa wymaga od sportowców, oprócz duŜejaktywności psychicznej i fizycznej, zdolności do przewidywania zachowańpartnera i konkurentów. Ze względu na wynikające z celu walki zadania występujetu wyłącznie liczbowy podział sportowców (Panfil 1990).19

Rysunek 5. Elementy charakteryzujące walkę sportowąJeŜeli w walce sportowej działa określona przepisami liczba przygotowanychdo specjalnych zadań sportowców (np. bramkarz, obrońca, napastnik)i osób im towarzyszących (sportowcy będący w rezerwie, trener, lekarz, kierownik),to wówczas mówimy o zespołowym typie pojedynku sportowego.KaŜdy z członków zespołu, realizując wyznaczone zadanie, współpracujez partnerami dla osiągnięcia wyznaczonego celu. Zespół wzmaga swoją skutecznośćprzez odpowiednią organizację (skład graczy, ich rozmieszczeniena polu gry, wymianę graczy itd.) uwzględniającą cele walki, dyspozycjęwłasnych graczy i strony przeciwnej, tak wykorzystując moŜliwości poszczególnychsportowców, aby osiągnąć najlepszą synchronizację akcji jednostkowychdla dobra całości. Zabiega się o to, aby odpowiedni zawodnicy zajmowaliwłaściwe pozycje na placu gry. Nie kaŜdy bowiem na danej pozycjistanowi taką samą siłę zagroŜenia lub obrony. Istnieje jakościowy podziałzadań i działań, który łączy się z obserwowanym w działaniu zespołów zjawiskiemsynergii (grupa współdziałając, osiąga więcej niŜ wskazują na toindywidualne moŜliwości zawodników). Często zespoły składające się z graczyreprezentujących średnio niŜszy poziom sprawności fizycznej są w stanie wygraćz zespołem składającym się z osób o średnio wyŜszej sprawności indywidualnej.Wpływa na to lepsza organizacja współdziałania w grze (efekt organizacyjny)i pozytywne interakcje w zespole (efekt integracyjny). Gdy zespółnie potrafi wykorzystać przewagi umiejętności indywidualnych graczy, mówimyo występowaniu efektu antyorganizacyjnego (Panfil 1990). Istnieje więc20

specjalizacja zawodników o odpowiednich umiejętnościach wykonywaniaodrębnych zadań, wymagających specjalnych dyspozycji psychicznych i fizycznych.Zespołowy typ pojedynku sportowego cieszy się wielką popularnością,poniewaŜ te formy walki w pewnej mierze zaspokajają potrzeby łączeniasię ludzi, którzy w aktywność społecznej bezinteresownie tworzą relacjeułatwiające osiąganie wspólnego celu.Jak juŜ wcześniej napisano, celem walki sportowej jest wykazanie przewaginad konkurentem. Zrealizowanie tego celu w walce pozbawionej wzajemnejwrogości jej uczestników określa się jako wygraną, czyli zwycięstwo. Wygranajest więc po stronie sportowca zawsze wtedy, jeŜeli uzyskał to, o co toczył walkę.RóŜnorodność celów walki sportowej powoduje, Ŝe nie zawsze uzyskaniewiększej liczby punktów oznacza wygraną. Nie zawsze więc wygrana to sukces,a przegrana to poraŜka. Przykładowo, jeŜeli w walce sportowej ze względuna układ punktów naleŜy wygrać mecz, uzyskując ściśle określoną liczbępunktów, to wygrana poniŜej wyznaczonej granicy nie oznacza zwycięstwa(nie spowodowała osiągnięcia celu, o który toczyła się gra). MoŜe być i tak,Ŝe przegrana jest zwycięstwem, np. kiedy przegrana do określonej granicy stratpunktów lub miejsce zajęte w grupie zapewniają osiągnięcie celu. O wygranej--zwycięstwie mówimy wtedy, jeŜeli osiągnięto cel, o który toczyła się walka.W regulaminach współzawodnictwa niektórych dyscyplin sportu dopuszcza sięmoŜliwość nierozstrzygnięcia walki (remisu). Bywa tak wtedy, gdy walczącestrony do końca zachowały równowagę sił i Ŝadna nie wykazała przewagipunktowej nad konkurentem.Taktyka walki sportowejCele sportowe w walce osiąga się, stosując odpowiednie strategie i taktyki.Strategia to zbiór taktyk cząstkowych, dotyczy celu głównego karierysportowej lub co najmniej cyklu rocznego, przede wszystkim decyzji związanychz procesami przygotowania sportowca, ale takŜe ze sposobem osiąganiacelów walki sportowej. Działania strategiczne odnoszące się do walki sportowejpolegają na stosowaniu taktyk, które zmuszą stronę przeciwną do odstąpieniaod własnej strategii i przejścia do takiej, która nie zapewnia wygranej.Związana jest np. z formowaniem składu osobowego reprezentacji klubu,wyborem konkurencji dla poszczególnych sportowców, organizacją zespołupodczas zdobywania lub obrony pozycji.Walka sportowa to powstawanie wielu okoliczności, w których coś siędzieje. Okoliczności te określa się mianem sytuacji, które podczas walkiprzejawiają się w bardzo róŜnych układach. Za sytuację uznaje się np. aktualnystan punktów, których liczba i rodzaj decydują o końcowym rezultacie (boks,judo), stan psychofizyczny sportowca, kolejność na trasie wyścigu lub w zes-21

połowych grach sportowych, układ sił występujący podczas gry (równowagalub przewaga sił jednej ze stron). Wielką zaletą sportowca jest umiejętnośćprzewidywania (antycypowania) określonych sytuacji.Wykorzystując w praktyce sportu definicję antycypacji podaną przezPszczołowskiego (1978), moŜna przyjąć, Ŝe antycypacja to umiejętność określania,na podstawie następstwa zdarzeń, moŜliwości zaistnienia w przyszłościjakiejś korzystnej lub niekorzystnej sytuacji. Sportowiec wykonuje pewne działaniaprzygotowawcze po to, aby walka przybrała stan poŜądany tylko dlaniego. Uprzedza więc pewne fakty przez zajęcie odpowiedniego miejsca w polugry, stosuje odpowiednie techniki, maskuje właściwe działania, przyspiesza lubzwalnia tempo walki, względnie wykorzystuje regulamin dla chwilowego przerwaniawalki.Według Paluchowskiego (1981) sportowiec przewiduje zachowanie się konkurenta,dysponując wiedzą o: celu, o który walka się toczy, dotychczasowymstanie walki, sposobach rozwiązywania sytuacji, własnych moŜliwościach orazmoŜliwościach konkurenta. Jakość postrzegania i rozumienia rozwijającychsię sytuacji zaleŜy od uwagi sportowca (Czajkowski 1984). Uwaga to przedewszystkim skupienie świadomości, w sposób mimowolny lub dowolny, naokreślonej sytuacji. JeŜeli sportowiec dysponuje dobrze wyćwiczoną podzielnościąi przerzutnością uwagi, wówczas większość sytuacji jest przez niegopostrzegana. Czajkowski twierdzi, Ŝe patrzeć to nie to samo, co widzieć, a widziećto nie to samo, co postrzegać. Do oceny sytuacji niezbędne jest postrzeganiena poziomie znaczeniowo-czuciowym. Na tym poziomie postrzeganiasportowiec rozpoznaje i rozumie to, co postrzega. Im więcej rozwiązań sytuacjitaktycznych zna sportowiec, tym skuteczniej ocenia powstałą sytuację decyzyjną.Sytuacja decyzyjna rozumiana jest jako układ zewnętrzny w stosunkudo podejmującego decyzję. Gdy sportowiec ją postrzega, ma ona charakteraktywny, gdy nie – istnieje potencjalnie.Sytuacje definiuje się jako układ wartości i moŜliwości (Tomaszewski 1975).Wartość określa kierunek aktywności sportowca. Stąd teŜ podczas walki sportowejmogą występować róŜne kategorie sytuacji, określane jako proste lubzłoŜone, pewne lub ryzykowne. Sytuacje w walce sportowej są zazwyczaj zło-Ŝone dynamicznie, niepewne, wiąŜą się z duŜą odpowiedzialnością, w związkuz tym w ich rozwiązywaniu cechy indywidualne sportowca (np. dojrzałośćemocjonalna, zdolności twórcze, tolerancja na stres) odgrywają istotną rolę(Kozielecki 1978). W walce sportowej, rozumianej jako wyścig, zmagania,gra, podejmowane decyzje nie są nigdy aktem jednorazowym, poniewaŜ realizacjajednej decyzji tworzy nowe sytuacje decyzyjne. Podczas walki dąŜy siędo tego, aby kaŜda praktyczna czynność sportowca doprowadzała do osiąg-22

nięcia określonego wyniku (np. uzyskania miejsca w peletonie lub na bieŜni,zdobycia punktu, piłki). Konkurent działa podobnie. Jego celem jest sprowadzenieprzeciwnika do roli współzawodnika, który w bardzo małym stopniuwpływa na przebieg walki sportowej. Bez trudu moŜna wnioskować, Ŝe w takichprzypadkach, gdy konkurujący sportowcy dysponują równymi zdolnościamimotorycznymi i umiejętnościami specjalnymi, zwycięŜają ci spośródnich, którzy przewidują zdarzenia, szybko postrzegają sytuacje, trafnie je oceniająi skutecznie realizują (rys. 6).Przekształcenie od określonej sytuacji do decyzji rozumie się jako taktykę,będącą procesem, którego ostatnim etapem jest wybór rozwiązania (Pruski1984). Taktyczna decyzja sportowca polega zawsze na wybraniu jednego działaniaz pewnej liczby działań, które wydają się najskuteczniejsze dla danejsytuacji. Wybór ten jest tym trafniejszy, im większą spostrzegawczością taktycznądysponuje sportowiec.Orientację w przebiegu walki i stosowanie właściwej taktyki Czajkowski(1984) określa jako myślenie taktyczne. Umiejętność jednoczesnego dostrzeganiawszystkich elementów sytuacji zaleŜy od pamięci operacyjnej sportowca.Poziom myślenia taktycznego sportowca jest dobry wtedy, gdy potrafi onprzygotować plan walki, wybrać skuteczne środki, szybko i trafnie podjąć decyzję,która narzuca przeciwnikowi sposób walki najmniej dla niego wygodny.Realizacja decyzji następuje przez wykonanie czynności 1 . Sportowiec, wykonującczynność bezpośrednio, ma poczucie aktywności, które przy wzrastającejintensywności przechodzi w poczucie wysiłku. Zawodnik moŜe rozwiązywaćskutecznie tylko takie sytuacje taktyczne, na jakie pozwala mu jego wyszkolenietechniczno-taktyczne. Realizacja decyzji za pomocą określonej czynnościzaleŜy od rodzaju nawyku. W pewnych dyscyplinach sportu (gimnastyce, jeździena łyŜwach, skokach do wody) czynność ruchowa oparta jest na nawyku zamkniętym(wewnętrznym), w związku z tym wysiłek taktyczny sportowcaskierowany jest wyłącznie na wierne odtworzenie określonej liczby ruchówujętych w programie sportowca. Czynność w tym przypadku jest celem samymw sobie, a decyzje sportowca dotyczą tylko korekt ruchu (Czajkowski 1988).W innych dyscyplinach sportu (konkurencjach lekkoatletycznych, wioślarstwie,podnoszeniu cięŜarów, kajakarstwie) czynności taktyczne opierają się równieŜna nawyku ruchowym zamkniętym (wewnętrznym).1 Zgodnie z poglądem prakseologicznym naleŜy uwzględnić róŜnice, jakie zachodzą w terminach„ruch”, czynność” i „działanie”. Ruch uwaŜany jest zawsze za jednostkę i dotyczyzmiany połoŜenia przestrzennego całego ciała lub jego części (ruch ręki, ruch nogi lub całegociała). Większą liczbę ruchów następujących po sobie w tej samej formie określa się jakoczynność (poruszanie się gracza z piłką), a większą liczbę czynności jako działanie (np. chwytpiłki, bieg z piłką, „kozłowanie” i rzut do bramki).23

24Rysunek 6. Uwarunkowania zachowania się sportowca podczas walki sportowej (za: Pruski 1984)

Poszczególne ruchy następujące po sobie słuŜą do jak najlepszego wykorzystaniakondycyjnych, ogólnych zdolności sportowca (siły, szybkości).W wytrzymałościowych dyscyplinach sportu istotnym elementem taktycznymjest umiejętność optymalnego rozłoŜenia rezerw energii. JeŜeli sportowiecbiegnie, pływa lub jedzie zbyt szybko, nie osiągnie mety ze względu na zbytwczesne wyczerpanie energii. Nie osiągnie teŜ sukcesu, jeŜeli będzie nadmiernieoszczędzał swoje siły. W tych dyscyplinach sportowcy opracowują programrozłoŜenia wysiłku w czasie, w którym muszą swój cel osiągnąć. Powinnijednak umieć modyfikować program w zaleŜności od niespodziewanych zachowańkonkurentów lub wyczerpania własnej dyspozycji w porównaniu z czasemi odległością, którą mają jeszcze pokonać. Modyfikowanie własnego programujest moŜliwe tylko wtedy, jeŜeli w obiegu zamkniętym informacje z mięśnii innych części ciała są równowaŜone w ośrodku kontroli przez inne czynnikiwpływające na program taktyczny. W tych dyscyplinach trening oznacza nietylko adaptację metabolizmu mięśni serca, koordynację, lecz takŜe dotyczynauczenia sportowca optymalnego rozkładania wysiłku.Pruski (1984), uwzględniając sposób określania funkcji przekształcającejzbiór sytuacji w zbiór decyzji, wyróŜnia taktykę statyczną i dynamiczną. JeŜelisportowiec wyznacza przed walką program działania i postanawia realizowaćgo niezaleŜnie od przebiegu walki, jest to taktyka statyczna. Występuje onaw rozgrywaniu takich konkurencji, jak np. skok wzwyŜ, skok o tyczce, podnoszeniecięŜarów. Skoczek ustala np. wysokości, jakie będzie pokonywał(np. na początek 5 m, potem 5,20 m i dalej co 10 cm aŜ do 5,60 m, a następniewyŜej co 5 cm). Sportowiec podejmuje decyzję, jaką wysokość pokonać lubod jakiego cięŜaru rozpocząć. W tych dyscyplinach taktyka jest przyporządkowanasytuacjom, tzn. wartości cięŜaru, wysokości, które naleŜy atakować.W tych przypadkach pojęcie sytuacji oznacza stan konkursu oraz stan psychofizycznysportowca (np. stopień zmęczenia, poziom motywacji). JeŜelisportowiec podejmuje decyzje w trakcie walki, uwzględniając jej cele i wariantyrozwoju sytuacji, jest to taktyka dynamiczna. Taktykę dynamicznąmoŜna zastosować takŜe w skoku o tyczce, jeŜeli sportowiec podczas konkursuzacznie uwzględniać jego przebieg.Taktykę moŜna równieŜ klasyfikować ze względu na „osiąganie wyniku”i na „osiąganie określonego miejsca”. Taktyka, np. biegu „na wynik”, nieuwzględnia działań konkurentów. Sportowiec zmaga się tylko z samym sobą.Klasycznym przykładem tego rodzaju taktyki był bieg B. Malinowskiego nadystansie 3 km z przeszkodami na Olimpiadzie w Moskwie w 1980 roku.W róŜnego rodzaju wyścigach czy walkach zespołowych spotykamy się częstoz taktyką walki o miejsce. Jest to taktyka walki uwzględniająca działania prze-25

ciwnika oraz regulamin współzawodnictwa. Taktyka walki o miejsce występujezawsze wtedy, gdy regulamin współzawodnictwa przewiduje dalsze zmaganiasportowców (np. play off, bieg lub walkę finałową). W tym rodzaju taktykizgodność rezultatów działań sportowca lub zespołu sportowców z załoŜonymcelem mają wpływ uwarunkowania psychofizyczne zawodnika, ale przedewszystkim działania przeciwnika.Istnieją dwie formy oddziaływania na siebie stron walczących: atak i obrona.Atakuje ten, kto usiłuje spowodować zmianę w układzie sytuacji niezgodnąz celem konkurenta. Broni się ten, kto do takiej zmiany nie chce dopuścić. Obaokreślenia mają związek z celem walki sportowej, a więc to samo działaniemoŜe być ze względu na pewien cel atakiem, a ze względu na inny obroną.MoŜna bronić się atakując. Z praktyki wiadomo, Ŝe wprowadzenie zmianyprzez atak bywa na ogół trudniejsze niŜ utrzymanie istniejącej sytuacji.Zdolności do taktycznego wykorzystywania formy ataku lub obrony przezsportowca rozwijają się etapowo. W początkowym okresie kariery sportowieczdolny jest do skuteczniejszego zachowania się w ataku, poniewaŜ wtedy ondyktuje warunki walki. Świadome wykorzystanie własnych atutów i słabychstron przeciwnika w obronie osiąga się znacznie później, w miarę nabywaniadoświadczenia.W zaleŜności od celu walki sportowej i od tego, jakimi graczami dysponujezespół, stosuje się odpowiednią organizację gry w ataku i obronie. Graczy dobierasię i ustawia w taki sposób na polu gry, aby moŜna było, w zaleŜnościod sytuacji, stosować róŜne odmiany ataku (szybki, pozycyjny) lub obrony(kaŜdy swego, obrona stref, obrona łączona). Atak szybki występuje zawszewtedy, gdy liczba atakujących jest większa od liczby broniących. Atak pozycyjnystosuje się wtedy, gdy przeciwnik ma zorganizowaną obronę lub gdyliczba zdobytych punktów nie zmusza do pośpiechu. Istota ataku pozycyjnegopolega na prowokowaniu przeciwnika do zmian organizacji obrony, co sprzyjapowstawaniu dogodnych sytuacji do zdobywania punktów. W grze defensywnejobronę, zwaną kryciem stref, charakteryzuje to, Ŝe gracze zajmują określonepola gry tak, aby naprzeciwko piłki znajdowało się moŜliwie duŜo graczy.Gdy gracze defensywy działają przeciwko wyznaczonemu przeciwnikowi,jest to tzw. krycie kaŜdy swego. W tej odmianie obrony bierze się pod uwagęwarunki konstytucjonalne (wysokość ciała, masę ciała, szybkość poruszania się,skoczność) oraz umiejętności graczy i zestawia ich tak w obronie, aby uzyskaćprzewagę sił. W zaleŜności od miejsca na polu gry, czasu walki i wyniku wyróŜniasię działania obrońców o zwiększonej aktywności. Im bliŜej bronionejbramki, tym działania obrońcy są intensywniejsze. W przypadku łączenia kryciakaŜdy swego i krycia stref mówimy o specyficznym działaniu defensywnym.26

Stosowanie tego sposobu obrony występuje wtedy, gdy obrońcom zaleŜy nawyeliminowaniu z gry najlepszego z przeciwników (gdy atakujący gracz z polaprzemieszcza się w strefę bezpośredniego zagroŜenia np. bramki lub kosza).Inna odmiana tego sposobu obrony polega na tym, Ŝe gracze defensywy znajdującysię w pobliŜu piłki kryją sposobem kaŜdy swego, a ci, którzy są dalejod piłki stosują obronę stref (match up defence).Taktyka walki sportowej jako przedmiot badańWe współczesnych metodach przygotowania sportowca do współzawodnictwamoŜna stwierdzić znaczne niedostatki wynikające z nieuwzględnianiarelacji, jakie zachodzą między taktyką walki a treningiem. ZaleŜność międzytymi elementami nie jest częstym przedmiotem badań, mimo Ŝe przede wszystkimpowinien być poznany sam proces – walka, a następnie pochodna tegoprocesu – trening. Walka sportowa, jak juŜ podkreślono, jest zawsze najistotniejszymmomentem działalności sportowca. Chcąc zatem opracować programtreningu zapewniający osiąganie poziomu mistrzowskiego, naleŜy dokładniepoznać strukturę walki i wymagania konstytucjonalne, jakie stawia ona organizmowisportowca, by na podstawie tych informacji dobrać optymalnysposób osiągania celów. NiezaleŜnie więc od tego, jak złoŜona jest walka naleŜydąŜyć do opracowania modelu jej przebiegu.Pruski (1984) przedstawia ogólną koncepcję badania taktyki walki dlaposzczególnych grup dyscyplin sportu. Proponuje rozwiązywać ten problemprzez: określenie struktury walki, określenie modelu konstytucjonalnego sportowca,analizę modelu sportowca ze względu na optymalizację taktyki walkioraz zastosowanie wyników badań w praktyce (rys. 7). Przez określenie strukturywalki naleŜy rozumieć liczbę uczestników, kolejność ich działań, sposóbokreślenia rezultatu walki, rodzaj działań sportowców podczas walki. Analizaprzebiegów walk dostarcza informacji o rodzajach sytuacji, o częstości i miejscuich występowania, o sposobach rozwiązywania tych sytuacji przez sportowcówindywidualnych, w grupach czy teŜ zespołach. Na tym tle moŜna określaćtaktykę walki ze względu na jej rodzaj lub typ. Budując model sportowca,zabiega się o ustalenie stopnia złoŜoności modelu uwzględniając np. mechanizmypsychiczne, energetyczne czy biomechaniczne. Ostateczna postać modelujest jednak uzaleŜniona od oczekiwanych efektów praktycznych, wiedzyo procesach warunkujących działania sportowca i informacji pochodzącychz doświadczeń. JeŜeli modele są wystarczająco proste, to do ich analizy wykorzystujesię rozwiązania matematyczne, statystyczne czy teŜ dyscyplin pokrewnych(teorii decyzji, cybernetyki itd.).27

28Rysunek 7. Etap badań nad taktyką (za: Pruski 1984)

Trenerzy współpracujący ze sportowcem muszą sobie zdawać sprawę z tego,Ŝe istotne znaczenie mają obserwacje dotyczące przebiegu walki, a przedewszystkim informacje opisujące strukturę walki sportowca. Do najistotniejszychz nich moŜna zaliczyć informacje o sposobach rozgrywania walki.Organizacja współzawodnictwa sportowegoWspółzawodnictwo sportowe odgrywa istotną rolę w sporcie klasyfikowanym.Jego organizacja ma więc przede wszystkim istotne znaczenie dla racjonalnegokonstruowania i realizowania przygotowania sportowca do udziałuw rywalizacji. Wadliwie rozumiane i źle organizowane sprawia, Ŝe wysiłeksportowca i współpracujących z nim specjalistów nie przynosi oczekiwanychrezultatów. Wynika stąd oczywisty wniosek, Ŝe osnową wieloletniego planuszkolenia sportowca są treningi i cykliczność następowania zawodów krajowych,międzynarodowych i międzypaństwowych (rys. 8). Trening i cyklicznośćwymienionych form współzawodnictwa sportowego stanowią centralny punktdziałań wyznaczających rozwój kariery sportowej. W sporcie klasyfikowanymwaŜne jest nie tyle osiąganie mistrzowskich rezultatów, ile osiąganie ichw określonych zawodach, w ściśle określonym roku, miesiącu, tygodniu, dniu,a nawet godzinie. Organizując formy współzawodnictwa sportowego naleŜyrównieŜ pamiętać o tym, Ŝe ma ono tylko wtedy sens, jeŜeli konkurenci dysponująrównymi moŜliwościami (Naglak 1988). Próba sił między przeciwnikamio znacznie zróŜnicowanych umiejętnościach sportowych jest bezcelowa.NaleŜy więc zawsze poszukiwać takich rozwiązań organizacyjnych, aby tenpostulat był zachowany.Przyjmując, Ŝe współzawodnictwo odgrywa zasadniczą rolę w osiąganiumistrzostwa sportowego, naleŜy pamiętać o tym, Ŝe w trakcie uczestnictwaw zawodach sportowych wszyscy powinni mieć takie same warunki w osiąganiucelów i pomagać sobie wzajemnie. Przeszkadzanie jest formą taktyki,z której zawsze naleŜy wyeliminować postępowanie uniemoŜliwiające realizacjęcelów konkurentowi. Dobrze zorganizowane współzawodnictwo sportoweto nie tylko okazja do realizacji celów szkoleniowych, ale zarazem świetnapropaganda dyscyplin sportu.Prace przygotowawcze związane z organizacją współzawodnictwa sportowegopozwalają na opracowanie uniwersalnych modeli ich realizacji przezwykorzystanie analizy sieciowej (Markowska, Jaczynowski, Barabasz 1988).Na dobrą organizację współzawodnictwa składa się wiele elementów, którychuwzględnienie i ustalenie ich racjonalnego następstwa wymaga wykorzystaniametod programowania sieciowego (Kurzawski 1985). Stosując wykresy, zwanesiatkami czynności, i wykorzystując proste symbole graficzne, moŜna opraco-29

30Rysunek 8. Organizacja współzawodnictwa w sporcie klasyfikowanym

wać przebieg przedsięwzięcia i określić zasadę koordynacji działań współwykonawców.W kaŜdym przedsięwzięciu moŜna wyodrębnić trzy wspólneelementy. Są nimi: czynność (najczęściej przedstawiana za pomocą strzałkiskierowanej zgodnie z postępem prac w czasie), zdarzenie (przedstawiane jakokółko) oraz zaleŜność czasowa (przedstawiana jako strzałka przerywana). Zapomocą wymienionych symboli sporządza się graficzny obraz wszystkichorganizacyjnych powiązań wewnątrz realizowanego przedsięwzięcia. Siatkęczynności moŜna budować, zaczynając od zdarzenia początkowego lub końcowego.W praktyce sportu klasyfikowanego działanie rozpoczyna się od ustaleniaterminu końcowego (dnia rozpoczęcia walk), a następnie ustala czynnościkończące realizację przedsięwzięcia. W przedstawionym przykładzie siecizaleŜności (rys. 9) zastosowano system pasmowy, w którym róŜne grupyczynności są wykreślone na róŜnych poziomach i łączone w całość za pomocąokreślonych czynności. Proponowana organizacja jest układem rozdzielającymczynności między poszczególne komisje. KaŜdy z działów organizacyjnychma oddzielną numerację zdarzeń.1.2.2. Dyscypliny sportuWprowadzenie elementów formalnych doprowadziło do jakościowego zróŜnicowaniasportu, przyczyniając się do powstania wielu dyscyplin róŜniącychsię celem, regułami oraz środowiskiem, w którym rozgrywana jest walkasportowa. KaŜda dyscyplina wymaga od sportowca innej aktywności psychofizycznej.MoŜna zatem przyjąć, Ŝe dyscyplina sportowa to uporządkowanaregułami działalność wymagająca od sportowca wiedzy oraz specyficznej aktywnościumysłowej, motorycznej i fizycznej. Bywają dyscypliny sportu (np.gimnastyka, lekkoatletyka, narciarstwo, pływanie) składające się z wyraźnieróŜniących się konkurencji sportowych.W celu określenia zasadniczych cech dyscyplin sportu podejmowano próbyich klasyfikacji. Filozof, Roger Caillois (za: Urbankowski 1976), podzieliłdyscypliny na cztery rodzaje: agon (walka bezpośrednia), alea (subiektywnelosowe typowanie zwycięzcy), mimicra (rozumiane jako odtwarzanie, naśladowaniewcześniej ustalonego programu) oraz ilinx (współczesne dyscyplinysportu, jak: skok na nartach, lotniarstwo, taternictwo itd.). Często róŜnicowanodyscypliny sportu na podstawie nazw (np. judo, gimnastyka, szermierka). Segregowanoje takŜe ze względu na formy kwantyfikacji rezultatu: dyscyplinyo wynikach wymiernych (np. lekkoatletyka, pływanie) i niewymiernych, w którychrezultat walki ma wartość wyraŜoną w postaci punktów, a w wielu z nich(judo, zapasy, gimnastyka itd.) punkty pośrednie są przyznawane przez sędziów31

32Rysunek 9. Siatka czynności przygotowania współzawodnictwa sportowego (za: Kurzawski 1985)

sportowych na podstawie odczuć subiektywnych. Przyjmowano klasyfikacjędyscyplin sportu, biorąc za podstawę charakter walki sportowej. Dzielonodyscypliny sportowe na takie, w których walka ma charakter bezpośredniz prawem fizycznego kontaktu z przeciwnikiem (np. zespołowe gry sportowe,zapasy) oraz na takie, w których walcząc sportowcy poruszają się na wyznaczonychtorach lub są rozdzieleni siatką. Biorąc pod uwagę podmiotowośći sposób osiągania celów walki, wyróŜniono dyscypliny indywidualne, grupowei zespołowe (Naglak 1987).Odrodzenie się idei olimpijskich (23 czerwca 1894 r., MKOl) miało powaŜnywpływ na rozwój dyscyplin sportu. Wprowadzono podział na letniei zimowe dyscypliny sportu, co było zgodne z konwencją olimpiad. Zaliczeniedyscypliny do grupy olimpijskiej sprawia, Ŝe igrzyska stają się dla niej zawodaminajwyŜszej rangi i im podporządkowany jest cykl rozwoju karierysportowca. Jakie warunki musi spełniać dyscyplina, aby stać się olimpijską?Do programu letnich igrzysk w konkurencjach męskich mogą być włączonetylko te dyscypliny, które są uprawiane w co najmniej 50 krajach na trzechkontynentach. W kobiecych dyscyplinach liczba krajów ograniczona jest do 25.Aktualnie warunek ten spełniają 23 dyscypliny i w programie kaŜdych igrzysk15 z nich powinno być zawsze uwzględnionych. W dyscyplinach sportu uprawianychna śniegu i lodzie tak w kategorii kobiet, jak i męŜczyzn, do programuigrzysk mogą być włączone dyscypliny sportowe, które są uprawianew 25 krajach na trzech kontynentach. W programie igrzysk zimowych muszązawsze występować: bobsleje, dwubój zimowy, hokej na lodzie, łyŜwiarstwo,saneczkarstwo i narciarstwo. Warunkiem ogólnym jest systematyczne rozgrywaniezawodów o mistrzostwo kraju, kontynentu oraz świata. O konkurencjach,które mogą być rozgrywane w kaŜdej z dyscyplin sportu, decyduje MiędzynarodowyKomitet Olimpijski (MKOl) w porozumieniu z MiędzynarodowąFederacją Sportu (MFS) (rys. 10).Rozwój dyscypliny sportu wymaga instytucjonalizacji i funkcjonowaniaw określonych zaleŜnościach. W skali międzynarodowej dyscyplinami sportukierują 72 federacje międzynarodowe będące najwyŜszymi organami. Statusolimpijski posiada 37 z nich, co nie gwarantuje jednak udziału reprezentowanychprzez nie dyscyplin w programie igrzysk olimpijskich (Młodzikowski1979). Członkami międzynarodowych federacji sportu są krajowe związkisportowe, które sprawują merytoryczny nadzór nad daną dyscypliną sportu.Krajowy związek sportowy odpowiada za: organizację współzawodnictwa,doskonalenie kadr trenerskich i sędziowskich, formowanie reprezentacji dowspółzawodnictwa międzynarodowego i międzypaństwowego. Do jego obowiązkównaleŜy równieŜ propagowanie dyscypliny sportu wśród społeczeństwa.Swoje zalecenia kieruje przez agendy związku (okręgowe związki sportowe)do klubów sportowych i sekcji zajmujących się daną dyscypliną sportu.33

Rysunek 10. Więzi przynaleŜności formalnej dyscypliny sportuIstotnym elementem sportu klasyfikowanego jest obowiązująca klasyfikacjaosiąganych sukcesów, która pojawiła się wraz z rywalizacją sportowąi sukcesem. JuŜ na igrzyskach w staroŜytnej Grecji wielokrotni zwycięzcymieli większe przywileje i uprawnienia (np. otrzymywali większą pomoc materialnąlub zdolniejsi rzemieślnicy rzeźbili ich posągi). Klasyfikacja sportowato podział sportowców na klasy stanowiące miernik ich poziomu zawodniczego.Posiadanie odpowiedniej klasy sportowej upowaŜnia ich do udziałuwe współzawodnictwie na określonym poziomie sportowym (krajowym, międzynarodowym).Nadawanie klas stanowi dodatkowy czynnik pobudzającysportowca do stopniowego dąŜenia do doskonałości.W Polsce pojęcie klasy sportowej formułowane jest na podstawie normuwzględniających specyficzność i poziom dyscyplin sportowych. WyróŜnia się7 klas oceniających poziom sportowy zawodnika. MłodzieŜowa klasa brązowaprzeznaczona jest dla dzieci i młodzieŜy w wieku 9–15 lat i słuŜy nie tyleocenie poziomu sportowego zaawansowania zawodnika, ile określeniu podmiotowegozasięgu polskiego sportu. Dokumentami stwierdzającymi uzyskanienormy klasyfikacyjnej są protokoły zawodów lub komunikaty związków sportowychzawierające zweryfikowane wyniki zawodów. W celu przeciwdziałania34

zastojowi w osiąganiu wyników wprowadzono zróŜnicowane dla poszczególnychdyscyplin sportu zakresy górnej granicy wieku przy zdobywaniu klasydrugiej oraz jednolite ograniczenie dla młodzieŜowych klas złotej (wiek juniora)i srebrnej (wiek juniora młodszego). Posiadanie określonej klasy upowaŜniasportowca do udziału w zawodach określonej rangi (np. I liga państwowa,mistrzostwa Europy). NiezaleŜnie od daty uzyskania klasa sportowa waŜnajest do końca następnego roku kalendarzowego. Klasa mistrzowska międzynarodowazdobyta na igrzyskach olimpijskich oraz mistrzostwach światai Europy zachowuje waŜność przez 24 miesiące od daty uzyskania. Młodzie-Ŝowa klasa brązowa pozostaje waŜna od dnia nadania do końca pobytu w szkolei aktywnego udziału w szkolnym lub pozaszkolnym klubie sportowym (Kijowski1984).1.2.3. Instytucjonalizacja sportu klasyfikowanegoSkuteczne działanie w sporcie klasyfikowanym wymaga tworzenia trwałychorganizacji, jakimi są np. kluby sportowe. Kluby są organizacjami formalnymi,w których racjonalna koordynacja działań sportowców, trenerów i organizatorówjest osiągana przez podział funkcji i działań oraz hierarchizacjęwładzy i odpowiedzialności. Klub sportowy moŜna określić jako zorganizowanyzespół ludzi, który realizuje swoje cele w sposób ciągły i długotrwały,dysponując określonymi zasobami materialnymi (Naglak 1987). KaŜdy klub jeststowarzyszeniem o jednakowych uprawnieniach i odmiennych obowiązkachw zakresie działalności określonej statutem. Statut jest zbiorem przepisówokreślających cele, zakres i sposób działania oraz strukturę klubu. Przepisyte mają charakter norm prawnych i tworzone są na uŜytek wewnętrzny. Abycel działania klubu sportowego został osiągnięty, musi on zaspokoić potrzebyuczestników i otoczenia. W zaleŜności od potrzeb i działań prowadzącychdo ich zaspokojenia klub sportowy spełnia funkcje o róŜnym poziomie ogólności– od funkcji przetrwania do funkcji wewnętrznej i zewnętrznej (Lachowicz1988).Współczesny klub sportowy jest więc przeznaczony do wielu odmiennychzadań, które przysparzają wielu problemów natury personalnej, organizacyjnej,ekonomicznej, technicznej. MoŜna je systematycznie rozwiązywać dziękizarządzaniu rozpatrywanemu z punktu widzenia funkcji, takich jak: planowanie,organizowanie i kontrolowanie pracy.Funkcję planowania moŜna określić, według Kurnala (1981), jako przewidywaniecelów osiągniętych w określonym czasie oraz formułowanie środkówi warunków ich realizacji. Planowanie z jednej strony zezwala na racjonalne35

ujęcie wszystkich elementów działania składających się na proces szkoleniasportowca, z drugiej – przez szczegółową i krytyczną analizę minionego okresuszkolenia ułatwia wyciąganie wniosków usprawniających proces szkolenia.Planowanie pracy w klubie jest wielowarstwowe i na róŜnych poziomach ogólnościi szczegółowości. ZaleŜy od rodzaju wykonywanych zadań i szczeblaorganizacyjnego planującej jednostki. Strategiczny plan klubu sportowegopowstaje przez łączenie planów cząstkowych jednostek hierarchicznie podporządkowanych.Plan perspektywiczny zawiera przede wszystkim informacjeułatwiające zarządowi klubu pełnienie funkcji kierowniczych, do których zaliczasię: kierowanie i organizowanie, nadzór merytoryczny oraz opiekę i wychowanie.Dla spełnienia takich funkcji plan powinien zawierać: dokładnieokreślone, bliŜsze i dalsze cele działania klubu, plan pracy komórek i sposobyjego koordynowania i nadzoru, projekt pozyskiwania specjalistów i członkówklubu oraz zasobów rzeczowych i ich racjonalnego rozdziału, koncepcjęrozwoju sekcji sportowych zarówno w sensie osiągania sukcesu sportowego,jak i zakresu jej działalności, koncepcję rozwoju i modernizacji obiektów sportowych,a takŜe koncepcję poprawy ogólnie pojętego stanu zdrowia członkówklubu. Plan operacyjny powstaje na szczeblu komórki, ma węŜszy zakres,ale jest znacznie dokładniejszy. I tak np. w planie operacyjnym komórki dospraw trenowania sportowców przedstawia się wytyczne dotyczące programuszkolenia zawodników, sposobu jego realizacji i kontroli. Plan operacyjny tejkomórki wynika ze zbiorów planów taktycznych opracowanych przez poszczególnesekcje sportowe. Są to plany bardzo szczegółowe, a zawarte w nichcele realizują sportowcy, trenerzy i współpracujący z nimi specjaliści.Funkcję organizowania definiuje się jako tworzenie struktury organizacyjnejdziałalności, która ma być przedmiotem kierowania. Struktura organizacyjnaklubu powinna z jednej strony być trwała, dając pracownikom poczucieistnienia porządku i pewności w działaniu, z drugiej zaś na tyle elastyczna,aby ją moŜna było łatwo dostosować do zmieniających się warunków działaniaklubu. Struktury organizacyjne na ogół projektuje się intuicyjnie, dezagregującwiązki celów instytucji na zadania szczegółowe, dobierając wykonawców,łącząc ich w komórki i sekcje. Obok intuicyjnych sposobów kształtowaniastruktur organizacyjnych istnieją metody ich projektowania i budowania.Jedną z nich jest np. metoda tablic kompetencyjnych obejmujących 4 elementyprojektowania: układ przedmiotowy (klasyfikator zadań), układ podmiotowy(działy, stanowiska), układ kompetencyjny (rozdział ról kompetencyjnych)oraz układ kwalifikacyjny podmiotów (Stańkowska 1987). Struktura organizacyjnaklubu w połączeniu z otoczeniem stanowi swoisty katalizator umoŜliwiającyuzyskiwanie przez klub określonych efektów.36

Funkcjonowanie klubu sprowadza się więc do ustalenia jego strukturystatycznej, czyli dokonania podziału na stanowiska kierownicze, komórkiorganizacyjne, sekcje oraz stanowiska pracy (rys. 11), wyznaczenia celów klubu,zadań poszczególnych komórek, uprawnień i obowiązków uczestnikówklubu oraz granic nadzoru. Natomiast przyznawane uprawnienia decyzyjnei wykonawcze, wynikające z zadań klubu, stanowią dynamiczną strukturęklubu sportowego. Struktura organizacyjna klubu dzieli jego członków nazarządzających i zarządzanych, wyznaczając normy zachowania się względemsiebie, jednostek i zespołów ludzkich zajmujących odmienne pozycje i pełniącychróŜne role. Władza w klubie sportowym nie jest tylko atrybutem grupurzędujących czy szkoleniowców. Funkcjonują w nim liczne organy władzyspołecznej (Naglak 1987).Struktura organizacyjna zaleŜy od rodzaju i wielkości klubu oraz środowiska,w którym funkcjonuje. Najmniejszym ogniwem organizacyjnym jeststanowisko pracy z wyznaczonym zakresem działań i związanych z tym zadań,uprawnień i obowiązków, wykwalifikowaną kadrą i wyposaŜeniem np. w przypadkustanowisk pracy treningowej w urządzenia do treningu, sprzęt specjalistyczny,aparaturę pomiarowo-kontrolną i odzieŜ specjalistyczną. Poszczególnestanowiska pracy łączą się w sekcje, które muszą mieć precyzyjnie określonycel, okresowe i etapowe rezultaty do osiągnięcia, środki na realizację przyjętychzadań. Sekcje o podobnych funkcjach lub zadaniach łączą się w wyodrębnionekomórki organizacyjne. Głównym elementem struktury klubu są komórkiorganizacyjne do spraw szkoleniowych realizujące najistotniejszą część zadańklubu w zakresie sportu klasyfikowanego.Stosunki panujące między poszczególnymi częściami klubu sportowegotworzą system sprzęŜeń organizacyjnych, zwanych więziami. Rodzaj tych stosunkówi przepływ informacji, sprzyjający realizacji celów, określa się jakowięź organizacyjną. Do najistotniejszych więzi organizacyjnych zalicza sięwięź hierarchiczną, funkcjonalną i informacyjną. Więź hierarchiczna określasystem nadrzędności i podporządkowania oraz spaja poszczególne elementyklubu w harmonijnie działającą całość (Jałowiecki i in. 1981). Więź funkcjonalnapolega na współdziałaniu komórek organizacyjnych klubu. W zarządzieklubu, w skład którego wchodzą wszyscy kierownicy komórek, ustala sięzakres współpracy między poszczególnymi komórkami (udzielanie wzajemnejpomocy i rad, nie likwidując słuŜbowego podporządkowania i moŜliwościpodejmowania decyzji, a wraz z tym odpowiedzialności). Więź informacyjnadotyczy obiegu informacji w trzech kierunkach: z góry do dołu, z dołu do góryoraz poprzecznie. Informacje biegnące od kierownictwa do podporządkowanychorganizacyjnie komórek, sekcji czy stanowisk pracy słuŜą jako narzędzie37

38Rysunek 11. Schemat struktury klubu sportowego

zarządzania; informacje płynące z przeciwnego kierunku mają charakter sprawozdawczyi informują o wszystkich faktach i zjawiskach występującychw trakcie realizacji zadań. Bardzo istotne znaczenie przypisuje się informacjompoprzecznym. Szybka i pełna informacja między trenerami oraz międzytrenerami i pracownikami sekcji pomiaru i analizy danych liczbowych pobudzająi oŜywiają, a więc dynamizują, działalność szkoleniową.Jak juŜ wcześniej zaznaczono, w klubie funkcjonują liczne organy społeczne,do których zalicza się sympatyków klubu, społeczne kierownictwo sekcjisportowych oraz samorządy zawodników. Działacze społeczni, posiadającykwalifikacje niezbędne do realizacji społecznych zadań klubu, funkcjonującyw tych strukturach, spełniają bardzo waŜną rolę w działalności klubu.Funkcja kontrolowania klubu polega na porównywaniu wyniku rzeczywistegoprzebiegu działania zorganizowanego z planowanym. Porównania takieumoŜliwiają korygowanie działań i zbliŜenie ich do wzorca wyznaczonegow planie. Kontrola realizacji planowanych celów, przeprowadzona po wszechstronnejkrytycznej analizie zarejestrowanych faktów, pozwala na wprowadzenieusprawnień zmierzających do wyboru optymalnych rozwiązań. Nie zadowalamysię jedynie oceną tego, co było, ale staramy się znaleźć uzasadnieniedla przyjętych rozwiązań i zadajemy sobie pytanie, czy istniały jeszcze innewarianty trenowania sportowca. Krytyczna analiza minionego cyklu treningowegoi branie pod uwagę innych rozwiązań pozwala dokonać wyboru racjonalniejszychmetod trenowania w przyszłym cyklu treningowym. Kontrolaogólna ma więc charakter sprawozdawczy.Od wielu lat podejmowane są próby zmierzające do ustabilizowania systemukontroli, szczególnie kontroli i oceny pracy trenerów. Kontrola działalnościszkoleniowej w klubie obejmuje kontrolę szczegółową, którą przeprowadzatrener w trakcie realizacji programu treningowego i kontrolę ogólną dotyczącądłuŜszego okresu w praktyce sportu – cyklu rocznego. Dokonując ogólnej kontrolidziałania w cyklu treningowym, przeprowadzamy krytyczną analizę osiągnięćza pomocą przyjętych środków działania w określonych warunkach.Przedstawione funkcje wykonuje zarząd klubu, sprawując władzę w dwojakisposób. Pierwszy z nich oparty jest na dobrowolnym podporządkowaniu sięczłonków klubu, wynikającym z przyjętego statutu i przepisów. Drugi macharakter legalnego przymusu wynikającego z ustaw i zarządzeń i dotyczy etatowozatrudnionych pracowników. MoŜność kierowania ludźmi, czyli pełnieniewładzy ma ścisły związek z cechami osobowości zarządzających i zarządzanychoraz sytuacją, w jakiej znajduje się klub. Rozmieszczenie władzy naposzczególnych poziomach hierarchii organizacyjnej przez podział zadań,uprawnień i odpowiedzialności stanowi o stopniu centralizacji zarządzania39

klubem. Właściwie przeprowadzony podział i zrównowaŜenie zadań, uprawnieńi odpowiedzialności skutecznie włącza uczestników klubu do wypełnianiajego funkcji.Skuteczne działanie klubów sportowych wymaga więc precyzyjnie określonych,ogólnospołecznych celów, odpowiedniego stosunku do zrzeszonychw nim uczestników oraz specjalistów (szkoleniowców, administratorów), prawidłowejstruktury organizacyjnej, właściwego przebiegu zarządzania i poprawnychwięzi z otoczeniem. Sprawne funkcjonowanie klubu sportowego jakoinstytucji wymaga od wszystkich pracy twórczej niezbędnej w rozwiązywaniupojawiających się, złoŜonych problemów.40

2. SPORT KLASYFIKOWANYJAKO DZIAŁANIE SPOŁECZNECzęsto pragnieniem młodych ludzi jest realizacja wielu zamiarów, którychgłównym źródłem są wymagania rodziców, rówieśników, szkoły i społeczeństwa.Presja środowiska wzmaga dąŜenie do sukcesu, które determinuje wytrwałośćw działaniu oraz gotowość do podejmowania trudów. Według Szczepańskiego(1963) wszelkie działania zmierzające do wywołania dąŜeń do osiągnięciasukcesu, a w związku z tym modyfikujące zachowania i postawy człowieka,moŜna określić jako działania społeczne. Racjonalne działanie społeczne macharakter uporządkowany i rozumiane jest jako system, w którym moŜna wyróŜnićtakie elementy składowe, jak podmiot działania, osobnik działającyoraz środki i metody działania (Pszczołowski 1978).2.1. SportowiecW działaniu społecznym podmiot działania – sportowiec, poddawany jestukierunkowanym i systematycznym zabiegom, których cele, środki i metodysą świadomie stosowane przez pedagoga oddziałującego na wychowanka(rys. 12). Młody człowiek jest wychowywany (kształtowane są postawy i motywy)i nauczany przez kształcenie procesów poznawczych, zdolności, umiejętnościi nabywanie wiadomości (Strelau 1975). Działalność w sporcie klasyfikowanymjest działalnością społeczną, poniewaŜ z pedagogicznego punktuwidzenia praca nauczyciela-trenera skierowana jest na podmiot – sportowca;dzięki temu dokonują się w nim zmiany będące efektem zastosowania środkówi metod działania. Z punktu widzenia podmiotu tego procesu (sportowca)działalność w sporcie powinna w poczuciu radości i przyjemności doprowadzićgo do realizacji wyznaczonego celu. Czynności związane z nauką sportowcaskierowane są na zdobywanie wiedzy, nawyków i umiejętności celem rozwinięciazdolności sportowych.Człowiek, rozwijając się w warunkach społecznych, wykształcił w sobieewolucyjnie szereg potrzeb określanych jako potrzeby psychiczne. Definiujesię je jako swoisty stan napięcia domagający się rozładowania (Siek 1985).Jest to siłą nadająca człowiekowi energię i kierunek działania pobudzający doszukania określonych grup bodźców i obiektów. Zdaniem Murraya (za: Siek1985) kaŜdy człowiek posiada charakterystyczną dla siebie grupę potrzeb,w której aktualnie jedna potrzeba dominuje, a inne są jej podporządkowane.41

Rysunek 12. Schemat ilustrujący działanie społeczne w sporcie klasyfikowanymPrzewaga jednej potrzeby nad innymi moŜe ulegać zmianie w zaleŜności odrozwoju jednostki, a kaŜda z nich uzewnętrznia się typowym zachowaniem,wzmoŜoną wraŜliwością, okazywaniem zadowolenia (rys. 13).Człowiek pragnie zaspokoić swoje potrzeby; pojawiające się pobudzeniejest tym silniejsze, im większa szansa ich zaspokojenia. Od wartości potrzebyzaleŜy poziom motywacji determinującej kierunek dąŜeń człowieka do realizacjiokreślonego celu. Aby powstał motyw rozumiany przez Hilgarda – 1969– jako coś, co pobudza organizm do działania, lub – gdy organizm został juŜpobudzony – jako coś, co podtrzymuje to działanie i nadaje mu kierunek), człowiekmusi dostrzegać cel i mieć przekonanie, Ŝe cel jest wart starań i istniejeokreślona szansa jego osiągnięcia. Od oceny szans zaleŜy siła motywacji, a odsiły motywacji – ocena szans. Są to zjawiska sprzęŜone, mogące na siebie wzajemniewpływać (Reykowski 1970). Działalność podejmowana na rzecz urzeczywistnieniapragnień związanych z sukcesami sportowymi bardzo częstonie wynika wprost z potrzeb młodego człowieka. Sukces sportowy ma wysokąrangę społeczną; młodemu człowiekowi narzuca się z zewnątrz te zachowania(rodzice, nauczyciel wychowania fizycznego, koledzy, chęć zysku itd.), któreprzybierają postać wzoru do naśladowania. Przekonanie młodego człowiekao moŜliwości realizacji celu oparte jest wyłącznie na doświadczeniach cudzych.Rola motywacji w tym względzie jest więc bardzo istotna, poniewaŜ działalnośćpodjęta dla urzeczywistnienia marzeń (osiągnięcia mistrzostwa) nie jestnigdy oparta na racjonalnej ocenie moŜliwości.42

43Rysunek 13. Grupa wybranych potrzeb i charakterystyka zachowania się człowieka (za: Siek 1985)

W większości na wyczynowe uprawianie sportu decydują się zdrowi i sprawnifizycznie młodzi ludzie, mający nadzieję na osiągnięcie sukcesu. ZdaniemReykowskiego (1970) są to osoby, u których kaŜde nowe osiągnięcie wywołujetymczasowe zadowolenie i staje się punktem wyjścia do nowych dąŜeń.Siła pragnienia sukcesu determinuje poziom osiąganych wyników i, co waŜniejsze,wytrwałość w ich uzyskiwaniu powiązaną z gotowością do podejmowaniatrudnych do wykonania zadań.Dla realizacji celów sportu klasyfikowanego sportowiec i osoby z nimwspółdziałające tworzą tzw. naturalne pozarodzinne środowisko społeczne.Strelau (1975) definiuje środowisko społeczne jako zespół czynników osobowychi materialnych, powstających w wyniku współdziałania ludzi odgrywającychgłówną rolę w kształtowaniu się osobowości społecznej jednostki.W sporcie klasyfikowanym skuteczność oddziaływań wychowawczych i nauczaniazaleŜy od zorganizowanego współdziałania takich czynników, jak dom,klub sportowy i szkoła. Dotychczasowa praktyka wykazała, jak trudna jestsynchronizacja działań wymienionych ogniw. Jednak ze względu na wynikającez tych działań korzyści naleŜy dąŜyć do pokonywania trudności hamującychwspółpracę.Zamierzenia młodego człowieka nastawione na osiąganie sukcesów w sporciesą realizowane w określonej sytuacji społecznej we współpracy z innymi.Na sprawność funkcjonowania grupy ludzi pozostającej w związku z realizacjąokreślonych celów w interakcji wywierają wpływ bardzo liczne i róŜnorodne,wzajemnie współzaleŜne czynniki. W działaniu społecznym na rzecz sportuklasyfikowanego nie wystarcza juŜ dziś kontynuowanie dotychczasowej działalności.Wymagana jest nowa jakość działań gwarantujących nie tylko zwiększeniesportowych moŜliwości człowieka, lecz takŜe kreowanie nowychpotrzeb, inicjowanie nowych zachowań jej uczestników, które mogą być wykorzystywanez powodzeniem w Ŝyciu społecznym.Podmiotem działania społecznego jest młody człowiek, dla którego sport,głównie klasyfikowany, stanowi pewną formę oferty róŜnych, cennych dlaniego wartości. Sportowiec, rozpoczynając trenowanie i dysponując zdolnościamiznanymi w sposób niezwykle ograniczony, decyduje się wyzwolić własnąenergię, aby posiąść mistrzostwo na dotychczas nieznaną skalę. Jak twierdziLipiec (1988), jego aktywność skierowana jest równocześnie przeciwko:– sobie samemu, czyli własnej słabości i ograniczonej wiedzy o posiadanychzdolnościach;– rzeczywistości obiektywnej krępującej człowieka;– innym sportowcom, względem których pragnie określić własne moŜliwości.44

Zdolny, młody człowiek nie tylko nie lęka się tych przeciwności, ale podejmujechętnie działania umoŜliwiające potwierdzenie swojej wartościsportowej. Naturalne staje się wtedy dąŜenie do nieustannego doskonaleniasię, do współzawodnictwa z innymi. Zgodnie z teorią ludzkich moŜliwości(Pszczołowski 1984) naleŜy w tym specyficznym działaniu pamiętać o tym, Ŝesportowiec:– jest wartością najcenniejszą;– jest zdolny do wykonywania zadań na poziomie wyŜszym niŜ wymagany;– jest zdolny do działań twórczych, wymagających coraz większych umiejętności(naleŜy mu to umoŜliwić);– jako cel i obowiązek ma doskonalenie się, co wymaga w procesie treningowymstworzenia warunków wszechstronnego rozwoju osobowości.W tym więc względzie naleŜy zabiegać o społeczną postać sportowca, którydąŜy do samorealizacji i jest przede wszystkim motywowany za pomocą bodźcówetyczno-moralnych.Istotnym wyznacznikiem aktywności działań są zdolności sportowca. Pietrasiński(1975) definiuje zdolności jako takie róŜnice indywidualne, któresprawiają, Ŝe przy jednakowej motywacji i uprzednim przygotowaniu poszczególniludzie osiągają w porównywalnych warunkach zewnętrznych niejednakowerezultaty w uczeniu się i działaniu. Ludzie posiadają określone zadatkianatomiczno-fizjologiczne, które wyznaczają elementarne zdolności. Pod wpływemsystematycznego, wieloletniego treningu sportowego zmieniają się temechanizmy, które stanowią niezbędny warunek pojawienia się zdolnościspecyficznej dla określonej dyscypliny sportu.KaŜdy rodzaj sukcesu w sporcie ma własną strukturę, odzwierciedlającą specyficznewymagania danej dyscypliny sportu. Określają ją czynniki psychiczne,motoryczne i fizyczne, które w odpowiednich proporcjach i wzajemnymwspółdziałaniu decydują o sukcesie (rys. 14). Do tej pory, mimo usilnych starań,niewiele wiemy o mechanizmach decydujących o sukcesach sportowych róŜnychludzi. Wynika to z faktu, Ŝe sukces w sporcie nie jest sumą działaniaposzczególnych czynników organizmu sportowca, ale jest zawsze nową jakościąpowstałą w wyniku integracji wymienionych czynników współdziałającychze sobą. Nie moŜna teŜ wyraźnie określić granicy wieku osiągania sukcesóww sporcie. Kroniki igrzysk olimpijskich rejestrują rekordy zarówno ludzibardzo młodych, jak i starszych. Współczesne tendencje wskazują jednak nato, Ŝe najwyŜsze osiągnięcia zdobywa się będąc dorosłym. Wiedza o moŜliwościachosiągania rezultatów sportowych na miarę mistrza jest nadal fragmentaryczna.Istnieje wciąŜ otwarty problem, jakie kryteria brać pod uwagę w ocenietych specyficznych moŜliwości. Wykorzystując nauki podstawowe (antropologię,biologię, fizjologię, psychologię) i stosowane poszukuje się kryteriów45

46Rysunek 14. Charakterystyka róŜnych typów wyczynu sportowego (za: Schnabel 1980)

i norm, za pomocą których moŜna by trafnie określić, jaką dyscyplinę sportumłodzi ludzie powinni uprawiać w przyszłości. Problem jednak w tym, jakoceniać uzdolnienia sportowe, a wiadomo, Ŝe tylko trafne ich oszacowanie dajegwarancję późniejszego sukcesu.KaŜdy człowiek posiada specyficzne cechy, indywidualne zdolności wyznaczające,między innymi, moŜliwości sportowe. Połączenie zdolności touzdolnienia, które wyraŜają potencjalne moŜliwości człowieka. Uzdolnieniasportowe są zawsze wyraŜane określoną wartością (np. miarą uzdolnień biegaczajest czas, jaki osiągnie w biegu). Do osiągania celów sportowych wymaganesą nie tylko istnienie uzdolnień, tj. obecność określonego układu zaleŜności,ale i posiadanie wiedzy, niezbędnych nawyków, umiejętności (rozumianychw znaczeniu psychologicznym jako gotowość do sensownego, skutecznegodziałania w zmiennych warunkach), określonego poziomu rozwoju zdolnościmotorycznych i duŜej efektywności ich wykorzystywania (Naglak 1988).NaleŜy przyjąć, Ŝe nadzieje na przyszłość rokują ci kandydaci, którzy dysponująokreślonymi warunkami konstytucjonalnymi, posiadają uzdolnieniaruchowe i – co wydaje się niezwykle istotne – posiadane moŜliwości skuteczniewykorzystują w walce sportowej (rys. 15). Dysponowanie nieprzeciętnymiwarunkami konstytucjonalnymi zaleŜy w decydującej mierze od czynnikówdziedzicznych. Informacja przekazana genetycznie przez rodziców dzieciomwpływa w znacznym stopniu na rozwój i formowanie organizmu, główniejego reakcji na działania zewnętrzne oraz tempo rozwoju. Z badań wynika,Ŝe u dzieci wybitnych sportowców w około 60% przypadków moŜna oczekiwaćujawnienia się uzdolnień sportowych.Interakcja czynników dziedzicznych i środowiskowych powoduje, Ŝe organizmyŜywe charakteryzują się duŜą zmiennością międzyosobniczą. Stanowiąo tym komponenty genetyczne (segregacja genów, ich współdziałanie i mutacja)oraz komponenty środowiskowe, które tworzą warunki bytowania,motywacje w rodzinie, metody wychowawcze, klimat itd. Wpływ poszczególnychczynników zewnętrznych środowiska we współdziałaniu z zadatkamigenetycznymi i ze zmianami, jakie zaszły w poprzednich etapach rozwoju,daje określone, bardzo zróŜnicowane efekty.Druga z wymienionych właściwości, warunkujących sukces, dotyczy uzdolnieńruchowych, określonych przez Barańskiego (1969) jako właściwościmotoryki człowieka przejawiające się w szybkości, dokładności i trwałościopanowania umiejętności ruchowych. Tak rozumiane uzdolnienia ruchowecharakteryzują dodatkowo zdolność do przekształcania umiejętności ruchowychjuŜ posiadanych na podobne do nich, lecz dostosowane do zmiennychwarunków ich realizacji.47

48Rysunek 15. Typy zdolności sportowych

Najistotniejszy dla osiągania w przyszłości sukcesów jest trzeci czynnik,tj. wykorzystanie moŜliwości konstytucjonalnych i wyuczonych ruchów dorealizacji celów podczas walki sportowej. Z praktyki wiadomo, Ŝe wielu zawodnikówposiada potencjał na miarę mistrza, niewielu jednak potrafi wykorzystaćgo we współzawodnictwie.Na podstawie ogólnych załoŜeń teoretycznych ustalono grupy czynnikówtworzących strukturę cech zawodnika wysokiej klasy. Zalicza się do nich budowęsomatyczną, psychofizjologiczne właściwości wyŜszej czynności nerwowej,czynnościowy stan poszczególnych układów organizmu, zdolnościkondycyjne, specyficzne umiejętności, zdolności koordynacyjne. Za czynniktowarzyszący, jednak niezwykle waŜny, przyjmuje się stan zdrowia. Uzdolnieniado wybranej dyscypliny sportu moŜna określić dopiero po rozpoczęciusystematycznych ćwiczeń, a następnie treningów. Na podstawie „pierwszegokroku” nie potrafimy określić moŜliwości sportowych człowieka, poniewaŜrzeczywiste moŜliwości, a wraz z nimi ustosunkowanie się do samego siebie,ujawniają się dopiero w działaniu.2.2. TrenerW sporcie klasyfikowanym szczególnie istotna jest działalność trenera-pedagogajako kierownika, poniewaŜ wpływa on nie tylko na rozwój osobowościsportowca, lecz takŜe oddziałuje na efektywność pracy współdziałającychz nim specjalistów. W ostatnich dziesięcioleciach społeczna rola trenera ulegaistotnemu przekształceniu. Wymagane kwalifikacje zawodowe i określone cechyosobowości sprawiły, Ŝe powstał zawód trenera. Trener to specjalista, któryoprócz wiedzy posiada wiarę w wartość swej działalności pedagogicznej.Oddziałując na sportowca, odwołuje się do sfery uczuciowej w celu pozyskaniajego przychylności dla uprawianej dyscypliny sportu i pozytywnego stosunkudo wysiłku, który jest niezbędny do uzyskiwania sukcesów społecznie aprobowanych.Trener jest więc pedagogiem, który opierając się na humanistycznychtreściach wychowania, kształcenia i etyki swego zawodu, przygotowujesportowca do Ŝycia w społeczeństwie oraz do osiągania sukcesów sportowychna miarę jego moŜliwości.Z punktu widzenia trenera i jego współpracowników działanie społecznepolega na tworzeniu optymalnych warunków powstawania i rozwijania procesówwychowawczych i nauczania. Trener i współpracujący z nim specjaliścistają się partnerami sportowca, udzielają mu pomocy, inspirują, dostarczająocen stopnia realizacji celów i zadań, wreszcie nagradzają, a w szczególnychprzypadkach karzą. Nie zrozumie istoty tego specyficznego działania trener,49

który utoŜsamia sportowca ze specyficzną „biomaszyną” zdolną jedynie dofizycznych wysiłków. Wtedy bowiem dostrzega tylko najprostszą drogę doskonaleniazdolności sportowca przez zwiększanie, często nieracjonalne, obcią-Ŝeń treningowych. Czajkowski (1987) twierdzi, Ŝe trener, który nie rozumieistoty swego działania i zasad treningu sportowego oraz nie potrafi odpowiedniomotywować sportowca, jest skazany na niepowodzenie. Aby móc kierowaćrozwojem zdolności sportowca, trener musi mieć nad nim swoistą władzę,opartą jednak wyłącznie na zaufaniu sportowca do trenera.Młody człowiek, decydując się na wyczynowe uprawianie sportu, nie dostrzegazagroŜeń, jakie towarzyszą temu działaniu. Specjaliści z tej dziedzinywiedzy zdają sobie natomiast doskonale sprawę z faktu, Ŝe współczesny treningczłowieka jest realizowany na granicy bezpieczeństwa biologicznego.Przy braku etyki zawodowej, niedostatku wiedzy, niecierpliwości, przedwczesnymi nadmiernym obciąŜeniu wysiłkiem często doprowadza się sportowcado trwałej niedyspozycji. Konsekwencje takiego postępowania, jak dotąd,ponosi tylko sportowiec.NaleŜy sobie zdawać sprawę równieŜ z tego, Ŝe z bardzo licznej grupymłodzieŜy decydującej się na wyczynowe uprawianie sportu tylko niewieluosiąga wyniki liczące się w kraju, a jednostki osiągają rezultaty sportowew skali międzynarodowej. Bez względu na skalę zdolności wszyscy uczestnicząw sporcie klasyfikowanym w bardzo krótkim okresie (przeciętnie od 14 do30 roku Ŝycia), w związku z tym trener musi pamiętać o takim wydatkowaniuenergii młodego człowieka, aby jej starczyło na pozostałe dorosłe Ŝycie. Niema więc sensu doprowadzanie sportowca do skrajnego wysiłku psychofizycznegotylko po to, aby osiągnął mierny w skali międzynarodowej wynik sportowy.NaleŜy raz jeszcze podkreślić, Ŝe proces treningowy to przede wszystkimdziałalność wychowawcza zmierzająca do zmiany postaw, stanu umysłui wpajania nawyków pielęgnowania ciała. Pojmując istotę procesu trenowaniaw ten sposób sprawiamy, Ŝe sportowiec jest ceniony w społeczeństwie nietylko za osiągnięte wyniki na bieŜni czy boisku. Trener, który tego nie rozumie,realizuje treści programowe w sposób mechaniczny, niefrasobliwy, pozbawionyprzyjemnych doznań. Trening zbliŜony jest wówczas do form odpowiadającychtresurze (Czajkowski 1987). Tego typu postępowanie trenera nie wróŜy jegowychowankom sukcesów na miarę mistrza, poniewaŜ wybitne osiągnięciasportowe dostępne są tylko dla ludzi bardzo zdolnych, rozumnych i wraŜliwych,którzy nie decydują się na współpracę z trenerem preferującym bezmyślnywysiłek fizyczny.W dobie obecnej zróŜnicowały się role społeczne trenera. Coraz częściejwyróŜnia się funkcje trenera-metodyka, specjalisty pośrednio współpracującego50

ze sportowcem. Realizacja celów treningowych wymaga bardzo złoŜonegopostępowania, którego racjonalność warunkuje współpraca z wieloma specjalistami.Odrębność i mnogość przekazywanych informacji, w połączeniu z koniecznościąich natychmiastowego wykorzystania w programowaniu i korygowaniutreści treningowych to powody, dla których wyodrębniono funkcjemetodyka. Rola trenera-metodyka sprowadza się do organizowania kontroliprocesów adaptacyjnych organizmu sportowca oraz przetworzenia danychna zalecenia treningowe. Sytuacje w sporcie klasyfikowanym są przewaŜnieniestandardowe, wymagają pomocy wielu specjalistów. Współpracujący z treneremi metodykiem specjaliści współdziałają w realizacji zadań, jakie wyznaczatrening. Mimo swej odrębności zawodowej muszą mieć świadomośćkulturowej i społecznej roli sportu klasyfikowanego i kierować się ideą rozwojuosobowości człowieka przez sport.2.3. Cele działaniaDziałanie społeczne rozpoczyna się zawsze od ustalenia celów i kończy,gdy zostaną one osiągnięte. Cele, jakie powinien osiągnąć sportowiec, wynikająz potrzeb człowieka generujących motywację wszystkich uczestnikówdziałania społecznego.Przez cel w sporcie klasyfikowanym rozumie się doskonałość, którą sportowieczamierza osiągnąć w przyszłości, świadomie współpracując z treneramii innymi specjalistami. Cele powinny wynikać z uwarunkowań wychowawczychi wymogów uprawianej dyscypliny sportu. Działanie społeczne w tej odmianiesportu skierowane jest przede wszystkim na ludzi młodych, a więc osobnikówspołecznie mało samodzielnych, znajdujących się w okresie kształtowania osobowościoraz dojrzewających biologicznie. Jest to system oddziaływań międzymłodym sportowcem a trenerem, z załoŜenia obligowanym do spełnienia funkcjiwychowawczej. Kierunek działania społecznego zaleŜy więc od tego, jakiecele zamierzamy osiągnąć i jakie potrzeby sportowca zamierzamy zaspokoić.Pewnym celom naleŜy przyznać pierwszeństwo, a spełnienie innych moŜe miećmniejsze znaczenie.Ze względu na pozycję wartości w działaniu społecznym wyróŜnia się róŜneich kategorie (KrzyŜanowski 1985). Biorąc pod uwagę osiągalność przyszłych,poŜądanych stanów i czas ich wystąpienia definiuje się trzy podstawowe kategoriewartości: ideał, zamierzenie, cel.Ideał rozumiany jest jako stan, którego nie moŜna osiągnąć, lecz ku któremumoŜna i powinno się w sporcie zmierzać. W wartościach określających ideałzawarte są działania zmierzające do zaspokojenia psychospołecznych potrzebsportowca, przygotowanie go do aktywnego uczestnictwa w Ŝyciu społecznym51

i w kulturze. Zbiór tych wartości nie jest mierzalny, gdyŜ zalicza się je do sferyplanowania normatywnego. Mają one pierwszeństwo w działaniu społecznymi naleŜy zdawać sobie sprawę, Ŝe efekty tego działania ujawniają się późno.Są one podstawą podejmowania działań społecznych (rys. 16).Kategorią drugą są zamierzenia definiowane jako określony przedmiotowoprzyszły stan rzeczy, moŜliwy i przewidziany do osiągnięcia w czasie objętymplanem. W sporcie klasyfikowanym kategoria ta obejmuje wartości związanez zamiarem osiągnięcia mistrzostwa np. olimpijskiego. Ze względu na fakt,Ŝe tego typu sukces sportowy ma wysoką aprobatę społeczną, moŜna przyjąć,Ŝe stanowi on główny czynnik motywacyjny. Aby jednak powstał motywwywołujący pragnienie zostania mistrzem, sportowiec musi być przeświadczony,Ŝe cel jest osiągalny. Zamierzenie jest to perspektywiczna wartośćokreślona bardzo ściśle w czasie. Oparta jest na wartościach absolutnych, alewynikających z porównania ze stanem istniejącym. Istota zamierzenia polegana wywołaniu pragnienia sukcesu sportowego „mierzonego” oceną własnegomistrzostwa, a więc spełnia funkcję pobudzającą.Ziemilski (1973) definiuje sukces jako uświadomienie sobie przez jednostkęosiągnięcia celu, który jest uznawany przez innych za godny poŜądania i zabiegówi zwiększa powaŜanie jednostki. Sukces jest przez sportowców róŜniepostrzegany. Według Tyszki (za: Ziemilski 1973) uznanie to objawia się dwustopniowo.Pierwsza faza ma miejsce w chwili osiągania zwycięstwa (brawa,gratulacje, wręczenie nagród), druga związana jest z późniejszą oceną zwycięstwa,zapewnia wysoką pozycję społeczną i zmianę statusu materialnego.Na początku sukces jest zawsze traktowany jako źródło satysfakcji płynącychze sportowych zwycięstw, później instrumentalnie jako szansa osobistego,pozasportowego awansu społecznego, wreszcie jako satysfakcja intelektualnawyraŜająca zadowolenie z aktywnego uczestnictwa w sporcie (Krawczyk 1973).Zawodnik, który pragnie odnieść sukces, musi więc naleŜeć do tego typuludzi, którzy wierzą w swoje powodzenie. Do pragnienia osiągnięcia mistrzostwaprzywiązuje się szczególne znaczenie, poniewaŜ wiąŜe się ono jednocześnieze zmianą psychiki sportowca (Hecker 1988). JeŜeli u sportowca dominuje„nadzieja na sukces”, to w konsekwencji pojawia się optymalna ocenasubiektywnego prawdopodobieństwa sukcesu z moŜliwością równoczesnegopojawienia się korzystnych następstw. Inaczej przebiegają właściwe procesyrozwiązywania problemów, które opierają się na silnej postawie dąŜeniowejniŜ te, które wyrastają ze słabej postawy (Kulczycki 1989). Zmiany w osiąganychrezultatach mogą pochodzić ze zmian występujących w postawachdąŜeniowych. Kształtowanie postaw dąŜeniowych stanowi istotę działaniaw sporcie klasyfikowanym.52

53Rysunek 16. Grupa wartości realizowanych w działaniu społecznym w sporcie klasyfikowanym (za: KrzyŜanowski 1985)

Kategorią trzecią, wyróŜnioną przez KrzyŜanowskiego (1985), są celeokreślane przedmiotowo i podmiotowo jako przyszły poŜądany stan lub rezultatdziałania, moŜliwy i przewidziany do osiągnięcia w terminie mieszczącymsię w ścisłym przedziale czasu. Cele w sporcie klasyfikowanym stanowiąściśle określone wartości, które sportowiec powinien osiągnąć w kaŜdymkolejnym cyklu treningowym; precyzują miarę rezultatu oraz termin jegorealizacji; mają charakter relatywny. Są konkretyzacją zamierzeń, gdyŜ dokładnieokreślają, jaki rezultat i kiedy naleŜy osiągnąć. W zaleŜności od dyscyplinysportu mogą być wyraŜone w wielkościach bezwzględnych lub względnych.Mają charakter instrumentalnych i występują jako elementy operacyjne.Wartości celu muszą być realne do osiągnięcia. Sportowiec powinien ustalaćcele wraz z trenerem, poniewaŜ wtedy czuje się współodpowiedzialny za ichrealizację. W trakcie realizacji cele powinny być weryfikowane, gdyŜ wtedyinformują sportowca o skali jego zdolności.Ściśle powiązane z celem jest zadanie definiowane jako wyodrębniona(przedmiotowo, podmiotowo, czasowo, proceduralnie) część celu przewidzianado wykonania w ustalonym czasie mieszczącym się w ścisłym terminie przewidzianymdo osiągnięcia celu. Treść zadania, oprócz wskazania terminu jegorealizacji, zawiera równieŜ wytyczne dotyczące sposobu działania. Realizacjazadania związana jest z celem i w tym sensie moŜe być i jest traktowana jakośrodek osiągania celu. W praktyce treningowej zadania dotyczą doskonaleniacech istotnie przyczyniających się do osiągania w określonej dyscypliniewyniku sportowego. Właściwy wybór tych cech, przyjęte sposoby działania,kwantyfikacja zadań, następstwo i czas przeznaczony na realizację to elementydecydujące o skuteczności działania w sporcie klasyfikowanym.W działaniu społecznym dąŜy się do osiągnięcia jednocześnie róŜnych wartości.Wielopłaszczyznowość i hierarchia wartości nie powinny zakłócić zbieŜnościi wzajemnej, dodatniej współzaleŜności działań prowadzących do ichosiągania. Realizując je, musimy zdawać sobie sprawę z tego, Ŝe naleŜą onedo klasy wartości społecznych, w związku z tym główny akcent działaniaspołecznego w sporcie sprowadza się do zaspokajania potrzeb psychospołecznychi kulturowych oraz kształcenia nawyków pielęgnowania ciała. NaleŜyrównieŜ pamiętać o zróŜnicowaniu osób podejmujących działalność w sporcie.Wyrasta ono z róŜnych motywacji i jest odmienne ze względu na strukturęprocesów i dyspozycji instrumentalnych ukierunkowanych na osiąganie po-Ŝądanych wyników (Kulczycki 1989). Najczęściej struktura ta jest związanaz niepowtarzalnymi cechami danego sportowca i rozwija się twórczo w ciąguŜycia.54

2.4. Środki i metody działania społecznegoZespół okoliczności, w których mają pojawić się wyszczególnione wartości,moŜna określić jako sytuację praktyczną. Sportowca, trenerów i współpracującychz nim specjalistów moŜna uznać za podmioty tej sytuacji. Realizacjawartości działania społecznego polega więc na doborze środków i metod oraztakim układzie zadań i ich przebiegu, aby oczekiwane zdarzenia wystąpiływ odpowiednim czasie. Przez środki w tym przypadku naleŜy rozumieć rzeczy(lub ich stan), których uŜyjemy, aby osiągnąć określony cel. Metoda to stosowanyświadomie sposób postępowania dla osiągnięcia określonego celu(Łasiński 1988).Działania ukierunkowane na wywołanie zmian w obrębie osobowych cechsportowca są zatem celowe, zachodzą w określonym toku zdarzeń powiązanychprzyczynowo, czyli są procesem treningowym. Jest to więc sytuacja, którąmoŜna określić jako proces skierowany na doskonalenie ducha i ciała sportowcaw celu doprowadzenia do najwyŜszej sprawności. Pszczołowski (1978)definiuje proces jako splot lub pasmo zdarzeń permutacyjnych, przebiegającychw czasie, ujmowanych jako całość ze względu na jakieś wyróŜnione cechy.W praktyce działania społecznego, charakterystycznego dla specyfiki sportuklasyfikowanego, jest to proces intensywnego wychowania i kształcenia sportowca,czyli proces pedagogiczny, w którym określona wiedza trenera, w połączeniuz twórczą postawą wychowawcy, mogą zaspokoić pragnienia sportowca.W procesie tym zawsze zachodzą istotne zmiany będące efektem tendencjirozwojowych współzawodnictwa sportowego oraz presji wywieranej przezsportowca oczekującego ciągłego doskonalenia własnego mistrzostwa.Biorąc za podstawę dotychczasowe rozwaŜania, moŜna przyjąć, Ŝe treningsportowy to kierowany proces pedagogiczny, którego istota polega na dąŜeniudo mistrzostwa przez wywołanie zmian w obrębie cech osobowych sportowca.Trening ten jest racjonalny tylko wtedy, gdy stosowane obciąŜenia, nie naruszającstanu zdrowia sportowca, rozwijają jego osobowość i uzdolnienia.Trening sportowy jest procesem kierowanym, zróŜnicowanym i zmierzającymdo wywołania takich zmian cech osobowościowych sportowca, dzięki którymplanowany wynik sportowy jest moŜliwy do osiągnięcia (rys. 17). JeŜeli sportowiecma skutecznie działać w niezwykłych dla siebie warunkach, to i przygotowaniedo takiego działania musi być niezwykłe. Stąd teŜ twierdzi się, Ŝeu podstawy sukcesów sportowych leŜy kierowanie procesem treningowym.W przypadku treningu sportowego obiektem kierowania jest człowiek zeswym osobliwym systemem mechanizmów, których współdziałanie naleŜydokładnie poznać. Poznanie tych zaleŜności jest moŜliwe tylko przez analizęporównawczą poŜądanych cech organizmu sportowca, wyznaczonych przez55

56Rysunek 17. Proces treningu sportowego jako środka działania

cele, z ich aktualnym osobniczym poziomem uwarunkowanym przez treningsportowy i wpływ czynników będących poza nim. Zasadniczą metodą takrozumianego postępowania jest analiza przyczyn i skutków oraz ocena ichwpływu na organizm sportowca. Kierowanie tym procesem oparte jest nafunkcjach, które zostaną opisane w oddzielnym rozdziale.Przez dziesięciolecia pojmowano proces treningowy w kategoriach pojedynczych,często wyizolowanych, zaleŜności przyczynowo-skutkowych. Rozwójnauki o sporcie ujawnił anachronizm takiego postępowania i wykazałpotrzebę systemowego ujęcia tego procesu, poniewaŜ określa ono porządekrozwiązywania złoŜonych zadań (Kozioł 1984). Według Łasińskiego (1988)model systemu działania treningowego moŜna przedstawić jako zbiór układówwraz z relacjami określonymi w tym zbiorze (rys. 18). Jego struktura określapodstawowe oddziaływania między sportowcem, trenerami a otoczeniem.W zbiorze wyodrębnia się układ kierowniczy oraz układy, na które moŜe onoddziaływać, układy sterowalne, a takŜe układ otoczenia – niesterowalny (czynnikifizyczne, socjologiczne, ekonomiczne), na który wpływ kierownika jestnieduŜy. Trening jest więc traktowany jako dynamiczne zespolenie wszystkichukładów. Proces dynamiczny oznacza, Ŝe reakcje organizmu na zrealizowaneobciąŜenie treningowe trwają nadal mimo zaprzestania działania bodźca.W celu podejmowania właściwych decyzji w złoŜonych sytuacjach musimyposiadać wzorce, programy treningowe, a takŜe liczne urządzenia, przyrządyi aparaturę kontrolno-pomiarową, umoŜliwiające racjonalne programowaniezadań i kontrolę ich realizacji. Koniecznością jest usprawnianie procesu treningowegoi jego racjonalizacja. DąŜy się do opracowania sposobów pozwalającychna osiąganie celów i zadań dzięki zastosowaniu coraz bardziej oszczędnychśrodków. Praktyka sportu klasyfikowanego wzbogaca się stale o wyniki badańróŜnych nauk i te informacje, w połączeniu z doświadczeniem, w zasadniczysposób przyczyniają się do podnoszenia efektywności procesu treningowego.Od niedawna podejmuje się badania tego procesu pod kątem jego sprawności.Kierując się ogółem praktycznych walorów działania, przedstawia się propozycjeoceny skutecznych, ekonomicznych, korzystnych i racjonalnych działańpodczas treningu (Łasiński 1988).Systemowe metody rozwiązywania problemów przygotowania sportowcado współzawodnictwa znajdują się ciągle jednak w początkowym stadiumzastosowania. O postępie w tym względzie zaczyna więc w coraz większymstopniu decydować nauka, co sprawia, Ŝe wyniki osiągane przez sportowcówstają się wykładnikiem potencjału intelektualnego i organizacyjnego środowiska,które je uzyskało. Trening sportowca zmierza do wywołania zmian w obrębiecech istotnie przyczyniających się do osiągania rezultatów na miarę mistrza.Ich wybór w dyscyplinie sportu o wymiernym charakterze wyniku jest trudny,57

58Rysunek 18. Schemat układów w systemie działania treningowego (za: Łasiński 1988)

a w dyscyplinach, w których na wynik sportowca składają się pośrednie,subiektywnie wydawane oceny (np. judo), nawet bardzo trudny. Od wielu latzabiega się o ustalenie cech, których wysoki poziom pozwoli wnioskowaćo skali uzdolnień sportowca. Przyjmuje się bowiem, Ŝe kierowanie rozwojemsportowca na podstawie modelowych wartości cech istotnych zbliŜa do pewnegowzorca, co z kolei umoŜliwia osiąganie celu głównego – rekordu. Mnogośćczynników decydujących o sportowym sukcesie człowieka, zaleŜności,jakie między nimi występują oraz moŜliwości kompensacyjne organizmuograniczają trafność wyboru cech (wybrane stanowią zawsze tylko punktodniesienia umoŜliwiający postawienie pierwszych kroków). Dopiero popewnym czasie ujawniają się wady i zalety sportowca; wtedy kieruje się działaniena doskonalenie tych cech, które istotnie u konkretnego zawodnika decydująo postępie.Prakseologia definiuje cechę jako to, co przysługuje przedmiotowi, to, coorzeka o przedmiocie, co sprawia, jaki on jest (Pszczołowski 1975). MoŜnawięc przyjąć, Ŝe cecha istotna odnosi się do relacji cech swoistych, charakterystycznych,a takŜe przypadkowych, nieznanych dla określonego rodzajusukcesu sportowego. Do cech tych zaliczamy relacje zachodzące w zakresiemoŜliwości somatycznych, zdolności kondycyjnych ogólnych, zdolności koordynacyjnychoraz umiejętności specyficznych. Niezbędne jest określenie wymogównatury psychicznej oraz wieku rozpoczęcia aktywności fizycznej,a następnie treningu sportowego. Osiąganie doskonałości w sporcie uwarunkowanejest prawami rozwojowymi człowieka i moŜe być uzyskane przewaŜniemiędzy końcową częścią fazy pokwitania a początkiem okresu dojrzałości.Stanowią o tym czynniki genetyczne, środowiskowe, społeczne i biologiczneoraz wymagania stawiane przed konkretną dyscypliną sportu.Sukces osiągany w sporcie klasyfikowanym jest efektem długotrwałego,skomplikowanego procesu treningowego, na który składa się praca dziesiątekosób o róŜnych specjalnościach zawodowych. Bez ich pomocy sportowiecnie ma Ŝadnych szans powodzenia w światowym współzawodnictwie. Traktującproces trenowania sportowca jako wieloletnie przystosowanie funkcjijego ustroju do wysiłków w dojrzałym wieku, musimy pamiętać, Ŝe osnowątego przygotowania są biologiczne prawa rozwoju człowieka. Przekraczaniegranic moŜliwości adaptacyjnych organizmu młodego sportowca wywołujeprzedwczesne wyczerpanie wrodzonych zadatków, przedwczesne starzenie sięorganizmu. Konieczność róŜnicowania treści, środków, metod i form treningujest z kolei warunkowana tym, Ŝe trening młodych ludzi zbiega się najczęściejz okresem największej wraŜliwości organizmu na bodźce zewnętrzne. Przekroczeniegranic adaptacyjnych moŜe powodować istotne zakłócenia w prawidło-59

wym rozwoju, nie tylko biologicznym. NaleŜy pamiętać o tym, Ŝe wydatkowanieenergii jest tym większe, im człowiek jest młodszy, mniej uzdolnionyi ma mniejsze doświadczenie (Dobrzyński 1989). Sozański (1977) twierdzi, Ŝew Ŝadnym z etapów rozwojowych nie naleŜy doszukiwać się przeciwwskazańdo podejmowania treningu. Jednak decyzja o uczestnictwie dzieci i młodzieŜyw sporcie o charakterze klasyfikowanym pociąga za sobą obowiązek bardzorozwaŜnego i zróŜnicowanego, ze względu na wiek, płeć i uzdolnienia, kierowaniatym procesem. Aktywność ruchowa jest jednym z podstawowych stymulatorówrozwoju dziecka, jednakŜe przy załoŜeniu, Ŝe obciąŜenie nią niejest nadmierne. Przekroczenie granic moŜliwości adaptacyjnych organizmumłodocianych sportowców jest bardzo szkodliwe. Według Woynarowskiej(1984) szkodliwość nadmiernych i jednostronnych obciąŜeń treningowych moŜepowodować zaburzenia rozwojowe dojrzewającego organizmu, prowadzić dodysproporcji w rozwoju poszczególnych układów, funkcji lub sprawności,przeciąŜenia lub trwałego uszkodzenia narządu ruchu. Ryzyko powstania zaburzeńw rozwoju ćwiczącego dziecka czy trenującego młodego człowieka nieoznacza wcale, Ŝe sport musi ograniczyć ich rozwój lub wywoływać trwałeniedyspozycje. Wiadomo bowiem, Ŝe zdrowy i normalnie rozwinięty, szkieletowy(bierny) i mięśniowy (czynny) aparat ruchu dziecka odznacza się wysokimstopniem przystosowania i plastycznością. Rozwój fizycznych moŜliwościmłodego człowieka jest w znacznej mierze uzaleŜniony od stopnia aktywnościruchowej. Stąd więc w okresie dynamicznego rozwoju organizmu celowe jestwszechstronne doskonalenie jego funkcji przez ruch. Liczne badania naukowepotwierdzają pogląd, Ŝe nieprzekraczanie określonego progu obciąŜeń w treningumłodego sportowca nie powoduje zakłóceń w rozwoju biologicznym.Skuteczne osiąganie celów procesu treningowego zaleŜy od ich prawidłowegolokowania w odpowiednim okresie. W związku z tym wieloletni okresprzygotowywania sportowca do osiągania rekordów w dojrzałym wieku dzielisię na trzy etapy: wstępny, podstawowy i specjalny. Według Sozańskiego(1984) we wszystkich trzech etapach szkolenia sportowca zróŜnicowaniezadań etapowych jest warunkiem koniecznym ze względu na efektywnośćosiągania celów, chociaŜ wynika z róŜnych przesłanek (rys. 19).W okresie wstępnym środki osiągania celów mają charakter wszechstronny,a ich zróŜnicowanie wynika wyłącznie ze stanu rozwoju biologicznego sportowców.Mimo znacznej aktywności fizycznej młodych ludzi trening, w ścisłymtego słowa znaczeniu, nie występuje. Kierunek działania akcentują procesywychowania i ćwiczeń umiejętności specjalnych. Działalność ta powinna byćzorganizowana w systemie szkoły poza lekcjami. Na tym etapie szkoleniauzyskiwane rezultaty nie mogą być podstawą do eliminowania mniej sprawnychuczestników zajęć.60

61Rysunek 19. Elementy charakteryzujące etapy szkolenia uzdolnionego sportowca w Polsce

Na podstawowym etapie szkolenia zróŜnicowanie wynika z prawidłowościrozwojowych sportowca, dotychczas ukształtowanego potencjału ruchowegooraz wymogów dyscypliny czy konkurencji sportu. Etap ten związany jestz określeniem predyspozycji psychicznych, somatycznych i motorycznychdo uprawiania określonej dyscypliny sportu. Stosowane środki mają juŜ charakterukierunkowany w celu eskalacji wyniku sportowego, którego progresjaświadczy o uzdolnieniach sportowca. Progresja ta powinna być następstwemnaturalnego rozwoju psychofizycznego, wzrostu wiedzy, umiejętności i doświadczeń.Stosowanie środków i metod przyspieszających moŜliwości młodegosportowca, w połączeniu ze źle rozpoznanym wiekiem biologicznym, wprowadzaw błąd zarówno sportowca, jak i trenera, zmieniając skalę uzdolnień ćwiczącego.Na tym etapie dokonuje się ostatecznego wyboru dyscypliny sportu.Osobnicy, którzy nie realizują celu etapowego (wynik na poziomie I klasysportowej), nie powinni być zniechęcani do kontynuowania szkolenia. NaleŜyich zachęcać do wyboru innej dyscypliny sportu opartej na zdolnościach siłowychlub wytrzymałościowych. Za takim postępowaniem przemawiają róŜnegranice wieku rozpoczynania uprawiania sportu, wynikające ze specyfiki lubtradycji poszczególnych dyscyplin, niedokładne metody oceny uzdolnień sportowych,zróŜnicowane tempo rozwoju osobniczego i kompensacyjne właściwościustroju. Tradycyjne formy selekcji, stosowane na kaŜdym etapie szkolenia,powodują bezpowrotną stratę dla sportu wielu uzdolnionych ludzi (Naglak1987). Osobnicy nieuzdolnieni nie powinni podejmować specjalnego treningu.Za takim stanowiskiem przemawia wiele względów, z których najwaŜniejszajest ochrona zdrowia młodego człowieka. Działalność na podstawowym etapiepowinna być organizowana wspólnie ze szkołą, a więc w klubach szkolnychskupiających młodzieŜ o zainteresowaniach sportowych.Po osiągnięciu dojrzałości fizycznej, psychicznej i społecznej uzdolnionymłody człowiek moŜe podjąć trening skierowany na rozwój uzdolnień w określonejdyscyplinie sportu. Jest to specjalny etap szkolenia, w którym stosowaneśrodki są bardzo jednostronne i intensywne. Ich specyfika polega równieŜ naczęstym, o narastającym stopniu trudności, udziale we współzawodnictwiesportowym. Współczesne formy treningowe, ze względu na stopień ich trudności,dostępne są tylko dla ludzi bardzo uzdolnionych zarówno pod względempsychicznym, kondycyjnym, jak i umiejętności specjalnych. Posiadanie uzdolnieńw tych trzech kierunkach określa podjęcie treningu na etapie specjalnymjako wybór w kategoriach racjonalnych decyzji. NaleŜy podkreślić, Ŝe działalnośćsportowa powinna być zorganizowana w klubie (akademickim, wojskowym,cywilnym itd.) skupiającym przede wszystkim ludzi dojrzałych społecznie,psychicznie i fizycznie, a więc mających świadomość wszystkich skutków,jakie niesie ze sobą ta specyficzna działalność społeczna. Jest to etap, którymoŜe przygotowywać ludzi do zawodowego uprawiania sportu.62

3. KIEROWANIE TRENINGIEM SPORTOWCA3.1. Pojęcie kierowaniaKierowanie jest wynikiem społecznego podziału pracy w zespołach ludzkichwspółdziałających w realizacji wspólnych celów (Zieleniewski 1981). Zieleniewski(1978) przez kierowanie ludźmi rozumie równieŜ działanie zmierzającedo spowodowania działania innych ludzi zgodnie z celem tego, kto nimi kieruje.Kierowanie w sporcie jest działaniem, którego podmiotem jest sportowiec,przedmiotem zaś trener i rzeczy, którymi się posługuje. Zgodnie z poglądemSienkiewicza (1988) przyjmuje się, Ŝe kierowanie treningiem jest zawszeprocesem, którego istotną cechą jest rozwiązywanie sytuacji decyzyjnychpowstających podczas dokonywania świadomych wyborów celów i realizowaniazadań wychowawczych, szkoleniowych i organizatorskich. Kierowaniejest więc działaniem celowym, polegającym zarówno na wywoływaniu zmiancech osobowych sportowca, jak i na przeciwdziałaniu zmianom niepoŜądanym.Kierownikiem tego procesu jest trener, którego powinny cechować: inteligencja,wiedza, doświadczenie, odpowiedzialność w spełnianiu obowiązków,umiejętność przystosowywania się do nowych sytuacji oraz zdolności organizacyjne.Dysponując wiedzą fachową odpowiada za przygotowanie sportowcado współzawodnictwa i doradza mu, jak osiągać cele podczas walki sportowej.Podstawą tak rozumianego kierowania są trzy rodzaje sprawności kierowniczych,do których Katz (za: Pietrasiński 1979) zalicza sprawność techniczną– polegającą na znajomości procedur (sprawności planowania, realizacji, kontroliprocesu treningowego), sprawność interpersonalną – dotyczącą sposobówpostępowania z ludźmi w zakresie ich motywowania i porozumiewania sięoraz sprawność konceptualną – wyraŜającą się w planowaniu działania społecznegow sporcie w zaleŜności od złoŜonego otoczenia społecznego, przyjętychcelów oraz warunków ekonomicznych. W miarę przechodzenia sportowcana wyŜsze etapy szkolenia maleje rola sprawności technicznej, rośnienatomiast znaczenie sprawności konceptualnej. Nie zmienia się tylko znaczeniesprawności interpersonalnej. Na etapie szkolenia specjalistycznego odgrywa onaszczególną rolę ze względu na specyficzny kontakt trenera ze sportowcem.Charakter pracy trenera jako kierownika działania społecznego jest złoŜony,poniewaŜ wartości, które realizuje, wymagają, aby był wzorowym pedagogiem,utalentowanym szkoleniowcem i biegłym organizatorem. W działaniu społecznymw sporcie klasyfikowanym powinno dominować kierowanie twórcze,63

które Pietrasiński (1979) określa jako wydatnie sprzyjające postępowi orazrozwojowi podwładnych. Twórczym moŜna więc określić tego trenera, którypobudza sportowca i współdziałających z nim specjalistów do poszukiwaniadecyzji doprowadzających do zwiększenia efektywności procesu treningowego.Uczenie się kierowania przebiega głównie w toku pełnienia autentycznychfunkcji kierowniczych. Nabywanie tych umiejętności jest bardzo trudne,poniewaŜ w sporcie istnieje silna odpowiedzialność oraz, jak do tej pory,znaczna bariera w uzyskiwaniu informacji.JeŜeli trener chce doskonalić się przez działanie, to podstawowym warunkiemjest uzyskiwanie odpowiedniej, obiektywnej i subiektywnej informacjizwrotnej, pozwalającej skorygować kolejne etapy działania na podstawie wynikówdziałań poprzedzających. Obiektywnym kryterium jakości kierowaniajest rezultat uzyskiwany przez sportowca, który – jak wiadomo – nie zaleŜytylko od trenera i jest kumulowanym efektem procesu treningowego. Stąd teŜniektóre decyzje kierownicze trenera przynoszą sprawdzalne rezultaty podłuŜszym czasie. Brak informacji zwrotnej w tym względzie jest obiektywnąbarierą informacyjną. Subiektywna bariera informacyjna wynika z kilkupowodów. Jednym z nich jest zbyt krótki kontakt trenera ze sportowcem,ograniczający się zaledwie do kilku godzin dziennie. W zaleŜności od formwspółpracy dopływ informacji o jakości treningu, kłopotach osobistych sportowca,sposobie wykorzystywania czasu poza treningiem, higieny Ŝycia itp.jest ograniczony lub ujawniony tylko w pewnym stopniu. Trener autokrata,nieprzychylny uwagom krytycznym, jest zupełnie pozbawiony informacjitego typu. Trener, który nie dostrzega własnych błędów i nie dopuszcza dosiebie krytycznych informacji, nie tylko nie moŜe kierować procesem treningu,ale przestaje się rozwijać. Ograniczeniem innego rodzaju jest mechanizmobrony sportowca. Człowiek chętnie tłumi lub wręcz odrzuca informacje dotycząceniepowodzeń, a jeŜeli się pojawią, tłumaczy je przyczynami zewnętrznymi,a nie niedoskonałością własnego działania. Kolejną barierą w rozwojuumiejętności kierowniczych jest zmienność zasad i warunków działaniaw omawianej odmianie sportu.WyróŜnia się trzy poziomy kierowania i odpowiadających im działań,które trener powinien opanować. Pierwszy poziom umiejętności kierowaniamoŜna określić jako elementarny, na którym działania kierownicze wielokrotniesię powtarzają w identycznych lub prawie nie zmienionych warunkach.Są to rutynowe działania kierownicze związane z organizacją treningu, wyznaczaniemzadań do wykonania, doborem środków, metod i form, manewrowaniemgrupą sportowców itd. Sprawność działania w tym przypadku ograniczasię do stwierdzenia, Ŝe trener dobrze prowadzi trening. Powtarzalność sytuacji,64

operowanie ograniczonym i powtarzającym się zasobem środków, metodi form w dobrze znanych, a więc łatwych do rozpoznania, sytuacjach ułatwiadojście do perfekcji. Trener osiąga rzemieślniczą sprawność, którą utoŜsamiaze zdolnościami kierowniczymi. Po pewnym czasie moŜna wykonywać elementarneobowiązki kierownicze bez namysłu. Problem polega na tym, Ŝezbyt wielu trenerów poziom elementarny utoŜsamia z kierowaniem twórczym.Takie podejście hamuje osiągnięcie rzeczywistych zdolności kierowniczych.Elementarny sposób kierowania treningiem jest typowy dla wstępnego etapuszkolenia.Na drugim poziomie umiejętności kierowniczych trener napotyka sytuacjetreningowe mało powtarzalne, dotyczące przewaŜnie rozwiązań indywidualnych.Jest to typowe twórcze kierowanie procesem treningowym, w którympodstawową formą współpracy ze sportowcem jest indywidualizacja działań.Większość trenerów akceptuje pogląd, Ŝe kaŜdy sportowiec posiada odrębnościorganizmu, które nie stanowią przeszkody w osiąganiu poziomu mistrzostwasportowego. Potwierdzeniem tych sądów są znane w praktyce przypadki, np.gdy bardzo róŜniący się od siebie sportowcy osiągają podobne mistrzowskierezultaty. W szkoleniu sportowców niezbędne jest więc opanowanie umiejętnościkierowniczych w sytuacjach nietypowych, mało powtarzalnych. Sąto stwierdzenia oczywiste, jednak doświadczenie uczy, jak odległa jest od tejzasady praktyka. W większości dyscyplin sportu, zwłaszcza tych o charakterzezespołowym, nie opiera się kierowania na dobrze poznanych moŜliwościachsportowca i nie indywidualizuje programu szkolenia. Z tego powodu jest onmało przydatny dla rozwoju kariery zawodniczej. W zindywidualizowanychdziałaniach wymagana jest elastyczność w postępowaniu; rzemieślnicze umiejętnościkierowania treningiem sportowca nie wystarczają. Błędy popełnianena poziomie działań zindywidualizowanych są zawsze mniej szkodliwe dlasportowca, stąd opanowanie przez trenera tego typu umiejętności kierowniczychjest konieczne. Indywidualizacja w kierowaniu treningiem sportowcawystępuje od etapu podstawowego szkolenia.Trzeci poziom umiejętności kierowniczych pojawia się na etapie treninguspecjalistycznego, w którym trener jest zmuszony do specyficznych działań.Wyjątkowość moŜe teŜ wynikać z osobowości sportowca, jego uzdolnień, celów,które naleŜy osiągnąć lub warunków zewnętrznych (inna strefa czasu,klimatyczna itd.). Brak wzorców w postępowaniu musi być zastąpiony działaniemtwórczym, nastawionym ofensywnie. Kierowanie szkoleniem całkowicienietypowym jest najwaŜniejszym sprawdzianem kwalifikacji kierowniczychtrenera.65

W sporcie klasyfikowanym nie występują sytuacje, w których moŜna stosowaćwyłącznie działania wypróbowane, ułatwiające usprawiedliwienie niepowodzeń.W praktyce zbyt często uciekamy się do naśladowania mistrzówi unikamy usprawniania procesu treningowego. Wtedy bowiem niepowodzenieumiejscawia się poza trenerem. Uczenie się kierowania treningiem jestprocesem nieprzerwanym i odbywa się w toku autentycznego działania, któregopodstawę stanowią sytuacje o małej powtarzalności. Mechaniczne sprowadzaniesytuacji do powtarzalnych, co uzyskuje się przez rezygnację z zindywidualizowanegodoskonalenia sportowca, moŜe być główną przyczyną regresuw wielu dyscyplinach sportu.Umiejętność kierowania indywidualnym tokiem treningu sportowca dotyczywszystkich dyscyplin sportu zarówno indywidualnych, jak i zespołowych.Podkreśla się ten oczywisty fakt ze względu na praktyki panujące w kierowaniutreningiem sportowców w dyscyplinach o zespołowym charakterze walki.Wiele lat temu wspólne działanie sportowców na boisku zasugerowało treneromkonieczność stosowania jednolitego przygotowania wszystkich graczyi stan ten trwa do dnia dzisiejszego. W czasach gdy gra nie stawiała przedsportowcami tak znacznych wymagań, tego typu kierowanie treningiem przynosiłooczekiwane efekty. Obecnym sprostać moŜe tylko zawodnik trenowanyindywidualnie. Wynika to z faktu, Ŝe kaŜdy z graczy, zajmujący określonąpozycję na placu gry, dysponuje odrębnymi moŜliwościami somatycznymi,psychicznymi, kondycyjnymi oraz umiejętnościami specjalnymi, a takŜe jestw innym wieku. Najistotniejsze jest jednak to, Ŝe charakteryzuje się własnym,odrębnym zestawem cech, które decydują o jego klasie zawodniczej. Kierowanietreningiem polega na tym, aby te odrębności w porę dostrzec i poddaćdoskonaleniu.Kierując treningiem sportowca, naleŜy pamiętać, Ŝe tylko bodźce ponadprogowe,dokładnie dostosowane do jego aktualnych moŜliwości, przynosząpozytywne efekty. Bodźce podprogowe nie doskonalą, nadprogowe „ogłuszają”sportowca. Uśredniając wartości zadań treningowych prawie zawsze wywołujemysytuacje, w których niektórzy sportowcy są systematycznie poddawaninadmiernym wysiłkom, a u innych trening nie wywołuje Ŝadnych zmian.MoŜe zdarzyć się tak, Ŝe uśrednione zadania treningowe odpowiadają tylkosportowcom o średnich uzdolnieniach. Rozwijanie miernych uzdolnień przezbardzo znaczny wysiłek jest bezcelowe zarówno dla sportowca, jak i dla dyscypliny,w której się specjalizuje.W zespołowych grach sportowych istota kierowania treningiem polegaprzede wszystkim na optymalnym rozwijaniu uzdolnień sportowca. Gra wymagajednak stosowania treningów, w których realizuje się określone zadania66

taktyczne w grupie lub formacji. Są to jednak działania specjalne, które niemogą zdominować całego procesu przygotowania sportowca do współzawodnictwa,zwłaszcza tego o zasięgu światowym.Odrębnym zagadnieniem jest formowanie zespołu zapewniającego skuteczneosiąganie zamierzeń organizacji, którą ma reprezentować we współzawodnictwiekrajowym czy międzynarodowym. Realizacja określonych przez klublub związek sportowy zamierzeń wymaga odmiennych, dodatkowych umiejętnościkierowniczych trenera, polegających na takim doborze graczy, abypodczas gry ich umiejętności sumowały się w nową, wyŜszą jakościowo wartość.Są to umiejętności kierownicze oparte na specyficznych metodach postępowania,decydujących o skutecznym działaniu zespołu podczas gry. W publikacjiPanfila (1990) wskazuje się, jak kierować sportowcami, aby w ichdziałaniach występowały podczas gry efekty synergiczne.Kierowanie treningiem charakteryzuje równieŜ styl przyjęty w bezpośrednichkontaktach trenera ze sportowcem. Styl kierowania jest sposobem oddziaływaniatrenera na sportowca w celu skłonienia go do wypełniania wyznaczonejroli. Kierowanie jest bardziej lub mniej dostosowane do osobowościtrenera, sportowca oraz okoliczności, w których zadania treningowe są realizowane.Wybór stylu kierowania jest wypadkową wymienionych cech, niekiedywyrazem kompromisu między występującymi sprzecznościami. Uwzględniającwymienione składniki (Zieleniewski 1981), moŜna zalecać integratywny stylkierowania. Odpowiada on stylowi demokratycznemu, gdyŜ jest ukierunkowanyna sportowca i uwzględnia w działaniu bodźce wyŜszego rzędu. Do przekonywaniauŜywa się głównie argumentów racjonalnych i emocjonalnych.Jest to w pewnym sensie propozycja idealnego stylu kierowania, w którymtrener uzyskuje efekty przez realizację wartości przyjętych dla społecznegodziałania w sporcie (tab. 1).3.2. Planowanie procesu treningowegoKierowanie procesem treningowym sportowca rozpoczyna się z chwiląwyraźnego ujawnienia się jego nieprzeciętnych uzdolnień do konkretnejdyscypliny sportu. Pewność w tym względzie uzyskujemy wtedy, gdy sportowiecosiąga dojrzałość fizyczną, psychiczną i w znacznym stopniu równieŜdojrzałość społeczną. Ma to miejsce przewaŜnie na etapie podstawowegoszkolenia sportowego.67

Tabela 1. Style kierowania i stopień widoczności jego składników (za: Zieleniewski 1981)dyrektywnyintegratywnyoparty główniena motywacjioparty główniena przekonywaniuWybrane style kierowaniaI wsparty główniemotywacjąII wsparty głównieprzekonywaniemIII i częściowo nazaleceniachIV i częściowo naprzekonywaniuV i częściowo nazaleceniachVI i częściowo namotywacjiStopień widoczności składnikazalecenie bodziec argument1 ½ 01 0 ½½ 1 00 1 ½½ 0 10 ½ 13.2.1. Planowanie celów i zadań szkoleniowychW sporcie klasyfikowanym do najistotniejszych funkcji kierowania zaliczasię formułowanie celów kariery sportowca i zadań w zakresie doskonaleniacech istotnie przyczyniających się do osiągania celów oraz warunków ichrealizacji (rys. 20).Funkcję planowania rozumie się jako stadium przygotowania czynu zło-Ŝonego, obejmującego rozwój kariery sportowej. Przygotowanie człowiekado wyczynu sportowego jest bardzo złoŜone. Sukces osiągany w sporcieklasyfikowanym jest efektem długotrwałego treningu, który staje się corazbardziej złoŜonym procesem wymagającym racjonalnego i planowanegodziałania. Od jakości planowania w znacznym stopniu zaleŜy efektywnośćprocesu treningowego.Planowanie szkolenia w sporcie klasyfikowanym jest problemem od latnie rozwiązanym i do chwili obecnej nie przyjęto sposobów powszechnieuznanych i stosowanych w praktyce. O tym, Ŝe tak jest, decyduje wiele czynników,ale główną przyczyną tego stanu było prawdopodobnie bezkrytycznewprowadzenie do sportu zasad planowania stosowanych w innych dziedzinach(np. w przemyśle). Wprowadzenie do sportu planowania opartego na prostej68

69Rysunek 20. Funkcje i umiejętności kierownicze trenera

zaleŜności „plan – wykonanie” spowodowało, Ŝe realizacja planu stawała sięcelem samym w sobie. Informowano opinię publiczną, Ŝe plan wykonanoszczegółowo, więc naleŜy oczekiwać powodzenia, a jeŜeli ono nie nastąpi,nie ma to związku z naleŜytym przygotowaniem sportowca. Bezkrytyczna, mechanicznarealizacja planu rzadko przyczyniała się do osiągania sukcesów,co powodowało lekcewaŜenie planowania szkolenia i rozpowszechnianie opinii,Ŝe intuicyjne działanie jest sposobem najkorzystniejszym. Rygory administracyjneutrzymały obowiązek planowania działalności szkoleniowej do dniadzisiejszego, zazwyczaj w postaci fikcyjnych planów. Planowanie szkoleniasportowca jest problemem w dalszym ciągu nie rozwiązanym, któremu naleŜypoświęcić znacznie więcej uwagi, niŜ to dotąd miało miejsce.Planowanie celów kariery sportowcaCel końcowy kariery sportowca naleŜy rozumieć jako rezultat treninguwyraŜony w kategoriach efektu procesu treningowego. Za uzdolnionego sportowcauwaŜa się osobnika, który na wstępnym etapie szkolenia, dzięki naturalnemurozwojowi biologicznemu, nabywanym umiejętnościom i doświadczeniuoraz stosowaniu wszechstronnych ćwiczeń fizycznych, uzyskuje znacznąprogresję wyników sportowych i potrafi ujawniać swoje moŜliwości podczaswspółzawodnictwa w ściśle określonym czasie. Powinien to być osobnik,którego wiek biologiczny jest opóźniony, poniewaŜ wówczas mamy pewność,Ŝe uzyskiwany postęp nie jest powodowany przyspieszonym rozwojem biologicznym.W momencie gdy sportowiec osiąga dojrzałość fizyczną (ok. 18 roku Ŝycia),a więc w drugiej części etapu podstawowego szkolenia, naleŜy zaplanowaćjego rozwój sportowy. Istota planowania polega na ustaleniu celu końcowego,który jest wartością zapewniającą sukces we współzawodnictwie światowym(Kosendiak, Naglak 1989). Wartość celu – to rekord. Stanowi on punkt wyjściadla wartości wyznaczonych dla poszczególnych okresów treningu. Powstajewieloletni układ celów kariery sportowca, który nadaje sens procesowi treningowemui umoŜliwia wyznaczenie racjonalnych wartości dla zadań (rys. 21).Powodzenie moŜe nastąpić tylko wtedy, gdy trener zdaje sobie sprawę z tego,jak dynamiczny będzie rozwój dyscypliny i w jakich warunkach współzawodnictwosportowe będzie w przyszłości przebiegać. W szkoleniu sportowcamusimy te tendencje uwzględniać z około dziesięcioletnim wyprzedzeniem.Wyznaczenie układu celów kariery sportowca jest koniecznością, którejnie moŜna zlekcewaŜyć. Jest to trudny problem do rozwiązania w tzw.niewymiernych dyscyplinach sportu, to jest w tych, w których na końcowy70

71Rysunek 21. Funkcje celów i zadań w procesie treningowym

wynik walki składa się suma pojedynczych punktów subiektywnie przyznawanychprzez sędziów. W tych dyscyplinach sportu za wynik moŜna przyjąćinne kryteria, takie jak wskaźnik skuteczności zachowania się podczas grylub czas potrzebny do zdobycia punktu (np. w judo), czy teŜ procentowa ocenaskuteczności stosowania technik w ataku lub obronie.Dla tzw. wymiernych dyscyplin sportu Kosendiak (1990) podaje metodęwyznaczania celów kariery sportowej (w skrócie WCKS) opartą na idei metodyO’Blocka i Evansa, określanej jako Interval Goal Setting (IGS). Do opracowaniaprognozy wyników sportowca niezbędne jest posiadanie rezultatów osiąganychw konkurencji, znajomość tendencji rozwojowych dyscypliny orazkategorii i terminów światowego i krajowego współzawodnictwa sportowego.Metoda (WCKS) przyjmuje postać algorytmu symulacyjnego będącego podstawąprogramu komputerowego. Opracowano zmodyfikowaną wersję metodyInterval Goal Setting (IGS), która przyjęła postać:R = MI – MA51Nmax= S − r, gdzie S = ,∑5 i=1tj. średnia arytmetyczna pięciu wyników: MA – najlepszy wynik; MI – najgorszywynik; R – rozrzut; N max – obliczony cel główny następnego makrocyklu.Cele w postaci wyników dla poszczególnych lat trenowania opracowanolosując, za pomocą programu komputerowego (PRO) wyposaŜonego w generatorliczb losowych, pięć wyników, jakie sportowiec powinien uzyskać w kolejnychlatach trenowania. Średnia arytmetyczna z 30 cykli losowania uznanazostała za model celów kariery dla konkretnego sportowca. Wyznaczone celemają charakter operacyjny i obejmują okres 6–8 lat (rys. 22).Efektywna realizacja tak rozumianych celów jest uzaleŜniona od świadomegokierowania tym procesem, czyli świadomego skłaniania sportowca dorealizacji celów wspólnie ustalonych i zaakceptowanych. Tak pojmowaneoddziaływanie trenera na sportowca sprowadza się do zasady kierowania opartegona perswazji racjonalnej. Trener wskazuje sportowcowi właściwośći efektywność sugerowanego układu celów. Oczywiste jest, Ŝe jakość i zakrestej argumentacji są uzaleŜnione od wieku sportowca, jego wiedzy ogólnej i kierunkowej.NaleŜy równieŜ zdawać sobie sprawę z tego, Ŝe kaŜdy sportowiecma swój własny układ potrzeb, które chce zaspokoić. Jest to najczęściejpodstawowa przyczyna podjęcia przez niego treningu. Integracja zawodnikaz wyznaczonymi celami zaleŜy od przekonania, Ŝe ich realizacja prowadzi dospełnienia jego indywidualnych zamierzeń. Układ potrzeb i celów sportowca72

73Rysunek 22. Przykład wyznaczania celów kariery sportowca (sportowiec ur. w 1972 r., specjalizacja – bieg na 110 m przez płotki)

ulega równieŜ zmianom w zaleŜności od klasy sportowej i sytuacji Ŝyciowej.Im lepiej zaspokajane są potrzeby osobiste sportowca, tym lepsza jest realizacjawytyczonych przez niego celów sportowych.NaleŜy podkreślić, Ŝe wytyczony cel, do którego sportowiec zdąŜa, wyznaczarównocześnie wielkość zadań, jakie na „starcie” musi zrealizować, aby osiągnąćna „mecie” poŜądany wynik. Rozpoczęcie przygotowania bez znajomościkońcowego celu, brak punktów odniesienia dla poszczególnych lat tego przygotowaniaczyni je nieracjonalnym.Planowanie zadań treningowychZadania treningowe to zdarzenia, które trener musi opisać i przekazać sportowcowido realizacji. Rozumie się przez nie niezbędne warunki wstępneosiągnięcia celu końcowego. Określają one cechy, zdolności, umiejętnościi wiedzę, które przyczyniają się do zrealizowania tego celu. Formułowaniezadań stanowi jedną z najwaŜniejszych procedur planowania, poniewaŜ opisująone wartości, które naleŜy osiągnąć, Ŝeby moŜna było zrealizować celgłówny. Zadania dostarczają wskazówek, jak trenować, poniewaŜ informująsportowca, jaki powinien być wynik treningu w poszczególnych cyklach czasowychi, co najwaŜniejsze, podają kryteria, którymi moŜna się posłuŜyćw ocenie własnych postępów. Brak kwantyfikowanych zadań powoduje, Ŝesportowiec nie wie, co jest waŜne i czy postępy, jakie osiąga, są zadowalające.Zadania odnoszą się więc do efektów treningu i są tymi elementami, któremoŜna i naleŜy zmierzyć.Zgodnie z przyjętym wcześniej twierdzeniem trening sportowca ma nacelu wywołanie zmian w obrębie cech istotnie przyczyniających się do osiąganiawyników na miarę rekordu. Skuteczne osiąganie celów zaleŜy od tego,w jakim stopniu zostaną poznane istotne cechy sportowca, od których wynikzaleŜy. W ostatnich latach rozpoznawanie tych cech zostało uznane za zasadniczyelement racjonalizacji szkolenia. Wynika to z faktu, Ŝe na wynik sportowyskładają się czynniki ulegające doskonaleniu i czynniki, które przez ćwiczenienie ulegają zmianie. WaŜny (1984) podaje wzór, który to zjawisko opisuje:W = f(x 1 y 1 ),gdzie: W = wartość wyniku sportowego, x 1 – czynniki poddające się oddziaływaniu,y 1 – czynniki nie poddające się wpływom.W związku z tym poszukujemy takich wartości zmiennych (x 1 ), któreprzy wykorzystaniu stałej wartości (y 1 ) maksymalizują wynik sportowy (W).Szczególnych trudności nastręcza określenie cech poddających się doskonaleniui istotnie warunkujących wynik danego sportowca w konkretnej dyscy-74

plinie sportu. Jest to zadanie bardzo trudne, poniewaŜ człowiek ma zdolnościkompensowania określonych niedostatków w obrębie jednych cech „nadwyŜkami”innych. WaŜny (1989) uwaŜa, Ŝe nie naleŜy ustawać w wysiłkachuzyskania odpowiedzi na pytania:− Jakimi cechami powinien charakteryzować się wybitny sportowiec?− Jakie wartości powinny mieć te cechy i jakich zmian w ich obrębie naleŜyoczekiwać w miarę realizacji celów etapowych?− Jaką wartość informacyjną mają te cechy w odniesieniu do osiąganegorezultatu?Jak dotychczas w niewielu dyscyplinach sportu rozumie się koniecznośćpodjęcia starań o przyspieszenie odpowiedzi na te pytania. Nie ma teŜ u trenerówzrozumienia fakt, Ŝe wyróŜnienie cech istotnie przyczyniających siędo osiągania wyników i ich doskonalenie w ciągu wielu lat daje pewną realnąpodstawę rekordowego osiągnięcia (Hebbelinck 1989). Jak napisano wcześniej(rozdz. 2), cecha istotna odnosi się do cech swoistych, charakterystycznych,których doskonałość odgrywa istotną rolę w osiąganiu wyników w określonejdyscyplinie sportu (patrz rys. 14).Opierając się na twierdzeniu śarka (1983), moŜna przyjąć, Ŝe w wieku dorosłymnie moŜna wyznaczyć zadań do realizacji w poszczególnych cyklachtrenowania. Rejestr cech istotnych nie jest stały i w miarę poznawania tegozjawiska ulega zmianom.W procesie trenowania sportowca powstaje dynamiczna sytuacja zadaniowa,której przewidywany wynik jest celem czynności, a antycypowana czynność– programem działania. Tak jak w metodzie wyznaczania celów, tak i w metodziestawiania zadań (zwłaszcza tych wymiernych) wykorzystuje się metodęO’Blocka i Evansa (IGS), zwaną zakresowym stawianiem zadań (Czajkowski1987). Wyznaczanie wartości dla kaŜdego zadania, a więc ich kwantyfikowanie,nie jest ani przesadnym technicyzmem, ani wynikiem mody. Jest to poprostu konieczność, której dalsze unikanie zahamuje racjonalizację działaniatrenera i sportowca.Określenie cech istotnych w poszczególnych dyscyplinach jest zadaniemkoniecznym, ale bardzo złoŜonym. Cechy te stanowią dynamiczny potencjałczłowieka, który rozwija się tak w kategoriach ilościowych, jak i jakościowychtylko w sprzyjających warunkach środowiska. Nie moŜna, jak dotąd,wyraźnie rozgraniczyć wpływu środowiska i czynników genetycznych. O doborzecech istotnych decyduje specyfika konkretnej dyscypliny sportu, jednakpowszechnie przyjmuje się, Ŝe powinny one dotyczyć cech morfologicznych,cech psychicznych, koordynacji nerwowo-mięśniowej, zdolności kondycyjnychogólnych, umiejętności specjalnych oraz wiedzy (rys. 23). Na przykład, do-75

ierając kandydatów do osiągania wysokich wyników w zespołowych grachsportowych bierze się pod uwagę wymiary ciała, proporcje długościowe i szerokościowe.Z cech psychicznych do najistotniejszych zalicza się procesy decyzyjne,antycypowanie, wysoki stopień integracji społecznej i zdyscyplinowanie.Z cech fizjologicznych za najwaŜniejsze uwaŜa się zdolności do anaerobowychi aerobowych przemian biochemicznych organizmu. Za bardzo prognostyczneuznaje się zdolności do szybkiego uczenia się czynności motorycznych i łatwośćich przekształcania, wraz z fortelami, na inne podobne, dostosowaniedo szybkiego uczenia się czynności motorycznych i łatwość ich przekształcania,wraz z fortelami, na inne podobne, dostosowanie do sytuacji, moŜliwości własnychi współpartnerów.Obserwując cechy somatyczne sportowców róŜnych dyscyplin, zauwaŜono,Ŝe w biegach sukcesy odnoszą sportowcy o zróŜnicowanych typach budowyciała, a w innych dyscyplinach (np. w grze w piłkę ręczną, w rzutach) zawodnicyo podobnych somatotypach. Obserwuje się jednak systematyczny wzrostwysokości i masy ciała ludzi odnoszących nieprzeciętne rezultaty sportowe,co nakazuje zwrócenie uwagi na wymiary ciała. Wysokość ciała jest więcjednym z najbardziej istotnych czynników somatycznych, który naleŜy braćpod uwagę w przewidywaniu przyszłych osiągnięć sportowca. Jest ona uwarunkowanagenetycznie, w związku z tym moŜna określić wysokość najbardziejprawdopodobną w wieku dorosłym. Inne cechy, jak masa czy skład ciała, sąmniej stabilne i ich wielkości mogą być modelowane w zaleŜności od zastosowanychśrodków treningowych. Skład ciała moŜna wyliczyć, przyjmujączałoŜenie, Ŝe ciało ludzkie składa się z dwu komponent; jedna, zwana tkankąaktywną obejmuje około 50% masy ciała, a u osób otyłych tylko 30%, druga,zwana tkanką nieczynną, złoŜona jest z tkanki tłuszczowej, płynów i mineralnychskładników kości. Biorąc ten fakt pod uwagę, łatwo zrozumieć, dlaczegominimalna zawartość tkanki tłuszczowej stanowi zaletę u ludzi uprawiającychsport wyczynowo.Budowa ciała jest zdeterminowana głównie przez kościec i mięśnie. Rozpatrującbudowę ciała jako całość, wykonuje się pomiary antropometrycznewysokości, długości, szerokości, głębokości i obwodu ciała. Dodatkowo mierzysię fałd tłuszczowy, aby określić wpływ tkanki tłuszczowej na budowę ciała.W celu przewidywania poziomu rozwoju cech fizycznych ciała osób podejmującychsię wyczynowego uprawiania sportu zmierza się do opracowanianorm rozwojowych, aby odpowiedzieć na pytanie, które z elementów składającychsię na budowę ciała odpowiadają potrzebom wynikającym z charakterudyscypliny sportu. Jest to zadanie szczególnie istotne do wykonania we wstępnymetapie szkolenia sportowca.76

Zdolności Przejaw cech istotnych MiarysomatycznepsychicznegibkośćkoordynacyjnekondycyjneumiejętnościspecjalneWiedza– wysokość ciała– masa ciała– długość kończyny dolnej– siła układu nerwowego– trwałość uwagi– czas reakcji prostej– ruchomość kręgosłupa (kręgi lędźwiowe)– ruchomość uda w stawie biodrowymodległość:– rzutu kulą (4 kg) oburącz nad głową– pięcioskoku w dal (z miejsca)– skoku w dal z odbicia obunóŜ (z miejsca)– siła mięśni kończyn dolnych(przysiad ze sztangą)– szybkość biegu na 100 m– wytrzymałość szybkościowa(bieg na 200 m)– wytrzymałość ogólna (bieg na 1000 m)– czas biegu przez 5 płotków (rozbieg 13,72 m,odstępy 8,90 m, wysokość pł. 91 cm), powrót 30 s;wynik stanowi czas pięciu powtórzeń– gibkość w siadzie płotkowym (noga zakrocznaunieruchomiona), wykonując skłon w przód mierzymyprzesunięcie piętą nogi atakującej w przód– o człowieku– o dyscyplinie sportu, metodach treningu,sposobach walki sportowejcmkgcmstenypkt.ms16,52 s Cel 14,28 s Cel 13,25 sjest przykład zadań powinnobyć160488253500165528565400186769567350186809577300186809577230cm 2 3 4 5 6cmmcmkGssminscmstopniestopniedost.13,509,50150–12,8026,503,1550,0niedost.1dost.dost.15,3010,80180–12,6125,853,0242,53dost.17,0015,2020010011,3123,022,4235,3dost. plus5dobry20,0016,0525012510,8221,972,4234,0b. dobry6dobry20,0016,7025015510,1620,712,4233,0b. dobryWiek sportowca lata 14 15 18 20 246Rysunek 23. Przykład doboru cech istotnie warunkujących wynik sportowca specjalizującego się w biegu na 110 m przez płotki77

Wiadomo, Ŝe określone cechy i procesy psychiczne decydują o moŜliwościrealizacji celu. Zgodnie z poglądem Puniego (1968) psychiczna gotowość dozwycięŜania jest skomplikowanym, całościowym przejawem osobowościsportowca. Charakteryzuje ją wiara we własne siły, dąŜenie do aktywnej walkiaŜ do osiągnięcia wyznaczonego celu, optymalny poziom pobudliwości, zdolnośćkierowania własnymi myślami, ruchami, uczuciami podczas zawodów.Specyficzny stan gotowości psychicznej sportowca kształtuje się w procesietreningowym w wyniku wzajemnego wpływu niepowtarzalnych sytuacji treningowychoraz indywidualności sportowca.Określenie zadań w zakresie specyficznych dla dyscypliny cech psychicznych,w połączeniu z doskonaleniem procesów psychicznych niezbędnychw walce sportowej, przyczynia się znacznie do osiągania sukcesów sportowych.Wyznaczenie tych zadań (uwaga, postrzeganie, spostrzegawczość taktyczna,myślenie taktyczne) Czajkowski (1984) uwaŜa za szczególnie waŜne. Wynikato z faktu, Ŝe cel procesu treningowego moŜe być osiągnięty tylko przez odpowiedniwpływ na psychiczną, świadomą aktywność sportowca. Człowiekjest istotą psychofizyczną, co znaczy, Ŝe jest w stanie kształtować cechyi procesy psychiczne, stosując w procesie treningowym odpowiednie środkii techniki. Zarówno sportowcy, jak i trenerzy powinni zdawać sobie sprawęz tego, jak waŜna jest dla uzyskania celu realizacja zadań związanych z doskonaleniemokreślonych cech i procesów psychicznych.Wyznaczenie zadań w zakresie cech istotnych dotyczy równieŜ, a moŜeprzede wszystkim, fizycznej sprawności sportowca, której rodzaj i poziom jestwynikiem doskonalenia ogólnych zdolności motorycznych. Problem polegana tym, aby sprawność ta była adekwatna do wymogów wyznaczonych specyfikądyscypliny sportu.Kolejność i czas doskonalenia zdolności kondycyjnych powinny być takdobrane, aby w pełni wykorzystać okresy szczególnie sprzyjające. Jest to waŜneprzy doskonaleniu właściwości i funkcji organizmu sportowca, których stopieńdziedziczenia nie jest wysoki.Raczek (1988) uwaŜa, Ŝe w planowaniu zadań w obrębie cech istotnych dlasprawnościowego przygotowania młodocianych sportowców występuje koniecznośćuwzględnienia:– przebiegu procesu dojrzewania,– praw rozwoju motoryczności,– wymagań środowiskowych,– specyfiki dyscypliny sportu.Biorąc pod uwagę specyfikę dyscypliny (np. biegi wytrzymałościowe i wytrzymałościowo-szybkościowe),moŜna równieŜ przyjąć jako zadanie wywo-78

łanie określonych zmian fizjologicznych w organizmie trenującego sportowca.Zmiany te moŜna mierzyć wskaźnikami biochemicznymi krwi, dąŜąc do tego,aby bezpośredni efekt treningowy wywoływał planowane zmiany biochemiczne.W omawianych dyscyplinach sportu istotnym zadaniem do wykonaniamoŜe być równieŜ znajomość kontynuowania biegu z zadaną prędkością.Zabiega się o takie wyznaczanie limitów czasowych dla róŜnych odcinkówbiegu, aby były one zbliŜone do wysiłku o wymiarze rekordowym, wyznaczonymdla danego etapu szkolenia. W tym celu wylicza się model matematycznytrenowanego dystansu i przedstawia rekord prędkości biegu na poszczególnychodcinkach. Biorąc za punkt wyjścia analizę procentowego udziału kaŜdegokolejnego odcinka biegu na 400 m w wyniku osiągniętym przez finalistęolimpiady, zbudowano model uśredniony dla wszystkich finalistów (Kosendiak1990). Model matematyczny biegu na 400 m męŜczyzn przedstawia sięnastępująco:W = S 1 + S 2 + S 3 + S 4 + 1,52 s,gdzie: W = wynik; 1,52 s = czas reakcji i czas przeznaczony na rozpęd;S 1 ,…, S 4 = czas kolejnych 100 m odcinków biegu; S 1 = 0,2272 × (W – 1,52);S 2 = 0,2402 × (W – 1,52); S 3 = 0,2402 × (W – 1,52); S 4 = 0,2784 × (W – 1,52).Za pomocą modelu moŜna wyliczyć limity czasowe odcinków treningowych100–300 m, w których prędkość jest optymalna dla biegu rekordowego. Naprzykład, dla planowanego wyniku biegu na 400 m w czasie 48,0 s czas pokonaniaposzczególnych 100-metrowych odcinków przedstawia się następująco:100 m = 12,08 s; 200 m = 23,24 s; 300 m = 35,05 s. Stosując proponowanąmetodę, moŜna wyliczyć model rozkładu prędkości biegu na kaŜdym dystansie.W trakcie przygotowania sportowca dąŜy się równieŜ do zapewnienia mumoŜliwości wykorzystania zdolności kondycyjnych i koordynacyjnych dlaosiągnięcia maksymalnego rezultatu. W praktyce treningu sportowego zmierzasię do wyszkolenia specjalnych umiejętności motorycznych (technik), któreodpowiadają indywidualnym właściwościom sportowca, specyfice dyscyplinyi wyznaczonym zadaniom. Te specyficzne zadania dotyczą techniki, którądefiniuje się jako nawyki czuciowo-ruchowe ułatwiające sportowcowi osiąganiecelów. Im bardziej złoŜona jest sportowa czynność motoryczna, im więcejnawyków zawiera, tym większe znaczenie naleŜy przypisywać zadaniom przygotowaniatechnicznego sportowca. Nie uświadomiony automatyzm nawykówwykorzystywanych w walce przez sportowca stwarza moŜliwość twórczegozachowania się w walce sportowej. Znaczenie umiejętności specjalnych, czylitechniki sportowej, mimo Ŝe róŜne w poszczególnych dyscyplinach i konkurencjachsportowych, jest zawsze niezmiernie waŜne.79

Według Czajkowskiego (1988) w takich dyscyplinach sportu, jak gimnastykaczy jazda figurowa na łyŜwach, technika stanowi niejako cel sam w sobiei jej znaczenie jest dominujące w rozstrzyganiu o sukcesie. W konkurencjachlekkoatletycznych (rzutach, skokach, biegach) zabiega się o taką formę ruchu,która zapewni przez wykorzystanie posiadanego potencjału kondycyjnego(siły mięśni, szybkości, wytrzymałości) najlepszy rezultat sportowy. W oburodzajach dyscyplin typową, skuteczną strukturą motorycznego zachowania sięjest struktura liniowa. Ruchy następują po sobie, a zakończenie jednego jestpoczątkiem kolejnego aŜ do końca działania. Opanowanie tej umiejętnościpolega na dokładnym wykonaniu wszystkich faz ruchów.W sportach walki (judo, szermierce, zapasach) i grach sportowych technikapełni rolę wtórną w stosunku do taktyki walki sportowej. W tych dyscyplinachsportu struktura ruchowego zachowania się jest przewaŜnie alternatywna, poniewaŜczynności są wymuszone przez partnera i konkurentów. W związkuz tym większe znaczenie ma podjęta decyzja, a dopiero w następnej kolejnościjakość wybranej czynności. Wyznaczone zadania dotyczą zarówno jakościowych(np. rytm), jak i ilościowych (skuteczność, dokładność, powtarzalność)cech ruchu.Wykonywanie określonego zadania, czy teŜ wybór adekwatnego do sytuacjikierunku działania, zaleŜy w duŜym stopniu od wiedzy sportowca, któryprzede wszystkim powinien opanować wiedzę ogólną o człowieku i zasadachprocesu treningowego, następnie informacje dotyczące mechanizmów walkisportowej, jej reguł i form organizacyjnych oraz szczegółowe dane dotyczącestruktury ruchu, sposobów doboru ćwiczeń i organizowania treningu. Przekazywaniewiedzy powinno być uwzględniane w zadaniach, systematycznei kontrolowane. Brak wiedzy lub wiedza niekompletna to podstawowe źródłoopieszałości w trenowaniu, spadku motywacji do osiągania celu, utrwalania siępostępowania rutyniarskiego oraz narastających zachowań niecelowych(Naglak 1983).Zdobywana przez sportowca wiedza powinna pochodzić z dwóch źródeł.Pierwsze z nich to obserwacja zachowania się sportowców osiągających sukcesy.Wiedza ta ma charakter operatywny i jest przez sportowca łatwo i chętniewykorzystywana. Drugie źródło to ksiąŜki, czasopisma, dyskusje, pogadanki,które pozwalają gromadzić informacje niezbędne do osiągania celów i realizacjizadań. Sportowiec powinien stać się partnerem trenera w ustalaniu programutreningu, umieć samodzielnie realizować zadania treningowe i, co najtrudniejsze,samodzielnie ustalać sposoby osiągania celów w trakcie współzawodnictwasportowego, a rozwijając umiejętności i rozszerzając wiedzę ogólną i specjalistyczną,wzbogacać Ŝycie osobiste w takim stopniu, aby po zakończeniu karierysportowej móc aktywnie uczestniczyć w Ŝyciu społecznym i kulturalnym.80

Rekapitulując informacje dotyczące zadań moŜna stwierdzić, Ŝe podstawąich ustalania jest bardzo dobra znajomość tendencji rozwojowych dyscypliny,specyficznych wymagań, jakie stawia przed sportowcem, i praw rozwojowychczłowieka. Od prawidłowości ustalenia zadań zaleŜy sportowe powodzeniejednostki. NaleŜy podkreślić, Ŝe wyraŜony w wartościach liczbowych układcelów i zadań planujemy na okres kariery sportowca.3.2.2. Planowanie zasobów do realizacji zadańWyznaczane wartości zadań dotyczą zawsze maksymalnych moŜliwościsportowca w konkretnym okresie. Ich realizacja wymaga angaŜowania poszczególnychfunkcji ustroju z róŜną intensywnością w celu wywołania określonychefektów treningowych. Specyficzny wysiłek sportowca, przygotowującegosię do rekordowych osiągnięć, wymaga spełnienia odpowiednich warunkówzapewniających wyŜszą jakość procesu treningowego oraz większą skutecznośćpracy sportowca i trenera. Planowanie zasobów w zaleŜności od sformułowanychzadań jest więc bardzo istotne i powinno dotyczyć współwykonawcówzadań, urządzeń sportowych, aparatury pomiarowej oraz sprzętu osobistegosportowca.Współcześnie wraz ze sportowcem zadania realizuje liczna grupa specjalistów.Wynika to z niecodzienności tych zadań, konieczności dokonywaniaoceny efektów trenowania, z wielości informacji, które naleŜy poddawaćnatychmiastowej analizie. Czas jednoosobowej współpracy trenera ze sportowcembezpowrotnie minął. Do bezpośredniej realizacji zadań treningu sportowegopowołuje się specjalistów, np. doskonalenia kondycyjnych zdolnościsportowca, nauczania specjalnych umiejętności, masaŜystów, lekarzy i psychologów.Wszyscy spełniają bardzo istotną rolę zarówno podczas treningu,jak i zawodów.Do bardzo waŜnych zasobów, które równieŜ naleŜy zaplanować przed realizacjązadań, zalicza się obiekty sportowe: specjalistyczne (np. sala, bieŜnia,pływalnia) oraz pomocnicze (np. gabinet gier taktycznych, gabinety odnowybiologicznej). W planowaniu naleŜy uwzględnić, czy wykorzystywany obiektjest własnością klubu sportowego, czy teŜ jest wynajmowany. Obiekty powinnybyć wyposaŜone w niezbędny sprzęt umoŜliwiający nowoczesny treningsportowca.W praktyce sportu klasyfikowanego pojęcie zasobów naleŜy rozszerzyćna czas przeznaczony na szkolenia poza klubem. Niektóre zadania wymagajączęsto specjalnych warunków realizacji, wynikających z koniecznościzmiany strefy czasu, adaptacji do specyficznego klimatu, wysokości ponad81

poziomem morza, odpręŜenia psychicznego i wielu innych zmiennych, co wymagaodbywania treningu poza terenem klubu sportowego. Konieczność planowaniatego typu treningów jest oczywista i nie moŜe być nie uwzględnionaw wydatkach przeznaczonych w klubie sportowym na szkolenie. Do szczególnegorodzaju zasobów naleŜy zaliczyć aparaturę przeznaczoną do zdobywaniainformacji. Biorąc pod uwagę przeznaczenie tych specyficznych zasobówtechnicznych, dzieli się je na techniczne środki informacji, techniczne środkikontroli oraz techniczne środki trenaŜerowe (Smirnow 1977).Przebieg treningu sportowca jest bardzo niesprawny bez zastosowaniawideotechniki oraz środków audiowizualnych. Szczególne znaczenie dla sportowcai trenera ma wyposaŜenie w zestaw wideo niezbędny w realizacji licznychzadań treningowych. Niezastąpiony staje się tam, gdzie informacje przekraczajązdolność analizy wzrokowej człowieka lub teŜ zapewnia takie ujęcie,które jest niemoŜliwe do obserwacji w naturalnych warunkach, względnie doodtwarzania przebiegu udziału sportowca w zawodach (Orawiec 1973). W praktycetreningu sportowego szczególną rolę spełnia aparatura do kontroli stanuprzygotowania sportowca. Podstawowym warunkiem otrzymania przez trenerai sportowca trafnych, rzetelnych, obiektywnych i niezwłocznych informacji jestwłączenie do kontroli tego procesu urządzeń i aparatury pomiarowej. Ocenadotyczy realizacji zadań podczas odbywania treningu. Jest to ocena natychmiastowychefektów ćwiczenia, która w procesie treningu sportowca odgrywadecydującą rolę. Uzyskiwanie informacji o reakcjach organizmu sportowca nastosowany wysiłek powinno odbywać się, w miarę moŜliwości, w naturalnychwarunkach bez nadmiernego absorbowania sportowca i trenera. Urządzeniado kontroli treningu sportowca podlegają stałemu doskonaleniu i miniaturyzacji,co sprzyja zarówno uzyskiwaniu coraz rzetelniejszych pomiarów, jak i ułatwiaprzeprowadzenie kontroli. Wszechstronne zastosowanie w treningu sportowcamają takie urządzenia pomiarowe, jak: dynamometry, tensometry, ergometry,cyfrowe mierniki czasu z fotokomórkami, aparatura do szybkiego oznaczaniaparametrów krwi oraz mierniki pomiaru częstości tętna (np. sport testerPE 3000). Urządzenia trenaŜerowe z kolei słuŜą sportowcowi jako pomoc:w nauczaniu umiejętności specjalnych (np. dynamograficzne bloki startowe,sygnalizator rytmu), w utrzymywaniu zadanej prędkości poruszania się (np.urządzenie TEUP-1, Temlak 1977), w zachowaniu niezbędnego obciąŜeniawysiłkiem (bieŜnie ruchome, cykloergometry). Stosowane trenaŜery powinnyumoŜliwiać sportowcowi wprowadzenie natychmiastowych korekt ruchu orazułatwiać postrzeganie rezultatów swoich działań.Do bardzo istotnych zasobów, często mających kluczowe znaczenie w realizacjicelu, naleŜy osobisty sprzęt sportowy wykorzystywany bezpośrednio82

w walce sportowej (rowery, narty, tyczka, piłki itd.) oraz przeznaczony dotreningu i na zawody (buty, dresy, ochraniacze itd.). NaleŜy sobie zdawaćsprawę z tego, Ŝe utalentowany sportowiec musi dysponować najwyŜszej jakościsprzętem, poniewaŜ fizyczne parametry sprzętu w znacznej mierze decydująo technice walki sportowej. Stosowanie tańszego sprzętu zastępczegomija się z celem.Planując warunki realizacji wytyczonych zadań, naleŜy mieć na uwadzezasoby naleŜące do grupy preparatów odnowy biologicznej sportowca. Intensywnośći zakres programowanych zadań jest tak znaczna, Ŝe istnieje koniecznośćuzupełnienia rezerw energetycznych sportowca. W związku z tym, w porozumieniuz lekarzem i dietetykiem, naleŜy zaplanować niezbędną ilość preparatówi odŜywek, o ile istnieje potrzeba wzbogacenia poŜywienia sportowca.3.3. Organizowanie procesu treningowegoW planie szkolenia sportowca przedstawione zostały cele i zadania w karierzesportowca oraz warunki niezbędne do ich urzeczywistnienia; w stadiumorganizacji procesu treningowego naleŜy przewidywać takie działania, któreumoŜliwią realizację zadań cząstkowych w ściśle określonym odcinku czasu, coz kolei powinno doprowadzić do zmian cech jakościowych istotnie przyczyniającychsię do osiągnięcia celu. Kierowanie w tym stadium polega więc nalogicznym ułoŜeniu struktur czasowych oraz na cząstkowym rozłoŜeniu decyzji,w których naleŜy uwzględnić wiele czynników, aby osiągnąć cel. Charakterystycznejest to, Ŝe kierowanie procesem treningowym w stadium organizacjiobejmuje kaŜdorazowo konkretny, kolejny rok trenowania sportowca.3.3.1. Struktura organizacyjna cyklów treningowychEfektywna realizacja celu i zadań jest uzaleŜniona od stopnia zorganizowaniarocznego cyklu trenowania sportowca. Zawsze jest teŜ uzaleŜniona odterminu realizacji celu w konkretnym roku. Termin realizacji celu wynikaz „kalendarza startów”, czyli chronologicznego rejestru udziału w zawodach,sporządzonego dla konkretnego sportowca, a zawierającego datę startu, miejsce,tryb oraz rolę zawodów w cyklu treningowym (WaŜny 1989). Z kolei punktemstrategicznym kalendarza startów są terminy światowego współzawodnictwa(igrzysk olimpijskich, mistrzostw świata i Europy). Ustalony i opublikowanyterminarz musi być bardzo stabilny, poniewaŜ tylko wtedy umoŜliwia sportowcowii trenerowi osiąganie najwyŜszej dyspozycji w ściśle określonymczasie. Przekazanie terminarza trenerowi i sportowcowi powinno nastąpić co83

najmniej z rocznym wyprzedzeniem. Projektowanie terminarza współzawodnictwadla danej dyscypliny sportu jest tak waŜne, Ŝe powinno znajdować sięwyłącznie w gestii rady trenerów. Zarządzanie administracyjne, dostosowywanieterminów do innych atrakcyjnych, ale nie szkoleniowych celów, hamujerozwój uzdolnionych sportowców.Znając cel (wynik sportowy) i termin jego realizacji, dodatkowo naleŜy ustalićniezbędną liczbę startów kontrolnych, których wyniki będą informowaćtrenera o stanie przygotowania sportowca. Postępujemy tak dlatego, Ŝe tylkow warunkach współzawodnictwa moŜemy określić w miarę poprawnie aktualnedyspozycje sportowca. Jest to główny powód planowania licznych startówkontrolnych, nie nastawionych na uzyskiwanie rekordowych wyników. Gdy siętego warunku nie przestrzega i organizuje występy sportowców w celu odnoszeniaczęstych zwycięstw, wtedy nie spełniają one swojej roli, gdyŜ startomkontrolnym podporządkowuje się obciąŜenie treningiem, co często wiąŜe sięz przekraczaniem progu zdolności wysiłkowych sportowca i prowadzi zawszedo przedwczesnego wyczerpania jego moŜliwości.Dobierając konkurentów w startach kontrolnych, naleŜy pamiętać równieŜi o tym, Ŝe próba sił między sportowcami o znacznie zróŜnicowanych moŜliwościachjest bezcelowa, poniewaŜ tylko w walce „równego z równym” oceniamywłaściwie aktualny stan wytrenowania. Wadliwy dobór konkurentówsprzyja wyciąganiu fałszywych wniosków, a budowana na tej podstawie dalszaprognoza postępów przynosi rozczarowanie.Struktura organizacyjna wyznaczana jest przez określone odcinki czasowe.W zaleŜności od czasu ich trwania określa się je jako makro-, mezo- i mikrocykleoraz jednostki treningowe. Wymienione cykle czasowe mają róŜneprzeznaczenie i w związku z tym wyróŜnia się kilka ich rodzajów (rys. 24).84MakrocyklW makrocyklu centralnym punktem jest termin realizacji celu w kolejnymroku treningowym. Czas poprzedzający ten termin jest przeznaczony na przygotowaniesportowca do realizacji celu, a okres po osiągnięciu celu – na regeneracjępsychiki i sił fizycznych zawodnika. Układ rocznego cyklu treningowegosprzyja wzrastaniu, utrzymaniu, a następnie czasowemu obniŜaniu tzw. gotowościstartowej. Podstawą cykliczności jest powtarzalność występującychw cyklach elementów odtwarzanych na coraz wyŜszym poziomie. Charakteryzujeje zespół określonych wskaźników zdrowotnych, biochemicznych,fizjologicznych i sprawnościowych, które w miarę wzrastania wytrenowaniasportowca wyraŜają coraz inne treści zróŜnicowane pod względem jakościowymi ilościowym. Organizacja rocznego cyklu trenowania sprowadza się

85Rysunek 24. Układ i przeznaczenie cyklów czasowych

do wyznaczania statycznej struktury czasowej, w której poszczególne okresypowinny być wzajemnie powiązane. Gotowość sportowca do współzawodnictwama charakter fazowy. W pierwszej fazie cyklu rocznego następuje wzrastaniefunkcjonalnej doskonałości organizmu, dlatego wtedy muszą wystąpićdziałania wszechstronnie doskonalące ogólne zdolności kondycyjne i koordynacyjne.Drugą fazę powinna charakteryzować względna stabilność gotowościustroju do osiągania wysokich rezultatów sportowych. W tym okresie musząwystąpić działania sprzyjające doskonaleniu cech istotnych w warunkachwspółzawodnictwa sportowego. W trzeciej fazie następuje przestrojenie funkcjiorganizmu na wysiłek o wszechstronnym charakterze i osłabia się aktywnośćfunkcji w najwyŜszym stopniu przyczyniających się do osiągnięć sportowca.ObniŜa się gotowość wysiłkowa, jednak do takiego poziomu, aby nie wywołaćujemnych skutków zdrowotnych. Organizacja makrocyklu polega głównie nawyznaczeniu terminu osiągania celu i wyliczeniu czasu przeznaczonego natrening.86MezocykleStatyczną strukturę rocznego cyklu trenowania wyznaczają mezocykleuwzględniające następstwo wysiłków umoŜliwiających właściwą adaptacjęsportowca do coraz intensywniejszych ćwiczeń. Mezocykl przygotowawczy,na przykład, ma za zadanie stopniowe wdraŜanie sportowca do wysiłków pominionym okresie świadomego obniŜenia gotowości startowej. Jego przeznaczeniemjest równieŜ spowodowanie wzrostu wydolności organizmu orazformowanie na wyŜszym poziomie nawyków czuciowo-ruchowych gwarantującychpostęp w doskonaleniu techniki sportowej. W mezocyklu tym przeznaczasię równieŜ czas na ćwiczenie sportowca w rozwiązywaniu symulowanychsytuacji taktycznych, które prawdopodobnie wystąpią podczas walkisportowej.Mezocykl, określany jako bezpośrednio przygotowujący do startu w zawodach,spełnia w makrocyklu szczególną rolę. Jego podstawowym zadaniemjest optymalne przygotowanie sportowca do warunków występujących podczaswspółzawodnictwa, wytworzenie u niego pozytywnego nastawienia na osiągnięcieplanowanego rezultatu. PrzybliŜanie warunków przygotowania do występującychpodczas walki sportowej sprowadza się głównie do upodobnieniawysiłków i wypoczynków podczas treningu do tych, jakie wystąpią w rzeczywistymwspółzawodnictwie. PrzybliŜanie warunków zewnętrznych polegana odtwarzaniu podczas ćwiczeń szczegółów środowiskowych, w którychwspółzawodnictwo będzie przebiegać. W mezocyklu naleŜy takŜe przewidywaćczęsty udział sportowca w zawodach kontrolnych. Jak juŜ zaznaczono, im

lepiej przygotowany jest sportowiec, tym częściej moŜe brać udział w tegotypu zawodach, poniewaŜ tylko w ten sposób moŜna osiągnąć adaptację dospecyficznych warunków współzawodnictwa sportowego.Mezocykl startowy ma za zadanie doprowadzenie sportowca do realizacjicelu cyklu treningowego. Czas i częstotliwość jego występowania są uzaleŜnioneod organizacji współzawodnictwa w konkretnej dyscyplinie sportu.W praktyce wielu dyscyplin organizacja współzawodnictwa lub poziom sportowcazmusza do dwukrotnego (w przypadku zespołowych gier sportowych),a coraz częściej i wielokrotnego występowania tego mezocyklu (im częściejwystępuje, tym mniejszą ilością czasu dysponuje się na realizację zadańw pozostałych cyklach).Mezocykle regenerująco-przygotowawczy i regenerujący mają umoŜliwićodnowę sił psychicznych i fizycznych sportowca. Efekty te uzyskuje się przezzmniejszenie czasu trenowania, zmianę charakteru ćwiczeń oraz treści treningu.Wskazana jest w tym czasie zmiana otoczenia oraz środowiska, w którymodbywają się ćwiczenia. Zabiega się o to, aby nastąpiły sprzyjające okolicznoścido usunięcia negatywnych skutków, jakie mogły wywołać ćwiczeniastosowane w poprzednich mezocyklach. Nie ma jednak mowy o przerwaniutreningu, poniewaŜ oprócz stworzenia warunków do wypoczynku, naleŜyrównocześnie zadbać o utrzymanie takiego poziomu wytrenowania, aby kolejnymakrocykl treningowy mógł nastąpić z pułapu wyŜszej gotowości sportowejniŜ poprzedni.Dobierając odpowiednie mezocykle, odpowiadamy sobie na pytanie, kiedyi w jakich okolicznościach naleŜy wykonać zadanie. Układ mezocykli w rokutreningowym nie jest trudny do sporządzenia, jednak naleŜy dokładnie przemyślećich kolejność i czas trwania (rys. 25).Mikrocykl treningowyW organizacji mikrocyklu podstawowe znaczenie ma kolejność jednostektreningowych oparta na znajomości racjonalnego następstwa wysiłków i wypoczynków.Przyjmuje się, Ŝe w mikrocyklu treningowym powinny występowaćjednostki treningowe o zróŜnicowanym charakterze. Nazwy tych jednostek(przygotowująca, główna, regenerująca, teoretyczna) wskazują na rolę, jakąpowinny spełniać w układzie mikrocyklu. Prawdopodobieństwo realizacjizadań mezocyklu jest tym większe, im racjonalniejszy jest układ jednostekw mikrocyklu treningowym. Z kolei o następstwie jednostek treningowychdecyduje rodzaj mezocyklu, któremu słuŜy mikrocykl. O strukturze mikrocykluzawsze decyduje jednostka główna (JGŁ), za którą uwaŜa się trening,podczas którego występuje największy wysiłek. JeŜeli układamy mikrocykl87

88Rysunek 25. Układ cyklów czasowych w makrocyklu treningowym

dla mezocyklu przygotowawczego, to miejsce jednostki głównej w układzietygodniowym nie ma większego znaczenia. ZbliŜając się jednak do mezocyklustartowego, lokujemy jednostki główne tak, aby występowały onew dniach, w których w przyszłości będą odbywać się zawody sportowe (rys. 26).W mezocyklu regenerującym miejsce jednostki głównej w mikrocyklu jestdowolne.Liczba jednostek głównych i ich miejsce w mikrocyklu uwarunkowane sąznajomością mechanizmów biologicznych organizmu sportowca, związanychz wielkością wysiłku i przebiegiem procesów restytucyjnych. Wiadomo, Ŝetrening musi doprowadzić sportowca do zmęczenia, które stanowi warunekdoskonalenia mechanizmów restytucyjnych w organizmie, i wzrostu zdolnościwysiłkowych. Wynika to z faktu, Ŝe największe moŜliwości sportowca tkwiąw zmianach wydolności organizmu, zaleŜnych od racjonalnego następstwaprocesów zmęczenia i restytucji powysiłkowej. Dostosowanie obciąŜeń treningiemdo funkcjonalnych moŜliwości organizmu trenującego sportowcastwarza szanse wzrostu wytrenowania. Wiadomo równieŜ, Ŝe u sportowcówdobrze wytrenowanych wyraźny okres wzmoŜonej zdolności do wysiłku występujetylko przy zastosowaniu submaksymalnych i maksymalnych wysiłków.W związku z tym o miejscu jednostki głównej i liczbie tych jednostek w mikrocykludecyduje przede wszystkim nierównomierny przebieg poszczególnychprocesów restytucyjnych. Na przykład, po wysiłkach, w których oddziaływanieobciąŜenia ma charakter tlenowy, a jednostajny wysiłek jest wykonywanyz intensywnością w granicach 60–70% moŜliwości maksymalnych, oddalonyokres odnowy biologicznej występuje po około 12 godzinach, pełna restytucjai podwyŜszona zdolność wysiłkowa jest juŜ po około 24–36 godzinach. Natomiastw ćwiczeniach z maksymalną intensywnością, wywołujących efektanaboliczny, pełna restytucja i podwyŜszona zdolność wysiłkowa występujądopiero po 72–84 godzinach. Wynika z tego, Ŝe gdy wysiłek sportowca wymagarestytucji 72-godzinnej, to kolejny trening o takiej intensywności moŜe występowaćw układzie mikrocyklu nie wcześniej niŜ co drugi dzień. Odpowiedniaczęstotliwość wysiłków musi być szczególnie przestrzegana w treningumłodocianych sportowców.Wzrost wytrenowania, czyli zwiększenie zdolności do wysiłków sportowych,ma miejsce wówczas, gdy między następującymi po sobie treningami o róŜnychoddziaływaniach obciąŜenia upływa okres wystarczający do normalnego przebieguprocesów odnowy biologicznej. Przemęczenie lub wyczerpanie sportowcanastępuje zawsze wówczas, gdy odstępy czasu między oddziaływaniem obciąŜeniao róŜnym charakterze (tlenowym, tlenowo-beztlenowym, beztlenowymglikolitycznym, beztlenowym niekwasomlekowym) są zbyt krótkie i uniemoŜ-89

Rodzaj mezocyklu Przygotowawczy „MP 1”Mikrocykl„Mi” ~ aDzień tygodnia poniedziałek wtorek środa czwartek piątek sobota niedzielaJednostka treningowa JP 1 JR 1 JP 2 JT JGł JR 2 JP 3Rodzaj mezocykluMikrocyklBezpośredniego przygotowania startowego ~ „BPS”„Mi” ~ bDzień tygodnia poniedziałek wtorek środa czwartek piątek sobota niedzielaJednostka treningowa JR 1 JP 1 JP 2 JP 3 JGł 1 JT JGł 2Rodzaj mezocyklu Startowy „MS 1”Mikrocykl„Mi” ~ cDzień tygodnia poniedziałek wtorek środa czwartek piątek sobota niedzielaJednostka treningowa JT/JR 1 JP 1 JP 2 JP 3 JR 2 JGł 1 JGł 2Rodzaj mezocyklu Regenerujący „MR 1”Mikrocykl„Mi” ~ dDzień tygodnia poniedziałek wtorek środa czwartek piątek sobota niedzielaJednostka treningowa JR 1 JP 1 JR 2 JGł 1 JT JP 2 JR 4Rysunek 26. Przykład układu głównych jednostek treningowych w mikrocyklu90

liwiają odnowę biologiczną. PrzedłuŜanie wysiłków doprowadza do przecią-Ŝenia psychicznego i fizycznego sportowca, natomiast zbyt długie przerwywypoczynkowe nie sprzyjają wzrostowi wytrenowania. Problem polega natakim umieszczeniu jednostki głównej w mikrocyklu, w stosunku do pozostałychjednostek, Ŝeby faza wzmoŜonej zdolności wysiłkowej (superkompensacja)wystąpiła w danym dniu.Kolejnym, istotnym zagadnieniem wpływającym na strukturę mikrocyklutreningowego jest ustalenie dnia tygodnia, w którym powinna być umieszczonajednostka główna. Im bliŜszy jest termin realizacji celu roku treningowego,tym większe znaczenie przypisuje się intensywności stosowanych bodźcówpodczas treningu. Intensywność wysiłków zwiększa się aŜ do uzyskaniapoziomu określonego przez cel, który zamierza się osiągnąć. Na przykład,u biegaczy intensywność jest planowana w zaleŜności od prędkości, jaką naleŜyosiągnąć w rekordowym biegu. Z uwagi na to, Ŝe intensywność wysiłkówoddziałuje bezpośrednio na powstawanie zdolności osiągania gotowości startowej,jednostki główne naleŜy umieszczać w tych dniach i w tych godzinach,w których będą organizowane starty. Organizm sportowca powinien „nauczyćsię” uzyskiwania najwyŜszej gotowości w dniu występowania zawodów (sobota,niedziela). Proces „uczenia” organizmu przejawiania wysokiej aktywnościwszystkich funkcji w ściśle określonym czasie jest specyficzny i długotrwały.W związku z tym naleŜy w strukturze mikrocyklu umieścić jednostkę głównąw odpowiednim dniu i godzinie startu co najmniej na cztery miesiące przedterminem rozpoczęcia współzawodnictwa w konkretnej dyscyplinie sportu.Tak wczesne przystosowywanie sportowca do maksymalnych wysiłkóww ściśle określonym czasie stwarza realne szanse prawidłowego ukształtowaniareakcji organizmu.Osiągany w wyniku treningu sportowego efekt jest kumulatywnym rezultatem600–700 jednostek treningowych. Wyznaczenie zadań dla jednostki treningowejstanowi o powodzeniu procesu treningowego. Jednostka treningowaskłada się z części przygotowującej psychofizyczne funkcje organizmu sportowcado wysiłku, z części głównej, w której realizuje się zadania przypisanejednostce, oraz części końcowej przeznaczonej na wypoczynek funkcjonalny.Stanowi ona pomost między częścią główną jednostki a dalszą jej częściąskładającą się z zabiegów odnawiających zdolności wysiłkowe. Dieta stanowidalsze wspomaganie odnowy biologicznej po wysiłku.Kolejnym warunkiem racjonalnego funkcjonowania struktury mikrocyklujest jego powtarzalność. Prawidłowo ułoŜony mikrocykl powinien powtarzaćsię w nie zmienionej formie co najmniej sześciokrotnie. Dzięki temu stosowanepodczas treningu bodźce wywołują trwałe zmiany w organizmie sportowca.91

Jest to takŜe wystarczająco długi odcinek czasu, aby zmiany te moŜna było poddaćkontroli. Jeśli jej wyniki potwierdzają przewidywany kierunek zmian,wówczas istnieje szansa na racjonalną konstrukcję dalszych mikrocyklów.Organizowanie mikrocyklu nie jest więc zadaniem łatwym, poniewaŜpodstawowe znaczenie dla realizacji przyjętych zadań ma odpowiednienastępstwo elementów, a nie ich przypadkowy dobór.92Rejestracja cyklu treningowegoZgodnie z przeprowadzonym wywodem w organizacji formalnej rocznegocyklu treningowego najwaŜniejszą rolę spełniają mezocykle. Stąd teŜ naleŜyje bardzo ściśle umiejscowić w czasie i nadać im taką kolejność, aby zadaniaw nich zawarte doprowadziły do realizacji celu konkretnego roku treningowego.Biorąc za punkt wyjścia termin realizacji celu, określamy terminy i następstwaposzczególnych mezocyklów (rys. 27). Graficzne przedstawienie terminówi czasu trwania poszczególnych mezocyklów na tle celu i zadań ułatwia organizacjęrocznego cyklu trenowania, a przez swoją prostą formę informujesportowca, trenera i organizatorów o przyjętym kierunku działań. Znając niechęćszkoleniowców do tego rodzaju pracy organizacyjnej, uproszczono dominimum formę zapisu. Proponowana forma przedstawiania organizacyjnejstruktury rocznego cyklu treningowego stanowi jednak niezbędne minimum.Nie naleŜy przeceniać form organizacyjnych, jednak ich niedocenianie jestgłównym czynnikiem ograniczającym postęp w pracy ze sportowcem. Proponowanarejestracja ani nie potęguje biurokracji, ani teŜ nie jest pracą zbędną.Negatywna ocena przez trenerów tego typu działań organizatorskich będziew dalszym ciągu utwierdzała ich w fałszywym przekonaniu, Ŝe intuicja tojedyna i najlepsza metoda pracy.3.3.2. Struktura operacyjna cyklu treningowegoW planowanych mezocyklach zabiega się głównie o to, Ŝeby w kolejnymtreningu składającym się na mikrocykl były zawarte środki oraz obciąŜeniatreningowe, które doprowadzą istotne cechy sportowca do takiej dyspozycji,Ŝe cel zostanie osiągnięty. Zmusza to do takiego rozłoŜenia zadań na części, abymoŜna je było zrealizować w poszczególnych jednostkach treningowych.Przed rozpoczęciem realizacji zadań konkretnego mezocyklu trener i współpracującyz nim specjaliści powinni uświadomić sobie, jak naleŜy uszeregowaćśrodki i obciąŜenia treningowe, zgodnie z siłą i specyfiką ich oddziaływania,aby przyjęta kolejność, proporcje i czas trwania były uŜyte z rozmysłem i, conajwaŜniejsze, zapewniały wykonanie wyznaczonych zadań (od mezocyklu

Sportowiec: ..........................Klasa sportowa: ...................Cykl treningu: 5Cel cyklu: 14,28 sTermin realizacji: .................Klub sportowy: ..........................Dyscyplina sportu: 110 m ppł.Rok kalendarzowy: ....................Zadania do wykonania w zakresiecech istotnych (dane nierzeczywiste)Miesiąc1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31Ix M E Z O C Y K L – MP1 – P R Z Y G O T O W A W C Z YIIIIIIVVVIVIIVIIIXXXIXIIDni← Mi – a1 → ← a2 a3 → ← a4→ ← a5 → ← a6 → K– termin realizacji celu– termin startów kontrolnych– termin mezocyklów– termin kontroli realizacji zadań (testy „K”)– badania lekarskie – inne– zgrupowania klubowe– zgrupowania centralne– konsultacje– somatycznychwys. ciała – 186 cmmasa – 76 kg– psychicznychtrwałość uwagi – 7 stenówsiła układu nerw. – 6 stenówczas reakcji prost. – 350 ms– koordynacji nerwowo-mięśniowejrzut kulą (4 kg) nad głową – 17,00 mskok w dal (5-skok) – 15,20 mskok w dal (z miejsca) – 2,00 m– kondycji ogólnejprzysiad z cięŜarem – 100 kgbieg na: 100 m – 11,31 s200 m – 23,02 s1000 m – 2,42 min– umiejętności specjalnychczas biegu przez 5 płotków – 35,3 sgibkość – 5 cm– wiedzyo człowieku – dostatecznyo treningu – dostateczny plusliczba tyg. trening. – 48liczba tren. w tyg. – 7czas treningu – 2 hogólna liczba godz. tren. – 672 hRysunek 27. Rejestracja organizacji rocznego cyklu treningowego93

do mezocyklu). Postępowanie takie jest konieczne, poniewaŜ wielkość i kierunekzadań kolejnego cyklu zaleŜą zawsze od realizacji zamierzeń cyklu poprzedniego.NaleŜy zatem przygotować program, w którym będzie przedstawiony,w miarę szczegółowy, opis działań trenera i sportowca słuŜącychrealizacji celu przyjętego w cyklu treningowym. NaleŜy przewidzieć, jakimdziałaniom dać pierwszeństwo i jak długo powinny one trwać. NaleŜy teŜzdawać sobie sprawę z tego, co i kiedy naleŜy poddać kontroli. Program zmuszado opracowania struktury operacyjnej, w której zawarte są środki działaniaoraz następstwo i charakter obciąŜeń treningowych.Środki treningoweW znaczeniu ogólnym za środek moŜna przyjąć rzecz, której uŜyjemy doosiągnięcia wyznaczonego zadania. Na wstępie naleŜy zaznaczyć, Ŝe ze względuna istotę działania społecznego oraz zasady etyki zawodowej trenera w sporcie,o którym mowa, obowiązuje zasada, Ŝe „cel nie uświęca środków”. Nie wolnostosować środków, które nienaturalnie przyspieszają rozwój lub stymulująorganizm do nadmiernych wysiłków. Dobierając je, naleŜy pamiętać o tym,Ŝe proces treningowy jest uznany za racjonalny tylko wówczas, gdy nie naruszajączdrowia sportowca, umoŜliwia mu osiąganie wyznaczonych celów.W powszechnym rozumieniu za środek treningowy uwaŜa się bodziec, naktóry organizm potrafi w sposób specyficzny zareagować.Rodzaje środkówBiorąc za podstawę funkcje informacyjne, wyróŜniono środki ogólne, ukierunkowanei specjalne (WaŜny 1981).Za środki ogólne uznano takie, które nie są specyficzne dla uprawianej dyscyplinysportu (np. dla piłkarza – pływanie, jazda na nartach). Dobierane sązawsze do indywidualnych moŜliwości sportowca i stosowane w celu doskonaleniajego ogólnych zdolności kondycyjnych lub jako środek kompensacyjny.NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe niespecyficzność tych środków nie jest nieograniczona(ich głównym zadaniem jest stworzenie fundamentu pod przyszłemistrzostwo). W związku z tym np. dla sportowca specjalizującego się w skokachna nartach środkiem ogólnym powinny być skoki do wody, skoki nabatucie, gra w koszykówkę itp. Środki te doskonalą określone mechanizmysprzyjające osiąganiu wyników w skokach podczas konkursów. Dla narciarzanp. pływanie czy jazda na rowerze stanowią środki zbyt ogólne i wyłączneich stosowanie byłoby niecelowe. W mezocyklach startowych środki ogólne sączęsto wykorzystywane jako bodźce w aktywnym wypoczynku sportowca.94

Za środki ukierunkowane uznano te, które są specyficzne dla uprawianejdyscypliny sportu tak dalece, Ŝe mogą być wiernie odtwarzane podczas walki.Ich układ przestrzenno-czasowy, dynamiczny i miejsce, w którym są stosowane(bieŜnia, boisko, pływalnia, skocznia narciarska itd.) odpowiadają ściśle warunkomwystępującym podczas walki w danej dyscyplinie sportu. W zespołowychdyscyplinach sportu mogą być stosowane indywidualnie, grupowo i zespołowo.Za ich pomocą doskonalimy zarówno zdolności kondycyjne, jak i umiejętnościspecyficzne sportowca (technika). Ich dobór, specyfika i układ przyczyniająsię równieŜ do zdobywania na treningu doświadczeń w zakresie rozwiązywaniatypowych sytuacji taktycznych w ataku i obronie.Środek specjalny to walka sportowa. Powinien on uczyć sportowca wywoływaniastanu gotowości startowej, wyraŜającej się chęcią do podejmowaniawysiłku wyznaczonego celem, jaki naleŜy na zawodach zrealizować. Środkio charakterze ogólnym i ukierunkowanym nie wyzwalają gotowości startowejw poŜądanej skali nawet wtedy, gdy są organizowane w formie współzawodnictwa.Dlatego wyróŜniono udział w zawodach jako środek specjalny, którywywołuje u większości sportowców motyw gotowości startowej. Stosując go,nie tylko zapoznajemy sportowca z warunkami współzawodnictwa sportowego,ale – co wydaje się najwaŜniejsze – ujawniamy specyfikę jego zachowań związanychz przygotowaniem do zawodów i udziałem w nich.Aby środek specjalny spełnił swe zadanie, naleŜy starannie planować udziałsportowca w zawodach. Karolczak-Biernacka (1976) twierdzi, Ŝe proces motywacyjnydo osiągania wyznaczonego zadania lub celu powstanie wtedy, gdy:− wynik, który sportowiec zamierza osiągnąć, jest dla niego w danym okresietreningu wartościowy;− istnieje realna szansa osiągnięcia wyniku ze względu na stan wytrenowania.Spełnienie tych warunków opisuje wzór Atkinsona: W = f (V · P), gdzie:wynik (W) jest funkcją wartości celu (V) i prawdopodobnie jego realizacji(P). JeŜeli którykolwiek z tych składników jest równy zeru lub osiąga niskiewartości, wówczas poziom motywacji jest równy zeru lub bardzo niski. Środekspecjalny jest w procesie treningu najistotniejszy, gdyŜ odpowiedź zestrony sportowca na jego zastosowanie dostarcza istotnych informacji o wyzwalaniumotywu do współzawodnictwa (rys. 28).Sztuką jest więc odpowiedni dobór rodzaju środków treningowych dorealizacji zadań cyklu szkolenia sportowca. Istotne jest jednak to, aby zawszew kaŜdym mezocyklu środki ogólne, ukierunkowane i specjalne występowaływspólnie. W zaleŜności od mezocyklu zmienia się tylko ich ilościowy udziałw planowanych mikrocyklach.95

96Rysunek 28. Związki między rodzajem pobudki motywacyjnej a zachowaniem się sportowca (za: Karolczak-Biernacka 1976)

Charakter środkówZ uwagi na charakter środków i związanych z nimi wysiłków mówimyrównieŜ o intensywności danego środka. W praktyce treningowej stosuje sięwskaźnik intensywności, będący wielkością bezwymiarową. Według Fidelusa(1970) wskaźnik intensywności przyjmuje postać wzoru:moc aktualnaWint = ≤ 1,moc max (WR )gdzie: moc aktualna oznacza moc, którą podczas treningu rozwija sportowiec,moc maksymalna oznacza moc rekordową moŜliwą do rozwinięcia przez sportowcaw danym ćwiczeniu, WR – wynik rekordowy dla konkretnego środkatreningowego.Wyznaczając zadania, naleŜy nie tylko opisać przyjęte w treningu ćwiczenia,ale dla kaŜdego z nich wyznaczyć wartość rekordową (WR). Wartość tainformuje nas o moŜliwościach sportowca w kaŜdym konkretnym ćwiczeniu.Nie znając ich, nie moŜemy obliczyć wskaźnika intensywności ćwiczeniapodczas treningu.Wskaźnik intensywności (W int ) moŜe być obliczany ze względu na róŜnewielkości, intensywność wyraŜoną w procentach (%), prędkość ruchu (m/s),czas trwania ruchu (s), pokonany cięŜar (N). UwaŜa się, Ŝe sportowiec ćwiczyz intensywnością:– umiarkowaną, gdy wskaźnik ma wartość ≤ 0,50,– duŜą, gdy wskaźnik przyjmuje wartość ≤ 0,60,– submaksymalną, gdy wskaźnik przyjmuje wartość ≤ 0,80,– maksymalną – treningową, gdy wskaźnik przyjmuje wartość 0,85–0,95.ObciąŜenie treningoweStosowanie tak rozumianych środków podczas treningu powoduje określonereakcje w organizmie sportowca, a wysiłek skierowany na ich utrzymanieokreśla się jako obciąŜenie treningiem (w skrócie OT). ObciąŜenie wyraŜa więcintensywność, z jaką sportowiec czerpie energię psychiczną i fizyczną. Wydatkowanieenergii wiąŜe się z subiektywnym poczuciem pokonywania oporu,czyli z wysiłkiem, który wymaga zestrojenia róŜnych czynników ustroju(krąŜenia krwi, oddychania, przemiany materii, wydzielania substancji) i wywołujepsychiczne i fizyczne zmęczenie sportowca. Ruch jest czynnym stosunkiemsportowca do otoczenia, a podłoŜem aktywności ruchowej jest znaczny wysiłekfizyczny (Kozłowski 1986). Aktywność fizyczna jest podstawowym stymulatoremrozwoju zdolności, jednak pod warunkiem, Ŝe wywołane obciąŜeniem97

treningowym wysiłki nie są nadmierne. Przekroczenie granic adaptacyjnychmoŜliwości organizmu sportowca wywołuje przedwczesne wyczerpanie się,przedwczesne starzenie się organizmu. Starzenie się naleŜy rozumieć jakozmniejszenie się moŜliwości organizmu do przetwarzania energii, co moŜepowodować ograniczenie mocy dyspozycyjnej, to jest mocy moŜliwej doskierowania na osiąganie sukcesów sportowych.Według Wojnarowskiej (1980) szkodliwość nadmiernych, jednostronnychobciąŜeń, zwłaszcza w treningu młodzieŜy, moŜe prowadzić do dysproporcjiw rozwoju poszczególnych układów, funkcji czy teŜ sprawności. Wywołanenadmiernym wysiłkiem urazy narządu ruchu mogą zaburzyć proces jego wzrastania.Nieprzekraczanie określonego progu wysiłków nie powoduje zakłóceńw prawidłowym rozwoju trenującego. MłodzieŜ uprawiająca sport wyczynowocharakteryzuje się wyŜszym, w stosunku do przeciętnej populacji, poziomemcech funkcjonalnych, będących zapewne tak efektem stosowanych obciąŜeń,jak i doboru do sportu osobników o wyŜszym ich poziomie. NaleŜy pamiętaćrównieŜ i o tym, Ŝe aktywność fizyczna związana jest z emocjami trenującegosportowca. Nadmierne wysiłki to zawsze silne źródło negatywnych emocji,które w połączeniu z nudą i nieracjonalnością treningu moŜe skutecznie zniechęcićsportowca do ćwiczeń. Stąd konieczność programowania wysiłkówna miarę aktualnych moŜliwości sportowca i ograniczanie wysiłków submaksymalnychdo niezbędnego minimum.Chcąc usprawnić określone działanie, naleŜy systematycznie ćwiczyć, abyosiągnąć zdolność do szybkiego wykonywania zadania w czasie oraz doskonałość,rozumianą jako zdolność do wykonania zadania moŜliwie małym kosztemenergetycznym. Zdolności te utoŜsamia się z zewnętrznym aspektemobciąŜenia i wyraŜa czasem ćwiczenia (t), wartością pokonywanego oporu (kg)lub liczbą powtórzeń ćwiczenia. Zdolność do wykonywania ćwiczeń corazmniejszym kosztem fizjologicznym utoŜsamia się z wewnętrznym aspektemobciąŜeń i traktuje jako indywidualne reakcje organizmu sportowca na wysiłek,związane z oceną jego intensywności i stopnia zmęczenia. ObciąŜeniate oraz czas i charakter przerw przeznaczonych na wypoczynek wywołująokreślone efekty w organizmie sportowca.W zaleŜności od charakteru wywołanego efektu treningowego obciąŜenietreningowe (OT) stosowane w cyklicznych wysiłkach Wołkow i in. (1988) dzieląna cztery kategorie: tlenowe, tlenowo-beztlenowe, beztlenowe glikolityczne,beztlenowe niekwasomlekowe (tab. 2). W koncepcji tych autorów podstawowekryterium intensywności obciąŜenia stanowi względny poziom metaboliczny(stosunek zapotrzebowania energetycznego ćwiczenia do poziomu indywidualnychwartości maksymalnego zuŜycia tlenu). Za ilościowe kryterium przyj-98

muje się przede wszystkim czas działania bodźca, składający się z: czasućwiczenia (t ćw ), czasu przerw między powtórzeniami (t p ) oraz czasu zuŜytegona odnowę po zakończeniu ćwiczenia (t o ):t OT = t ćw + t p + t o .Tabela 2. Względna intensywność ćwiczeń o róŜnym ukierunkowaniu (za: Wołkow, Olejnikow,Szestakow 1988)OddziaływanieobciąŜenia1. Tlenowe (intensywnośććwiczenia na poziomieprogu przemian beztlenowych)Względnaintensywność(w stosunkudo maksymalnejmocytlenowej)MocWskaźniki fizjologicznekoncentracjakwasumlekowegotętnopHOrientacyjnyczas trwaniapojedynczegoćwiczenia (s)≤ 5 ≤ W pr 5,55 130–150 ≥ 7,35 120

treningowych mogą być bardzo róŜne. ZaleŜy to od wieku sportowca, stanuwytrenowania oraz zadań, które realizuje w cyklu treningowym. MoŜna zastosowaćw treningu organizacyjnie prosty wariant (A) polegający na jednorazowymustaleniu wartości rekordowej ćwiczenia i systematycznym zwiększaniuintensywności jego wykonania. MoŜna przyjąć takŜe bardzo progresywnysposób planowania wzrostu wartości obciąŜenia polegający na okresowymwyznaczaniu wartości rekordowej ćwiczenia z równoczesnym zwiększaniemintensywności jego wykonania. Wariant ten (B) jest zalecany do stosowaniaw fazie końcowej mezocyklu bezpośredniego przygotowania startowego. Doorganizowania operacyjnej struktury przygotowania sportowca niezbędna jestumiejętność programowania obciąŜeń treningowych (rys. 29). Skutecznośćtreningu sportowca zaleŜy bowiem od tego, w jakim stopniu stosowane środkibędą sprzyjać poprawie cech istotnie decydujących o moŜliwości osiągnięciacelu. Realizacja zadań treningowych jest moŜliwa wtedy, gdy zestaw środków,włoŜony w ich wykonanie oraz wysiłek doprowadzą do wywołania określonychefektów w organizmie sportowca.100Środki odnowy biologicznej sportowcaWspółczesny trening charakteryzuje się znacznym obciąŜeniem sportowcawysiłkiem psychicznym i fizycznym, co powoduje konieczność stosowaniaśrodków sprzyjających podwyŜszaniu zdolności do wysiłku, zapobiegającychnegatywnym wpływom obciąŜeń fizycznych i przyspieszających odnowę powysiłku. W chwili obecnej skuteczność róŜnych środków przyspieszającychprocesy odnowy nie jest jeszcze dostatecznie zbadana. Wiadomo jednak, Ŝeczynny odpoczynek, kombinowany masaŜ i trening autogenny wywierają znacznywpływ na przyspieszenie procesów odnowy po wysiłkach. WiadomorównieŜ, Ŝe aktywność funkcji ustroju nie ustaje po zaprzestaniu działania,wobec tego środki odnowy biologicznej (np. masaŜ, sauna) stosujemy tylko wtedy,jeŜeli mamy pewność, Ŝe organizm sam sobie z likwidacją zmęczenia nieporadzi.Cel i zadania wyznaczone w cyklu treningowym stawiają zwykle wymaganiaprzewyŜszające moŜliwości regeneracyjne sportowca. Pojawia się więckonieczność włączenia do procesu treningowego środków regenerujących jegosiły. Powszechnie wiadomo, Ŝe wysiłkom fizycznym oraz ich skutkom towarzyszązawsze fazy wydatkowania energii, odnowy energii, stanu wzmoŜonejgotowości do wysiłku (superkompensacji) oraz powrotu do stanu spoczynkowego.Istota treningu polega na tym, aby ponowić wysiłek sportowca (takisam lub intensywniejszy) w czasie pojawienia się fazy superkompensacji po to,aby ponownie zaburzyć równowagę środowiska wewnętrznego w jego orga-

Zasada wliczania obciąŜenia środka treningowegoZadanieRodzajobciąŜeniaOpis ćwiczeniaWynik rekordowyćw. (WR)Zadaniedo wykonaniaObciąŜenietreningowe„OT”Czas i charakterprzerwwypoczynkowychPrzykład „A”Wytrzymałośćdługiego czasu„O” tlenowebieg w lesie1 km odcinek kontr.WR = 3,00 min10 × 1 km60% WR= 5 min/1 km50 min„O”1 strefabrakPrzykład „B”Wytrzymałośćkrótkiego czasu„U” tlenowo--beztlenowe←⎯⎯⎯⎯⎯ 15 m ⎯⎯⎯⎯→„WR” jednegopowtórzenia 10,0 s1 seria = 6 × 60% WR= 1,36 min4 seriepo 6 × 1,36 min5,44 min„U”2 strefa5 min3 min – chód2 min – truchtWarianty obciąŜenia treningiemAB– Wynik rekordowy ćw. „WR” 10,0 s; 10,0 s; 10,0 s; 10,0 s 10,0 s; 9,5 s; 8,0 s; 7,5 s– Intensywność ćw. w (%) 60%; 70%; 80%; 85% 60%; 70%; 80%; 85%– Czas ćwiczenia w (s) 14,0 s; 13,0 s; 12,0 s; 12,5 s 14,0 s; 11,4 s; 9,6 s; 8,7 sZapis wartości macierzy obciąŜenia treningiemStrefa energetyczna „J”Rodzaj obciąŜenia „i”1 2 3 4Ogólny „O” 50,0 minUkierunkowany „U” 5,44 minSpecjalny „S”Rysunek 29. Przykład zapisu treści obciąŜenia treningowego101

nizmie. Wysiłek fizyczny, zmieniając równowagę środowiska wewnętrznego,zmusza do zwiększonej aktywności narządy wewnętrzne i układy regulacyjne.Wielokrotnie powtarzane wysiłki minimalizują zaburzenie homeostazy, copowoduje powstawanie nowego, sprawniejszego mechanizmu utrzymania stanurównowagi. Zwiększają się moŜliwości wydolnościowe organizmu sportowcatkwiące w racjonalnym następstwie zmęczenia i procesów restytucji powysiłkowej.Wysiłek sportowca ma specyficzny charakter i jest zaleŜny od aktualnegostanu psychicznego, trudności zadania do wykonania, doboru środków orazwarunków, w jakich przebiega. Trening sportowca musi wywoływać zmęczenie,gdyŜ inaczej nie powstaną sprawniejsze mechanizmy regulacyjne. Treningjest jednak poprawnie realizowany, jeŜeli uwzględnia się w nim racjonalnenastępstwo wysiłków i wypoczynków. Aby ta zasada nie była naruszona, naleŜywypoczynek (restytucję powysiłkową) i wysiłek skrupulatnie programować.Wywoływanie zmęczenia przy zbyt krótkich przerwach przeznaczonychna wypoczynek, a więc nie wystarczających do usunięcia objawów zmęczeniapsychofizycznego, prowadzi do przewlekłego znuŜenia, a w końcu do wyczerpania.Przemęczony sportowiec, w odróŜnieniu od zmęczonego, nie moŜewypocząć, gdyŜ nie potrafi naleŜycie rozluźnić mięśni ani teŜ odpręŜyć sięnerwowo. Traci apetyt, trapi go bezsenność, jest niecierpliwy i kapryśny. Wyczerpanieto nie pojawia się nagle, jest ono stanem, który nasila się w zaleŜnościod stopnia nadmiernego wysiłku, jakości środków stosowanych w odnowie,warunków ćwiczenia i organizacji treningów.Proces restytucji Jethon (1978) definiuje jako powrót zdolności wysiłkowejdo poziomu wyjściowego (lub zbliŜonego do niego) po intensywnych obciąŜeniachpsychicznych i fizycznych. W zdrowym organizmie sportowca przebiegaon w trzech fazach. W pierwszej z nich, zwanej wczesnym okresem odnowy,trwającym od kilku minut do kilku godzin, dochodzi do zmian funkcji somatycznychi wegetatywnych. Podstawą tego wczesnego procesu odnowy jestodzyskanie czynnościowej równowagi organizmu. W drugiej fazie odnowy,tzw. oddalonej, dochodzi do czynnościowych i strukturalnych zmian w organachi tkankach organizmu. W trzeciej fazie odnowy kształtują się nowe, wyŜsze jakościowoprocesy strukturalne. Rodzaj i znaczenie występujących w tym okresiezmian nie zostały dotąd w wystarczającym stopniu poznane (Jethon 1982).Specyfika procesów restytucyjnych w kaŜdym konkretnym przypadkujest związana z charakterem obciąŜenia treningowego. W dynamice odnowybiologicznej moŜna ujawnić pewne ogólne prawa, do których Jethon (1982)zalicza:− nierównomierny przebieg poszczególnych procesów restytucyjnych,− fazowość restytucji procesów wegetatywnych,102

− niejednoznaczność restytucji procesów wegetatywnych i gotowość mięśnido wysiłku.Umiejętność racjonalnego łączenia wysiłków i wypoczynków stanowi o istocietreningu sportowego. NaleŜy pamiętać, Ŝe nadmierne wysiłki „ogłuszają”organizm sportowca, natomiast bodźce o intensywności progowej nie doskonaląmechanizmów utrzymywania równowagi w organizmie.Środki odnowy biologicznej moŜna podzielić na: bezpośrednio współdziałającez treningiem sportowca i profilaktyczno-uzupełniające. Pierwszeplanujemy równolegle z zadaniami, poniewaŜ są one integralną częścią procesutreningowego. Postępowanie to dotyczy doboru ćwiczeń do moŜliwości psychofizycznychsportowca, rozgrzewki przed treningiem, śródtreningowychprzerw wypoczynkowych, stosowania środków odnowy fizycznej (kąpiel, sauna,masaŜ) i relaksacyjnych po treningu oraz uzupełniania bieŜących strat wodno--elektrolitycznych.Zasadnicze działanie środków profilaktyczno-uzupełniających przypadana okres powysiłkowy. Ich działanie stanowi równieŜ integralną część procesutreningowego; jest to tylko pozornie czas wolny dla sportowca. Tryb Ŝycia, jakisportowiec prowadzi po treningu, musi być trenerowi znany i odpowiadaćzasadniczym wymogom w zakresie uregulowania nauki lub pracy, dostatecznejilości snu oraz właściwej diety, czyli niezbędnych składników pokarmowychdla prawidłowego rozwoju organizmu oraz wyrównania powstałych w czasiewysiłków strat energetycznych substancjonalnych. Wymienione zadania wyraźnieróŜnicują pojęcie wypoczynku, który występuje podczas i po zakończeniutreningu oraz odnowy biologicznej dotyczącej znacznej części sposobu Ŝyciasportowca między treningami. Stąd tak waŜne jest przekazanie sportowcowiodpowiedniej wiedzy o racjonalnym wypoczywaniu. Szanse zracjonalizowaniawypoczynku zwiększają się, jeŜeli w planowaniu współdziałają ze sportowcemnie tylko trener, lecz takŜe: lekarz, dietetyk, a w szczególnych przypadkachrównieŜ psycholog.śywienie sportowcaSzybkość odnowy biologicznej organizmu i gotowość do podjęcia kolejnegowysiłku zaleŜy w duŜej mierze od odnowienia zapasów energii. Stałe odnawianiezapasu energii jest niezbędne dla funkcjonowania organizmu, a tylko jegooptymalny stan warunkuje zdolność do wyczynów sportowych.Zapotrzebowaniem energetycznym nazywa się ilość składników pokarmowychuzaleŜnioną od stopnia aktywności fizycznej. Ilość składników wyraŜonajest w jednostkach, którymi określa się wielkość zapotrzebowania energetycznego,tj. w kilokaloriach (Namysłowski 1973).103

Racjonalne Ŝywienie sportowca polega na dostarczaniu, oprócz właściwejilości energii, takŜe wszystkich potrzebnych składników, tzn. białka, węglowodanów,tłuszczów, witamin i soli mineralnych. Istotne znaczenie ma dla sportowcaliczba posiłków i ich wartość kaloryczna. Ziemlański (1985) przyjmujeza najbardziej korzystny układ czteroposiłkowy, w którym ogólna dziennawartość energetyczna rozłoŜona jest następująco: pierwsze śniadanie – 30%,drugie śniadanie – 10%, obiad – 40% i kolacja – 20%. KaŜdy z tych posiłkówpowinien zawierać wszystkie potrzebne składniki odŜywcze.Wydatek energetyczny, a tym samym zapotrzebowanie na energię sportowcówjest znacznie zróŜnicowany w zaleŜności od wieku trenującego sportowca,dyscypliny sportu, programu treningowego. Przyjmuje się, Ŝe zapotrzebowanieenergetyczne sportowców waha się w granicach 4300–6300 kcal na dobę.W dyscyplinach sportu, w których występuje długotrwały wysiłek (kolarstwo,biegi długodystansowe, w tym na nartach) wydatek energetyczny moŜe byćwyŜszy (Ziemlański 1985). Średnie dobowe wydatki energetyczne sportowcównie powinny przekraczać podanych liczb. Zakłada się równieŜ, Ŝe podaŜenergii z poŜywienia nie powinna przekraczać około 15–20% rzeczywistegowydatku energii.Za najbardziej racjonalny uwaŜa się następujący zestaw podstawowychskładników pokarmowych: 14% białka, 31% tłuszczów, 55% węglowodanów.W dyscyplinach sportu o charakterze wytrzymałościowym moŜna od tej zasadyodstąpić. Ponadto w planowaniu biochemicznych środków odnowy biologicznejsportowca naleŜy uwzględnić przeciętne zapotrzebowanie dzienne nawitaminy (A, B 1 , B 2 , PP, C, E) oraz składniki nieorganiczne (sód, potas,wapń, magnez, fosfor, Ŝelazo, jod). Nieprawidłowa podaŜ energii i nieracjonalnydobór składników poŜywienia (zwłaszcza pełnowartościowego białka) nietylko nie doprowadzi do mistrzostwa, ale moŜe mieć nieobliczalne konsekwencjezdrowotne. Uwagę tę kieruje się do tych trenerów, którzy drogę domistrzostwa upatrują tylko w zwiększaniu obciąŜenia treningowego.104Środki relaksacyjneRealizacja zadań treningowych uzaleŜniona jest od psychicznego znoszeniaobciąŜenia treningowego, czyli od subiektywnego odczuwania zmęczenia związanegoz psychicznym napięciem podczas treningów i zawodów sportowych.Odczucie zmęczenia jest często subiektywne, ale zawsze stanowi powaŜnąbarierę realizacji zadań.Człowiek jest istotą psychofizyczną, co oznacza, Ŝe dysponując sposobamiwywierania wpływu na stan fizyczny sportowca mamy równieŜ moŜliwośćwywierania wpływu na jego stan psychiczny i odwrotnie (Domachowski 1985).

Wszelka aktywność mięśniowa wiąŜe się z przeŜyciami emocjonalnymi;towarzyszą jej reakcje emocjonalne, pobudzenie układu wegetatywnego,nerwowego, wzrasta nasilenie przenikania do krwi substancji hormonalnych.Wzajemne oddziaływanie sfery psychicznej i fizycznej pozwala, dzięki ćwiczeniom,uświadomić sobie własne ciało i wypracować mechanizmy regulującestany napięcia psychofizycznego.Grochmal (1979) uwaŜa, Ŝe naleŜy wyćwiczyć umiejętność rozkładu napięciamięśni w postawach spoczynkowych i w czasie ruchu. Często bowiemtak podczas treningu, jak i walki sportowej wykorzystuje się aktywność mięśniw znacznie większym stopniu, a więc ze znacznie większym zuŜyciem energii,niŜ tego wymaga rodzaj wykonywanego zadania. Kontrola wewnętrzna pracymięśni wykrywa te zbędne napięcia i pozwala ich unikać w miarę nabieraniabiegłości.Zarówno sportowcy, jak i trenerzy powinni zdawać sobie sprawę z tego,jak waŜne jest dla uzyskania sukcesu sportowego wywieranie wpływu na stanfizyczny i psychiczny organizmu sportowca. Według Domachowskiego (1985)ścisła współzaleŜność tych dwóch aspektów funkcjonowania człowieka leŜyu podłoŜa technik relaksacyjnych i biologicznego sprzęŜenia zwrotnego (biofeedback).Techniki te opierają się na istnieniu bezpośredniego związku międzynapięciem psychicznym a napięciem mięśni. Techniki relaksacyjne zakładają,Ŝe rozluźnienie mięśni prowadzi do relaksu psychicznego, a doskonalenie tegozwiązku wpływa na przebieg funkcji fizjologicznych. ZałoŜeniem technikibiologicznego sprzęŜenia zwrotnego jest uczenie się (drogą warunkowaniaklasycznego i instrumentalnego) kierowania przebiegiem tych funkcji, a więci wpływania na stan fizyczny i psychiczny organizmu. Do tych celów wykorzystujesię aparaturę elektroniczną umoŜliwiającą ciągły odczyt przebieguróŜnorodnych funkcji fizjologicznych.Obie grupy technik po modyfikacji, zdaniem Domachowskiego (1985),moŜna zastosować na potrzeby sportu klasyfikowanego i wykorzystać do:− obniŜenia aktywności psychofizycznej organizmu (relaksacji). Jest toszczególnie przydatne do zintensyfikowania regeneracji po znacznychobciąŜeniach treningowych lub walce sportowej. Relaksacje mogą byćstosowane z powodzeniem w 5–10-minutowych przerwach między kolejnymnasileniem wysiłku;− wzmoŜenia aktywizacji organizmu. Jest to odwrotność poprzedniegoprocesu, dająca moŜliwość przygotowania sportowca do zwiększonegowysiłku, poczynając od zgeneralizowanej mobilizacji organizmu aŜ douwarunkowania na określony bodziec krótkotrwałej, intensywnej reakcjimobilizacyjnej;105

− uzyskania stanu relaksacji w procesie likwidacji psychicznej komponentykontuzji (proces tzw. desensybilizacji). Jest to szczególnie przydatnew redukcji lęku (np. przed upadkiem w skokach na nartach, uderzeniem).Stan relaksacji moŜe w sporcie klasyfikowanym spełniać dwa zadania. Popierwsze, moŜe być celem samym w sobie, jako Ŝe wiąŜe się z poŜądanymstanem organizmu. Relaksacja sprzyja bowiem odnowie biologicznej i psychicznejorganizmu, przygotowując go do kolejnego wysiłku. Po drugie, stanten traktowany instrumentalnie pozwala, ze względu na swe specyficznewłaściwości, na pełne wyizolowanie bodźców nieistotnych, umoŜliwiając pełnąkoncentrację na celu sportowym, nawet w warunkach mało sprzyjających.Stan wyizolowania z kolei pozwala warunkować wysoką gotowość organizmuna określony bodziec.Wybór metody relaksacji w sporcie klasyfikowanym nie jest rzeczą łatwą.Z wielu róŜnorodnych metod Domachowski (1985) zaleca wykorzystanie treninguautogennego Schultza oraz relaksacji progresywnej Jacobsona. Proponowanemetody umoŜliwiają uzyskanie porównywalnych wyników. UmoŜliwiato wybór jednej z nich lub stosowanie zamienne w zaleŜności od sportowca,zadania treningu, rodzaju treningu lub etapu trenowania.W treningu autogennym Schultza zaleca się przyjęcie pozycji leŜenia naplecach lub pozycji „doroŜkarza na koźle” polegającej na tym, Ŝe ćwiczący,siedząc na krześle lub ławce, opiera łokcie na kolanach, dłonie opuszcza swobodniemiędzy lekko rozchylonymi nogami i pochyla tułów wraz z głową doprzodu, podtrzymując cięŜar ciała na rękach. W trakcie treningu naleŜy zachowaćtaką temperaturę pomieszczenia, by nie dopuścić do uczucia marznięcia.Trening wykorzystuje stan relaksu (rozluźnienia mięśniowego) oraz ograniczeniedostępu bodźców zewnętrznych; jest stopniowalny.Ćwiczenia standardowe najniŜszego stopnia (6 ćwiczeń) naleŜy przeprowadzaćpoczątkowo trzy razy dziennie, zaczynając od 1 do 5 minut, przedłuŜającje stopniowo do 15–20 minut. Seanse 15–20-minutowe moŜna wprowadzać nazakończenie treningu lub włączyć je odpowiednio w strukturę mikrocyklu treningowego.Ćwiczenia trwające krócej moŜna stosować w dowolnym momencietreningu, umoŜliwiającym rozluźnienie mięśni.Ćwiczeniem pierwszym jest trenowanie odczuwania cięŜaru całego ciała.Powstanie sugestii powinno być poprzedzone instrukcją, by trenujący skoncentrowalisię na treści podawanych sugestii oraz na odczuciach, jakich będądoznawali. MoŜe to brzmieć następująco: „Zamknij oczy i postaraj się całkowicierozluźnić. Skoncentruj się na moich słowach i na tym, co się będziedziało w twoim ciele. Pozwól, by się działo to, co ma się dziać”. Formułowaniesugestii w pierwszej osobie ułatwia przejście do samodzielnego trenowania.106

Podawane sugestie są początkowo trzyczęściowe, np. pierwsza sugestia brzmi:„Moja prawa ręka będzie cięŜka”, druga: „Moja ręka staje się cięŜka”, trzecia:„Moja prawa ręka jest cięŜka”. Po kilku pierwszych treningach rezygnujemyz sugestii trzyczęściowej, powtarzając tylko człon ostatni. W ten sam sposóbzajmujemy się lewą ręką, prawą nogą, lewą nogą, kończąc sugestią: „Całe mojeciało jest cięŜkie”. Kolejne sugestie naleŜy przedzielić 10–15-sekundowymiprzerwami. Przechodzenie do kolejnej części ciała dobrze jest oddzielić sugestią:„Jestem zupełnie spokojny”. PoŜądane jest równieŜ rozpoczynanie kaŜdorazowocyklu ćwiczeń tą sugestią. Sugestie naleŜy przekazywać głosemspokojnym, bez szczególnej modulacji.Ćwiczenie drugie dotyczy wyzwalania uczucia ciepła. Zachowując zasadępostępowania jak w ćwiczeniu pierwszym, dochodzimy do sugestii: „Całemoje ciało jest ciepłe”.Ćwiczenie trzecie zmierza do wykorzystania zwiększonej kontroli nad pracąserca. Posługujemy się sugestią: „Moje serce uderza równo i spokojnie”. Przedzasadniczym ćwiczeniem naleŜy zastosować ćwiczenie pomocnicze polegającena połoŜeniu ręki w okolicy serca celem nauczenia się wyczuwania jegorytmu. Cel ćwiczenia to uzyskanie spokojnej pracy serca i wyczuwanie jegorytmu bez pomocy ręki.Ćwiczenie czwarte ma za zadanie regulowanie oddechu. Przez sugestię:„Oddycham zupełnie spokojnie”, ćwiczący powinien uzyskać wyrównaniei pogłębienie oddechu bez świadomego wywierania wpływu na ten proces.Autosugestywna regulacja oddychania polega raczej na poddaniu się naturalnemu,a nie narzuconemu, rytmowi oddychania. Funkcje fizjologiczne regulowaneprzez trzecie i czwarte ćwiczenie w zadaniach sportowych odgrywająniezwykle istotną rolę.Celem ćwiczenia piątego jest wykształcenie umiejętności wpływania nadziałanie narządów wewnętrznych, związanych z funkcjonowaniem tzw. splotusłonecznego. Podaje się sugestię: „Odczuwam przyjemne ciepło w brzuchu”lub „Do mego brzucha napływa przyjemne ciepło”.Ćwiczenie szóste dotyczy aktywności całego układu nerwowego. Zamierzonycel osiąga się przez wywieranie wpływu na stopień ukrwienia głowy.Sugestia brzmi następująco: „Moje ciało jest chłodne”. Odczucie chłodu ciaławiąŜe się ze zwęŜeniem naczyń krwionośnych i obniŜeniem ilości dopływającejkrwi. Prowadzi to do obniŜenia aktywności mózgu i sprzyja uzyskaniu stanupsychicznego odpręŜenia. W połączeniu z „wyciszeniem” aktywności somatycznejczęści ciała daje w efekcie stan wyrównanej relaksacji psychofizycznej.Ćwiczenie to kończy sugestia: „Jestem zupełnie spokojny”.107

Zestaw przedstawionych ćwiczeń słuŜy przede wszystkim uzyskaniu stanurelaksacji, która umoŜliwia szybką i głęboką regenerację organizmu. Opanowaniezestawu ćwiczeń jest moŜliwe do osiągnięcia w okresie 2–3-miesięcznym.Miarą tego opanowania jest zdolność do wyzwalania u siebie odpowiedniegostanu przez koncentrację. Stany relaksacji powinny występować w krótkim(1–2 min) czasie od momentu koncentracji. KaŜdorazowo ćwiczenia powinnykończyć się zdecydowanym odwołaniem stanu relaksacji. SłuŜą temu róŜnesugestie typu: „Biorę głęboki oddech”, „Prostuję ręce”, „Jestem wypoczętyi energiczny” itp. Zwykle są to 2–3 sugestie stosowane jednorazowo.Modyfikacje autogenne słuŜą do dalszych skutecznych oddziaływań napsychofizyczne funkcjonowanie organizmu. Mogą one pogłębiać efekty wywieraneza pośrednictwem procedury standardowej albo wprowadzać noweelementy oddziaływań, jak nasilenie poŜądanej modyfikacji, likwidację niekorzystnychpostaw czy sposobów zachowań.W modyfikacjach autogennych stosuje się dwa rodzaje zindywidualizowanychautosugestii, co oznacza dostosowanie określonego zadania do konkretnegosportowca. Pierwszy rodzaj autosugestii jest skierowany na funkcje fizjologiczne,pogłębia efekty uzyskiwane za pomocą ćwiczeń standardowych. Drugito formułki z intencją wywierania wpływu m.in. na poziom określonej motywacji,nastawień, postaw czy zachowań odnoszących się do konkretnego miejscai czasu. Mogą to być autosugestie typu: „Potrafię wygrać”, „Jestem odwaŜny”,„Przełamię kryzys” itp. Sugestia powinna być formułowana jako zdanietwierdzące, krótko i zrozumiale dla ćwiczącego. Powinna aktywizować wyobraźnięsportowca, a dzięki stanowi relaksacji ułatwiać mu poddanie się – drogąautosugestii – treściom, które ze sobą niesie. UmoŜliwia to odwoływanie siędo wyobraźni, względnie czysto mechaniczne powtarzanie Ŝądanej sugestii.Relaksacja progresywna Jacobsona polega na systematycznym trenowaniu(w czasie sześciu kolejnych lekcji) rozluźniania róŜnych grup mięśni. Relaksacjajest efektem rozluźnienia mięśni.Lekcja pierwsza ma za zadanie nauczenie sportowca rozróŜniania uczucianapięcia i rozluźnienia mięśni. Trenującemu, siedzącemu na krześle, poleca sięmocno zacisnąć pięści lub dłoń na poręczy krzesła i skoncentrować na wra-Ŝeniach, jakie rodzą się w związku z napięciem mięśni w przedramieniu.Następnie sportowiec śledzi wraŜenia pojawiające się po rozluźnieniu napiętychmięśni. MoŜna ułatwić ćwiczącemu zadanie przez polecenie dotykaniamięśni (biceps, policzek itp.) własnych lub współćwiczącego i obserwowanieróŜnic podczas napinania i rozluźniania mięśni. Następnie przytrzymuje sięrękę w przegubie (moŜe to czynić współćwiczący) i poleca ją podnieść, nakazującskoncentrowanie się na wraŜeniach pochodzących z bicepsu. To samo108

zadanie naleŜy wykonać po rozluźnieniu mięśni. Kolejne ćwiczenie polegana napręŜeniu bicepsu, a następnie szybkim jego rozluźnieniu tak, by rękaswobodnie opadła. Ćwiczy się tak długo, aŜ sportowiec potrafi swobodnie rozluźniać(relaksować) jednocześnie wszystkie mięśnie ramienia i przedramienia.Lekcja druga obejmuje relaksację mięśni głowy (czoło, nos, usta, Ŝwacze,mięśnie skroniowe). Ćwiczenie polega na przemiennym marszczeniu i rozluźnianiuczoła, marszczeniu nosa, zaciskaniu zębów itp. Po pierwszej grupiećwiczeń poleca się trenującemu rozluźnić w ciągu 10 minut całe ciało. WaŜnąrolę odgrywa odpowiednie ułoŜenie warg (kilkumilimetrowe rozchylenie)ułatwiające relaksację mięśni dróg oddechowych.Lekcja trzecia obejmuje relaksację języka. Jego napięcie uzyskuje się przez„wypychanie” językiem zębów. Szerokie otwarcie ust pozwala odczuwaćnapięcie mięśni przedgnykowych. W następstwie ćwiczenia język i mięśnieprzedgnykowe ulegają relaksacji. Kolejno wywołuje się napięcie i rozluźnieniemięśni szyi.Lekcja czwarta obejmuje naukę relaksacji tułowia (pleców, klatki piersiowej,mięśni brzucha).Lekcja piąta dotyczy umiejętności rozluźniania palców rąk i nóg.Podobny trening moŜna przeprowadzić w warunkach domowych (ok. półgodziny dziennie). Przy stosowaniu ćwiczeń relaksacyjnych naleŜy dąŜyć dotego, by relaksowanie poszczególnych grup mięśni było powiązane z relaksacjąmięśni oddechowych, która uzewnętrznia się spokojnym, równym i naturalnymoddechem.Trening relaksacyjny ze względu na swoje zalety powinien być wprowadzonyrutynowo do procesu treningowego. Godne polecenia jest zastosowanie gona etapie trenowania wstępnego i podstawowego. Dzieci i młodzieŜ wytwarzająodpowiednie sprzęŜenie zwrotne i najpełniej reagują na sugestie. Względnałatwość opanowania zasad treningu relaksacyjnego umoŜliwia skuteczne stosowaniego nie tylko przez psychologów, ale i samodzielnie przez trenerów.Graficzny zapis struktury operacyjnejPrzyjęty sposób organizowania struktury operacyjnej oparty jest na zasadziepostępowania „od ogółu do szczegółu”. Wybór zadań i przyjęcie koncepcji ichrealizacji jest działaniem twórczym, w którym następuje przejście od teoretycznegomyślenia do praktycznego działania i odwrotnie. Im rozleglejsza jestwiedza trenera, bogatsze doświadczenie, im lepsza organizacja klubu sportowego,tym większe są moŜliwości przygotowania struktury organizacyjnejopartej na racjonalnych przesłankach. Ma to miejsce jednak tylko wtedy, jeŜelitrener nie tylko rozumie potrzebę racjonalnego organizowania procesu trenin-109

gowego, lecz takŜe potrafi go zarejestrować (rys. 30). Graficzny zapis mezocyklutreningowego nie ma więc nic wspólnego ze zbędnym biurokratycznymdziałaniem trenera. Prezentują taki pogląd tylko trenerzy oportuniści, którymjest obojętne unowocześnianie procesu treningowego. W dyscyplinach, w którychrezultat osiągnięty przez sportowca jest klasyfikowany, nie moŜna dzielićtrenerów na teoretyków i praktyków. Rozpoczynając planowanie treningu,trener przenosi się na szczebel organizacji szkolenia, na którym przewaŜajądziałania twórcze i racjonalne. Rutynowe decyzje eliminują prawie zupełniepostęp w przygotowywaniu do wyczynu sportowego.3.4. Motywowanie sportowca do realizacji celów i zadańPlanowanie i organizowanie jest etapem przygotowawczym, którego celemjest wybór moŜliwie najlepszego postępowania prowadzącego do osiągnięciakariery sportowej. Jak juŜ wcześniej zaznaczono, w sporcie klasyfikowanymdąŜymy wyłącznie do tego, aby sportowiec został rekordzistą. Osiągnięcia sportowew tej skali dostępne są wyłącznie ludziom bardzo uzdolnionym, rozumnym,pracowitym i – co jest bardzo istotne – silnie tego pragnącym, poniewaŜ motywacjajest jednym z podstawowych czynników determinujących zachowanieludzi. Realizacja celów i zadań treningowych wyznaczanych planem kolejnychlat trenowania wymaga więc od trenera przede wszystkim kształtowania motywacjisportowca. Zawodnik, chcąc zdobyć wynik na miarę mistrza musiosiągnąć optymalny poziom motywacji rozumianej jako system podstawowychpotrzeb i wartości, które determinują kierunek dąŜeń człowieka i doprowadzajądo osiągnięcia konkretnego celu (Strelau 1975).Karolczak-Biernacka (1976) uwaŜa, Ŝe motywacja (potwierdzają to badaniaempiryczne) jest waŜniejsza niŜ aktualny stan fizycznego wytrenowania. Fizycznadoskonałość sportowca ma znaczenie podstawowe, jednak sama w sobienie decyduje o moŜliwości osiągania rezultatów na miarę mistrza. WywoływaniepoŜądanych motywów postępowania powinno opierać się na bodźcachwyŜszego rzędu, a więc dotyczących potrzeb typu społecznego czy moralnego(Zieleniewski 1978). Stosowane bodźce motywacyjne powinny uruchomićpotrzeby dotyczące samorealizacji i kreatywnego widzenia sportu w ogóle.Większość ludzi potrzebuje uznania, a sport jest szczególną formą społecznejdziałalności, która ułatwia zdobycie osiągnięć wysoko społecznie ocenianych.Im bardziej człowiek czegoś pragnie, tym bardziej skłonny jest wierzyćw moŜliwość osiągnięcia celu (Reykowski 1970). Kiedy sportowiec posiadazadowalający stopień wiary we własne siły, gdy cel, do którego dąŜy, jest dlaniego waŜny, wówczas nawet niepowodzenia i rozmaite przeszkody wpływająna niego pobudzająco.110

Cykl nr 5Doskonalona zdolność:1. Kondycja ogólna– termin kontroli~ 15 lutego– czas trwania mez.~ 5/01 do 14/02– liczba godz. tr. ~ 84 h2. Zasoby– górzysty teren leśny– siłownia, sala gier, pływalnia– laboratorium do kontroli– sprzęt osobisty sportowca do ćw.w terenieDzieńtygodniaZadania:Poprawa1. Wytrzymałości tlenowej2. Siły mięśni kończyndolnych3. Koordynacji nerwowo--mięśniowejRodzajjednostkitreningowejAkcenttreninguKontrola Jest Powinno być1. Standardowa próba wysiłkowa(bieŜnia mechaniczna)– częstość tętna oraz wskaźnikirównowagi kwasowozasadowejkrwi; mleczan(wartości róŜnic międzyspocz. a wysiłkiem)2. Przysiad ze sztangą3. Pięcioskok w dal z miejscaStruktura mikrocyklu i treść jednostekRodzajwysiłkuCharakterwysiłkuMetodaćwiczeńfizycznychOddziaływ.obciąŜeniaHR 187BE 13Lac 1170 kg11,00 m– 180– 17– 1480 kg12,50 mStosunek Środki odnowywysiłku dowypocz. zabiegi dietyponiedziałek JP1 siła mięśni „O” umiarkow. powtórz. IV strefa 1:1wtorekJR1aktywnywypoczynekkoszykówka„S” duŜy zmienna III strefa 2:1Liczba dni tr. = 7Czas treningu = 2 hLiczba godzin = 14 hPowtarzalność „Mi” = 6 לrodaczwartekJP2JTkoordynacjanerwowo--mięśniowa„O” umiarkow. powtórz. II strefa 1:1–pojęciewytrzymałościwypoczynekbierny– – –piątekJgłwytrzymałośćtlenowa„O” duŜy ciągła I strefa 1:0sobotaJR2aktywnywypoczynek(pływanie)„O” mały – I strefa 1:1Części jednostkii czas trwanianiedzielaJP3ćwiczenietechnikipłotkowejwstępna20–40 min„U” duŜe powtórz. III strefa 1:3główna30–50 minRysunek 30. Struktura organizacyjna cyklu treningowego wraz z treścią zadań(zadania treningowe dla sportowca specjalizującego się w biegu na 110 m przez płotki)końcowa20–30 min111

Jak twierdzi Czajkowski (1987), w działalności trenera sprawą niezmierniewaŜną, trudną i delikatną jest kształtowanie motywacji, gdyŜ jej treść i poziompowinny być wielopłaszczyznowe i dostosowane do indywidualnych moŜliwościsportowca. W związku z tym zaleca stosowanie zespołu zachęt i oddziaływańmotywacyjnych, do których zalicza:− przedstawienie sportu, w tym przypadku klasyfikowanego, jako środkasamourzeczywistnienia się człowieka, umoŜliwiającego zaspokajaniepotrzeb psychicznych, sportowych i społecznych;− podkreślanie wartości i hierarchii celów, które naleŜy osiągnąć;− rozbudzanie ambicji sportowca i rozwijanie zainteresowania uprawianąprzez niego dyscypliną;− wykazywanie szacunku dla jego osiągnięć i racjonalne stosowanie pochwał,zachęt, a w szczególnych przypadkach upomnień i kar;− wysoki poziom merytoryczny procesu treningowego, który wyzwalainicjatywę sportowca w podejmowaniu decyzji związanych z treningiemi udziałem w zawodach.Zawodnicy czynią największe postępy wtedy, gdy za podstawową wartośćjest uznawany sportowiec, który moŜe twórczo trenować i wyznaczać wrazz trenerem kolejne, realne cele i zadania do wykonania (Czajkowski 1987).Aby siła motywacji była optymalna, sukces w sporcie musi mieć dla zawodnikawysoką wartość. Siła motywu (M) stanowi bowiem funkcję wartościcelu, do którego dąŜy sportowiec (U) oraz prawdopodobieństwa osiągnięciacelu (P), czyli wiary we własne siły. ZaleŜność tę moŜna ująć w postaci funkcjiM = f (U · P).Oddziaływanie siły motywacji sformułowali w swych pracach Yerkesi Dodson (za: Czajkowski 1987):1. Wraz ze wzrostem motywacji sprawność i skuteczność działania wzrasta,ale do pewnego progu. Tylko motyw nie przekraczający określonegoprogu pomaga w działaniu. Stan wysokiego pobudzenia rodzi przesadneambicje, brak opanowania, lęk, co w znacznym stopniu obniŜa skutecznośćw działaniu. Z kolei sportowiec o niskiej motywacji nie osiągnierezultatu na miarę mistrza.2. Istnieje zaleŜność między trudnością celu i zadania a podatnością nawpływ motywacji. Im zadanie jest łatwiejsze do wykonania, tym mniejszenasilenie motywacji wystarcza do jego realizacji. Im trudniejszezadanie, tym poziom motywacji musi być wyŜszy. Znajomość tych prawprzez trenera ma duŜe znaczenie dla skutecznej działalności szkoleniowej.112

Człowiek ma dwa poziomy motywacji: zewnętrzny i wewnętrzny. Motywowaniezewnętrzne określa się jako rzeczowe. Ma ono miejsce wtedy, gdysportowiec podejmuje swoje działania na polecenie trenera, działa pod presjąopinii społecznej, dla nagród lub chęci znacznych zysków. Wszystko to ograniczaswobodę funkcjonowania sportowca i jest zwane regulacją zewnętrzną.Karolczak-Biernacka (1989) uwaŜa, Ŝe preferowanie sterowalności z zewnątrzczy częste podejmowanie decyzji dotyczących Ŝycia osobistego sportowcaprzez trenera powoduje, Ŝe sportowiec poddaje się łatwo sterowaniu,a czasami nawet sam o nie zabiega. Jest to dla wszystkich działających w sporcieklasyfikowanym pedagogów bardzo waŜny sygnał ostrzegawczy o nasilającymsię zjawisku zanikania podmiotowości sportowca. Zbyt wielu jest trenerów,którzy chcą, aby sportowiec utoŜsamił się z nimi i dla osiągnięcia tego zamiarupreferują współpracę na zasadzie tzw. twardej ręki.Badania naukowe wykazują, Ŝe trenerzy mają często cechy osobowościautorytarnej. DąŜą do opanowania otoczenia sportowca i sprawowania w znacznymstopniu władzy, wpływów i kontroli, mniej natomiast interesują sięstosunkami międzyludzkimi (Heinemann 1990). Doświadczenie praktycznei badania naukowe wykazują, Ŝe personalne sterowanie realizacją zadań, organizowaniewszystkich elementów Ŝycia sportowca, natarczywy wgląd w jegoŜycie intymne, wymuszanie realizacji zadań zbyt trudnych, zbyt wysokie nagrodypienięŜne ograniczają podmiotowość sportowca. Stosowana w nadmiarzei w zbyt długim czasie regulacja zewnętrzna nie tylko jest sprzeczna z ideąsportu, ale skutecznie ogranicza ciekawość poznawczą sportowca, obniŜa jegobezinteresowną działalność na rzecz ambitnych doznań w sporcie.Motywacja zewnętrzna powinna wyłącznie stwarzać zachętę do działania.W sporcie klasyfikowanym naleŜy przywrócić rangę nagród symbolicznych(medali, dyplomów, pucharów) spełniających przede wszystkim rolę informacyjną.Nagroda w sporcie pobudza motywację, będąc źródłem radości i przyjemności.Działanie w sporcie przynosi satysfakcję, nie mając u podłoŜa uczucialęku, poniewaŜ w jej działalności dominuje pochwała, wyróŜnienie i Ŝyczliwość.Nagrody informują sportowca o społecznym uznaniu dla jego osiągnięcia.Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy nagrodzony sportowiec prezentuje równieŜinne wartości godne naśladowania. Awansując w sporcie, zyskuje się popularnośći uznanie społeczne.RóŜnego typu regulacje zewnętrzne, w tym i nagrody podnoszące poczuciewłasnej wartości i eksponujące bezinteresowne zamiłowanie do sportu, podnosząmotywację drugiego rodzaju – motywację wewnętrzną (Czajkowski 1987).Motywacja wewnętrzna wynika z przekonania (poczucia), Ŝe przyczyny działańzaleŜą od jednostki, która postępuje według własnych reguł, ma wpływ na113

wszystkie decyzje (Karolczak-Biernacka 1989). Ludzie dąŜą do osiągnięciapewnych wartości, nie licząc na nagrody rzeczowe. Te dąŜenia stanowią źródłomotywacji wewnętrznej. Sportowiec powinien odczuwać, Ŝe sam jest sprawcąswego działania i podnieta dla osiągnięcia czegoś nadzwyczajnego tkwi w nimsamym. Powinien więc być nastawiony na samego siebie, tzn. podejmowaćdziałania tylko dlatego, Ŝe są one jego pragnieniem i przynoszą mu poczuciezadowolenia ze sprawności i kompetencji.Na tle tak sformułowanego pojęcia motywacji wewnętrznej Czajkowski(1987) podkreśla jak naiwne, antywychowawcze i mało skuteczne są zabiegitrenerów, którzy uwaŜają, Ŝe mogą ze sportowców uczynić mistrzów wyłącznieza pomocą nagród rzeczowych. Autor ten w swych wskazówkach dla trenerówakcentuje konieczność kształtowania motywacji wewnętrznej od pierwszegoetapu szkolenia sportowca.Badania wskazują, Ŝe dzieci z zapałem realizują zadania treningowe zwłaszczawtedy, gdy spostrzegają i oceniają poziom swoich umiejętności i poprawęsprawności. Stwierdza się równieŜ, Ŝe waga motywacji wewnętrznej (duchowej)i zewnętrznej (rzeczowej) w ciągu lat kariery sportowca jest róŜna. Nigdyjednak nie powinny przewaŜać elementy motywacji zewnętrznej, które wykluczająrozwój aspiracji o charakterze sportowym.Pobudzając motywację sportowca, naleŜy w działaniu społecznym kierowaćsię zasadą kształtowania u wychowanków takich postaw, Ŝeby wykonaniezadań stanowiło dla nich potrzebę i przyjemność. Takie nastawienie wyzwalainicjatywę, pomysłowość i konsekwencję w działaniu sportowca oraz pozwalana długotrwałe kontynuowanie wysiłków.3.5. Kontrolowanie procesu treningowegoWedług KrzyŜanowskiego (1985) istota kontroli polega na stwierdzeniustanów rzeczywistych i porównaniu ich ze stanami zadanymi, a następnie nawyciąganiu wniosków co do występowania lub niewystępowania odchyleń.Kontrolowanie jako funkcję kierowania w sporcie klasyfikowanym moŜnasprowadzić do kontroli sprawowanej podczas realizacji zadań treningowychoraz kontroli następczej dotyczącej realizacji celu, a dokonywanej po zakończeniurocznego cyklu trenowania sportowca. Kontrola jest najistotniejsząfunkcją kierowania procesem treningowym, poniewaŜ dostarcza trenerowii sportowcowi informacji o tym, czy efekty trenowania odpowiadają przewidywanymstanom sprawności organizmu sportowca. JeŜeli nie występuje przewidywanazgodność tych stanów, to naleŜy stwierdzić, jaki jest rozmiar odchyleń,a przede wszystkim, jakie są ich przyczyny. Efektywne kierowanie procesem114

treningowym moŜliwe jest więc tylko w przypadku posiadania rzetelnychinformacji o stanie cech istotnych trenowanego sportowca, czyli o skutkachwywołanych stosowanymi środkami i metodami treningowymi.3.5.1. Kontrola realizacji zadań treningowychIstota treningu, w myśl zasady kontroli, polega na nieustannej analizieprzyczyn i wywołanych skutków. Zadania wyznaczane dla poszczególnychjednostek treningowych, realizuje się przez regulację aktywności sportowca,która powinna wywoływać określone efekty w jego organizmie. Regulacjapolega na takim utrzymaniu bądź zmianie (obniŜeniu, zwiększeniu) aktywnościfizycznej sportowca, aby przewidywane efekty wystąpiły. W przypadku, gdywyniki kontroli wykaŜą brak zgodności stanów rzeczywistych ze stanamiprzewidywanymi, stosuje się korektę odchyleń przez eliminowanie nieprawidłowości,które prawdopodobnie je spowodowały (rys. 31). JeŜeli trener w miaręracjonalnie zorganizuje strukturę operacyjną mezocyklu treningowego, to jegoudział w treningu sportowca sprowadza się prawie wyłącznie do kontroli,której wyniki stanowią podstawę regulacji aktywności sportowca.Wyznaczanie zadań w jednostce treningowej i ich realizacja stanowią o powodzeniumezocyklu treningowego. Programując zadania jednostki treningowej,musimy się w ich doborze kierować głównie zadaniem, które naleŜy zrealizować.Programowanie jednostek treningowych nie moŜe być przypadkowe,wymaga wiedzy, namysłu i rozwagi. W praktyce treningu sportowego bardzoczęsto głównym kryterium doboru ćwiczeń jest jego atrakcyjna forma organizacyjnalub panująca moda. Ćwiczenie nie ukierunkowane na realizację dokładnieokreślonego zadania staje się często celem samym w sobie; ćwiczy się dlasamego ćwiczenia, co jest stratą czasu.Kolejnym zagadnieniem jest liczba stosowanych w treningu ćwiczeń. MałezróŜnicowanie ćwiczeń nuŜy sportowca, zbyt duŜa róŜnorodność powodujekrótki czas ich oddziaływania, co znacznie obniŜa moŜliwość realizacji zadania.Optymalna liczba obejmuje 4–6 ćwiczeń w jednostce treningowej.O powodzeniu trenowania decyduje kontrola wpływu poszczególnych ćwiczeńi całego treningu na organizm sportowca. Sprawdzając wpływ bodźca naorganizm trenującego, moŜemy regulować, w pewnym stopniu, wywoływaneprzez niego efekty przez regulację elementów obciąŜenia treningowego. Takrozumianą regulację uzyskujemy przez: zmianę czasu i intensywności wysiłku,zmianę czasu i charakteru przerw przeznaczonych na wypoczynek, zmianęliczby powtórzeń ćwiczenia oraz ich serii.115

Schemat zapisu treści jednostki treningowejJTrAkcenttren.Opis ćwiczenia i numeracjaWynikrekordowyćw. (WR)Zadaniedo wykonaniaObciąŜ.trening.„OT”MetodaWypocz.Formaćw.Kontrola efektówKorektaŚrodki odnowypo treningunatychmiastowychwydłuŜonych zabieg dietaPrzykład – „Jgł Mi – a”JgłWytrzym.długiegoczasuĆw. 1.Bieg w lesieOdcinekkontrolnyrekord1 km =3,00 min10 km5 minna 1 km(60% –WR)50 minw I strefieCiągła Brak Indyw.Tętno130–150ud/minWskaźnik„WSR”– dystansu– prędkościbiegu– kąpiel– masaŜInny przykładJpnWytrzym.krótkiegoczasuĆw. nr 1Ćw. nr 2 itd.„WR” dlajednegopowtórzenia10,0 s4 serie1 seria– 6 × 60%WR1,36 min5,44 minII strefaPowtórz.5 minpo serii(3 minchódi 2 mintrucht)Indyw.Tętno150–180ud/minWskaźnik„WSR”– intensywnościćwiczeń– liczby powtórzeń– jakości ruchu– przerw wypoczynkowychRysunek 31. Schemat przebiegu kontroli w jednostce treningowej116

Wywoływane treningiem efekty w organizmie trenującego sportowca sązróŜnicowane w zaleŜności od czasu, jaki upłynął od wykonania zadania. Wołkow(1976) rozróŜnia: efekty natychmiastowe wywołane pojedynczym ćwiczeniem,charakteryzujące stan bieŜący organizmu sportowca, efekty wydłuŜonewywołane ciągiem ćwiczeń stosowanych w jednostce treningowej, charakteryzującestan przejściowy funkcji ustroju, oraz efekty kumulatywne będącewynikiem ciągu treningów stosowanych w mezocyklu, charakteryzującychstany trwałe funkcji ustroju sportowca. W treningu sportowca nie moŜna więczdawać się tylko na ocenę końcową, np. mezocyklu czy cyklu treningowego;kontroli powinien podlegać kaŜdy zastosowany, pojedynczy środek treningowy,jak teŜ ciąg środków. Obszar stosowanej kontroli obejmuje ocenę sprawnościfunkcjonowania mechanizmów energetycznych organizmu sportowca, cechjakościowych i ilościowych doskonalonych sportowych czynności motorycznychoraz planowanych wyników sportowych (rys. 32).Szczególne znaczenie przypisuje się kontroli wyników sportowych, poniewaŜich osiąganie jest najlepszym miernikiem skuteczności treningu sportowcai działań trenera. Kontrolowanie wyłącznie osiąganych wyników jest niewystarczające,gdyŜ nie informuje nas, czy są one osiągane nadmiernym czy niedostatecznymwysiłkiem sportowca. Stąd bardzo waŜną rolę odgrywa biochemicznakontrola wydolności fizycznej. Przy jej ocenie zaleca się posługiwanietakimi kryteriami biochemicznymi, które w największym stopniu charakteryzująrodzaj wysiłku typowy dla danej konkurencji czy dyscypliny sportu.Zdaniem Wołkowa (1976) w ocenie wydolności fizycznej najwaŜniejsząrolę spełniają wskaźniki energetyczne potencjału organizmu sportowców.Przemiany energii podczas pracy mięśniowej w procesach tlenowych i beztlenowychmogą być mierzone za pomocą trzech kryteriów biochemicznych:kryterium mocy, charakteryzującego szybkość wyzwalania energii, kryteriumpojemności, wyraŜającego wielkość zasobów substratów energetycznych i potencjalną„objętość” przemian metabolicznych podczas pracy oraz kryteriumefektywności określającego, w jakim stopniu energia wyzwalana w procesachmetabolicznych wykorzystywana jest do wykonania specyficznego wysiłku.W obrębie tych kryteriów wykorzystywane są wskaźniki, które w zaleŜnościod zakresu pomiarów określa się jako lokalne (wskaźniki biochemiczne uzyskiwaneza pomocą biopsji mięśni) i globalne, oceniające ogólne cechy organizmusportowca. NajwyŜszą wartość informacyjną mają takie wskaźniki globalneoceniające potencjał energetyczny, jak: maksymalny pobór tlenu, maksymalnydług tlenowy, nadmierne wydalanie CO 2 , maksymalne stęŜenie kwasu mlekowegowe krwi, próg przemian anaerobowych itp.117

118Rysunek 32. Schemat kontroli efektów treningowych (za: Wołkow 1976; Łasiński 1988)

Według Wołkowa (1976) w biochemicznej ocenie natychmiastowych efektówtreningowych bada się głównie te funkcje metaboliczne, które są najbardziejobciąŜone podczas wykonywania pracy. Zadaniem stosowanych ćwiczeń jestwywołanie zmian metabolicznych charakterystycznych dla biochemicznychreakcji organizmu, wobec tego w kontroli stanu bieŜącego wykorzystuje sięoznaczenia stęŜenia kwasu mlekowego we krwi. W praktyce sportu tak obiektywnekryterium oceny efektów natychmiastowych, jak pomiar stęŜenia kwasumlekowego, jest prawie niedostępne (brak aparatury), w związku z tym wykorzystujesię pomiar częstości tętna.Kontrola efektów treningowych przy stosowaniu pomiaru tętna ma jednakwartość ograniczoną. Wiadomo bowiem, Ŝe niezaleŜnie od czasu trwania wysiłku,i w mniejszym stopniu jego intensywności, moŜna uzyskać jednakowowysoką częstość tętna. Według Keula (1969) częstość tętna nie moŜe byćpewnym kryterium w kontroli treningu, poniewaŜ tętno jest równomiernieprzyspieszane zarówno w wysiłkach o róŜnym czasie trwania, jak i o róŜnejintensywności. Jedynie przy zbyt wolnym tętnie moŜna uznać, Ŝe obciąŜeniesportowca treningiem jest zbyt małe. Według Keula częstość tętna tak w czasiekrótkotrwałych (30 s), jak i długotrwałych, wielogodzinnych obciąŜeń powinnawynosić około 180 ud/min, jeŜeli trening ma spełniać swoje zadanie.W kontroli wydłuŜonych efektów treningowych celem stosowanych ćwiczeńfizycznych jest wywołanie, przez przemiany metaboliczne, charakterystycznychzmian fizjologicznych w organizmie sportowca. W związku z tym dokontroli efektów wydłuŜonych wykorzystuje się oznaczenia parametrów krwiokreślających równowagę kwaso-zasadową: pH, pCO 2 , pO 2 , BE i La przedi po treningu. UwaŜa się, Ŝe tego typu kontrola spełnia swoje zadanie w praktyceze względu na moŜliwość jej zastosowania podczas treningu, łatwość interpretacjiwyników i moŜliwość szybkiego wprowadzenia korekt (Kosendiak,Monkiewicz 1989).W kontroli wydłuŜonych efektów treningowych naleŜy stosować równieŜocenę współczynnika skuteczności restytucji (WSR), poniewaŜ za bardzoobiektywne kryterium adaptacji wysiłkowej uwaŜa się relację, jaka zachodzimiędzy potencjalnymi moŜliwościami wysiłkowymi i restytucyjnymi organizmusportowca. Współczynnik skuteczności restytucji, według Klonowicza,przedstawia się wzorem:WSR = C - CC - C2 32 1⋅ 100% ,gdzie: C 1 – częstość tętna przed wysiłkiem; C 2 – częstość tętna po wysiłku;C 3 – częstość tętna 5 min po wysiłku. Stwierdzono (Zatoń 1979), Ŝe współ-119

czynnik skuteczności restytucji kształtuje się proporcjonalnie do poziomuwydolności ogólnej i jest tym wyŜszy (bliŜszy 100%), im głębszy i rozleglejszyjest proces adaptacji wysiłkowej.W badaniach kumulatywnego efektu trenowania, wywołującego stany trwałew organizmie sportowca, dąŜy się do określenia sprawności procesów fizjologiczno-biochemicznychzachodzących podczas wysiłku. W badaniach kierujesię zbieŜnością wysiłków w testach z reakcjami wysiłkowymi zachodzącymipodczas specyficznych wysiłków występujących w czasie współzawodnictwa.Poddaje się ocenie sprawność funkcji układu krąŜenia oraz określa próg anaerobowyna podstawie stęŜenia kwasu mlekowego we krwi. Do oceny wydolnościbeztlenowej wykorzystuje się testy wysiłkowe trwające 10–40 s, o maksymalnejintensywności (np. Wingate Test), dla określenia maksymalnej mocyczy teŜ pojemności tlenowej.Obecne tendencje kontroli stanów trwałych systematycznie zmierzają dooceny adaptacji specyficznej dla konkretnej dyscypliny czy konkurencji sportowej.Podejmuje się próby opracowania standardowych testów słuŜących doanalizy procesu adaptacyjnego do określonego rodzaju wysiłku. Na przykład,dla sportowców specjalizujących się w biegach wytrzymałościowo-szybkościowychKosendiak (1990) proponuje standardową próbę wysiłkową, która przebiegaw następujący sposób:− 30-minutowa rozgrzewka;− 1 min marszu na bieŜni mechanicznej z prędkością 6 km/h;− 5 × 30 s biegu na bieŜni mechanicznej z prędkością 22 km/h dla sportowcównie posiadających II klasy sportowej oraz 24 km/h dla sportowcówz wyŜszymi klasami;− między powtórzeniami biegu aktywne przerwy wypoczynkowe w formiemarszu z prędkością 6 km/h.Dobierając zadania do wykonania podczas próby standardowej, miano nauwadze reakcje fizjologiczne charakterystyczne dla przemian beztlenowo--kwasomlekowych, z zachowaniem wysiłku submaksymalnego. Wybrano tenrodzaj przemian energetycznych ze względu na fizjologiczne podobieństwodo wysiłków podczas biegu na zawodach.Oprócz stosowania standardowych prób wysiłkowych oceniających procesyadaptacyjne dąŜy się do kontroli maksymalnych moŜliwości sportowca. Testykonstruuje się tak, aby wysiłek i struktura ruchu były maksymalnie zbliŜone dowystępujących podczas zawodów sportowych. Na przykład dla tej samej grupykonkurencji sportowych Kosendiak (1990) proponuje test składający się z:− biegu na 30 m ze startu lotnego jako oceny prędkości;− biegu na 30 m ze startu niskiego jako oceny czasu reakcji prostej i przyspieszenia;120

− pięcioskoku z miejsca jako oceny moŜliwości wyzwolenia siły dynamicznejmięśni kończyn dolnych;− biegu 5 × 30 m z 15 s przerwami wypoczynkowymi (dla sprinterów)lub 10 × 30 m z 15 s przerwami wypoczynkowymi (dla specjalistów nadystansach 400 i 800 m) jako oceny wytrzymałości szybkościowej.Przed wykonaniem prób i po ich zakończeniu (3 min po wysiłku) dokonywanesą oznaczenia podstawowych parametrów fizjologicznych i biochemicznychkrwi (pO 2 , pCO 2 , pH, BE, La). Podobne testy wysiłkowe są prezentowane przezWojcieszak i in. (1986) dla kajakarzy (ergometr kajakowy) i sportowców specjalizującychsię w judo (test pulsacyjny i test z powtarzanym wysiłkiem).Do kontroli efektów treningowych wykorzystywane są w coraz szerszymzakresie parametry biochemiczne w róŜnych tkankach, w krwi i w moczu sportowcówstosujących zróŜnicowane wysiłki fizyczne. UwaŜa się, Ŝe dla praktykisportu największe znaczenie mają pomiary metabolitów, elektrolitów, białek,enzymów oraz osadów w moczu. Ze względu na fakt, Ŝe podczas wysiłkówfizycznych dochodzi do duŜych zmian metabolicznych w organizmie sportowca,liczba wskaźników wykorzystywanych do kontroli jest systematycznieuzupełniana (Sobiech i in. 1989).Istotny obszar kontroli związany jest z jakościową oceną sportowych czynnościmotorycznych określanych mianem techniki sportowej. Przyjmuje sięza Boberem (1982), Ŝe zadaniem ruchu jest wyzwolenie takich moŜliwościz posiadanego potencjału wartości fizycznych, jakie są niezbędne do realizacjizadania. Zadanie, jakie zamierzamy osiągnąć za pomocą ruchu, decyduje o tym,jaką prędkość musi uzyskać ciało lub jego części (V), jaki zewnętrzny opórnaleŜy pokonać (F), jaki wykonać ruch zgodnie ze wzorem przestrzennym(S) oraz jak długo naleŜy ruch powtarzać (N).Bober (1982) uwaŜa, Ŝe wyodrębnienie w ruchu zadań szczegółowychpozwala opisać sprawność ruchową, rozumianą jako zespół ukształtowanychruchów słuŜących do rozwiązywania zadań sportowych. Przykładem zadańszczegółowych mogą być np. w biegu przez płotki: start i dobieg do płotka,odbicie i lądowanie podczas przeskakiwania płotka, bieg między płotkami.Z kolei dla zadań szczegółowych moŜna określić cechy. Dla omawianej konkurencjicechami będą: znaczna częstotliwość kroków, duŜa prędkość ciałanad płotkiem, dokładność miejsca odbicia i lądowania po skoku. Wyszczególnionecechy moŜna wyrazić symbolami oraz wskazać ich poŜądane kierunki(tab. 3).W praktyce treningowej dąŜy się do nauczenia sportowca takich technik,które odpowiadają jego indywidualnym właściwościom fizycznym i zadaniom,które musi rozwiązywać. Technikę sportową definiuje się jako powstałe w trakcie121

Tabela 3. Kryteria opisujące sprawność ruchową (za: Bober 1982)Fizyczna cecha ruchu Kryterium dąŜy do: W zakresiedokładność przestrzenna ruchu∆ s [cm]prędkośc ruchuV [m/s]częstotliwość ruchówf [Hz]siła ruchuF[N]powtarzalność ruchu (stabilność)N[t -1 ]∆ s → min.sw → min.stab. → maxAd → max/Ui/Ui max/ → opt.Σ V 1 +…+ V n → maxH 1 P → opt.J → min.r → maxm → min.stab. → maxkolejność sekwencjiruchowych conststaw. → opt.M (najm.) → min.U izom → min.M zew → min.α wł /α zew → min.powierzchnii przestrzeninadawanie prędkościsprzętowiprzemieszczania ciałaruchów ciała i jego częściwielokrotnie powtarzanychnadawania prędkościsprzętowi, pokonywaniaoporu własnego ciała,pokonywania oporuprzeciwnikawszystkich ruchówpraktyki nawyki czuciowo-ruchowe umoŜliwiające osiąganie celów sportowych.Do jej oceny Bober (1982) proponuje wykorzystanie kryteriów bezpośrednich,do których zalicza się wielkości dotyczące dynamicznych i kinematycznychparametrów ruchu. Bardzo przydatne w kontroli są kinematyczne wskaźnikiruchu (droga, czas), poniewaŜ ich wyniki moŜna łatwiej przełoŜyć na instrukcjędla sportowca, niŜ dane o popędzie, sile czy energii. Kryteria bezpośredniespełniają w kontroli ruchu swoją rolę wtedy, gdy wykorzystywane są do określeniazmian zachodzących u tego samego sportowca, a stan innych cech sprawnościjest znany. Do zbierania tego typu danych o ruchu wykorzystuje się specjalistycznestanowiska pomiarowe z wykorzystaniem komputerowej technikiobliczeniowej. Informacje takie są bardzo przydatne w tych dyscyplinachsportu, w których dominują ruchy cykliczne i wielokrotnie powtarzane. Dokryteriów pośrednich kontroli techniki zalicza się pomiar fizycznych moŜliwościsportowca rozwijanych podczas wykonywania sportowej czynnościmotorycznej. Na przykład, kryterium takim moŜe być pomiar siły mięśni przyróŜnych prędkościach ruchu lub suma momentów sił grup mięśniowych. Kryteriapośrednie dostarczają informacji o poziomie cech kondycyjnych sportowca122

oraz o jakości techniki ruchu. W praktyce treningu sportowego kontroli zapomocą obserwacji podlegają teŜ jakościowe cechy ruchu. W dąŜeniu doobiektywizacji informacji natychmiastowej, działającej w zakresie pamięcikrótkotrwałej, wykorzystuje się wideotechnikę, kamery filmowe, magnetofony,testy, aparaturę pomiarową.Ocena błędu w technice sportowca róŜni się w poszczególnych dyscyplinachsportu. Na przykład, w gimnastyce sportowej, akrobatycznej, w skokachdo wody, w jeździe figurowej na łyŜwach typową strukturą motorycznegozachowania sportowca jest struktura liniowa. Na technikę składają się ruchykolejno po sobie następujące; zakończenie jednego ruchu jest początkiemkolejnego aŜ do końca programu. Zadanie to poprawność wykonania kaŜdejfazy ruchu w odniesieniu do przyjętego wzorca. Kontrola polega więc na porównywaniuodchyleń od przyjętego wzorca. W takich dyscyplinach sportu,jak gry sportowe, judo, szermierka, w pierwszej kolejności ocenie poddajesię decyzje (wybór działania zgodny z sytuacją), a w następnej poprawnośćwykonania ruchu. W tych dyscyplinach sportu motoryczne zachowanie sportowcajest alternatywne, poniewaŜ czynności motoryczne są wymuszane przezpartnera i konkurenta. W ocenie technik naleŜy posługiwać się równieŜ pojęciembłędów praktycznych, do których zalicza się brak ruchu, ruchy niecelowei przeciwcelowe, reakcje gorączkowe, automatyzm ruchów itd. (Naglak 1983).Korekta realizacji zadań treningowychKiedy wyniki kontroli wykaŜą brak zgodności stanu rzeczywistego z zakładanym,stosuje się korektę ujawnionych odchyleń przez eliminowanie przyczyn,które je spowodowały. Korektą naleŜy objąć pojedyncze ćwiczenia, ciąg ćwiczeńw treningu oraz ciąg treningów. Kontrola i korekta stanowią o istocietreningu sportowego, polegającej na ciągłej regulacji elementów obciąŜeniatreningowego, aby moŜliwie często uzyskiwać zamierzony stan organizmusportowca. Jak juŜ wcześniej zaznaczono, stan organizmu moŜna regulowaćprzez utrzymywanie zadanych wielkości lub ich zmianę. Na przykład, jeŜelidąŜymy do tego, aby natychmiastowy efekt ćwiczenia wywołał reakcję organizmuwyraŜającą się wielkością tętna w granicach 180–190 ud/min, to w przypadkuuzyskania niŜszych wartości (160 ud/min) wzmacniamy siłę oddziaływaniaśrodka treningowego przez zwiększenie np. czasu trwania wysiłku lubintensywności wysiłku, względnie teŜ regulujemy wysiłek elementami przerwprzeznaczonych na wypoczynek (rys. 33). W przypadku uzyskania wyŜszychwartości postępujemy odwrotnie.Skuteczne osiąganie zadań treningowych uwarunkowane jest współzaleŜnościąomawianych elementów, które w sposób kompleksowy wpływają na123

124Rysunek 33. MoŜliwości stosowania korekt w procesie treningowym

organizm sportowca. Zasadniczym elementem tak rozumianego działania jestciągła analiza przyczyn i skutków oraz ocena ich wpływu na organizm ćwiczącego.Nie jest to zadanie łatwe do wykonania, poniewaŜ kaŜdy sportowiecprezentuje osobliwy system mechanizmów, których współdziałanie naleŜy moŜliwieszybko poznać. Stąd teŜ zarówno sportowiec, jak i trener muszą uzyskiwaćnieprzerwanie informacje o tym, jak organizm sportowca reaguje nabodźce treningowe. Zdobywanie informacji i ich racjonalna interpretacja tobardzo trudne zadanie, którego wykonanie ułatwia wszechstronna wiedza orazduŜe doświadczenie zawodowe trenera.3.5.2. Kontrola realizacji celu w cyklu treningowymKontrola i ocena działalności trenera w rocznym cyklu treningowym macharakter retrospektywny, gdyŜ jest przeprowadzana po zakończeniu działaniaobjętego planem, a polega na konfrontacji osiągniętych rezultatów z załoŜonymcelem (KrzyŜanowski 1985). W omawianym przypadku dotyczy ona wyłącznietrafności i zasadności koncepcji przyjętych dla konkretnego cyklu treningowego.Na pozytywne skutki pracy trenera czeka szeroki krąg zainteresowanych, doktórych zalicza się sportowców, organizatorów, pracowników administracjii część społeczeństwa. Grupy te rzadko hamują intensywność pracy trenera; najczęściejpowodują jej nadmierne zwiększanie, co w sporadycznych przypadkachdoprowadza do osiągania przez sportowca celu, często jednak nadmiernymkosztem. Zarówno pośpiech, jak i opieszałość nie przynoszą racjonalnychefektów; aby uniknąć negatywnych następstw trenowania, naleŜy prowadzićsystematyczną i racjonalną kontrolę działalności. Wartość podejmowanychw planowaniu decyzji moŜna na ogół ocenić dopiero po uzyskaniu efektówrocznego cyklu treningowego. W przypadku elementów planowania niewielez nich moŜna korygować lub wręcz zmieniać w trakcie realizacji. W praktycesportu naleŜy jednak liczyć się z tym, Ŝe planowanie realizowane na etapiepodstawowym i specjalnym łączone jest z doświadczeniem trenera pozwalającymna podejmowanie w miarę trafnych decyzji. NaleŜy zdawać sobie sprawęi z tego, Ŝe w nowoczesnym kierowaniu treningiem sportowca wymagane jestnie tylko doświadczenie lub intuicja, lecz postępowanie, w wyniku któregokaŜda kolejna decyzja jest bardziej racjonalna, czyli w mniejszym stopniuobarczona błędem. W społecznym działaniu kierujemy ludźmi, a to stwarzazawsze złoŜone problemy organizacyjne, od rozwiązania których w znacznymstopniu zaleŜy powodzenie tego specyficznego postępowania. MoŜliwościracjonalnego działania uzyskuje ten trener, który potrafi krytycznie ocenićefekty uzyskane w procesie treningowym. Współczesny trening, jak juŜ pod-125

Elementy kontroliminionego cyklutreningowegoKrytyczna ocena i analizapostępowaniaw cyklu treningowyminnychrozwiązańWybór wariantu trenowaniaw kolejnym cykluCel i zadaniawyniku sportowego, postaw,wiedzy, umiejętności, cechkorekty lubprzeformułowaniakorzystniejszy układwartości zadańcele optymalne kolejnegocyklu trenowaniaTermin osiągnięciacelu i zadańtermin realizacji celów przesunięcie terminu inne przedziały czasoweoptymalny terminosiągania celuSportowcystan aktualny wiedzy,umiejętności, cech sportowcazmiany kryteriówi ich wielkościinne parametry ułatwiająceosiąganie celówwielkości parametrów dlakolejnego cyklu trenowaniaŚrodki, metody,formy działaniarodzaj, czas trwania,następstworodzaj, czas trwania,następstwokorzystniejszy wariantdoboru, czasu trwaniai następstwaoptymalny dobór środków,metod i formWarunki działaniamaterialne obiekty,sprzęt, aparaturapowody doboruwarunków działaniaw jakich innych warunkachmoŜna cele osiągnąćwarunki niezbędnedo osiągania celówWykonawcyosoby powołanedo realizacji zadaniakryteria doboruwykonawcówkto jeszcze powinienwspółdziałaćw realizacji zadańwyznaczenie realizatorówzadań w kolejnym cykluRysunek 34. Arkusz krytycznej oceny rocznego cyklu sportowca (za: Mikołajczyk 1981)126

kreślono, przebiega na granicy biologicznego bezpieczeństwa; błędy w planietrenowania mogą spowodować bardzo negatywne dla zdrowia sportowca skutki.Z tych powodów na wszystkich osobach zajmujących się szkoleniem sportowcówciąŜy obowiązek podejmowania kaŜdego wysiłku, który eliminujewszelkie niedostatki w pracy.Kontrola oceny cyklu treningowego jest prosta; sprowadza się do zadawaniapytań i udzielania krytycznej odpowiedzi. Elementy kontroli dotyczą celui zadań, stanu cech sportowców, stosowanych środków, metod i form treningu,warunków działania oraz osób współdziałających z trenerem (rys. 34). Podanytok kontroli kładzie szczególny nacisk na krytyczną ocenę i analizę minionegocyklu trenowania, poniewaŜ ich konsekwencją jest wybór celu i wariantuszkolenia sportowca w kolejnym cyklu treningowym.Od wielu lat podejmowane są próby ustabilizowania się tego typu kontroli,jednak osiągniętego stanu nie moŜna uznać za zadowalający ani ze względuna ogólność czy szczegółowość kontroli, ani przydatność w sensie zbieraniainformacji. Budzi on równieŜ zastrzeŜenia ze względu na systematycznośćstosowania kontroli. Nie jest to zadanie proste, poniewaŜ na wynik pracy ludzizajmujących się trenowaniem zawodników wpływa niezwykle duŜa liczbaczynników, a większość z nich znajduje się poza zasięgiem wpływu trenera.Zdając sobie sprawę z tych trudności, przez kontrolę cyklu treningowego rozumiesię przede wszystkim działanie zmierzające do eliminowania niedostatkówlub błędów wynikających z postępowania specjalistów współpracującychze sportowcami, bowiem rzetelność, obiektywność i kompletność takiej kontrolizezwala na dokonanie dodatniej lub ujemnej oceny ich pracy w odniesieniudo zaplanowanych celów. Przedstawiona propozycja oceny zezwala naporównywanie zamierzeń z rzeczywistymi rezultatami, wyników osiągniętychprzez trenera w róŜnych okresach, wyników pracy poszczególnych trenerówzajmujących się szkoleniem róŜnych grup w poszczególnych dyscyplinachsportu. Jest to nie tylko narzędzie oceny, poniewaŜ wynikające z niego wnioskipozwalają nadzorującym i nadzorowanym na kompleksową ocenę przyczynwywołujących pozytywne lub negatywne skutki działania.Nie naleŜy jednak sądzić, Ŝe ścisłe przestrzeganie, szczegółowość bądź teŜczęstotliwość kontroli, doprowadzą do natychmiastowych pozytywnych zmianw metodach szkolenia zawodników. Nie naleŜy teŜ utrwalać poglądu, Ŝe wszelkiekontrole „topią” trenera w morzu sprawozdań, potęgują biurokrację, zabierająszkoleniowcom cenny czas przeznaczony na pracę z zawodnikami. Domagającsię konieczności wprowadzenia kontroli i oceny cyklu treningowego,kierowano się wyłącznie chęcią wprowadzenia do pracy szkoleniowej metodpostępowania o duŜym stopniu racjonalności. W treningu nie naleŜy popełniaćbłędów, a jeŜeli się je popełnia, to nie mogą być one następstwem opieszałości,niedołęstwa lub – co najgorsze – braku wiedzy.127

4. METODY STOSOWANEW TRENINGU SPORTOWCAW sporcie klasyfikowanym realizuje się zadania, których większość wymagastosowania odrębnej metody. Przez metodę rozumie się świadomy, powtarzalnysposób postępowania, prowadzący do realizacji określonego zadania.MoŜna więc przyjąć, Ŝe znajomość metod i umiejętność ich wykorzystaniaw realizacji zadań treningowych stanowi w znacznym stopniu o kwalifikacjachzawodowych trenera.4.1. Metody wychowania moralnegoNa szczególną uwagę zasługuje znajomość metod, które sprawiają, Ŝe procestreningowy ma charakter pedagogiczny. Ma to zasadnicze znaczenie w sporcieklasyfikowanym, w którym ideał wychowawczy, jako podstawa tego specyficznegodziałania społecznego, jest jego najwyŜszą wartością. Trenerzy przewaŜniezwracają swoje zainteresowania ku metodom specjalistycznym i bardzoczęsto nie umieją wykorzystywać metod pomocnych w spełnianiu funkcjiwychowawczych. Istotą kaŜdej sytuacji wychowawczej jest umoŜliwieniesportowcowi-wychowankowi wyboru między zachowaniami o róŜnej wartości.Wychowawca-trener musi dysponować moŜliwością stwarzania róŜnych sytuacji,od których moŜe zaleŜeć wybór sportowca.Muszyński (1976) definiuje metody wychowania jako wyodrębniony sposóbpostępowania wychowawcy polegający na wywieraniu określonego wpływuna aktywność wychowanka, związany zawsze z dokonywaniem zmian w obrębieukładu nagród i kar w danej sytuacji wychowawczej. W sporcie klasyfikowanymtrener nadaje określony kształt sytuacji wychowawczej, pobudzającjednocześnie aktywność sportowca. Dokonuje tego zarówno przez wprowadzanienowych wymagań, jak i wywoływanie nowych aspiracji i dąŜeń. Zgodniez poglądem Muszyńskiego moŜna przyjąć, Ŝe trener osiąga cel bezpośrednioprzez oddziaływanie na sportowca, a takŜe pośrednio przez wykorzystywaniepozostałych elementów sytuacji wychowawczej. Muszyński wyróŜnia czterygrupy metod wychowania moralnego: metody wpływu osobistego, metodywpływu sytuacyjnego, metody wpływu społecznego oraz metody kierowaniasamowychowaniem (rys. 35).128

129Rysunek 35. Schemat ilustrujący metody wychowania moralnego (za: Muszyński 1976)

4.2. Metody nauczania i kontroli techniki sportowej4.2.1. Uwarunkowania w nauczaniu techniki sportowejTechnikę sportową zdefiniowano (rozdz. 3) jako nawyki czuciowo-ruchoweumoŜliwiające osiąganie celów sportowych. Stała się ona obecnie wręcz ekwilibrystyczna;stąd opanowanie jej wymaga długoletniego uczenia się i zmuszado ciągłych poszukiwań nowych rozwiązań, a więc i lepszych metod nauczaniai doskonalenia.Przez przygotowanie techniczne sportowca naleŜy rozumieć tę część treningu,która kształtuje nawyki ruchowe najbardziej celowe w danej dyscypliniesportu. Według Czajkowskiego (1984) podstawę techniki sportowej stanowiąopanowane nawyki czuciowo-ruchowe oparte na mechanizmach neurofizjologicznych(strukturach dynamicznych), nabyte i wyuczone, a rozumiane jakoumiejętność uzyskiwania w działalności ruchowej z góry przewidzianych wynikówz maksymalną pewnością, sprawnie, z minimalną stratą energii i czasu.Ze świadomą działalnością w walce mamy do czynienia tylko wówczas, kiedysportowiec dysponując duŜą liczbą nawyków czuciowo-ruchowych, moŜe przełączyćświadomość na rozwiązywanie sytuacji taktycznych powstałych w trakciewalki sportowej m.in. postrzeganie, podejmowanie decyzji i korygowaniepostępowania.W sporcie wyróŜnia się dwa rodzaje nawyków ruchowych: zamkniętei otwarte (Czajkowski 1983). JeŜeli dyscyplina sportu wymaga od sportowcaodtwarzania następujących po sobie ruchów, określonych ściśle wzorcemformy zewnętrznej działalności ruchowej, mamy do czynienia z nawykiemzamkniętym – wewnętrznym, opartym głównie na bodźcach pochodzącychz ustroju sportowca, ze środowiska wewnętrznego (np. w gimnastyce, jeździefigurowej na łyŜwach, rzutach). W tych dyscyplinach sportowiec doskonaliformę ruchów zgodnie z umownie przyjętymi kanonami piękna oraz doskonalinawyk tak, by móc optymalnie wykorzystać w ruchu fizyczne cechy motoryczności.JeŜeli działalność ruchowa musi być stale kontrolowana i korygowanaodpowiednio do powstałej sytuacji zewnętrznej – mówimy o nawykach otwartych,czyli zewnętrznych (w judo, w szermierce, w grach sportowych).Według Czajkowskiego (1984) nawyk ruchowy z punktu widzenia fizjologiijest formą reakcji i czynności ustroju nabytą dzięki ćwiczeniom. Jegopowstanie zaleŜy od powstania struktury dynamicznej (mechanizmu neurofizjologicznego)w układzie nerwowym sportowca. Struktura dynamiczna nawykuruchowego powstaje w trzech następujących po sobie fazach.130

W fazie pierwszej niski poziom rozwoju zdolności koordynacyjnych mięśnipowoduje generalne pobudzenie w ośrodkowym układzie nerwowym. Przyrozwiązywaniu zadania ruchowego pojawiają się wówczas ruchy dodatkowei nieadekwatne do zadania napięcia mięśni. Nadmierne promieniowanie pobudzeniapowoduje naruszenie równowagi między procesami pobudzeniai hamowania w korze mózgowej, co znajduje wyraz w zaburzeniu koordynacyjnychmoŜliwości aktywizowania mięśni. Czas trwania pierwszej fazy moŜebyć róŜny; jest to uzaleŜnione od typu nerwowego sportowca, jego uzdolnień,posiadanych doświadczeń lub stosowanych metod nauczania.W fazie drugiej następuje koncentracja procesów nerwowych. Ruchy stająsię skoordynowane, ekonomiczne, dokładne pod względem kierunku i amplitudy;zbędne napięcia i ruchy dodatkowe zanikają. DuŜe znaczenie dla tworzeniatej dynamicznej fazy struktury nawyku ruchowego mają słowne uwagiw czasie wykonywania ruchu. Oprócz objaśniania i demonstrowania ruchunaleŜy stosować pomoce dydaktyczne, jak magnetowid, lustra, filmy itp. Posługującsię urozmaiconymi formami, zwiększamy emocjonalność trenowaniai dlatego takie postępowanie potrzebne jest tak początkującym, jak i częściowozaawansowanym sportowcom. NaleŜy sobie zdawać sprawę z tego, Ŝe imbardziej złoŜony jest ruch, tym większe wahania występują w poprawnymi pewnym jego wykonaniu.Podczas fazy trzeciej następuje doskonalenie struktury dynamicznej nawykuruchowego, co przejawia się w moŜliwościach wykonania ruchu w warunkachbardzo trudnych; tworzą się nowe kombinacje i odmiany ruchów. Częśćposiadanego doświadczenia motorycznego uczący się sportowiec moŜe ekstrapolowaćbezpośrednio na nowe fazy ruchów, część natomiast przeszkadzarozwojowi i wymaga wyhamowania. Doskonalenie kaŜdego pojedynczegoruchu odbywa się zawsze we współdziałaniu nawyków ulepszanych w jednymczasie. Grający w piłkę noŜną moŜe w trakcie gry stosować np. uderzeniepiłki, którego wcześniej się nie uczył. Zjawisko takie jest rezultatem ekstrapolacjidwóch lub większej liczby nawyków, z których części powstało w nowejsytuacji nowe połączenie.Jak juŜ wspomniano, nawyki ruchowe w takich dyscyplinach sportu, jakgimnastyka, jazda figurowa na łyŜwach, skoki do wody lub rzuty w lekkiejatletyce są mocno utrwalone, a wykonanie ruchów prawie stereotypowe. Alei w dyscyplinach i konkurencjach sportu, w których duŜe znaczenie mają bodźcepłynące ze środowiska wewnętrznego, bardzo waŜna jest orientacja w środowiskuzewnętrznym (ocena odległości, tzw. czucie przyboru czy nawierzchni,lodu). W innych (gry, judo, szermierka itp.) nawyki ruchowe muszą być bardzoplastyczne, poniewaŜ stanowią odpowiedź na bodźce ze środowiska zewnętrz-131

nego. Dlatego teŜ doskonalenie ich w oderwaniu od sytuacji występującychw walce sportowej jest metodycznym błędem.Przez nauczanie się Davis i in. (1983) rozumieją względnie trwałą zmianęzachowania w wyniku ćwiczenia lub nabytego doświadczenia, więc nie wynikającąz naturalnego rozwoju. Czabański przez uczenie się czynności motorycznych(technik sportowych) rozumie: „zmysłowe odbieranie od otoczenia i przetwarzanieumysłowe informacji dotyczącej nie znanej dotąd czynności motorycznej,a następnie wykonywanie czynności za pomocą systemu motorycznegooraz sprawdzenie skuteczności tej czynności w róŜnych sytuacjach otoczenia”(Czabański 1980, s. 10). Uczenie się sportowej czynności motorycznej togłównie wykorzystanie informacji napływającej od nauczyciela, przedmiotów(przyborów, przyrządów, sprzętu), z otoczenia zewnętrznego oraz telereceptorówi interoreceptorów. Istotną cechą uczenia się czynności motorycznej jestjej wykonanie; dzięki temu sportowiec uzyskuje zwrotne informacje o zaanga-Ŝowaniu siły mięśni w danym ruchu i zakresie ruchomości w stawach. Uczenieczynności motorycznych nazywamy skutecznym wtedy, gdy sportowiec osiągacele w walce sportowej.Przez nauczanie czynności motorycznych Czabański (1980) rozumie systemwymiany informacji między nauczającym (trenerem) a uczącym się (sportowcem)prowadzący do trwałych zmian w zachowaniu uczącego. Informacją,według autora definicji, są tylko te komunikaty, które zawierają wiadomościuczącemu się dotąd nie znane bądź rozpraszające jego niepewność co do występowaniadanego zdarzenia lub zjawiska. Proces nauczania czynności motorycznychoparty jest na tym, Ŝe trener przekazuje stosowną do poziomu percepcjisportowca informację, a uczący się informuje trenera, w jakim stopniu przetworzyłinformację w praktyczną czynność motoryczną. Wymiana informacji moŜemieć róŜne warianty i przebiegać na linii trener–sportowiec, sportowiec–sportowiec,a nawet, co jest często praktykowane, trenaŜer–sportowiec.NaleŜy zdawać sobie równieŜ sprawę z tego, co ogranicza uczenie sięsportowych czynności motorycznych. MoŜliwości ruchowe ucznia ograniczająprzede wszystkim uwarunkowania genetyczne (zarówno fizyczne, jak i psychiczne).Osłabiają one bodźce ruchowe w okresie wczesnego dzieciństwa;zmniejsza to nie tylko zakres ruchów, ale – co jest niezmiernie istotne – motywacjędo podejmowania działań o charakterze motoryczności sportowej.W pewnym stopniu na ograniczenie moŜliwości rozwoju ruchowego mająrównieŜ wpływ czynniki społeczno-ekonomiczne.W procesie uczenia się sportowych czynności motorycznych, a więc i w procesiedoskonalenia nawyków czuciowo-ruchowych, wyróŜnia się, zgodniez fazami kształtowania się ich struktury dynamicznej, etapy nauczania i dosko-132

nalenia. Czajkowski (1984) wyróŜnia trzy stadia, określając je jako wstępnepoznawcze, pośrednie skojarzeniowe i końcowe, związane z wszechstronnymi celowym działaniem. Przygotowując sportowca do walki sportowej, powinniśmypamiętać o tym, Ŝe w kształtowaniu się elementów techniki sportowejbierze udział nie tylko aparat ruchu, lecz cały organizm sportowca. ZaangaŜowanesą jego siły fizyczne, psychiczne i moralne, gdyŜ tylko taka mobilizacjazapewnia osiąganie celów nauczania. Jest to więc proces związany z rozwojemfunkcjonalnym moŜliwości wszystkich narządów. Zmiany funkcji organizmuprowadzą do zmian funkcji ruchowych, a te z kolei ponownie oddziałują nafunkcje organizmu.W stadium wstępnym sportowiec, poznając istotę dyscypliny sportu, starasię wykonywać elementy techniki skutecznie i celowo, ale popełnia wielebłędów. Stosuje w walce pojedyncze elementy techniczne, skupiając uwagęna ich wykonaniu, nie potrafi w porę dostrzec i ocenić sytuacji taktycznej.W miarę zdobywania doświadczenia następuje stadium skojarzeniowe. Podwpływem skojarzeń uwarunkowanych róŜnorodnością zasad taktycznego postępowaniareguł walki sportowiec potrafi juŜ łączyć działania i dokonywaćwłaściwego wyboru zachowania się w walce. Na przykład, w zespołowychgrach sportowych zna wartość poszczególnych nawyków czuciowo-ruchowychw zaleŜności od pola gry i zajmowanej pozycji. Wprowadza posunięcia taktyczne,co nie znaczy wcale, Ŝe jest zdolny do realizacji własnego planu w połączeniuz zadaniami zespołu. MoŜliwości takie pojawiają się dopiero wtedy,kiedy wykonanie poszczególnych działań staje się łatwe i nie absorbuje uwagi(stadium końcowe), a sportowiec potrafi ocenić działania własne, współpartnerówi przeciwników; podejmuje decyzje albo na podstawie reakcji partnerów,albo w wyniku myślenia taktycznego; tworzy nowe rozwiązania taktyczneukierunkowane na osiąganie celów walki sportowej.Nauczania techniki sportowej etapami, początkowo w uproszczonych warunkach,nie naleŜy rozumieć jako nauczania uproszczonych technik lub tzw.technik dnia dzisiejszego. Sportowiec juŜ w pierwszym stadium nauczaniamusi dąŜyć do opanowania własnej techniki wynikającej z jego uwarunkowańbiologicznych, cech istotnie przyczyniających się do osiągania sukcesu oraztendencji rozwojowych dyscypliny, w której się specjalizuje. Nie moŜna w kaŜdymkolejnym stadium nauczania techniki zmieniać doznań i wraŜeń ruchowych,ucząc sportowca technik pośrednich, których nie będzie stosował w walcew szczytowym okresie rozwoju kariery sportowej. Rozwijający się organizmsportowca, w połączeniu z ograniczeniami wynikającymi z reguł dyscypliny,zmusza do szukania uproszczeń nie w technice sportowej, ale w organizacjiprocesu nauczania.133

Konieczna jest potrzeba szczególnie precyzyjnego dostosowania wymogównauczanego ruchu do aktualnych moŜliwości motorycznych i psychicznychsportowca. Zmiany w długościach i szerokościach ciała oraz zmiany w poziomiezdolności kondycyjnych nie powinny zakłócać mistrzowskiej technikisportowca uzyskanej w młodości. Zasób wczesnych doświadczeń jest zawszenajsilniej przechowywany w pamięci ruchowej, która w kolejnych latach zostajekorygowana i wzbogacana. Pogląd ten moŜna zobrazować na przykładzienauczania rzutu w grze w piłkę koszykową (Naglak 1972). W tym przypadkunajistotniejsza jest róŜnica między zasięgiem ręki ćwiczącego a wysokościązawieszenia obręczy kosza, do którego naleŜy wrzucić piłkę. JeŜeli pozostawimyobręcz kosza na nie zmienionej wysokości (305 cm), to przy zwiększającychsię z wiekiem parametrach ćwiczącego nauczanie i doskonalenie nawykuczuciowo-ruchowego przebiega w stale zmieniających się warunkach. Znacznieograniczone są sposoby zdobywania punktów i zupełnie wyeliminowanagra na wysokości obręczy. Wiadomo, Ŝe wymienione elementy stanowią o powodzeniuataku i obrony we współczesnej grze, w związku z tym naleŜy odnich rozpocząć nauczanie. Będzie to moŜliwe wówczas, gdy przystosuje sięwysokość zawieszenia obręczy do parametrów, jakie osiągnie sportowiec wdojrzałym wieku. Przewidując, Ŝe sportowiec somatycznie uzdolniony do tejdyscypliny musi mieć co najmniej 200 cm wzrostu, zasięg jednorącz 260 cmi dysponować moŜliwością uniesienia środka cięŜkości ciała na wysokość 80cm, łatwo obliczyć, Ŝe w dynamicznym ruchu moŜe przewyŜszać poziomobręczy kosza o 35 cm. Podobną zasadę postępowania naleŜy przyjąć dla kaŜdegonauczanego dziecka czy młodzieńca (np. dla chłopca w wieku 14 lat,o wysokości ciała 175 cm, zasięgu jednorącz 210 cm i wysokości uniesieniaśrodka cięŜkości ciała 40 cm wysokość zawieszenia obręczy powinna wynosić215 cm dla uzyskania przewyŜszenia o 35 cm). Zmieniające się moŜliwościfizyczne sportowca powodują zmiany w wysokości zawieszenia obręczy.Według Czajkowskiego (1983) na szybkość, trwałość i dokładność uczeniasię mają szczególny wpływ trzy najwaŜniejsze grupy czynników warunkującedziałania: czynniki motywacyjne (stan pobudzenia, ambicja, dąŜenie do działaniacelowego), czynniki poznawcze (poziom wiedzy i umiejętności praktycznych)oraz czynniki realizacyjne (warunki i sposoby urzeczywistnieniaokreślonej działalności). Przyjmuje się, Ŝe dla kaŜdego czynnika istnieje pewneoptimum, inne na poszczególnych etapach doskonalenia kaŜdego sportowca.Brak optymalnego poziomu wymienionych uwarunkowań lub jego przekroczeniemoŜemy wywołać skutki negatywne. Na przykład, luksusowe warunkinauki i treningu przesadnie ułatwiające wysiłek czy przesadna troskliwośćmogą nie pobudzać sportowca do wysiłku lub czynić go mało odpornym na134

trudne sytuacje występujące we współzawodnictwie sportowym. Optymalnypoziom wymienionych czynników stanowi o powodzeniu w sporcie.4.2.2. Metody nauczania techniki sportowejMimo Ŝe poglądy dydaktyków na temat klasyfikacji metod nauczania sąodmienne, zgodnie z zasadami dydaktyki wychowania fizycznego, metodynauczania techniki sportowej moŜna podzielić na oparte na obserwacji i pomiarze(oglądowe), działalności praktycznej oraz myślowo-wyobraŜeniowe(ćwiczenia mentalne). Wprawdzie zgodnie z opinią Czajkowskiego (1988)w nauczaniu sportowych czynności ruchowych stosuje się oddziaływania słowne(opis ruchu, jego taktyczne wykorzystanie) i pokazy (Ŝywego ruchu, obrazuruchu), to jednak nauczanie i doskonalenie polega głównie na działalnościpraktycznej sportowca.W metodzie ćwiczeń praktycznych wyróŜnia się, ze względu na formęruchu, metody nauczania w częściach i całościowe. W specjalnych okolicznościachmoŜna obie metody połączyć w jedną. Wybór metody nauczania technikizaleŜy od trudności. UwaŜa się, Ŝe trudniejszych zadań lepiej uczyć w częściach.Do trudnych zalicza się zadania wymagające opanowania wysoko zorganizowanychciągów ruchu (ćwiczenia gimnastyczne, skoki do wody itp.).W trakcie walki sportowej zadania te wykonywane są według programu, którypowinien być tak ułoŜony, aby zakończenie jednego ruchu było sygnałem dlakolejnego. Łączenie poszczególnych części w całość składającą się na programnie nastręcza specjalnych trudności. W tych dyscyplinach sportu (judo,gry sportowe, szermierka, zapasy), w których zadania są proste (np. chwyt,podanie, rzut), a trudność polega na szybkim decydowaniu, jaki ruch wykonaćw danej chwili w nauczaniu techniki, naleŜy preferować metodę całościową.Ucząc i doskonaląc technikę metodą ćwiczeń praktycznych, naleŜy przekazywaćsportowcowi, odpowiednio do sytuacji, informacje o wykonywanymzadaniu. Davis i in. (1983) zalecają, aby udzielać ćwiczącemu wyczerpującychinformacji, które w zaleŜności od momentu przekazywania mają róŜny charakter.Wykorzystując metody ćwiczeń praktycznych w nauczaniu technikisportowej, naleŜy stosować się do ogólnie przyjętych zasad dydaktycznych,pamiętając jednak o zasadach specyficznych. Szymański (1959) formułującte zasady, zaleca nauczanie techniki w warunkach zbliŜonych do występującychpodczas walki sportowej. Zalicza się do nich nauczanie techniki w obecności„przeciwnika”, jak teŜ w miejscu (na boisku, macie, bieŜni itd.), w którymtechnika jest nauczana. Nauczanie w początkowej fazie moŜe przebiegaćw odosobnieniu, jednak doskonalenie techniki powinno odbywać się w obecnościpartnerów i konkurentów.135

We wszystkich tych dyscyplinach sportu, w których ruch nie jest celemsamym w sobie, najwyŜszą wartością stosowanych technik jest szybkość ichwykonywania. NaleŜy zawsze dąŜyć do tego, aby sportowiec wykonywałruch z maksymalną szybkością i wówczas eliminować zauwaŜone błędy,pamiętając, Ŝe na technikę sportową mają wpływ warunki biologiczne, czyliindywidualne cechy anatomiczne, psychiczne i fizyczne sportowca. Sprawiająone, Ŝe na technikę składają się elementy podstawowe, które muszą być bezwzględnieprzestrzegane (jest to np. wstępne rozciągnięcie mięśnia przedwykonaniem ruchu – faza zamachowa, szeroka powierzchnia kontaktowaniasię części ciała ze sprzętem np. przy rzucie piłką, chwycie piłki) oraz elementydrugorzędne uwarunkowane indywidualnymi cechami sportowca. Uczącwięc techniki, trzeba wyraźnie rozróŜniać, co jest błędem, a co indywidualnąwłaściwością zawodnika, który posiadając więcej swoistych technik staje sięgroźniejszym konkurentem.Przed rozpoczęciem ćwiczenia naleŜy szczegółowo określić cel operacyjnyzadania, a takŜe ustalić kryteria, aby sportowiec dokładnie zdawał sobie sprawęz tego, kiedy cel został osiągnięty. Cel ćwiczenia musi determinować zachowaniesię sportowca, który osiągnie go tym szybciej i pewniej, im większyposiada zasób wiedzy o obiektywnych prawidłowościach ruchu. Stąd teŜ musimieć moŜliwość zobaczenia, jak nauczane zadanie rozwiązują najlepsi (pokaz,film). Powinien dysponować zestawem standardów do oceny własnych postępów.W wiedzę, której nie posiada sportowiec, jest wyposaŜony trener. Tympewniej i szybciej doprowadzi on sportowca do mistrzostwa, im większy jestzasób jego wiadomości.W trakcie ćwiczenia trener powinien wprowadzać wyłącznie sygnały i wskazówkiniezbędne dla prawidłowego wykonania ruchu lub czynności. Do bardzoistotnych wskazówek naleŜą te, które pobudzają ćwiczącego sportowca dowysiłku. W nowoczesnej dydaktyce istnieje zasada oparta na pozytywnejinformacji. W myśl tej zasady trener, nie mogąc wyrazić pozytywnej opiniio wynikach sportowca i zachęcić go do dalszej pracy, nie powinien nic mówić.Nauczając naleŜy zawsze szukać oznak poprawy i informować o nich zawodnika.Unikając krytyki i przytyków osobistych (często wypowiadanych bardzowulgarnym językiem, przykrych dla sportowca), informując o postępach, aktywizującdo samodoskonalenia, akceptując pomysły sportowca, mobilizujemygo do podejmowania wysiłków. Trenerzy powinni zrozumieć, Ŝe negatywnemotywowanie typu: „na pewno tego nie zrobisz” nie tylko zniechęca zawodnika,ale nie wnosi nic nowego do nauczania, poniewaŜ człowiek rzadko przyjmujedo wiadomości uwagi krytyczne. Często są one wtórne, gdyŜ sportowiec zdajesobie sprawę z tego, Ŝe zadanie źle wykonał.136

Po zakończeniu ćwiczenia sportowiec powinien uzyskać informację zwrotnąw postaci oceny słownej, obrazu (wideokasety) lub pomiaru. Manipulującinformacją zwrotną, naleŜy starać się wzmocnić motywację do osiągnięciapoŜądanego zachowania. Po serii ćwiczeń powinno się stosować rekapitulację,której celem jest poprawne wykonanie zadania w przyszłości, a nie krytyka.Kwantyfikowanie zadań oraz magnetowidowy zapis ruchu nadają tej oceniewiarygodność.Wykorzystując w nauczaniu techniki sportowej metodę nauczania częściami,naleŜy pamiętać, Ŝe ma ona zalety:− umoŜliwia opanowanie części złoŜonego zadania,− ułatwia zrozumienie struktury zadania,− eksponuje sposób wykonania części zadaniaoraz wady:− utrudnia łączenie w całość poszczególnych czynności motorycznych,− moŜe być niepotrzebną stratą czasu na naukę łączenia pojedynczychczynności w całość,− ogranicza taktyczną stronę działania.Całościowa metoda nauczania ma natomiast następujące zalety:− nie narusza całości działania (technika i taktyka),− sportowiec lepiej rozumie związek poszczególnych technik,− utrwala takie cechy ruchu, jakie występują podczas walki sportowejoraz wady:− powtarzanie czynności łatwych jest stratą czasu,− poszczególne czynności ruchowe składające się na działanie sportowcautrwalają się w niejednakowym stopniu,− ruchy lub czynności szczególnie trudne wykonuje się często niedokładnie,z wahaniem, ze zbędnym napięciem mięśni, co z kolei prowadzido nieskutecznego działania,− konieczność wykonania całego zadania moŜe wywołać brak wiary wewłasne siły.Znając zalety i wady wymienionych metod nauczania, moŜemy stosowaćmetodę mieszaną.Metoda zadaniowa nauczania techniki sportowejW nauczaniu nawyków ruchowych Czajkowski (1984) proponuje stosowaćm.in. metodę zadaniową oraz metodę „od całości poprzez szczegół docałości”. W metodzie zadaniowej trener daje zadanie, które uczniowie-sportowcystarają się sami rozwiązać, próbując róŜnych wariantów. Metoda ta róŜnisię od metod klasycznych stosowanych w praktyce sportu tym, Ŝe sportowiec137

samodzielnie szuka rozwiązania zadania. W momencie znalezienia prawidłowegorozwiązania trener przystępuje do definicji ruchu, jego szczegółowegoopisu i demonstracji poprawnego wykonania, a następnie sportowiec zaczynaćwiczenie ruchu.W metodzie nauczania techniki sportowej „od całości poprzez szczegółdo całości” od pierwszego dnia zezwala się zawodnikowi uczestniczyć w walcesportowej. Formalne elementy walki (przepisy, urządzenia np. wysokość siatki,obręczy kosza) dobiera się jednak w taki sposób, aby sportowiec miał moŜliwośćstosowania róŜnych elementów technicznych, których poprawne wykonaniejest chwilowo nieistotne. Gdy zrozumie istotę walki w całościowymrozwiązywaniu sytuacji w ataku i obronie, wyodrębnia się z tej całości określonefragmenty, wskazując na techniki, których opanowanie stwarza moŜliwościskutecznego ich rozwiązywania. Te wyodrębnione elementy techniki nauczanesą oddzielnie do momentu uzyskania takiej doskonałości, Ŝeby w kolejnymujęciu całościowym dyscypliny sportowiec mógł wykonać zadanie trudniejsze.Metoda ta pozwala na wczesne rozpoznanie uzdolnień uczniów. Jej zaletą jestlepsze zrozumienie przez sportowców podstawy struktury danej dyscyplinysportu i znaczenia poszczególnych nawyków dla całości działania.Jaczynowski (1978) twierdzi, Ŝe nauczanie sportowych czynności motorycznych(techniki) moŜliwe jest do odwzorowania przez model sieciowy,który moŜe być bardzo pomocny w procesie nauczania technik poszczególnychdyscyplin sportu. Stosując operacje matematyczne, przedstawiono modelesieciowe metodyki nauczania specjalnych umiejętności sportowych w róŜnychdyscyplinach sportu.138Mentalne ćwiczenie techniki sportowejOmawiana metoda jest w pewnym sensie przeciwstawieniem ćwiczeń praktycznych.Jej podstawą jest psychoregulacja, której istotę stanowi wiedzaoparta na instrukcjach słownych, proces myślowy oparty na zrozumieniuruchu oraz wyobraŜenie ruchu. Idea tej metody wywodzi się ze stwierdzenia,Ŝe powtarzanie w myśli przebiegu ćwiczenia ma wpływ na jego wykonanie(WaŜny 1989). Ćwiczenia ideomotoryczne określa się więc jako oddziaływanie,które zgodnie z prawem reakcji ideomotorycznej, wywołuje symbol wykonywanegoruchu i potencjalne pobudzenie mięśnia. Wykorzystywane są przytym informacje, które nawiązują do umiejętności sensomotorycznych realizowanychpraktycznie. Wynika stąd wniosek, Ŝe ćwiczenie mentalne jest tymefektywniejsze, im większe umiejętności praktyczne posiada sportowiec. Podstawowązasadą tej metody jest naprzemienne stosowanie ćwiczeń mentalnychz ćwiczeniami praktycznymi. UwaŜa się równieŜ, Ŝe efekt ćwiczeniaumysłowego jest tym mniejszy, im prostszy jest nauczany ruch.

Czabański (1975) twierdzi, Ŝe w nauczaniu i doskonaleniu sportowych czynnościmotorycznych mentalne ćwiczenie techniki łączy w sobie nauczanie pogłębioneo wiadomości o określonym ruchu, zrozumienie ruchu przez jegoobserwację oraz odtwarzanie ruchu w wyobraźni. Nie ma więc większegosensu praktykowanie ćwiczeń umysłowych w odniesieniu do sportowców,którzy nie mają dostatecznie jasnego wyobraŜenia o ruchu, jego strukturzei przebiegu. Metodą tą nie moŜe posługiwać się sportowiec niezdolny do przemyśleniaprogramu ruchu. Nie przyniesie ona teŜ korzyści osobom, którew trakcie ćwiczenia nie potrafią się skoncentrować, psychicznie odpręŜyći odizolować od otoczenia. Podstawą powodzenia w stosowaniu tej metody jestsystematyczne dąŜenie sportowca do opanowania technik metody i wiaraw ich sens.Metody modelowania techniki sportowejPodstawą techniki sportowej jest ruch. ZałoŜono, Ŝe technika sportowa tow pewnym sensie przepływ informacji o ruchu, w związku z tym podejmowanowiele prób jej matematycznego modelowania, poniewaŜ, według Morawskiego(1972), model jest jednocześnie środkiem do uzyskania wiedzy i elementemsamej wiedzy. ZłoŜoność procesów zachodzących w Ŝywym organizmie i trudnościw przeprowadzaniu pomiarów na sportowcach zmuszają do badaniaróŜnych zjawisk za pomocą układów abstrakcyjnych (formalny zapis matematyczny,graf, algorytm działania, schemat strukturalny), prostszych struktur,które pod pewnymi, najbardziej istotnymi względami, związanymi z celembadań, odpowiadają oryginałowi.Na potrzeby sportu klasyfikowanego podjęto próby wykorzystania trzechpodstawowych rodzajów modelowania (fizyczne, matematyczne, cybernetyczne).Modelowanie fizyczne np. zastosowano przy badaniu w tunelu aerodynamicznymmodeli zawodników uprawiających skoki na nartach. Podstawowymcelem eksperymentu było określenie, optymalnych z punktu widzenia maksymalizacjidługości skoku, kątów natarcia nart oraz kątów ułoŜenia ciała zawodnikaw róŜnych fazach skoku (Komor 1982). Zasadą modelowania fizycznegojest badanie modelu, który jest maksymalnie zbliŜony do obiektu rzeczywistego.W omawianym przykładzie model fizyczny sportowca, spełniający podanekryteria podobieństwa, mógł być dowolnie i precyzyjnie badany przy zastosowaniustandardowych metod określania optymalnych charakterystyk aerodynamicznych.Jednym z przykładów zastosowania modelowania matematycznego jest,prezentowany przez Morawskiego (1972), prosty model skrętu narciarskiegooparty na zasadzie sterowanego wahadła odwróconego, które stanowi ciało139

narciarza. Podstawowym układem jest system nerwowo-mięśniowy narciarza,w którym mierzony jest kąt przechylenia ciała oraz wytwarzana siła sterująca.Zaprezentowane w bardzo duŜym skrócie metody modelowania technikisportowej wskazują na celowość podejmowania tego rodzaju badań. Wyrafinowanatechnika obciąŜa ekstremalnie układ kostno-stawowy sportowca, cobardzo często doprowadza do jego przeciąŜeń. Metody modelowania umoŜliwiająposzukiwanie takich rozwiązań technicznych, które maksymalizującwynik uzyskany przez sportowca, minimalizują przeciąŜenia. Matematycznemodelowanie umoŜliwia wprowadzenie nowych rozwiązań techniki stosowanychprzez sportowca w połączeniu ze sprzętem, którym się posługuje.4.2.3. Kontrola techniki stosowanej przez sportowcaW praktyce sportu kontroli podlegają jakościowe i ilościowe cechy ruchu.W kontroli jakościowych cech ruchu stosuje się obserwacje. Sportowcowiprzekazuje się natychmiastowe informacje o takich cechach ruchu, jak rytm,następstwo ruchu, elastyczność ich wykonania, harmonia ruchu. W dąŜeniudo obiektywizacji informacji natychmiastowej, działającej w zakresie pamięcikrótkotrwałej, wykorzystuje się urządzenia techniczne, jak magnetowidy, kameryfilmowe, lustra, radiotelefony lub magnetofony.Kwantytatywne cechy ruchu kontroluje się za pomocą kinematycznychi dynamicznych parametrów ruchu. Te bezpośrednie kryteria oceny ruchu,mimo ich łatwego wykorzystania w praktyce, mają zasięg ograniczony. Spełniająswoją rolę wówczas, gdy wykorzystuje się je do określenia zmian zachodzącychu tego samego sportowca, a stan innych cech jego przygotowaniasportowego jest znany (Bober 1971). Do zbierania tego typu informacji uŜywanesą specjalistyczne stanowiska pomiarowe z wykorzystaniem komputerowejtechniki obliczeniowej. Kinematycznej i dynamicznej ocenie poddaje się naogół pojedyncze ruchy sportowca. Pomiary takie są więc bardzo przydatneprzede wszystkim w tych dyscyplinach sportu, w których dominują ruchycykliczne, a więc jeden ruch wielokrotnie powtarzany. Znając zasady, wedługktórych przebiegają zadania ruchowe, formułuje się kryteria (pośrednie i bezpośrednie),które słuŜą jako wskaźnik opanowania techniki. W tym celu musząbyć przeprowadzone zawsze dwa testy, jeden oceniający trafnie wybraną cechęmotoryczną, drugi oceniający technikę np. porównanie czasu biegu na 100 m(testowanie szybkości) z czasem biegu przez płotki.Biomechaniczna analiza techniki sportowej ma szerokie zastosowaniew konkurencjach lekkoatletycznych, takich jak rzuty, skoki, czy bieg. Jak juŜzaznaczono, do tych celów uŜywa się kamer filmowych o znacznej prędkości140

przesuwu taśmy (ponad 100 kl/s) oraz minikomputerów do analizy uzyskanychdanych. W dyscyplinach sportu, w których o wyniku decyduje stabilność pozycjiciała (strzelectwo), wykorzystuje się zestawy urządzeń pomiarowych(platforma tensometryczna, elektromiograf, encefalograf, liczniki cyfrowe) dokompleksowej oceny róŜnych funkcji strzelca w trakcie oddawania strzału.Fińska firma Noptel Ky, wykorzystując technikę laserową i komputerową,wyprodukowała trenaŜer ST-1000 umoŜliwiający uzyskiwanie i analizę wieluniezwykle dokładnych informacji. W tak prowadzonej kontroli nie bierze sięjednak pod uwagę faktu, Ŝe pod wpływem zmieniających się rezerw energetycznychzmieniają się wskaźniki biomechaniczne (przyspieszenia, kąty ugięciaw stawach itd.).Kinematyczna i dynamiczna ocena pojedynczych ruchów jest bardzo przydatnaw praktyce sportu. NaleŜy zdawać sobie sprawę z tego, Ŝe dla doskonaleniatechniki sportowej ukierunkowanej na osiąganie konkretnego celu (pokonaniedystansu w ściśle określonym czasie, zdobycie punktu itp.) posiadanie informacjio przebiegu ruchu lub przybliŜanie go do idealnego wzorca to połowasukcesu.W procesie treningowym do niezwykle waŜnych naleŜą informacje o fizjologicznychskutkach ruchu występujące bezpośrednio w trakcie jego wykonywaniai w trakcie narastającego zmęczenia. Spadek rezerw energetycznychw organizmie sportowca, wynikający z nieustannego rozwiązywania zadańruchowych podczas walki sportowej, zmienia istotnie parametry siły mięśni,przyspieszenia kątów ugięcia kończyn oraz parametry fizjologiczne (Dal--Monte 1971). Z tych powodów podstawowego znaczenia nabiera badanieaktywności ruchowej zawodnika w warunkach maksymalnie zbliŜonych dorzeczywistego startu. W związku z tym konstruuje się urządzenia umoŜliwiającesymulację niemal normalnych warunków, jakie występują w trakciewalki sportowej. Zastosowanie tych urządzeń umoŜliwia przeprowadzeniebadań biomechanicznych i fizjologicznych. Symulacja warunków startowychjest jednym z najbardziej interesujących kierunków badań stosowanychw sporcie klasyfikowanym, umoŜliwiającym badanie w laboratorium wieluspecyficznych parametrów oraz weryfikowanie stosowanych metod przygotowaniasportowca.W sportowych grach zespołowych do oceny stopnia opanowania technikiprzez sportowca stosuje się bardzo rozpowszechnione testy oceny umiejętnościspecjalnych. Na ocenę składają się liczne, wystandaryzowane kryteria(Dziąsko, Naglak 1986).141

4.3. Metody nauczania i kontroli taktyki walki sportowejZ całą pewnością moŜna stwierdzić, Ŝe osiąganie celów współzawodnictwasportowego zaleŜy od stopnia zbliŜenia przebiegu treningu do warunków, jakiewystępują podczas walki sportowej. Badania i doświadczenia pozwalają stwierdzić,Ŝe im wyŜszy jest poziom sportowy dyscypliny czy konkurencji, tymwiększe wymagania stawia się przed sportowcem pod względem przygotowaniataktycznego. W sporcie klasyfikowanym planowany wynik rzadko osiąga sięprostym sposobem, a wykazanie przewagi nad konkurentem uwarunkowanejest mobilizacją wszystkich sił psychicznych i fizycznych.Podczas nauczania taktyki symuluje się zarówno sposoby walki z przyszłymkonkurentem, formy organizacyjne współzawodnictwa, jak i warunkiklimatyczne czy strefy czasowe. Takie podejście ułatwia w istotny sposóbpodejmowanie decyzji dotyczących struktury cyklu treningowego, doboruobciąŜeń treningowych czy teŜ organizacyjnych form mikrocyklu i jednostkitreningowej. Zakres taktycznego przygotowania sportowca zmienia się w zaleŜnościod dyscypliny sportu, etapu szkoleniowego, klasy sportowej oraz jegoskłonności osobniczych wynikających z osobowości, temperamentu czy teŜinnych cech (Czajkowski 1984). Nauczając taktyki walki sportowej, przewidujemynie tylko zachowanie się sportowców w przyszłych warunkach walki,ale – co jest równieŜ istotne – formy organizacyjne i warunki (klimat, strefaczasu itd.), w których walka będzie się toczyć.Realizując zadania treningowe w zakresie doskonalenia cech kondycyjnychi umiejętności specjalnych, naleŜy zawsze dostrzegać i uwzględniać przygotowanietaktyczne. Podczas startu w zawodach wszystkie te elementy przygotowaniawystępują jednocześnie, tworząc specyficzną dla konkretnej dyscyplinycałość. Nieracjonalne jest więc (dość powszechne w praktyce sportu) takie organizowaniezadań treningowych, w którym kaŜdy z elementów przygotowania(psychicznego, motorycznego, kondycyjnego, taktycznego) występują oddzielnie.W nowoczesnej metodyce treningu sportowca niezbędne jest wyobraŜenietrenera o integralnym charakterze zadań treningowych. Poszczególne elementyprzygotowania wzajemnie się warunkują i wspomagają, tworząc podstawętaktycznego zachowania sportowca.4.3.1. Uwarunkowania nauczania taktyki walki sportowejW praktyce sportu panują dwie tendencje, zgodnie z którymi przygotowanietaktyczne jest realizowane. Zwolennicy pierwszej z nich uwaŜają, Ŝe najbardziejskutecznym sposobem jest wyuczenie sportowca stałego toku za-142

chowania się w róŜnych, ale typowych sytuacjach w walce. Popierający tenkierunek nauczania twierdzą, Ŝe przy występującym podczas walki zmęczeniui napięciu emocjonalnym wyuczone zachowanie się w róŜnych sytuacjachpozwala na skuteczne osiąganie celów walki. Koncepcja druga oparta jest naheurystycznym sposobie zachowania sportowca. Przygotowanie sportowcapolega nie tyle na wyuczonych sposobach rozwiązywania typowych sytuacji,ile na umiejętności samodzielnego podejmowania trafnych decyzji w konkretnychsytuacjach. Wydaje się, Ŝe najlepsze pod względem taktycznym przygotowaniesportowca do walki moŜna osiągnąć, wykorzystując elementy obutych kierunków. NaleŜy zdawać sobie sprawę i z tego, Ŝe od typu wyczynusportowego zaleŜy, jakimi umiejętnościami taktycznymi musi dysponowaćsportowiec.Dyscypliny o wytrzymałościowym typie wyczynu sportowegoWe wszystkich rodzajach dyscyplin sportu wielkie znaczenie ma umiejętnośćutrzymania tempa walki, szybkości lub rytmu ruchów. Jednak w dyscyplinacho typowo wytrzymałościowym charakterze (długotrwałe biegi, jazda, wiosłowanie,pływanie) naleŜy sportowca w sposób szczególny przygotować do wyczuwaniaprędkości poruszania się. Wyczucie to pojawia się w wyniku rytmicznejimpulsacji proprioreceptorów mięśni i ścięgien, co powoduje powstanie odruchuwarunkowego na upływ czasu (dzięki czuciu mięśniowemu sportowcy zdolnisą określić czas pokonywania odcinków dystansu niekiedy z dokładnościądo 0,1 s). WaŜną umiejętnością jest regulacja prędkości poruszania się podczasbiegu. W tych dyscyplinach sportu zawodnik musi umieć racjonalnie rozwijaćswoje siły. Amerykański badacz Hasey (za: Łagunowa 1972) uwaŜa, Ŝenajbardziej sprzyjającym rozkładem sił (200 m stylem zmiennym męŜczyzn)jest następujący procentowy rozkład czasów: 12 – 25 – 35 – 24. Twierdzi się,Ŝe najlepszy czas na średnich i długich dystansach moŜna uzyskać, biegającw równomiernym tempie. Na przykład, jeŜeli biegacz dla pokonania dystansu5000 m zuŜył 15 min, a czas poszczególnych kilometrów wynosił: 2'50",2'55", 3'00", 3'10", to średnie odchylenie od szybkości przeciętnej wynosiły3,3%. W przypadku równomiernego tempa biegacz mógł pokonać dystans 5 kmo 1,5 lub 13,5% szybciej. W dyscyplinach wytrzymałościowych ruchy mającharakter cykliczny, w związku z tym waŜnym zadaniem taktycznym jeststabilizacja rytmu ruchów. Stabilizacja ta rozumiana jest jako umiejętnośćszybkiego i efektywnego przystosowania się sportowca do aktualnych moŜliwościw kaŜdym momencie walki.143

144Dyscypliny o estetetyczno-koordynacyjnym typie wyczynuW dyscyplinach o estetyczno-koordynacyjnym typie wyczynu (gimnastyka,jazda figurowa na łyŜwach itd.), w których o sukcesie sportowca decydujestopień opanowania bardzo złoŜonych ruchów, taktykę naleŜy rozpatrywaćjako wykorzystanie umiejętności technicznych podczas walki. Poziom posiadanejtechniki określa bowiem zakres zadań, który moŜna polecić sportowcowido realizacji. Dlatego technikę wykonywania ruchów doskonali się w zmiennychwarunkach. Na przykład, w gimnastyce stosuje się ćwiczenia na róŜnegorodzaju przyrządach (np. poręczach o róŜnej elastyczności), zmienia się okresowonawykowe punkty orientacji podczas ćwiczeń wolnych, wykonuje sięćwiczenia szybciej przy utrudnionych warunkach orientacji wzrokowej i ograniczonychrozmiarach pola ćwiczenia (Iwanin, PreobraŜeński 1969).Dyscypliny o koordynacyjnym typie wyczynu sportowegoInny kierunek przyjmuje przygotowanie taktyczne w dyscyplinach sportuo koordynacyjnym typie wyczynu sportowego (boks, judo, szermierka, zapasy).Powodzenie sportowca w walce związane jest z umiejętnością przewidywaniadziałań przeciwnika, ze sprawnością procesów decyzyjnych oraz opanowaniemduŜego zakresu złoŜonych ruchów wykonywanych szybko, silnie i dokładnie.Wyjątkowe znaczenie ma przygotowanie taktyczne w zakresie umiejętnościwalki z przeciwnikiem o róŜnych stylach, o zróŜnicowanym poziomie zdolnościkondycyjnych i umiejętności specjalnych. W tych dyscyplinach sportu o sukcesieczęsto decyduje umiejętność zmobilizowania wszystkich sił psychicznychi fizycznych w krótkim odcinku czasu, aby przechylić szalę zwycięstwa nawłasną stronę. Wysiłek fizyczny jest bardzo zróŜnicowany: od wysiłków umiarkowanychdo maksymalnych następujących po sobie w róŜnej kolejnościi trwających w róŜnych odcinkach czasu.W tych dyscyplinach sportu nawyki oraz umiejętności z zakresu taktykizdobywa się przez stosowanie specjalnych ćwiczeń, w walce z umownymprzeciwnikiem oraz przez udział w zawodach. Na przykład, dla uzyskaniaumiejętności mobilizowania sił w określonym czasie w końcowych momentachwalki z umownym przeciwnikiem wydaje się polecenie wykonania dodatkowegozadania (np. w judo wykonanie w ostatniej minucie walki tomoenage). W zapasach dobremu zawodnikowi w końcowych minutach moŜna nakazaćwygranie przez połoŜenie na łopatki lub polecenie uzyskania określonychpunktów przewagi. JeŜeli sportowiec podczas walki treningowej osiąga łatwoprzewagę punktową nad konkurentem i obniŜa aktywność działań, to moŜnawprowadzić do walki z nim wypoczętego przeciwnika. NaleŜy równieŜ umoŜliwićsportowcowi ćwiczenie ulubionych przez niego rozwiązań sytuacji.

W tym celu poleca się stosowanie własnych rozwiązań taktycznych w ćwiczeniachmaksymalnie zbliŜonych do oczekiwanych podczas walki.W róŜnego typu zawodach istnieje zawsze wiele momentów, kiedy wymaganejest twórcze rozwiązywanie sytuacji przez zastosowanie działań wychodzącychpoza ramy tego, co sportowiec opanował podczas nauczania taktyki.NaleŜy rozwijać inicjatywę, ucząc sportowca samodzielnych działań. WaŜnajest umiejętność analizowania i obiektywnego oceniania swoich zalet i braków.Dyscypliny o antycypacyjnym typie wyczynu sportowegoW dyscyplinach sportu, w których typ wyczynu oparty jest na antycypacji(zdolności nieustannego przewidywania róŜnych sytuacji i wyprzedzaniaprzypuszczalnych zdarzeń) działań partnerów i konkurentów, nauczanie taktykigry ma charakter specyficzny. W zespołowej walce gry sportowej celeosiąga się przez ciągłe zmaganie się graczy ograniczonych wykonywaniemzadań cząstkowych. KaŜdy gracz spełnia określone zadanie mające mniejszelub większe znaczenie określane według stopnia moŜliwości i specyfiki pozycjizajmowanej na polu gry. Następuje specjalizacja graczy posiadającychodpowiednie umiejętności wykonywania zadań. W pojedynkach o typie zespołowymcele gry moŜna osiągnąć tylko dzięki współdziałaniu graczy orazrozdzieleniu między nich róŜnych funkcji. Skoordynowane akcje poszczególnychgraczy tworzą wartości róŜne od wartości akcji kaŜdego z nich. Efektywnośćkonkretnego zespołu wyznaczana jest specyficznym dla tego zespołui prawdopodobnie niepowtarzalnym, zintegrowanym układem efektów cząstkowych,w którym obserwuje się zjawisko potęgowania jakości i ich współdziałanie(synergizm) lub teŜ jego obniŜenie (Panfil 1990).Indywidualne umiejętności taktyczneRealizację celu zespołowej walki zapewnia przede wszystkim efektywnośćindywidualna graczy w sytuacjach, w których sportowiec jest względnie niezaleŜnyod współpartnerów. Określamy tego typu akcje jako indywidualne,czyli takie, które występują w przypadku przechwycenia piłki i w efekciezdobycia punktu, zdobycia punktu przez zagrywającego piłkę siatkarza itd.Działania indywidualne wymagają od gracza duŜej aktywności fizycznej, umiejętnościspecjalnych (technicznych) oraz wyjątkowej zdolności antycypacjizachowań partnerów i przeciwników. Tylko w piłce koszykowej moŜe zdarzyćsię sytuacja, gdy atakujący gracz jest „sam na sam z koszem”. W pozostałychgrach zespołowych występuje zawsze sytuacja, w której dwóch graczy zmagasię ze sobą (napastnik – obrońca, napastnik – bramkarz).145

W walce indywidualnej umiejętności taktyczne dotyczą stosowania tzw.zwodów maskujących zamiar rzeczywisty. W wygrywaniu indywidualnychpojedynków znaczną rolę odgrywa takŜe umiejętność zmuszania przeciwnikado wykonywania czynności ruchowych najgorzej przez niego opanowanych.Na przykład, jeŜeli gracz nie potrafi biegle poruszać się z piłką (tzn. kozłować),to postępujemy tak, aby często musiał stosować ten element w grze. JeŜelinie potrafi atakować z tzw. skrzydła, to ułatwiamy mu uzyskanie tej pozycji.Gra indywidualna oparta jest na sztuce ukrywania własnych zamiarów i słabychstron, a przewidywaniu ich u przeciwnika.W grze indywidualnej mający piłkę powinien dąŜyć przede wszystkim dozdobycia punktu. JeŜeli takiej moŜliwości nie ma, powinien ją podać dogracza znajdującego się w korzystniejszej sytuacji. Po podaniu piłki naleŜydąŜyć do zajęcia pozycji umoŜliwiającej zdobycie piłki lub dogodnego polado ponownego ataku. Gracz działający indywidualnie w defensywie powinienuniemoŜliwić przeciwnikowi zdobycie punktu, a w następnej kolejności dąŜyćdo zdobycia piłki.Tego typu umiejętności taktyczne rozwinie się u zawodników tylko wtedy,gdy jego przygotowanie do walki zostanie zindywidualizowane. Wbrew panującympraktykom indywidualne umiejętności taktyczne gracza są nieodłącznymwarunkiem istnienia współpracy w działaniach grupowych lub zespołowych.Indywidualizacja nauczania taktyki gry umoŜliwia samodoskonalenie jednostki.146Grupowe umiejętności taktyczneKolejną fazą nauczania taktyki jest działanie grupowe graczy. Istotą taktykimałych grup jest znajomość zasad postępowania w zaleŜności od układu sił.Na przykład, przy posiadaniu piłki i przewadze liczebnej graczy przeciwnejdruŜyny (3:4) naleŜy działać zachowawczo aŜ do chwili wyrównania szans.Przy posiadaniu piłki przy równym układzie sił (3:3) przez stosowanie tzw.zasłon moŜna spowodować pozorną przewagę atakujących nad broniącymi.Istota tego taktycznego manewru polega na wytworzeniu sytuacji, w którejdwóch obrońców przez moment znajduje się przy jednym z napastników.W omawianej sytuacji gracze defensywy starają się działać przeciwko atakującymo podobnych umiejętnościach. Z kolei działają tak, aby zakończenie akcjiprzypadło najgorzej wyszkolonemu graczowi w najbardziej niekorzystnympolu gry. Przy posiadaniu piłki i liczbowej przewadze nad konkurentami (3:2)naleŜy dąŜyć do zdobycia punktu moŜliwie szybko najprostszym sposobem.Gracz z piłką powinien zdecydowanie dąŜyć do tego celu. JeŜeli obrońcazaatakuje zawodnika z piłką, ten podaje ją partnerowi, który gwarantuje uzyskaniepunktu. MoŜliwości zapobiegawcze graczy defensywy, stanowiącychmniejszość, są znacznie ograniczone.

Zespołowe umiejętności taktyczneNie kaŜdy z graczy zajmujący określoną pozycję na polu gry stanowi podobnąsiłę zagroŜenia lub obrony. Dlatego wprowadzono zespołowe działaniew ataku i obronie. Taktyka gry zespołowej uzaleŜniona jest od poziomu zorganizowaniazespołu ze względu na cel walki. Zespół organizuje się w celuzwiększenia skuteczności poszczególnych graczy przez planowe ich zestrojenie.Organizacja działań zespołu wykazuje tendencje do ciągłych zmian, co objawiasię poszukiwaniem nowych rozwiązań, pozwalających na skuteczniejszeosiąganie celów gry.Według Panfila (1990) organizacja działań zespołu w grze obejmuje:− podział pola gry przez ustawienie graczy na określonych pozycjachw ataku i obronie (uwzględnia się w tym celu indywidualne moŜliwościgraczy i moŜliwości współdziałania),− podział zadań indywidualnych, grupowych oraz zespołowych,− określenie taktyki realizacji zadań.Zespołowa organizacja gry jest specyficzna dla róŜnych gier i róŜne kryteriastanowią o jej ewolucji (Dziąsko, Naglak 1986).4.3.2. Metody nauczania taktyki sportowejMetody teoretycznego nauczania taktykiW teoretycznym nauczaniu taktyki walki jako metodę wykorzystujemywykład i dyskusję, które słuŜą do przekazywania informacji o zasadach walkisportowej. Praktyka wykazuje, Ŝe taktyki walki powinno się nauczać przezcały okres kariery sportowej.Przedmiotem wykładów powinny być:− struktura walki w danej dyscyplinie sportu,− zasady zachowania się sportowca w działaniach ofensywnych i defensywnychze względu na cel walki,− sposoby rozwiązywania typowych sytuacji, jakie mogą wystąpić podczaswalki sportowej,− sposoby rejestracji i analizy informacji o taktyce walki konkurentów.Przekazywana sportowcowi wiedza dotyczy istoty walki sportowej i taktycznychdziałań ofensywnych i defensywnych podejmowanych w róŜnychokolicznościach (cel walki, cechy przeciwnika, regulamin współzawodnictwa,warunki klimatyczne, strefa czasu). Bez tej ogólnej wiedzy taktycznej sportowiecnie ma moŜliwości ustalenia czy wyboru indywidualnego stylu walki.147

Aby skłonić sportowca do wykorzystania posiadanych informacji, do samodzielnegowyboru indywidualnego stylu taktycznego, stosujemy aktywniejsząmetodę – dyskusji. W tej metodzie wypowiedzi trenera są mniej waŜne od wypowiedzisportowca. UwaŜa się, Ŝe dyskusja jako metoda zbiorowego myślenianad działaniem taktycznym nie jest efektywna, jeŜeli bierze w niej udział zbytliczna grupa sportowców. Szkolona grupa powinna liczyć nie więcej niŜ 8–15osób.Zarówno w czasie prowadzenia wykładu, jak i w późniejszych dyskusjachnaleŜy zwracać się do sportowców, jak do fachowców, nie podkreślając własnejprzewagi. Chodzi o to, aby wzmóc w nich wiarę we własną zdolność wyborustylu walki. NaleŜy zdecydowanie odrzucić panujący powszechnie wśródtrenerów pogląd, Ŝe tylko bardzo doświadczony sportowiec moŜe podjąć z nimdyskusję. Przedmiotem dyskusji powinna być wymiana poglądów (trener–sportowiec) ukierunkowana na ustalenie indywidualnego stylu walki sportowca.Indywidualny styl walki sportowca syntetyzuje jego moŜliwości psychiczne,fizyczne i motoryczne oraz ułatwia ich pełne i efektywne wykorzystanie zewzględu na cel walki i cechy konkurenta. Stworzenie własnego stylu walkii opanowanie umiejętności narzucenia go konkurentowi oznacza wielkiemistrzostwo. Nie naleŜy jednak zapominać o tym, Ŝe konkurenci postępująpodobnie. W związku z tym naleŜy uczyć sportowca sposobów zbieraniai rejestrowania informacji dotyczących taktycznych zachowań konkurentów.Nie naleŜy jednak informacji o przeciwniku przeceniać, poniewaŜ nikt nigdynie odsłania do końca swoich moŜliwości. Przeciwnie, dokonuje wszelkichstarań, aby je ukryć, a często bywa i tak, Ŝe świadomie zaniŜa swoje moŜliwościpodczas walki. Po opanowaniu niezbędnej wiedzy i przyjęciu ogólnego styluwalki sportowej moŜna przystąpić do praktycznej nauki taktyki walki.148Metody praktycznego nauczania taktyki walkiZa metodę walki Dziąsko (1981) uznaje sposób zachowania się sportowcadoprowadzający, przez zastosowanie wybranych środków, do osiągania zaplanowanychcelów. Opierając się na technikach walki podanych przez Kotarbińskiego(1973) przyjęto, Ŝe w sporcie klasyfikowanym moŜe wystąpić kilkametod walki.Metoda wyczekiwania polega na wyborze odpowiedniego miejsca i czasuna wszczęcie akcji ofensywnej lub defensywnej w myśl, Ŝe istnieje prawdopodobieństwopoprawienia sytuacji i pewność, Ŝe nie będzie gorzej. Wyczekiwaniedogodnej chwili na realizację celów w walce sportowej ma miejscew róŜnego rodzaju wyścigach długodystansowych, w zapasach, judo, szermierce

lub w tych grach zespołowych, w których nie jest ograniczony czas trwaniapojedynczych akcji. Wyczekując na dogodną chwilę, przeciwnik podejmujedziałanie w obronie, pozorując działania zaczepne. Sens wyczekiwania polegana uśpieniu czujności, by w najmniej spodziewanym momencie zaskoczyćskutecznym atakiem. Jednak stosowanie tej metody jako jedynego sposobuw dąŜeniu do realizacji celu walki obniŜa jej atrakcyjność i przyczynia się dospadku zainteresowania walką.Istotę metody zuŜytkowania na własną korzyść działań i zasobów przeciwnikaobrazuje, wypracowana przez wschodnich mistrzów walki w judo, zasada,która brzmi: „jeŜeli przeciwnik pcha, to ciągnij, a jak ciągnie, to pchaj”. Stosowanietej zasady w walce sportowej występuje wtedy, gdy przeciwnik, kryjącsię za naszymi plecami (np. w wyścigach na rowerze, w biegach długodystansowych),traci mniej energii na pokonywanie oporu powietrza. W walcejudo, zapasach, szermierce lub w sportowych grach zespołowych zmusza sięprzeciwnika do rozwiązywania powstałych w walce sytuacji za pomocą sposobówi technik, którymi najgorzej się posługuje.Do niezwykle waŜnych metod walki zaliczyć moŜna metodę zaskoczenia.W takim postępowaniu waŜne jest takie zamaskowanie własnych zamiarów,Ŝeby nie były znane do końca stronie przeciwnej. Ukrywając zamiary, rozpowszechniasię informacje o własnych niedyspozycjach, tai skład zespołu,stosuje nieoczekiwane sposoby w walce, uchyla się od niej lub działa wręczpozornie nieracjonalnie. Odstąpienie od racjonalnych działań określa się jakoparadoks zaskoczenia, który często niechcący przytrafia się niedoświadczonemusportowcowi. Sportowiec doświadczony w sposób świadomy zaskakuje przeciwnika,wciągając go w matnię, z której tylko on moŜe wyjść zwycięsko.W sporcie klasyfikowanym nauczanie taktyki walki odbywa się podczaszajęć praktycznych. Praktyczne nauczanie taktyki walki ma na celu przygotowaniesportowca do opanowania umiejętności:− tworzenia programu taktyki walki w ataku i obronie i umiejętności jejzmiany w zaleŜności od celu walki, moŜliwości własnych i konkurenta,− twórczego rozwiązywania sytuacji taktycznych powstałych podczas walkisportowej.W metodzie zajęć praktycznych na plan pierwszy wysuwa się rozwijanieu sportowca umiejętności zastosowania wiedzy taktycznej w praktycznymrozwiązywaniu sytuacji, jakie mogą pojawić się podczas walki sportowej.Główne zadanie nauczania to przenoszenie wiedzy teoretycznej na działanie.Wykorzystując w tym celu zasady postępowania stosowane w dydaktyce ogólnej(Kupisiewicz 1976), zakłada się, Ŝe w nauczaniu taktyki indywidualnej,grupowej i zespołowej osiągnie się oczekiwane efekty wtedy, gdy ćwiczeniabędą przebiegać w następującej kolejności:149

− zapoznanie sportowców z podstawowymi sytuacjami taktycznymi,− sformułowanie zasad zachowania się podczas działań ofensywnych i defensywnych,− przedstawienie wzorów rozwiązywania sytuacji taktycznej (filmy, plansze,Ŝywy pokaz),− praktyczne rozwiązywanie sytuacji taktycznych z przeciwnikiem pozorującymzalety konkurenta,− samodzielne rozwiązywanie sytuacji taktycznych podczas walk kontrolnych.Praktyczne nauczanie taktyki walki polega na tym, Ŝe przedstawia się sportowcowisytuacje taktyczne (ofensywne i defensywne), jakie mogą wystąpićpodczas walki ze względu na jej cel, moŜliwości własne i cechy przeciwnika.W zaleŜności od posiadanych danych o moŜliwościach przeciwnika informacjesą bardziej lub mniej szczegółowe (chodzi głównie o to, aby gracze nauczyli sięznajdować najlepsze z przewidywanych sytuacji taktycznych, wykorzystującwiele róŜnych sposobów rozwiązań – rys. 36).Sportowcy w pierwszym etapie rozwiązują działania taktyczne, symulującfragmenty ataku i obrony. W zespołowych grach sportowych wykorzystuje siędo tego celu makiety lub symbole. Symulacja (Kupisiewicz 1976) charakteryzujesię tym, Ŝe:− zmusza do moŜliwie dokładnego przedstawienia sytuacji taktycznych,które prawdopodobnie wystąpią w rzeczywistości;− wymaga aktywności ze strony sportowców w przyjęciu i zrozumieniuzadań taktycznych;− w zespołowych grach sportowych oparta jest na ścisłych zasadach współdziałania.Praktyczne nauczanie taktyki odgrywa bardzo waŜną rolę w uczeniu działańw zespole. Sportowcy nie tylko uczą się zachowania w określonych sytuacjach,lecz dodatkowo poznają warunki, w jakich powstają, oraz prawidłowości,które nimi rządzą.Rozpatrując podstawowe metody nauczania taktyki walki sportowej, naleŜyzaznaczyć, Ŝe jest to proces ciągły, który dotyczy tak początkujących,jak i zaawansowanych sportowców. Niedocenianie tego faktu rodzi błędy:− przeznaczenie nadmiernej liczby godzin na doskonalenie techniki i oddzielaniejej od taktyki zachowania się podczas walki;− odsuwanie sportowców od podejmowania decyzji taktycznych. W podejmowaniuplanów taktycznych wymaga się od nich jedynie wykonaniarozwiązań taktycznych opracowanych bez ich udziału;150

Rysunek 36. Schemat praktycznego nauczania sportowca taktyki walki− formalizm taktyczny rozumiany jako zasada jedynego rozwiązania sytuacjitaktycznych. Doprowadza to do bezmyślnej rutyny, do automatyzmu.Tego rodzaju zachowania są łatwo rozpoznawane przez przeciwnika;− werbalizm taktyczny polegający na tym, Ŝe ogranicza się informacje taktycznetylko do przekazu słownego, bardzo często tuŜ przed walką lub,co najgorsze, w trakcie jej trwania;− naśladownictwo taktyczne polegające na przyswajaniu przez zespółrozwiązań taktycznych konkurentów. Nie dąŜy się do wypracowaniawłasnych koncepcji zachowania się podczas walki sportowej.151

4.3.3. Metody kontroli zachowania się sportowca podczas walkiTrenerzy współpracujący ze sportowcem muszą sobie zdawać sprawę z tego,jak istotne znaczenie mają obserwacje dotyczące przebiegu walki. Przede wszystkimnaleŜy zabiegać o informacje opisujące strukturę walki sportowca. Donajistotniejszych moŜna zaliczyć tendencje w sposobach rozgrywania walki.W praktyce sportu istnieją przykłady takich charakterystyk. ObserwującMistrzostwa Świata w Judo w 1983 roku, Sikorski (1985) stwierdził, Ŝe 47,5%walk zakończyło się zwycięstwem przez ippon lub wazaari. Podkreślił narastającąaktywność od pierwszej do trzeciej minuty walki, przy nieznacznymobniŜeniu liczby ataków skutecznych w czwartej i znacznym wzroście w piątejminucie walki. Obserwacje wykazały, Ŝe zawodnicy o najwyŜszym poziomiesportowym na świecie atakują skutecznie 2 razy częściej od innych i podejmująpróby ataków około 3 razy na minutę, posługując się aŜ 25 rzutamii chwytami. Przeprowadzona analiza walk (metodą zapisu komputerowego)wykazała, Ŝe odcinki nieprzerwanego wysiłku podczas walki nie przekraczają1 min, a średni czas walki, łącznie z przerwami, wynosi 7 min 18 s. DokonanotakŜe charakterystyki walki w kategoriach wydolnościowych. Analiza zmianstęŜenia kwasu mlekowego podczas walk treningowych i głównych wykazaładuŜe zróŜnicowanie (LA od 8 do 20 mmol · 1 -1 ) w zaleŜności od rangi walki,klasy konkurenta, kolejności walki oraz końcowego rezultatu. Wykazano, Ŝew walce judo wymagana jest najwyŜsza sprawność procesów przemian glikolizymleczanowej przy wysokich wartościach mocy fosfagenowej. Nie bezznaczenia jest równieŜ wydolność tlenowa sportowca, zwłaszcza w walkach,w których wysiłki bez przerw są dłuŜsze niŜ 2 min. Kierując się kryteriamiwalki, opisano równieŜ model psychiczny, morfologiczny oraz zdolności kondycyjnychogólnych dotyczących określenia momentów sił wybranych grupmięśni.Innym przykładem obrazującym racjonalny sposób gromadzenia doświadczeńsportowca jest komputerowy symulator taktyk Ŝeglarskich (Krawczyki in. 1989). Autorzy twierdzą, Ŝe program symulacji, działając bezpośredniona wyobraźnię sportowca, kształtuje w niej obraz rozgrywki taktycznej połączonyz selektywnym wyodrębnieniem wpływu czynników występującychpodczas regat Ŝeglarskich.Tego typu podejście do zagadnienia kontroli zachowania się sportowcapodczas walki w sposób istotny usprawnia trening. Obserwacja skutecznościzachowania się sportowca w walce jest konieczna bez względu na to, czy toczyon pojedynek indywidualny, grupowy czy zespołowy. Współzawodnictwosportowe prowokuje zawsze do poszukiwania coraz skuteczniejszych sposobów152

osiągania wyników. Powoduje to powstawanie zmian w sposobach walki,wyposaŜeniu sportowców w specjalny sprzęt i ubiory umoŜliwiające poprawienierezultatu. Kto nie potrafi tych zmian przewidzieć i ich wyprzedzić,ten przegrywa. Największy wpływ na wynik mają wydolność, umiejętnościspecjalne i zdolności kondycyjne lub koordynacyjne. Dlatego poszukuje sięobiektywnych metod zbierania informacji o wszystkich elementach składającychsię na walkę sportową. Poddawane obserwacji elementy są tak złoŜone,Ŝe wymagają udziału specjalistów zarówno w zbieraniu, jak i przetwarzaniuuzyskanych informacji.Dyscypliny sportowe o cyklicznym charakterze ruchuW tych dyscyplinach sportu, w których pokonuje się rekordowe odległościlub wysokości analizowane są biomechaniczne parametry ruchu. Dla stworzeniabanku danych o mechanice ruchu stosuje się np. kinematyczny zapis technikisportowca kamerami o znacznej szybkości przesuwu klatek (np. 120 klatek/s).Zdobyte informacje pozwalają na określenie i analizę np. w przypadku rzutudyskiem prędkości, wysokości, kąta wyrzutu, kąta nachylenia tułowia miotaczaw chwili wyrzutu oraz parametrów czasowych opisujących przemieszczaniesię stóp miotacza. W zaleŜności od moŜliwości technicznych i potrzebsportu, wykorzystując metodę filmowania, dokonuje się pomiaru drogi i czasuruchu (Gregor i in. 1986). Metoda filmowa pozwala na rejestrację ruchusportowca w warunkach naturalnych w trakcie walki i z tego powodu jest jednąz podstawowych metod zbierania informacji w omawianych dyscyplinachsportu.W dyscyplinach czy konkurencjach o cyklicznym charakterze ruchu, powtarzanymwielokrotnie, w stosunkowo krótkich odstępach czasu, waŜnymzagadnieniem jest poznanie i kształtowanie rytmu ruchu analizowanego podkątem jego stabilizacji na dystansie. Dotychczasowe wyniki badań oraz obserwacjedotyczące techniki sportowej opartej na ruchach cyklicznych wskazują,Ŝe w trakcie wykonywania zadań sportowych, związanych głównie z granicznąmobilizacją moŜliwości anaerobowych, znacznym zmianom ulega stabilizacjatechniki. Stabilizacja ta rozumiana jest jako umiejętność szybkiego i efektywnegoprzystosowania się sportowca do aktualnych moŜliwości w kaŜdymmomencie walki. Badania biomechanicznych parametrów techniki pływania,rozpatrywane pod kątem jej stabilizacji na dystansie, wykazały, Ŝe większemumistrzostwu sportowca odpowiada większa stabilność parametrów. Zarównotempo ruchów, jak równieŜ ich rytm są u zawodników wysokiej klasy najbardziejstabilne na całym dystansie.153

Bardzo ciekawe moŜliwości obserwacji przebiegu walki sportowca umoŜliwiająelektroniczne mierniki czasu. Do chwili obecnej tę technikę pomiaruwykorzystuje się tylko w konkurencjach krótkiego dystansu. MoŜna jednaksądzić, Ŝe w przyszłości podobne analizy czasu trwania walki będą wykorzystywanena dystansach dłuŜszych.W dyscyplinach cyklicznych, ze względu na indywidualne zróŜnicowaniesportowców, dokonuje się analizy techniki, posługując się metodą filmowania.Na przykład, oceniając bieg na nartach analizuje się zmienność takich elementów,jak: długość i częstotliwość kroku, średnia prędkość ogólnego środka cięŜkościciała oraz kąty ugięcia kończyn i tułowia. Analiza danych pozwalawykrywać róŜnice w posługiwaniu się techniką oraz wskazywać określonekierunki jej poprawy.154Dwupodmiotowe dyscypliny sportuW inny sposób uzyskiwane są informacje w tych dyscyplinach, w którychna rezultat końcowy walki składają się oceny subiektywne. W tych dyscyplinachsportu zbiera się informacje o zachowaniu się sportowca w walce, rejestrującwybrane zdarzenia. Przykładowo uzyskane informacje o przebiegu walkiw judo pozwalają wyliczyć wskaźniki procentowego wykorzystania czasuwalki według wzoru:∑trzecz100%∑ t⋅ ,maxgdzie: t max to teoretyczny maksymalny czas wszystkich walk; t rzecz to czas rzeczywistyrozegranych walk. MoŜna wyliczyć równieŜ wskaźnik poziomutechnicznego sportowców, stosując wzór:wa =∑ wa∑a ,gdzie: wa – średnia ataku (3–10 pkt); Σwa – suma wartości wszystkichataków; Σa – ogólna liczba ataków zaliczonych. Na podstawie uzyskanychinformacji moŜna dokonać analizy (ilościowej i jakościowej) efektywnościwalki sportowca w poszczególnych minutach jej trwania. W tym celu obliczasię wskaźniki aktywności K a oraz współczynnik skuteczności K s (Sikorski,Łaksa 1982). Współczynnik aktywności K a przybiera postać:K =a∑a∑S ⋅ 2 ,

gdzie: Σa – suma zaliczonych ataków w poszczególnych minutach walki,ΣS · 2 – suma walk toczonych w poszczególnych minutach całej walki mno-Ŝona przez 2 (w walce bierze udział dwóch sportowców). Współczynnikskuteczności ataku K s to:Ks =∑∑waS ⋅ 2 ,gdzie: Σwa – suma wartości ataków, ΣS · 2 – suma walk toczonych w poszczególnychminutach całej walki z mnoŜnikiem 2. Współczynnik ten określaśrednią wartość ataku w poszczególnych minutach walki.Oceniając skuteczność walki szermierza, Czajkowski (1987) proponujeoprzeć się na wskaźnikach działań zaczepnych i obronnych. Wskaźniki działańzaczepnych oblicza się według wzoru:W Z =No + ps,a działań obronnych i zaczepno-obronnych według formuły:W O = O + Ps,ngdzie: N, O, P – liczba natarć, zasłon-odpowiedzi, przeciwnatarć, którymitrafił dany zawodnik; n, o, p – liczba natarć, zasłon – odpowiedzi, przeciwnatarć,którymi trafił przeciwnik. Posiadając informacje o skuteczności działańszermierza, moŜna wyliczyć wskaźnik skuteczności walki W s W:W s W = W s Z + W s O.Autor uwaŜa ten sposób oceny za pracochłonny, ale pozwalający w sposóbbardzo skuteczny ocenić umiejętności taktyczne sportowców.Zespołowe dyscypliny sportuOdmiennie przedstawia się problem oceny zachowania zawodników zespołowychdyscyplin sportu. W tych dyscyplinach osiąganie celów walki jestsumą zachowań wielu członków zespołu. Właściwa ocena zachowań celowychw grze zespołowej naleŜy do zadań niezmiernie skomplikowanych, szczególniegdy dotyczy zachowania się tych graczy, którzy wypełniają nieistotne, alenie dające bezpośrednich, wymiernych rezultatów w postaci np. zdobyciapunktu.W literaturze z zakresu sportowych gier zespołowych moŜna znaleźć róŜnepróby uchwycenia prawidłowości zachowania się graczy w walce (Dziąsko,155

Naglak 1986). Panfil (1988) do rejestracji wartości ilościowych i jakościowychsprawności zachowania się w grze w piłkę noŜną skonstruował arkusz obserwacji,w którym uwzględnił te elementy gry, które w sposób istotny wpływająna jej przebieg. WyróŜnił indywidualne działania sportowca w grze, którew róŜny sposób wpływają na realizację jej zadań. Z kolei w zaleŜności odwaŜności poszczególnych zadań przypisał im wartości punktowe.Sprawność celowego zachowania się w grze określono wskaźnikami:− wskaźnikiem aktywności W A W = K 10A,Tgdzie: K – liczba działań ocenionych pozytywnie i negatywnie, wykonanychprzez zawodnika; T – liczba działań wykonanych pozytywniei negatywnie przez zespół; 10 – liczba graczy;S− wskaźnikiem wydajności W w Ww= ,S + nSgdzie: S – suma punktów dodatnich zgromadzonych przez gracza; nS– suma punktów ujemnych zgromadzonych przez gracza;− wskaźnikiem sprawności W s WS= WA⋅ Ww.Informacje o zachowaniu się gracza uzyskuje się na podstawie analizy zapisówmagnetowidowych. Analiza wartości liczbowej prezentowanych wskaźnikówumoŜliwia w miarę dokładną ocenę sprawności działania poszczególnychgraczy.Podejmowane są takŜe próby oceny fragmentów taktyki gry. Do ocenyskuteczności gry sportowca „nad siatką” JaruŜnyj i Grzyb (1987) prezentująmetodę Amalina. Wykorzystuje ona zapis kodowy na magnetofonie. Po zakończeniuobserwacji zapis ten przenosi się na karty perforowane do analizy komputerowej.Obejmuje on takie elementy gry, jak: numer sportowca, pole ataku,kierunek i rodzaj ataku, rezultat ataku, warunki akcji (wysokość wystawy,liczba blokujących). Na podstawie uzyskanej informacji moŜna wyliczyć:− wskaźnik skuteczności działań zawodnika S = KDWD ,gdzie: S – skuteczność; KD – liczba korzystnych działań; WD – liczbawszystkich działań;− wskaźnik efektywności E = KD zz,WDdgdzie: E z – efektywność zawodnika, KD z – korzystne działanie zawodnika;WD d – wszystkie działania druŜyny;− wskaźnik aktywności A = D z,Dd156

gdzie: A – aktywność zawodnika; D z – liczba działań zawodnika; D d –liczba działań druŜyny.Analiza wyników pozwala np. scharakteryzować występowanie efektówwyróŜnionych w obserwacji wariantów rozgrywania ataku.Coraz częściej prezentowany jest pogląd, Ŝe stosowana do tej pory ocenaskuteczności działań pojedynczych graczy w wybranych czynnościach niestanowi wystarczającego wskaźnika oceny zachowania się w grze zespołowej.Podjęto więc próbę oceny współdziałania kilku graczy w grze w piłkę siatkową(Wołyniec 1985). Wynikająca z reguł specyfika gry w piłkę siatkowąpozwoliła wyodrębnić zestawy czynności, które określono jako łańcuchy działańrozumiane jako jedna lub kilka czynności wykonywanych kolejno, gdy zespółjest w posiadaniu piłki. Łańcuchy działań mogą składać się z jednej, dwóch,trzech lub czterech czynności motorycznych (np. zastawianie – obrona w polu– rozegranie piłki – atak). Ostatnią czynność łańcucha nazwano efektem działania(skierowanie piłki na pole przeciwnika); czynności poprzedzające określonojako przygotowanie działania. Notując przebieg gry, posłuŜono się zapisemkodowym, w którym efektom działania przyporządkowano następujące wartości:+1 – zdobycie punktu, +0,5 – zdobycie zagrywki, 0 – przedłuŜenie gry, -0,5– strata zagrywki, -1 – strata punktu. Do opisu analizy i oceny przebiegu grywyróŜniono naturalne jej fragmenty wynikające z reguły gry w piłkę siatkowąoraz regulaminy rozgrywek, tj. set – spotkanie – cykl rozgrywek. WyróŜnionoteŜ sztuczne fragmenty gry odpowiednio do czasu gry: I odcinek seta – 0 do 5punktów, II odcinek seta – 6 do 10 punktów, III odcinek seta – od 11 punktówdo jego zakończenia. Sposób organizacji danych został wybrany tak, aby powstałamoŜliwość ich przetwarzania przy wykorzystaniu komputera wyposaŜonegow odpowiedni system informatyczny. Dla uzyskania moŜliwościprzedstawiania zespołu grających w piłkę siatkową jako systemu z zachowaniemcelowym posłuŜono się odpowiednim modelem abstrakcyjnym opartymna ujęciu mnogościowym.Zdaniem autorów opracowany model pozwala na ocenę takich czynników,jak: stopień opanowania określonych sekwencji gry, korzystna kolejność stosowaniaodpowiednich sekwencji w określonych etapach gry, wpływ doboruzawodników na skuteczność wspólnie wykonywanych działań oraz stopieńopanowania czynności stosowanych przez danego zawodnika w poszczególnychsekwencjach gry. Zamierzeniem autorów tej metody jest opracowaniekomputerowej analizy danych opartej na pełnym modelu gry i przeznaczonejdo wykorzystania w procesie przygotowania sportowców do udziału we współzawodnictwie.157

4.4. Metody doskonalenia zdolności kondycyjnych sportowcaWedług Raczka (1986) grupę kondycyjnych zdolności motorycznych tworzą:szybkość, siła oraz wytrzymałość. W celu ich doskonalenia w praktycetreningu sportowego wykorzystuje się metody omówione poniŜej.4.4.1. Metody doskonalenia szybkości sportowca158Uwarunkowania doskonalenia szybkości sportowcaRuch jest funkcją kierunku i prędkości, stąd teŜ nie ma dyscypliny sportu,w której wzrost mistrzostwa nie byłby związany z doskonaleniem tej zdolności.Zaciorski (1970) definiuje szybkość jako zdolność do wykonywania ruchóww minimalnych dla danych warunków odcinkach czasu. Ruch nie moŜe trwaćdługo, aby nie wywołał zmęczenia. W szybkości ruchu moŜna wyróŜnić trzyelementy: utajony czas reakcji, prędkość pojedynczego ruchu przy małym oporzezewnętrznym oraz częstotliwość. Doskonalenie kaŜdego z nich wymagaodrębnych zasad.Na podstawie aktualnego stanu wiedzy uwaŜa się, Ŝe okres sprzyjający doskonaleniuszybkości rozpoczyna się u dziewcząt w wieku 12 lat, a u chłopców– 15. Predyspozycje szybkościowe człowieka są specyficzne: jedne ruchymoŜna wykonywać bardzo szybko, a inne nie. Przenoszenie się szybkościzachodzi tylko w przypadku ruchów podobnych pod względem koordynacjinerwowo-mięśniowej. Udowodniono (Costill 1976), Ŝe w mięśniach kończyndolnych sportowców osiągających bardzo dobre wyniki w sprintach zaznaczasię przewaga białych, szybkościowych włókien mięśniowych (FT) o duŜychzdolnościach adaptacyjnych do biochemicznych przemian glikolitycznych.Stosunek włókien wolnokurczliwych do włókien o szybkiej kurczliwości nieulega zmianom pod wpływem treningu, co pozwala sądzić, Ŝe proporcje tychwłókien są wynikiem czynników genetycznych.Z biomechanicznego punktu widzenia szybkość uzaleŜniona jest od zawartościkwasu adenozynotrójfosforowego (ATP) w mięśniach, prędkości jegorozpadu i resyntezy przebiegającej prawie wyłącznie dzięki mechanizmombeztlenowym. Maksymalna szybkość, jaką moŜe osiągnąć człowiek w dowolnymruchu, zaleŜy nie tylko od moŜliwości szybkościowych, ale i od takichczynników, jak poziom siły mięśni, opanowanie techniki ruchu i zdolnościpsychiczne. Szybkość jako zdolność człowieka ma jeden wymiar – czas (s).W przypadku poruszania się całego ciała zdolność ta jest określana jako prędkość(m/s). W treningu szybkości wyróŜnia się metody doskonalenia czasówreakcji i szybkości ruchów.

Metody doskonalenia szybkości reakcji prostej sportowcaZaciorski (1970) definiuje reakcję prostą jako odpowiedź wiadomym ruchemna wiadomy bodziec (np. start w biegu na 100 m). Dla doskonalenia tej zdolnościproponuje się określone metody jej trenowania.Metoda powtórnego reagowania polega na wielokrotnym, moŜliwie szybkim,reagowaniu na niespodziewanie pojawiający się bodziec lub zmianę warunków.Metoda ta powoduje szybkie postępy u początkujących sportowców.Po dłuŜszym okresie jej stosowania szybkość reakcji stabilizuje się i dalszejej zwiększanie jest bardzo trudne. Przykładowe ćwiczenie to kilkakrotnepowtarzanie ruchu, zmiana kierunku na sygnały, reagowanie na ustalone ruchywspółćwiczącego.Metoda róŜnicowa sprowadza się do doskonalenia poszczególnych aktówruchowych – pojedynczych ruchów. W doborze ćwiczeń naleŜy uwzględnićmoŜliwość oddzielnego doskonalenia szybkości reakcji i szybkości ruchu.Na przykład, w celu ułatwienia reakcji sportowca ćwiczymy start w postawieprawie wyprostowanej uzyskanej przez oparcie rąk o odpowiednio ustawionyprzedmiot, z kolei dla doskonalenia szybkości ruchu ćwiczymy szybkośćpoczątkowych ruchów przy starcie bez sygnału startowego.Metoda czuciowa polega na doskonaleniu czasu reakcji, ze zdolnością róŜnicowanianieduŜych odcinków czasu rzędu 0,1–0,01 s. Jest więc skierowanana rozwinięcie zdolności rozróŜniania najmniejszych odcinków czasu, co pozwalana zmniejszenie czasu reagowania sportowca. Trening przebiega w trzechetapach. Pierwszy etap to wykonanie ruchów z maksymalną szybkością. PokaŜdym ćwiczeniu sportowiec uzyskuje informację o czasie, w jakim wykonałzadanie. W drugim etapie treningu sportowiec wykonuje zadania z największąszybkością i oceni czas. Subiektywna ocena czasu przez sportowca porównywanajest z czasem rzeczywistym mierzonym chronometrem. Stałe porównywanieodczuć sportowca ze stanem faktycznym doskonali odczuwanie upływuczasu. W trzecim etapie treningu sportowiec wykonuje zadania w róŜnym, ściśleokreślonym czasie. Pomaga to doskonalić umiejętność swobodnego kierowaniaszybkością reakcji.Metody doskonalenia szybkości reakcji złoŜonej sportowcaZa reakcje złoŜone Rudik (1962) uwaŜa takie reakcje, w których na jedenbodziec przypada kilka moŜliwych odpowiedzi ruchowych. Zaciorski (1970)wyróŜnia dwa typy reakcji złoŜonych: reakcję na poruszający się obiekt i reakcjęz wyborem.W przypadku reakcji na poruszający się obiekt utajony czas reakcji sportowcaskłada się z czterech elementów: spostrzegania obiektu, oceny kierunku159

jego poruszania się, wyboru planu działania ruchowego i realizacji zadania.Szybkość reakcji na poruszający się obiekt, np. piłkę, przy nagłym jego pojawieniusię wynosi od 0,25 do 1 s. W reakcjach tych zasadnicze znaczeniema więc umiejętność widzenia ciała poruszającego się z duŜą prędkością.Według Zaciorskiego cecha ta podlega wytrenowaniu.W tych dyscyplinach sportu, w których w trakcie gry prędkość poruszaniasię piłki jest znaczna (np. w grze w piłkę siatkową piłka osiąga prędkość 30 m/s,a czas lotu piłki od momentu uderzenia do dotknięcia ziemi wynosi 0,20–0,12 s),w skutecznym reagowaniu sportowca podstawowego znaczenia nabiera umiejętnośćprzewidywania (antycypacji) ruchów gracza (wykonującego rzut,zbicie piłki, uderzenie piłki) oraz kierunku i prędkości lotu piłki.W metodach doskonalenia reakcji na poruszający się obiekt szczególnąuwagę zwraca się na skracanie czasu początkowej fazy reakcji – rozróŜnianiai identyfikacji poruszającej się np. piłki lub krąŜka (Sozański, Witczak1981). Do skracania czasu początkowej reakcji stosuje się w treningu ćwiczenia,które zmuszają sportowca do nieustannego utrzymywania obiektu w poluwidzenia. Wymusza się takie obserwacje np. przez wprowadzenie ćwiczeńna bardzo małej powierzchni lub ćwiczeń z kilkoma piłkami równocześnie.Dla doskonalenia reakcji sportowca podczas treningu wykorzystuje sięsprzęt pomocniczy określany jako trenaŜery. Do urządzeń tego typu naleŜą tarczeelektroniczne, tablice elektroniczne (gry zespołowe) imitujące bramkę,automatyczny „blok” dla trenujących zbicie piłki w grze siatkową, katapultydo wyrzucania piłek wyposaŜone w bloki programujące i rejestrujące, pozwalającena stosowanie róŜnych programów działania sportowca w zaleŜnościod celu treningu lub stopnia zaawansowania. Natychmiastowa informacjao wykonywanym zadaniu przyspiesza znacznie proces doskonalenia sportowca.W przypadku reakcji z wyborem, polegającej na wyborze właściwej odpowiedziruchowej spośród wielu moŜliwych, zaleŜnie od powstałej sytuacji,w czasie walki sportowej wysoką skuteczność działania osiąga sportowiec wtedy,gdy potrafi reagować nie tyle na sam ruch, ile na przygotowania przeciwnikado wykonania ruchu. W reakcjach z wyborem wyróŜnia się okresy: sensoryczny,odnoszący się do recepcji bodźca; wyróŜnienia, w którym występujewyodrębnienie spostrzeganego bodźca spośród innych równocześnie działających;rozpoznania, tj. odniesienia danego bodźca do znanej grupy, co wiąŜesię z reguły z drugim układem sygnalizacyjnym i wyraŜa się w mowie, choćbywewnętrznej, i wyborze najbardziej dogodnego ruchu w odpowiedzi; motoryczny,polegający na mobilizacji ruchowego odcinka kory mózgowej i nawysłaniu odpowiednich impulsów motorycznych do narządu ruchu.W walce sportowej reakcja składa się z dwóch faz. Pierwsza faza to niewielkiezmiany pozycji ciała lub jego części, z czym łączą się zawsze zmiany160

w napięciu mięśni (faza pozycyjno-napięciowa), druga faza to ruch właściwy.Im lepiej wyszkolony jest zawodnik, tym szybciej i dokładniej reaguje w pierwszejfazie, przed rozpoczęciem ruchu właściwego. Wymaga to niezwykłejkoncentracji sportowca zezwalającej na wnioskowanie o zamiarach przeciwnikaw zaleŜności od zmian w jego zachowaniu się i otoczeniu.Z walki sportowej wychodzą zwycięsko tylko te osoby, które szybciej, elastyczniei twórczo realizują plan działania, lepiej oceniają powstałe sytuacje,dokonują szybciej wyboru i stosują prawidłowe rozwiązania. Wymaga to odsportowca zachowań celowych, w tym przypadku opartych na przewidywaniuzdarzeń i sytuacji. W sporcie przewidywania te związane są z ruchem własnymsportowca, ruchem współpartnerów oraz ruchem sprzętu.Dowiedziono eksperymentalnie, Ŝe czas reakcji złoŜonej jest wprost proporcjonalnydo entropii, czyli do stopnia niejasności sytuacji. Sportowiec musiopanować umiejętność reagowania na działania przeciwnika związane z przygotowaniemdo wykonania ruchu. O przyszłych działaniach przeciwnika,mimo starannego maskowania zamiarów, moŜna wnioskować z obserwacjipozycji jego ciała, mimiki lub charakteru motorycznych czynności przygotowawczych.Prawidłowa ocena zamiarów przeciwnika pozwala skutecznie imprzeciwdziałać. Dobrze przygotowany do walki sportowiec musi posiadaćumiejętność podejmowania własnych działań juŜ w pierwszej fazie ruchuprzeciwnika. W tym celu na treningu uczy się reagowania początkowo nawidoczne przygotowanie przeciwnika, stopniowo zbliŜając je do występującegow warunkach walki sportowej.Jednym ze sposobów dojścia do doskonałości są modelowane w czasietreningu ćwiczenia, które w sposób kompleksowy symulują sytuacje walkisportowej. Przy doskonaleniu reakcji z wyborem przestrzega się zasady stopniowegozwiększania liczby moŜliwych sytuacji. Na przykładach najpierwuczy się obrony przed uprzednio znanym sposobem ataku, następnie reagowaniana jeden z dwu moŜliwych ataków itd. Stopniowo więc komplikujesię sytuacje, zwiększając liczbę wariantów moŜliwych do wykonania przezwspółćwiczącego.Metoda doskonalenia szybkości ruchów sportowcaWarunkiem doskonalenia szybkości sportowca jest przystosowanie jegoorganizmu do wysokiej częstotliwości pobudzenia. Jednym ze sposobów doprowadzającychdo celu jest wykonywanie ćwiczeń z maksymalną szybkością.Warunek ten moŜna spełnić ćwicząc w bardzo krótkim czasie (5–20 s), przyniewielkich oporach lub ich braku. Czas przerw wypoczynkowych powinienbyć optymalny.161

Stosowane podczas doskonalenia szybkości ruchów ćwiczenia muszą spełniaćnastępujące warunki:− technika ćwiczenia musi gwarantować wykonanie ćwiczenia z prędkościąkrańcową,− nie moŜna doprowadzić do spadku szybkości pod koniec ćwiczenia,− wielkość oporu powinna być mniejsza lub równa startowej,− struktura ruchu taka, aby na treningach moŜna było osiągać szybkośćwiększą od startowej.Według Sozańskiego i Witczaka (1981) podstawę metody kształcenia tejcechy stanowią ćwiczenia ukierunkowane, polegające bądź na wielokrotnym,maksymalnie szybkim, wykonywaniu ruchu, bądź na wykonywaniu ruchu zezmienną szybkością, zgodnie z zadanym programem, w specjalnie stworzonychwarunkach treningowych.Zasady prowadzenia ćwiczeń doskonalących szybkość ruchów:1. Ułatwianie warunków przejawiania szybkości i stosowanie sił przyspieszającychruch uzyskiwane przez: ćwiczenia ze sprzętem o mniejszymcięŜarze, walkę z lŜejszym przeciwnikiem, „zmniejszanie” masy ciałasportowca w wyniku bezpośredniej, fizycznej pomocy trenera w czasiewykonywania ruchu, podwieszenie zawodnika na lonŜy lub bieg nabieŜni mechanicznej. MoŜna ograniczyć wpływ oporu środowiska przezbieg z wiatrem lub wiosłowanie z prądem wody. Do tych celów naleŜyrównieŜ wykorzystywać siły bezwładności ciała, stosując bieg lub jazdęw dół po pochyłym terenie. MoŜna dodatkowo zwiększać przyspieszeniezawodnika przez zastosowanie podczas biegu mechanicznego ciągu.2. Wykorzystanie efektu „przyspieszonego następstwa” i zmienności obciąŜeń.Szybkość ruchu moŜe czasowo wzrastać pod wpływem wcześniejwykonanych ruchów, ale z większym lub równym oporem w stosunkudo ruchu właściwego. Efekt ten zaleŜy od wielkości poprzedzającegoobciąŜenia i następującego ułatwienia, liczby powtórzeń i kolejnościnastępowania wariantów ćwiczeń. W praktyce uwzględnienie tego warunkumetodycznego moŜe mieć miejsce w kaŜdym ćwiczeniu przezstosowanie następującej kolejności: np. bieg pod górę – bieg po płaskimterenie – bieg w dół po terenie pochyłym.3. „Liderowanie” i sensoryczna aktywizacja ćwiczeń szybkościowych. Liderowanieuzyskuje się przez poruszanie się (bieg, jazda na rowerze)za prowadzącym lub za pomocą specjalnych przyrządów typu lideradźwiękowego, świetlnego, mechanicznego. Sygnały (dźwiękowe, świetlne)przemieszczają się z określoną szybkością po wyznaczonej trasie,ułatwiając ćwiczącemu realizację zadań treningowych. Sensoryczną162

aktywizację ćwiczeń szybkościowych uzyskuje się za pomocą przyrządówelektronicznych, automatycznie rejestrujących parametry ruchu,przekształcających dane w sygnały dźwiękowe, których częstotliwośći wysokość zmienia się wraz ze zmianą parametrów ruchu (spidofonia,akcelerofonia).4. Wykorzystanie efektu rozpędu i wprowadzenie do ćwiczeń faz przyspieszenia.Przyspieszenie rozpędu (fazy zamachowej) jest pierwszą przesłankąpoprawienia szybkości w głównych fazach ruchu. Sprzyja temustosowanie tzw. ruchów dopełniających oraz przyspieszenie ruchów wfazie końcowej ćwiczenia).5. Ograniczenie przestrzenno-czasowych warunków wykonania ćwiczenia.Ogólny poziom szybkości w działaniach motorycznych jest limitowanyczasem trwania zadania i przestrzenią. Wprowadzenie ograniczeń czasutrwania ćwiczenia (skrócenie dystansu biegu, czasu gry) oraz przestrzenićwiczenia (zmniejszenie pola gry, ograniczenie pola walki itp.) powodujeprzyspieszenie poruszania się ćwiczącego.Metoda powtórzeniowa treningu szybkości sportowcaMetoda ta polega na dąŜeniu do przekraczania maksymalnej szybkości podczasćwiczenia. Czas trwania ćwiczenia (długość odcinka biegu) jest uzaleŜnionyod intensywności ćwiczenia. Ćwiczenie trwa tak długo, jak długo sportowiecutrzymuje maksymalną intensywność. Spadek szybkości ruchów jestsygnałem do zaprzestania ćwiczenia.Aby szybkość ćwiczeń nie malała zauwaŜalnie w kolejnych powtórzeniach,naleŜy wypoczywać tak długo jak to jest potrzebne do osiągnięcia pełnej gotowoścido ponownego wysiłku z maksymalną intensywnością. Przy wielokrotnympowtarzaniu ćwiczenia o charakterze szybkościowym zaleca sięstosowanie wypoczynku czynnego, co pozwala na utrzymanie pobudliwościcentralnego układu nerwowego na dostatecznie wysokim poziomie. W praktyceprzerwy podczas treningu o charakterze szybkościowym są zawsze zbyt krótkiedla pełnej odnowy sił; stosunkowo prędko występuje zmęczenie powodująceobniŜenie moŜliwości wykonania ćwiczeń z maksymalną intensywnością. Jestto sygnał do zaprzestania treningu, poniewaŜ dalsze powtórzenia sprzyjają juŜdoskonaleniu wytrzymałości szybkościowej. Wielokrotne powtarzanie ruchówz maksymalną szybkością prowadzi często do ustabilizowania się moŜliwościszybkościowych sportowca na określonym poziomie, który nie jest poziomemmaksymalnym. Stabilizacja jest wynikiem wytworzenia się ruchowego stereotypudynamicznego dotyczącego nie tylko przestrzennej charakterystykiruchu, lecz takŜe parametrów czasowych – prędkości i częstotliwości ruchu.163

Stabilizacja taka, określana mianem bariery szybkości, stanowi powaŜnyproblem w doskonaleniu tej cechy. Unikanie stabilizacji przez początkującychsportowców wiąŜe się z czasem podejmowania przez nich specjalizacjii ścisłych form treningowych. MoŜna temu skutecznie przeciwdziałać, stosującwszechstronne przygotowanie fizyczne sportowca.Metody kontroli szybkości sportowcaKontrolując szybkość, naleŜy pamiętać, Ŝe racjonalne informacje o stanietej cechy (u zaawansowanych sportowców) moŜna uzyskać tylko na podstawiewyników prób, w których zastosowane ćwiczenia mają charakter ukierunkowany.Na przykład, wszelkie pomiary prędkości biegu (dystans 30 m, biegna dystansie z piłką, bieg na dystansie ze zmianą kierunku) są uzasadnionew przypadku oceny tej zdolności w takich dyscyplinach, jak gry zespołowelub konkurencje lekkoatletyczne. Ich przydatność do oceny szybkości pływaka,zapaśnika czy szermierza jest niewielka (Sozański, Witczak 1981). W tych dyscyplinachoraz w grach zespołowych niezbędne jest ocenianie innych formprzejawiania się szybkości (czasów reakcji, czasu pojedynczego ruchu orazich częstotliwości).Kontrola szybkości wymaga zastosowania aparatury do ciągłych i odcinkowychelektronicznych pomiarów prędkości (fotoelektryczne i elektrycznezestawy pomiarowe). Do określenia prędkości przemieszczeń ciała lub jegoczęści wykorzystuje się techniki filmowe, cyklografię, dynamografię. Do ocenyczasu reakcji prostej i złoŜonej uŜywa się mierników oznaczonych symbolemMRK-433, do określenia pola widzenia, np. gracza, stosowane są perymetry.Liczbę ruchów lub czynności wykonywanych w określonym czasie mierzymytapping testem.4.4.2. Metody doskonalenia siły mięśni sportowca164Uwarunkowania w doskonaleniu siły mięśni sportowcaWielkością najczęściej stosowaną do określenia przejawów ruchu, opróczszybkości i wytrzymałości, jest siła mięśni. UwaŜa się ją za rzeczywisty parametrmotoryki człowieka, poniewaŜ moŜna ją mierzyć. Siłę człowieka definiujesię (Zaciorski 1970) jako zdolność do pokonywania oporu zewnętrznego lubprzeciwdziałania mu kosztem wysiłku mięśniowego. Fidelus (1972) określasiłę mięśni człowieka jako cechę motoryczności ujawniającą się w postacimaksymalnej siły (moment siły) poszczególnych grup mięśniowych bądźsumy maksymalnych sił (momentów sił) w głównych stawach człowieka mie-

zonych w warunkach statycznych. Siła mięśniowa człowieka zaleŜy od przekrojumięśnia, przebiegu włókien mięśniowych, stanu biochemicznego mięśniaoraz pobudzenia emocjonalnego.Siłę opisuje się jako iloczyn masy (kg) i przyspieszenia (m/s 2 ). Wynikaz tego, Ŝe istnieją dwie drogi rozwoju siły mięśniowej. MoŜna stosować ćwiczenia,podczas wykonywania których siła mięśni wzrasta dzięki stopniowemuzwiększaniu przemieszczanej masy przy zachowaniu stałej szybkości ruchulub ćwiczenia, w których masa jest stała, a wzrasta przyspieszenie ruchu. Przedstawionewarianty zwiększania siły mięśni pozwalają dokonać podziału ćwiczeńdoskonalących moŜliwości siłowe sportowca na:− ćwiczenia kształtujące siłę maksymalną, w których decydującym czynnikiemwzrostu siły jest maksymalny wzrost cięŜaru uŜywanego do ćwiczeń,− ćwiczenia szybkościowo-siłowe, w których o przyroście moŜliwości siłowychsportowca decyduje zdolność do optymalnie szybkiego pokonaniaoporu stałej masy,− ćwiczenia wytrzymałościowo-siłowe, w których o przyroście cechy decydujezdolność pokonania oporu stałej masy w długim czasie. Ćwiczeniate dodatkowo powodują znaczne zuŜycie energii oraz nasilenie funkcjiukładu krąŜenia i oddychania.W kaŜdym ruchu sportowca występuje swoista praca mięśni – skurcz i napięcie.Stąd teŜ stosuje się podział na pracę mięśni o charakterze statycznym(izometrycznym), odznaczającą się wzrostem napięcia mięśnia przy niezmiennejdługości oraz o charakterze dynamicznym (izotonicznym), w której następujezmiana długości mięśnia przy stałym napięciu. W praktyce mamy przede wszystkimdo czynienia z auksotoniczną pracą mięśni, gdy równocześnie zmianieulega długość i napięcie mięśnia. Doskonalony przez trening układ nerwowo--mięśniowy sportowca jest przygotowany do uzewnętrzniania siły w połączeniuz szybkością i wytrzymałością ruchów.Schröder (1973) wyraŜa pogląd, Ŝe wewnętrzna siła wytworzona w układzienerwowo-mięśniowym działa przeciw sile zewnętrznej w postaci własnej siłycięŜkości, siły cięŜkości ciała obcego, oporu tarcia, odkształcania ciał elastycznychitp. Stosunek między tymi siłami, powstającymi w trakcie wykonywanegoruchu, charakteryzuje poszczególne procesy pracy układu nerwowo-mięśniowego.W treningu ukierunkowanym na rozwój siły mięśni obowiązuje zasada,Ŝe typowe dla danej dyscypliny sportu procesy układu nerwowo-mięśniowegomuszą być doskonalone przez dostosowane do nich ćwiczenia rozwijającesiłę mięśni. Tak więc w gimnastyce naleŜy stosować ćwiczenia siłowe o charakterzepracy statycznej, we wszelkiego rodzaju skokach (np. skokach nar-165

ciarskich) ćwiczenia, w których mięśnie pracują ekscentrycznie itp. NaleŜypamiętać, Ŝe przy zastosowaniu ćwiczeń o charakterze statycznym siłowestatyczne zdolności mięśni wzrastają o 15,1%, dynamiczne zaś o 11,5%. Pozastosowaniu ćwiczeń o charakterze dynamicznym – dynamiczna siła mięśniawzrasta o 18,1%, a statyczna tylko o 9,2% (Schröder 1973). RóŜne efekty wzrostusiły mięśni są skutkiem swoistych mechanizmów przystosowawczych, działającychprzy wykonywaniu róŜnych ćwiczeń. Stosując ćwiczenia statyczne,kształtuje się koordynacje śródmięśniowe, które są charakterystyczne dlastatycznych procesów pracy przy określonym ustawieniu kątowym aparatukostno-stawowego. Okresowe stosowanie ćwiczeń o statycznym napięciu mięśnizalecane jest w tych dyscyplinach sportu, w których siła mięśni ma zdecydowanywpływ na moŜliwość osiągnięcia sukcesu sportowego. W badaniachsportowców uprawiających dyscypliny wytrzymałościowo-siłowe (np. wioślarzy)stwierdzono, Ŝe zastosowanie ćwiczeń izometrycznych spowodowałoszybki przyrost moŜliwości siłowych i ich utrzymanie się w dłuŜszym okresie.Podobne wyniki moŜna uzyskać przez stosowanie ćwiczeń siłowych o charakterzedynamicznym pod warunkiem zastosowania duŜych oporów i znacznejintensywności ćwiczeń.W dyscyplinach i konkurencjach sportu, w których decydujące znaczeniemają absolutne wskaźniki siły mięśni (siła mięśniowa, którą moŜe rozwinąćsportowiec w dowolnym ruchu), np. pchnięcia, rzuty, waŜne jest stosowaniepodczas treningu takich ćwiczeń fizycznych, które wraz z doskonaleniemkoordynacji, warunkującej racjonalne przejawianie się siły mięśni w ruchu,doprowadzają do przyrostu masy mięśniowej. W dyscyplinach lub konkurencjachsportu, w których mamy do czynienia z przemieszczaniem się stałej masyciała, np. skoki, gimnastyka, zasadnicze znaczenie ma względna siła mięśni(wielkość siły przypadającej na 1 kg masy ciała). U sportowców o jednakowychumiejętnościach, ale o róŜnej masie ciała wraz ze wzrostem masy zwiększasię absolutna siła mięśni, a względna maleje. Jej spadek wynika z faktu, Ŝe masaciała jest proporcjonalna do objętości ciała, czyli do sześcianu jego wymiarówliniowych, a siła mięśni jest proporcjonalna do fizjologicznego przekrojumięśnia, a więc do kwadratu wymiarów liniowych. W związku z tym przyrostmasy ciała jest większy od przyrostu siły mięśni. Zwiększanie masy ciałaprowadzi do zwiększania siły względnej tylko wtedy, kiedy przyrost masymięśni nie jest ogólny, ale dotyczy masy tych mięśni, które decydują o powodzeniuw danej konkurencji.Według Ulatowskiego (1981) istnieją trzy sposoby rozwijania siły mięśni.Pierwszy polega na doskonaleniu procesów synchronizujących aktywnośćwłókien mięśniowych z ukierunkowaniem ich na jednoczesną mobilizację jak166

największej liczby jednostek motorycznych, drugi – na działaniach zmierzającychdo przyrostu masy mięśniowej, a trzeci – na łączeniu obu tych sposobów.W treningu siły mięśni stosuje się ćwiczenia z obciąŜeniem zewnętrznymi obciąŜeniem równym masie ciała sportowca. Do ćwiczeń z obciąŜeniem zewnętrznymwykorzystuje się cięŜar przedmiotów (sztangi, odwaŜniki, specjalnepiłki itp.), przeciwdziałanie partnera, opór przedmiotów spręŜystych i opórśrodowiska (śniegu, piasku, wody). Przyczyna wywołująca opór nie jest czynnikiemnajwaŜniejszym dla rozwoju siły mięśni. NiezaleŜnie więc od tego,czy sportowiec podnosi odwaŜnik, czy przeciwdziała własnej masie, działaniena mięsień jest takie samo, jeśli taka sama jest wielkość oporu.Z punktu widzenia metodyki rozróŜnia się ćwiczenia z cięŜarami, z oporemprzedmiotów spręŜystych i izometryczne. Za pomocą ćwiczeń z cięŜaramimoŜna dozować opory, oddziałując na wybrane grupy mięśni. Do ujemnychcech tych ćwiczeń zalicza się:− utrudnienie przyjęcia prawidłowej postawy ciała ze względu na znacznąmasę podnoszonego cięŜaru,− dodatkowe narastanie wysiłku mięśni podczas opuszczania cięŜaru,− wymuszany i stopniowo narastający rytm ruchu,− specjalne wymogi w zakresie sprzętu, urządzeń i obiektów.W ćwiczeniach z oporem przedmiotów spręŜystych (spręŜyn, gum) przezwycięŜanieoporu prowadzi do spadku napięcia mięśni pod koniec ruchu. JeŜelizadaniem jest skoncentrowanie napięcia mięśni, to w końcowym etapie ruchunaleŜy ćwiczyć elastyczną, ale krótką spręŜyną lub gumą.Ćwiczenia izometryczne moŜna stosować bez pomocy sprzętu, wykorzystująctylko napięcie mięśni. Zaletami tych ćwiczeń są:− moŜliwość ich stosowania w kaŜdych warunkach,− ekonomiczne wykorzystanie czasu,− moŜliwość wybiórczego oddziaływania na dowolną grupę lub pojedynczymięsień,− moŜliwość ich stosowania w przypadku ograniczenia ruchów (np. kontuzji).Ćwiczenia izometryczne mają jednak istotne wady, które ograniczają ichstosowanie w treningu na szeroką skalę. Niekorzystnego wpływu ćwiczeńizometrycznych upatruje się w tym, Ŝe:− ich efektywność nie dorównuje efektywności ćwiczeń dynamicznych,− częste stosowanie wywołuje zmiany przystosowawcze, nieodpowiedniedla ruchów dynamicznych,− wzrost siły mięśni uzyskiwany przez stosowanie tych ćwiczeń przejawiasię jedynie w takim połoŜeniu ciała, w jakim wykonywano ćwiczenie.167

Wykorzystując ćwiczenia dla rozwoju siły mięśni, naleŜy pamiętać o tym,Ŝe wywołany przez nie opór zewnętrzny stanowi fizjologiczny bodziec o określonejsile. Silne bodźce wywołują silną reakcję, jednak zbyt silne – ujemnereakcje w organizmie sportowca. Przyrost siły mięśniowej zaczyna się przystosowaniu ćwiczeń z cięŜarem równym co najmniej 1/2 cięŜaru będącegorekordem dla danego ćwiczenia. W ćwiczeniach z małym cięŜarem czas, wktórym mięsień znajduje się w stanie napięcia, moŜe być tak krótki, Ŝe ćwiczenieprawie nie wpływa na rozwój siły mięśniowej. W ćwiczeniach ze średnimcięŜarem napięcie mięśnia nie osiąga równieŜ poŜądanych wielkości. Przystosowaniu średnich obciąŜeń występuje znaczna częstotliwość wykonywaniaćwiczenia, co w przypadku asynchronicznej aktywności jednostek motorycznychdoskonali raczej zdolności wytrzymałościowo-siłowe. Stąd wniosek,Ŝe tylko rozwijanie znacznych napięć mięśni prowadzi do rozwoju ich siły.Próby doskonalenia siły mięśniowej bez stosowania maksymalnych napięćmięśni są bezowocne. Stosując ćwiczenia kształtujące siłę mięśni, moŜna imnadać taki charakter, Ŝeby powodowały napięcie mięśni określone jako dynamiczne(izotoniczne), statyczne (izometryczne) oraz auksotoniczne, w którychwystępują napięcia dynamiczne i statyczne.We wszystkich ćwiczeniach siłowych intensywność ćwiczenia moŜna określaćpośrednio przez liczbę jego powtórzeń.Intensywność Liczba moŜliwych powtórzeń ćwiczeniamaksymalna 1submaksymalna 2–3duŜa 4–7umiarkowana 8–12mała 13–20bardzo mała 21Siłę mięśni sportowca doskonali się jako zdolności: do rozwijania siły maksymalnej,szybkościowo-siłowe oraz wytrzymałościowo-siłowe. Zdolności dorozwijania maksymalnej siły mięśniowej uzyskuje się przez zwiększenie fizjologicznegoprzekroju mięśnia oraz doskonalenie koordynacji ruchu. DoskonalącmoŜliwości szybkościowo-siłowe sportowca, dąŜymy do rozwijania w moŜliwiekrótkim czasie optymalnej dla danego ruchu siły. MoŜliwości takie są uzaleŜnioneod maksymalnej siły mięśni i koordynacji nerwowo-mięśniowej. MoŜliwościwytrzymałościowo-siłowe sportowca, niezbędne przy długotrwałympokonywaniu oporów, są uzaleŜnione od maksymalnych moŜliwości siłowychoraz od wytrzymałości tlenowej.168

Metody doskonalenia siły mięśniMetoda rozwoju maksymalnych siłowych moŜliwości sportowca to metodamaksymalnych napięć mięśni, nastawiona na wzrost ich siły absolutnej. Podwpływem ćwiczeń zwiększa się znacznie objętość mięśni, wzrasta ich tonus.Podstawowe elementy metody to: intensywność ćwiczenia równa 75–95%rekordowego wyniku dla danego ćwiczenia; maksymalna liczba ćwiczeń – 7(np. wyciskanie cięŜaru w staniu, w leŜeniu, rwanie, podrzut jednorącz, oburącz,przysiady); liczba powtórzeń pojedynczego ćwiczenia 1–8 razy, liczba serii5–8; wypoczynek między seriami 2–4 min.W metodzie rozwoju szybkościowo-siłowych moŜliwości sportowca celemtreningu doskonalącego jest podwyŜszenie zdolności ujawniania znacznej siłymięśni w wykonywanym ze zmienną prędkością ruchu. Przy doborze ćwiczeńnaleŜy brać pod uwagę złoŜoność techniki i wymagania, jakie stawia mechanizmomkoordynacyjnym centralnego układu nerwowego uprawiana dyscyplinasportu. Rozwijanie szybkościowo-siłowych moŜliwości sportowca tylko zapomocą nieskomplikowanych ćwiczeń siłowych przynosi szybki i znacznywzrost siły mięśni, ale wpływa jednocześnie, przez zmiany wewnętrznej i zewnętrznejstruktury ruchów, na obniŜenie koordynacji ruchów. Typowe ćwiczeniastosowane w rozwoju szybkościowo-siłowych moŜliwości sportowca to pokonywanieoporu własnego ciała (skoki, wspinanie po linie, rzuty) lub dodatkowoobciąŜonego nieznacznym cięŜarem (kamizelką z ołowiem, hantlami, piłkamilekarskimi itp.). NaleŜy zadbać o to, aby wykonywane ruchy były podobnelub zbliŜone do tych, jakie najczęściej występują w trakcie walki sportowej.Elementy metody i ruchy powinny być wykonywane dynamicznie, liczbaćwiczeń powinna wynosić 8–12, liczba powtórzeń ćwiczenia – 6–10, liczba serii6–10, a przerwy między seriami do 2 min.W metodzie rozwoju wytrzymałościowo-siłowych moŜliwości sportowcastosujemy małe cięŜary (30% wartości maksymalnej), z którymi sportowiecćwiczy w długim czasie. Wielkość obciąŜenia ustala się tak, aby umoŜliwićsportowcowi powtórzenie ćwiczenia co najmniej 30 razy. PodwyŜszeniu ulegazawsze liczba powtórzeń przy stałym cięŜarze. Tempo wykonywanych ćwiczeńpowinno być wolne, aby nie wywoływało zbyt wielkiego długu tlenowego,który w tym przypadku jest elementem niepoŜądanym. Między poszczególnymiruchami musi nastąpić dostateczne przekrwienie mięśni, co z kolei umoŜliwiawykonanie większej liczby powtórzeń ćwiczenia. Nie wprowadza sięprzerw wypoczynkowych między ćwiczeniami, trening jest więc długotrwałą,nieprzerwaną pracą. Nie prowadzi do widocznego przyrostu masy mięśniowej,ale powoduje wzrost wytrzymałości. Elementy metody: liczba ćwiczeń 6–12,169

kaŜde ukierunkowane na inną grupę mięśni, serie 4–10, przerwy między seriami2–4 min.Izometryczna metoda rozwoju siły mięśni wykorzystuje izometryczne napięciamięśni w warunkach uniemoŜliwiających ich skurcz. NaleŜy tak dobieraććwiczenia, aby uzyskiwać izometryczne napięcie tych grup mięśniowych,które w danej fazie ruchu są decydujące. Wielkość napięcia mięśnia powinnabyć zbliŜona do maksimum, czas pojedynczego napięcia powinien wynosić3–6 s, a liczba ćwiczeń 5–10. KaŜde z ćwiczeń naleŜy powtórzyć dwukrotnie,stosując przerwę wypoczynkową około 5 s. Przerwa między poszczególnymi(podwójnymi) ćwiczeniami powinna mieścić się w granicach 30–180 s. Liczbaserii powinna wynosić 3–5, a przerwa między seriami 1–2 min. Ćwiczyć naleŜycodziennie w przypadku, kiedy ćwiczenia izometryczne stanowią tylkoczęść treningu. Przy wystąpieniu bólów mięśniowych naleŜy zmniejszyć intensywnośććwiczeń lub przerwać trening.Metody kontroli siły mięśni sportowcaSiłę mięśniową sportowców ocenia się na podstawie momentów sił całychzespołów mięśniowych, tj. zginaczy i prostowników kończyn górnych i dolnychw warunkach statycznych. Do tych celów uŜywa się specjalnych stanowiskpomiarowych momentów sił mięśniowych kończyn sportowca (Wit 1980).Z uwagi na konieczność doskonalenia określonych technik sportowychnieodzowny jest pomiar dynamicznych parametrów ruchu kończyn górnychi dolnych sportowca. Na przykład, do pomiaru kinematycznych i dynamicznychparametrów kończyn dolnych podczas koncentrycznej i ekscentrycznej pracymięśni wykorzystuje się model wahadła fizycznego (Jaskólski 1984). Stosujesię równieŜ specjalne platformy, np. Ergojump, do graficznego opisu przebiegusiły w funkcji czasu.4.4.3. Metody doskonalenia wytrzymałości sportowcaUwarunkowania doskonalenia wytrzymałości sportowcaSportowiec poddany wysiłkowi w miarę upływu czasu odczuwa, Ŝe wykonaniezadania staje się coraz trudniejsze. Odczucie to łączy się z łatwo zauwa-Ŝalnymi objawami, jak występowanie potu, spadek szybkości wykonywanychruchów, ocięŜałość ruchów itp. Rosnące utrudnienia w kontynuowaniu wysiłkumoŜna przez pewien czas przezwycięŜać wysiłkiem woli, ale gdy praca przedłuŜasię ponad miarę, naleŜy jej zaprzestać. Decyduje o tym zmęczenie, które170

określa się jako czasowy spadek zdolności człowieka do pracy wywołanyobciąŜeniem (Zaciorski 1970). Przy wykonywaniu tego samego zadania przezsportowców zmęczenie występuje u kaŜdego z nich w innym czasie; powodemtego jest róŜny poziom wytrzymałości, czyli zdolności przeciwstawiania sięzmęczeniu. Według Zaciorskiego (1970) miarą wytrzymałości jest czas wysiłku,który moŜna wykonać bez spadku intensywności.KaŜda dyscyplina sportu, czy teŜ konkurencja, wymaga od sportowca innegorodzaju wytrzymałości, wynikającego ze specyfiki dyscypliny sportu. Wytrzymałośćsportowca określają zasoby energetyczne, sprawność mechanizmówtermoregulacji ustroju, efektywność koordynacji nerwowo-mięśniowej, sprawnośćmięśni w zakresie zuŜycia energii podczas pracy oraz czynniki psychiczne,takie jak motywacja i cechy wolicjonalne. Według Buśko (1983) mięśnie z przewagąwłókien wolnokurczliwych (ST) charakteryzują się większą odpornościąna zmęczenie, wyŜszą zdolnością utylizacji tlenu, wolniejszym skracaniem(szczytowe napięcie skurczu występuje po 80 ms). Twierdzi się, Ŝe szanse nasukces w konkurencjach, gdzie o wyniku decyduje wytrzymałość, mają ludzie,u których włókna wolnokurczliwe występują w ok. 60%.Doskonalenie specjalnej wytrzymałości sportowca jest uzaleŜnione odzdolności do długotrwałych wysiłków i dostosowania do nich właściwegoprogramu treningowego. W kształtowaniu wytrzymałości istotny jest związekmiędzy intensywnością wykonywanych wysiłków i ich zakresem. Właściweich proporcje wpływają w znacznym stopniu na ukierunkowanie procesówprzystosowawczych w organizmie sportowca. Doskonalenie funkcji przystosowawczychwymaga, by część wysiłkowa treningu, ukierunkowana na zwiększaniewytrzymałości, trwała co najmniej 10–15 min, a u początkujących conajmniej 30 min. Intensywność uznaje się za wiodący czynnik kształtowaniawytrzymałości specjalnej. Jeśli wymogi treningowe, stawiane organizmowisportowca, przekraczają jego aktualne moŜliwości adaptacyjne na skutek niewłaściwiedobranych proporcji między zakresami a intensywnością wysiłku,wówczas występują zaburzenia moŜliwości adaptacyjnych organizmu, prowadzącew konsekwencji do stagnacji lub regresu poziomu sportowego.Jak wcześniej zaznaczono, intensywność wysiłku moŜe być wyraŜona prędkościąprzemieszczania się sportowca. Prędkość subkrytyczna występuje wtedy,gdy wysiłek związany jest z umiarkowaną prędkością poruszania się, a wydatekenergii jest niewielki; wówczas wielkość zapotrzebowania tlenowegow trakcie wysiłku jest mniejsza od aerobowych moŜliwości organizmu sportowca.Jeśli sportowiec porusza się szybciej, a więc wysiłek wykonywanyjest w warunkach maksymalnych wielkości zuŜycia tlenu, to osiąga się prędkośćkrytyczną, przy której zapotrzebowanie na tlen jest równe aerobowym moŜli-171

wościom organizmu. Poziom prędkości krytycznej jest tym wyŜszy, im wyŜszesą oddechowe moŜliwości sportowca. Prędkości wyŜsze od krytycznych określonojako prędkości nadkrytyczne, w których zapotrzebowanie tlenowe w czasiewysiłku przewyŜsza aerobowe moŜliwości sportowca i wysiłek przebiegaw warunkach długu tlenowego kosztem anaerobowych źródeł energii. Zapotrzebowaniena tlen rośnie mniej więcej proporcjonalnie do sześcianu prędkości.Wytrzymałość w róŜnych dyscyplinach sportu i konkurencjach charakteryzujesię odmienną intensywnością docelową, która uzaleŜniona jest od czasutrwania wysiłku, szybkości poruszania się i struktury wykonywanych ruchów.Wytrzymałość specjalna w dyscyplinach, w których dominuje długotrwaływysiłek, moŜe podlegać rozwojowi przy intensywności ćwiczeń równej 70–95%maksymalnych moŜliwości sportowca.Zasada wyznaczania intensywności ćwiczeń na treningu np. biegacza jestbardzo prosta. Procentową prędkość biegu na treningu wyliczamy, mnoŜącrekordowy wynik sportowca (w m/s) i przewidywaną intensywność treningowąi dzieląc przez 100. Przykład: jeŜeli rekordowy wynik sportowca w biegu na1500 m wynosi 3,32 min, to przeciętna prędkość biegu wynosi 1500/212= 7,0 m/s. JeŜeli przyjmiemy, Ŝe prędkość biegu treningowego równa się 80%wyniku rekordowego, to 7,0 × 80/100 = 5,6 m/s.W poszczególnych konkurencjach i dyscyplinach sportu występują specyficznewymagania co do wytrzymałości:− sprinty: prędkość nadkrytyczna, wytrzymałość w krótkim czasie przy anaerobowymwykorzystaniu energii;− biegi na średnich dystansach: wytrzymałość w średnim i długim czasie,prędkość krytyczna przy aerobowym wykorzystaniu energii;− zespołowe gry sportowe, judo, szermierka: zmienne prędkości (krytycznai nadkrytyczna) przy mieszanym tlenowo-beztlenowym wykorzystaniuenergii;− gimnastyka sportowa, strzelectwo; długotrwałe statyczne napięcia mięśnii subkrytyczne prędkości przy aerobowym wykorzystaniu energii.W doskonaleniu lub utrzymaniu wytrzymałości sportowców wykorzystujesię wiele róŜnorodnych ćwiczeń, do których zalicza się: zabawy bieŜnew terenie, gry i zabawy ruchowe nasycone róŜnymi formami ruchów wykonywanychw biegu, połączenie marszu z biegiem ze stopniowym zwiększaniemczasu biegu, biegi ciągłe, w trakcie których stosuje się na przemian prędkościod subkrytycznych do nadkrytycznych, biegi tzw. interwałowe, przeplataneprzerwami wypoczynkowymi. RóŜnorodność stosowanych ćwiczeń wynikaz faktu, Ŝe skuteczność treningu zaleŜy nie tylko od wielkości zmęczenia, lecztakŜe od charakteru wysiłku wywołującego to zmęczenie.172

Metody doskonalenia wytrzymałościW metodzie ćwiczeń ciągłych, bez przerw wypoczynkowych, wyróŜnia siędwa sposoby postępowania. Sposób pierwszy polega na stosowaniu ciągłegowysiłku ze stałą intensywnością. Charakterystyczne elementy tej metody to:umiarkowana intensywność bodźca, długi czas trwania wysiłku przy zaanga-Ŝowaniu moŜliwie największej liczby grup mięśniowych (rys. 37). Ten sposóbtreningu, jeŜeli technika ruchu jest opanowana, zapewnia maksymalne moŜliwościdostarczania tlenu, w wyniku tego następuje polepszenie funkcjonowaniamoŜliwości organizmu sportowca. Przy przestrzeganiu zasad obowiązującychw tej odmianie metody mechanizmy adaptacyjne organizmu sportowca mobilizująsię tylko w początkowej fazie trenowania, pozostając na niezmiennympoziomie aŜ do zakończenia wysiłku. Systematyczny wzrost intensywnościwysiłku z treningu na trening powoduje, Ŝe w następujących po sobie treningachzmusza się organizm sportowca do ciągłych zmian adaptacyjnych. Z punktuwidzenia fizjologii i biochemii wysiłek długotrwały wiąŜe się z duŜymi stratamienergetycznymi, co zmusza organizm do ciągłego przystosowania się,drogą odbudowy i rozbudowy, naruszonego potencjału energetycznego. Jestto metoda skutecznie rozwijająca wytrzymałość tlenową pod warunkiemstosowania umiarkowanego wysiłku w długim czasie. Długotrwały wysiłekmoŜe zapewnić adaptacyjny wzrost sprawności mechanizmów termoregulacyjnychi odporności na wysoką wewnętrzną ciepłotę ciała. Wykonywaniedługotrwałych, ciągłych wysiłków, przy tętnie 150 ud/min, zmusza organizmdo wykorzystywania mechanizmu przemian aerobowych; takie obciąŜeniemoŜna znosić przez długi okres bez oznak duŜego zmęczenia i wyraźnej dekoordynacjiw przebiegu głównych funkcji wegetatywnych organizmu. Wysiłekciągły, przy tętnie 180 ud/min, powoduje maksymalną intensyfikację procesówprzemian tlenowych. Wytrzymałość aerobową dzieli się na wytrzymałość krótkiego,średniego i długiego czasu.W lekkoatletyce zróŜnicowane zdolności wytrzymałościowe osiąga sięprzez modyfikowanie metody pracy ciągłej. Zaremba (1982) i Panzer (1982)proponują dla utrzymania i doskonalenia wytrzymałości tlenowej w krótkimczasie stosowanie truchtu w tempie około 4,30 min na 1000 m. W miarę postępówsportowca moŜna zmienić trucht na bieg ciągły. Zmiana tempa poruszaniasię moŜe nastąpić po 3 lub 4 roku treningu. Wytrzymałość tlenową moŜnadoskonalić, tak dobierając odcinki dystansu, Ŝeby ich pokonanie nie trwałodłuŜej niŜ 3 do 2,30 min. W zaleŜności od zaawansowania sportowca liczbapowtórzeń moŜe wahać się w granicach 5–20. Dla wytrzymałości tlenowejw średnim czasie przewiduje się ćwiczenia 25-minutowe. Sportowiec pokonujedystans biegiem ciągłym w granicach 10–15 km. Intensywność ćwiczenia173

174Rysunek 37. Charakterystyka elementów metody ciągłej

powinna być znaczna na poziomie tętna 170 ud/min. Trening naleŜy przeprowadzaćw lesie dla złagodzenia psychicznych uciąŜliwości towarzyszącychtak znacznemu wysiłkowi. Rozwój wytrzymałości tlenowej w długim czasiemoŜna doskonalić na dystansie 12–40 km w ciągu jednego treningu. Intensywnośćbiegu powinna być znaczna i dla przeciętnie zaawansowanego biegacza(II klasa sportowa) moŜe wynosić 4–5 min (1000 m).Drugi sposób doskonalenia wytrzymałości polega na stosowaniu w ćwiczeniachzmiennej intensywności bodźca w zmiennym czasie trwania. Zmiennośćwysiłków polega na tym, Ŝe w czasie wysiłków o niŜszej intensywności stwarzasię organizmowi trenującego sportowca warunki do niepełnego wypoczynku.Wysiłek tego typu moŜna kontynuować w stosunkowo długim czasie, stąd jeston skutecznym środkiem doskonalenia wytrzymałości tlenowej i beztlenowej(rys. 38). Stosowane w trakcie treningu wysiłki krótsze, lecz intensywniejsze,sprzyjają rozwojowi wytrzymałości o charakterze przemian beztlenowych.Krótkie odcinki czasowe bardzo intensywnego wysiłku wykonywanego w warunkachduŜego niedoboru tlenowego prowadzą do nagromadzenia się kwasumlekowego, który wpływa pobudzająco na oddychanie tkankowe, zwiększającw ten sposób moŜliwości procesów energetycznych (Malarecki 1969). Zmiennametoda pozwala na swobodne manewrowanie wielkością bodźca, co czyni jąbardzo przydatną w róŜnych okresach przygotowania sportowca. Metoda tajest podstawą treningu wytrzymałości tlenowo-beztlenowej, poniewaŜ występujew niej periodyczna zmienność intensywności (np. prędkości biegu) i czasutrwania ćwiczenia. Wysiłek ciągły o intensywności wyraŜonej częstością tętna165 ud/min powoduje utrzymanie lub doskonalenie mechanizmów przemianenergetycznych tlenowych i beztlenowych. Zmienna intensywność ćwiczeniastwarza warunki adekwatnego doboru wysiłku do moŜliwości sportowca. Tęodmianę treningu ciągłego stosuje się we wczesnym okresie cyklu przygotowaniasportowca.W metodzie ćwiczeń przerywanych okresami wypoczynku występują równieŜdwa sposoby postępowania. Pierwszą odmianą jest wielokrotne powtarzaniećwiczenia aŜ do odmówienia przez sportowca wykonywania go, czylikaŜdorazowo z maksymalną wielkością bodźca. Mimo zaleceń wykonywaniaćwiczenia aŜ „do odmowy”, zdawać naleŜy sobie sprawę z tego, Ŝe wielkośćbodźca, ze względu na mechanizmy obronne organizmu ćwiczącego, przyjmujewartość w granicach 90% moŜliwości sportowca. Do elementów charakteryzującychtę metodę naleŜy zaliczyć: stałą wielkość bodźca, optymalny czasprzeznaczony na wypoczynek między kolejnymi powtórzeniami, zmiennąliczbę (malejącą) powtórzeń w kolejnych seriach (rys. 39). Trening oparty natej metodzie zmusza organizm sportowca do wielokrotnego przestawiania się175

176Rysunek 38. Charakterystyka elementów metody zmiennej

177Rysunek 39. Charakterystyka elementów metody powtarzania

ze stanu spoczynku w stan pełnej aktywności wszystkich mechanizmówangaŜowanych w pracy. W ten sposób zmusza się organizm ćwiczącego dobardzo efektywnego rozszerzenia mechanizmów adaptacyjnych do wysiłkówfizycznych i psychicznych. Zaletą tej metody jest równieŜ i to, Ŝe uwzględniaindywidualne, wysiłkowe moŜliwości sportowca. Stąd moŜe mieć szczególnezastosowanie w początkowych cyklach trenowania. Stosowanie optymalnychprzerw na wypoczynek ma duŜe znaczenie w zapobieganiu przeciąŜeniom wysiłkiem.Do wad tej metody naleŜy niedostateczny jej wpływ na doskonaleniewytrzymałości. Na przykład, po przerwaniu wysiłku przy tętnie 150 ud/minnie obserwuje się istotnych zmian efektów treningowych sportowców wysokiejklasy. Przerwanie wysiłku przy tętnie 165 ud/min wykazuje juŜ znaczny długtlenowy i zwiększenie wydalania CO 2 . Przerywanie wysiłku przy tętnie 180ud/min w jeszcze większym stopniu wskazuje na wzrost wartości przemianbeztlenowych.Drugą odmianą ćwiczeń przerywanych jest sposób interwałowy. Charakterystycznecechy tej metody to: dokładne określenie intensywności ćwiczenia(w praktyce treningowej jest to przewaŜnie iloraz wartości rekordowej intensywnościćwiczenia i wartości treningowej), ścisłe określenie liczby powtórzeńćwiczenia, precyzyjne określenie czasu i charakteru przerw przeznaczonychna wypoczynek (bezruch, chód, trucht) (rys. 40). Metoda ta wywodzi się z doświadczeń,które nasunęły wniosek, Ŝe przy odpowiednim doborze czasu wysiłkówi przerw wypoczynkowych oraz przy odpowiedniej liczbie powtórzeńćwiczenia moŜna osiągnąć warunki, w których cięŜki wysiłek moŜe być teoretyczniekontynuowany przez nieograniczony czas bez objawów zmęczeniazmuszającego do zaprzestania pracy. Poszczególne parametry czasu wysiłków,intensywności, czasu przerw wypoczynkowych mogą mieć róŜne wartości bezwzględne.Istotą tej metody jest dzielenie zasadniczego zadania treningowegona części, wykonywane wielokrotnie z odpowiednimi przerwami, wypoczynkami,z szybkością większą od tej, jaka mogłaby być rozwijana w przypadkuwykonywania zadania w całości bez przerw. Krótkotrwałe wysiłki pozwalająna bardzo efektywne rozwijanie szybkości, a wielokrotne ich powtarzanierównie skutecznie zwiększa wytrzymałość sportowca. Krótkie przerwy przeznaczonena wypoczynek (czas trwania pracy wypoczynkowej wyznacza częstośćtętna w granicach 110–160 ud/min) nie pozwalają na pełną restytucję, w związkuz tym kaŜdy następny wysiłek jest wykonywany na tle niezlikwidowanychobjawów zmęczenia. Zmiany fizjologiczne, jakie zachodzą w organizmiesportowca, systematycznie się nasilają. NiezaleŜnie więc od stosowanych przerww wysiłku praca narządów wewnętrznych pozostaje przez cały czas na wysokimpoziomie, co powoduje, Ŝe jej charakter upodabnia się do wysiłku ciągłego.178

179Rysunek 40. Charakterystyka elementów metody interwałowej (za: Grosser, Starischka, Zimmermann 1983)

Panuje przekonanie, Ŝe trening z przewagą krótkotrwałych wysiłków adaptujeorganizm głównie z biomechanicznego punktu widzenia. Wielokrotne powtarzaniewysiłków szybkościowych, przedzielonych dłuŜszymi przerwamiwypoczynkowymi, moŜe doprowadzić do tego, Ŝe wysiłki wykonywane będąw warunkach tlenowych. Tlenowy tok przemian energii przewaŜa juŜ w trzechminutach przerwy i trening zachowuje zdolność kształcenia wytrzymałościbez rozwijania zdolności do wysiłków szybkościowych. JeŜeli długość przerwywypoczynkowej między powtórzeniami maleje, zwiększa się komponenta przemianbeztlenowych w pokrywaniu kosztu energetycznego wysiłku, głębszejest niedotlenienie tkanek. Niewłaściwy dobór interwałów wysiłków i wypoczynkówmoŜe odwrócić oczekiwany efekt. Samo podzielenie zadania na częścisprawia wprawdzie, Ŝe wysiłek jest przerywany, nie wywołuje jednak oczekiwanychreakcji fizjologicznych.W sporcie rozróŜnia się trzy formy treningu wytrzymałości anaerobowej(beztlenowej), czyli treningu interwałowego. Do pierwszej z nich zalicza siętrening interwałowy w krótkim czasie, w którym pojedyncze wysiłki trwają10–40 s. Do drugiej – trening interwałowy w średnim czasie, w którym pojedynczewysiłki wynoszą 40–120 s. Forma ostatnia to trening w długim czasie,w którym pojedynczy wysiłek ma wartość najniŜszą 180 s.W zaleŜności od czasu wysiłku i jego intensywności w pracujących mięśniachwystępuje róŜna adaptacja chemiczna. Inne zmiany biochemicznew mięśniach są następstwem treningu o charakterze szybkościowym, a inne,gdy ma on charakter wytrzymałościowy. Podobnie zróŜnicowane efekty uzyskujesię przy zróŜnicowaniu czasu przeznaczonego na wypoczynek. JeŜeli czasprzerw wypoczynkowych między powtórzeniami zostaje zmniejszony, większajest komponenta przemian beztlenowych w pokrywaniu kosztu energetycznegowysiłku i głębsze niedotlenienie tkanek, co daje lepszy efekt treningowyw kształceniu wytrzymałości szybkościowej. WydłuŜenie przerwy do 3 minpowoduje przewagę przemian tlenowych i trening kształci zdolności wytrzymałościoweorganizmu sportowca.Na metodę doskonalenia zdolności do anaerobowych wysiłków wytrzymałościowychskłada się pięć elementów: czas wysiłku, intensywność wysiłku,liczba powtórzeń pojedynczych odcinków, czas wypoczynku oraz jego charakter.KaŜde połączenie jednego elementu z innymi musi być dokonane z uwzględnieniemich siły i rodzaju oddziaływania. Na przykład, moŜna dobierać krótkiczas trwania wysiłku (10–40 s) prowadzący do podwyŜszenia częstotliwościtętna do 190 ud/min (intensywność bardzo duŜa) i krótkie przerwy wypoczynkowe(do 60 s), które doprowadzą do obniŜenia tętna do około 130 ud/min,oraz zastosować duŜą liczbę powtórzeń ćwiczenia (np. 40 razy). Wtedy mamy180

do czynienia ze złoŜonym treningiem układu sercowo-naczyniowego i doskonaleniemprocesów przemiany związków energetycznych. Trening taki uwa-Ŝany jest za optymalny w doskonaleniu wytrzymałości anaerobowej. Umiejętnośćwyboru właściwych dla danego cyklu treningowego i aktualnego stanuwytrenowania sportowca elementów treningu przerywanego jest bardzo trudnai wymaga wiedzy, olbrzymiego doświadczenia oraz doskonałej znajomościreakcji na zadane wysiłki organizmu trenowanego sportowca.Opisując metody doskonalenia wytrzymałości sportowca, posługiwano sięprzykładami z dyscyplin, w których o wyniku decyduje w przewaŜającej mierzezdolność kondycyjna, jaką jest wytrzymałość. NaleŜy jednak zdawać sobiesprawę z tego, Ŝe wytrzymałość róŜnego rodzaju w większości dyscyplinwarunkuje osiąganie nieprzeciętnych wyników. Na przykład, w zespołowychgrach sportowych posiadanie takich zdolności jest podstawowym warunkiemosiągania celów w walce sportowej. KaŜda z prezentowanych metod moŜesłuŜyć doskonaleniu wytrzymałości specjalnej sportowców, np. w zespołowychgrach sportowych czy judo. śadna z tych metod nie moŜe być traktowanauniwersalnie. Ich wybór jest zawsze dyktowany zadaniem, które w treningunaleŜy wykonać.Metody kontroli wytrzymałościDo kontroli wytrzymałości stosuje się dwa sposoby: bezpośredni i pośredni.W przypadku bezpośredniej kontroli dajemy sportowcowi zadanie do wykonania,np. bieg z określoną prędkością na dystansie, i mierzymy czas trwaniawysiłku do momentu, gdy zadana prędkość jest utrzymywana. W praktycesportu prosty sposób mierzenia wytrzymałości nie zawsze jest moŜliwy (zewzględu na nieodpowiednią porę roku, brak obiektu z odpowiednią bieŜnią,zadania cyklu treningowego itd.), w związku z tym wykorzystuje się pośredniemetody kontroli. NaleŜy do nich wykorzystywany w szerokim zakresietest Coopera (tab. 4). Ostatnio bardzo skuteczna okazała się metoda Conconiego(Raczek 1987) słuŜąca do nieinawazyjnego oznaczania progu beztlenowego.Konstruuje się równieŜ testy oceny wytrzymałości ukierunkowanej na potrzebykonkretnej dyscypliny sportu. Do oceny wytrzymałości ogólnej Gaj (1989) proponujenastępujący test wyraŜony wzorem:S = A + B400 - C ,gdzie: S – skocznościowy współczynnik wytrzymałości, A – suma powtórzeńskoków w trzech 30-s odcinkach czasu, B – wysokość skoku dosięŜnego(70% wyniku rekordowego), C – wynik próby skoku dosięŜnego z miejsca.181

Współczynnik jest tak skonstruowany, Ŝe premiuje zasięg wyniku rekordowegoi moŜliwości wytrzymałościowe sportowca.Tabela 4. Normy wyniku testu biegu 12-minutowego w metrachWynikWiek w latach7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18chłopcy – męŜczyźnibardzo dobry 2200 2450 2650 2700 2800 2850 2900 2950 3000 3050 3100 3200dobry 1900 2100 2300 2350 2600 2650 2700 2750 2800 2850 2900 3000zadowalający 1600 1800 1900 2000 2200 2250 2300 2350 2400 2450 2500 2600dostateczny 1300 1450 1600 1650 1800 1850 1900 1950 2000 2050 2100 2200niedostateczny

Przedstawiając sport klasyfikowany jako zjawisko społeczne, zabieganoo to, by uświadomić wszystkim jego uczestnikom funkcje, jakie ten rodzajsportu spełnia, oraz jego najistotniejsze elementy. Starano się wykazać, Ŝeudział człowieka w sporcie klasyfikowanym słuŜy przede wszystkim kształtowaniuosobowości sportowca. DąŜenie sportowca i współdziałających z nimspecjalistów do osiągania nadrzędnych wartości sportu i unikanie wszystkiego,co jest niezgodne z tymi ideałami, zezwala na uruchamianie mechanizmówwpływających na kształtowanie młodych ludzi poprzez sport.183

184PIŚMIENNICTWOBarański A. (1969) Próba klasyfikacji nominalnych definicji znamion motorycznościczłowieka, Wychowanie Fizyczne i Sport, 12, 3, 66–76.Biernacka-Karolczak B. (1987) Zawodnik sterowany – rzecz o ewolucji współczesnegosportu, Sport Wyczynowy, 5, 3–11.Bober T. (1979) Biomechaniczne kryteria skuteczności techniki sportowej,Sport Wyczynowy, 9–10, 15–21.Bober T. (1982) O stosowaniu kryteriów oceny techniki sportowej, ZeszytyNaukowe AWF we Wrocławiu, 30, 5–14.Buśko K. (1983) Niektóre metody bezinwazyjnego określania proporcji włókienmięśniowych, Sport Wyczynowy, 10, 29–35.Costill D. L. (1976) Naukowe podstawy treningu długodystansowca, SportWyczynowy, 8, 1–76.Czabański B. (1975) Uwagi o mentalnym doskonaleniu techniki sportowej,Sport Wyczynowy, 10, 48–50.Czabański B. (1980) Model uczenia się i nauczania sportowych czynnościmotorycznych, Studia i Monografie AWF we Wrocławiu, 1.Czajkowski Z. (1982) Sport wyczynowy na tle innych dziedzin kultury fizycznej,Sport Wyczynowy, 5, 3–18.Czajkowski Z. (1983a) Nauczanie i doskonalenie techniki sportowej, ZeszytyNaukowe AWF we Wrocławiu, 34, 67–86.Czajkowski Z. (1983b) Znaczenie czynników motywacyjnych i poznawczychw działalności sportowej, Sport Wyczynowy, 11, 4–12.Czajkowski Z. (1984a) Nowe koncepcje nauczania i doskonalenia technikisportowej, Sport Wyczynowy, 11, 5–9.Czajkowski Z. (1984b) Taktyka i psychologia w szermierce, AWF, Katowice.Czajkowski Z. (1987a) Motywacja w działalności sportowej, WojewódzkiZespół Metodyczno-Szkoleniowy, Katowice.Czajkowski Z. (1987b) Zadanie jako waŜny czynnik motywacji w sporcie,Sport Wyczynowy, 7, 3–12.Czajkowski Z. (1987c) Znaczenie motywacji wewnętrznej i zewnętrznejw sporcie wyczynowym, Sport Wyczynowy, 7, 39–46.Czajkowski Z. (1988) Trening szermierza – wybrane zagadnienia, cz. I, AWF,Katowice.Dal-Monte A. (1979) Urządzenia symulujące stosowane w badaniach biomechanicznychi fizjologicznych, Sport Wyczynowy, 9–10, 58–65.Davis R. H., Alexander L. T., Yelon S. L. (1983) Konstruowanie systemukształcenia, PWN, Warszawa.

Dobrzyński B. (1989) Sport dzieci i młodzieŜy w świetle badań, Zeszyty NaukoweAWF we Wrocławiu, 48, 179–199.Doktór K. (1986) Humanistyczne problemy sportu wyczynowego, KongresNaukowy Kultury Fizycznej, Gdańsk.Domachowski W. (1985) Wywieranie wpływu na poziom aktywności organizmu.Techniki i ich wykorzystanie w sporcie, Monografie AWF w Poznaniu,223.Dziąsko J. (1981) Próba klasyfikacji metod prowadzenia walki zespołowej,Sport Wyczynowy, 12, 21–27.Dziąsko J. (1989) Szkolenie piłkarzy w systemie pozaszkolnym, Zeszyty NaukoweAWF we Wrocławiu, 48, 210–224.Dziąsko J., Naglak Z. (1986) Teoria sportowych gier zespołowych, PWN, Warszawa–Wrocław.Encyklopedia organizacji i zarządzania (1982) PWE, Warszawa.Fidelus K. (1970) Pojęcia podstawowe oraz system jednostek miar, [w:]K. Fidelus (red.), Przewodnik do ćwiczeń z teorii sportu, AWF, Warszawa,6–11.Fidelus K. (1972) Próba ustalenia podstawowych czynników motorycznychwpływających na rezultat sportowy, Roczniki Naukowe AWF w Warszawie,16, 143–160.Gaj P. (1989) Przyczynek do analizy efektywności walki sportowej, RocznikiNaukowe AWF w Warszawie, 30, 207–240.Gregor R. J., Whiting W. C., McCoy R. W. (1986) Analiza kinematyczna rzutówdyskiem wykonanych podczas konkursu olimpijskiego w roku 1984,Sport Wyczynowy, 10, 4–8.Grochmal S. (1979) Teoria i metodyka ćwiczeń relaksowo-koncentrujących,PZWL, Warszawa.Grosser M., Starischka S., Zimmermann E. (1983) Konditionstraining, BLV,Sportwissen, München.Hebbelinck M. (1989) Identyfikacja i rozwój talentów w sporcie, Sport Wyczynowy,2, 3–7.Hecker G. (1988) Teoria motywacji, dawkowanie wysiłku i charakterystykaryzyka, Zeszyty Naukowe AWF we Wrocławiu, 49, 61–64.Heinemann K. (1989) Wprowadzenie do socjologii sportu, Universitas, Warszawa.Hilgard E. R. (1969) Wprowadzenie do psychologii, PWN, Warszawa.Huizinga J. (1974) Zabawa jako czynnik kultury, [w:] Z. Krawczyk (red.),Filozofia i socjologia kultury fizycznej, PWN, Warszawa.185

Iwanin A. G., PreobraŜeński I. N. (1969) Metody przygotowania taktycznego,Sport Wyczynowy, 5, 10–15.Jaczynowski L. A. (1978) Sieciowe modele nauczania ruchu, SiT, Warszawa.Jałowiecki M., KieŜun W., Leoński Z., Ostapczuk B. (1981) Teoria organizacjii kierownictwa, PWN, Warszawa.Jaskólski E. (1984) Kinematyka i dynamika aktu odbicia i amortyzacji, Studiai Monografie AWF we Wrocławiu, 6.Jethon Z. (1978) Fizjologiczne podstawy odnowy w sporcie, Sport Wyczynowy,10–11, 51–57.Jethon Z. (1982) Fizjologiczne podstawy odnowy biologicznej w sporcie,Instytut Sportu, Warszawa.Jokl E. (1954) Alter und Leistung, Berlin.Karolczak-Biernacka B. (1976) Zastosowanie wiedzy o motywacji do wyjaśniania„produkcyjnego zachowania się” zawodnika, [w:] Z. Krawczyk(red.), Kultura fizyczna i społeczeństwo, PWN, Warszawa, 289–319.Keul J. (1969) Częstość tętna i poziomu kwasu mlekowego kryteriami ocenyoddziaływania treningu, Sport Wyczynowy, 9, 41–43.Kijowski A. (1984) Sytuacja prawna sportowca wyczynowego, PWN, Warszawa–Poznań.Komor A. (1982) Zastosowanie metod modelowania w sporcie, Instytut Sportu,Warszawa.Kosendiak J. (1990) Wyznaczanie celów jako podstawa programowania procesutreningowego, Praca doktorska, AWF, Wrocław.Kosendiak J., Monkiewicz M. (1989) Biochemiczna kontrola efektu treningowego,Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu, 22, 363–370.Kosendiak J., Naglak Z. (1989) Kierowanie procesem treningowym, RozprawyNaukowe AWF we Wrocławiu, 22, 315–320.Kotarbiński T. (1965) Traktat o dobrej robocie, Ossolineum, Wrocław.Kozielecki J. (1975) Psychologiczna teoria decyzji, PWN, Warszawa.Kozioł R. (1984) Systemowe przygotowanie zawodnika do wyczynu sportowego,Zeszyty Naukowe AWF we Wrocławiu, 35, 5–19.Kozłowski S. (1986) Granica przystosowania, WP, Warszawa.Krasnowolski J. (1973) Sport współczesny a proces desakralizacji, [w:] Z. Krawczyk(red.), Sport w społeczeństwie współczesnym, PWN, Warszawa,83–102.Krawczyk B. (1973) Społeczne wartości kariery sportowej, Sport Wyczynowy, 1.Krawczyk M., Morawski M. J., Wołoszczuk M., Zalewski K. (1989) Komputerowysymulator taktyk Ŝeglarskich, Sport Wyczynowy, 5, 22–29.186

Krawczyk Z. (1970) Natura – kultura – sport. Kontrowersje teoretycznew Polsce, PWN, Warszawa.Krawczyk Z. (1974) Sport i filozofia sukcesu, [w:] Filozofia i socjologia kulturyfizycznej, PWN, Warszawa, 480–489.KrzyŜanowski L. (1985) Podstawy nauki zarządzania, PWN, Warszawa.Kulczycki M. (1989) Zastosowanie metod psychologicznych w rozwiązywaniuproblemów sportu, Zeszyty Naukowe AWF we Wrocławiu, 49, 45–59.Kupisiewicz C. (1976) Podstawy dydaktyki ogólnej, PWN, Warszawa.Kurnal J. (1981) Teoria organizacji i zarządzania, PWE, Warszawa.Kurzawski K. (1985) Organizacja zawodów w strzelectwie sportowym, Pracadyplomowa, AWF, Wrocław.Lachowicz Z. (1987) Funkcje klubu sportowego, Towarzystwo Organizacjii Kierowania w Sporcie, I Szkoła, AWF, Wrocław.Lachowicz Z. (1989) Teoretyczne aspekty kierowania zespołem sportowym,PTNKF, Gorzów Wlkp., 17.Lipiec J. (1988) Kalokagatia – Szkice z filozofii sportu, PWN, Warszawa–Kraków.Lipoński W. (1987) Humanistyczna encyklopedia sportu, SiT, Warszawa.Łagunowa O. (1972) Trening pływaka, Sport Wyczynowy, 9, 19–27.Łasiński G. (1981) Ocena efektywności obciąŜeń treningowych, Sport Wyczynowy,1, 3–8.Łasiński G. (1988) Prakseologiczno-systemowe podstawy badania i usprawnianiatreningu sportowego, Studia i Monografie AWF we Wrocławiu, 19.Malarecki J. (1969) Wstęp do fizjologii wysiłku i treningu sportowego, AWF,Warszawa.Malarecki J. (1975) Rola badań wydolności w kontroli treningu sportowego,Zeszyty Naukowe AWF we Wrocławiu, 18, 129–139.Markowska E., Jaczynowski I. A., Barabasz Z. (1988) Uniwersalny modelsieciowy organizacji imprez sportowych, I Wrocławska Szkoła Organizacjii Zarządzania w Sporcie, AWF, Wrocław, 122.Matwiejew L. P. (1979) Struktura treningu sportowego, Sport Wyczynowy,12, 13–23.Mika T. (1989) Czynniki fizykalne w praktyce odnowy biologicznej, KwartalnikMetodyczno-Szkoleniowy „Trening”, 1, 86.Mikołajczyk Z. (1981) Techniki organizatorskie, PWN, Warszawa.Mlicki M. K. (1989) Kilka uwag o celach i kooperacji, Prakseologia, 3 (104).Morawski J. M. (1972) Prosty model skrętu narciarskiego, Wychowanie Fizycznei Sport, 1, 59–78.187

Morawski J. M. (1980) Metodologiczne i fizyczne podstawy eksperymentumodelowego w sporcie, Monografie AWF w Poznaniu, 137.Muszyński H. (1976) Zarys teorii wychowania, PWN, Warszawa.Naglak Z. (1972a) Urządzenie do nauczania techniki gry w piłkę koszykową,Sport Wyczynowy, 4, 36–39.Naglak Z. (1972b) Wpływ ukierunkowanego działania na szybkość akcji sportowca,Sport Wyczynowy, 6, 27–32.Naglak Z. (1979) Trening sportowy – teoria i praktyka, PWN, Wrocław.Naglak Z. (1983) Występowanie błędów praktycznych w sporcie, ZeszytyNaukowe AWF we Wrocławiu, 34, 59–66.Naglak Z. (1984) Systemowe przygotowanie zawodnika do wyczynu sportowego,Zeszyty Naukowe AWF we Wrocławiu, 35, 47–62.Naglak Z. (1987a) Klub sportowy jako instytucja, Sport Wyczynowy, 11, 3–6.Naglak Z. (1987b) Społeczne i metodyczne aspekty sportu klasyfikowanego,Studia i Monografie AWF we Wrocławiu, 16.Naglak Z. (1988a) Klub sportowy – funkcje i struktura, Towarzystwo NaukoweOrganizacji i Kierowania w Sporcie, I Szkoła, AWF, Wrocław.Naglak Z. (1988b) Metodyczne aspekty doboru i selekcji dzieci i młodzieŜy dosportu klasyfikowanego, Zeszyty Naukowe AWF we Wrocławiu, 48,155–164.Naglak Z. (1988c) Sport klasyfikowany, Zeszyty Naukowe AWF we Wrocławiu,49, 5–19.Naglak Z. (1989) Planowanie działalności szkoleniowej w klubie sportowym,Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierowania w Sporcie, II Szkoła,AWF, Wrocław.Namysłowski I. (1973) Racjonalne Ŝywienie a sport wyczynowy w świetlewspółczesnych poglądów, PZWL, Warszawa.Orawiec W. (1973) Zastosowanie w sporcie róŜnych systemów zapisu obrazutelewizyjnego, Sport Wyczynowy, 8, 42–45.Paluchowski W. (1981) Osobowość a działanie, Ossolineum, Wrocław.Pałka M. (1981) Wydolność fizyczna młodzieŜy, IWZZ, Warszawa.Panfil R. (1988) Związki podstawowych i ukierunkowanych cech fizycznychsportowca ze sprawnością zachowania się w zespołowej grze sportowej,PTNKF, Gorzów Wlkp.Panfil R. (1990) Kierowanie zespołem zawodników w sporcie klasyfikowanym,PTNKF, Warszawa–Gorzów Wlkp.Panzer J. (1982) Biegi średnie kobiet, [w:] Lekkoatletyka, SiT, Warszawa,305–319.188

Paszko T. (1988) Kilka uwag o statusie prawnym sportowców, Sport Wyczynowy,11, 53–58.Pietrusiński Z. (1979) Psychologia kierownictwa, [w:] X. Gliszczyński (red.),Psychologia pracy, PWN, Warszawa, 84–118.Pruski Ł. (1984) Matematyczne i komputerowe metody optymalizacji taktykisportowej, Instytut Sportu, Warszawa.Pszczołowski T. (1978) Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji,PWN, Warszawa.Pszczołowski T. (1984) Organizacja od dołu do góry, WP, Warszawa.Raczek J. (1987) Motoryczność człowieka w naukach o kulturze fizycznej,[w:] Kongres Naukowy Kultury Fizycznej, Komitet Nauk o KulturzeFizycznej PAN, Warszawa, 101.Raczek J. (1988) Okresy krytyczne w treningu dzieci i młodzieŜy, Sport Wyczynowy,12, 9–18.Raczek J. (1989) Test Conconiego, Sport Wyczynowy, 7–8, 39–46.Reykowski J. (1970) Z zagadnień psychologii motywacji, PZWS, Warszawa.Rudik P.A. (1962) Psychologia sportu, SiT, Warszawa.Rutkowska-Kucharska A., Bober T. (1986) Badania koordynacji ruchów. [w:]T. Bober (red.), Potencjał ruchowy człowieka, AWF, Warszawa, s. 116i nast.Schnabel G. (1988) Zur Bewegungskoordination, Wissenschaftliche ZeitschriftDeutschen Hochschule für Körperkultur, 1, 13–23.Schnabel G. (1990) Sportliche Leistung – ein Beitrag zur Terminologie. Diskussion,Theorie und Praxis der Körperkultur, 10, 780.Schröder W. (1973) Cechy specjalistycznego treningu siłowego, Sport Wyczynowy,9, 50–52.Siek S. (1985) Autopsychoterapia, ATK, Warszawa.Sienkiewicz P. (1988) InŜynieria systemów kierowania, PWE, Warszawa.Sienkiewicz P. (1989) Systemy kierowania, WP, Warszawa.Sikorski W. (1985) Aktualne problemy treningu i walki sportowej w judo.Instytut Sportu, Warszawa.Sikorski W., Łaksa C. (1982) Analiza mistrzów świata w judo. Maastricht1981, Sport Wyczynowy, 4, 27–35.Smirnow Ju. Ju. (1977) O zastosowaniu techniki w procesie treningu sportowego,Sport Wyczynowy, 2, 42–46.Sobiech K. A., Sobiech E., Nowacka I., Borkowski J. (1989) Biochemicznewskaźniki w moczu maratończyków, Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu,22, 355–362.189

Sozański H. (1977) Sport dzieci i młodzieŜy – zarys problematyki, Sport Wyczynowy,11–12, 5–41.Sozański H. (1984) Wybrane zagadnienia treningu sportowego dzieci i młodzieŜy,Sport Wyczynowy, 4, 24–34.Sozański H., Witczak T. (1981) Trening szybkości, SiT, Warszawa.Stańkowska S. (1987) Modułowy klasyfikator zadań do działalności klubówsportowych, Towarzystwo Organizacji i Kierowania w Sporcie, I Szkoła,AWF, Wrocław, s. 55.Strelau J., Jurkowski A., Putkiewicz Z. (1975) Podstawy psychologii dla nauczycieli,PWN, Warszawa.Szczepański J. (1963) Elementarne pojęcie socjologii, PWN, Warszawa.Szymański A. (1959) Zasady metodyczne nauczania piłki ręcznej, KulturaFizyczna, 9, 602–609.Temlak F. (1977) Urządzenie trenaŜerowe do prowadzenia tempowego treningubiegowego, Sport Wyczynowy, 2, 47–49.Tomaszewski T. (1975) Człowiek i otoczenie, Psychologia, Warszawa.Ulatowski T. (1981) Teoria i metodyka sportu, SiT, Warszawa.Urbankowski B. (1976) Antropologia filozoficzna i ogólna teoria sportu. Kierunkiposzukiwań, [w:] Kultura fizyczna i społeczeństwo, PWN, Warszawa,s. 98–126.WaŜny Z. (1981) Współczesny system szkolenia w sporcie wyczynowym,SiT, Warszawa.WaŜny Z. (1984) Drogi doskonalenia kierowania treningiem, Zeszyty NaukoweAWF we Wrocławiu, 35, 21–46.WaŜny Z. (1989) Mały leksykon treningu sportowego, AWF, Katowice.Wohl A. (1958) Pochwała sportu wyczynowego, [w:] Społeczne problemykultury fizycznej (wybór artykułów), AWF, Warszawa, 148.Wohl A. (1976) Wpływ rewolucji naukowo-technicznej na współczesny kształtsportu i perspektywy jego rozwoju, [w:] Z. Krawczyk (red.), Kulturafizyczna i społeczeństwo, PWN, Warszawa, 141–168.Wojcieszak I., Kubica R., Markowska L. (1987) Fizjologiczne aspekty treningusportowego, [w:] II Kongres Naukowy Kultury Fizycznej, KomitetNauki o Kulturze Fizycznej, PAN, Warszawa, 278.Wolański N., Pařizkova J. (1976) Sprawność fizyczna a rozwój człowieka,SiT, Warszawa.Wołkow N. I. (1976) Kontrola biochemiczna w sterowaniu procesem treningu,Sport Wyczynowy, 11, 3–14.Wołkow N. I., Olejnikow W. I., Szestakow W. A. (1988) Charakter obciąŜeńw treningu sprinterów wysokiej klasy, Sport Wyczynowy, 2–3, 32–37.190

Wołyniec J. (1985) Komputerowo wspomagana metoda analizy i oceny przebiegugry w piłkę siatkową z zastosowaniem elementów teorii gier wielochodowych,Praca doktorska, AWF, Wrocław.Woynarowska B. (1980) Biomedyczne problemy sportu dzieci i młodzieŜy,Sport Wyczynowy, 4, 40–51.Zaciorski W. A. (1970) Kształtowanie cech motorycznych sportowca, SiT,Warszawa.Zaremba Z. (1982) Biegi długie, [w:] Lekkoatletyka, SiT, Warszawa, 288–305.Zatoń M. (1979) Wydolność fizyczna a hemodynamika restytucji, RozprawyNaukowe AWF we Wrocławiu, 14, 229–259.Zieleniewski J. (1978) Organizacja zespołów ludzkich, PWN, Warszawa.Zieleniewski J. (1981) Organizacja i zarządzanie, PWN, Warszawa.Ziemilski A. (1973) Satysfakcja ludzi sukcesu sportowego, [w:] Z. Krawczyk(red.), Sport w społeczeństwie współczesnym, PWN, Warszawa, 251–275.Ziemilski A. (1974a) Podstawy sceptyczne wobec sportu, [w:] Z. Krawczyk(red.), Filozofia i socjologia kultury fizycznej, PWN, Warszawa, 271–280.Ziemilski A. (1974b) Role społeczne w sporcie wyczynowym, [w:] Z. Krawczyk(red.), Filozofia i socjologia kultury fizycznej, PWN, Warszawa,518–531.Ziemlański Ś. (1985) Fizjologiczne podstawy Ŝywienia sportowców, InstytutSportu, Warszawa.Znaniecki F. (1974) Sport i jego geneza, [w:] Z. Krawczyk (red.), Filozofiai socjologia kultury fizycznej, PWN, Warszawa, 222–226.śarek J. (1983) Wybrane zagadnienia modelowe w sporcie wyczynowym naprzykładzie zawodników piłki ręcznej, Monografie AWF w Krakowie, 18.śukowska Z. (1973) Wpływ sportu na osobowość młodzieŜy, [w:] Z. Krawczyk(red.), Sport w społeczeństwie współczesnym, PWN, Warszawa,211–227.191