Zapomniany Zamek Królewski w Pyzdrach Dekoracje na ...

Nr 1/2010 Kwartalnik Akademicki ISSN 1899-0495ISBN 978-83-918811-3-2Jacek Malczewski raz jeszcze?Zapomniany Zamek Królewski w PyzdrachDekoracje na chlorytowych zabytkach z DżiroftDyscyplina etruskaPawilony parkowe w NatolinieVilla Gregoriana w Tivoli

GESTA ET HOMINesJacek Malczewski raz jeszcze?„Moje życie. Wystawa dzieł Jacka Malczewskiego ze zbiorówMuzeum Narodowego w Warszawie”Przemysław GłowackiWydawać by się mogło, że od wystawy monograficznejJacka Malczewskiego w Poznaniu podkoniec lat 60. XX w. i publikacji w tamtym okresieprac dotyczących tego artysty wszystko zostałojuż powiedziane i pokazane. Kanoniczne opracowania(m.in. Agnieszki Ławniczakowej) ugruntowałyrangę tego artysty, zresztą Malczewskijuż za życia miał niepodważalną pozycję jednegoz największych polskich malarzy. Pomnikowa auramogłaby być zniechęcająca dla kolejnych badaczy,jednak zainteresowanie osobą i twórczością Malczewskiegonie słabnie. Można wymienić nie takdawno wydaną monografię artysty, w której DorotaKudelska w bardzo obszerny i nowatorski sposóbpodejmuje wybrane wątki dotyczące jego życiai prac (D. Kudelska, Dukt pisma i pędzla. Biografiaintelektualna Jacka Malczewskiego, Lublin 2008).Z kolei Muzeum Narodowe w Warszawie przygotowałonową prezentację twórczości Malczewskiego.W podtytule wystawy pojawiają się rocznicowedaty, ale nie wydają się one na tyle znaczące, abybyć powodem dla jej zorganizowania. Przygotowanietej wystawy może tym bardziej dziwić, żeniecałe dziesięć lat temu w murach warszawskiegoMuzeum widzieliśmy już przekrojową prezentacjęobejmującą wszystkie okresy twórczości artysty.Jakie można znaleźć powody, dla których wartobyło zorganizować raz jeszcze wystawę Jacka Malczewskiego?Wystawa Powrót z 2000 r. została przygotowanadla paryskiego Musée d’Orsay, a dopiero potemprzeniesiona do Warszawy (zob. Powrót. JacekMalczewski 1854-1929. Katalog wystawy MuzeumNarodowego w Warszawie, czerwiec-lipiec2000, red. E. Micke-Broniarek, Warszawa 2000).Miała ona za zadanie „ugruntować na stałe miejsceMalczewskiego w historii europejskiego malarstwaepoki symbolizmu”. Wybrano wtedy sześćdziesiątnajciekawszych prac malarskich ze zbiorówpublicznych i prywatnych. Na marginesie trzebaprzyznać, że od kilkunastu lat, wraz z zainteresowaniemsymbolizmem końca XIX w., polski artystazyskuje miejsce w ogólnych opracowaniach tegokierunku, które starają się pokazać szerszą niż dotychczaspanoramę zjawiska. Wystawa Moje życieotwarta w 2009 r. prezentowała prace wyłącznie zeil. 1. Karol Lanckoroński, Ludwik Chotyniecki, Malczewski i Töpfer żegnają odjeżdżających gości, rysunek piórkiem, 1889, MNWAD REM 1/2010 3

GESTA ET HOMINesnej koncepcji wystawy prawdopodobnie nie zostałybyone pokazane w takim wyborze.Bogactwo zbiorów w Warszawie w dużej częścijest wynikiem zakupu prac od spadkobierców artystyw 1937 r. Dzięki temu wiele prac pokazanychna wystawie to dzieła, które z różnych powodówznajdowały się w pracowni artysty w chwili jegośmierci. Podobnie jest z rysunkami, które stanowiłyrównie ważną część wystawy - duża ich częśćpierwotnie pochodziła ze zbiorów samego artysty.W tym przypadku kolekcje innych muzeów (w Poznaniu,Krakowie, Radomiu) są znacząco mniejliczne. Zbiory Muzeum Narodowego w Warszawieliczą blisko 1000 prac Malczewskiego na papierze,z czego na wystawie zaprezentowano ponad 200.Był to największy tego typu pokaz, do tej pory pracerysunkowe były dodatkiem do bardziej znanejtwórczości malarskiej. A przecież rysunki Malczewskiegotworzą w dużej mierze inny świat niżobrazy. „W twórczości rysunkowej Malczewskiegoznajdujemy niewiele prac symbolicznych, nie liczącszkiców kompozycyjnych do obrazów. Artysta,rysując ołówkiem, piórem, kredkami, malującgwaszem i akwarelą na papierze, skupiał się na obzbiorówMuzeum Narodowego w Warszawie. I tupojawia się następne pytanie: czy warto organizowaćwystawy, które polegają na wyciągnięciu pracz magazynu i przewieszeniu ich z galerii stałej?Na stosunkowo niewielkiej przestrzeni ekspozycyjnejprzeznaczonej na wystawy czasowe pokazanookoło 130 prac malarskich. Właściwie wszystkie,jakie posiada Muzeum Narodowe w Warszawie.Jednak nie jest to kolekcja, która może równaćsię swoją rangą czy liczebnością ze zbiorami MuzeówNarodowych w Poznaniu i Krakowie. JacekMalczewski był aktywnym i wyjątkowo płodnymartystą, działającym przez ponad półwiecze. Zbiorywarszawskie pokazują przemiany stylistycznemalarza od wczesnych prac z okresu sybirskiego,aż po prace najpóźniejsze. Być może właśnieostatnie obrazy (powstałe około 1926 r.) były dziełaminajbardziej poruszającymi, które stanowiłyświadectwo zmagań doświadczonego malarzaz wszechogarniającym zniedołężnieniem. Przy inil.2. Akt męski stojący tyłem, rysunek ołówkiem,1876, MNWil. 3. Środkowa część tryptyku Idź nad strumienie, 1909/10,MNW4AD REM 1/2010

GESTA ET HOMINesserwacji rzeczywistości i najbliższego otoczenia”(A. Janiszewska, Życie kreską zapisane [w:] Mojeżycie. Jacek Malczewski 1854-1929. Artyściew 155. rocznicę urodzin i 80. rocznicę śmierci. Katalogrysunków ze zbiorów Muzeum Narodowegow Warszawie, red. A. Kiełczowska, Warszawa2009, str. 8). Na wystawie poprzez rysunki szczególniedobrze można prześledzić proces formowaniasię osobowości artystycznej Malczewskiego.Od prac najwcześniejszych (rysunek wielbłądaz 1865 r.), poprzez dziecinne i młodzieńcze prace,do szkiców powiązanych z dziełami malarskimioraz stanowiących autonomiczne kreacje m.in.o charakterze dokumentacyjnym. Przykłademmoże być humorystycznie potraktowany momentwyjazdu gości z posiadłości hrabiego Lanckorońskiegow Rozdole, gdzie żegnający ustawieni są napodobieństwo klasycznych posągów (il. 1).Zainteresowanie Malczewskiego tradycją antycznąbyło oczywiste, należał on do jednego z ostatnichpokoleń artystów, dla których stanowiła ona jedenz fundamentów edukacji. Liczne przykłady odnajdujemyw rysunkach kilkunastoletniego Jacka.Wśród przerysów z gazet i albumów, a potem samodzielnychilustracji do czytanych lektur, spotykamyliczne motywy starożytne - mitologicznych bogów(Apolla, Atenę), postaci historyczne (Cezara i Cycerona),a także rysunkowe kopie antycznych arcydzieł(Apolla Belwederskiego, Wenus z Milo, fragmentygrupy Laokoona czy fryzu pergamońskiego).Dziedzictwo tradycji klasycznej to również studiaz modela wykonywane w czasie nauki w Krakowiei Paryżu (il. 2). Malczewski od najmłodszych latchciał wyjechać na południe. Co ciekawe jego marzeniakierowały się bardziej ku Grecji niż Italii (D.Kudelska, op. cit., s. 484). Najpierw sztukę starożytnąpoznał zwiedzając Wiedeń, Paryż i Monachium.W efekcie we Włoszech był czterokrotnie, a marzenieo podróży do Grecji spełniła wyprawazorganizowana przez hrabiego Lanckorońskiego(Jacek Malczewski w Azji Mniejszej i w Rozdole,wstęp i oprac. katalogu M. Paszkiewicz, Londyn1972). Antyk nie zajął centralnego miejsca u Malczewskiego(tak jak u innych autorów symbolizmu- np. Arnolda Böcklina), ale stał się integralną częściąwykreowanego przez artystę świata. Dobrymprzykładem jest środkowa część tryptyku Idź nadstrumienie (il. 3), gdzie obok wędrowca oddającegohołd Madonnie spotykamy satyrów, nagą postaćz wieńcem laurowym wiodącą Pegaza i chimerę.Artysta bardzo często dowolnie (zależnie od własnychpotrzeb) interpretował wątki antyczne. Wykreowałwłasną wersję chimery, która zajmuje centralnemiejsce w jego wizji sztuki, a mitologicznyThanatos zamienia się w kobietę trzymającą kosę(il. 4).Bogactwo prezentacji rysunków na wystawieMoje życie nie ulega wątpliwości. W dużej częścibyły to jednak prace z wczesnego okresu twórczości,a więc takie, które rzadko są szczególnie akcentowanena wystawach monograficznych. Podobniez pracami malarskimi - w tym przypadku późnymiobrazami. Obok uznanych arcydzieł pokazanoprace mniej znane i być może słabsze, pozwalającejednak zweryfikować wiele opinii dotyczącychtwórczości malarza, właśnie ze względu na niecodziennekryterium ich doboru. Ponadto prace konserwatorskie,jakim poddano przy okazji wystawyniektóre dzieła, pokazały, że nie wszystkie utartesądy o technicznej stronie warsztatu artysty należyuznać za oczywiste.Wystawa Moje życie przyciągnęła tłumy - obejrzałoją ponad 50 tysięcy zwiedzających. Na całymświecie uznane muzea organizują wystawyprezentujące dzieła pochodzące tylko z własnychmagazynów. Wystawa Malczewskiego udowodniła,że tego typu przedsięwzięcia mogą cieszyć sięfrekwencyjnym powodzeniem, ale również wzbogacićopinie i sądy dotyczące - wydawałoby się -doskonale znanych artystów.il. 4. Thanatos, 1898/99, MNWAD REM 1/2010 5

archeologiaZapomniany Zamek Królewski w PyzdrachTomasz OlszackiW świadomości Polaków funkcjonują obecniedwa, intencjonalnie pisane z wielkich liter, ZamkiKrólewskie, leżące w dawnej i obecnej stolicy państwa.Pierwszy to Wawel: siedziba książąt i królówpiastowskich, a także władców z dynastii Jagiellonów,stanowiący wraz z katedrą prawdziwy narodowypanteon, obarczony mnóstwem symbolicznychznaczeń. Drugim jest Zamek Królewski w Warszawie:wpierw rezydencja książąt z mazowieckiej liniiPiastów, a potem ukształtowany przez Wazów pałackrólów elekcyjnych. Udane kreacje konserwatorskieobu zamków pozwoliły już młodszym pokoleniomzapomnieć o stanie w jakim znajdowały się wawelskiekoszary w początkach XX w., a w niepamięćodszedł też zniwelowany jeszcze w początkach lat70. ubiegłego stulecia obszar warszawskiej rezydencji.Taki stan rzeczy nie odpowiada jednak rzeczywistościhistorycznej, w której pojęcie stołeczności,przynajmniej w odniesieniu do średniowiecza, niebyło zdefiniowane w taki sposób jak zwykliśmy jedzisiaj rozumieć. Dwory monarchów tej epoki, takze względów ekonomicznych, jak i wynikającychz bezpośredniego sposobu sprawowania rządów,zmuszone były bowiem do ciągłego przemieszczaniasię, a mobilność ówczesnych władców pięknieoddaje łacińskie określenie rex ambulans. Cosię natomiast tyczy określenia „zamek królewski”,pod terminem tym należy rozumieć wszystkie zamkipaństwowe, czyli powstałe za pieniądze królai w jego dobrach, a więc zarówno skromne drewnianewieże na kopcach, znajdujące się w centrachmajątków panującego (o bardzo ograniczonych walorachobronnych i mieszkalnych), jak i najwspanialszemurowane siedziby. Te ostatnie w XIV-XVw. tworzyły w Królestwie Polskim niezbyt gęstyłańcuch zamków-rezydencji (uzupełniony dworami,które to średniowieczne źródła określały najczęściejmianem curia), do których to, na terenie dawnejProwincji Wielkopolskiej, zaliczyć wypada przedewszystkim zamki w Brześciu Kujawskim, Kaliszu,Poznaniu i właśnie w Pyzdrach. O ile trzy pierwszez wymienionych obiektów stały się już przedmiotemPyzdry - widok z lotu ptaka od strony wschodniej (fot. K. Trela, 2009). A: kościół farny, B: kościół i klasztorpofranciszkański, C: teren dawnego zamku, D: rynek6AD REM 1/2010

archeologiaWidok na relikty południowego muru obwodowego zamkuodsłonięte w wykopie archeologicznym (fot. T. Olszacki, 2008)liczniejszych publikacji (a w przypadku Poznaniacoraz częściej spotkać się nawet można z nazywaniemgo Zamkiem Królewskim, co wszakże tłumaczyćmożna również chęcią odróżnienia go od pruskiegoZamku Cesarskiego, po niemiecku zwanegoakurat Königliches Residenzschloß), o tyle Pyzdryzostały aż do ostatnich lat skutecznie zapomnianei nie były przedmiotem większego zainteresowania,ani ze strony historyków, ani też badaczy architekturyobronnej polskiego średniowiecza. Stan ten, miejmynadzieję, zmieni się dzięki badaniom archeologiczno-architektonicznymprowadzonym w latach2007-2009 przez Instytut Archeologii UniwersytetuŁódzkiego pod kierunkiem prof. Leszka Kajzeraoraz piszącego te słowa. Nader interesujące wynikiowych działań badawczych zostaną w tym miejscupokrótce przedstawione. Wcześniej należy jednakprzypomnieć dzieje Pyzdr i nieco opowiedzieć o innychzabytkach tego pięknego miasteczka.Pyzdry to obecnie niewielka, senna miejscowośćpołożona nad środkowym biegiem Warty, w powieciewrzesińskim, otoczona brzoskwiniowymi sadamii jak najdalsza od zgiełku wielkomiejskiegoPoznania. Współczesna prowincjonalność skuteczniejednak przysłoniła pamięć o latach największejprosperity, które przypadły tam na okres późnegośredniowiecza. W dobie panowania KazimierzaWielkiego był to wspaniale rozwijający się, położonyna ruchliwym szlaku ośrodek, należący bez wątpliwościobok Poznania, Kalisza i Gniezna do czterechnajważniejszych miast Wielkopolski i to wcalenie ustępujący swym konkurentom. Prawa miejskieotrzymały Pyzdry z rąk księcia Bolesława Pobożnego,najpóźniej w roku 1257, czyli całkiem niedawnominęła 750 rocznica tegoż wydarzenia, dostrzeżonazresztą przez pyzdrskich mieszczan i upamiętnionawydaną w 2007 r. monografią (J. Łojko, Civitas Pyzdry.Dzieje miasta do roku 1793, Pyzdry 2007) orazniewielkim, konnym pomnikiem księcia-lokatora.W 1331 r. miasto zostało spalone przez krzyżaków,chcących pochwycić przebywającego tam królewiczaKazimierza (późniejszego Kazimierza Wielkiego),wtedy też zniszczono drewniano-ziemnecastrum, o XIII-wiecznej metryce. Król KazimierzWielki był w Pyzdrach przynajmniej jedenaścierazy, co niedwuznacznie wskazuje na koniecznośćistnienia tam nowej siedziby monarszej, budowanejnajpewniej od schyłku lat 40. XIV stuleciai w zasadniczych zrębach ukończonej w ostatniejdekadzie panowania ostatniego z koronowanychPiastów. O fundacji tej wspomina też Jan Długosz,natomiast w starszym spisie zamków zbudowanychprzez tegoż władcę, czyli pochodzącym z tzw. KronikiKatedralnej Krakowskiej tekście rozpoczynającymsię od słów „Quomodo regebat regnum etpopulum…”, mowa jest tylko o budowie murówmiejskich. W 1383 r. miasto i zamek zostały zdobyteprzez przeciwników starosty Domarata z Pierzchnaw trakcie tzw. wojny Grzymalitów z Nałęczami.Dzięki zrelacjonowaniu tych wydarzeń przez Janaz Czarnkowa dowiadujemy się o użyciu przez oblegającychbroni palnej (pierwsze poświadczenie jejzastosowania na ziemiach Królestwa Polskiego!),a także o pierwszej ofierze artylerii. Nieszczęśnikiemtym był pleban Mikołaj z Biechowa, który stałakurat pod bramą miejską i z zainteresowaniem obserwowałzasady działania nowej broni, lecz po roztrzaskaniujej wrót kamiennym pociskiem „(…) odtego uderzenia padł on i natychmiast wyzionął ducha”(Kronika Jana z Czarnkowa, tłum. J. Żerbiłło,oprac. M. D. Kowalski, Kraków 2006, s. 116). Częstona pyzdrskim zamku rezydował Władysław Jagiełło,który odwiedził go osiemnaście razy, a wcześniejbywała tam również Jadwiga Andegaweńska. Odczasów królowej Zofii Holszańskiej, castrum stanowiłooprawę wienną polskich monarchiń, potemzaś znalazło się w rękach dzierżawców-tenutariuszy,z których najdłużej, bo ponad pół wieku, gospodarowałatam można rodzina Czarnkowskich herbu Nałęcz.Pomimo że Pyzdry stanowiły wówczas stolicępowiatu sądowego znaczenie zamku i miasta w dobienowożytnej nie było wielkie na co wpływ miałaAD REM 1/2010 7

archeologiateż zmiana przebiegu szlaków komunikacyjnych.Po włączeniu Pyzdr w granice Królestwa Pruskiego,a po Kongresie Wiedeńskim - Cesarstwa Rosyjskiegobyła to już tylko prowincjonalna, pogranicznamiejscowość, utrzymująca się (jak to bywa w podobnympołożeniu geopolitycznym) z przemytu.W miejscu dawnego zamku powstało więzienie (potemprzebudowane na kamienicę) i spichlerz.Badane przez archeologów założenie zamkowe,będące przedmiotem dalszych uwag, znajdowało sięwe wschodniej części miasta, na krawędzi wyniosłejnadwarciańskiej skarpy. Na południe od terenu„zamkowego” znajduje się gotycki kościół pofranciszkański(przebudowany w stylu barokowym),z klasztorem, będącym obecnie siedzibą MuzeumZiemi Pyzdrskiej. W sąsiedztwie klasztoru zachowałsię jedyny fragment murów miejskich, w częścizrekonstruowanych. Godny uwagi jest także gotyckikościół farny pod wezwaniem Narodzenia NajświętszejMarii Panny, posadowiony na południe odrozległego, czworobocznego rynku. Należy jednakprzypomnieć, że w Pyzdrach znajdowało się niegdyśaż siedem ośrodków kultu o średniowiecznejmetryce.W świetle dotychczasowych badań wiemy, żezamek pyzdrski był obiektem o powierzchni około3.000 m² zbudowanym na planie prostokątao długości boków około 49,50 x 60,50 m. Wewnątrzobwodu murowanego znajdowały się cztery domyzamkowe, z których największy - dwutraktowy domwschodni, traktować należy jako okazały, gotyckipałac. Wzdłuż położonej od strony dziedzińca elewacjitegoż gmachu odkryto masywne podpory murowanegoganku, nieukończonego jednak wedługpierwotnej koncepcji. Domy północny, południowyi zachodni były budynkami jednotraktowymi, podzielonymiw najniższej kondygnacji na położonew amfiladzie pomieszczenia, przedzielone masywnymigurtami. W narożniku północno-zachodnimznajdowała się najpewniej prostokątna wieża wpisanaw narożnik zamku, mająca w obrysie około 9,50x 10,0 m. Siły rozporowe murów wewnętrznychi przerzuconych nad pomieszczeniami sklepień, równoważonebyły przy pomocy przypór, które podobniejak ściany działowe były w pełni przewiązanez murami obwodowymi, co (obok innych obserwacji)wskazuje na jednoczasową, przemyślaną kreacjębudowlaną. W narożnikach południowych zamkui w jego narożniku północno-zachodnim z pewno-8ścią znajdowały się przypory przekątniowe, spośródktórych południowo-wschodnia zachowana jestfragmentarycznie po dziś dzień. Przed północny murobwodowy wysunięte były dwa, zapewne wieżowe,budynki, z których wschodni (o długości boku około4,0 m) spełniał z pewnością funkcję latryny obsługującejpiętra domu północnego i wschodniego.Symetryczny względem latryny północnej budynekwieżowy odsłonięto także od strony południowej,w narożniku domów wschodniego i południowego.Obserwacje stratygrafii kulturowej wewnątrz zamkui na przedmurzu dowodzą, że poziom użytkowywnętrza został już w trakcie budowy znacznie, boaż o około 3,0 m, podniesiony w stosunku do terenuprzyległego do siedziby obronnej, a wyniosłe nasypypiaszczyste pokryły także mury od strony zewnętrznej.Niestety, późniejsze niwelacje spowodowały, iżśredniowieczne warstwy użytkowe zachowały sięw stanie szczątkowym, stąd także i materiał zabytkowynie przystaje do wspaniałości rozpoznanych reliktówmurowanych. Do bardziej interesujących ruchomościzaliczyć należy fragment kafla gotyckiego(jedyny pewny okaz o takiej metryce, zdeponowanyWidok na relikty północnego muru południowego domuzamkowego (fot. T. Olszacki, 2008)AD REM 1/2010

archeologiawszakże na złożu wtórnym), przedstawiającego nowotestamentowąscenę Kuszenia Chrystusa, któregorekonstrukcja stała się możliwa dzięki zachowaniusię analogicznej płyty odnalezionej w Gnieźnie.Opisany powyżej zamek późnośredniowiecznyjawi się jako jedna z najwspanialszych rezydencjipóźnośredniowiecznego Regnum Poloniae. Ogromna,bo zajmująca w jednej kondygnacji aż około1.050 m² (wraz z gankiem), powierzchnia otaczającejdziedziniec zabudowy zamkowej nie znajduje(poza Wawelem) bezpośrednich analogii w rozpoznanychdotychczas średniowiecznych, polskichsiedzibach królewskich. Świadczy to dowodnieo znacznym potencjale rezydencjonalnym, przeważającychchyba nad walorami obronnymi, choć i te,dzięki solidnym murom, doskonałemu położeniui obecności narożnej wieży nie były wcale małe.Znając tylko mury przyziemia i nie dysponując znaleziskamidetali architektonicznych trudno wypowiadaćsię o szczegółach stylistycznych budowli.Dyspozycja przestrzenna obiektu pozwala jednakna zaklasyfikowanie go do europejskiej „rodziny”zamków kasztelowych, do których należały takżei krzyżackie zamki konwentualne, jak choćby Malbork,Gniew, czy Człuchów. Wydaje się jednak, iżanalogii do pyzdrskiego castrum poszukiwać należyraczej na południu, jak choćby wśród wspaniałychkaszteli węgierskich doby andegaweńskiej. Problematykata stanie się jeszcze przedmiotem pogłębionychstudiów.Proces zapominania zamku królewskiego ułatwionyzostał z pewnością poprzez redukcję jegozabudowy, która to nastąpiła już w 1. połowie XVIstulecia. Redukcję tę możemy zauważyć zarównona podstawie obserwacji stratygraficznych, jaki lektury archiwalnych opisów interesującej nas budowli,czyli lustracji pochodzących z lat 1564-1565i 1628-1632. W ich świetle przyjąć należy, iż w2. połowie XVI w. nie istniał już ani północny, aniteż południowy murowany dom zamkowy. Rozebranotakże północną część domu wschodniego(gotyckiego pałacu), zachowując tylko południowyjego fragment, z południowym budynkiem wieżowym,pełniącym wtedy funkcję latryny. Okrojonyprzestrzennie zamek dwukrotnie strawił ogień,a ostatecznie przebudowany został przez Prusakówna więzienie. Budowę gmachu więziennego, podobniejak to miało miejsce na przykład na zamkuw Brześciu Kujawskim, przeprowadzono z wyko-rzystaniem dolnych partii średniowiecznych murów(w przypadku Pyzdr - domu wschodniego), porozbiórce tychże do ówczesnego poziomu gruntu.W początkach XX w. nowi właściciele terenu zamkowego- pyzdrska rodzina Szymczaków, podjęlisię budowy gmachu młyna elektrycznego, który toposadowiono na odkopanych fundamentach domówpółnocnego, a także północnej części domu wschodniego.Po nacjonalizacji i utworzeniu w omawianymmiejscu fabryki włókienniczej „Dziewiarka” w wykopiebudowlanym odsłonięto dom zachodni i na nimzbudowano wątpliwej urody parterowy magazyn,kryjący w piwnicach gotyckie relikty. Choć obecnieomawiany zamek w zasadzie nie jest widoczny(z wyjątkiem narożnej przypory), to jednak jegoukład przestrzenny jest doskonale czytelny właśniedzięki powielającym jego narys gmachom (tylkomury domu południowego nie zostały wykorzystaneprzez przyszłych budowniczych).Po trzech latach badań archeologicznych zapomnianyzamek w Pyzdrach zaczyna odzyskiwać,przynajmniej w literaturze, należne mu miejscepośród najważniejszych rezydencji władców Polski.Już teraz z pewnością nazywać go też możnaZamkiem Królewskim, który to zacny epitet stosowanyjest nader oszczędnie i chyba słusznie, bopozwala to zarezerwować go dla budowli zupełniewyjątkowych. Odkrywany zamek udowadnia takżejak niewiele jeszcze wiemy o architekturze średniowiecznychsiedzib naszych monarchów i jak wielkiewalory poznawcze ma w tym zakresie archeologia.Kafel płytowy z wyobrażeniem Kuszenia Chrystusa, polewazielona, 2. połowa XV w. (rys. M. Garas, 2009)AD REM 1/2010 9

archeologiaDekoracje na chlorytowych zabytkach z DżiroftWojciech EjsmondCzasami czynnikiem stymulującym rozwój archeologiisą złodzieje. Ich największymi atutamisą zawsze znajomość terenu oraz wolność od jakichkolwiekbiurokratycznych i metodycznychprocedur, co przyspiesza „eksplorację” stanowisk.Nie inaczej było w 2002 r., kiedy to na rynkachantykwarycznych Ameryki, Azji i Europy pojawiłysię charakterystyczne przedmioty wykonanez ciemnego kamienia zwanego chlorytem. Podobnezabytki były już znajdowane na terenie Bliskiegoi Środkowego Wschodu, ale nigdy wcześniej niepojawiało się ich tyle w tak krótkim czasie i wykonanychna tak wysokim poziomie. Nagłe pojawieniesię tego typu artefaktów sugerowało dokonanieprzez złodziei ważnego odkrycia. Irańska policjapotwierdziła te podejrzenia. W czasie interwencji10Walka herosa z wężami (fot. W. Ejsmond)okazało się, że łupem złodziei padły cmentarzyskaw prowincji Kerman (południowo-wschodni Iran)odsłonięte przez wylew rzeki Halil. Ze względu nawagę odkrycia niezwłocznie podjęto badania, któredoprowadziły do zidentyfikowania nowej kulturyarcheologicznej, może nawet (jak chcieliby irańscyarcheolodzy) cywilizacji. Od pobliskiego miastakulturę tę nazwano Dżiroft (Jiroft). Niniejszy artykułprezentuje najbardziej charakterystyczną dlatej kultury grupę zabytków, jakimi są chlorytoweartefakty.Wstępnie przyjmuje się, że czas trwania kulturyDżiroft można zamknąć między 2. połową IVa 1. połową III tyś. p.n.e. Jak się wydaje, wysokipoziom rzemiosła i przypuszczalna znajomośćpisma zdają się potwierdzać słuszność użycia nazwy„cywilizacja”. Niestety dotychczas znanyjest tylko jeden zabytek piśmiennictwa - pokrytainskrypcją gliniana tabliczka ze stanowiska KonarSandal, datowana na koniec IV tyś. p.n.e., co czyniz niej jeden z najstarszych znanych zabytków pismaw dziejach Bliskiego Wschodu. W trakcie badańpowierzchniowych odkryto kilkadziesiąt stanowisktej kultury, położonych w południowymKermanie, w dolinie rzeki Halil i jej dopływów.W niewielkiej odległości od doliny Halil znajdująsię ważne stanowiska Tepe Jahja i Szahdad, badanew 2. połowie XX w., na których znaleziono zabytkipotwierdzające kontakty handlowe z Mezopotamiąi Suzjaną (pieczęcie cylindryczne, tabliczki pokryteprotoelamickim pismem). Być może w TepeJahja znajdowała się faktoria handlowa, pośredniczącaw wymianie między Mezopotamią a WyżynąIrańską.Kulturę Dżiroft znamy przede wszystkim z kamiennychnaczyń, które z reguły nie przekraczają20-25 cm wysokości. Zabytki mają cylindrycznąformę, czasami są zaopatrzone w małą stopkę. Wykonanoje z chlorytu albo steatytu, czyli łatwegow obróbce kamienia o ciemnozielonym kolorze.Zabytki te cechuje wysoki poziom wykończeniai jednorodność stylu - bardzo możliwe, że są efektemdłuższej tradycji artystycznej w tym regionie.Na repertuar przedstawień składają się głównieAD REM 1/2010

archeologiarosłych gazel, kóz, krów i lwów w towarzystwieswoich młodych, żyjących jak w biblijnym raju.Natomiast sceny walki pokazują zupełnie odmiennyświat, pełen agresji i dynamiki. Popularnymmotywem jest walka ptaka lub geparda zwęży, albo ludzko-zwierzęcej hybrydy poskramiającejinne zwierzęta. Sceny te skupiają się wyłączniena walce, cała reszta - jak na przykład krajobraz- została pominięta. Zwierzęta często przybierająeleganckie pozy, a węże misterne sploty.Motywy zdobnicze złożone są z powtarzającychsię postaci zwierząt i roślin w identycznychpozach, tej samej wielkości, rozmieszczonychw równych odstępach, symetrycznie zapełniającychcałą powierzchnię naczynia. W tej grupie dominująprzedstawienia skorpionów, ludzi-skorpionów,palm i odpoczywających krów lub jaków, a takżefasady budowli oraz ornamenty geometryczne12Dekoracja z motywem skorpionów (fot. W. Ejsmond)i wzór naśladujący sierść. Ponadto motywy zdobniczecharakteryzują się brakiem akcji.Warto zaznaczyć, że na zabytkach nie pojawiająsię sceny związane z władzą czy kultem jak np.procesje, składanie ofiar, donacje, bankiety, tryumfyczy sceny z udziałem wojska. Natomiast częstoukazany jest świat otaczający mieszkańców dolinyrzeki Halil. Istnieją dwa ambiwalentne sposobyprzedstawiania przyrody, niekiedy ma ona sielskicharakter (m.in. w scenach z gazelami i kozami),innym razem dominuje walka między drapieżnikami.Człowiek występuje zarówno w sytuacjachposkramiania wrogich elementów przyrody, jaki w symbiozie z jej przyjaznymi elementami.Jednorodność stylu i podobny poziom technicznywykonania przedmiotów, wskazują na to, iż mamydo czynienia tylko z jednym etapem rozwoju sztukiDziroft, przez co na obecnym etapie badań trudnojest uchwycić jej rozwój i genezę. Niektóre motywy(jak np. heros poskramiający zwierzęta czy fasadybudowli) występują również w sztuce wczesnodynastycznejMezopotamii i Egiptu, inne motywysą natomiast charakterystyczne tylko dla Dżiroft,zwłaszcza sceny z krajobrazem oraz walki zwierzątz wężami. Na pytanie, w którą stronę szły inspiracjeniestety nie można na razie udzielić odpowiedzize względu na wciąż jeszcze niepewne datowaniekultury Dżiroft.Do rozstrzygnięcia pozostaje jeszcze funkcjajaką pełniły te chlorytowe naczynia. Ich niewielkierozmiary wskazują, że mogły być one używanedo przechowywania luksusowych towarów dostępnychw małych ilościach, takich jak na przykładpachnidła, maści i olejki. Jednak bardziej prawdopodobnewydaje się, że przedmioty te pełniły funkcjęwyznaczników świadczących o wysokim statusiespołecznym ich właścicieli lub były używanedo celów rytualnych.Mimo, że w okolicy prowadzone były badaniaarcheologiczne, a podobne zabytki (tylkoo niższym poziomie wykonania) znajdowanow Kermanie, nikt nie podejrzewał, że na tak małejprzestrzeni, jaką jest dolina Halil, będzie takienagromadzenie stanowisk archeologicznych! Czymamy do czynienia z ośrodkiem promieniującymna całą okolicę? Stolicą? Miejmy nadzieje, że tymrazem to archeolodzy wyprzedzą złodziei i uzyskamyodpowiedzi na pytania...AD REM 1/2010

historiaDyscyplina Etruskaprof. Witold DobrowolskiModel owczej wątroby z Piacenzy, II/I w. p.n.e., przerys(Piacenza, Museo Civico)Zdaniem pisarzy antycznych Etruskowie byli ludźmigłęboko religijnymi. I tak w opinii Liwiusza (Aburbe, V, l, 67) był to „naród, więcej niż inne ludy oddanyobrzędom religijnym, bo był mistrzem w ichsprawowaniu” (A. Kościółek, 1968, s. 280). Była toopinia tak dalece rozpowszechniona, że nawet nazwęłacińską Etrusków - Tusci , zaczęto z czasem wyprowadzaćz greckiego słowa thysiádzein to jest „składaćofiarę” (Dionizjos z Halikarnasu, I, 30,3; Isidoros,Etym. IX, 2,86), a termin caerimonia, którym określanoobrzęd religijny, wywodzić od Caere - łacińskiejnazwy etruskiego miasta Ceisra (Festus, s.v.),w którym w pamiętne dni gallijskiego najazdu, schroniłsię rzymski flamen Quirinalis wraz z Westalkamii najcenniejszymi przedmiotami kultu (Liviusz, Aburbe, V, 40). Nic więc dziwnego, że dla retora łacińskiegoArnobiusza, żyjącego na przełomie III i IVw. i świeżo nawróconego na chrześcijaństwo, Etruriastała się „genetrix et mater superstitionum”, to jestgenezą i źródłem przesądów. Jeszcze w ponad tysiąclat później Annio da Viterbo (Antiquitates, passim),a za nim Sarbiewski (Dii gentium), z całą stanowczościątwierdzili, że Etruria odegrała kluczową rolęw przejściu od monoteizmu do politeizmu, tłumaczonymskłonną do błędu słabością ludzkiego umysłu.Autorzy antyczni piszący o etruskiej religii, podkreślająjej drobiazgowy formalizm, ogromne znaczeniekultu, szczegółowość przepisów precyzujących okolicznościstosowania oraz rodzaj różnorodnych formobrzędów i ceremonii. Zwracają oni uwagę na wszechwładzębogów, wobec których człowiek, jego osobowośći wola są naprawdę niczym. Dla niego zarezerwowanamoże być wyłącznie rola posłusznego i pokornegosługi, bezustannie troszczącego się o to, byw każdym przypadku i we wszystkich okolicznościach,postępować zgodnie z ich wolą, życzeniem,kaprysem, całkowicie nieprzewidywalnymi i zaskakującymi.Bogowie zadecydowali o obliczu światai określają to, co się na nim dzieje czy zdarzy w przyszłości.Suwerenna i władcza wola boska skrywa siępod splotem codziennych zdarzeń, pod zmienną i różnorodnątkanką rzeczywistości, tworząc tajemny kodpełen ukrytych znaczeń, dostępnych biegłym w czytaniuznaków wróżbitom. Tym charakterystycznymirracjonalnym klimatem różnią się zdecydowanie poglądyEtrusków od poglądów Greków czy Rzymian.Różnicę tą lapidarnie sprecyzował Seneca (Nat. Quaest.2.32,2) „Różnica między nami [tj. Grekamii Rzymianami - WD] a Etruskami jest taka: my utrzymujemy,że pioruny powstają w wyniku zderzania sięchmur; oni zaś wierzą, że chmury się zderzają po toby powstały pioruny; wszystko przypisując bogom, sąskłonni sądzić, że nie tyle fakty mają znaczenie ponieważsię zdarzyły lecz raczej, że zdarzyły się ponieważcoś znaczą”. Nic więc dziwnego, że wróżbiarstwopełniło ogromną rolę w ich życiu (publicznym i prywatnym)oraz że każda ich akcja, czy też decyzjao działaniu, były poprzedzone poradą wróżbity. Wróżbicietruscy cieszyli się w Rzymie ogromną renomą,gdzie działali aż po czasy najazdu Alaryka w 408 r.i schyłek starożytności. Ich usystematyzowana i rozbudowanawiedza zwana dyscypliną, obejmująca całośćnorm regulujących stosunki między bogamia ludźmi i traktowana jako rodzaj systemu naukowegoEtrusków, była zawarta (zgodnie z klasyfikacjąCycerona) w trzech świętych księgach: Haruspicini,Fulgurales i Rituales. Dwie pierwsze, to jest Haruspicinii Fulgurales, poświęcone były technikomAD REM 1/2010 13

historiaron (De divinatione,2.23,50) tak opisuje genezę dyscypliny:„Opowiadają, że kiedy pewien rolnik orałniegdyś ziemię pod miastem Tarkwinie i zbyt pogłębiłbruzdę, nagle wyskoczył z niej niejaki Tages, któryzaczął coś mówić do oracza. Jak czytamy w etruskichksięgach, Tages ów miał twarz dziecka, chociaż odznaczałsię mądrością starca. Na jego widok pełenzdumienia i podziwu wieśniak podniósł wielki krzyk,co sprawiło, że wnet powstało zbiegowisko a wkrótcezeszła się cała Etruria. Wtedy Tages długo przemawiałdo zgromadzonego tłumu słuchaczów, którzyżyczliwie przyjęli i dokładnie spisali jego słowa.W przemówieniu tym zawarta była cała nauka haruspików”(W. Kornatowski, l960). Inne źródła pozwalająnam połączyć owego wieśniaka z Tarchonem,synem lub bratem Tyrrenosa, na którego poleceniemiał on założyć dwanaście miast etruskich, a takżejak chcą inni, dwanaście miast etruskich na nizinieNadpadańskiej. Mit ten pozwala spojrzeć na religięetruską jako na religię objawioną, rodzaj religii księgi.Analizy historyków podkreślają kumulacyjnyi niejednolity charakter procesu formowania się dyscyplinyw wyniku profetyczno-doktrynalnej działalnościzarówno poszczególnych haruspików, jak i kolegiówkapłańskich, funkcjonujących przez jakiś czasna podstawie stopniowo wzbogacanej i rozbudowywanejtradycji, którą w pewnym momencie, zapewnew czasie utworzenia ligi dwunastu miast-państw,zracjonalizowano i skodyfikowano. Archeolodzy, wykrywającprzy monumentalnej świątyni Ara della Regiaw Tarquinii, sacellum powstałe prawdopodobniew miejscu wynurzenia się Tagesa z ziemi oraz identyfikującprzedstawienia Libri Acherontici czy LibriRituales w etruskiej sztuce grobowej z V-III w. p.n.e.,potwierdzili wartość późniejszych przekazów mówiącycho przywódczej roli Tarkwiniów w genezie haruspicinyoraz doktrynalny charakter wierzeń etruskich.Doniesienia historyków i dostarczone przez archeologówfakty wydają się przemawiać za tym, że dla Etrusków(jak i dla wielu ludów prymitywnych) świat bogówi ludzi były ze sobą przemieszane zgodnie z zasadąmistycznego współuczestnictwa i zależności(zasada powszechnej magicznej sympatii). Nieboi ziemia, rzeczywistość fizyczna i metafizyczna, makrokosmosi mikrokosmos były dla nich połączonejawnymi i sekretnymi więzami, w obrębie jednolitegosystemu, w którym orientacja według stron światai podział przestrzeni odgrywały zasadniczą rolę (Pallottino).Uczeni dysponują kapitalnym źródłem infor-Figurka haruspika, III-II w. p.n.e., brąz (Uniwersytetw Goettingen, zbiory Instytutu Archeologicznego)wróżenia z wnętrzności zwierzęcych i z piorunów.W trzeciej (Festus, 358 ) zawarte były rytuały: zakładaniamiast, ołtarzy, murów i bram, sprecyzowanezasady podziału na tribus, curiae i centurie, a takżeprzepisy regulujące rytuały obowiązujące przy wypowiadaniuwojny lub zawierania pokoju Poza księgamiwspomnianymi przez Cycerona, źródła wymieniajątakże Libri Fatales - określające długość ludzkiegożycia oraz Libri Acherontici - dotyczące grobui wierzeń pozagrobowych. Techniki wróżeniaz wnętrzności zwierzęcych (a zwłaszcza z wątroby)i z uderzeń piorunów mają genezę na Wschodzie i bliżejniesprecyzowane związki z wróżbiarstwem greckim,jednakże upowszechnione w Etrurii, stały sięrenomowaną etruską specjalnością. Początki dyscyplinyetruskiej wiązane były powszechnie z Tagesem,wnukiem czy też kuzynem samego Jowisza, choćpewne źródła za autora Libri Fulgurales przyjmująnimfę Vegoię, czy też wolterrańczyka Cecinę. Cyce-14AD REM 1/2010

historiamacji na temat etruskiej haruspiciny. Jest to brązowymodel owczej wątroby, odkryty w 1877 r. w Gottolengokoło Piacenzy i wykonany w II w. p.n.e. w EtruriiPółnocnej, prawdopodobnie w Cortonie lub w Chiusi.Z pewnością służył on haruspikom jako pomoc w lokalizowaniuznaków i określaniu ich pomyślnej lubniepomyślnej natury. Na wklęsłej powierzchni modeluwątroby, traktowanej jako odpowiednik nieba z zamieszkałymitam bogami, w odpowiednich przegródkach,oznaczających niebiańskie siedziby poszczególnychbogów, rozlokowane w zgodzie z rytualnympodziałem przestrzeni, zostały wyryte imiona ich boskichmieszkańców, czasami skrócone, a czasami zaopatrzonew różne przydomki. Pas biegnący wzdłużbrzegu modelu został podzielony na szesnaście przegródek. Pierwszych osiem, od piramidalnego występuna powierzchni wątroby, zwanego processus pyramidalis(caput iocineris wspominany przez źródła) powskazujące południe wklęśnięcie - incisura umbilicalis(fissum ze źródeł), odpowiada wschodniemu regionowinieba, zamieszkałemu przez: tin cilen, tin thvf,tinsth ne(thunsl), uni mae, tecvm, lvsl, neth, cath.Tworzą one osiem regiones prosperae, to jest regionówpomyślnych. Na płacie lewym, odpowiadającymzachodniej części nieba rozmieszczonych zostałoosiem przegródek, wypełnionych imionami bóstwo charakterze mniej pomyślnym: fufluns, selva, lethns,tluscv, cels, cvlalp, vetisl, cilensl. Część we-Lituus znaleziony w sanktuarium z Sant’Ilario d’Enza,VI w. p.n.e. (Reggio Emilia, Musei Civici)wnętrzna prawego płatu z dalszymi ośmioma przegródkami,obejmowałaby sześć bóstw zamieszkałychw pars familiaris, czyli korzystnej: lasl, tins thvf, thuflthas,tinsth neth(unsl),cath, fufluns oraz dwie dalszez imionami bóstw, czytanymi przez Maggianiego puli lethn, tworzącymi jego zdaniem strefę niebiańską(pul) w opozycji do strefy ziemskiej (metlumth),obejmującej dwie przegródki z bóstwami lethami metlvmth, umieszczonej wewnątrz lewego płata. DlaColonny natomiast metlvmth byłby formą fleksyjnąw miejscowniku odnoszącą się do letham i oznaczałbyLethams in urbe. Zamiast pul czyta on tul i rozwijaw przydomek tul (aras), kwalifikujący boga Selvansjako opiekuna granic (tutor finium). Zwraca uwagęfakt, iż bóstwo Letham może być raz przychylne,a raz wrogie. W pobliżu vesica fellea umieszczonezostały dwie przegródki ze sprzyjającymi bóstwamiHercle i Maris, zlokalizowane poza incisura umbilicalisw opozycji do dwu innych z bóstwami wrogimiMaris i Tlusc(v), zlokalizowanymi poza processuspyramidalis. Także i tutaj Maris jest raz korzystnya raz niekorzystny. W części wewnętrznej lewego płatuzostało umieszczonych promieniście sześć przegródekstrefy minus prospera, to jest mniej korzystnej,z bóstwami chtonicznymi selva, letha, tlusc, lvslvelch, satres, cile, które tak jak to jest w przypadkupasa biegnącego wzdłuż brzegu, tworzą ciąg bóstwstopniowo coraz to mniej przyjaznych Na vesica felleaznajdują się dwie przegródki ze sprzyjającymi bóstwamineth i leta oraz nieprzyjaznymi marisl lathi tynth. Natomiast na stronie wypukłej modelu wątrobypłat prawy jest przeznaczony dla Słońca (Usils),a lewy dla Księżyca (Tivsl). Zadaniem haruspika byłostaranne przebadanie wątroby wyjętej z ofiarnegozwierzęcia, wykrycie ewentualnych anomalii i ustalenieich położenia w odniesieniu do siedziby konkretnegobóstwa. Waga niektórych bóstw, jak na przykładTinii (Jowisza), podkreślona jest tym, że jegoimię pojawia się aż w pięciu przegródkach, dominującw sektorze północno-wschodnim, uznanym zanajkorzystniejszy. W tyluż przegródkach spostrzegamyimię Lethams, a w czterech Nethuns’a - to jestNeptuna, który w zależności od położenia, mógł sięokazywać przyjazny lub wrogi.Doktrynalne podstawy ujawniające się przy analiziemodelu wątroby z Piacenzy, znajdują paralelę także wsystemie interpretacji innych znaków zsyłanych przezbóstwa, przede wszystkim piorunów, ale także i pojawiającychsię ptaków. Wróżby z lecących ptaków nieAD REM 1/2010 15

historia16Wróżący z wątroby Kalchas, V/IV w. p.n.e., brąz (MuzeaWatykańskie)miały takiego znaczenia jak w Rzymie czy Umbrii,choć także i ten sposób odczytywania woli bogówodnajdujemy w części dyscypliny, poświęconej interpretacjicudów, zwanej ostenta. Również w tych przypadkachokreślenie stron świata i podział przestrzenimiały zasadnicze znaczenie. Przestrzeń zorientowanai odpowiednio podzielona, w której człowiek nawiązywałbezpośredni kontakt z bóstwem, koncepcyjnieodpowiadała przestrzeni, którą Rzymianie nazywalitemplum. Całe niebo, wydzielona część ziemi - okręgświątynny, świątynia, całe miasto lub jego część, np.akropol, a także na przykład wątroba zwierzęcia ofiarnegomogły tworzyć templum jeśli je zorientowanoi podzielono według modelu nieba. By taką przestrzeńwyznaczyć wróżbita zwany z łaciny augurem, określałstrony świata, wytyczał dwie krzyżujące się podkątem prostym osie: północ-południe (zwaną cardo)i wschód-zachód (czyli decumanus). Ustawiwszy siędokładnie na ich skrzyżowaniu i zwróciwszy twarzku południu, miał on z prawej strony sektor wschodni(pars sinistra lub familiaris) - uznany za korzystny,a z prawej natomiast sektor zachodni - niekorzystny(pars dextra lub hostilis).Przestrzeń rozciągająca sięprzed nim w kierunku południowym zwana była stronąprzednią (pars antica) natomiast za nim, w kierunkupółnocnym znajdowała się strona tylna (parspostica). Zgodnie z informacjami Martianusa Capellia(de nuptiis Mercuri et Philologiae, I, 45 i nast.),encyklopedysty rzymskiego z Kartaginy, żyjącegow l. połowie V w., kopuła niebios była podzielona naszesnaście części; każdy z czterech sektorów, wyznaczonychosiami cardo i decumanus składał się z czterechczęści zamieszkałych przez poszczególne bóstwa.Między rozlokowaniem bóstw podanym przezMartianusa Capellę a siedzibami bogów, wyznaczonymina wątrobie z Piacenza zachodzi wyraźna zbieżność.Sektor północno-wschodni (najkorzystniejszy)zamieszkały był przez wielkie bóstwa niebiańskie.Pars postica była przestrzenią bóstw chtonicznychi bóstw natury. Te zamieszkujące części południowo-wschodnie,były też przyjazne, choć nieco mniejod niebiańskich z sektora północno-wschodniego.Bóstwa zamieszkałe w sektorze południowo-zachodnimbyły mniej wrogie od mieszkających w sektorzepółnocno-zachodnim bóstw przeznaczenia i zaświatów.Dzięki informacjom Seneki (Nat. quaest. 2.32i nast.) oraz Pliniusza (Nat. hist. 2.135 i nast.), podającymobszerne wyciągi z libri fulgurales etruskich,zwłaszcza z prac arystokraty wolterrańskiego i przyjacielaCycerona - Aulusa Ceciny, jesteśmy dość dobrzepoinformowani o ich zawartości. Zdaniem Etrusków,niektórzy bogowie posiadali manubiae, to jestprawo miotania piorunów. Według Pliniusza należałado nich tajemnicza dziewiątka bogów (Nat. hist.2, 138), których być może, należałoby powiązać z diinovensiles, wspomnianymi przez Martianusa Capellęi znanymi z rzymskich dedykacji. Istniało jedenaścietypów piorunów, gdyż Jowisz (Tinia) miał trzymanubiae. Różniły się one między sobą, gdyż jednąz nich mógł on stosować wyłącznie za poradą deiConsentes, a drugą wykorzystywał po uzgodnieniuz dei Involuti. Niektóre pioruny miały wyłącznienaturę fizyczną. Inne - ciskane także przez Jowisza- wykazywały, ostrzegały lub przepowiadały. Zadaniemaugura było więc, podobnie jak haruspika, zlokalizowaniepioruna, określenie jego cech - to jestustalenie typu (quale), intensywności (quantum),natury przedmiotu, w który uderzył (ubi factum sit),okoliczności (in qua re), koloru (białego, czerwonegolub czarnego). Miał on także ustalić związek piorunaz bóstwem zamieszkującym odpowiedni rejonnieba, a przez to określić jego naturę, zinterpretowaći ewentualnie przypisać odpowiednie zabiegi ekspiacyjne.Miejsce w które uderzył piorun należałooczyścić, a uderzony przedmiot lub rzecz, rytualnieAD REM 1/2010

historiapogrzebać w specjalnej studzience (puteal). Przy tejokazji składano w ofierze na ogół baranka o zębachbardziej sterczących niż zazwyczaj. Drzewa uderzonepiorunem były ścinane przy pomocy specjalnych,uświęconych narzędzi (ferctum, strues) przez odpowiedniowybraną ekipę. Na dyscyplinę etruską składałosię badanie różnych nadzwyczajnych i cudownychzdarzeń zwanych portenta, ich klasyfikacja,interpretacja i ekspiacja. Studiowano więc charakteri znaczenie niezwykłych zjawisk astronomicznych,takich jak komety, spadające gwiazdy, niezwykłedeszcze, badano nadzwyczajne zjawiska ziemskie -trzęsienia ziemi, wydobywające się ognie, wynaturzonerośliny, zwierzęta i ludzi, monstra o dwu głowachlub hermafrodytów. Losem tych ostatnich byłoexterminatio to jest osadzenie na bezludnej wyspie,utopienie lub spalenie. Rozróżniano także drzewaprzynoszące szczęście (felices), do których zaliczanobiałą figę, dąb, gruszę, jabłoń, winną latorośl,a zatem rośliny o owocach jadalnych czy „białe”.Roślinami przynoszącymi nieszczęście były drzewao ciemnych owocach i kolczastych albo zabarwionychna czerwono gałęziach, o których sądzono że wiążąsię z dii inferi et avertentes. Odrębna grupa etruskichksiąg wróżbiarskich (libri fatales) dotyczyła przeznaczenia(fatum) narodów, miast lub poszczególnychjednostek. Zawarta w nich była doktryna saecula, tojest wyznaczonego przez bogów, okresu życia poszczególnychjednostek, czasu istnienia miast albopaństw. Długość lat poszczególnych wieków nie byłajednakowa i koniec wieku, przypadający na momentśmierci najstarszego człowieka generacji zrodzonejw momencie zakładania miasta, był każdorazowozwiastowany cudownym znakiem danym przez bóstwo.Samej Etrurii bogowie wyznaczyli dziesięćwieków istnienia (Tuscae historiae, ap.CensorinusDe die natali,17,6 ) . Według Plutarcha (Sulla, 7)dźwięk trąby oznajmił koniec ósmego wieku w 88 r.p.n.e. Natomiast haruspik Vulcanius określił koniecdziewiątego na 44 r. p.n.e. Oznaczyło go pojawieniesię gwiazdy Cezara (Servius, auct. Buc. 9, 46). Wrazz przeminięciem wieku dziesiątego miałby nastąpićfinem fore nominis Etruriae (byłby koniec etruskiegonarodu). I rzeczywiście, w okresie Augusta trudnojuż mówić o jego istnieniu.Bibliografia: H. Nissen, Templum, Berlin 1869;C. Thulin, Die etruskische Disciplin, GöteborgsHögskolas Årskrift 1905, nr 5; 1906, nr l; 1909, nr1; idem, Die Götter des Martianus Capella und derBronzeleber von Piacenza, ReligionsgeschichtlicheVersuche und Vorarbeiten, 3.l, 1906, s. 60 i nast.;S. Weinstock, Martianus Capella and the CosmicSystem of the Etruscans, Journal of the Roman Studies,36, 1946, s. 101-129; idem, Templum, RömischeMitteilungen, 47, 1932, s. 95-121; idem, Librifulgurales, Papers of the British School at Rom,NS 6, 1951, s. 122-153; A. Piganiol, Sur le calandrierbrontoscopique de Nigidius Figulus, MelangesA. C. Johnson, 1951, s. 79-87; M. Pallottino, Deorumsedes, Studi in onore di A. Calderini e R. Paribeni,3, 1956, s. 123-234; R. Bloch, Les prodigesdans l’ antiquité, Paris 1963; A. Maggiani, Qualcheosservazioni sul fegato di Piacenza, Studi Etruschi50, 1982, s. 53-88; La divination oraculaire en Étrurie,La divination dans le monde étrusco-italique,Caesarodunum 1985, 1986, 1992 i 1996. L. B. Vander Meer, The Bronze Liver of Piacenza. Analysis ofa polytheistic Structure, Amsterdam 1987.Etruski haruspik. Fragment naczynia z pracowniRasiniusa, 15 r. p.n.e. (Tübingen, Institut für KlassischeArchaeologie)AD REM 1/2010 17

artesPawilony parkowe w NatolinieMaciej JarzewiczDzieje parku w Natolinie zaczynają się znaczniewcześniej niż samego pałacu, nie mówiąc jużo aktualnej nazwie, która została nadana jeszczepóźniej, choć utrwaliła się w pamięci jako ostateczna.Tereny malowniczo położone na skrajuskarpy warszawskiej, stanowiły część rozległegoklucza wilanowskiego. W czasach króla JanaIII Sobieskiego nieopodal głównej rezydencjiw Wilanowie, urządzono bażantarnię, od którejnadano nazwę całej miejscowości. Na planie wykonanymw 1730 r. dla Augusta II Mocnego, na którympo raz pierwszy poświadczona jest nazwa „Bażantarnia”,widać ogród w typie barokowego zwierzyńca.Przedstawiono na nim siedem alej, zbiegającychsię u podnóża skarpy, przy niewielkiej polanie obokrozlewającego się strumienia, tuż pod miejscem,gdzie obecnie wznosi się pałac.Pałac został wybudowany w latach 1780-1782przez Szymona Bogumiła Zuga, na zlecenie następnegoważnego właściciela Bażantarni - AugustaCzartoryskiego. Nowa rezydencja w typiei o funkcji maison de plaisance, przeznaczona byłana pobyt czasowy i służyła głównie do wypoczynku.W 1806 r. z inicjatywy Stanisława Kostki Potockiegoprzystąpiono do przebudowy pałacu, który przystosowanodo celów stałego zamieszkania dla jegosyna Aleksandra i synowej Anny z Tyszkiewiczów.Oprócz przekształceń pałacu, dobudowano tzw. oficynyz pomieszczeniami mieszkalnymi i inne użytkoweobiekty, a także dokonano przekształceniadawnego zwierzyńca na park krajobrazowy. Zmianykompozycyjno-przestrzenne założenia wprowadzonozgodnie z zaleceniami pionierki angielskiego ruchuogrodniczego w Polsce - Izabeli Czartoryskiej,która zawarła wiele cennych uwag w swej książceMyśli różne o sposobie zakładania ogrodów. Wówczaszadrzewiono dawne proste aleje (za wyjątkiemśrodkowej), a nowe wyznaczono w taki sposób „żebyprowadzenie dróżek zdawało się naturalne; żeby ichtor nie był prosty, pod sznur ciągniony; ale też i nienadto kręty, co iest naygorszą wadą”.W 1807 r. w źródłach po raz pierwszy pojawiaPałac w Natolinie (fot. K. Trela)18AD REM 1/2010

artesHenryk Marconi, Świątynia dorycka, 1834-38(fot. M. Jarzewicz)się nowa nazwa parku - Natolin, nadana na cześćNatalii, nowonarodzonej córeczki Aleksandrai Anny Potockich. W tym czasie zaczęto też wznosićpawilony parkowe, uwzględniając zasady omówioneprzez Izabelę Czartoryską, która zalecała umiarw stosowaniu ozdób w ogrodach (budowli i pomników).Wśród pawilonów należy wymienić nieistniejącądziś Holendernię, czyli budynek zaprojektowanyprzez Chrystiana Piotra Aignera z inspiracjiStanisława Kostki Potockiego. Obiekt sprawiałwrażenie starej siedziby wiejskiej, nieregularneji noszącej na sobie pozorne ślady dawnej historii.Zalecany umiar został zachowany również w późniejszymczasie, kiedy Aleksander Potocki samodzielnieprzekształcał swoją rezydencję. W 1823 r.zlecił on budowę dwóch domków dozorców wedługprojektu Aignera. Te małe budynki, dzięki zwartejkubicznej formie, oszczędnemu i precyzyjnemu rozwiązaniuelewacji oraz płaskorzeźbom gryfów, nabierającech monumentalnych.Podobnie monumentalny jest pawilon ogrodowyw formie świątyni doryckiej, wystawionyw latach 1834-1838 według projektu Henryka Marconiego.Ten sam architekt zaprojektował także mosti bramę, sięgając w tym przypadku do inspiracjimauretańskich, przemieszanych z wpływami neogotykuangielskiego. Natoliński park ukrywa takżepamiątkę tragedii, jaka przydarzyła się rodzinie Potockich.Aleksander wystawił bowiem pomnik swejcórki Natalii, która zmarła w wieku 24 lat, w rokpo ślubie z ks. Romanem Sanguszką. Figura Natalii(patronki Natolina) wyrzeźbiona przez LudwikaKauffmanna została umieszczona w niszy w parawanowejścianie, która zamyka jedną z parkowychalejek; architektoniczną część monumentu przypisujesię zaś Marconiemu.Czytając o ogrodach, oglądając ich zdjęcia i plany,łatwo przeoczyć jedną z ważniejszych cech, jaką jestskala całego założenia. Zdawkowe wspomnienie ponadstu hektarów lub kilometra kwadratowego, niedaje pojęcia o wielkości całego parku, w którym,aby dość do któregoś z wymienionych miejsc trzebaodbyć solidny spacer. Dzięki temu zwiedzającynie będzie miał uczucia nadmiaru i przesytu, przedktórym tak ostrzegała Izabela Czartoryska, tylkoz radością przywita wyłaniające się z za drzew antykizującelub „mauretańsko-gotyckie” ruiny.Bibliografia: Izabela Czartoryska, Myśli różneo sposobie zakładania ogrodów, (wyd. 2.) Wrocław1807; Stanisław Lorentz, Natolin, Warszawa 1948;Stanisław Lorenz, Natolin, Warszawa 1970; JolantaPolanowska, Stanisław Kostka Potocki (1755-1821):twórczość architekta amatora przedstawiciela neoklasycyzmui nurtu picturesque, Warszawa 2009.Chrystian Piotr Aigner, Domek dozorcy od stronyWilanowa, 1823 (fot. M. Jarzewicz)AD REM 1/2010 19

mirabilia mundiVilla Gregoriana w TivoliEwa KorpyszTivoli (w starożytności Tibur) jest niewielką miejscowościąpołożoną w odległości około 40 km nawschód od Rzymu, na zielonych stokach WzgórzSabińskich. Łagodny klimat i niezwykle malowniczeusytuowanie, wśród gór obfitujących w cienistewąwozy porośnięte soczystą zielenią i wypełnionekaskadami chłodnej wody, od starożytności przyciągałyarystokrację zmęczoną upałem i zgiełkiemwielkiego miasta. Na tych urwistych zboczach wypiętrzającychsię nad Doliną Piekieł, ulokowała swójprzybytek Sybilla Albunea, do której udawał sięcesarz August. W okolicach Tivoli cesarz Hadrianwzniósł największą i najbardziej niezwykłą rezydencję,jaką kiedykolwiek wybudowano w Rzymie.Miejscowość tę w czasach nowożytnych upodobałsobie również syn Lukrecji Borgii, kardynał Hipolitod’Este, niedoszły papież, budując tu w połowieXVI w. willę ze wspaniałym manierystycznymogrodem wypełnionym licznymi fontannami, kaskadami,kanałami i sadzawkami.W samym sercu Tivoli, o krok od centrum miasteczka,znajduje się miejsce szczególnie urokliwe iegzotyczne: Parco di Villa Gregoriana. Najbardziej20Świątynia Westy (fot. E. Korpysz)malowniczy widok na tę okolicę pojawia się w momencie,gdy jadąc rankiem koleją do Tivoli od stronyRzymu, zbliżamy się do miasteczka. Oto ukazujesię naszym oczom jeden z najbardziej niezwykłychkrajobrazów, jakie stworzyła natura wspomaganaprzed wiekami ludzką ręką: pejzaż idealny i sielski,z urwistymi zboczami tonącymi w bujnej zieleni, zewspaniałymi kaskadami i ruinami antycznej świątynina skraju przepaści.Villa Gregoriana jest naturalnym, głębokim i rozległymkotłem utworzonym w miękkiej skale przezwody rzeki Aniene, dopływu Tybru. Kilkudziesięciometrowewodospady przez wieki rzeźbiły w podłożunaturalne korytarze i pieczary o przedziwnych,niespotykanych kształtach. Kapryśna rzeka wielokrotniezmieniała swoje koryto, a żywioł wodyformował nowe kaskady i odsłaniał skaliste brzegiurwiska. Miejsce niezwykłe, przejmujące urodą, alei grozą. Nie bez powodu kotlinę u stóp wodospadunazwano Doliną Piekieł…Od wieków przyciągała ona swym dzikim, pierwotnymwyglądem. Stała się celem licznych podróżyartystycznych, obowiązkowym punktem GrandTour. Przybywali tu zarówno podróżnicy, jak i poszukiwaczeprzygód, malarze, poeci, filozofowiei marzyciele, cesarze i królowie. Szukali tu inspiracjim.in. Nicolas Poussin, Claude Lorrain, WolfgangGoethe, Chateaubriand, Madame de Stael, GeordeSand i wielu innych.Rzeka Aniene była zawsze niebezpieczna i nieprzewidywalna.Położone w jej górnym biegu miasteczka,w tym Tivoli, wielokrotnie ulegały zniszczeniomprzez gwałtowne powodzie. Szczególniedotkliwe straty przyniósł rok 1826. Wielka, gwałtownafala powodziowa spowodowała, że korytoAniene zmieniło swój bieg, zalewając starożytnączęść miasteczka, rujnując większość domów i pochłaniającliczne ofiary ludzkie. Ogrom zniszczeniabył tak wielki, że zmobilizował rządzące wówczaswładze państwa kościelnego do interwencji. Wówczasto papież Grzegorz XVI podjął brzemienną wskutkach decyzję uregulowania biegu rzeki. Do praczaangażowano wielu architektów i inżynierów europejskich,jednak ich plany budowy systemu murówAD REM 1/2010

mirabilia mundiKaskada Stipe (fot. E. Korpysz)oporowych nie znalazły uznania. Wybrano całkowicienowatorskie rozwiązanie, zaproponowane przezinżyniera Clemente Folchi. Prace przeprowadzonew latach 1832-1835, zakładały przebicie korytarzyprzez wznoszącą się nad miasteczkiem Monte Catilloi skierowanie tamtędy wód rzeki, która tym samymomijałaby mieszkalne centrum. W efekcie tych pracwykuto w skale dwa równolegle tunele długości 280m i szerokości około 10 m, których wyloty znalazłysię wysoko nad dnem doliny. Wypływająca z nichrzeka utworzyła wielki, 120-metrowej wysokościwodospad, zwany la Grande Cascata. Wyrzucanegwałtownie ogromne masy wód uformowały w dolemałe, szmaragdowe jezioro, z którego wypływałynowym, spokojnym korytem. Prace nad regulacjąAniene i powstanie wielkiej kaskady zostały uznanew Europie za genialne dzieło inżynierii wodnej.Stały się one jednocześnie impulsem do przekształceniacałego kotła skalnego w nadzwyczajny naturalnyogród-park, w którym zachowano dziewicząrzeźbę terenu (pierwotne utwory skalne, pieczarywypłukane w miękkim tufie, dawne wodospadytworzące kipiele). Wykorzystano także walory widokowedominującego nad wąwozem akropolu zestarożytnymi świątyniami Westy (Sybilli Albunea)i Herkulesa. Powstały specjalne ścieżki, tarasy,mostki, korytarze i galerie skalne. Wyeksponowanonajbardziej urokliwe, niedostępne wcześniej zakątki.Dawny, dziki i groźny teren, nie tracąc nic ze swejpierwotnej natury, stał się jeszcze bardziej romantycznyi sielski.W 1870 r. park przejęło powstałe wówczas państwowłoskie. Koniec XIX w. przyniósł jednak stopniowądegradację tego miejsca. Zostało ono opuszczone,jego urządzenia niszczały i szybko zarastałyniezwykle bujną i nieujarzmioną roślinnością. Sytuacjazmieniła się dopiero po upływie ponad stulat. W początkach XXI w. opiekę nad tym terenemroztoczyło Fondo per l’Ambiente Italiano, fundacjanon profit, która chroni dziedzictwo naturalne i kulturoweWłoch. Dzięki niej w 2005 r. rezerwat zostałotwarty dla publiczności, której udostępniono szlakturystyczny eksponujący w atrakcyjny sposób walorytego terenu.Do rezerwatu prowadzą dwa wejścia: jedno znajdujesię na Largo Massimo (około 500 m od stacjikolejowej), drugie zaś przy świątyni Westy. Wybórwejścia nie ma znaczenia dla trasy zwiedzania. Turystomsą proponowane dwa szlaki: główny niebieskii alternatywny czerwony. Są one tak poprowadzone,by bez względu na miejsce wejścia, turysta miałmożliwość dotarcia do wszystkich ciekawostek. Odobu szlaków odchodzą ścieżki oznaczone koloremżółtym, doprowadzające do szczególnie atrakcyjnychmiejsc: punktów widokowych, grot, i galeriiskalnych. Trzeba z nich potem wrócić do swojegoszlaku.Kierując się od Largo Massimo, po kilkunastu minutachdochodzimy do tarasu widokowego u wylotukanałów rzeki Aniene. Z czeluści szerokich galeriiwypływają masy wzburzonej wody i z impetemspadają w ponad stumetrową przepaść. Konstrukcjatarasu pozwala zajrzeć w głąb jednego z kanałówi dostrzec wmurowaną w ścianę kamienną tablicęz oznaczeniem poziomu wody w czasie otwarcia kaskadyw lutym 1836 r. Wypuszczone wówczas, spiętrzonewody sięgały znacznie wyżej, niż dziś. Wracamyna szlak, który wiedzie nas teraz do ruin starożytnejwilli Manilusa Volpiscusa, konsula rzymskiego,zbudowanej w 114 r. n.e. Teren willi obejmowałw starożytności duży obszar tarasów skalnych z grotamii był usytuowany w pobliżu starych, rzymskichkanałów Chiavicone i Lo Stipa, odprowadzającychwody Aniene. Miejsce było atrakcyjne również zewzględu na ujęcie wody pitnej doprowadzanej podziemnymakweduktem. Na terenie willi znajdowałsię nawet basen. O wyglądzie całości mówią jedy-AD REM 1/2010 21

mirabilia mundinie starożytne źródła. Dziś z budowli pozostało jedyniekilka sal wykutych w tufie i łuki, będące resztkamipomieszczeń dostawionych do skalnych ścian.Szlak prowadzi teraz przez skały wewnątrz ruin domiejsca, z którego widoczny jest kanał Stipy i kaskadaBerniniego. Ta ostatnia wzięła imię od LuigiBerniniego, który ją ukształtował w 1669 r. Następnieszlak prowadzi zakosami w dolne partie kotła,gdzie droga wiedzie wśród bujnej zieleni, w cieniuprastarych, dorodnych drzew. Co krok odsłaniająsię malownicze widoki: w głąb doliny, na spływającezewsząd strumienie, których szmer towarzyszynam nieustannie oraz na przeciwlegle zbocze skalne,nad którym góruje starożytna świątynia, wreszciena otwarte łąki i suche wzgórza od zachodu.W połowie trasy odchodzimy żółtym szlakiem wlewo i nieznacznie nadkładając drogi, docieramy dotarasu widokowego określonego jako Belvedere sullaGrande Cascata. Warto pokonać ten odcinek, byspojrzeć z tego miejsca na ogromną kaskadę Anienespadającą do urokliwych, tonących w zieleni i otoczonychskałami szmaragdowych jeziorek. Dalej, naprzeciwnym zboczu, już poza obrębem rezerwatu,pojawiają się majestatyczne zabudowania klasztoruśw. Antoniego. Żadna z tras jednak do niegonie prowadzi. Kolejna atrakcja jest bardziej odległai dotarcie do niej wymaga podejścia w górę. Stajemyna krawędzi tarasu, z którego mamy wgląd na całąValle dell’Inferno. Nazwa nie jest wcale przesadzona.Wody Kaskady Berniniego spadają z kilkudziesięciumetrów, pokonując po drodze liczne progii występy skalne, wijąc się i zmieniając bieg. W doleukazuje się prawdziwa kipiel. Jesteśmy świadkamiiście barokowego teatru wód. Unoszące się kropletworzą mgiełkę i osiadają wokół. Gardziel potokujest wąska i cienista. Tu wreszcie czuje się chłód.Miejsce jest niezwykle malownicze w całej swejgrozie.Dalszym etapem naszej wędrówki jest Radura diPonte Lupo. Jest to słoneczna polanka utworzonaw miejscu naturalnego mostu, pod którym znikająw podziemnych korytarzach wody Stipe, by wypłynąćdaleko, w dole po drugiej stronie. Spokój tegomiejsca, otoczonego zewsząd bujną naturą, skłaniado odpoczynku i refleksji. Stąd już tylko krok doGroty Syren. Tam z kolei ogłusza nas ryk mas wodywpadających z szaloną gwałtownością w skalneczeluście. Naszą uwagę przykuwa niemal barokowafaktura tufowych ścian groty rzeźbionych przez całewieki wodami potoków. Swoje imię grota zawdzięczaznanemu malarzowi pejzażyście - Louis Ducros,który zachwycony urodą tego niezwykłego, unikal-Ruiny willi Manilusa Volpiscusa (fot. E. Korpysz)22AD REM 1/2010

mirabilia mundiSkalny ganek (fot. E. Korpysz)nego miejsca, wyobraził je sobie jako zamieszkałe antycznego akropolu. Świątynia Westy jest jednymprzez legendarne, fantastyczne stwory. Polana PonteLupo i Grota Syren to najniżej położone miejsca, też (ze względu na swoje niezwykłe położenie i ele-z najbardziej znanych zabytków starożytnych, byłaktóre są dostępne dla zwiedzających. Jesteśmy niemalna dnie kotła.jących tu malarzy. Budowla jest niewielkich rozmiagancjęformy) ulubionym motywem dla przybywa-Teraz musimy wejść na przeciwlegle zbocze, rów, okrągła w planie, z częścią centralną otoczonązwieńczone posadowionymi na krawędzi przepaści kolumnami. Drugą ze świątyń zbudowano na planieświątyniami. Po kilkunastu minutach dochodzimy prostokąta. Otwarte tarasy akropolu pozwalają razdo Nimfeum. Jest to sztuczna grota ukształtowana jeszcze spojrzeć na cały obszar rezerwatu, w głąbjeszcze w epoce rzymskiej. Widoczne są do dziś cienistych zakamarków i dalej, na przeciwległeresztki charakterystycznego wątku opus incertum. wzgórza. Z tego miejsca widać też doskonale eleganckimost Grzegorza XVI, który papież wybu-Nimfeum składa się z właściwej groty, pierwotnie zaopatrzonejw kaskadę, i z pomieszczenia częściowo dował nad korytem kapryśnej rzeki. Wokół mostuotwartego, z tarasem widokowym, z którego można skupia się malownicza zabudowa Tivoli z domamipodziwiać krajobraz doliny. Dalej szlak prowadzi zarówno średniowiecznymi, jak i powstałymi w czasachpóźniejszych.do Cunicolo del Miolis. Jest to długi, wydrążonyw trawertynowym zboczu kryty korytarz oświetlonywykutymi otworami, z których można oglądać szerokikrajobraz. Przejście tak wysoko umieszczonągalerią skalną dostarcza wielu wrażeń. Korytarzemdochodzimy do odgałęzienia szlaku, które prowadzido kolejnej jaskini, zwanej Grotą Neptuna. Wypływaz niej jeden z potoków, który w niższych partiachdoliny łączy się z wodami Stipe i niknie w czeluściachGroty Syren. Urzeźbienie Groty Neptuna jestjeszcze bardziej niezwykłe, niż poprzedniej. Nie mapewności, w jakim stopniu to miejsce było znanestarożytnym: być może jednak tu właśnie znajdowałsię Domus Albunea.Ostatnim celem naszej wędrówki są ruiny świątyńWesty (Sybilli) i Herkulesa. Usytuowane malowniczona krawędzi urwiska stanowią pozostałośćCunicolo del Miolis (fot. E. Korpysz)AD REM 1/2010 23

Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, ul. Nowy Świat 4, 00-497 Warszawatel. 0 22 55 31 318, fax 0 22 55 31 337, e-mail: wuw@uw.edu.pl, http://www.wuw.plSpośród najnowszychpublikacji proponujemy:Sprzedaż, także wysyłkową, prowadzi Dział Handlowy WUWtel. 55 31 333, e-mail: dz.handlowy@uw.edu.plNasze publikacje można kupić za pośrednictwem księgarni internetowejhttp://wuw.pl/ksiegarnia