19. Wybrane problemy instalacyjne przy stosowaniu ... - Redinpe

Ochrona przeciwporażeniowaDr hab. inż. Stanisław CzappPolitechnika GdańskaWYBRANE PROBLEMY INSTALACYJNE PRZY STOSOWANIUWYŁĄCZNIKÓW RÓŻNICOWOPRĄDOWYCHStreszczeniePrzedstawiono klasyfikację wyłączników różnicowoprądowych oraz zasady ich doborui instalowania w instalacjach elektrycznych. Omówiono czynniki wpływające na prawidłowedziałanie wyłączników i zwrócono uwagę na błędy popełniane przy ich stosowaniu. Wymienionoobwody, w których instalowanie wyłączników różnicowoprądowych jest obowiązkowe,a w których niezalecane. Zwrócono uwagę na problemy działania wyłączników różnicowoprądowychprzy prądach różnicowych odkształconych. Przedstawiono zastosowanie specjalnychkonstrukcji wyłączników różnicowoprądowych, jakimi są przenośne urządzenia różnicowoprądowe.1. WstępPodstawową zaletą wyłączników różnicowoprądowych jest to, że umożliwiająwykrywanie prądów doziemnych rzędu miliamperów, co jest nieosiągalne w przypadkuzabezpieczeń nadprądowych (wyłączników nadprądowych i bezpieczników).Jest to bardzo istotne, jeżeli człowiek ma być chroniony przed skutkami rażeniaspowodowanego bezpośrednim dotknięciem przewodu pod napięciem. Ta korzystnacecha może jednak sprawiać problemy w obwodach, w których naturalne prądy doziemnewynikające z przyłączonych filtrów przeciwzakłóceniowych są stosunkowoduże i powodują zbędne zadziałania wyłączników różnicowoprądowych. Wyłącznikiróżnicowopradowe są wrażliwe na kształt prądu różnicowego. Przy silnym odkształceniutego prądu wyłącznik różnicowoprądowy może w ogóle nie reagować, mimo żeprąd różnicowy przyjmuje wartość wielokrotnie większą niż znamionowy prąd różnicowyzadziałania wyłącznika. W instalacjach z wyłącznikami różnicowoprądowymiszczególnie istotne jest właściwe wykonanie instalacji, ponieważ błędne połączenia,jak np. zamiana przewodu neutralnego N z ochronnym PE, czy połączenie przewodówN i PE w obwodzie odbiorczym uniemożliwią jej poprawne użytkowanie. Stosowaniewyłączników różnicowoprądowych wymaga szczególnej rozwagi, gdyż nietrudnodoprowadzić do rozwiązania, w którym zainstalowany wyłącznik różnicowoprądowynie będzie chronił w przypadku zagrożenia porażeniowego, a będzie zbędnie wyzwalał,kiedy takiego zagrożenia nie ma.2. Podstawowe parametry wyłączników różnicowoprądowych2.1. WprowadzenieWyłączniki różnicowoprądowe występują w najprzeróżniejszych wykonaniach[6, 7, 8], różni producenci stosują odmienne oznaczenia dla określenia tych samychparametrów wyłącznika. Poniżej przedstawiono podział wyłączników różnicowoprądowychbiorąc pod uwagę najistotniejsze parametry.Nr 141-1423

Ochrona przeciwporażeniowa2.2. Napięcie znamionowe U nJest związane z napięciem znamionowym izolacji i określa wymagania odnośniedo odstępów izolacyjnych aparatu oraz rezystancji izolacji. Jest również związaneobciążalnością zwarciową oraz działaniem członu kontrolnego i nie powinno byćznacznie większe (>20%) od napięcia znamionowego sieci.2.3. Znamionowy prąd różnicowy zadziałania I DnZalecane [4, 9, 10] wartości znamionowego prądu różnicowego zadziałania I Dnwyłączników różnicowoprądowych są następujące: 0,006–0,01–0,03–0,1–0,2–0,3–0,5––1–2–3–5–10–20–30 A. Dokonując wyboru znamionowego prądu różnicowego zadziałaniawyłącznika różnicowoprądowego należy pogodzić dwa sprzeczne kryteria.Z jednej strony prąd ten powinien być jak najmniejszy, a z drugiej strony nie możedochodzić do zbędnych zadziałań spowodowanych ustalonymi prądami upływowymi.2.4. Znamionowy prąd ciągły I nJest to największy prąd, jakim wolno wyłącznik długotrwale obciążać w staniezamkniętym. Znormalizowane wartości są następujące: 6−10−13−16−20−25−32−40–−50−63−80−100−125 A; norma [2] podaje ponadto wartości: 160−200−250−400−630 A,które dotychczas nie były wykorzystywane przez producentów. Prąd szczytowegoobciążenia obwodu nie powinien przekraczać znamionowego prądu ciągłego dobranegowyłącznika różnicowoprądowego.2.5. Liczba biegunówWyłącznik różnicowoprądowy powinien przerywać wszystkie przewody czynne(L1, L2, L3, N). W związku z tym są potrzebne następujące wyłączniki różnicowoprądowe:·wyłączniki dwubiegunowe (a nie jednofazowe) – w obwodach jednofazowych,·wyłączniki czterobiegunowe (a nie trójfazowe) – w obwodach trójfazowych z przewodemneutralnym,·wyłączniki trójbiegunowe – w obwodach trójfazowych bez przewodu neutralnego.Dopuszcza się wykorzystanie wyłączników czterobiegunowych w obwodach jednofazowych.Należy przy tym pamiętać, aby przewody L i N instalacji przyłączyć w sposóbzapewniający działanie obwodu kontrolnego wyłącznika, tzn. aby reagował on nanaciśnięcie przycisku kontrolnego TEST.2.6. Obciążalność zwarciowaZ tego punktu widzenia rozróżnia się następujące rodzaje wyłączników:a) Wyłączniki różnicowoprądowe bez wyzwalaczy nadprądowych RCCB (ang.residual current operated circuit-breakrers without integral overcurrent protection)o zdolności wyłączania co najmniej równej 10-krotnej wartości prąduznamionowego ciągłego, ale nie mniejszej niż 500 A. Takie wyłączniki należydobezpieczyć. Przykładowe oznaczenia wyłączników związane z koniecznościądobezpieczenia podano poniżej.4

1256000600010000Ochrona przeciwporażeniowaObciążalność zwarciowa 6 kA przy dobezpieczeniu bezpiecznikiemgG o prądzie znamionowym I nb ≤ 63 AObciążalność zwarciowa 6 kA przy dobezpieczeniu bezpiecznikiemgG o prądzie znamionowym Inb≤ 125 AObciążalność zwarciowa 10 kA przy dobezpieczeniu bezpiecznikiemgG o prądzie znamionowym Inb≤ 63 ANajwiększy dopuszczalny prąd znamionowy wkładki bezpiecznikowej jestzwiązany z wytrzymywanym przez wyłącznik różnicowoprądowy skutkiemcieplnym prądu zwarciowego i wytrzymywaną wartością szczytową prąduzwarciowego. Znajomość tych parametrów jest istotna, jeżeli wyłącznik różnicowoprądowyma być dobezpieczony nie bezpiecznikiem, a wyłącznikiem nadprądowym.Musi on ograniczać wspomniane parametry zwarciowe w stopniunie gorszym niż bezpiecznik wskazany przez producenta.b) Wyłączniki różnicowoprądowe z wyzwalaczami nadprądowymi RCBO (ang.residual current operated circuit-breakrers with integral overcurrent protection)o zdolności wyłączania porównywalnej z wyłącznikami nadprądowymi. Takiewyłączniki mają symbol graficzny, który informuje o znamionowym prądziezwarciowym umownym, np. 6000 oznacza wartość tego prądu równą 6 kA.Wyłączniki takie mają też podany typ charakterystyki, jak wyłączniki nadprądowe,np. B16.2.7.Przydatność do wykrywania określonego kształtu przebiegu prądu różnicowegoWłaściwy dobór wyłącznika różnicowoprądowego ze względu na ten parametrjest niezwykle istotny, ponieważ źle dobrany wyłącznik może w ogóle nie reagowaćna prąd różnicowy znacznie przekraczający znamionowy prąd różnicowy wyłącznika [1].Na przykład, na prądy wyprostowane z zasady nie reagują wyłączniki typu AC. W tablicy1 przedstawiono podział wyłączników różnicowoprądowych ze względu nazdolność do wykrywania określonego kształtu przebiegu prądu różnicowego.2.8. Opóźnienie wyzwalaniaZe względu na opóźnienie wyzwalania wyróżnia się wyłączniki różnicowoprądowe:·bezzwłoczne – bez określonego czasu przetrzymywania i bez dodatkowychoznaczeń,·krótkozwłoczne – o gwarantowanym czasie przetrzymywania co najmniej 10 ms;nadające się do obwodów odbiorczych o dużym przejściowym prądzie różnicowym,w zależności od producenta oznaczane G , VSK, KV, KVP, Hpi, HI,·zwłoczne (selektywne) – o gwarantowanym czasie przetrzymywania co najmniej40 ms; zapewniające wybiorczość działania z wyłącznikami bezzwłocznymibądź krótkozwłocznymi, oznaczane S .Ponadto produkowane są przekaźniki różnicowoprądowe współpracujące z wyłącznikaminadprądowymi, w których można nastawiać wartość znamionowego prąduróżnicowego zadziałania, np. 0,03–0,1–0,3–1–3–5–10 A, jak i zwłokę zadziałania,np. 0,06–0,1–0,3–1–5 s.Nr 141-1425

Ochrona przeciwporażeniowaTablica 1. Rodzaje wyłączników różnicowoprądowych ze względu na zakres uczulenia na kształtprzebiegu prądu różnicowego [4, 9, 10]Oznaczenie literowei symbol graficznyPrzebieg prądu różnicowego, przy którym jestzapewnione wyzwalanie wyłącznikaAC·prąd przemienny sinusoidalny (na ogół 50/60 Hz)A·prąd przemienny sinusoidalny (na ogół 50/60 Hz),·prąd pulsujący stały,·prąd pulsujący stały ze składową wygładzoną 6 mA, z ew.sterowaniem fazowym i niezależnie od biegunowości.Na rysunku 1 przedstawiono pasmowe charakterystyki czasowo-prądowe wyłącznikówróżnicowoprądowych:·bezzwłocznego o I Dn = 30 mA,6Blub·krótkozwłocznego G o I Dn = 30 mA,·zwłocznego S o I Dn = 300 mA.·prąd przemienny sinusoidalny (na ogół 50/60 Hz),·prąd przemienny sinusoidalny o częstotliwości nieprzekraczającej1000 Hz,·prąd przemienny sinusoidalny ze składową wygładzoną o wartościwiększej spośród dwóch: 0,4I Dn i 10 mA,·prąd pulsujący stały ze składową wygładzoną o wartościwiększej spośród dwóch: 0,4 I Dn i 10 mA,·prąd stały z układów prostowniczych, tj.:-z prostownika dwupulsowego zasilanego napięciem międzyprzewodowymw przypadku wyłączników 2-, 3- i 4-biegunowych,-z prostownika trójpulsowego (układ gwiazdy) albo z prostownikasześciopulsowego w przypadku wyłączników3- i 4-biegunowych,·prąd stały wygładzony, z ew. sterowaniem fazowym i niezależnieod biegunowości.2.9.Dopuszczalny zakres temperatury otoczeniaTen parametr określa, w jakich temperaturach będzie działał poprawnie układwyzwalający wyłącznika. Jest to szczególnie ważne, jeśli wyłącznik ma pracować nawolnym powietrzu. Warunki otoczenia silnie wpływają na niezawodność wyłącznikówróżnicowoprądowych [8]. Stosuje się następujące oznaczenia:brak oznaczenialub–5 °C- 25Wyłącznik do zainstalowania w ogrzewanym lub nieogrzewanym pomieszczeniu,dopuszczalny zakres temperatury otoczenia od –5 do + 40 °C.Obecnie traktuje się jako wykonanie normalne bez oznaczeńWyłącznik mrozoodporny do zainstalowania na wolnym powietrzu.Dopuszczalny zakres temperatury otoczenia od –25 do + 40 °C

Ochrona przeciwporażeniowaa) b)t[ms]t[ms]500500450450400400350350300300250250200200150150100100504030 mAbezzwłoczny15 30 60 150(I n ) (2I n ) (5I n )I [mA]50401030 mAkrótkozwłoczny G15 30 60 150(I n ) (2I n ) (5I n )I [mA]c)t[ms]500450400Rys. 1. Charakterystyki czasowo-prądowe wyłącznikówróżnicowoprądowych:a) bezzwłocznego o I = 30 mA,Dnb) krótkozwłocznego o I = 30 mA,Dnc) zwłocznego o I = 300 mADn350300250200150100300 mAzwłoczny S605040150 300 600 1500(I n ) (2I n ) (5I n )I [mA]Nr 141-1427

Ochrona przeciwporażeniowa3. Dobór wyłączników różnicowoprądowych3.1. WprowadzeniePrzystępując do doboru wyłączników różnicowoprądowych należy na wstępieustalić warunki sieciowe i środowiskowe, w których wyłączniki mają pracować. Należystwierdzić, w jakim układzie sieci (TN, TT, IT) dany wyłącznik będzie zastosowany,jaką ochronę ma zapewniać (dodatkową, uzupełniającą, przeciwpożarową),jaki jest prąd szczytowego obciążenia obwodu oraz spodziewany prąd zwarciowy.Potrzebne są informacje o ustalonym i/lub przejściowym prądzie upływowym, corzutuje na dobór znamionowego prądu różnicowego zadziałania wyłącznika oraz jegozwłoczność. Konieczne jest też rozpoznanie urządzeń odbiorczych pod względemkształtu przebiegu prądu różnicowego. Trzeba również ustalić, w których obwodachzastosowanie wyłączników różnicowoprądowych jest obowiązkowe, w których tylkozalecane, a w których niezalecane czy wręcz zabronione.3.2. Obowiązek stosowania wyłączników różnicowoprądowychObowiązek stosowania oraz największy dopuszczalny znamionowy prąd różnicowywyłączników różnicowoprądowych wynika z wymagań wieloarkuszowej normyPN-HD 60364 Instalacje elektryczne niskiego napięcia1, której wiele arkuszy przywołanow rozporządzeniach [29, 30].PN-HD 60364-4-41:2009 [13], Punkt 411.3.3W obwodach gniazd wtyczkowych ogólnego przeznaczenia o prądzie znamionowymnieprzekraczającym 20 A, które są użytkowane przez laików2oraz w obwodachz urządzeniami przenośnymi o znamionowym prądzie nieprzekraczającym 32 Aużytkowanymi na zewnątrz pomieszczeń, należy stosować ochronę uzupełniającą zapomocą wyłączników różnicowoprądowych wysokoczułych ( I Dn ≤ 30 mA).Z powyższego zapisu wynika, że obecnie obwody niemal wszystkich gniazd wtyczkowychpowinny być chronione wyłącznikami różnicowoprądowymi wysokoczułymi.Dopuszczalne odstępstwo dotyczy np. gniazd wtyczkowych wykorzystywanychprzez osoby wykwalifikowane w obiekcie przemysłowym.PN-IEC 60364-4-482:1999 [14], Punkt 482.2.10Do ochrony przeciwpożarowej nadają się wyłączniki różnicowoprądowe o znamionowymprądzie różnicowym zadziałania nie większym niż 500 mA.PN-HD 60364-5-559:2010 [16], Punkt 559.9Na stanowiskach wystawowych zawierających oprawy oświetleniowe, do ochronyprzeciwporażeniowej przez samoczynne wyłączanie zasilania należy stosować wyłącznikiróżnicowoprądowe o znamionowym prądzie różnicowym zadziałania niewiększym niż 30 mA.PN-HD 60364-7-701:2010 [17], Punkt 701.415.1Wszelkie obwody w pomieszczeniach kąpielowych, nie tylko obwody gniazd wtycz-kowych, powinny być objęte ochroną uzupełniającą za pomocą jednego lub większej1) Niektóre arkusze tej normy mają jeszcze nazwę: PN-IEC 60364 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych2) Kto to jest laik obszernie wyjaśniono w publikacji: Musiał E.: List Pana Andrzeja Kasprzaka. Miesięcznik SEP „Informacjeo Normach i Przepisach Elektrycznych”, 2010, nr 131, s. 116-118 [5]8

Nr 141-142Ochrona przeciwporażeniowaliczby wyłączników różnicowoprądowych wysokoczułych (I Dn ≤ 30 mA). Wymaga-nie to nie dotyczy obwodów SELV oraz PELV ani obwodów objętych ochroną przezseparację elektryczną pojedynczego odbiornika.PN-HD 60364-7-702 [18], Punkty 702.410.3.101.2; 702.410.3.101.3; 702.55.101.3;702.55.104.2; 702.55.105W przypadku zastosowania samoczynnego wyłączania zasilania należy wykorzysty-wać wyłączniki różnicowoprądowe o I Dn ≤ 30 mA.Punkt 702.53Jeżeli źródło SELV instaluje się w strefie 2, to obwód zasilający to źródło powinienbyć chroniony wyłącznikiem różnicowoprądowym o I Dn ≤ 30 mA.Jeżeli urządzenia rozdzielcze, sterownicze, gniazda wtyczkowe znajdują się w strefie2 i są zasilane z obwodu separowanego (separacja elektryczna pojedynczego odbior-nika), a źródło obwodu separowanego znajduje się w strefie 2, to powinno ono byćchronione wyłącznikiem różnicowoprądowym o I Dn ≤ 30 mA.PN-HD 60364-7-703:2007 [19], Punkt 703.412.5Wszystkie obwody sauny, z wyjątkiem obwodu ogrzewacza sauny, powinny byćobjęte ochroną uzupełniającą za pomocą jednego lub większej liczby wyłącznikówróżnicowoprądowych wysokoczułych I Dn ≤ 30 mA.PN-HD 60364-7-704:2010 [20], Punkt 704.410.3.10Na terenie placu budowy i rozbiórki obwody gniazd wtyczkowych o prądzie znamio-nowym nieprzekraczającym 32 A oraz inne obwody, z których zasila się urządzeniaręczne o prądzie znamionowym nieprzekraczającym 32 A powinny być chronione zapomocą wyłączników różnicowoprądowych wysokoczułych (I Dn ≤ 30 mA). Wyma-ganie to nie dotyczy obwodów SELV oraz PELV ani obwodów objętych ochronąprzez separację elektryczną pojedynczego odbiornika.Punkt 704.411.3.2.1Do ochrony przez samoczynne wyłączanie zasilania w obwodach gniazd wtyczko-wych o prądzie znamionowym przekraczającym 32 A należy zastosować wyłącznikiróżnicowoprądowe o znamionowym prądzie różnicowym I ≤ 500 mA.PN-HD 60364-7-705:2007 [21], Punkt 705.411.1W gospodarstwach rolniczych i ogrodniczych do ochrony przez samoczynne wyłączaniezasilania należy zastosować wyłączniki różnicowoprądowe o następującymznamionowym prądzie różnicowym:·I Dn ≤ 30 mA – w obwodach odbiorczych zasilających gniazda wtyczkowe o zna-mionowym prądzie nieprzekraczającym 32 A,·I Dn ≤ 100 mA – w obwodach odbiorczych zasilających gniazda wtyczkowe o zna-mionowym prądzie przekraczającym 32 A,·w pozostałych obwodach I Dn ≤ 300 mAJeżeli ważna jest niezawodność zasilania, to zaleca się stosować wyłączniki zwłocznelub krótkozwłoczne.Dn9

Ochrona przeciwporażeniowaPN-HD 60364-7-706:2007 [22], Punkt 706.410.3.10W ograniczonych przestrzeniach przewodzących obwody urządzeń stałych wykona-nych w klasie ochronności II, powinny być objęte ochroną uzupełniającą za pomocąwyłączników różnicowoprądowych wysokoczułych ( I ≤ 30 mA).PN-HD 60364-7-708:2010 [23], Punkt 708.531.2W instalacjach na terenie kempingów każde gniazdo wtyczkowe powinno być indy-widualnie chronione za pomocą wyłącznika różnicowoprądowego wysokoczułego( I Dn ≤ 30 mA).Podobne wymaganie dotyczy obwodu odbiorczego przeznaczonego do przyłączeniana stałe domku ruchomego albo przemieszczalnego domu wypoczynkowego.PN-HD 60364-7-709:2010 [24], Punkt 709.531.2W instalacjach na terenie portów jachtowych każde gniazdo wtyczkowe powinno byćindywidualnie chronione za pomocą wyłącznika różnicowoprądowego o I Dn ≤ 30 mA.Podobne wymaganie dotyczy obwodu odbiorczego przeznaczonego do przyłączeniana stałe łodzi mieszkalnej.PN-HD 60364-7-740:2009 [26], Punkt 740.412.5W instalacjach tymczasowych na terenie targów, wesołych miasteczek i cyrków wszyst-kie obwody odbiorcze oświetleniowe (oprócz oświetlenia awaryjnego), gniazd wtycz-kowych o prądzie znamionowym nieprzekraczającym 32 A oraz urządzenia przenośneo obciążalności nieprzekraczającej 32 A przyłączone za pomocą przewodu giętkiegopowinny być objęte ochroną uzupełniającą za pomocą wyłączników różnicowoprądo -wych wysokoczułych ( I Dn ≤ 30 mA). Nie dotyczy to gniazd wtyczkowych zasilanychz obwodów SELV ani objętych ochroną przez separację elektryczną.Punkt 740.481.3.1.3Samoczynne wyłączanie zasilania obiektów tymczasowych powinno następowaćw złączu instalacji za pomocą wyłączników różnicowoprądowych o I Dn ≤ 300 mA. Po-winny to być wyłączniki zwłoczne.3.3. Kiedy wyłączniki różnicowoprądowe są niezalecaneWyłączników różnicowoprądowych nie zaleca się stosować w sytuacjach, kiedy pierwszorzędneznaczenie ma ciągłość zasilania. Tak jest np. w instalacjach bezpieczeństwa(oświetlenie awaryjne, pompy pożarnicze itp.). Oto przykładowe i niepełne postanowienianorm, z których wynika, w jakich przypadkach wyłączniki różnicowoprądowesą niezalecane.PN-HD 60364-5-56:2010 [15], Punkt 560.5.3Zaleca się stosować środki ochrony przeciwporażeniowej, które nie powodują samoczynnegowyłączania w przypadku pierwszego uszkodzenia.PN-IEC 60364-7-714:2003 [25], Punkt 714.413.1Ochrona za pomocą samoczynnego wyłączania zasilania. W przypadku układu TTz uziomem o wystarczająco małej rezystancji, zalecana jest ochrona przez wyłączenie10Dn

Nr 141-142Ochrona przeciwporażeniowaza pomocą bezpieczników lub wyłączników. Zastosowanie urządzenia ochronnegoróżnicowoprądowego w złączu, w przypadku pojedynczego zwarcia w jednym urządzeniuoświetleniowym, może spowodować wyłączenie całej instalacji oświetleniai stworzyć niebezpieczeństwo dla użytkowników.3.4. Typ ochrony i prąd wyłączającyWyłączniki różnicowoprądowe mogą być stosowane w ochronie przeciwporażeniowejdodatkowej (ochronie przy uszkodzeniu), ochronie przeciwporażeniowejuzupełniającej i ochronie przeciwpożarowej. Typ ochrony, w której zastosowanowyłącznik różnicowoprądowy wpływa na wymagany znamionowy prąd różnicowywyłącznika:·ochrona dodatkowa →brak ograniczeń co do prądu I Dn (z wyjątkiem niektórychinstalacji specjalnych omawianych warkuszach serii 700 normy PN-HD 60364),·ochrona uzupełniająca → I Dn ≤ 30 mA,·ochrona przeciwpożarowa → I Dn ≤ 500 mA.W ochronie dodatkowej przez samoczynne wyłączanie zasilania znamionowyprąd różnicowy może być niemal dowolnie duży (z wyjątkiem niektórych instalacjispecjalnych), byle tylko został spełniony warunek skuteczności ochrony, który dlanajpopularniejszego układu sieci (układ TN) jest wyrażony następująco:gdzie:I a – prąd wyłączający zabezpieczenia [A],U o – znamionowe napięcie sieci względem ziemi [V],Z s – impedancja pętli zwarciowej [W].Prąd wyłączający zależy od typu wyłącznika i określonego przez normę [13] największegodopuszczalnego czasu wyłączania zasilania (tablica 2).Tablica 2. Prąd wyłączający I a wyłączników różnicowoprądowych [4] w zależności od naj-większego dopuszczalnego czasu wyłączania zasilania podanego w normie [13]CzasPrąd wyłączający I a wyłączników różnicowoprądowychwyłączania bezzwłocznych i krótkozwłocznych selektywnych[s] AC A (30 mA) B AC A B0,2 2IDn 4IDn 4IDn 2IDn 2,8IDn 4IDn0,4 IDn 2IDn 2IDn 2IDn 2,8IDn 4IDn5 IDn 2IDn 2IDn IDn 1,4IDn 2IDnDodanie wyłącznika różnicowoprądowego znacznie ułatwia uzyskanie skutecznościochrony w obwodach z zabezpieczeniami nadprądowymi o dużym prądzie znamionowymi dużym prądzie wyłączającym. Tak może być np. w obwodach zabezpieczonychwkładkami topikowymi zwłocznymi lub wyłącznikami nadprądowymio charakterystyce typu D. Jeżeli zabezpieczenie nadprądowe nie wyłącza tego zwarciaw czasie podanym w tablicy 2, to rolę urządzenia wyłączającego może przejąćzainstalowany dodatkowo wyłącznik różnicowoprądowy.(1)11

Ochrona przeciwporażeniowaJeżeli zatem w obwodzie znajdują się różne urządzenia wyłączające, to jako prądwyłączający przyjmuje się wynik najkorzystniejszy i on jest podstawą sprawdzeniawarunku samoczynnego wyłączania zasilania. Na rysunku 2 przedstawiono zasadęokreślania prądu wyłączającego I a w obwodach, w których znajdują się różne urzą-dzenia wyłączające.1234C16C16gG25gG2530 mAtyp A100 mAtyp ACMMI a= 160 AI a= 60 mAI a= 180 AI a= 100 mAW poszczególnych obwodach znajdują się następująceurządzenia zabezpieczające:1 – wyłącznik nadprądowy instalacyjny C16w obwodzie oświetleniowym,2 – wyłącznik nadprądowy instalacyjny C16oraz wyłącznik różnicowoprądowy typu Ao I Dn = 30 mA w obwodzie gniazd wtyczkowych,3 – zestaw bezpiecznik gG25 – stycznik – przekaźnikprzeciążeniowy,4 – zestaw bezpiecznik gG25 – stycznik – przekaźnikprzeciążeniowy oraz wyłącznik różnicowoprądowytypu AC o I = 100 mADnRys. 2. Prąd wyłączający I w obwodach z różnymi zabezpieczeniami. Wymagany czas wyłąaczania zasilania t ≤ 0,4 s, układ TN3.5. Instalowanie wyłączników różnicowoprądowychPrzez wyłącznik różnicowoprądowy powinny przechodzić wszystkie przewodyczynne obwodu, tzn.:a) w obwodach jednofazowych – przewód fazowy L i przewód neutralny N,b) w obwodach trójfazowych z przewodem neutralnym – przewody fazowe L1, L2,L3 i przewód neutralny N,c) w obwodach trójfazowych bez przewodu neutralnego – przewody fazowe L1,L2, L3.Dość często pojawia się pytanie o możliwość zastosowania wyłącznika różnicowoprądowegow istniejących, starych instalacjach o układzie TN-C. Otóż jest to układsieci, w którym nie należy stosować wyłączników różnicowoprądowych [13]. W tymukładzie sieci wyłącznik różnicowoprądowy może nie reagować w sytuacji zagrażającejporażeniem i może zbędnie wyzwalać, kiedy zagrożenia porażeniowego nie ma.Na rysunku 3a odbiornik nie styka się z przewodzącym podłożem i przepływprądu uszkodzeniowego spowodowanego uszkodzeniem izolacji podstawowej urządzenianie jest wykrywany przez wyłącznik różnicowoprądowy. Mimo zagrożeniaporażeniowego wyłącznik różnicowoprądowy nie reaguje.W sytuacji na rysunku 3b nie ma zagrożenia porażeniowego, a wyłącznik zbędniewyzwala. Prąd I E, czyli część prądu obciążenia I obc urządzenia, które styka się z przewodzącympodłożem, z powodu połączenia przewodu PEN z zaciskiem N i zaciskiemPE w gnieździe wtyczkowym powraca do punktu neutralnego transformatora przez12

Ochrona przeciwporażeniowaziemię. Z tego powodu suma geometryczna prądów w przewodach przechodzącychprzez przekładnik sumujący wyłącznika nie jest równa zero.a) b)I D= I L– I PEN= 0L1L2L3PENI >I >I LI PENI L I PENI obcL1L2L3PENI obc- I EI >I obc I obc- I E!!I EI E I E!I obcI EI obcI Ec)I obcI obcL1L2L3I obc- I EI >I obcI >I EI obc I obcPEN!I EŁI EI EI ERys. 3. Skutki zastosowania wyłączników różnicowoprądowych w układzie TN-C. Wyłącznikróżnicowoprądowy:a) nie reaguje w sytuacji zagrażającej porażeniem;b), c), d) zbędnie wyzwala przy braku zagrożenia porażeniowego.Wykrzyknik (!) wskazuje przyczynę niewłaściwego działania wyłączników różnicowoprądowychNr 141-142I ERys. 3d) znajduje się na następnej stronie13

Ochrona przeciwporażeniowaRys. 3d)I >I obcI obc- I EI obcI obcL1L2L3PENPodobnie jest w przypadku przedstawionym na rysunku 3c. Załączenie odbiornika(po prawej stronie rysunku), który jest prawidłowo chroniony wyłącznikiemróżnicowoprądowym (obwód odbiorczy ma oddzielny przewód neutralny i przewódochronny) sprawia, że wyzwala wyłącznik, który chroni obwód (po lewej stronie rysunku)z odbiornikiem stykającym się z przewodzącym podłożem. Wyzwolenie tegowyłącznika następuje nawet wtedy, kiedy chronione urządzenie nie jest aktualnieuruchomione (pokazany na rysunku 3c łącznik Ł jest otwarty). Zbędne zadziałaniewystąpi również wtedy, gdy wyłącznik różnicowoprądowy jest zainstalowany napoczątku instalacji (rys. 3d). Sprawia to, że zasilania są pozbawione wszystkie obwodyodbiorcze.Zbędne wyzwalanie wyłączników różnicowoprądowych może następować z powoduniewłaściwych połączeń w instalacji. Jednym z częstych błędów jest połączenieprzewodu N z przewodem PE za wyłącznikiem (rys. 4a). W takim przypadku częśćprądu obciążenia obwodu powraca przewodem PE wywołując zbędne zadziałania.Takie błędne połączenie może również stwarzać zagrożenie porażeniowe. Jeżeliprąd pobierany przez odbiornik jest niewielki i wyłącznik różnicowoprądowy niewyzwala zbędnie, a nastąpi uszkodzenie izolacji odbiornika, to część prądu uszkodzeniowegopopłynie przewodem ochronnym PE, a druga część przewodem neutralnymN i nie jest wykrywana przez wyłącznik różnicowoprądowy.W instalacjach z wyłącznikami różnicowoprądowymi należy zwrócić uwagę na połączeniaobwodów odbiorczych z szyną N w rozdzielnicach. Na rys. 4b przedstawionoprzypadek, w którym połączono przewody N dwóch obwodów chronionych odrębnymiwyłącznikami różnicowoprądowymi. Połączenie to wykonano za wyłącznikami różnicowoprądowymi.Jeżeli zostanie załączony odbiornik w obwodzie B, to jego prąd obciążeniapowróci przewodem N obwodu B i przewodem N obwodu A. Otworzą się obydwawyłączniki, ten w obwodzie B i, co ciekawe, ten w obwodzie A, mimo że obwód ten niejest załączony pod napięcie (pokazany na rys. 4b łącznik Ł jest otwarty).14!I EŁI EI EI EI EI EI obc I obc

Ochrona przeciwporażeniowaMożliwych przypadków niewłaściwych połączeń, z powodu których wyłącznikiróżnicowoprądowe niewłaściwie działają, jest znacznie więcej.a) b)I obcI obc- I PEI PEI obc- I PELNPEŁI BI B- I AI BI B- I ALNPEI obc!I >I PEI > I >I A!I obcI obcI PEI AI BI Bobwód Aobwód BRys. 4. Przyczyny zbędnego działania wyłączników różnicowoprądowych:a) połączenie przewodów N i PE za wyłącznikiem różnicowoprądowym,b) połączenie za wyłącznikiem różnicowoprądowym przewodów N różnych obwodówAby uniknąć zbędnych zadziałań wyłączników różnicowoprądowych nie należychronić zbyt wielu obwodów jednym wyłącznikiem różnicowoprądowym. Ze względówniezawodnościowych najlepiej stosować zasadę, że jeden wyłącznik różnicowoprądowychroni jeden obwód (rys. 5a). Wyjątkowo można zastosować jeden wyłącznikróżnicowoprądowy na dwa lub trzy obwody (rys. 5b). Niewłaściwe jest rozwiązaniez rys. 5c, w którym jeden wyłącznik różnicowoprądowy chroni całą instalację odbiorczą.W takim rozwiązaniu prąd różnicowy w jakimkolwiek obwodzie odbiorczympowoduje zadziałanie wyłącznika różnicowoprądowego i pozbawia zasilania wszystkieobwody odbiorcze.a) b) c)30 mA30 mA100 mA100 mA30 mA100 mA30 mARys. 5. Możliwe usytuowanie wyłączników różnicowoprądowych:a) jeden wyłącznik chroni jeden obwód,b) jeden wyłącznik chroni dwa obwody,c) jeden wyłącznik chroni całą instalację – rozwiązanie niewłaściweNr 141-14215

Ochrona przeciwporażeniowa3.6. Przejściowe i ustalone prądy upływowePrawidłowe działanie wyłączników różnicowoprądowych jest również uwarunkowanedoborem wyłączników różnicowoprądowych ze względu na przejściowei/lub ustalone prądy upływowe. Na rysunku 6 przedstawiono przebieg prądu w przewodzieochronnym przy załączaniu obwodu zawierającego kilka komputerów osobistych.Wartość szczytowa prądu osiąga 3 A i może spowodować zbędne zadziałaniewyłącznika różnicowoprądowego bezzwłocznego. Aby uniknąć zbędnych zadziałańnależy w takich obwodach instalować wyłączniki krótkozwłoczne, a nie bezzwłoczne.Natomiast należy unikać w obwodach odbiorczych wyłączników zwłocznych (selektywnych),ponieważ są one przeznaczone do obwodów rozdzielczych jako zabezpieczeniapoprzedzające wyłączniki bezzwłoczne bądź krótkozwłoczne.Rys. 6. Przebieg prądu w przewodzie ochronnym podczas załączania obwodu zasilającegokomputery osobistePrzy doborze wyłącznika różnicowoprądowego należy uwzględnić bilans ustalonychprądów upływowych w chronionym obwodzie. Przyjmuje się, że na przykład jednostkakomputerowa może być źródłem ustalonego prądu upływowego w przedziale 1÷3 mA(ustalony prąd upływowy w obwodzie komputerowym jest widoczny na rys. 6). Wypadkowyprąd upływowy w obwodzie powinien być mniejszy niż 0,5I Dn (niekiedy przyjmujesię nawet 0,33 I Dn ) dobranego wyłącznika różnicowoprądowego. Przykładowo,w obwodzie z wyłącznikiem różnicowoprądowym o IDn= 30 mA (0,5 IDn= 15 mA) zalecasię instalować nie więcej niż 4 komputery: 4´(1÷3 mA) = 4÷12 mA < 15mA.Jeżeli urządzenia są zasilane z różnych faz instalacji, to należy pamiętać, że prądyupływowe pochodzące od tych urządzeń należy dodawać z uwzględnieniem ich argumentóworaz przesunięcia poszczególnych faz (120°). Wypadkowy prąd różnicowyjest sumą geometryczną prądów upływowych płynących w poszczególnych fazachrozpatrywanej instalacji.W instalacji o trzech obwodach odbiorczych zasilanych z różnych faz instalacji(rys. 7), największej wartości prądu w przewodzie ochronnym należy się spodziewaćprzy załączeniu jednego (rys. 8a) lub dwóch obwodów (rys. 8b), a nie, jak mogłoby sięwydawać, wszystkich trzech obwodów (rys. 8c).16

Ochrona przeciwporażeniowaSytuacja komplikuje się jeżeli oprócz prądów o charakterze czynnym pojawiająsię prądy o charakterze pojemnościowym.I uL1= 5 mAL1I uL2I uL3= 5 mA= 5 mAL2L3Rys. 7. Instalacja z trzema obwodami jednofazowymizasilanymi z różnych faz; w każdym obwodziepłynie prąd upływowy o wartości 5 mAi charakterze czynnyma) b) c)I uL1I uL1I uL1 I = 5 mA I = 5 mAI = 0I uL2I uL3I uL2Rys. 8. Wykresy przedstawiające sumowanie prądów upływowych w przypadku, gdy w obwodachodbiorczych występują prądy upływowe czynne o wartości 5 mA (instalacja z rys. 7). Prądupływowy płynie: a) tylko w fazie L1, b) w fazach L1 i L2, c) w każdej fazie3.7. Obwody o prądach różnicowych odkształconychDobór wyłącznika różnicowoprądowego do obwodu o odkształconym prądzieróżnicowym należy rozpocząć od rozpoznania właściwości obwodu z punktu widzeniakształtu prądu ziemnozwarciowego (różnicowego). W tablicy 3 przedstawionowybrane przykładowe układy przekształtnikowe z podaniem kształtu prądu ziemnozwarciowegoi informacji o przydatności poszczególnych typów wyłączników różnicowoprądowych.Jeżeli prąd różnicowy może być jednokierunkowy, to w rachubę wchodzą tylkowyłączniki o wyzwalaniu typu A lub B. Wyłączniki typu A wystarczają w układachprostowniczych zasilanych jednofazowo i nie zawierających filtru prądu stałego (układynr 2, 3 w tablicy 3). W przypadku zastosowania filtru prądu stałego należy dobraćwyłączniki różnicowoprądowe typu B. Podobnie należy postąpić w układzie prostownikazasilanego trójfazowo, gdyż prąd różnicowy w jego obwodzie wyjściowym charakteryzujesię niewielkim tętnieniem.Coraz częściej spotykanym obwodem o niesinusoidalnym prądzie różnicowymjest obwód silnika o prędkości obrotowej regulowanej za pomocą przemiennikaczęstotliwości. W obwodzie takim widmo prądu różnicowego zależy od zastosowanejczęstotliwości PWM (Pulse Width Modulation) przekształtnika oraz aktualnej prędkościobrotowej silnika. Na rysunku 9 przedstawiono przykładowy przebieg prąduziemnozwarciowego i jego widmo przy znamionowej prędkości obrotowej silnikaNr 141-14217

Ochrona przeciwporażeniowai częstotliwości PWM równej 3 kHz. W przebiegu tym oprócz składowej o częstotliwości50 Hz jest wiele innych składowych, głównie składowa o częstotliwości PWM(3 kHz). Są też składowe, których częstotliwość jest wielokrotnością częstotliwościPWM. Rysunek 10 również przedstawia przebieg prądu ziemnozwarciowego i jegowidmo amplitudowe, ale dla skrajnie niskiej prędkości obrotowej silnika, dla którejczęstotliwość użytkowa wynosi 1 Hz.Prądy ziemnozwarciowe (różnicowe) zawierające wyższe harmoniczne, w szczególnościte wysokich rzędów, sprawiają, że czułość wyłączników różnicowoprądowychpogarsza się. Może się zdarzyć, że przy odkształconym przebiegu prądu różnicowegowyłącznik różnicowoprądowy o znamionowym prądzie różnicowym zadziałania równym30 mA zadziała dopiero wtedy, gdy prąd osiągnie wartość 500 mA lub nawetwiększą. Zdarza się też, że wyłączniki w ogóle nie reagują na silnie odkształcony prądróżnicowy.Tablica 3. Przebieg prądu ziemnozwarciowego (różnicowego) w obwodach różnych przekształtników[1, 11, 12]Lp.RodzajprzekształtnikaUkład połączeńPrzebieg prąduróżnicowegoPrzydatne wyłącznikiróżnicowoprądoweLNi Bi D1 Bez przekształtnikaAC, A, Bi tLNi BProstownik2 jednopulsowyA, Bi i Dt3ProstownikidwupulsowyDi L Bniesterowany,Ni tzasilany napięciemA, BfazowymiProstownikBLi Djednopulsowy4 Bz filtrem prądui tstałegoN5ProstowniktrójfazowysześciopulsowyniesterowanyL1L2L3i Bi Bi Bi i DtB6PośredniprzemiennikczęstotliwościL1L2L3i Bi B PPf Mi Bi i DtAC*, A*, B** Wyłącznik różnicowoprądowy o znanej charakterystyce działania przy różnych częstotliwościachprądu różnicowego18

Ochrona przeciwporażeniowaPrzy prądzie różnicowym zawierającym wyższe harmoniczne, zwłaszcza harmonicznewysokiego rzędu, jak w obwodzie wyjściowym pośredniego przemiennikaczęstotliwości, należy posługiwać się charakterystyką prądu zadziałania wyłącznikaw funkcji częstotliwości. Jak wynika z badań autora, przy prądach różnicowych o podwyższonejczęstotliwości lub odkształconych charakterystyki działania wyłącznikówróżnicowoprądowych, również typu B, mogą być zróżnicowane. Zdarza się, że przywysokiej częstotliwości lub znacznym udziale wyższych harmonicznych w prądzieróżnicowym lepiej od wyłączników typu A czy B działają wyłączniki typu AC.Niestety – poza nielicznymi wyjątkami – w katalogach producentów nie ma informacjio charakterystykach działania wyłączników różnicowoprądowych przy częstotliwościachinnych niż 50/60 Hz.Przeprowadzono badania działania wyłączników różnicowoprądowych przy przebiegachprądu różnicowego zawierających harmoniczne dominujące w rzeczywistychprzebiegach prądu ziemnozwarciowego na zaciskach silnika zasilanego z przemiennikaczęstotliwości. Aby ułatwić porównanie charakterystyk działania wielu wyłącznikówróżnicowoprądowych oraz wyeliminować wpływ zakłóceń, prądy odkształcone wymuszanogeneratorem laboratoryjnym; częstotliwość PWM przyjęto równą 1000 Hz.Badania przeprowadzono dla trzech przebiegów prądu różnicowego.a) b)i i (t) (t) E E10 ms10 msi E(t)10 ms0,5 A0,5 A3 kHz0,1 A0 2,5 5 7,5 10 12,5 15 17,5 20 22,5 25[kHz]0,1 A050 Hz150 Hz0,53 kHz1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5[kHz]Rys. 9. Oscylogramy prądu ziemnozwarciowego i (t) przy doziemieniu na zaciskach silnikaEi widmo amplitudowe tego prądu w zakresie częstotliwości:a) 0÷25 kHz;b) 0÷5 kHz; częstotliwość użytkowa 50 Hz (znamionowa prędkość obrotowa silnika), częstotliwośćPWM 3 kHza) b)0,5 Ai E(t)10 ms0,5 Ai E(t)10 ms0,1 A3 kHz0 2,5 5 7,5 10 12,5 15 17,5 20 22,5 25[kHz]0,1 A01 Hz150 Hz0,53 kHz1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5[kHz]Rys. 10. Oscylogramy prądu ziemnozwarciowego i (t) przy doziemieniu na zaciskach silnikaEi widmo amplitudowe tego prądu w zakresie częstotliwości:a) 0÷25 kHz;b) 0÷5 kHz; częstotliwość użytkowa 1 Hz (skrajnie niska prędkość obrotowa silnika), częstotliwośćPWM 3 kHzNr 141-14219

Ochrona przeciwporażeniowaPierwszy przebieg prądu odwzorowuje prąd ziemnozwarciowy przy znamionowejprędkości obrotowej silnika, przy której częstotliwość użytkowa wynosi 50 Hz. Prądten, oznaczony „50 Hz + PWM”, zawiera składowe onastępujących częstotliwościach:·50 Hz – składowa o częstotliwości użytkowej,·150 Hz – składowa będąca superpozycją 3. harmonicznej częstotliwości użytkowejoraz przebiegu o częstotliwości napięcia względem ziemi punktu środkowegoprostownika,·1000 Hz – składowa o częstotliwości PWM impulsowania falownika,·900 i 1100 Hz – składowe o częstotliwości głównych interharmonicznych odniesionedo częstotliwości impulsowania.Drugi przebieg odwzorowuje prąd ziemnozwarciowy przy doziemieniu na zaciskachsilnika obracającego się z prędkością równą połowie prędkości znamionowej.Częstotliwość użytkowa wynosi wtedy 25 Hz. Prąd ten, oznaczony „25 Hz + PWM”,zawiera składowe o następujących częstotliwościach:·25 Hz – składowa o częstotliwości użytkowej,·75 Hz – 3. harmoniczna częstotliwości użytkowej,·150 Hz – składowa o częstotliwości napięcia względem ziemi punktu środkowegoprostownika,·1000 Hz – składowa o częstotliwości PWM impulsowania falownika.·Trzeci przebieg odwzorowuje prąd ziemnozwarciowy przy doziemieniu na zaciskachsilnika obracającego się ze skrajnie niską prędkością obrotową, dla którejczęstotliwość użytkowa wynosi 1 Hz. Prąd ten, oznaczony „1 Hz + PWM”,zawiera składowe o następujących częstotliwościach:·150 Hz – składowa o częstotliwości napięcia względem ziemi punktu środkowegoprostownika (składowa o częstotliwości użytkowej 1 Hz jest pomijalniemała),·1000 Hz – składowa o częstotliwości PWM impulsowania falownika.Na rysunku 11 przedstawiono prąd zadziałania wyłączników różnicowoprądowychprzy przebiegach oznaczonych „50 Hz + PWM”, „25 Hz + PWM”, „1 Hz + PWM”oraz przebiegu nieodkształconym oznaczonym „sin 50 Hz”. Symbole RCD6, RCD7 itd.oznaczają wyłączniki wybrane spośród szerokiej gamy egzemplarzy poddanych badaniom.Symbole te pozwalają porównać wyniki badań tego samego wyłącznika w różnychwarunkach.Na podstawie wyników badań zaprezentowanych na rysunku 11 można stwierdzić,że prąd zadziałania wyłączników różnicowoprądowych silnie wzrasta, jeżelizwarcie doziemne lub dotyk bezpośredni części czynnej nastąpi przy niskich prędkościachobrotowych silnika.Prąd ten może znacząco przekraczać znamionowy prąd różnicowy zadziałania I Dṉwyłączników różnicowoprądowych. Zgodnie z analizą widmową prądu (rys. 9 i 10),przy bardzo niskich prędkościach obrotowych harmoniczne o wysokiej częstotliwości stają się dominującymi i wiele z badanych wyłączników różnicowoprądowycho I Dn = 30 mA nie reaguje na prąd różnicowy o wartości nawet kilku amperów przyprzebiegu prądu „1 Hz + PWM”.20

a) b)RCD7 RCD6 RCD8 RCD9 RCD10Ochrona przeciwporażeniowaRCD19 RCD12 RCD18 RCD15 RCD17I [mA]1801501209060300sin50Hz 50Hz+PWM 25Hz+PWM 1Hz+PWMPrzebieg prąduRCD8RCD9RCD10niewyzwalająnawetprzy5 AI [mA]3303002702402101801501209060300sin50Hz 50Hz+PWM 25Hz+PWM 1Hz+PWMPrzebieg prąduRCD18RCD15RCD17niewyzwalająnawetprzy5 ARys. 11. Prąd zadziałania wybranych wyłączników różnicowoprądowych przy prądach różnicowychzawierających wiele wyższych harmonicznych. Wyłączniki:a) 30 mA typu AC, b) 30 mA typu APogorszona czułość wyłączników różnicowoprądowych przy prądach różnicowycho znacznym udziale harmonicznych wysokich rzędów jest związana z charakterystykamiprądu zadziałania wyłączników w funkcji częstotliwości. Na rys. 12 przedstawionoprąd zadziałania wyłączników różnicowoprądowych w zakresie częstotliwości50÷1000 Hz dla przebiegu sinusoidalnego.1000800RCD8RCD15RCD12Nr 141-142I [mA]6004002000RCD6RCD7RCD19050100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000f [Hz]Rys. 12. Charakterystyka prądu zadziałania wyłączników różnicowoprądowych w funkcji częstotliwości.Wyłączniki 30 mA typu AC: RCD6, RCD7, RCD8; typu A: RCD12, RCD15, RCD19Widać, że niektóre wyłączniki wyzwalają w całym tym zakresie częstotliwości, choćz różną czułością. Inne wyzwalają tylko przy częstotliwości do 300÷400 Hz. Wyłącznikimało wrażliwe na zmianę częstotliwości prądu różnicowego (RCD7, RCD19) charakteryzująsię dobrymi własnościami przy silnie odkształconych prądach różnicowych z dużązawartością harmonicznych wysokich rzędów. Wyłączniki, które wyzwalają tylkoprzy stosunkowo niewielkich częstotliwościach prądu różnicowego (RCD8, RCD12,RCD15) mają zwiększony prąd zadziałania przy prądach odkształconych bądź w ogólewtedy nie wyzwalają. Z analizy działania wielu wyłączników różnicowoprądowych wynika,że jeżeli przy częstotliwości prądu różnicowego 1000 Hz wyłącznik wyzwala np.przy 100 mA, to przy przebiegu „1 Hz + PWM”, gdzie PWM = 1000 Hz, jego prąd zadziałaniateż nie przekracza wartości 100 mA.21

Ochrona przeciwporażeniowaJeżeli wyłącznik różnicowoprądowy ma zabezpieczać obwód, w którym mogą siępojawić prądy ziemnozwarciowe i stałe, i przemienne odkształcone, to należy dobraćwyłącznik, który poprawnie reaguje przy dowolnym kształcie prądu mogącym się pojawićw chronionym obwodzie. Tak jest na przykład w obwodzie pośredniego przemiennikaczęstotliwości, jeżeli wyłącznik różnicowoprądowy znajduje się przed przemiennikiem.Zwarcie w obwodzie pośredniczącym wywołuje przepływ prądu stałego,o kształcie zależnym od zastosowanego układu prostowniczego, natomiast zwarciew obwodzie wyjściowym przemiennika – prądu przemiennego ze znacznym udziałemwyższych harmonicznych.O kształcie przebiegu prądu różnicowego decyduje kształt napięcia względemziemi. Z tego powodu nie wszystkie obwody o odkształconym prądzie obciążeniacharakteryzują się odkształconym prądem różnicowym. Silnie odkształcony prąd pobierająniektóre lampy wyładowcze, ale w razie zwarcia doziemnego na ich zaciskachprąd różnicowy jest odkształcony mniej więcej w takim stopniu jak napięcie robocze.4. Przenośne urządzenia różnicowoprądowePrzenośne urządzenia różnicowoprądowe PRCD (ang. portable residual currentdevices) są to zabezpieczenia (rys. 13), które służą do ochrony przeciwporażeniowejdodatkowej i/lub uzupełniającej przy użytkowaniu urządzeń przenośnych i ręcznych.a) b)gniazdo wtyczkowe z wbudowanym zabezpieczeniemurządzenie różnicowoprądowe wkładane do gniazdaróżnicowoprądowymwtyczkowegoc)przedłużacz z zabezpieczeniem różnicowoprądowymd)przenośna rozdzielnica z przedłużaczem wyposażonymw zabezpieczenie różnicowoprądowe [31, 32]Rys. 13. Przenośne urządzenia różnicowoprądowe22

Ochrona przeciwporażeniowaW szczególności wtedy, gdy wykorzystywane obwody gniazd wtyczkowych instalacjistałej nie są chronione wyłącznikami różnicowoprądowymi, a występuje duże zagrożenieporażeniem. Są bardzo przydatne, gdy urządzenia elektryczne wykorzystujesię poza strefą oddziaływania głównych połączeń wyrównawczych budynku. Stosujesię je na placach budowy, na terenie kempingów oraz w pomieszczeniach wilgotnychi mokrych.Nadają się również do niemodernizowanych instalacji elektrycznych, zwłaszczajako urządzenia zintegrowane z gniazdem wtyczkowym lub do niego bezpośredniowkładane1. Przenośne urządzenia różnicowoprądowe mają znamionowy prąd różnicowyzadziałania I Dn ≤ 30 mA. Szczegółowe wymagania dla urządzeń PRCD są za-warte w normie [27].Od przenośnych urządzeń różnicowoprądowych wymaga się działania nie tylkoprzy prądzie różnicowym, ale także po pojawieniu się na przewodzie ochronnymnapięcia większego niż dotykowe dopuszczalne długotrwale oraz przy przerwaniuprzewodu ochronnego. Wykorzystanie urządzeń PRCD szeroko omówiono w [2, 3].W pierwszych konstrukcjach PRCD przewód ochronny nie przechodził przezokno przekładnika sumującego i nie był rozłączany. To sprawiało, że zabezpieczenienie reagowało na błędne połączenia i niektóre uszkodzenia w instalacji zasilającej(rys. 14). Nie wykrywało doziemienia przy jednoczesnym przerwaniu przewodu ochronnego(rys. 14a), błędnego połączenia w gnieździe wtyczkowym (rys. 14b) ani przerwaniaprzewodu PEN (rys. 14c).Inaczej jest w przypadku urządzeń PRCD z rozłączalnym przewodem ochronnymPE, w których przez okno przekładnika sumującego przechodzi przeciwnie nawiniętyprzewód PE (rys. 15). Liczba zwojów przewodu PE jest większa niż liczba zwojówprzewodów L i N. Urządzenie to może mieć wbudowany wyzwalacz podnapięciowydziałający w razie przerwania przewodu PEN lub przy zamianie przewodu PEN (PE)z przewodem L, a także wtedy, gdy na przewód PE przedostaje się niebezpieczne napięciez obcego obwodu.Rozwiązanie z rozłączalnym przewodem PE ma jednak wady. W sytuacji z rys. 15betoniarka uszkadza przewód obcego obwodu. W wyniku tego uszkodzenia przewodzącakonstrukcja betoniarki znajduje się pod napięciem. Urządzenie PRCD wykrywauszkodzenie i wyłącza obwód zasilający betoniarkę. To jednak nie likwiduje zagrożeniaporażeniowego, konstrukcja betoniarki nadal jest pod napięciem przeniesionymz uszkodzonego przez nią obcego obwodu. Gdyby zastosować PRCD z nierozłączalnymprzewodem PE, pętla zwarcia doziemnego zachowałaby ciągłość i mogłobyzadziałać zabezpieczenie obcego obwodu uszkodzonego przez betoniarkę (rys. 16).Dla wyeliminowania wad rozwiązania z niezrozłączalnym przewodem PE i rozwiązaniaz rozłączalnym przewodem PE opracowano konstrukcję PRCD-S (ang.portable residual current device – safety). Konstrukcja ta zawiera układ elektronicznyanalizujący stan chronionego obwodu (rys. 17). Przewód ochronny nie przechodziprzez okno przekładnika sumującego.W razie pojawienia się napięcia z obcego obwodu na chronionym urządzeniu,PRCD-S wprawdzie otwiera się, ale zachowuje ciągłość przewodu ochronnego, co1) Urządzenia zintegrowane z gniazdem wtyczkowym lub do niego bezpośrednio wkładane nazywane są SRCD (ang. fixedsocket-outlet residual current devices). Pojawiły się na rynku przed typowymi urządzeniami PRCD i są nadal produkowaneNr 141-14223

Ochrona przeciwporażeniowasprzyja zadziałaniu zabezpieczenia obcego obwodu (rys. 18). Natomiast w razie przerwaniaprzewodu ochronnego (PE lub PEN) w instalacji zasilającej, rozłącza wszystkiebieguny łącznie z biegunem PE.a) L PE Nb)PELNLPENLPENLPENLPENLPENLPENL'PE'N'L'PE'N'jednoczesne doziemienie i przerwanie przewodu PEbłędne połączenie w gnieździe wtyczkowymc)L PENLPENLPENL'PE'N'przerwanie przewodu PENRys. 14. Zagrożenia, które nie są eliminowane przez przenośneurządzenia różnicowoprądowe PRCD z nierozłączalnymprzewodem ochronnym24

Ochrona przeciwporażeniowaLPENLPEL PENNzabezpieczenieobcego obwoduML'PE'N'Rys. 15. Urządzenie PRCD z rozłączalnymprzewodem ochronnym PE – brak możliwościzadziałania zabezpieczenia obcego obwoduLPENLPEL PENNzabezpieczenieobcego obwoduML'PE'N'Rys. 16. Urządzenie PRCD z nierozłączalnymprzewodem ochronnym PE umożliwia zadziałaniezabezpieczenia obcego obwoduL N PEDetekcja prąduróżnicowegoKontrolaprzewodu PENr 141-142Ocenasensorowa L N PERys. 17. Urządzenie PRCD-S z nierozłączalnymprzewodem ochronnym PE, detekcją napięciaz obcego źródła i kontrolą stanu przewoduochronnego25

Ochrona przeciwporażeniowaLPENLPENLPENML'PE'N'Rys. 18. Urządzenie PRCD-S otwiera się,ale nie rozłącza przewodu PE w razie pojawieniasię niebezpiecznego napięcia z obcegoobwoduPrzenośne urządzenie różnicowoprądowe, z przewodem PE przechodzącym przezokno przekładnika sumującego, może mieć w tym przewodzie szeregowy warystoreliminujący zbędne zadziałania spowodowane niewielką różnicą potencjałów pomiędzyprzewodem PE a ziemią lokalną. Dopiero po przekroczeniu określonego napięcia(np. 20 V) warystor przewodzi i następuje wyłączenie obwodu. Takie urządzenie jestoznaczane symbolem PRCD-K (rys. 19).L N PEDetekcja prąduróżnicowegoL N PEwarystorRys. 19. Urządzenie PRCD-K z rozłączalnymprzewodem ochronnym i warystoremw przewodzie PE5. PrzykładyPrzykład 1Dobrać wyłącznik różnicowoprądowy, który ma chronić trzy obwody jednofazowe,jak na rys. 20. Każdy z obwodów charakteryzuje się określonym ustalonymprądem upływowym. W obwodach zasilanych z faz L2 i L3 płynie prąd upływowy26

Ochrona przeciwporażeniowao charakterze czynnym o wartościach odpowiednio: IL2R= 5 mA i I L3R = 6 mA.W obwodzie zasilanym z fazy L1 płynie prąd upływowy zawierający składową czynnąI L1R = 4 mA i pojemnościową I L1C = 4 mA.3-fazI L1R= 4 mAI L1C= 4 mAL1I n= ?I L2R= 5 mAL21-fazI L3R= 6 mAL3Rys. 20. Schemat instalacji do przykładu 1RozwiązaniePrądy upływowe należy zapisać w postaci zespolonej uwzględniając przesunięcia(120°) poszczególnych faz:jf·wypadkowy prąd upływowy w fazie L1 → I 11 = 5,7 × e(·prąd upływowy w fazie L2 →2 -120)I 2 5×= ej f( -240)·prąd w upływowy fazie L3 → I36 ×= ej f 3Możliwe warianty załączenia dwóch lub trzech obwodów dają następujące wartościwypadkowego prądu upływowego:│I + I │= 1,5 mA │I + I │= 9,2 mA │I + I │= 5,6 mA │ I + I + I │= 5,1 mA1 2 1 3 2 31 2 3Największy wypadkowy prąd upływowy pojawi się po załączeniu obwodóww fazie L1 i L3 i on jest podstawą doboru wyłącznika różnicowoprądowego. Znamionowyprąd różnicowy zadziałania wyłącznika różnicowoprądowego powinien byćnie mniejszy niż 2 × 9,2 = 18,4 mA. Należy dobrać wyłącznik o I Dn ≥ 30 mA.Przykład 2Dobrać wyłącznik różnicowoprądowy główny typu AC, który ma poprzedzać wyłącznikiróżnicowoprądowe typu AC bezzwłoczne, zainstalowane w obwodach odbiorczych,jak na rys. 21.3-faz30 mA30 mA30 mAL1L33-fazI n= ?30 mA30 mA3-fazL3100 mA100 mA100 mA3-fazL2L1Rys. 21. Schemat instalacji do przykładu 2Nr 141-14227

Ochrona przeciwporażeniowaRozwiązanieWyłącznik różnicowoprądowy główny powinien być wyłącznikiem zwłocznym(selektywnym). Dobierając znamionowy prąd różnicowy wyłącznika głównego należyustalić, czy obwody odbiorcze są jednofazowe czy trójfazowe oraz w jakie wyłącznikisą wyposażone. Biorąc pod uwagę wyłączniki w obwodach trójfazowych orazobwodach jednofazowych określonej fazy, należy uszeregować je według malejącegoprądu wyłączającego i dodać te prądy bezpośrednio albo mnożąc przez współczynnikiuwzględniające niejednoczesność prądów upływowych. Według projektu przepisów[28] współczynniki uwzględniające niejednoczesność prądów upływowychprzyjmują następujące wartości:Kolejny numer obwoduz wyłącznikiem różnicowoprądowymWspółczynnik c1 2 3 4 ≥51 0,8 0,6 0,4 0,2Dla każdej z faz wykonuje się oddzielne obliczenia i faza, w której obliczeniowyprąd jest największy decyduje o doborze wyłącznika głównego. Poniżej przedstawionowyniki obliczeń.Wyłącznik Charakterystyka Faza L1 [mA] Faza L2 [mA] Faza L3 [mA]I Dn [mA] obwodu I D c·I D I D c·I D I D c·I D10010010030303030303-fazL1L23-faz3-fazL1L3L3100100–różnicowoprądowy główny S o Dn (2 × 216 = 432 mA).303030––10080–18126––100–1003030––100–801812––100––3030–100––2418–30 1230 6 30 6Suma 290 216 290 216 220 160W fazach L1 i L2 prąd wyłączający jest decydujący – wynosi z uwzględnieniemniejednoczesności prądów upływowych 216 mA. Należy zatem dobrać wyłącznikI ≥ 500 mAPrzykład 3W instalacji jak na rys. 22 układy prostownicze są zasilane z obwodów jednofazowych.Jaki należy zastosować typ wyłączników różnicowoprądowych: AC, A czy B?a) b)??LNI >LNI >Rys. 22. Schemat instalacji do przykładu 3. Układy prostownicze zasilane z obwodu jednofazowego:a) jednopulsowy, b) jednopulsowy z filtrem prądu stałego28PEPE

Ochrona przeciwporażeniowaRozwiązanieZgodnie z tablicą 3 niniejszego artykułu, w przypadku układów prostowniczychz rys. 22a nie należy stosować wyłączników różnicowoprądowych typu AC. Wyłącznikitego typu nie reagują na prąd wyprostowany głównie za sprawą własności zastosowanegoprzekładnika sumującego [7].Na rysunku 23 przedstawiono przebieg napięcia w uzwojeniu wtórnym przekładnikawyłącznika typu AC i przekładnika wyłącznika typu A przy prądzie pierwotnympółfalowym. Przekładnik wyłącznika różnicowoprądowego typu AC (rys. 23a) nienadaje się do wykrywania prądów różnicowych jednokierunkowych, w obwodziewtórnym nie indukuje się praktycznie żadne napięcie. W uzwojeniu wtórnym przekładnikawyłącznika różnicowoprądowego typu A przy przebiegu jednokierunkowympółfalowym (rys. 23b) indukuje się wystarczająco duże napięcie.W przypadku układu prostowniczego z rys. 22a należy więc zastosować wyłącznikróżnicowoprądowy typu A. W rachubę wchodzi również wyłącznik różnicowoprądowytypu B, ale jest to zabezpieczenie kosztowne iw tym przypadku nie jest wymagane.a) b)1 Ai p(t)0,5 Ai p(t)1 Ve s(t)10 Ve s(t)10 ms10 msRys. 23. Prąd pierwotny półfalowy i p(t) i napięcie wtórne e s(t):a) przekładnik wyłącznika typu AC,b) przekładnik wyłącznika typu Aa) b)1 Ai p(t)0,5 Ai p(t)1 Ve s(t)5 Ve s(t)10 ms10 msRys. 24. Prąd pierwotny jednokierunkowy z prostownika jednopulsowego z filtrem prądu stałegoi p(t) i napięcie wtórne e s(t):a) przekładnik wyłącznika typu AC,b) przekładnik wyłącznika typu ANr 141-14229

Ochrona przeciwporażeniowaW przypadku układu prostowniczego z rysunku 22b należy zastosować wyłącznikróżnicowoprądowy typu B. Wprawdzie zasilanie układu prostowniczego jest jednofazowe,ale filtr prądu stałego wygładza przebieg prądu różnicowego i jego tętnieniejest zbyt małe, aby prąd ten mógł wykryć wyłącznik typu A, a tym bardziej wyłączniktypu AC. Na rys. 24 przedstawiono przebiegi napięcia indukowanego w uzwojeniuwtórnym przekładnika, gdy prąd pierwotny jest prądem różnicowym pochodzącymz prostownika z filtrem prądu stałego (rys. 22b). W przypadku przekładnika wyłącznikatypu AC (rys. 24a) nie indukuje się praktycznie żadne napięcie. W przypadkuprzekładnika wyłącznika typu A (rys. 24b) wprawdzie indukuje się pewne napięcie,ale jest ona niewystarczające do zadziałania wyłącznika.Przykład 4W obwodach odbiorczych jak na rys. 25 mogą pojawiać się następujące kształtyprzebiegu prądu różnicowego:·obwody 1 i 2: prąd przemienny sinusoidalny,·obwody 3 i 4: prąd przemienny sinusoidalny i prąd pulsujący stały,·obwód 5: prąd przemienny sinusoidalny, prąd pulsujący stały i prąd stały o pomijalnymtętnieniu.Należy dobrać typ wyłączników różnicowoprądowych (AC, A lub B) w obwodachodbiorczych i w obwodzie głównym.RozwiązanieZgodnie z tablicą 3 należy dobrać następujące wyłączniki różnicowoprądowe:·obwody 1 i 2: wyłączniki typu AC (można też zastosować wyłączniki typu A lubB, ale jest to nieuzasadnione ekonomicznie),·obwody 3 i4: wyłączniki typu A (można też zastosować wyłączniki B – uwaga jw.),·obwód 5: wyłącznik typu B,·obwód główny: wyłącznik typu B ze względu na możliwość pojawienia sięprądu stałego o pomijalnym tętnieniu pochodzącego z obwodu 5.i 1?ti 2?t?3?i ti ti i 4?tti i i 5?Rys. 25. Schemat instalacji do przykładu 4ttt30

Ochrona przeciwporażeniowai 1typ ACti 2typ ACti i typ B3typ Atti i 4typ Atti ttti i i ti ti i ttRys. 26. Instalacja z dobranym typem wyłączników – wariant 1typ A51234typ Btyp ACtyp ACtyp Atyp Ai i tt5typ BRys. 27. Instalacja z dobranym typem wyłączników – wariant 2i Instalację z tak dobranymi wyłącznikami różnicowoprądowymi (wariant 1) przedstawionona rys. 26. Dla ograniczenia kosztów można zastosować rozwiązanie (wariant2) przedstawione na rys. 27. W rozwiązaniu tym wyłącznik główny jest typu A,ale wtedy obwód nr 5, w którym może pojawić się prąd stały o pomijalnym tętnieniunależy zasilić sprzed wyłącznika głównego typu A. Jest to konieczne do prawidłowegodziałania wyłącznika głównego typu A, gdyż mógłby on nie wykryć prąduróżnicowego stałego nawet o stosunkowo dużym tętnieniu przy uszkodzeniu izolacjiw obwodzie rozdzielczym, jeżeli w wyniku jednoczesnego uszkodzenia w obwodzieodbiorczym nr 5 pojawiłaby się składowa stała o znacznej wartości.ti ti tNr 141-14231

Ochrona przeciwporażeniowa6. WnioskiSkuteczne działanie wyłączników różnicowoprądowych jest uwarunkowane prawidłowymich doborem i właściwym zainstalowaniem. Nieprawidłowy dobór, czybłędy popełnione podczas montażu instalacji mogą skutkować brakiem skutecznościochrony przeciwporażeniowej i/lub zbędnym działaniem wyłączników. Z dużą rozwagąnależy podchodzić do doboru wyłączników do obwodów z przekształtnikami,ponieważ kształt przebiegu prądu różnicowego silnie wpływa na próg zadziałaniawyłącznika i w pewnych warunkach wyłącznik może w ogóle nie reagować na bardzoduży prąd różnicowy. W warunkach szczególnego zagrożenia, podczas użytkowaniaurządzeń elektrycznych poza strefą oddziaływania głównych połączeń wyrównawczychbudynku należy rozważyć zastosowanie w urządzeniach przenośnych PRCD.7. Literatura1. Czapp S., Włas M.: Działanie wyłączników różnicowoprądowych przy doziemieniu silnikazasilanego z przemiennika częstotliwości. Przegląd Elektrotechniczny, 2010, nr 4,s. 296-301.2. Fleckenstein H. J.: Wiederholungsprüfungen an PRCDs. Der Elektro- und Gebäudetechniker,2006, nr 3, s. 26.3. Fleckenstein H. J.: Portable Residual Current Devices; Typen, Schutzumfang und praktischerEinsatz. Heinrich Kopp GmbH.4. IEC TR 60755:2008 General requirements for residual current operated protective devices.2ndedition.5. Musiał E.: List Pana Andrzeja Kasprzaka. Miesięcznik SEP „Informacje o Normachi Przepisach Elektrycznych”, 2010, nr 131, s. 116-118.6. Musiał E., Czapp S.: Wyłączniki ochronne różnicowoprądowe. Powstanie, rozwój, przyszłość(1), Miesięcznik SEP „Informacje o Normach i Przepisach Elektrycznych”, 2008,nr 108, s. 3-46.7. Musiał E., Czapp S.: Wyłączniki ochronne różnicowoprądowe. Przegląd i charakterystykawspółczesnych konstrukcji (2) Miesięcznik SEP „Informacje o Normach i PrzepisachElektrycznych”, 2008, nr 109, s. 3-44.8. Musiał E., Czapp S.: Wyłączniki ochronne różnicowoprądowe (3). Niezawodność. MiesięcznikSEP „Informacje oNormach iPrzepisach Elektrycznych”, 2008, nr 110-111, s. 3-40.9. PN-EN 61008-1:2007 Wyłączniki różnicowoprądowe bez wbudowanego zabezpieczenianadprądowego do użytku domowego ipodobnego (RCCB) – Część 1: Postanowienia ogólne.10. PN-EN 61009-1:2008 Wyłączniki różnicowoprądowe z wbudowanym zabezpieczeniemnadprądowym do użytku domowego ipodobnego (RCBO) – Część 1: Postanowienia ogólne.11. PN-EN 61800-5-1:2007 Elektryczne układy napędowe mocy o regulowanej prędkości.Część 5-1: Wymagania dotyczące bezpieczeństwa – elektryczne, cieplne ienergetyczne (oryg.).12. PN-EN 50178:2003 Urządzenia elektroniczne do stosowania w instalacjach dużej mocy.13. PN-HD 60364-4-41:2009 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 4-41: Ochronadla zapewnienia bezpieczeństwa. Ochrona przed porażeniem elektrycznym.14. PN-IEC 60364-4-482:1999 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Ochrona dlazapewnienia bezpieczeństwa. Dobór środków ochrony w zależności od wpływów zewnętrznych.Ochrona przeciwpożarowa.15. PN-HD 60364-5-56:2010 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 5-56: Dobóri montaż wyposażenia elektrycznego. Instalacje bezpieczeństwa (oryg.).16. PN-HD 60364-5-559:2010 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Część 5-55:Dobór i montaż wyposażenia elektrycznego. Inne wyposażenie. Sekcja 559: Oprawyoświetleniowe i instalacje oświetleniowe.32

Ochrona przeciwporażeniowa17. PN-HD 60364-7-701:2010 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 7-701: Wymaganiadotyczące specjalnych instalacji lub lokalizacji. Pomieszczenia wyposażone w wannęlub prysznic.18. PN-HD 60364-7-702:2010 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 7-702: Wymaganiadotyczące specjalnych instalacji lub lokalizacji. Baseny pływackie ifontanny (oryg.).19. PN-HD 60364-7-703:2007 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Część 7-703:Wymagania dotyczące specjalnych instalacji lub lokalizacji. Pomieszczenia i kabiny zawierająceogrzewacze sauny.20. PN-HD 60364-7-704:2010 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 7-704: Wymaganiadotyczące specjalnych instalacji lub lokalizacji. Instalacje na terenie budowy i rozbiórki.21. PN-HD 60364-7-705:2007 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 7-705: Wymaganiadotyczące specjalnych instalacji lub lokalizacji. Gospodarstwa rolnicze i ogrodnicze(oryg.).22. PN-HD 60364-7-706:2007 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 7-706: Wymaganiadotyczące specjalnych instalacji lub lokalizacji. Pomieszczenia przewodzące i ograniczająceswobodę ruchu (oryg.).23. PN-HD 60364-7-708:2010 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 7-708: Wymaganiadotyczące specjalnych instalacji lub lokalizacji. Kempingi dla przyczep, kempingioraz podobne lokalizacje (oryg.).24. PN-HD 60364-7-709:2010 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 7-709: Wymaganiadotyczące specjalnych instalacji lub lokalizacji. Porty jachtowe oraz podobne lokalizacje(oryg.).25. PN-IEC 60364-7-714:2003 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Wymaganiadotyczące specjalnych instalacji lub lokalizacji. Instalacje oświetlenia zewnętrznego.26. PN-HD 60364-7-740:2009 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Część 7-740:Wymagania dotyczące specjalnych instalacji lub lokalizacji. Tymczasowe instalacje elektryczneobiektów, urządzeń rozrywkowych i straganów na terenie targów, wesołych miasteczeki cyrków.27. PN-HD 639 S1:2003 Sprzęt elektroinstalacyjny. Przenośne urządzenia różnicowoprądowebez wbudowanego zabezpieczenia nadprądowego do użytku domowego i podobnychzastosowań (oryg.).28. Przepisy Budowy Urządzeń Elektroenergetycznych. Wydawnictwa Przemysłowe WEMA,Warszawa, 1997, s. 171-230: Warunki techniczne, jakim powinny odpowiadać urządzeniaelektroenergetyczne niskiego napięcia w zakresie ochrony przeciwporażeniowej. Projektnowelizacji przepisów.29. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 marca 2009 r. zmieniające rozporządzeniew sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie(Dz.U. z 2009, nr 56, poz. 461).30. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 10 grudnia 2010 r. zmieniające rozporządzeniew sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie(Dz.U. z 2010, nr 239, poz. 1597).31. What is a Residual Current Device? Opracowanie Electrical Safety Council.32. http://www.elspro.de/htm_produkte_e/e_bovert_intro.htm (marzec 2011).Artykuł, w formie referatu, był prezentowany na XI Konferencji nauko-technicznej„Infotech`u” 15 czerwca br. w Juracie.Nr 141-14233