11.07.2015 Views

TSEBA DITOKELO TSA HAO - Grocott's Mail

TSEBA DITOKELO TSA HAO - Grocott's Mail

TSEBA DITOKELO TSA HAO - Grocott's Mail

SHOW MORE
SHOW LESS
  • No tags were found...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

MARCH 2009 PAGE 2pong tse fapaneng, mmesena se bolela hore ka nakoenngwe ho k eke haeba letjhelete e lekanang bohle.Ebang lelapa la hao le atlehileho fumana tshehetso eoo tla boela hape o fumanale 50 kilowatts ya motlakasewa mahala ka kgwedi hammohole ho phuthelwa thotobolomahala. Mmasepala keona o etsang qeto yah ore ofumantshwang eng ya bolengbo bokae. Hopola ebango sebedisa metsi a fetangdikilolitara tse fetang tse 6ka kgwedi, o tla lokela holefa phapang ya metsi ao o asebedisitseng.HO KGAOLELWA PHEPELOYA METSINakong e fetileng ebango ne o fumantshwa metsi amahala, mme ebe o sebedisaa mangata ho feta tekanommasepala o ne a kgaolaphepelo ya hao ya metsi.Empa ha jwale mmasepala ona le maano a sebediswangtaolong ya metsi a hao amahala a kgwedi a dikilolitaratse 6, ka tshebediso yamekga ya se jwale jwale etlang ho o thibela ho sebedisametsi ho feta tekano ho fihlao lefile mokitlane wa hao.Ebang le teng o sa kgone holefa mokitlane kappa tjheleteya ho hokelwa hape o lokelaho ikopanya le dikantoro tsammasepala wa heno hore lerale tumellano yah ore o tlalefa jwang mokitlane oo. Oboetse o ntse o tla fumanatshehetso ena ya ditjheletetsa ditshebeletso leha o ntse oena le mokitlane o salletsengmorao, empa o lokela ho etsaboitlamo ho mmasepala horeo tla lefa mokitlane wa hao.Masepala ke yena ya tlangho etsa nnete yah ore ebe otla lokela ho lefa tjhelete eoka kgwedi le kgwedi kappa ehulwe ho ya tshehetso ya haoditjhelete tsa ditshebeletso.GMSOUTH AFRICA’S OLDEST INDEPENDENT NEWSPAPERMOTLAKASEHO PHUTHWA HA MATLAKALALe hoja motlakase e se tokelo e kenyelleditsweng molaong wa motheo wan aha, empammuso o dumela hore motlakase o bohlokwa bakeng sa ntshetsopele ya baahi le kgolongya moruo Afrika Borwa.Sena ke qeto e ileng ya fihlellwa ka selemo sa 2003 ya hore hobele leano la phumantsho ya motlakase wa mahala, e leng se ileng sa qala ho kenngwatshebetsong ka kgwedi ya Phupu hona selemong seo sa 2003. Boholo ba bomasepalabona le tsela e obo sebetsang ka yona lehlakoreng la phano ya motlakase wa mahala hobaahi ba nang le tokelo ya ho o fumana. Motho ka mong ya nang le tokelo eo a ka fumantshwa50 kilowatts ka kgwedi. Masepala o etsa qeto yah ore o tla fumanwa ke mang, mmeebe o hlalosetsa Eskom hore ke baahi ba fe ba fumanang motlakase wa mahala, mme bao fumantshwa ka tsela ya ho kenngwa kareteng ya bona eo ba rekang motlakase ka yonakgwedi le kgwediDITJHANKANATse amanang le batshwaruwa?Batshwaruwa ba emetsengho hlahella kapeleho makgotla adinyewe le tshubuhlellano yabatshwaruwa ditjhankaneng:“Ngongoreho e kgolo AfrikaBorwa ke palo e hodimo yabatho ba iphumanang ba leditjhankaneng mme hamoraoba fumanwe ba se molatokappa nyewe tsa bona diqhadilwe”.Naheng ena e tsamaiswangka demokrasi ho ya amohelehahore motho a katshwarwa bakeng sa tlolo yamolao le ha hole jwalo ha amolato ho fihla a fumanwe ale molato nyewe e tla benge hloka leeme. . Ngongorehoha jwale Afrika Borwa keya palo e hodimo ya bathoba behilweng ditjhankanengmme hamorao ba fumanweba se molato kappa dinyewetsa bona di qhadilwe. Senase boetse se lebisa moo otlang ho fumana ho ena letshubuhlellano e ngata yabatshwaruwa ditjhankaneng,le ho lebisa moo ba bangba batho ba qetellang baithutile maqiti a botlokotsebeho latela tshusumetso eo ba efumanang tjhankaneng.Moahlodi ya hlahlobangditjhankana o se a ile ahlahisa nthla eo ditlalehongtsa hae tse fapang haesaleho tloha ka 2000. Komiti elekolang toka ditjhankaneng elekile ho ka thusa ntlafatsongle ho sebetsa mmoho le bohleba amehang ho kenyelletswaLegal Aid Board, Lekgotlala Naha la Botjhotjhisi(NPA),hammoho le lefapha la thlabolloya batshwaruwa haraba bang, mme ho bonahalaha boiteko boo bo behaditholwana tse molemo.Palo ya batshwaruwa baneng ba emetse ho hlahella kapeleho makgotla a dinyeweAfrika Borwa ka kgwedi yaMmesa selemong sa 2000e ne e le 64 000, empa hajwale e fokotsehile ke feela45 079. Athe palo ya batshwaruwaba ditjhankanengle yona e fokotsehile ho tlohaho 187, 397 ka kgwedi yaThlakubele selemong sa 2005ho fihla ho 165 987. Le hahole jwalo ditjhankana tsanaha ena di ka amohela feelabatshwaruwa ba 114 522mme tshubuhlellano e teng hajwale ke 144,89%. Tsena kedipalo-palo tsa 2008. Ha sekaofela ditjhankana tsa nahaena tse nang le tshubuhlellanoempa tse ding dina le palo emenahaneng hararo ho latelapalo eo din eng di lokelahoba le yona. Ho boetse honale mabaka mabaka a fapanenga hore ke hobanengho ena le palo e hodimo yabatshwaruwa ba emetseng hohlahella kapele ho makgotlaa dinyewe:• Ba bang ha ba kgone holefa tjhelete ya beili, le hae kaba tlase jwang kappajwang.• Ba bang ba leka ho itshireletsaebe ha ba battle hofumantshwa thuso ya molao.Ba bang ha ba tsebe tsela eotoka e tsamaiswang ka tengke ka hona dinyewe tsa bonadin ka nako ho sebetswa.• Ho na le kgatello e ngatamakaleng a mmuso ka lebakala kgaello ya boiphihlello ledisebediswa.Sekgahla sa ditlolo tsa molaose phahame Afrika Borwa.• Baahi ban a le maikutlo aphahameng kgahlanong leditlolo tsa molao mme hangataba batla hore babelaellwaKNOW YOUR RIGHTSba bolokwe tjhankanengho fihla nyewe tsa bona dimametswe le hoja ba sa elehloko hore seo ka nako enngweke kgatello ya ditokelotsa botho. Motho ya tshwerwenga ka etsa kopo ya hofumantshwa thuso ya semolao.Ebang bas a kgone ho ka ikopanyale Legal Aid Board, bamalapa a bona ba ka lebaditsheng tse haufinyane tsatoka bakeng sa keletso. LegalAid Board e atisa ho eteladitjhankana nako e kgolo lee nyane ho buisana le batshwaruwaba emetseng hohlahella kapele ho makgotlaa dinyewe. Batshwaruwa baboetse ba ka ikopanya bathoba ikemetseng ba etelangditjhankana, mme bona bafumaneha dinomorong tselatelang: 012 421 1012kapa kantorong ya lebatowaya Pretoria 012 663 7521kapa ba etele website http://judicialinsp.dcs.gov.za.Pale ena e hlalosa kamooo ka thuswang mme yonake mohlala wa ketsahalo eeileng ya etsahala setsing satoka sa Legal Aid Board seQueenstown.Leqhwetha le dithupellongLuxolo Fodi o fana ka tlaleho:O re ene e le lekgetlo lahae la pele a emela AM, yadilemo tse 17. O re o ile ammotsa hore ebe o na le motswadieo a ka mo hlokomelang,mme a re ona le nkgonoeo a le tseleng ho tla lekgotlengla dinyewe. O re le hahole jwalo pele nkgono waAM a ka fihla ba ile ba bitswaho hlahella kapele ho lekgotla,mme lekgotla la laelahore a bolokwe tjhankanengho fihla motswadi wa hae aiponahatsa lekgotleng. Hoboetse ha ntshwa lengolo latshwaro la motswadi. AM o nea itletse ka boyena lekgotlengla dinyewe le ha a ne abonahala sa phutholoha kasefahlehong.O ne a aperediaparo tsa sekolo hore akgone ho kgutlela sekolonghang ha lekgotla le qeta hobusetsa nyewe ya hae morao.O re nakong eo AM a ntsenga kwalletswe kamoraoho vene ya sepolesa o ile aya buisana le yena, mme AMa hlalosa hore ntate wa haeo sebetsa dikonterakeng tsakaho, kae-kae sebakeng saEzibeleni, le hore o lebile mooho ya lata moputso wa haeke ka hona a kopileng nkgonowa hae hoba teng lekgotlengla dinyewe. Fodi o re o ile aletsetsa kantoro ya habo ho


GMKNOW YOUR RIGHTS SOUTH AFRICA’S OLDEST INDEPENDENT NEWSPAPERMARCH 2009 PAGE 3utlwa hore ebe a ka dumellwaho ya batla ntate wa AM,mme ntle le tshenyo ya nakoo ile a fuwa tumello e jwalokaho a kena tseleng ho lebakontrakeng eo ya kaho mmea fumana ntate wa AM. O rele hoja ba ile ba fihla kamoranako mme ba fumana horeAM o se a kwalletswe diselengtsa seteishene sa sepolesao ile a kopa hore a latwea tliswe kgotla hape, mme hoile ha fela ha phethala jwaloa tla lekgotleng la dinyewehape ya ba o ya lokollwa.Maqhwetha Legal Aid Boardha se a mmuso, empa LegalAid Board e ikemetsemme e boetse ha se karoloya lefapha la toka kappalefapha lefe kappa lefe lammuso. Maqhwetha a LegalAid Board a sebetsangmolemong wa bao a ba thusangtlasa dipehelo tsa molaole boitshepo. Ba k eke babua leshano bakeng sa mangkappa mang empa bat laetsa bonnete bah ore ba tekadingangisano tsa molao hoetsa bonnete bah ore ep bamo emetseng o fumantshwanyewe e hlokang leeme. Hobile le dinyewe tse ngata mooLegal Aid Board e ileng yaatleha ho beha dintho ka tselae nepahetseng le ho etsabonnete bah ore batho basebetswa ka tsela e hlokangleeme. Sena ke hobane batseba molao, mme ba sebetsahammoho le makala a manga amehang a molao tsatsi leleng le le leng. Ke molemongwa mang kappa mangy aiphumanang a qoswa ka tloloya molao mme a hloka tseboka tshebetso ya molao hofumana leqwetha le tswangLegal Aid Board.Maqwetha a rona a lwaneladitokelo tsa hao* Maqwethaa rona a lwanela ditokelo tsahaoMAQHWETHA A RONAA TSHIRELE<strong>TSA</strong><strong>DITOKELO</strong> 08610 53425O boetse o lokela ho etsakopo ya ho fumantshwatshehetso ya ditjhelete tsaditshebeletso bakeng sabatho ba kojwana di mahetleng,mme ebang kopoya hao e atlehile, masepalaa k eke a o lefisa bakeng saho phutha matlakala a hao.POTSO E MABAPI LEBEILIHo ya ka setshwantsho sa molaoo mabapi le ditokelo, motho emong le e mong o na le tokeloya tokoloho le tshireletso ekenyelletsaa hore a se tinngweditokelo tsa hae. Kahoo mothoya tshwerweng o na le tokeloya ho etsa kopo ya ho lokollwaka beili ke lekgotla la dinyewe,mme beili e boetse e ba enngweya dinthla tse lokelang holekolwa hang feela ha motho atshwerwe. Beili e boetse e hlalosahore moto eo a e fumantshitswengo ntse a lokela ho emakapele ho lekgotla la dinyewemme a tobane le diqoso tsekgahlanong le yena. Ebanglekgotla la dinyewe le dumelahore motho ya tshwerweng afumane beili, sena se bolelahore motho eo ya tshwerwengkappa leloko kappa metswalle etla lokela ho mo lefella tjheleteeo e hlokwang ke lekgotla e leya beili, mme tjhelete eo e kakgutliswa hang ha nyewe e see phethetswe. Ho boetse hapehoba le dipehelo tse tsamayangle beili tse kenyelletsang nthlatse kang hore motho ya fumantshitswengbeili a se ikopanyele dipaki tsa mmuso, kappaa se tswe sebakeng se itsengkappa hona ho ikopanya le bafuputsi ba nyewe ya hae. Mothoo lokela ho ela hloko hore kanako enngwe maemo a dinthlatsa nyewe ya ha eke ona a kafanang ka mohlala wa hore ebea ka lokollwa ka beili kappatjhee.Lepolesa le ka lokolla motshwaruwaya tshwaretswengditlolo tsa molao tse fokolang kabeili le pele a hlahella kapeleho lekgotla la dinyewe, mmedinyewe tsa mofuta o jwalo dika kenyelletsa tse kang tsa hokganna a tauwe kappa ho utswalebenkeleng. Empa le ha ho lejwalo motho ya tshwarelwangnthla tse kang polao, peto,boshodu le ho tjwatla matlong,yena o tla lokela ho etsa kopoya beili kapele ho lekgotlala dinyewe. Le ha hole jwalodilemong tsa jwale ho bonahalametjha e latelwang mabapile ho etsa kopo ya beili e nkanako, mme lekgotla la dinyewee eba lona le hlalosang horemotho a ka hlahella neng ho tlaetsa kopo ya beili. Ebang mothoa batla ho etsa kopo ya holokollwa ka beili, botjhotjhisi kalehlakoreng bo lokela ho tekanthla ya bona ebang bo batlahoba kgahlanong le kopo eo.Mona ho bolela hore lekgotlala dinyewe le ka kgutlisetsa homamelwa ha kopo eo ya beili kamatsatsi a 7, e leng nako eo kayona botjhotjhisi bo tla beng bontse bo hlophisa nyewe ya bona.Ho boetse hape ho bohlokwa hoela hloko nthla ya hore ka nakoenngwe botjhotjhisi bo k eke baema ka pele mabapi le horemotho a lokollwa ka beili. Ebangho le jwalo motjhotjhisi o tlateka nthla eo kapele magistrate,mme ebang lekgotla la dinyewele lona le hlalosa hore ha hobopaki bo bong bo hlokahala, letla fana ka taelo yah ore mothoeo a lokollwe ka beili.Dinthla tseo makgotla a dinyewea di lekolang ebang motho alokela ho lokollwa ka beili kappaa sa lokela ho lokollwa kabeili di kenyelletsa tse latelang:1. Ebang motho ya lokollwangka beili a ka beha maphelo abatho ba bang tlokotsing.2. Ebang motho ya lokollwangka beili a ka tlola dipehelotsa beili ya hae. Ke mona moolekgotla le lokelang ho boela lelekola maphelo a ba leloko lalehlatsipa kappa moo letsapi lesebetsang teng.3. Ebang motho ya lokollwangka beili a ka nna a leka hongoka dipaki bakeng sa hofetola bopaki.4. Ebang motho ya lokollwangka beili a ka setisa tsamaisotoka kappa ya ho fumantshwabeili.5. Ebang motho ya lokollwangka beili e kaba tshita setjhabengmme ya eba sekgopi kgotsongya setjhaba kappa tshireletsongya sona. Ho boetse hape honale metjha e mmedi e fapanenge ka sebediswang ho tse dingtsa dinyewe nthleng e mabapile beili, e bitswang ka hore keschedule 5 le 6. Mona ke moomotho ya lokelang ho fanaka beili a lokelang ho tiisetsalekgotla la dinyewe hore o felaa hloka ho fumantshwa beili.Motho ya tshwerweng ho latelaschedule 5, o tlameha ho fanaka mabaka a utlwahalang holekgotla la dinyewe bakeng saho phethahatswa ha toka horele mo lokolle ka beili. Ditlolo tsamolao tse hlahellang ho schedule5 di kenyelletsa nthla tse latelang:a) Polaob) Petoc) Ho otla ngwana ya ka tlase hodilemo tse 16d) Ho ba le dithunya, diqhomanele mahlahlelaKa lehlakoreng le leng mothoeo a tobane le diqoso mme atshwaretswe nthla tse hlahellangtlasa schedule 6, o tlameha hotekela lekgotla mabaka a horea lokollwe ka beili. Nthla tsehlahellang tlasa schedule 6 dikenyelletsa tse latelang.Polao ebang---a) E ne e le ka maikemisetso.b) Lehlatsipa e ne e le mohlankawa mmuso ya etsang bonnetebah ore batho ba ikobela molao,mme mona ha ho lekolwehore ebe o ne a le mosebetsingkappa tjhee.c) Lefu la lehlatsipa le bakilweke nthla yah ore ya molato o nea qeta ho mo beta kappa ho motlatlapa.d) Tlolo ya molao e entswe kalebaka la hobane motho eo kasehlopha seo sa batho se ne sele mmomoring o itseng.2. Petoa) Ebang lehlatsipa le betilwe kamakgetlo a fetang hanngwe kemoqusuwa kappa metswalle yamoqosuwa.b) Ebang a betilwe ke batho babangata ban eng ba le mmomoringoo.c) Ebang a betilwe ke motho eoka nako e fetileng a seng a nnilea eba le dinyewe tsa peto.d) Ebang a betilwe ke motho eoa tsebang hore ona le tshwaetsoya HIV/AIDS.e) Ebang lehlatsipa e le ngwananaya tlase ho dilemo tse 16,kappa e le mosadi wa sekowa.3. TlatlapoMona ke ha motho a qoswaka ho tlatlapa a hlometse le hohlokofatsa motho kappa ho monkela koloi ka mahahapa.4. Ho hlokofatsaMona ho kenyelletswa ho hlokofatswaha bana ba ka tlase hodilemo tse 16. Hangata ha hobobebe ho ka fumantsha mothoya batlang beili e bang a entsetlolo ena ya molao. Mme homamelwa ha kopo ya hae ya holokollwa ka beili ho tshwarwamakgotleng a dinyewe a kangla magistrate, la lebatowa kappalekgotleng le phahameng.Mona moqusuwa a ka fanaka bopaki ba hae ka molomokappa a fana ka afidaviti ehlalosang hore ke ka lebaka laeng a hloka ho fumantshwa beili.Ka nako enngwe ho a hlokehahore motho a fumane leqhwethanthleng tsa mofuta ona, le tlangho etsa kopo ya beili bakengsa moqusuwa. Ebang le tengo hloka tjhelete ya ho ka lefaleqhwetha, o ka etsa kopo ya hothuswa ka leqwetha la Legal AidBoard ntle le ho lefiswa letho.Dinomoro tsa dikantoro tsa LegalAid Board ho phatlalla le nahadi tla hlahella hamorao kgatisongena.Ho bohlokwa ho ela hloko horetsamaiso tsohle tsa ho etsa kopoya beili lekgotleng la dinyewedi a hatiswa mme di boela disebediswa hape ka kgotla nakongya ho mamelwa ha nyewe.Ebang feela kopo ya beili eqhelelwa ka thoko, kopo enngwee ntjha ya yona e lokela ho tlaka mabaka a fapaneng le apele. Ha ho kgonehe hore mothoa ka ipiletsa kgahlanong le qetoya lekgotla la dinyewe ya homo hanela ka beili. O ka lekoladinthla tse mabapi le ho etsaboipiletso hamorao kgatisongena.LEGAL AID CASE STUDIES 2009Potlakiso ya kopo tsa beiliLegal Aid Board e se e ileya hapa nyewe lekgotleng lephahameng la dinyewe lebatowengla profensi ya KapaBotjhabela, e leng nyewe e nenge le mabapi le hore bomagistrataba makgotla a dinyewe tsamabatowa e ka ba bona feelaba mamelang dikopo tsa di beilimme ba k eke ba di kgutlisetsamakgotleng a dinyewe a ditereke.Sena se ne se latelanyewe e neng e amana le monnawa Uitenhage eo esaleng a letjhankaneng dikgwedi tse 16 aemetse ho hlahella kapele holekgotla la dinyewe mabapile diqoso tsa peto. Monna eoo ile a fumanwa a se molatohamorao ho latela bopaki baDNA. Nyewe eo e ne e sebetswaka kopanelo ke Legal AidBoard hammoho le Bolaodi babotjhotjhisi ba setjhaba ba Grahamstown.Tlotlo bakeng sa qeto yaleqwetja la Legal Aid BoardSivuyile Mnyute e ne e le kemedi


MARCH 2009 PAGE 4GMSOUTH AFRICA’S OLDEST INDEPENDENT NEWSPAPERKNOW YOUR RIGHTSya molao ya motho eo a nenga qoswa kaho utswa lebenkelengngwahola. Moqusuwa oboetse a ba le mathata a lefula ho akgea nakong eo a ntse autswa ka lebenkeleng ho latelameriana eo a neng a e nwelemabapi le maemo ao a hae abophelo. Mnyute o ile a etelalebenkele leo ketsahalo eo eetsahetseng ho lona ho ikopanyale motsamaisi wa lona bakengsa ho fumana se etsahetseng lehore ebe o tseba moqusuwa . Oboetse hape a etela le ngakaya mahloko a kelello moo aileng a fumantshwa raporoto eamanang le maemo a moqusuwaa bophelo. Tsena kaofela di iletsa tekwa kapele ho lekgotla ladinyewe mme yaba nyewe e yaqhalwa. Magistrata Larney DeVilliers, o ile a ngola lengolo lephafang Mnyute ka mosebetsiwa hae o kgabane le ho hlalosahore o hlompha tsela eo a sebetsangditaba tsa hae ka teng.Legal Aid Board e fumanelamonna ya neng a tshwerwe kaphoso tokoloho.Legal Aid Board e ile ya atlehaho fumanela monna ya nenga se a dutse dilemo tse 10tjhankaneng ka phoso, toka letokoloho. Ka 2001 MonghadiN, eo e neng e le sajene yaditshebeletso tsa sepolesa saAfrika Borwa, o ile a halolelwaho hlola bophelo bohle ba haetjhankaneng hammoho le bannaba bang ba bararo ka qosoya polao le teko ya polao eetsahetseng dilemong tse 11tse fetileng nakong eo a nenga le dilemo tse 18. Ka nako eokahlolo e neng e dihwa ka yonaha a ka a fumantshwa monyetlawa ho ipiletsa kgahlanong lekahlolo ya hae.Ka selemo sa 2004, setsha satoka sa lekala la lekgotla lephahameng la dinyewe Durban,le ile la etsa kopo ya boipiletsokgahlanong le kahlolo yaMongahadi N. Kopo eo e ile yaamohelwa mme nyewe ya lebiswalekgotleng le phahamengla Natal bakeng sa kgwediya Loetse selemong sa 2004.Advocate Mbekhwabe Mncwabewa setsha seo o ile a hlalosetsalekgotla hore moahlodi o entsephosonakong eo a neng a lekoladinthla tsa hae tse tekilweng kepaki ya mmuso. O re ha a ka alekola ka botebo lehlakore lamoqusuwa jwalokaha a laelwake molao ho etsa jwalo. Sena seile sa etsa hore baahlodi boipiletsongboo ba dumellane le advocateMncwabe mme kamoradilemo tse 10 a le tjhankanengMonghadi N o ile a lokollwa.KGAHLANONG LE MOLAOHo fihla ha jwale haho esobe le molao oikgethang o shebanangle ditaba tsa bana kgahlanongle molao. Hona le feeladipehelo tse itseng tse entswengho latela melao e fapanengjwaloka Criminal ProcedureAct 51 ya 1977, Child CareAct 74 ya 1983, ProbationServices Act 116 ya 1991 leCorrectional Services Act 8 ya1959. Setshwantsho sa molao saditokelo se fana ka tshireletsobakeng sa bana, mme AfrikaBorwa e ikamahanya ka hohlehohlele Seboka sa Mokgatlowa Matjhaba a Kopaneng semabapi le ditokelo tsa bana,mme ka hona Afrika Borwa esebetsa e ipapisitse le dikatengtsa seboka seo.(UNCROC)Molao o motjha o mabapi letokay a bana, o tebello e lenghore o tla fetiswa ka selemo sa2006, o tla fetola tse latelang:• Ke dilemong dife moongwana a tlang hoba leboikarabello ba tlolo yamolao?Sena ke thlaloso yah ore jwalengwana a ka kgona ho jaraboikarabello ba diketso tsa haetsa ditlolo tsa molao. Empa banaba ka tlase ho dilemo tse 7 bahlaloswa ba eso tsebe letho hoka jariswa boikarabello. EmpaMAQHWETHA A RONA A TSHIRELE<strong>TSA</strong><strong>DITOKELO</strong>hape ha ngwana a le dilemo tsepakeng tsa 7 le 14 o boetse ohlaloswa a ntse a k eke a jariswaboikarabello ba diketso tsa leha hole jwalo makgotla dinyewea akanya hore bopaki ba haebo ka dumella hore a molao omojarise boikarabello ba diketsotsa hae. Hangata makgotla alekola hore ebe ngwana eo otseba ntho e ntle le empe, lehore ebe o tseba ditlamorao tsadiketso tsa hae. Ka nako enngwelekgotla la dinyewe ha le tsebedilemo tsa ngana eo, ka honamolao o dumella magistrate hodi akanya. Lekgotla le ka boelala romela ngwana eo ngakengbakeng sa ho ya hlahlojwa, mmeka hona ngaka e ka akanyadilemo tsa hae.• Ngwana ya tshwerwengEbang ngwana a tshwerwesepolesa se lokela ho tsebisamotswadi kappa motho yathlokomelong ya hae kapele.Ho boetse ho lokela hotsebitswa mohlanka ya lekolangbatshwaruwa ba batjha kahaho tshwarwa ha ngana eo. Yenao tla lekola ngwana eo pele aka hlahella kapele ho lekgotlala dinyewe. Molaotheo o boetseo hlalosa hore ngwana ha alokelwa ho kwallwa ditlamo ntlele feela haeba ho se sebakaseo a ka iswang ho sona.Mme ngwana ha a lokela hokwallwa ho feta dihora tse 24.Bakeng sa ditlolo tse mpe tsamolao tse jwaloka peto, polao,tlatlapo, ho kwetela jwalo-jwalo,teng ngwana a ka kwallwaditlamo dihora tse ka bang48. Ebang ngwana a lokela hokwallwa ditlamo e lokela hobadibakeng tsa tshireletso ho enale tjhankaneng. Bana ba kahodimo ho dilemo tse 14 ba kakwallwa ditjhankaneng le hojaka lehlakoreng le leng seo sebaka mathata. Bo-magistrataba ka etsa qeto ya ho kwallabana ditlamong tlasa mabaka alatelang:a) Ebang ho sena sebaka sapolokeho haufi le lekgotla ladinyewe.b) Ebang ngwana a ka balehaebang a se ditlamong.c) Ebang a ka hlokofatsa babang.d) Ebang ngwana eo a katswelapele ho etsa ditlolo tsamolao.Ha ho tekanyetso e teng ehlalosang hore ngwana a kakwallwa ditlamong nako ekae, empa o lokela ho hlahellakapele ho lekgotla la dinyewenakong ya matsatsi a 14.•Tokollo ya ngwanaNgwana a ka lokollelwathlokomelong ya batswadikappa batho ba mohlokometseng ke sepolesahaeba nyewe ya hae e se empe haholo. Ngwana o lokelaho tliswa kapele ho lekgotla ladinyewe ebe magistrate o fanaka taelo yah ore a lokollwe,mme motswadi kappa ya mohlokometseng o lokela ho etsabonnete bah ore ngwana eoo tla kgutlela lekgotleng ladinyewe hape ha nako ya haeyah ore a hlahelle e fihla. Ebangmotswadi kappa motho eo eongwana a leng tlasa thlokomeloya hae a hloleha ho tlisangwana lekgotleng la dinyewea ka tshwarwa mme a hlahellakapele ho lekgotla la dinyewe.Empa le ha hole jwalo ha sengata ketsahalo tsa mofuta onadi etsahalang. Motho eo ngwanaa tlang hoba tlasa thlokomeloya hae o lokela hoba ka hodimoho dilemo tse 18 mme ahlalosekapele ho magistrate hore o tlajara boikarabello ba thlokomeloya ngwana eo. Motswadi kappamohlokomedi enwa wa ngwanaa ka boela a thusa ngwananakong ya nyewe ya hae hoka botsa dipotso. Empa le hahole jwalo ho ntse ho le molemohangata ho ka fumana leqwethaho phethahatsa seo. Ebangmotswadi kappa mohlokomediwa ngwana a hloleha ho kalefellwa leqwetha, a ka etsakopo ho Legal Aid Board,ho fumantshwa leqwetha lamahala le ho buella ngwana.Dinomoro tsa mohala bakengsa dikantorong tsa Legal AidBoard tse profensing ya KapaBotjhabela di ka fumaneha honatokomaneng ena.• Ebang ngwana ahlokamotswadi kappamohlokomedi?Lekgotla la dinyewe le katswelapele ka nyewe ebangngwana a hloka motswadikappa mohlokomedi, mme senae boetse e kaba bothata kahangwana a tlabe a hloka keletsoya motho e moholo. Athe hapeho ka nna ha etsahala hore ebengwana eo o tla hloka tjheletekappa mokgwa wa ho kgutlelalapeng ha nyewe eo e se efedile.Mona lekgotla la dinyewela ka kopa mothusi wa setjhabaho kena dipakeng.• Ho iswa ha bana lekgotlengla dinyewe tsa banaHangata nakong ya ditabatse amanang le ditlolo tsamolao, lekgotla la dinyewe leka fumana hore ngwana eo kengwana ya hlokang thlokomelo.Sena se ka boela sa hlalosahore ka mohlomong ngwana eoha a phele le batswadi kappamohlokomedi kappa batswadika bo bona ba hloleha hoetsetsa ngwana eo.Mona nyewe ya tlolo ya molaoe ka emiswa mme ha shebanwale lekgotla la dinyewe la bana,mme nyewe kgahlanong lengwana e ka qhalwa mme a keke a eba le rekoto ya ho tlolamolao.Maqhwetha Legal Aid Boardha se a mmuso, empa Legal AidBoard e ikemetse mme e boetseha se karolo ya lefapha la tokakappa lefapha lefe kappalefe la mmuso. Maqhwetha aLegal Aid Board a sebetsangmolemong wa bao a ba thusangtlasa dipehelo tsa molao leboitshepo. Ba k eke ba bualeshano bakeng sa mang kappamang empa bat la etsa bonnetebah ore ba teka dingangisanotsa molao ho etsa bonnetebah ore ep ba mo emetseng ofumantshwa nyewe e hlokangleeme. Ho bile le dinyewe tsengata moo Legal Aid Board eileng ya atleha ho beha dinthoka tsela e nepahetseng le hoetsa bonnete bah ore batho basebetswa ka tsela e hlokangThe Legal Aid Board lawyers are not “state” lawyers. The Legal Aid Board is an independent organization and is not part of the Department of Justice or anyother government department. Legal Aid Board lawyers always act in the best interests of their clients within the bounds of the law and with integrity. They willnot tell lies for anyone but will pursue the best legal arguments to make sure their clients get a fair trial. There have been many cases where the Legal Aid Boardhas managed to put things right and make sure people are treated fairly. This is because they know the law, they deal with other stakeholders every day andthey know the best course of action to take. It is in the interest of someone who is accused of a crime and has no knowledge of the legal system to get a LegalAid Board lawyer.MAQHWETHA A RONA A TSHIRELE<strong>TSA</strong> <strong>DITOKELO</strong>


GMKNOW YOUR RIGHTS SOUTH AFRICA’S OLDEST INDEPENDENT NEWSPAPERMARCH 2009 PAGE 5mo lokolla.b) Lekgotla la dinyewe le kaboela la fana ka thlokomedisongwaneng hore ebang a kahlahella hape lekgotleng nakonge seng kae o tla iphumana aahlotswe.c) Lekgotla la dinyewe le kaahlolela ngwana eo ho hlolatjhankaneng, empa e le kahloloe fanyehilweng. Sena se bolelahore le hoja ngwana eo aahlotswe a k eke a ya kwallwatjhankaneng empa ebang a kaboela a etsa tlolo ya molaohape nakong ya kahlolo eoya hae e fanyehilweng o tlakwallwa kaho panya ha leihlo.Sena se etsahala hangatadinyeweng tse mpe.d) Ebang ngwana eo a sebetsakappa batswadi ba kgona holefa tjhelete a ka fuwa kotlo yaho lefa tjhelete e itseng.e) Ngwana ya ka tlase hodilemo tse 21 a ka romellwasekolong sa bana ba thibaneng.f) Ngwana a ka boela aahlolelwa ho ba tlasa taolo yathlabolo. Sena se bolela horengwana eo o tla lokela ho dulaa le ka tlung, mme a sa lokelaho tswa dihoreng tse itseng.Lekgotla la dinyewe le ka boelala mo nehela mosebetsi wa hosebeletsa setjhaba, empa senase etsahala feela ho bana ba kahodimo ho dilemo tse 15.g) Ho iswa tjhankaneng. Ebanglekgotla la dinyewe le hlokakgetho enngwe ngwana eo otla lokela ho leba tjhankaneng,le ha hole jwalo a k eke aiphumana a kwalletswe mmohole batshwaruwa bas eng ba lebaholo dilemong.Molao wa tokay a bana ebango kenngwa tshebetsong o tlaqhelela ka thoko tse ding tsadinthla tsena tse ka hodimo.Tsena o tla di fumana hamorao.TSE AMANANG LEBOIPILETSOleeme. Sena ke hobane batseba molao, mme ba sebetsahammoho le makala a manga amehang a molao tsatsi leleng le le leng. Ke molemongwa mang kappa mangy aiphumanang a qoswa ka tloloya molao mme a hloka tsebo katshebetso ya molao ho fumanaleqwetha le tswang Legal AidBoard.Maqwetha a rona a lwaneladitokelo tsa hao* Maqwetha arona a lwanela ditokelo tsa hao• DiversionMona ho hlaloswa hore ebangngwana a dumela hore o entsephoso, ho ka latelwa motjhaona kappa lenaneo lena, leo leboelang le thusa ngwana horea se iphumane a ena le rekotoya tlolo ya molao. Lenaneo lenale boetse le ba thusa ho ba leboikarabello mabapi le seoba se etsang le ho qhoba hose iphumane ba le mathatenghape nakong e tlang. Lenaneolena le boetse le ka batla hobona ngwana eo a tsamayathupello e itseng kappa a etsamosebetsi wa setjhaba oo a sa olefellweng.• O etsa jwang kopo ya ya hofumantshwa thuso ya molao?Magistrata o tla o hlalosetsa kametjha e nepahetseng eo o kae latelang ya ho fumana thusoya molao, le ho botsa ngwanahammoho le motswadi kappamohlokomedi hore ebe ba batlaho etsa kopo e jwalo. Ebangngwana a batla ho etsa kopoeo, bat la lebiswa ho mohlankawa thuso ya molao bakeng sa hotlatsa foromo e bitswang ka horeke LA1.• A na ebe hona le melao eikgethang bakeng sa bana balekgotleng la dinyewe?Ha ho makgotla a ikgethangdinyewe bakeng sa bana batlotseng molao. Ditoropong tsekgolo ebang ho ena le bana babangata ba tlotseng molao, hoka ba feela le phaposi enngweya lekgotla la dinyewe e kashebanang le dinyewe tseo tsabona. Bana ba boetse ba fuwatshwaro e fapaneng le ya bathoba baholo ba tlotseng molao katsela ena e bohlokwa: Nyeweya bona ha e bulelwe setjhabaho tla mamela, mm eke feelamotjhotjhisi, leqwetha la ngwana,magistrate, mofetoledi, motswadikappa mohlokomedi, ngwanale paki e fanang ka bopaki holekgotla. Lebitso la ngwana lesetshwantsho sa hae di k eke tsaphatlalatswa le dikoranteng.• KahloloPele magistrate a ka dihakahlolo a ka kopa lepolesale ileng la hlahloba ngwananakong eo a neng a qala hotshwarwa ho fana ka tlaleho,e bitswang ka hore key a peleho kahlolo, ho thusa lekgotla ladinyewe ho etsa qeto kahlolongya lona. Tlaleho ena e tla fanaka tswelopele e bonahetsengngwaneng, boitshwaro ba hae,maemo a lelapa le tse ding tsengwata. Lepolesa lena le kaboela la fana ka ditshisnyo tsefapaneng bakeng sa ho dihwaha kahlolo.• Mefuta ya dikahloloa) Ebang diqoso e se tse mpehaholo, magistrata a ka fana kathlokomediso ngwaneng ebe o aHaesale ho tloha ka la 1 kgwedingya Pherekgong selemongsa 2004 motho mang kappamang eo a fumanweng a lemolato wa tlolo ya molao kelekgotla la dinyewe, mme ahopola hore moahlodi kapamagistrate o entse phoso, mmea boetse a batla hore nyeweya hae e mamelwe lekgotlengle phahameng la dinyewe, a kaetsa kopo e jwalo kapele homagistrate kappa moahlodi eo aneng a tsamaisa nyewe ya hae.Kopo ena e bitswa ka hore keya boipiletso. Nakong eo motho afumanwang a le molato lekgotlale lokela ho etsa qeto mabapile kahlolo eo a lokelang ho efumantshwa, ebe o ya a hlolwa.Ebang lekgotla la dinyewe ledumellana hore ka mohlomonglekgotla le leng le ka fumanaqeto e fapaneng le ya lona,ke moo ho dumellanwang kataba ya boipiletso. Athe ebanglekgotla le fumana hore lekgotlale leng le ntse le tlilo fihlellaqeto e tshwanang le lona, tengkopo ya boipiletso ha e dumellweho ka tswela pele.Kopo ya boipiletso ke kopo eetswang ho lekola hore ebeqeto ya magistrata kappamoahlodi e nepahetse kappajwang.Ho boetse kamehla hona lemotjhotjhisi wa mmuso ya tlangho hanana le kopo eo ya boipiletso.Kopo ya boipiletso e lokela hokenngwa ho magistrate kappamoahlodi nakong ya matsatsi a21 kamora hoba ho dihwa hakahlolo. Magistrata o mameladinyewe tse tliswang makgotlenga bo magistrate a kenyelletsamakgotla a lebatowa le aditereke athe moahlodi yena omamela dinyewe tse tliswangmakgotleng a phahameng adinyewe. Ho ya ka molao o keke wa etsa boipiletso hangkamora hoba o fumanwe o lemolato, empa o lokela ho emelaho dihwa ha kahlolo pele ebeke hona o ka etsang boipiletsokgahlanong le kahlolo ya hao.Empa le ha hole jwalo diketsahalongtse ding, ho ka etsahalahore boipiletso bo mamelwepele motho a fumanwa a le molato.O ka etsa kopo ya boipiletsokgahlanong le ho fumanwao le molato kappa kgahlanongle kahllolo eo o e fumantshwitswengkappa kgahlanong letsona di le pedi.Kopo tsa boipiletso di fapanenghaholo le ho mamelwaha nyewe. Ebang motho ya etsangkopo ya boipiletso a ena leleqwetha ha ho bohlokwa horea be teng lekgotleng la dinyewenakong ya ho mamelwa ha boipiletsoba hae, kaha leqwethala hae le tla ema lebitsong lahae. Kamehla lekgotla le lokelaho etsa bonnete ba hore mothoya etsang kopo ya boipiletsoo lokela hoba le leqwetha letlang ho mo thusa kopong eo yahae ya boipiletso. Ebang mothoya etsang kopo ya boipiletso ahloka leqwetha a ka kopa thusoya molao ho Legal Aid Board.Dinthla tse mabapi le hore ebeo ka ikopanya jwang kappakae le dikantoro tsa Legal AidBoard, di teng kahare hotokomane ena.Leqwetha le tla rala tokomane ebitswang “ heads of argument”,moo teng a tlang ho fana kamabaka ao ka ona a hlalosanghore lekgotla le leng la dinyewele ka mamela nyewe ka lehlakorengle leng. Nyewe le tsohle tseileng tsa mamelwa lekgotlengla pele la dinyewe di a hatiswaebe hamorao le tsona di tlalebiswa lekgotleng la bobedi leoe leng lona le tlang ho mamelaboipiletso. Lekgotla la maipiletsole boetse lena le tsela eoGMMultiple thanks to: Adrienne Carlisle and Stacey-Leigh Joseph of the Public ServiceAccountability Monitor, Brenda Amsterdam from the Rhodes University Law Clinic,Bettina Wyngaard and David McGlew from the Legal Aid Board for helping develop theconcept and providing the content of these supplements and to the Legal Aid Board forthe sponsorship, without which Know Your Rights would never have happened.


MARCH 2009 PAGE 6GMSOUTH AFRICA’S OLDEST INDEPENDENT NEWSPAPERKNOW YOUR RIGHTSle tsamaiswang ka lona, mme leke ke la bitsa dipaki hoba tengntle le tlasa maemo a ke keng aqojwa. Ebang le teng o dumellwaho ka etsa kopo ya boipiletsokgahlanong le ho fumanwao le molato kappa kgahlanongle kahlolo ya hao, mme e belekgotla la maipiletso le fumanahore kahlolo eo o e fumantshwitswenge ne e le e fokolanglena le matla a ho ka eketsakahlolo ya hao, le haeba o ne oentse kopo ya boipiletso feelakgahlanong le ho fumanwa o lemolato.Lekgotla lena la maipiletsole ka etsa qeto e jwalo hafeela le hlokomedisitse mmusohammoho le motho ya etsangboipiletso kappa maqwetha ahae.Ebang motho ya etsang kopoya boipiletso, kopo ya hae esa atlehe kapele ho lekgotlala magistrate a ka lebisangongoreho ya hae ho hloho yalekgotla la dinyewe ya bitswangmoahlodi e moholo wa lekgotlale phahameng la dinyewe eoe kabang yena a ka lekolangseo. Ebang kopo ya boipiletso etjhaellwa monwana ke lekgotlala magistrate o lokela ho emelaho fumantshwa letsatsi la homamelwa ha boipiletso ba haolekgotleng le phahameng ladinyewe. Hang ha tseo di se diphethahetse mothjo ya entsengkopo kappa maqwetha a haea tla fumantshwa lengolo leba hlalosetsang ka letsatsi leoboipiletso ba bona bo tlang homamelwa ka lona. Kopo ena yaboipiletso e tla mamelwa lekgotlengle phahameng la dinyewekapele ho baahlodi ba babedikapa ba bararo haeba ho enale ho hong ho ikgethang. Ebangkopo ya boipiletso e qhelelwaka thoko ke lekgotla le phahamengla dinyewe, kopo e jwalo eka boela ya lebiswa ho moahlodie moholo wa lekgotla ladinyewe la maipiletso le Bloemfontein.Athe ebang lekgotla ladinyewe la maipiletso le qhelelakopo eo ka thoko le lona, mothoya etsang kopo a ka tshepelamakgotleng a dinyewe ao le onaebang a e qhelela ka thoko aka etsang kopo ho mopresidentewan aha. Ebang moahlodi wa lekgotlale phahameng la dinyewea dumellana le kopo ya boipiletso,ho mamelwa ha kopo eo hotla etswa ke baahlodi ba bararoba dulang mmoho lekgotlengla dinyewe la maipiletso. Hoboetse ho ka etsahala hore kopoeo ya boipiletso e mamelwe kebaahlodi ba bahlano ebang hohlokeha.18ADikgau tsa bopresidente tsantshetsopele ya batjha di sebetsanale batjha ba dilemongtse pakeng tsa 14 le 25 baoe leng baahi ba Afrika Borwa.Jwalokaha re sebetsa le bathoba baholo ba fetang 300 nahaka bophara bao e boetsenge leng baithaopi, sepheo seseholo sa rona ke ho ntshetsapelebatjha ho tswa dikolong,ditjhankaneng, hammoho leditsheng tseo ba bang ba batjhaba phelang ho tsona. Haesaleho tloha selemong sa 1983 kebatjha ba balwang diketeng tse100 ho tswa ka makgalo ohle asetso le maemo a moruo ba sengba unne molemo lenaneong lenala dikgau la Afrika Borwa.18BNyewe e hlokang leeme.“Legal Aid Board e nthusitsehaholo hore ke fumane nyewee hlokang leeme, hammoho lekahlolo esa nkeng lehlakore”ana ke mantswe a ileng a buuwake monghadi Richard Kopps,eo a neng a qoswa kaho hlokofatsaka sepheo sa ho ntshakotsi. Baqosi ba hae e ne e lebashemane ba babedi ban engba le dilemong tse 10 le tse 11.Mmuso o ile wa etsaa kopo yahore ho latelwe molao wa section51(2)(b), ya molao wa tsamaisoya ditlo tsa molao, o hlalosanghore lekgotla la dinyewe le kadiha kahlolo eo bonyane bayona e ka bang dilemo tse 10tjhankaneng haeba le moqusuwae le lekgetlo la pele a tlolamolao. Mona ho ile haeba leboipiletso bah ore ho latelweSection 105A ya CPA, e lengmoo monghadi Kopps a ileng adumela molato. Mona ke moomakala ohle a amehang a ilenga kena tumellanong e mabapi lehore ke ka lebaka la eng monghadiKopps a sa lokela ho yatjhankaneng dilemo tse 10 empae ka mpa ya eba tse tharo. “ Kethabile haholo ke qeto e fihletswengke ho mamelwa ha nyeweena. Toka e ka be esa phethahalaebang monghadi Kopps ane a ahloletswe dilemo tse 10tjhankaneng.” Ana ebile mantswea Mike Burmeister wa setsi saToka se Port Elizabeth eo e nenge le yena ya neng a emetsemonghadi Kopps nyeweng yahae.MAQWETHA A RONA ATSHIRELE<strong>TSA</strong> <strong>DITOKELO</strong><strong>TSA</strong> <strong>HAO</strong>.www.legal-aid.co.zaPhone: 08610 534251. Ditokelo tsa ka ke dife ha keena le tshwaetso ya HIV?Ka nako e telele batho banang le tshwaetso ya HIV bane ban a le mohopolo wa horeha ban a ditokelo jwaleka babang. Molao o hlalosa kahophethahala hore batho ba nangle tshwaetso ya HIV ban a leditokelo mme ba lokela ho fuwaditshebeletso jwaloka baahibohle. Hona ho bolela horemotho ha a tlameha ho tinngwamenyetla le ditshebeletsohobane a ena le tshwaetso yaHIV. Dikliliniki le dipetlele tsammuso di fana ka ditshebeletsotsa kalafo ya bakudi ba HIV.2. Boithaopo ho fuwa dikeletso kaHIV(VCT)Mmuso o kentse tshebetsongleano le mabapi le hore bathoba ithaope ho ya etswa ditekotsa HIV le ho thojwa maikutlole ho fuwa dikeletso. Ho thojwamaikutlo ho lokela ho etswa pelele kamora diteko tsa HIV.3. Marang-rang le ditshebeletsotsa tshehetso bakuding ba HIVEbang o entswe diteko mme hafumanwa hore ona le tshwaetsoya HIV, moeletsi wa hao kappamooki kappa ngaka, o jaraboikarabello ba ho ofa dikeletsokappa lesedi ka mekgatlo efapaneng e fanang ka dikeletsole ditshebeletso tse hlokehang.Dikeletso di lokela ho kenyelletsadinthla tse mabapi le boemo babophelo le kalafo eo o lokelangho e fumana.4. Se lokelang ho etswa horelesea le se be le tshwaetso yaHIV(PMTCT)Ha o le mokgatjhane ona letokelo ya ho etswa diteko tsamahala tsa HIV dipetlelengkappa ditliliniking dife kappadife tsa mmuso. Mohatsaokappa molekane wa hao le yenaona le tokelo ya ho etswa ditekotsa mahala. Ebang sephethosa diteko se supa hore onale tshwaetso ya HIV, wena leAIDS HELP LINE 083 463 5389 • 080 001 2322lesea la hao lena le tokelo yaho fumana moriana o bitswangNerivapine.O lokela ho fuwadikeletso tse nepahetseng tsa hofepa lesea hobane ho le antshaletswele ho ka nna ha baka horele lona le be le tshwaetso yaHIV. O na le tokelo ho abelwalebese la mahala dikgwedi tse12.5. Kalafo ya ho se be le tshwaetsoya mafu a mangHa ona le tshwaetso yaHIV ho bonolo haholo hobale tshwaetso ya mafu amang a kenyelletsang: TB,Sefuba,numonia,meningitis,jwalo-jwalo. O na le tokelo yaho ya dipetleleng le ditlilinikingtsa mmuso ho ya fuwa kalafo emalebana le thibelo ya ho ba letshwaetso ya mafu a mang.6. Kalafo sepetlelengHa o na le tshwaetso ya HIV ona le tokelo ya ho amohelwasepetleleng sefe kappa sefesa mmuso ha o kula. O boetseo na le tokelo ya ho iswasepetlelel ka ambulance ebango kula haholo. Bakganni badi-ambulanse ha ba tlameha hohana ho o isa sepetlele. Ha o lesepetlele o na le ditokelo tsohletsa ho hlahlojwa le ho alafshwake dingaka ho thibela ho bale tshwaetso ya mahloko a kankang monyetla wa boem boo oleng ho bona.THLOKOMELO KE BAAHIHO NA LE MEKGATLO Emengatanyana e thusang le hotshehetsa ba malapa a bakudiba kulang haholo. Mekgatloe tshehetswa ka ditjhelete kemmuso. Ebang o na le tshwaetsoya HIV mme o kula haholo,o na le tokelo ya ho fuwaditshebeletso ke mekgatloena. Ebang boemo ba ha obohlobaetsa mme ba-heno bahloleha ho o thusa, kopa hore oitswe Dihospiseng. Dibaka tsenadi theilwe ke mmuso mme disebedisana le dipetlele hore ofuwe kalafo e ikgethang.Di-ARVHo fihlella mothating ona haho pheko ya HIV/AIDS. Le hahole jwalo ha ona le tshwaetsoya HIV o ka sebedisa merianae thibelang ho ikatisa ha HIVho thusa mmele wa hao hore ose be le tshwaetso ya mahlokoa mang. ARV-meriana enae boetse e ka fuwa bal engtlokotsing ya ho ba le tshwaetsoya HIV, ba kang diphofu tsapeto. Batho bao ba lokela hofuwa kalafo ya di-ARV nakonge ka tlase ho dihora tse 24kamora hore ba betwe.TOKELO YA HO FUMANTSHWADITHIBELA: CONDOMSMotho e mong le e mong yabatla ho kena diketsong tsathobalano o na le ditokelo tsaho fumantshwa dicondom tsamahala ho tswa ditliliniking tsammuso. Ebang di sebediswa kanepo, dicondom di ka thibelaho ima ho neng ho sa rerwahammoho le tshwaetsano yamafu a fapaneng a thobalano akang gonorrhoea, syphilis le HIV.HOPOLA: Ebang o hanelwa katse ding tsa ditokelo tsa haotseo re qetang ho di hlalosa oka ikopanya le Treatment ActionCampaign(TAC) bakeng sathuso. TAC e sebetsa le baahi kakakaretso ho etsa bonnete bahore batho ba nang le tshwaetsoya HIV/AIDS ba utlwisisa haholokaha HIV le ditokelo tsa bonale metjha eo ba lokelang ho elatela ha ba leba dikliliniking,dipetlele kappa ho ena le moobas a fumantshweng tshwaro entle(lekola lenane la makala aditsha tsa TAC leqhepeng la 29).Ebang diteko tseo o di entsengdi supile o ena le tshwaetsoya HIV, etsa dipatlisiso ka boteng le tshebediso ya di-ARVsepetleleng kappa kliliniking ehaufi le wena.


GMKNOW YOUR RIGHTS SOUTH AFRICA’S OLDEST INDEPENDENT NEWSPAPERMARCH 2009 PAGE 7KAROLO : DIKOLOTOMARCH 2009TUMELLANO YAMOKITLANEpage 10TJHELETE YAKADIMOpage 11MOREKI YAHLALEFILENGpage 12WENA LE DIKOLO <strong>TSA</strong> <strong>HAO</strong>- <strong>HAO</strong> IPHUMANA O LE MATHATENGKa nako enngwe barekiba iphumana ba lemathateng mme ba sakgone ho lefella mekitlaneya bona. Ha ho bohlokwahore motho a tlodise tefo yamekitlane ya hae, empa ebangho le thata leka ho buisana lemonga thepa mme le fihlelletumellano e ka bebofatsangtsela eo o patalang mokitlanewa hao ka yona. Ebang ofumana o ena le bothata bojwalo se bo balehe kaha bo keke ba tloha.LENGOLO LA KOPOEbang o iphumana o tlotsetefello ya hao, mme ebe oiphapanya yona, monga thepaa ka o ngolla lengolo le batlangtefo eo, e tla beng ese ekenyelleditse le phaello mme otla boela o iphumana o lokelaho lefa le ditjeho tsa lengololeo. Ho qoba mathata o kaikopanya le monga lengolo leomme wa etsa dithlophiso tsa holefa mokitlane wa hao. Ebangosa kolote khampani eo, o kanka lengolo leo le ditlankanatsa hao ho ya ba bontsha hore olefile mokitlane wa hao le horeba entse phoso. Hopola hore ose ke wa siya ditlankana tseo homonga thepa.SE KA E<strong>TSA</strong>HALANGEbang o k eke wa arabelalengolo leo kappa ho setumellano eo o e entseng lemonga thepa, a ka o romellamangolo a maqhwetha. Hopolohore o se iphapanye mangoloao a maqhwetha, kaha o lokelaho arabela nakong ya matsatsia mahlano(5) hang kamoraho a fumana. Ebang o tsebahore oa kolota o lokela hoikopanya kapele le maqhwethaa rometseng lengolo leo mme okene ditherisano le ona tsa holefa mokitlane. Le teng ebang osa dumele hore oa a kolota o kaleba ho mongodi wa lekgotla ladinyewe ya tlang ho o hlalosetsahore o ka ikarabella kgahlanongle lengolo leo kappa o kafumana leqhwetha le ka o etsetsang seo.DEFAULT JUDGEMENTSEbang o iphapanya mangoloao a maqhwetha, ho tla nkwadikgato kgahlanong le wena.Sena se bolela hore lekgotlale ka diha kahlolo kgahlanongle wena eo o tlang ho lokelaho ikarabella ho yona nakongya matsatsi a mahlono(5),kamora ho e fumana. Senase bolela hore o tla lokela holefa molato wa hao le ditjehotsohle tsa molao tse tla beng dikenyelleditse le phaello. Jwalemokitlane o tla beng o lokela holefa o tlabe o le hodimo haholopapisong le oo, o neng o okolota, mme o ka be o bolokiletjhelete ebang o ne o ile waikopanya le monga thepa.EMOLUMENTS ATTACHMENTORDERHang kamora hoba lekgotlale dihe kahlolo sena se bolelahore jwale monga thepa a kafumana tjhelete ya hae semolao.Lekgotla le ka boela la fanaka taelo ya hore ramosebetsiwa hao a hule tjhelete eoka mekgahlelo moputsongwa hao, e lefuwe ho mongathepa. Ramosebetsi wa hao haa na kgetho nthleng e jwalokaha ebang a hloelaha hoe phethahatsa o tlabe a lekgahlanong le molao mme hoka ba le dikgato tse boima tsenkwa kgahlanong le yena.GARNISHEE ORDERMona lekgotla le fana ka taeloya hore motho ya o kolotangkapa ya kolotang monga athepa a lefe tjhelete ho eo atla beng a hlwailwe hore ebeyena ya e bokeletsang bakengsa hao kappa sa monga thepa.Taelo ena e boela hore o lokelaho lefa mokitlane wa hao o kannang wa ho hulwa mokgolongwa hao kgwedi le kgwedi. Empale ha hole jwalo ha se feelamokgolong moo tjhelete eo eka hulwang ho ya ka taelo enaya lekgotla, empa e ka boelaya hulwa le moo ebang o e ntsematsete teng.EXECUTION AGAINSTPROPERTYKamora hoba lekgotla le dihekahlo eo mme ho fumanehe horeha ona tjhelete ya ho ka lefamokitlane oo, monga thepa a kaetsa kopo ya hore ho rekiswethepa ya hao. Thepa ena yahao e tla rekiswa ha feela hofumanehile lengolo la tumello ejwalo ho tswa lekgotleng mmemorumuwa wa lekgotla ke yenafeela e dumelletsweng ho kaetswa jwalo. Morumuwa o tlao etela ka makgetlo a mabedilapeng la hao, mme lekgetlola pele o tla lekola boleng bathepa e teng ka tlung, kaho etsabonnete ba hore o mmontshayona kaofela ho kenyelletswa letseo o ntseng o dikolota. Kgetlola bobedi ha morumuwa wakgotla o tla hapa thepa ya haohore e ilo rekiswa, mme thepae rekiswang ke morumuwa wakgotla e rekiswa ka tjheletee tlase. Ebang o hloka thepae lekaneng hore e ka rekiswajwaloka feneshara kapa koloi,ntlo ya hao kappa setsha letsona di ka rekiswa.SEO MONGA THEPA A KEKENG A SE E<strong>TSA</strong>Monga thepa o loketse holatela metjha e nepahetseng yamolao ho fumana tjhelete eo a ekolotwang ke moreki. Le ha holejwalo ha a dumellwa hore a kaetsa tse latelang:• A k eke a o tshosa kapa hotshosa wa leloko• A k eke ao romella mangolo,empa a lokela ho romelwake maqhwetha mme a enale nomoro ya RM2 hodimolengolong hammoho le stempesa ba ditshebeletso tsa lekgetho.Lengolo leo le boetse le lokelahoba nomoro ya nyewe lesetempe sa kgotla. Le boetse leloketse ho tliswa ke morumuwawa kgotla.• Monga thepa ha a dumellwaho nka thepa efe kapa efelapeng la hao, ntle feela lemorumuwa wa kgotla.Ebang hoka ba le motho ya kenang kamahahapa lapeng la hao ntlele tumello ya hao, o tlabe a lemolato mme ketsahalo eo o ka etlaleha mapoleseng.• Monga thepa ha a lokelaho roba mamati a hao kappadinotlolo. Seo e tlabe e le tloloya molao le tshenyo ya thepamme e ka tlalehwa sepoleseng.• Ha a dumellwa ho o letsetsabosiu, mme a re o tseleng o tlilolata thepa.• A k eke ao tshosa ka hore o iloo tshwariswa o kwallwe bakengsa mokitlane oo.• Ha a dumellwa ho letsetsamang kappa mang ho motsebisa ka molato wa hao.


MARCH 2009 PAGE 8GMSOUTH AFRICA’S OLDEST INDEPENDENT NEWSPAPERKNOW YOUR RIGHTSBOJALEFAHo tla etsahalang eng ka thepa ya hao ebang o hlokahala?bat la e arola mme bana ba ilo fumana letho Ha mosadi a le mong se etsahalang kesena: Mohlala: Pule le Morwesi ba nyalane. Pule oa timela mme boleng ba thepa ya haeke R100 000.00. Lefa lohle le wela ho Morwesi hobane le ka tlase ho R125 000.00.Bana ha ba fumane letho. Ebang lefa la hae le ballwa ho R300 000.00, Morwesi o tlafumana R125 000.00 mme bana ba arolelane e setseng.O KA THIBELA JWANG BA LELOKO HO IKABELA LEFA LA MOFU NTLE LE MOLAO?Ebang mohatsao a hlokahetse mme ba habo ba ikabela lefa la hae ka mahahapa, olokela ho etsa kopo ya tshireletso ho latela Molao wa Thlekefetso ya ka Malapeng wa1998. Kopo ena e etswa lekgotleng la dinyewe la Magistrata kappa kantorong yaMaster of the High Court.Number 8aHomeLETSHOLO LA LEFATSHE LA TWANTSHO YA AIDSLetsholo la lefatshe la twantsho ya AIDS la ho tloha ka 2005 ho fihlela ka 2010 leipiletsa ho baahi le mekgatlo e fapaneng ho le tshehetsa. Mokotaba wa letsholo lenake:”Thibela AIDS-Phethisa ditshepiso”. Sepheo ka letsholo lena ke ho kgothalletsa mebusole bahlanka ba mebuso lefatshe ka bophara hore ba phethise ditshepiso tsa bona leho matlafatsa matsholo a twantsho le thibelo ya AIDS. Ho fihlella katleho letsholonglena, ho lokela hore batho ba nang le tshwaetso ya HIV le ba tshwerweng ke AIDS bafuwe tshehetso e matla. Se hlokehang ke hore bohle ba be le kabelo letsholong lena.Tshehetso ena e lebelletswe haholo ho tswa baahing, mekgatlong ya baahi, mekgatlongya dikereke, mekgatlong ya batjha, mekgatlong ya bomme, mekgatlong ya basebetsi,mekgatlong ya borakgwebo ho kenyelletswa le e meng e fapaneng. Bohle ba nangle thahasello letsholong lena la twantsho ya AIDS(WZC) ba ka fumana lesedi kahoetela www.worldaidscampaign.org kappa ba ngolle Emailing e latelang: INFO@WORLDAIDSCAMPAIGN.ORG.LIMESIPHOBOJALEFAHo tla etsahalang eng ka thepa ya haoebang o hlokahala?Thabo ona le basadi ba babedi elengLime le Sipho. Ebang a hlokahala a nale thepa eo boleng ba yona e leng R500000.00, Lime le Sipho bat la fumana R125000.00 motho ka mong, mme enngwe e tlaarolelwa bana kaho lekana. Empa ebangThabo a siya thepa ya boleng ba R200000.00, Lime le Sipho bat la fumanaR100 000.00 motho ka mong mme banaha ba ilo fumana letho. Ha mofu a siyamosadi a le mong le bana, mme thepaya hae e le R500 000.00, mohatsae o tlafumana R125 000.00, mme enngwe e tlaarolelwa bana. Ha motho a hlokahala asa etsa WILL thepa ya hae e tla arolwaho ya ka Molao wa Mafa wa 81 waselemo sa 1987 ho latela qeto ya Molaowa Motheonyeweng ya Bhe kgahlanongle Magistrata wa Khayelitsha ka selemosa 2004. Molao ona o ne o sebetsamerabeng e itseng. Empa kamora qeto eileng ya nkwa nyeweng ya Bhe, molao onao se o sebetsa merabeng yohle ya AfrikaBorwa. Hona ho bolela hore karolo yalefa ho ya ka melao ya setso e k eke yaqobellwa hore e etsahale.BOJALEFA LE MANYALO A SETHEPU ASETSONyeweng ya Bhe ya selemo sa 2004 le tseding, qeto ya lekgotla la dinyewe la Molaowa Motheo e ile ya fetola melawana yohleya bojalefa ya batho ba batsho. Pele hola 15 Pudungwana 2004 ha motho a ne ahlokahala a sa nyala kappa a ne a nyetseho ya ka molao wa setso mme a sa etsaWill, lefa la hae le ne le arolwa ho latelakarolo ya 23 ya molao wa tsamaiso yabatho ba batsho o reng:Ha mofu(monna kappa mosadi)a ne anyetse ka setso kappa a ne a sa nyalakappa ho nyalwa mora wa hae e moholokappa motho wa monna ya ka sehlohonglelokong la e ne e eba mojalefa.Ebang mofu a ne a ena le mosadi, mosadieo o ne a tla abelwa lefa ha feela adumellana le mora e moholo kappa monnaya ka sehlohong lapeng leo.Ebang e le mosadi ya hlokahetseng lefalohle e ne eba la monna wa hae.LEKGOTLA LA MOLAO WA MOTHEO LEDIHILE KAHLOLO EFE?Karolo ya bo-23 ya Molao wa Tsamaisowa batho ba batsho ha e molaong.Molao oo o ne o qhelela ka thoko mosadile bana mmoho le bana ba bang ban engba le kantle.Molao o motjha o kenyelletsang batho babatsho, o na o re:Ho lokela ho fumaneha boleng ba tjheleteba lefa la mofu mme e arolelwe basadiba hae le bana kappa ditloholo eba dile teng.Mosadi e mong le e mong o lokela hofumana R125 000.00 mme enngwe earolelwe bana. Ebang thepa kappa lefala mofu e se ngata haholo hore mosadi emong le e mong a fumane R125 000.00,THABOKHAYA KHONA SIBONGILESIMPHIWE LINDEKAHAROLDMAUDEPETER PAUL MILLYworld aids campaignThe World AIDS Campaign (WAC) from 2005 to 2010 is calling on individuals and groups to support thetheme “Stop AIDS. Keep the promise” aimed at governments and policy makers. The intention is to establish aninternational campaign to hold our leaders accountable for their promises and commitments and take the actionnecessary to deliver on them. Achieving this ambition requires more support and action than people living withand affected by HIV and AIDS are able to generate on their own. What is needed is the involvement of morepeople from many different walks of life whether they are individuals or groups whether they are part of atrade union or a faith group or part of the women’s movement or a young person wanting a better world in thefuture. Everyone can contribute whether that is by making your promise to support the campaign and its work orby actively promoting the campaign with friends and colleagues.GROCOTT’S MAIL WOULD LIKE TO THANK WORLD AIDS CAMPAIGN, FOR THE KIND USE OF THEIR POSTERS.FOR THOSE INTERESTED IN WAC, PLEASE GO TOWWW.WORLDAIDSCAMPAIGN.ORGOR EMAIL INFO@WORLDAIDSCAMPAIGN.ORG

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!