Czystki etniczne i klasowe w Europie XX wieku. Szkice do problemu

Piotr MadajczykCzystki etniczne i klasowe w Europie XX wieku. Szkice do problemu.Instytut Studiów Politycznych PANWarszawa 2010Spis treściWstęp ...............................................................7Geneza .............................................................19Powstawanie państw narodowych ..............................25I wojna światowa ...................................................42Okres międzywojenny ..............................................54Prawo do samostanowienia a geopolityka ........................65Centralistyczne państwo narodowe ................................73Polityka wobec mniejszości narodowych ..........................84Wielki Kryzys, ideologie autorytarne i totalitarne ...............91W obliczu zbliżającej się wojny ....................................100II wojna światowa ..................................................109Czystki klasowe i etniczne w polityce ZSRR .......................125Czystki rasowe i etniczne w polityce III Rzeszy ...................142Inne czystki etniczne ................................................159Ruchy ludności w końcowym okresie wojny ........................171Sytuacja polityczna po 1945 r. ...................................179Polityka sowiecka ....................................................179Czystki etniczne a państwo narodowe ..................................185Rola czystek etnicznych w polityce wewnętrznej ....................193Czechosłowacja ............................................................195Jugosławia ..................................................................201Przypadek szczegolny – Węgry ...........................................206Czystki etniczne a tworzenie systemu komunistycznego ............210Przebieg czystek etnicznych po 1945 r. .............................223Zasady prowadzenia czystek etnicznych ...............................228Segregacja i dyskryminacja ..............................................228Wysiedlenia .................................................................239Wymiana ludności ..........................................................246Przesiedlenia wewnętrzne, deportacje .................................254Osadnictwo i re...zacja ....................................................258Przemoc ......................................................................267System represji ..............................................................284Wykorzystanie materialne .................................................298Połofi cjalny rabunek mienia ..............................................308Praca przymusowa ..........................................................311Zakończenie .................................................................315Bibliografi a ..................................................................325Summary .....................................................................355WstępWielkie migracje były od tysięcy lat częścią historii człowieka i mechanizmem napędowymrozwoju. Często wymuszone były warunkami życia, czyli koniecznością szukania nowych,lepszych możliwości egzystencji. Jednakże tematem tej książki jest tylko jedna ich forma:migracje dokonywane pod bezpośrednim lub pośrednim przymusem, gdy opuszczeniedotychczasowego miejsca zamieszkania nie jest decyzją dobrowolną (także w ciężkiej sytuacjiekonomicznej), lecz decyzją narzuconą. Tym samym przedmiot rozważań zawartych w niniejszejksiążce jest fragmentem znacznie szerszej historii migracji i migracji przymusowych, aleznajduje się na styku z władzą, ze wspólnotą kształtowaną w rożnych okresach na rożnychpodstawach, jednak zawsze wykluczającą pewne grupy jako obcych.Nie jest łatwe jasne określenie granic obszaru, stanowiącego centrum zainteresowanianiniejszej książki. Punkt ciężkości rozważań stanowi Czechosłowacja, Polska i Węgry i na nichkoncentruje się moja analiza, ale często niezbędne było, dla wyjaśnienia omawianych

zagadnień, szersze odwołanie się do Europy Środkowej. Wspomnianych trzech państw nie sposóboddzielić od środkowoeuropejskiego „kontekstu”, gdyż każde z nich uwikłane było w kilkakonfliktów. Wprawdzie w Poczdamie zapadła w 1945 r. decyzja o wysiedleniu Niemców z Polski,Czechosłowacji i Węgier, ale była to dość pozorna zbieżność, gdyż państwa te należały doodmiennych stref konfliktów. Ze względu na Węgry, ale także mniejszość niemiecką, koniecznebyło włączenie w pewnym zakresie do rozważań Jugosławii, choć nie uznałem za celowegłębszej analizy problematyki bułgarskiej, greckiej i albańskiej. Nie stanowi przedmiotudociekań Austria, aczkolwiek państwo to w sposób nieunikniony będzie się pojawiać, podobniejak Włochy, w moich rozważaniach. Nie było jednak możliwe całkowite pominięcie tejproblematyki, gdyż jedną z istotnych perspektyw analizy jest rozpad wielonarodowościowychimperiów, a dotyczy to także imperiów Osmanów i Habsburgów.We wschodniej części Europy Środkowej, do której w większości należała Polska, konfliktokreślany był przede wszystkim przez polskie dążenie do wyzwolenia się spod hegemoniirosyjskiej i niemieckiej. Polskie dążenia konfrontowane były z niepodległościowymi ruchaminarodowymi – kształtującymi się między Polską i Rosją – w społeczności litewskiej, białoruskiej iukraińskiej. Między Rosją a Niemcami formowały się ruchy narodowe Łotwy i Estonii, przy czymw przypadku tych dwóch krajów bałtyckich nie odgrywały większej roli relacje z Polską, takważne dla Litwy. Litwa stanowiła fragment północnej części regionu, czyli styku wpływówrosyjsko-niemiecko-bałtyckich. W tym rejonie Europy istotną rolę odgrywały społecznościniemiecka, żydowska i polska. Czechosłowacja i Węgry należały do strefy tradycji Austro-Węgier, w której równie istotnym lub jeszcze ważniejszym problemem jak ludność narodowościniemieckiej były społeczności narodowości węgierskiej i wpływy węgierskie. Czechosłowacjałączyła obydwa problemy – ludność narodowości niemieckiej była zasadniczym problemem wCzechach, ale drugorzędnym wobec ludności węgierskiej na Słowacji. Na Węgrzech kwestiamniejszości niemieckiej miała, o czym piszę dalej, drugorzędne znaczenie, wobec powstałego zdziedzictwa Austro-Węgier problemu węgierskich mniejszości w państwach graniczących zWęgrami (Jugosławii, Rumunii, Czechosłowacji). Na obszarze późniejszej Jugosławii z koleipostrzegano na północy jako głównego wroga Węgrów, na zachodzie Włochów, będąc ponadtouwikłanym w konflikt ze światem islamu i rozpadającym się Imperium Osmańskim.Na styku Rumunii i Ukrainy – Besarabia, Bukowina, występowały dwa konflikty: po pierwsze,wrogość wobec Żydów, po drugie, konflikt ukraińsko—rumuński1. Wrogość wobec Żydów byłasilniejsza, szczególnie na przyłączonych do Rumunii po I wojnie światowej ziemiach Austro-Węgier, na których byli oni całkowicie obcy kulturze rumuńskiej. Konflikt ukraińsko-rumuńskidominował w obydwu wspomnianych regionach, włączonych do Rumunii, ale z ukraińskąwiększością. Ogólnie rzecz biorąc, w Rumunii jednak ważniejszy od tego konfliktu był kolejny –rumuńsko-węgierski, dotyczący przede wszystkim Siedmiogrodu (w Rumunii nazywanegoTransylwanią). W tym kontekście nie dziwią stosunkowo łagodne działania wobec mniejszościniemieckiej po II wojnie światowej, gdyż mniejszość ta nie była postrzegana jako rzeczywistezagrożenie dla Rumunii. Na południowym wschodzie Rumunia doprowadziła do konfliktu zBułgarią, anektując w całości Dobrudżę, w tym zamieszkałą w większości przez BułgarówDobrudżę Południową. Bułgaria odzyskała tę część Dobrudży w 1940 r.Mapa 1Bułgaria w końcu XIX w.Źrodło: http://www.lib.utexas.edu/maps/historical/balkan_boundaries_1914.jpgBułgaria stanowiła przejście do kolejnej strefy konfliktów, o którą zahaczała już Jugosławia wswojej południowej części – mniejszości niemiecka czy węgierska nie odgrywały w Bułgariiżadnej roli. Bułgaria powstała z rozpadu Imperium Osmańskiego i graniczyła z Turcją, a tymsamym była to granica religii chrześcijańskiej i muzułmańskiej (mapa 1). To oznaczało, żeproblemem dla Bułgarii – w przeciwieństwie do Rumunii – mogła być kilkusettysięcznaspołeczność muzułmańska, pozostałość czasów, gdy muzułmanie stanowili prawie 1/3miejscowej ludności. Do grupy państw, w których głównym problemem była ludność turecka,należała oprócz tego Grecja (około 200 tys. w 1930 r.).Jednakże konflikt narodowościowy w Bułgarii miał ograniczony zakres. Zamieszkała w niejludność turecka definiowała się jako grupa w kategoriach religijnych, a nie narodowościowych.Żyła we własnym, izolowanym od otoczenia świecie. W okresie międzywojennym trwały jednakprzesiedlenia do Turcji, które objęły ponad 200 tys. osób. Była to kontynuacja tendencji sprzed Iwojny światowej, gdy część ludności muzułmańskiej zbrojnie przeciwstawiała się nowej sytuacji,a do 1912 r. ponad 350 tys. muzułmanów przesiedliło się z Bułgarii (por. Stojanov 1994, s. 284).Konflikt zaczął narastać począwszy od lat 30. XX w., pod wpływem uwarunkowańwewnątrzpolitycznych i zewnętrznych. W Bułgarii zyskały na sile tendencje autorytarne, a wśród

zbiorowo wydalać cudzoziemców. Zasady te nie obowiązywały jednak w pierwszych latach pozakończeniu II wojny światowej.W niniejszej książce przedmiotem analizy są mające ogólniejszy wymiar mechanizmy czysteketnicznych i, w mniejszym zakresie, klasowych. Tym samym istnieje w niej pewna tendencja doszukania wspólnych cech takich działań, bez ciągłego przypominania odmiennych uwarunkowań imotywacji stron konfliktu. Stąd konieczne jest przypomnienie, że nie oznacza to w żadnymprzypadku stawiania wszystkich stron konfliktu na jednej płaszczyźnie. Wydaje się jednak, żetakie porównawcze, szersze spojrzenie jest możliwe i poznawczo owocne. Ten problem starałemsię już ukazać w poprzedniej pracy, Polska jako państwo narodowe. Historia i pamięć9,poświęconej przede wszystkim czystkom etnicznym w relacjach polsko-niemieckich. Czystki sączęścią procesu dopasowywania struktury etnicznej do granic państw narodowych, szczególnietych powstałych po rozpadzie wielonarodowych imperiów. Z tego punktu widzenia jest to processtabilizacji państwa narodowego w wyniku usuwania z niego elementów postrzeganych przezwiększość jako niepożądane, obce. Dokonuje się on zawsze w konkretnych ramach politycznych,zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych. W okresie po I wojnie światowej konieczne byłopołączenie prawa do samostanowienia, odwołującego się do niedających się pogodzić tradycjihistorycznych wpływów, ze stworzeniem stabilnych i zdolnych do istnienia państw. Drugiwarunek oznaczał nierzadko łamanie prawa do samostanowienia. Sytuacja ta powtórzyła się,aczkolwiek w mniejszym zakresie, po II wojnie światowej, gdy w celu stworzenia stabilnychpaństw (Polska, Czechosłowacja) alianci zgodzili się na przesiedlenie kilku milionów Niemcow10.Były to przełomowe momenty, gdy w kształtowaniu nowej mapy Europy rozstrzygające byłypolityczne koncepcje, a prawo było narzędziem całkowicie niewystarczającym, o charakterzejedynie pomocniczym. Wewnątrzpolitycznym uwarunkowaniem jest natomiast fakt realizowaniaczystek etnicznych w ramach konkretnych systemów politycznych, odwołujących się do rożnychwartości i akceptujących w rożnym stopniu użycie i skalę przemocy. System polityczny może byćosadzony w ideologii dominującej w danym państwie, może być także narzucony z zewnątrz, jaksię to często działo po II wojnie światowej. Niewątpliwie tworzone wówczas w EuropieŚrodkowo-Wschodniej komunistyczne systemy totalitarne nie były odpowiedzialne za eskalacjęprzemocy na podłożu narodowościowym, ale ze względu na swój system wartości i akceptacjęprzemocy przyczyniły się do nadania mechanizmom represji długotrwałego charakteru. Granicedopuszczalności dyskryminacji i przemocy są uwarunkowane także społecznie. Dominująca wdanym momencie kultura polityczna określa, po pierwsze, kto należy do narodowej wspólnoty, akto nie, po drugie – jakie metody działania są wobec wykluczanych dopuszczalne. Kryteria temogą pod wpływem ideologii czy też wojny ulec zaostrzeniu i brutalizacji. Zasadniczymproblemem nie jest więc tendencja państw narodowych do wykluczania ze wspólnoty narodowejgrup odmiennych etnicznie, bowiem ma ona w dobie dominacji państwa narodowego charakteruniwersalny. Kluczowe znaczenie ma to, jakiego rodzaju działania są społecznie akceptowane.Czystki etniczne i klasowe mają także własną dynamikę, wynikającą z faktu, że wnieunikniony sposób muszą się odwoływać do metod dyskryminacji i przemocy, jeżeli chcąskutecznie skłonić wybrane grupy ludności do opuszczenia kraju. Kierują nimi uniwersalnereguły, widoczne zawsze, gdy pojawia się przemoc w relacjach między rożnymi grupamiludności, lub typowe dla określonej polityki państw (na przykład sprawy majątkowe). Umożliwiato wskazanie na uniwersalne mechanizmy, co – podkreślam raz jeszcze – nie oznacza stawianiawszystkich stron na tej samej płaszczyźnie.*Dziękuję tym wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tej książki, a prace nad niątrwały wiele lat. Zebranie części materiałów umożliwiło mi już przed laty stypendium przyznaneprzez Niemiecką Wymianę Akademicką (DAAD), które wykorzystałem na przeprowadzeniekwerendy w niemieckich bibliotekach. W kolejnych latach książka była uzupełniana, w miaręmożliwości i przeznaczanego na nią wolnego czasu. Niekiedy też była odkładana, gdy brakowałokoncepcji kształtu, jaki należy jej nadać. Nie było możliwe ujęcie w stosunkowo niewielkimopracowaniu tak rozległej i złożonej problematyki, stąd ograniczenie się do „szkiców doproblemu”, czyli pewnych wybranych zagadnień, których osią są tytułowe czystki etniczne iklasowe w Europie XX wieku.Dziękuję także Instytutowi Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, w którym mamprzyjemność pracować od lat, a który umożliwił mi pracę nad książką oraz jej wydanie.