Czystki etniczne i klasowe w Europie XX wieku. Szkice do problemu

zagadnień, szersze odwołanie się do Europy Środkowej. Wspomnianych trzech państw nie sposóboddzielić od środkowoeuropejskiego „kontekstu”, gdyż każde z nich uwikłane było w kilkakonfliktów. Wprawdzie w Poczdamie zapadła w 1945 r. decyzja o wysiedleniu Niemców z Polski,Czechosłowacji i Węgier, ale była to dość pozorna zbieżność, gdyż państwa te należały doodmiennych stref konfliktów. Ze względu na Węgry, ale także mniejszość niemiecką, koniecznebyło włączenie w pewnym zakresie do rozważań Jugosławii, choć nie uznałem za celowegłębszej analizy problematyki bułgarskiej, greckiej i albańskiej. Nie stanowi przedmiotudociekań Austria, aczkolwiek państwo to w sposób nieunikniony będzie się pojawiać, podobniejak Włochy, w moich rozważaniach. Nie było jednak możliwe całkowite pominięcie tejproblematyki, gdyż jedną z istotnych perspektyw analizy jest rozpad wielonarodowościowychimperiów, a dotyczy to także imperiów Osmanów i Habsburgów.We wschodniej części Europy Środkowej, do której w większości należała Polska, konfliktokreślany był przede wszystkim przez polskie dążenie do wyzwolenia się spod hegemoniirosyjskiej i niemieckiej. Polskie dążenia konfrontowane były z niepodległościowymi ruchaminarodowymi – kształtującymi się między Polską i Rosją – w społeczności litewskiej, białoruskiej iukraińskiej. Między Rosją a Niemcami formowały się ruchy narodowe Łotwy i Estonii, przy czymw przypadku tych dwóch krajów bałtyckich nie odgrywały większej roli relacje z Polską, takważne dla Litwy. Litwa stanowiła fragment północnej części regionu, czyli styku wpływówrosyjsko-niemiecko-bałtyckich. W tym rejonie Europy istotną rolę odgrywały społecznościniemiecka, żydowska i polska. Czechosłowacja i Węgry należały do strefy tradycji Austro-Węgier, w której równie istotnym lub jeszcze ważniejszym problemem jak ludność narodowościniemieckiej były społeczności narodowości węgierskiej i wpływy węgierskie. Czechosłowacjałączyła obydwa problemy – ludność narodowości niemieckiej była zasadniczym problemem wCzechach, ale drugorzędnym wobec ludności węgierskiej na Słowacji. Na Węgrzech kwestiamniejszości niemieckiej miała, o czym piszę dalej, drugorzędne znaczenie, wobec powstałego zdziedzictwa Austro-Węgier problemu węgierskich mniejszości w państwach graniczących zWęgrami (Jugosławii, Rumunii, Czechosłowacji). Na obszarze późniejszej Jugosławii z koleipostrzegano na północy jako głównego wroga Węgrów, na zachodzie Włochów, będąc ponadtouwikłanym w konflikt ze światem islamu i rozpadającym się Imperium Osmańskim.Na styku Rumunii i Ukrainy – Besarabia, Bukowina, występowały dwa konflikty: po pierwsze,wrogość wobec Żydów, po drugie, konflikt ukraińsko—rumuński1. Wrogość wobec Żydów byłasilniejsza, szczególnie na przyłączonych do Rumunii po I wojnie światowej ziemiach Austro-Węgier, na których byli oni całkowicie obcy kulturze rumuńskiej. Konflikt ukraińsko-rumuńskidominował w obydwu wspomnianych regionach, włączonych do Rumunii, ale z ukraińskąwiększością. Ogólnie rzecz biorąc, w Rumunii jednak ważniejszy od tego konfliktu był kolejny –rumuńsko-węgierski, dotyczący przede wszystkim Siedmiogrodu (w Rumunii nazywanegoTransylwanią). W tym kontekście nie dziwią stosunkowo łagodne działania wobec mniejszościniemieckiej po II wojnie światowej, gdyż mniejszość ta nie była postrzegana jako rzeczywistezagrożenie dla Rumunii. Na południowym wschodzie Rumunia doprowadziła do konfliktu zBułgarią, anektując w całości Dobrudżę, w tym zamieszkałą w większości przez BułgarówDobrudżę Południową. Bułgaria odzyskała tę część Dobrudży w 1940 r.Mapa 1Bułgaria w końcu XIX w.Źrodło: http://www.lib.utexas.edu/maps/historical/balkan_boundaries_1914.jpgBułgaria stanowiła przejście do kolejnej strefy konfliktów, o którą zahaczała już Jugosławia wswojej południowej części – mniejszości niemiecka czy węgierska nie odgrywały w Bułgariiżadnej roli. Bułgaria powstała z rozpadu Imperium Osmańskiego i graniczyła z Turcją, a tymsamym była to granica religii chrześcijańskiej i muzułmańskiej (mapa 1). To oznaczało, żeproblemem dla Bułgarii – w przeciwieństwie do Rumunii – mogła być kilkusettysięcznaspołeczność muzułmańska, pozostałość czasów, gdy muzułmanie stanowili prawie 1/3miejscowej ludności. Do grupy państw, w których głównym problemem była ludność turecka,należała oprócz tego Grecja (około 200 tys. w 1930 r.).Jednakże konflikt narodowościowy w Bułgarii miał ograniczony zakres. Zamieszkała w niejludność turecka definiowała się jako grupa w kategoriach religijnych, a nie narodowościowych.Żyła we własnym, izolowanym od otoczenia świecie. W okresie międzywojennym trwały jednakprzesiedlenia do Turcji, które objęły ponad 200 tys. osób. Była to kontynuacja tendencji sprzed Iwojny światowej, gdy część ludności muzułmańskiej zbrojnie przeciwstawiała się nowej sytuacji,a do 1912 r. ponad 350 tys. muzułmanów przesiedliło się z Bułgarii (por. Stojanov 1994, s. 284).Konflikt zaczął narastać począwszy od lat 30. XX w., pod wpływem uwarunkowańwewnątrzpolitycznych i zewnętrznych. W Bułgarii zyskały na sile tendencje autorytarne, a wśród