Czystki etniczne i klasowe w Europie XX wieku. Szkice do problemu

zbiorowo wydalać cudzoziemców. Zasady te nie obowiązywały jednak w pierwszych latach pozakończeniu II wojny światowej.W niniejszej książce przedmiotem analizy są mające ogólniejszy wymiar mechanizmy czysteketnicznych i, w mniejszym zakresie, klasowych. Tym samym istnieje w niej pewna tendencja doszukania wspólnych cech takich działań, bez ciągłego przypominania odmiennych uwarunkowań imotywacji stron konfliktu. Stąd konieczne jest przypomnienie, że nie oznacza to w żadnymprzypadku stawiania wszystkich stron konfliktu na jednej płaszczyźnie. Wydaje się jednak, żetakie porównawcze, szersze spojrzenie jest możliwe i poznawczo owocne. Ten problem starałemsię już ukazać w poprzedniej pracy, Polska jako państwo narodowe. Historia i pamięć9,poświęconej przede wszystkim czystkom etnicznym w relacjach polsko-niemieckich. Czystki sączęścią procesu dopasowywania struktury etnicznej do granic państw narodowych, szczególnietych powstałych po rozpadzie wielonarodowych imperiów. Z tego punktu widzenia jest to processtabilizacji państwa narodowego w wyniku usuwania z niego elementów postrzeganych przezwiększość jako niepożądane, obce. Dokonuje się on zawsze w konkretnych ramach politycznych,zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych. W okresie po I wojnie światowej konieczne byłopołączenie prawa do samostanowienia, odwołującego się do niedających się pogodzić tradycjihistorycznych wpływów, ze stworzeniem stabilnych i zdolnych do istnienia państw. Drugiwarunek oznaczał nierzadko łamanie prawa do samostanowienia. Sytuacja ta powtórzyła się,aczkolwiek w mniejszym zakresie, po II wojnie światowej, gdy w celu stworzenia stabilnychpaństw (Polska, Czechosłowacja) alianci zgodzili się na przesiedlenie kilku milionów Niemcow10.Były to przełomowe momenty, gdy w kształtowaniu nowej mapy Europy rozstrzygające byłypolityczne koncepcje, a prawo było narzędziem całkowicie niewystarczającym, o charakterzejedynie pomocniczym. Wewnątrzpolitycznym uwarunkowaniem jest natomiast fakt realizowaniaczystek etnicznych w ramach konkretnych systemów politycznych, odwołujących się do rożnychwartości i akceptujących w rożnym stopniu użycie i skalę przemocy. System polityczny może byćosadzony w ideologii dominującej w danym państwie, może być także narzucony z zewnątrz, jaksię to często działo po II wojnie światowej. Niewątpliwie tworzone wówczas w EuropieŚrodkowo-Wschodniej komunistyczne systemy totalitarne nie były odpowiedzialne za eskalacjęprzemocy na podłożu narodowościowym, ale ze względu na swój system wartości i akceptacjęprzemocy przyczyniły się do nadania mechanizmom represji długotrwałego charakteru. Granicedopuszczalności dyskryminacji i przemocy są uwarunkowane także społecznie. Dominująca wdanym momencie kultura polityczna określa, po pierwsze, kto należy do narodowej wspólnoty, akto nie, po drugie – jakie metody działania są wobec wykluczanych dopuszczalne. Kryteria temogą pod wpływem ideologii czy też wojny ulec zaostrzeniu i brutalizacji. Zasadniczymproblemem nie jest więc tendencja państw narodowych do wykluczania ze wspólnoty narodowejgrup odmiennych etnicznie, bowiem ma ona w dobie dominacji państwa narodowego charakteruniwersalny. Kluczowe znaczenie ma to, jakiego rodzaju działania są społecznie akceptowane.Czystki etniczne i klasowe mają także własną dynamikę, wynikającą z faktu, że wnieunikniony sposób muszą się odwoływać do metod dyskryminacji i przemocy, jeżeli chcąskutecznie skłonić wybrane grupy ludności do opuszczenia kraju. Kierują nimi uniwersalnereguły, widoczne zawsze, gdy pojawia się przemoc w relacjach między rożnymi grupamiludności, lub typowe dla określonej polityki państw (na przykład sprawy majątkowe). Umożliwiato wskazanie na uniwersalne mechanizmy, co – podkreślam raz jeszcze – nie oznacza stawianiawszystkich stron na tej samej płaszczyźnie.*Dziękuję tym wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tej książki, a prace nad niątrwały wiele lat. Zebranie części materiałów umożliwiło mi już przed laty stypendium przyznaneprzez Niemiecką Wymianę Akademicką (DAAD), które wykorzystałem na przeprowadzeniekwerendy w niemieckich bibliotekach. W kolejnych latach książka była uzupełniana, w miaręmożliwości i przeznaczanego na nią wolnego czasu. Niekiedy też była odkładana, gdy brakowałokoncepcji kształtu, jaki należy jej nadać. Nie było możliwe ujęcie w stosunkowo niewielkimopracowaniu tak rozległej i złożonej problematyki, stąd ograniczenie się do „szkiców doproblemu”, czyli pewnych wybranych zagadnień, których osią są tytułowe czystki etniczne iklasowe w Europie XX wieku.Dziękuję także Instytutowi Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, w którym mamprzyjemność pracować od lat, a który umożliwił mi pracę nad książką oraz jej wydanie.