ARCH - zielonagora.sarp.org.pl - Stowarzyszenie Architektów Polskich

24
/esej/
/esej/
25
samoloty, zapory wodne, instrumenty chirurgiczne, bije wszystkie poprzednie
epoki na głowę. Ilekroć jednak usiłuje połączyć bezinteresowne
z użytecznym, zrobić coś co ma być zarazem funkcjo nalne i piękne, ponosi
zupełną porażkę. Nigdy w przeszłości nie stworzono czegoś tak ohydnego,
jak przeciętny nowoczesny abażur lub budynek, obojętnie – mieszkalny
czy publiczny. Czy może być większa potworność niż nowoczesny biurowiec?
zapytuje poeta. Listę Audena można uszczegółowić, przywołując
na myśl dowolny element miejskiego krajobrazu: osiedle mieszkaniowe,
tzw. pawilon handlowy, szkołę, kościół, dom jednorodzinny…
Jeżeli wypadnie zgodzić z tą opinią, ku czemu skłania obraz współczesnego
miasta, to jednak istnieją wyjątki nie zaprzeczające regule. Istnieje
w ronchamp pielgrzymia kaplica – Notre-Dame-du-Haut, był przecież,
opisywany przez rolanda Barthesa – Citroen ds 19, jest produkowana
przemysłowo lampa – Tizio zaprojektowana przez richarda Sapera, rzeczy
trudne do odnalezienia bez przewo dnika, w gmatwaninie i natłoku
użytecznych i estetycznych zarazem wytworów ludzkiej działalności. Bez
przewodnika nie sposób także odnaleźć Insel Hombroich.
użyteczność tych rzeczy – samochodu, kaplicy, lampy – pozostaje oczy-
wista i niekwestionowana. Ale zanim ktokolwiek ją dostrzega, widzi najpierw
kształty, recenzuje ich estetykę, wyraża sąd o ich urodzie. użyteczność
nie pozostaje niewidzialna, ale pozostaje całkowicie przeźroczysta.
Trzeba więc umieć zgodzić się z Livio Vaccinim, który pisał: …architektura
pojawia się wówczas, gdy człowiek odczuwa potrzebę, która skłania
go do spojrzenia na rzecz »w pewien sposób«; gdy stawia racje ogólne
nad wymaganiami osobistymi; gdy wybiega dalej niż wymagałaby tego
zwykła przydatność […]. Architektura jest rzeczą bezużyteczną.
5. architektura albo budowanie światów.
Ongiś Francesco di Giorgio martini podawał szczegółowe wymiary kościoła
San Francesco di Vigna w Wenecji, oparte na greckiej skali muzycznej,
i porównywał wielką kaplicę do głowy ludzkiej, a współcześni nie
okazali zdziwienia w obliczu takiego ezoterycznego symbolizmu. Próby
budowania światów mitycznych bądź realnych w przeszłości archi tektury
spotykamy wielokrotnie. Potrzeba oparcia w ideologii, znalezienia punktu
odniesienia w idei – potwierdza historia.
Dziś również architektura – by istnieć, może bardziej niż inne sztuki,
potrzebuje pretekstu, uzasadnienia, teorii, idei czy ideologii usprawiedliwiających
poczynania twórcy we własnych oczach i w oczach publiczności.
Jeżeli jest to idea panująca, szeroko zrozumiała i akceptowana,
poruszanie się w jej ramach, w znacznej mierze, zwalnia od odpowiedzialności
za poczynania artystyczne. uzupełniona pewnym zasobem
gotowych form estetycznych pozwala architektowi, także innemu
artyście, poruszać się w tym świecie swobodnie, a z pewnością spokojnie.
W innym wypadku, jak to pisze umberto eco w Glosie do Imienia Róży:
Zanim przystąpi się do opowiadania, trzeba skonstruować sobie świat
urządzony w możliwie najdrobniejszych szczegółach. […] Świat stworzony
sam dyktuje nam dalszy ciąg opowiadania […].
Budowaniu światów służą preteksty: urbanistyczne, architektoniczne
i inne. motywacje urbanistyczne (czyli zapis właściwości miasta,
i architektury, możliwych do opisania i przeanalizowania) uznaje się
jako podstawową kategorii pretekstu poszukiwania wskazówek dla
odkrywania formy kolejnej architektury. Taki pretekst może być także
rodzajem inspiracji romantycznej, bez analizy przestrzeni miasta,
lecz jako nakładanie się powidoków, wspomnień, wyobrażeń. za pretekst
budowy formy może posłużyć kontekst rozumiany jako gra z otoczeniem
i inny: kontekst kulturowy, czyli także problem archetypów,
także zagadnienie interwencji w strefie kontekstu, a nie tekstu.
Pretekst można odnaleźć odkrywając księgi przeszłości: mapy, obrazy,
ryciny. Lista pretekstów architektonicznych – dla budowania światów –
jest rozległa: najpierw pretekstem bywa użyteczność. Do innej ka-
tegorii może należeć gra w symbolikę przestrzeni, rozumiana zgodnie
z potrzebą twórcy. Oczywistym pretekstem jest naśladowanie mistrzów.
Innych dostarcza Światowe muzeum Wyobraźni: nie ma ksiąg
zakazanych – świat Piranesiego, i świat malewicza jako zbiór pierwo-
wzorów można przywołać do teraźniejszości. Czy jest to sfera pretekstów
architektonicznych, czy może już dotyka poezji? Pretekstami
poetyckimi posługują się poeci i nie sposób dokonać krótkiej kla-
syfikacji. Granica między pretekstami „racjonalnymi” i „poetyckimi”
zaciera się, wszystkie są tyleż poetyckie, co racjonalne. Tak rozumiany
pretekst jest początkiem tworzenia archite ktury, początkiem budowania
świata, który podpowie (twórcy) dalszy ciąg opowiadania, jest
także sztucznym światem, w którym z przyjemnością zagłębić się
może widz-erudyta, który zamieniony na rzeczywistość uczynić ją
może światem sztuki.
Po narysowaniu, lub zbudowaniu – architektura sama staje się pretekstem
– forma lub znaczenie tego Świata może stać się początkiem
narodzin kolejnych kształtów.
6. architektura czyli wspaniałe kłamstwo
Wiem już teraz, że sztuka nie jest prawdą. Sztuka jest kłamstwem,
które nam pozwala zbliżyć się do prawdy, przynajmniej do tej prawdy,
która jest dla nas rozpoznawalna – to stwierdzenie Pabla Picassa
jest aktualne. nie bardzo wiadomo co jest ową prawdą, kłamstwo
zyskało nową barwę – Wspaniałego Kłamstwa Sztuki.
Dzieło architektoniczne nie jest wypowiedzią, która może być pra-
wdziwa albo fałszywa. Jest wypowiedzią, która nie poddaje się
weryfikacji, i stawianie takiej kwestii nie ma sensu: to jest status
fikcji. Demonstracyjne ogłoszenie fikcji jako zabawy a Wspaniałego
Kłamstwa jako konwencji, może być kolejnym pretekstem dla
tworzenia rzeczy: efekt końcowy zależy od artysty. Przyjęcie takiej
ideologii zakłada, że sztukę należy oglądać poprzez zamgloną szybę
świadomości, że oto oglądamy świat sztuki – świat sztuczny.
możliwość użycia takiej szyby, lub okularów z odpowiednimi szkłami,
ochronić nas może od szaleństwa potraktowania rzeczy lub akcji ar-
tystycznej, jako rzeczywistości, a architektury – łatwiej niż innej sztuki
– jako trywialnej codzienności. W owym zamgleniu należy szukać głębi
i rozległości poszerzających odbiór przedmiotu artystycznego. Poruszamy
się dziś w obrębie estetyki, która epatuje swoją kategorią fikcyjności.
Architektura postfunkcjonalizmu zwróciła się najpierw w poszukiwaniu
języka ku mitycznej przeszłości: „tradycji”, „historii” i bezużytecznej
„klasy czności”. z upodobaniem odkry wa się semantyki przestrzeni miasta
i budowli, przypomina zapomniane znaczenia architektur. Formy przeszłości
bywają przekształcane; pierwowzory ulegają dewastacji. Dezintegracja
form tworzy nową jakość elementów i kompozycji – zacierając oczywistość
przedmiotu inspiracji, i nowego dzieła sztuki. Przeszłość służy jako
materia dla tworzenia nowych języków architektury przedstawiającej:
wszystkie formy coś oznaczają. można uzyskać alibi dla aplikacji rzekomych
cytatów architektury i tworzenia nowych eklektyzmów, także modernisty-
cznych, wywodzących się z początków tego kierunku. Inni twórcy obsesyjnie
kontynuują starą grę w oczywistą już, i mityczną, super nowoczesność.
równocześnie jakby w obawie przed odpowiedzialnością nastąpiła
ucieczka w krainę niejednoznaczności, niekonsekwencji, nieoczywistości.
nowa architektura cho wała się za grubą zasłonę zabawy, scenograficzności,
i wszelkich innych zasłon, wszystkiego tego co demonstracyjnie głosi swoją
sztuczność a ironiczny podtekst kieruje na rodzaje sztuk i na ich historię,
lecz także na ogólny stan kultury.
nie ma kierunków architektury, bywa tylko oryginalność wielkich
twórców. Każdy z nich robi to na swój sposób i nie widać jakiejś jednej
teorii architektury, czy nawet prób porozumienia się w tym zakresie: nie
ma porozumienia mówiącymi różnymi językami (zdezorientowani pozostają
naśladowcy). naczelną wartością stała się nie tyle sama sztuka
zwana architekturą, co „konwencja” umożli wiająca przychylne zaakceptowanie
nowych kształtów i ich przyjazny odbiór: jeżeli widz zaakceptuje
konwencję, dalsza zabawa staje się przyjemnością, lecz do końca nie
jesteśmy pewni: opera seria to, czy buffo.
7. architektura – budowanie rzeczy
Co będzie jednak, gdy barwy wyblakną, wyjaśnienia, teorie, idee przewo-
dnie zostaną zapomniane, język architektury stanie się niezrozumiały,
a konwencje uznane za dziwaczne i zbyteczne? Jeżeli pozostaną „budowle”,
„bramy”, „wieże”, „świątynie”, albo tylko bryły widniejące w świetle,
i w mroku, i w ciemności – pozostanie architektura. Co być może
potwierdzi tezę, że: architektura jest sztuką budowania rzeczy fikcyjnych
tak, by wyglądały jak prawdziwe.
na podstawie: D. Kozłowski, Architektura czyli sztuka budowania
rzeczy [w:] Definicje architektury, Wrocław 1996
wyższe seminarium duchowne zgromadzenia księży zmartwych-
wstańców – droga czterech bram, ul. ks. pawlickiego / zielna, kraków,
autorzy: dariusz kozłowski, maria misiągiewicz, wacław stefański
| # 10 | styczeń / luty | 2012 | # 10 | styczeń / luty | 2012