Rasimu ya kuwahamisha watu na Makazi Mapya ... - Hakijamii

Rasimu ya kuwahamisha watu na Makazi MapyaMwongozo na rasimu ya mswada, 2012Nakala iliyofupishwaHakijamiiRasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 20121

Rasimu ya kuwahamisha watu na Makazi MapyaMwongozo na rasimu ya mswada, 2012Nakala iliyofupishwa

YALIYOMOOrodha ya Vifupisho 3Dibaji 41.0 Utangulizi 61.1 Mtazamo wa jumla 61.2 Tatizo 72.0 Muktadha wa kitaifa 92.1 Azimio la mataifa la haki za binadamu 92.2 Mkataba wa kimataifa wa haki za Kiuchumi,Kijamii na Kitamaduni 102.3 Mkataba wa kimataifa wa haki za kiraia na kisiasa 102.4 Mkataba wa kupiga marufuku aina zote za ubaguzi wa rangi 112.5 Mkataba wa kupiga marufuku aina zote za ubaguzi dhidi ya wanawake 112.6 Mkataba wa haki za watoto 112.7 Mkataba wa Afrika wa Haki za Binadamu 112.8 Viwango vya kimataifa na hali ya majukumu ya serikali 113.0 Muktadha wa kitaifa 133.1 Sera 133.1.1 Sera ya kitaifa ya ardhi 133.1.2 Sera ya kitaifa ya makaazi 133.2 Mfumo wa kikatiba na kisheria 143.2.1 Katiba ya Kenya 2010 143.2.2 Sheria nyenginezo 143.2.3 Jitihada za awali kushughulikia tatizo hili 193.2.4 Baadhi ya mienendo inayojitokeza 214.0 Kutafuta suluhisho:miongozo ya kuwahamisha watu 254.1 Matatizo ya kuhamishwa kwa nguvu 254.1.1 Umiliki wa ardhi 254.1.2 Usmamizi wa ardhi 264.1.3 Mpangilio wa mikakati 264.1.4 Ugavi wa madaraka na uboreshaji wa utawala 264.1.5 Viwango vya mpangilio wa mazingira 264.1.6 Taratibu za mipango ya fedha 264.1.7 Viwango vya ujenzi na utoaji wa makazi 274.1.8 Ushuru wa ardhi 27Kiambatisho: Rasimu ya mswada wa kisheria 282 Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 2012

ORODHA YA VIFUPISHOAIDSArt.CEDAWCERDCESCRCOHRECRCEIAHIVICCPRICESCRIFCJBICKENSUPKPAKRCMIADNEMANIBRAPUDHRUNUSAAcquired Immune Deficiency SyndromeArticleConvention on the Elimination of all Forms of Discrimination Against WomenConvention on the Elimination of all Forms of Racial DiscriminationCommittee on Economic, Social and Cultural RightsCentre on Housing Rights and EvictionsConvention on the Rights of the ChildEnvironmental Impact AssessmentHuman Immunodeficiency VirusInternational Covenant on Civil and Political RightsInternational Covenant on Economic, Social and Cultural RightsInternational Finance CorporationJapan Bank for International CooperationKenya Slum Upgrading ProgrammeKenya Ports AuthorityKenya Railways CorporationMwea Irrigation Agricultural DevelopmentNational Environment Management AuthorityNational Irrigation BoardRelocation Action PlanUniversal Declaration of Human RightsUnited NationsUnited States of AmericaRasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 20123

DIBAJIKatika mwaka wa 2006 kituo cha kutetea haki za uhamisho watu na makazi (COHRE), Kituocha Hakijamii na wizara ya ardhi waliandaa warsha mjini Naivasha kujadili maswalaya watu kufurushwa yalioambatana na haki za binadamu.Warsha hiyo ilihudhuriwa nawadau kutoka serikalini na taasisi zinazoshughulikia na kusimamia maswala ya ardhi. Mafanikioyaliotokana na warsha hiyo ni kubuniwa kwa jopo liloendeshwa na wizara ya ardhi. Jopo hilolilitakiwa kutoa mwongozo wa kushughulikia kesi za kuwahamisha au kuwafurusha watu wanaomilikiardhi kwa njia zisizo halali. Warsha hiyo iliandaliwa kutokana na ripoti ya Kenya ya kilamwaka kwa kamati ya haki za binadamu ya umoja wa mataifa ya mwaka 2005 jijini New York,USA. Mazungumzo baina ya umoja wa mataifa na ujumbe wa Kenya ulioongozwa na aliyekuwamkuu wa sheria Amos Wako yalisababisha mwongozo ufatao kuafikiwa:“Kwamba serikali itaunda sera na mwongozo wa kukabiliana na kesi za kuhamisha watu,kwambawatu hawatahamishwa hadi watakapoelezwa na hatua za kuwapa makaazi mapya zitekelezwe”.Baada ya jaribio la kwanza kutofanikiwa,hatimaye jopo hilo lilianza kutekeleza wajibu wakekikamilifu mwaka wa 2009,kufikia mwezi Machi 2012 rasimu ya mwongozo wa kuwahamishana kuwapa watu makaazi mbadala. Hatahivyo baada ya wadau kujadiliana zaidi,jopo hilo liliamuakuunda mswada utakao kuwa sheria.Kilichoko katika kitabu hiki ni rasimu ya mwongozoulioundwa pamoja na rasimu ya mswada.Hatua ya kuunda sheria na mwongozo huu,ni dhihirisho la jinsi wadau wanavyoweza kushirikianana kufanikiwa kutoa sera na sheria mwafaka. Japo mswada huu bado haujapitishwa kuwasheria,kuambatana na utekelezwaji wa katiba mpya, hatua hizi zitakamilishwa baada ya barazala mawaziri kuujadili na kuuwasilisha mswada bungeni. Mswada huu utakapopitishwa,itakuwahatua mwafaka katika kutetea haki za binadamu nchini.Sheria hii itakuwa mbinu ya kulinda hakina hadhi ya watu hasa watu wasiojiweza wanaoathiriwa kila wakati kutokana na kesi za kuhamishwakwa lazima kwenye ardhi.4 Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 2012

Twapongeza jamii zilizojitolea,bila kufa moyo,kupigania mswada huu. Twashukuru maafisa katikawizara ya ardhi walioongoza juhudi za kutayarisha mswada huu. Na kwa jopo lililojumuishawizara za serikali,mashirika yasio ya serikali,na mashirika ya kijamii; twasema Hongera kwakazi nzuri.Twatoa shukrani kwa Ubalozi wa Sweden kupitia mradi wa mashirika yasio ya kiserikali ya maendeleoya miji (Civil Society Urban Development Programme -CSUDP) kwa kufanikisha juhudi hizi.Twatoa shukrani pia kwa taasisi ya kimataifa ya huduma za wayahudi Marekani na Kios (the AmericanWorld Jewish Services & Kios) kwa kuwezesha watu kuhamasishwa kuhusu mswada huu.Jukumu sasa limesalia katika mikono ya serikali,hasaa wizara ya ardhi,kuhakikisha mswada huuumepitishwa kuwa sheria ili kulinda haki za waKenya katika kesi za kufurushwa kutoka makaziyao. Ni historia itakayokumbukwa na kuwafaidi mamilioni ya wakenya nchini.Odindo OpiataMkurugenzi MkuuHakijamiiRasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 20125

Haistahili watu kuhamisha hadi watakapoelezwa na hatua za kuwapa makaazi mapya zitekelezwe1.0 UTANGULIZI1.1 MTAZAMO WA JUMLAVisa vya watu kuhamishwa kutoka makaazi yao,hutokea kote duniani,katika mataifa yalioendeleana yale yanayostawi.Visa vya watu kuhamishwa kwa nguvu husababishwa na maswala kadha wa kadha ambayohuambatana kwa njia moja au nyengine. Maswala haya huhusu;•••••••Kutolewa kwa ardhi ya umma kwa njia zisizo halaliUkosefu wa hakikisho la vyeti halisi katika kumiliki ardhiMiradi ya maendeleo na ujenziTetesi za mazingiraSherehe za kimataifa kama vile, michezo ya Olympiki, kombe la dunia la kandanda namikutano ya kimataifaHatua za kurembesha mijiShinikzo la bei katika soko la biashara ya ardhi6 Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 2012

•••••Kutokuwepo kwa sera za kitaifa kutetea maslahi ya wasiojiwezaVita,ghasia za kisiasa na ukabilaMikakati ya mipangilio ya mijiKugunduliwa kwa rasilmaili na madini.Kutekelezwa kwa sheria ya ugavi wa ardhiHatua ya kuwahamisha watu kwa lazima,ni ukiukaji mkubwa wa haki za binadamu chini ya sheriaya kimataifa ya kutetea haki za binadamu.1.2 TATIZOKwa miaka mingi,haki za binadamu zimekiukwa kupita kiasi katika visa vya watu kufurushwakutoka kwa makaazi yao. Mara kwa mara,serikali na wafanyibiashara wa kibinafsi wanaodiakumiliki vipande vya ardhi hutekleza visa vya dhulma wanapohamisha watu. Maafisa wa polisi,natingatinga hutumiwa na kusababisha ghasia na hata vifo kati ya walioathiriwa. Visa hivi huathiripakubwa maisha ya familia na jamii zinazofurushwa. Waathiriwa wengi huwa watu wasiojiwezawanaoishi katika mitaa ya mabanda. Hatahivyo ni kesi ya Novemba 2011 ambapo watu wanaojiwezawaliobomolewa majumba makubwa Syokimau,ndio iliyoshinikiza bunge kumakinikana kuteua kamati maalum kutatua swala hili.Katika maeneo ya mashambani,wanaoathiriwa zaidi ni maskwota na wapangaji. Tatizo la maskotalinaathiri watu wengi kote nchini na husababishwa na miradi ya maendeleo,vita,watu waliofurushwakutoka msituni na ufisadi katika usajli wa ardhi.Mwenendo wa kuwafurusha watu huhusishwa na kesi za watu kupata ardhi kwa njia zisizo halaliau udanganyifu. Kesi hizi zimerekodiwa katika ripoti ya jopo la ardhi ya umma,al-maarufu ripotiya Ndung’u.Asilimia 80 ya ardhi ya Kenya humilikiwa na jamii kumbatana na sheria za ardhi ya jamii katikakatiba mpya. Licha ya kwamba ardhi hii inapaswa kulindwa na mabaraza ya miji,mabaraza hayahulaghai jamii. Mfano wa kesi ni ile ya jamii ya Endorois huko Baringo waliolagahiwa ardhi yaona baraza pamoja na serikali.Mwaka wa 1974,serikali iliwahamisha kwa lazima jamii ya Endorois kutoka ardhi yao iliyopakanana mto Bogoria na kukiuka sheria. Serikali ilidhamiria kutengeza mpaka mpya ya mbuga yawanyama ya mto Bogoria. Jamii ya Endorosi walikosa usaidizi wa kulinda ardhi yao na kutafutaRasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 20127

haki kupitia tume ya Africa ya kutetea haki za binadamu (Africa Comission on Human Rights andPeople’s rights) huko Banjul, Gambia. Mwaka 2009,mahakama ilitoa amri warudishiwe ardhihiyo. Kati ya mapendekezo yaliotolewa na tume hiyo ya Africa ni:(a) Serikali,Itambue haki ya jamii ya Endorois kumiliki ardhi ya mababu zao.(b) Ihakikishe jamii ya Endorois ina ruhusa kutumia ardhi hiyo katika mto wa Baringo kuendeshamatambiko yao ya kidini na kitamaduni na pia kupata lishe ya mifugo yao.(c) Jamii hiyo ilipwe fidia kwa dhulma waliopata na mali waliopoteza(d) Jamii ya Endorois wafaidi kimapato kutokana na bishara zinazoendeshwa na mbuga hiyo.Japo serikali iliahidi kutekeleza matakwa hayo,hadi leo hakuna hatua waliochukua kutekelezaamri hiyo.Mwongozo wa kitaifa wa ardhi 2009 pamoja na katiba 2012 zinatambua haja ya kuunda mwongozomaalum wa kuwafurusha watu. Ni kwa mkutadha huu ambapo mwongozo wa kwafurusha nakuwapa makaazi waathiriwa uliundwa. Ni hatua iliyojumuisha wizara ya ardhi na wizara zenginehusika pamoja na mashirika yasio ya kiserikali.Hii ni nakala ya mwongozo huo.8 Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 2012

Kuwahamisha watu kwa lazima,ni ukiukaji mkubwa wa haki za binadamu2.0 MUKTADHA WA KIMATAIFASwala la mwenendo wa kuwafurusha watu limeshughulikiwa kikamilifu katika maazimio,mikatabana maagano ya kimataifa. Maazimio hayo yakijumuishwa pamoja,ni lengo la kimataifa kulindahaki ya makazi. Stakabadhi zilizo muhimu zaidi ni mikataba na ahadi za kisheria. Maazimio namapendekezo pia ni muhimu japo hayana uzito kisheria.Nchi ambazo zimeridhia mikataba hii au sheria ya jumla kimataifa wana wajibu wa kutimizamasharti hayo. Kenya ni mwanachama wa baadhi ya maazimio haya na wana wajibu wa kutekelezamasharti ya sheria za kimataifa. Umuhimu wa zana za kimataifa umejadiliwa hapa chini.2.1 AZIMIO LA HAKI ZA BINADAMU (UDHR)UDHR ni chombo mwanzilishi wa zana za haki za binadamu kilichowezesha kuundwa kwamaazimio yote ya kulinda haki za binadamu. Ibara ya 25 ya UDHR iliyopitishwa katika kongamanotarehe 10 Desemba 1948, inawahakikishia watu dhamana ya haki ya kila mtu makazi. Kenyani mwanachama wa Umoja wa Mataifa na hivyo basi kutakiwa kuunga mkono maazimio hayo.Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 20129

2.2 MKATABA WA KIMATAIFA WA HAKI ZA KIUCHUMI,KIJAMII NA KIUTAMADUNI(ICESCR)ICESCR ni mkataba ulioundwa Januari 3 January 1976 na ni sheria katika nchi 149. Kenyailikuwa mwanachama kuanzia 1972. Sheria ya haki ya makazi inapatikana katika ibara ya 11(1).Hi ni sharia muhimu zaidi inayotambuwa haki ya makaazi na kuchambuliwa na kutafsiriwa marakwa mara .Agano hili linatambua haki ya makaazi kama sehemu kubwa ya haki mwafaka yakustawisha maisha, chini ya sharia za kimataifa za haki za binadamu. Haki ya makaazi imetambuliwakama haki huru kando na nyenginezo.Kamati ya Haki ya Uchumi, Jamii na Utamaduni (Committee’ on Economic Social and CuturalRights - CESCR) ambayo ina jukumu la kufuatilia uwajibikaji wa wanachama katika kutekelezamaagano, katika nukuu yake ya maoni ya jumla nambari 7 kuhusu kufurusha watu, waliundamwongozo ufuatao:• Majadiliano mwafaka na waathiriwa wa visa hivyo;• Notisi kutolewa kabla watu kufurushwa;• Taarifa kuhusu hatua ya kuwahamisha watu, na,inapohitajika,taarifa ya matumizi ya ardhihiyo,itolewe kwa wakati mzuri kwa waathiriwa;• Maafisa wa serikali na wawakilishi wao wawe katika eneo hilo wakati waathiriwa wanapohamishwa;• Mtu yeyote anayeendesha uhamisho huo awe na kitambulisho;• Watu hawawezi kufurushwa usiku au katika hali mbaya ya anaga,labda tuu ikiwa wamekubalikwa hiari yao;• Utoaji wa suluhu za kisheria;• Kuwepo pia,ikiwa itawezekana, maafisa wa kisheria watakaowasaidia wanaotafuta msaadawa kisheria mahakamani;• Serikali lazima pia wahakikishe kwamba hakuna mtu ataachwa bila makazi au adhulumiweKutokana na hatua ya kufurushwa,• Fidia lazima itolewe kwa waathiriwa kabla wahamishwe kutokana na hasara waliyopata,iweni wapangaji,au walinunua au walikomboa ardhi hiyo2.3 MKATABA WA KIMATAIFA WA HAKI ZA KIRAIA NA KISIASA (ICCPR)Mkataba wa ICCPR ulipitishwa 23 Machi 1976 na nchi 156. Kenya ilunga mkono mkatabahuo mwaka 1976. Mkataba wa ICCPR umetumiwa kushinikiza kulinda haki ya makazi. Kwa10 Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 2012

mfano,ukosefu wa makazi unatishia haki ya kuishi chini ya ibara ya 4 na hatua ya kuwafurushaau kuhamisha watu kwa nguvu hukiuka haki ya kuwa huru na kuvamiwa kwa njia zisizo halalikatika makazi katika ibara ya 17.Mwaka wa 2005 Kamati ya Umoja wa Mataifa ya haki za binadamu,kwenye ripoti ya uchunguziwa viwango vya makazi nchini Kenya,walipendekeza miongozo sahihi ya kuhamisha watu kutokamakazi yao.2.4 MKATABA WA KUPIGA MARUFUKU AINA YEYOTE YA UBAGUZI WA RANGI(CERD)Mkataba CERD ulipitishwa tarehe 4 Januariy 1969 na kuhalalishwa katika mataifa 158. Kamatiya Umojawa Mataifa inayokabiliana na aina zote za ubaguzi hufuatlia utekelezwaji wa mkatabahuo. Mkataba huo umepiga marufuku ubaguzi katika sekta ya makazi. Hatahivyo Kenya haijapitishamkataba huu humu nchini.Ibara ya 5(e) (iii) ya mkataba huo imepiga marufuku aina yeyote ya ubaguzi inayodhulumu hakiya makazi.2.5 MKATABA WA KUPIGA MARUFUKU AINA YEYOTE YA UBAGUZI DHIDI YAWANAWAKE (CEDAW)Mkataba wa CEDAW ulipitishwa tarehe 3 Septemba 1981 na kuhalalishwa katika nchi 163.Kamati ya Umoja wa Mataifa inayoshughulikia kupiga marufuku ubaguzi dhidi ya wanawakehufuatilia utekelezwaji wa mkataba huu katika mataifa wanachama. Kenya iliunga mkono mkatabahuo mwaka 1994. Ibara ya 14(2)(h) ya mkataba unaolinda haki za makazi ya wanawakemashinani.2.6 MKATABWA WA KULINDA HAKI ZA WATOTO (CRC)Mkataba wa CRC ulipitishwa tarehe 2 Septemba 1990 na kuhalalishwa katika mataifa 191. Kamatiya kulinda haki za watoto hufuatilia utekelzwaji wa sheria hizo katika mataifa wanachama.Kenya iliunga mkono mkataba huo 1990. Ibara ya 27(3) inalinda haki ya makaazi kwa watoto.2.7 MKATABA WA AFRIKA WA HAKI ZA BINADAMU NA WATU.Mkataba huo ulipitishwa tarehe 21 Oktoba 1986 na kuhalalishwa katika mataifa 53 ya Afrika.Kenya ilihalalisha mwaka 1992. Mkataba huo chini ya ibara ya 18(1) kuhusu jukumu la serikali,wameshinikizwa kulinda familia haki yao ya makazi bora.Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 201211

2.8 VIWANGO VYA KIMATAIFA NA UWAJIBIKAJI WA SERIKALIMikataba na majukumu ya sheria za haki za binadamu za Umoja mataifa imejumuishwa katikaviwango vinne. :• Wajibu wa kuheshimu: Serikali na/au mawakala wake au watumishi wanahitajikakujiepusha na vitendo vya kudhulumu watu au jamii(kwamfano,machifu kuwafurushawatu katika makaazi duni)• Wajibu wa kulinda: Serikali inahitajika kuzuia mashirika au watu binafsi yasikiukehaki za binadamu (Kwa mfano mwenye nyumba au kabaila kuwahamisha kwanguvu wapangaji)• Wajibu wa kutimiza: Serikali wanashinikizwa kuchukua hatua za kulinda haki zabinadamu(Mfano serikali itenge fedha kwenye bajeti kuboresha makaazi duni)• Wajibu wa kuimarisha: Serikali iwajibike kuelimisha watu kuhusu haki zao.Mkataba wa kimataifa wa haki za Kiuchumi na Kitamaduni(ICESCR) ni mkataba muhimu ambaounaoshughulikia zaidi maswala ya makazi na visa vya watu kuhamishwa kwa nguvu. Ibara ya11 ya mkataba huu unatoa ahadi ya haki ya kuishi maisha katika hali nzuri ikiwemo haki yamakaazi.Kamati ya haki za kiuchumi,Jamii,Tamaduni imetoa tafsiri ya maana ya haki za makazi. Chini yamaoni ya jumla; nambari 4,haki ya makazi bora inajumuisha• Usalama wa kumiliki kisheria – dhamana ya kisheria kuzuia mtu kuhamishwa kwanguvu• Upatikanaji wa huduma, vifaa na miundombinu• Uwezo wa kununua• Mazingira• Eneo linalofikiwa kwa urahisi• Eneo.Hivi ni viwango vya humu nchini na kimataifa vilivyotumiwa kuunda mapendekezo ya sera yakitaifa ya ardhi 2009 na kujumuishwa katika ibara ya 2(6) na 43 ya katiba ya Kenya 2010.12 Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 2012

Waadhiriwa wa kufurushwa huwa hawapewi muda wa kutosha kuokoa mali yao3.0MUKTADHA WA KITAIFA3.1 MUUNDO WA SERABaadhi ya sera za kitaifa zimeshughulikia swala la watu kuhamishwa kwa nguvu,sera mbilimuhimu zimejadiliwa hapa3.1.1 SERA YA KITAIFA YA ARDHIMojawapo ya kanuni za sera ya ardhi ni usalama wa kumilki ardhi (maazimio ya kikao No.3 2009)Utekelezaji wa sera hii ni muhimu katika kukabiliana na tatizo la makazi na kuhamishwa kwalazima. Chini ya sera hii,serikali inapaswa kuweka mwongozo wa kuwahamisha watu na kuwapamakaazi mapya kuambatana na viwango vya miongozo ya kimataifa.Sera hiyo inatoa misingi wazi ya miongozo ya kuwahamisha watu na kuwapa makaazi.3.1.2 SERA YA KITAIFA YA MAKAZILengo la maazimio ya kikao No. 3 mwaka 2004 kilichohusu sera za kujenga na kugawa nyumbani kuwezesha kutolewa huduma za kuboresha mazingira kwa bei nafuu kwa jamii zote na makundiyote ya watu nchini Kenya. Mojawapo ya malengo yake ni kuwezesha usalama wa umiliki kwamakundi yote ya kijamii na kiuchumi. Pia inatambua umuhimu wa maendeleo kwa ajili ya ustawiwa haki ya makazi. Hii ni pamoja na kutungwa kwa sheria ya kuwahamisha watu kwa nguvu.Sera ya Ardhi na Sera ya Makazi husisitiza haja ya kushughulikia utaratibu wa watu kuhamishwana kupendekeza hatua mwafaka za kuzuia visa hivyo. Sera zote za Ardhi na Makazi hu-Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 201213

sisitiza haja ya kushughulikia utaratibu wa kufwahamisha watu na kupendekeza hatua mwafakaza kuzuia visa hivi.3.2 KATIBA NA MFUMO WA SHERIA3.2.1 KATIBA YA KENYA 2010Katiba ndiyo sheria yenye mamlaka ya juu katika taifa. Sura ya Nne ya Haki za Binadamu namasharti mengine kadhaa yana athari ya moja kwa moja dhidi haki ya makazi kwa ujumla nahasa kuwahamisha watu kwa nguvu.Ibara ya 2 hutoa mkataba ilioridhiwa na Kenya na kufanywa kuwa sehemu ya katiba. Idadi yamikataba ambayo Kenya ni mwanachama imetambua haki ya nyumba za kutosha. Ibara ya 10 yamaadili ya kitaifa na misingi ya utawala inajumuisha pia,ushiriki wa watu, ahadi ya kulinda hadhiya binadamu, haki za binadamu, mashirika yasiyo ya ubaguzi na ulinzi wa jamii ndogondogoIbara ya 21 inashinikiza Serikali iwajibike kupitisha sheria, kupitisha sera na kuchukua hatuanyingine, ikiwa ni pamoja na kuboresha viwango vya maisha kwa kulinda haki chini ya Ibara ya43. Moja ya haki chini ya Ibara ya 43 ni haki ya makazi na kiwango cha kuridhisha cha usafi wamazingira.Haki ya makazi hujumuisha uhuru. Hii ni pamoja na uhuru wa ulinzi dhidi ya kufukuzwa kwanguvu na uharibifu holela wa nyumba au mali ya mtu. Sheria ya kina kuhusu kufukuzwa hutoautaratibu maalum ya kulinda makazi ya watu. Mbinu kama hiyo ilipitishwa Afrika Kusini kupitiakutungwa sheria za Kuzuia watu kufukuzwa kwa njia liyio kinyume cha sheria ya Ardhi, 1998.Ibara ya 31 inaeleza kwamba kila mtu ana haki ya kuruhusu au kukataa mtu kuingia katikamakazi yao; ambayo inajumuisha haki ya kukataa mtu wao, nyumba au mali kupekuliwa nawaliowakamata. Kufukuzwa kiholela daima huathiri faragha ya watu. Shirika la Umoja wa Mataifala Haki za Binadamu ina tafsiri kifungu hiki chini ya ICCPR kumaanisha;ulinzi dhidi ya kufukuzwakwa nguvu ndiyo, msingi wa mapendekezo yake ya sheria hii nchini Kenya mwaka 2005.Ibara ya 26 inaeleza kwamba kila mtu ana haki ya kuishi na ni hatia kutolewa uhai kwa kukusudia,ila kwa ruhusa ya mamlaka ya kisheria ya katiba au sheria nyingine zilizoandikwa. Baadhiya utawala, kama vile India, wamejumuisha haki ya kuishi pamoja na haki ya kukidhi mahitaji nanjia za kujikidhi.Ibara ya 27 inanukuu usawa na uhuru kuepusha watu kutokana na ubaguzi katika sheria.14 Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 2012

Ibara ya 28 ya heshima ya binadamu hutoa ulinzi kwa ajili ya heshima ya binadamu. Visa vyakufurusha watu vinavyofanywa kwa namna inadhalilisha mtu ni kinyume cha sheria hii.Ibara ya 40 inatoa haki ya ulinzi wa mali , kwamba hakuna mtu anayeweza kunyang’anywamali ya aina yoyote au ya maslahi yoyote kiholela. Kifungu cha 4 imepiga marufuku mazoeaya awali kwa:Sheria hii inawapa uwezo maelfu ya watu maskini ambao kwa sasa wanakaa katika ardhiya umma katika maeneo ya mijini na vijijini bila vyeti vya ardhi, waweze kulipwe fidia.Ikiwa watadhihirisha imani nzuri ya maelewano.Ibara ya 47 inayohusu utawala wa haki huelekeza kwamba kila mtu ana haki ya ufanis na kupatahuduma ya serikali ya utawala. Ibara hii inahitaji kwamba matendo yote ya kiutawala yanayoathiriuhuru wa kimsingi na haki lazima yaambatane na sababu zilizonukuliwa kuzuia dhulma.Ibara ya 33 inaelezea uhuru wa kujieleza, unaoandamana pamoja na uhuru wa kutafuta, kupokeaau kutoa habari au mawazo. Ibara hii lazima isomwe pamoja na ibara ya 35 ya uhuru wa habari.Ibara hii inahakikisha wanaohamishwa kwa nguvu wanapashwa habari kabla kufurushwa nabaada ya hatua hiyo kutekelezwa ili mradi waathiriwa wawe na taarifa kuhusu pendekezo hilo.Masharti hayo yote yamewezesha kuundwa kwa mfumo wa kikatiba kwa ajili ya kupitishwa kwamiongozo ya kesi za watu kuhamishwa kwa nvugu.Masharti haya tayari yametafsiriwa na mahakama katika kesi mbalimbali. Katika kesi iliyomhusuSatrose Ayuma na wengine dhidi ya wadhamini waliosajiliwa wa hazina ya watumishi waliostaafuwa shirika la reli (Lalama ya 65 of 2010), Susan Waithera Kariuki dhidi ya katibuwa baraza la jiji la na wengine (Lalama No. 66 ya 2010) na Ibrahim Sangor na wengine dhidiya waziri wa usalama wa nchii na utawala (Petition No.2 of 2011), Mahakama kuu ilikata kaulikwamba visa vya watu kufurushwa vinakikuka sheria ya katiba na kupendekeza kwamba serikaliibuni miongozo ya kisheria kukabiliana na visa vya watu kufurushwa kiholela. Mahakama ilisemakwamba lazima haki za watu ziheshimiwe na waepushwe na dhulma itakayowaletea matatizolicha ya kwamba wanatakiwa kuondoka katika ardhi nayokumbwa na ugomvi.3.2.2 SHERIA NYENGINEZOHuku sheria hii mpya ikisubiriwa kupitishwa, zifuatazo ni sheria zinazoambatana na mienendo yawatu kufurushwa kutoka makaazi yao.Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 201215

3.2.2.1 SHERIA YA ARDHI KIFUNGU 280Kifungu cha 8 cha sheria kinamumrisha kamishan wa ardhi kupata idhini ya mahakama kablakuwafurusha watu wanaomiliki ardhi ya serikali kwa njia isiyo halali .Hatahivyo taratibu za sheria hii hukiukwa katika zoezi la kuwahamisha watu. Hivyo basi Sheriamadhubuti inahitajika kuundwa.3.2.2.2 SHEIRA YA MIPANGO (KIFUNGU. 286)Sehemu ya 29 ya sheria hii inaruhusu mabaraza ya miji kuzuia matumizi na ujenzi wa mijengokatika maeneo ya ardhi wanayosimamia au kutoa ruhusu kwa maendeeo kufanywa.Ikiwa ruhusahaikutolewa,mabaraza ya miji wana haki kubomoa mijengo hiyo. Hatahivyo sheria hiyo haijatoamwongozo wa jinsi ya kutekeleza ubomoaji wa mijengo.Hali hii imesababisha ugomvi na ghasiabaina ya maafisa wa baraza la mji na wanaomiliki eneo hilo kwa njia isiyo halali.3.2.2.3 SHERIA YA AFYA YA UMMA (KIFUNGU. 242)Sehemu ya 116 ya Sheria pia inaruhusu mamlaka ya mabaraza ya miji kuchukua hatua halali namuhimu ili kudumisha wilaya zao wakati wote katika mazingira safi , na kwa ajili ya kuzuia tukiola, au kwa ajili ya kurekebisha kero au hali itakayosababisha dhuluma au hatari kwa afya, nakufungua kesi dhidi ya mtu anayesababisha au kuendeleza kero yoyote. Katika matukio mengi,taratibu za kisheria hukiukwa hata kabla hatua ya kuwafurusha watu kutekelzwa .3.2.2.4 SHERIA YA KUMILKI ARDHI (KIFUNGU. 295)Sehemu ya 3 ya Sheria inatoa utaratibu na kufuatwa na Waziri wakati serikali anapochukuaardhi kwa lazima na kumpa taarifa “kila mtu ambaye anaonekana kuwa nia ya kupata ardhi hiyo”. Hata hivyo kuna shaka kwamba wanaomiliki ardhi hiyo kwa njia zisizo halali hawapashiwihabari chini ya mpango huu. Hatahivyo sheria hii inadhihirika kuwashughulikia tuu walio navyeti halali kwa kuwapa taarifa hiyo.3.2.2.5 SHERIA YA HALMASHAURI YA VIWANJA VYA NDEGE (KIFUNGU. 395), HALMASHAURI YA BANDARI (KIFUNGU. 391) NA SHIRIKA LA RELI (KIFUNGU. 397)Sheria inaruhusu Makampuni kubomoa majengo ambayo yanaweza kusababisha hatari au kuwakizuizi kwa huduma zao. Hata hivyo Kuna, mahitaji ya kwamba kabla ya jengo lolote kubomolewaombi la Mahakama Kuu litolewe ili kuidhinisha utaratibu huo.Licha ya masharti hayo,kampuni hizo hukiuka sheria hizo mara kwa mara.16 Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 2012

3.2.2.6 MAMLAKA YA BARABARA (SURA YA 2) 2007Sehemu ya 23 inaruhusu mamlaka ya barabara kufanya mazungumzo na wamiliki binafsi wa ardhiwakati wanahitaji ardhi. Kama ardhi ni ya umma, Waziri mwenye dhamana ya ardhi anaweza,kwa uamuzi wake kutoa ardhi hiyo kwa Mamlaka husika kwa matumizi yao. Hatahivyo Maskwota,ambao wengi wao humiliki ardhi ya umma, hawajalindwa na sheria hizi na hivyo basi wanawezakufurshwa bila kupewa notisi au taarifa ya aina yoyote ya kuzingatia utaratibu maalum kwa ajiliya kudadisi malalamishi yao.3.2.2.7 SHERIA YA WAMILIKI NYUMBA NA (MADUKA,HOTELI,NA MIKAHAWA )(KIFUNGU. 301)Chini ya kifungu cha 4 cha Sheria, ambapo kuna kandarasi ya upangaji iliyoandikwa (maanayake kandarasi ya upangaji ambayo haijandikWa au imeandikwa na isiyozidi miaka tano au inakipengee cha kusimamisha kandarasi,kando na ukiukaji wa kandarasi hiyo katika miaka mitanotangu iandikwe) inaweza kusimamishwa tuu baada ya notisi kutolewa kwa mpangaji na yeyekupewa nafasi ya kujitetea.Hatahivyo swala la kuhamisha watu ni tatanishi chini ya sheria hii. Wenye nyumba wengi hutakamakubaliano yasiowahusu. Hatahivyo,kandarasi hizo huhusisha tuu mijengo ya wamiliki nainawaepusha kutoka kuwajibikia sheria hizo. Visa vingi vya uhamisho huathiri watu zaidi katikamakazi duni.3.2.2.8 SHERIA YA MASHARTI YA KODI (KIFUNGU. 296)Sheria hii ndiyo ya kina zaidi inayoshughulikia uhusiano wa mpangaji na mwenye nyumbanchini. Sehemu ya 14 huutoa utaratibu wa kina wa masharti ya kutimizwa kabla ya amri ya watukufurishwa kutolewa.Ni sheria inayomlinda mpanganji dhidi ya kufurushwa kiholela. Hatahivyo haijafaulu kutoa mwongozomadhubuti kulinda haki za wapangaji. Hali hii inaweza kuhusishwa na baadhi ya mamboambayo ni pamoja na:Asili ya kisheria ya makazi duni mara nyingi huzuia wapangaji wengi kujihusisha na mfumo(a)wa kisheria kutokana na hali yao ambapo ni maskini na wanaishi katika makaazi kinyumecha sheria.Sheria hii haihusu Serikali au taasisi zake,hivyobasi wapangaji au watu wanaoishi katika(b)makazi katika hali isiyohalali hawawezi kulindwa na serikali. Aidha, hawana uhusianowowote baina ya mpangaji / mwenye nyumba na Serikali au mashirika yake.Jopo, ambalo lina mamlaka katika maswala haya, hushughulikia zaidi eneo la Nairobi,halina(c)wafanyikazi wa kutosha na hawawezi kuhudumia waathiriwa vilivyo kote nchini.Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 201217

3.2.2.9 SHERIA YA KUTOINGIA KWENYE MAKAZI YA WATU BILA RUHUSA (KIFUNGU. 294)Sehemu ya 3 ya sheria hii imenukuu hatua ya mtu kuingia katika makazi ya watu bila ruhusakuwa hatia. AIdha mwenye kuingia katika makaazi hayo atapaswa kujitetea kwa nini aliingiakatika makazi hayo wakati wa uchunguzI na kuweka wazi uwezekano wa kuwasababishia watumaskini dhiki ya kukamatwa na kufunguliwa mashitaka ya jinai katika hali ambapo utatuzi unawezakupatikana kati ya wenyewe kwa wenyewe.3.2.2.10 SHERIA YA KUDHIBITI (KIFUNGU. 22)Sehemu ya 7 hutoa msingi ya kisheria ya kawaida ambayo inaruhusu mtu aliye na kitu, au watuambao, walichukua kipande cha ardhi kwa muda wa miaka kumi na mbili au zaidi bila idhini yammiliki au mamlaka ya usajili au wamiliki wajisajili kama wamiliki kisheria. Sheria hii, hata hivyo,haitumiki kwa uvamizi wa ardhi ya umma. Lakini hata pale ambapo hali inaweza kuruhusu kwaajili ya matumizi ya utaratibu, ni vigumu kwa zaidi maskini kufanya hivyo kutokana na utata nagharama za matumizi yake.3.2.2.11 SHERIA YA USMAMIZI WA MAZINGIRA (KIFUNGU 8. 1999)Lengo kuu la sheria hii ni kutoa mwongozo wa kisheria utakaosimamia mazingira . Kipenge42 cha katiba kinampa/kinalinda haki ya kila mtu kupata mazingira safi. Aidha jukumu hilo nila katiba. Na kumaanisha kwamba kuna wakati ambapo watu wanaweza kuhamishwa kulindamazingira. Changamoto kuu, ni kuweka misingi ya kulinda haki ya mazingira safi pamoja na hakiya wakaazi katika makazi yao.Chini ya sehemu ya kipengee cha (Sehemu 42-57) Mkurugenzi wa shirikal la mazingira (NEMA)na waziri wa mazingira kuchukua hatua na kutoa mwongozo utakaolinda usatwi wa mazingira.Maeneo ya mazingira yanayohitaji kulindwa maradufu ni,mito,ziwa,maeneo tepetepe,milima,misituna mwambao wa pwani.Hatahivyo sheria hii imetaja tuu kitendo cha kujenga majumba katikamaeneo haya kuwa hatia . Hakuna mwongozo maalum wa kuwahamisha watu kutoka maeneohaya ,ilhali watu wamefurushwa mara kwa mara kutoka maeneo haya.3.2.2.12 SHERIA YA MISITU 2005Shria hii inasimamia uzinduzi,ustawi na maendeleo, pamoja na hifadhi na matumizi mwafaka yamisitu kwa lengo la kuboresha miundombinu ya kijamii na kiuchumi nchini. Sheria hii iliwezeshakuundwa kwa shirika la huduma za misitu wanaotakiwa kusimamia misitu yote. Majukumu yao nipamoja kuzuia watu kuharibu misitu.Sheria hiyo inaruhusu shirika la msitu kuwazuia watu kumilikimaeneo hayo lakini haijatoa mfumo wa kuwahamisha watu wanaoishi katika misitu bila ruhusa.Hali hii imetatiza shirika hilo wakati wanapotaka kuwahamisha watu,kwa kushindwa kutekelezaamri ya mahakama. Aidha shirika hilo linaweza tuu kutoa notisi ya kutahadharisha watu wahame.18 Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 2012

Ikiwa watu watakiuka notisi hiyo sharia inaruhusu tuu hukumu na faini isiyohusisha swlaa la kuwhamishawatu. Ni wamiliki binafsi tuu wanaopewa uwezo wa kuwafurusha watu chini ya sheriasehemu 58 wanaweza kutafuta amri ya Mahakam kusimamisha uhamisho huo. Hali hii inawezakuwaweka mashakani watu wanaoishi misituni,kwani hakuna sheria mwafaka zinazowalinda.3.2.2.13 SHERIA YA MAJI NO. 8 2002Hi ni sheria inayotoa mwongozo wa kusimamia, na kuhifadhi maji pamoja na kutoa kibali chamatumizi yake,kusimamia usambazaji wa maji,kuunda na kutekeleza sheria za kusambaza majina huduma za maji taka. Sheria hii imeweka rasilamli zote za maji chini ya serikali na kuwezeshakuundwa kwa taasisi zinazosimamia na kutoa mwongozo wa rasilami ya maji. Kati ya taasisihizi ni bodi ya kusimamia raslimali ya maji iliyo na jukumu la kulinda maeneo/ardhi yenye majimaji.Njia mojawapo ya kulinda maeneo haya ni kuhakikisha watu hawanyakui ardhi ya maeneoya rasilamli ya maji. Hatahivyo watu bado wanaendelea kujenga katika maeneo haya. Sheriahii inaruhusu halmashauri,kupitia ruhusa ya waziri,kutangaza maeneo yenye maji kama eneolililolindwa na kuhamisha watu ikiwa: tayari wanishi katika maeneo yenye raslimali ya maji, nakuwaarifu ikiwa watahitajika kuondolewa. Lakini sheria hiyo hailinidi haki za wakaazi na kuwachapengo linalohitaji kujazwa na mapendekezo haya .3.2.3 JUHUDI ZA AWALI KUKABILIANA NA SWALA LA KUWAFURUSHA WATU.Juhudi zilifanywa hapo awali na serikali kuunda sheria za kukabiliana na swala la kuwafurushawatu.3.2.3.1 MSWADA WA MAREKEBISHO YA ARDHI YA UMMA 2001Mswada huu ulikuwa jaribio zuri la kuunda sheria kuhusu kufurushwa kwa watu lakini haukuwahikupitishwa. Kwa mara ya kwanza jaribio lilitolewa hasaa kwa ajili ya kuunda utaratibu wa kulindahaki za watu wanofurushwa. Mswada huo ulielezea kwa kina maana ya kufurushwa na kusistizahaja ya kutoa usalama wa kumiliki ardhi kwa watu wanaoishi katika makazi duni. Sheria hiyoilitoa utaratibu wa kufuatwa kabla ya watu kufurushwa. Viwango vya mswada huu viliambatanana mahitaji ya kimataifa,na ikiwa mswada huu ungepitishwa hapangekuwa haja ya kuboreshaRasimu ya sasa. Hata hivyo, rasimu hiyo kamwe haikuwasilishwa Bungeni.3.2.3.2 MSWADA WA WENYE NYUMBA NA WAPANGAJI 2007Mswada huu uilikuwa na lengo la kuimarisha mahusiano ya kabaila na mpangaji (Maduka, Hotleina mikahawa ya upishi) (kifungu nambari 301) na Sheria ya Kodi Masharti (kifungu. 296). Lengolingine lilikuwa kuanzisha mfumo wa kudhibiti wamiliki wa ardhi na wapangaji ili kuratibu sekta yakukodisha; kulinda wapangaji kutokana na ongezeko la kodi kinyume cha sheria na kuhamishwaRasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 201219

katika makazi yasiyo halali; kusawazisha majukumu ya wamiliki wa ardhi na wapangaji kwa ajiliya kuharakisha hukumu ya migogoro .Jambo muhimu la mabadiliko lililopendekezwa na mswada huu ilikuwa la kuongeza kodi kutokashilingi. 2,500 hadi shilingi. 15,000. Hatua hii ingeweza kuweka wamiliki zaidi chini ya mkono waserikali . Mswada pia ulimruhusu waziri kuanzisha jopo katika maeneo mengine. Mswada uliwezeshajopo kuamua kodi ya haki kwa ajili ya kudhibiti watu kufurushwa kutokana na kutolipa kodi.Mswada huo pia ulitoa kauli kwamba mtu hawezi kufurushwa hadi mwenye nyumba apate amrikutoka kwa jopo la makazi Mahakama ina uwezo wa kukataa kutoa amri kama hiyo isipokuwatuu wakiridhishwa, kwa kuzingatia hali zote, kuwa itakuwa ni haki kufanya hivyo. Mwenye nyumbaambaye anamfurusha mpangaji bila mamlaka ya Mahakama atakuwa na hatia na kutozwa fainiisiyozidi kodi ya miezi miwili ‘ya majengo au kifungo kwa muda usiozidi miezi sita, au vyote viwli.Ikiwa mswada huo ungepita ungelitoa mwongozo wa kuimarisha na kulinda haki za mpangaji ,hata hivyo, bado haungeliweza kushughulikia kikamilifu matukio mbalimbali ya watu kufurushwanchini. Kwanza, mswada huu ulishughulikia mahusiano ya mwenye nyumba / mpangaji wakatihakukuwepo na mahusiano hayo katika hali halisi. Pili, mswada huo haukushughulika sana taratibukufuatwa kabla ya watu kufurushwa, jopo lilipewa uwezo wa kuamua.3.2.3.3 MSWADA WA NYUMBA 2011Muswada wa Sheria ya Makazi ulianza kuimarishwa mwaka 2004 na hadi sasa bado haujakamilika.Toleo la mwisho lilikuwa tarehe 2011. Mswada huo haujashughulikia maswali ya watu kufurushwa3.2.3.4 KANUNI ZA SHERIA YA MIPANGO NA UJENZIHakuna hata sera moja inayoongoza mipango na sekta ya ujenzi. Ukosefu wa sera ya mpangilioya ardhi ya kuongoza jinsi ambayo ardhi hiyo itatumika inasababisha mvurugano katika matumiziya ardhi. Kodi za mijengo katika sekta ya ujenzi nchini Kenya haitoshelezi, udhibiti na kufanisilengo na njia za utekelezaji na kusababisha kero kubwa kwa utoaji wa makazi na ujenzi,nakuongezeka kwa makazi duni. Kupanga na kujenga kanuni ni chimbuko la makazi endelevu yabinadamu. Mipango iliyopendekezwa na kanuni zake hazipo wazi.3.2.4 MIENENDO INAYOIBUKAKuna baadhi ya mienendo inayojitokeza katika visa vya kuwafurusha na kuwahamisha watuambavyo havijatiliwa mkazo lakini kutoa mafunzo muhimu.20 Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 2012

3.2.4.1 KESI YA MSITU WA MAUSerikali ilipotangaza hatua ya kuchukua vyanzo vya maji ya Mau, walikumbwa na vikwazo kwaniwatu waliomiliki vipande vya arhdi walidaiwa kulaghaiwa. Serikali iliunda jopo la kutafuta mwafakakudadisi madai ya wakaazi hao kuhusu jinsi walivyomiliki ardhi hiyo. Baada ya kukamilishakazi yake, kamati walitoa mapendekezo ambayo yataratibiwa na baraza katika ya Ofisi ya WaziriMkuu ambayo lengo lake kuu ni kuratibu utekelezaji wa mapendekezo kuhusu ukarabati na uhifadhiwa Msitu wa Mau .Mazungumzo yalitambuliwa kama kipengele muhimu katika kuwezesha usafiri wa watu kutokamsituni. Hata hivyo, mchakato umekumbwa na ubishi wa kisiasa. Mbinu iliyopitishwa katikakushughulikia suala la kufukuzwa na zoezi la kuwarejesha linazidi, ilikuwa ni mfano kwambainawezekana kushughulikia suala la kufahamisha watu kwa namna ambayo itapunguza uwezekanowa ukiukaji wa haki za binadamu. Ni matumaini ya Serikali kwamba, kutokana na kuundwakwa Mamlaka ya Misitu Mau, suluhisho la kudumu litapatikana katika kushughulikia suala lakuvutia maelewano kati ya ulinzi wa maeneo ya vyanzo vya maji na haki za binadamu kwa walewanaoishi katika maeneo hayo.3.2.4.2 MPANGO WA SHIRIKA LA RELI WA KUWAHAMISHA WATUMwaka 2006 shirika la reli lilihamisha shughuli zake kupitia mkataba kwa shirika la reli laRift Valley. Kwa kipindi kirefu watu walimiliki maeneo ya ardhi ya reli wakiwemo wafanyabiasharawadogo wadogo, taasisi kama vile shule na mijengo ya makazi hasa katika maeneoya reli ya Kibera na Mukuru-Nairobi. Katika makubaliano ya mkataba ilikubaliwa kuwawaliochukua hifadhi ya maeneo hayo wahame ili kutoa nafasi kwa ajili ya upanuzi wareli na kupunguza matukio ya ajali. Benki ya Dunia ilikubali kufadhili mradi wa upanuzi.Kuwezesha kuondolewa kwa biashara au wale wanaoishi katika hifadhi ya reli, mpango wa kuwahamisha-ActionPlan (RAP) ulitengenezwa na kukamilika mwaka 2005 lakini haukutekelezwa.Mpango huo ulikuwa na lengo la kutoa njia mbadala ya kuwahamisha watu . Mpango mpyawa RAP uliundwa na kukamilika mwaka 2010 na sasa ni mada ya majadiliano kati ya wakazina mamlaka ya Reli. Mpango huo unatakiwa kuongozwa na Sera ya Benki ya Dunia 4.12, ambayohutoa mwongozo, kwamba kila mpango wa makazi mapya au mfumo wa sera lazima ujumuishehatua za kuhakikisha kuwa watu waliokosa makazi yao wanafahamishwa kuhusu mbinumbadala ,wanapewa ushauri, na makao wanayoweza kumudu kifedha. Inatarajiwa kwamba mahitajihayo yatazingatiwa na huu utakuwa mfano wa mpango uliofaulu wa makazi uliotumika bilakukiuka haki za binadamu.mapya ya reli.Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 201221

3.2.4.3 MRADI WA KILIMO MWEA WA KUNYUNYUZIA MAJI (Mwea Irrigation Agriculturedevelopment-MIAD).Bodi ya Taifa ya Unyunyuziaji Maji (NIB) imebainisha maeneo ya upanuzi wa kuongeza uzalishajiwa mchele na kuongeza upatikanaji wa maji katika eneo Mutithi Mwea katika wilaya ya Kirinyaga.mradi utahitaji ziada ya hekta 8,860 za ujenzi wa bwawa katika mto wa Thiba katika eneo laKabare, kata ya Gichugu. Itawalazimu kupata ardhi kwa ajili ya ujenzi wa bwawa na miundombinu ya usambazaji maji.Eeneo linamilikiwa na watu binafsi chini ya mifumo ya kukodi ardhi.Mpango wa Makazi Mapya (RAP) ulifanyika kuongoza mchakato kulingana na mahitaji ya zamaniya Benki ya Japan ya Ushirikiano wa Kimataifa (JBIC), na Miongozo ya Benki ya DuniaSera ya Makazi Mapya - OP 4.12, Desemba 2001. Aidha, RAP ilikopa sana mwongozo kutokataasisi ya fedha ya kimataifa ya Ufaransa (IFC) kwa ajili ya kuunda miongozo ya Makazi.Lengo la Mpango wa Makazi Mapya lilikuwa ni kufanya utafiti wa sensa ya kijamii na kiuchumikutathmini watu walioathirika, kukusanya hesabu ya mali iliyoharibiwa kwa lengo la kuweka miongozoya fidia na kutoa bajeti kwa ajili ya utekelezaji. Utafiti RAP ulitoa miongozo NIB kuhusumahitaji ya ununuzi wa ardhi, watu ambao nchi zitachukuliwa na hivyo zinahitaji kupelekwa namali walioathirika na mradi huo. Pia hutoa kwa wadau katika kukabiliana na athari mbaya ya kijamiiya mradi huo. Mashauriano ya umma juu ya Tathmini ya Athari ya Mazingira (EIA) na Mpangowa Utekelezaji wa Makazi Mapya (RAP) yailifanyika ili kuwajulisha jamii kuhusu mradi na malengoya EIA na RAP. Ili kuepuka madai ya uongo kwa ajili ya fidia au ukarabati baada ya kutoataarifa ya mipango ya mradi, tarehe wazi ilipangwa na kutangazwa katika maeneo ya Kabarena Mutithi, angalau siku saba kabla ya kuanza kwa uchunguzi wa sensa ya kijamii na kiuchumi.Utafiti RAP ulitilia maanani kwamba katika utamaduni wa Kenya wa jadi, umiliki wa ardhi auriba katika nchi hautegemei milki ya hati miliki. Idadi kubwa ya watu huishi chini ya mfumowa umiliki wa ardhi, ambapo mmiliki wa ardhi anaweza kuwa na watu kadhaa wengine wanaoishina kumiliki mali katika eneo hilo, lakini hawana hati miliki halali. Ardhi nyingi zimegawanywaili watoto au ndugu wengine wamiliki ardhi. Kuna ardhi zengine ambazozimegawanywa rasmi, lakini mabadiliko hayajafanywa kwenye ofisi za ardhi kwa sababumbalimbali. Pia kuna baadhi ya ardhi zilizouzwa na kugawanywa kihalali na vyeti vimetolewa,lakini mabadiliko katika rekodi ya sasa kwenye ofisi za ardhi, au katika ramani ya sasaya utafiti hayajafanywa. Watu walioathirika ni pamoja na ambao wana nia ya kupata ardhikisheria, au wanaoishi katika eneo la walioathirika na vyeti. Ardhi iliyopendekezwa kununuliwakatika eneo la bwawa ni makazi na eneo la kilimo, pamoja na taasisi chache tu.22 Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 2012

Bodi ya Taifa ya Unyunyuziaji maji ipo katika mchakato wa utekelezaji wa mpango wa makazimapya (RAP) na maeneo ya kuwahamisha watu yametambuliwa tayari ndani ya Wilaya yaKirinyaga3.2.4.4 MPANGO WA KUWAHAMISHA WAKAAZI WA MTAA WA MABANDA WAKIBERA,SOWETO MASHARIKIMpango wa Kenya wa kuboresha makazi duni (Kenya Slum Upgrading Programme-KENSUP) nimpango wa Serikali kupitia Wizara ya Nyumba ulio na nia ya kuboreshaji utaratibu wa makaziyote ya makazi duni katika maeneo ya mijini ya Kenya. Mpango, huu utatekelezwa kwa hatuatatu kwa kushirikiana na wadau wengine wa maendeleo kama UN-Habitat, malengo ya kuboreshamaisha ya watu wanaoishi na kufanya kazi katika makazi duni na makazi yasiyo rasmi katikamaeneo ya mijini ya Kenya.Awamu ya kwanza inashughulikia miji mikubwa nchini. Ili kuboresha makazi duni, ilibidiwahamishe watu kwa awamu hadi katika eneo la Lang’ata ili kuunda nafasi kwaajili ya kupata nafasi ya kujenga miundombinu. Kulingana na mkakati ya KENSUP shughuliya kuhamishwa watu, kutoka Soweto Mashariki ilifuata utaratibu wa kudumu.Hatua zinazohusika:• Kutambua Watu watakaohamishwa, na kufanya mikutano ya ushauriano na wadauhusika kwa ajili ya kuelewa uratibu.• Kuhamasisha watu waliolengwa ili kujenga imani na kumiliki mchakato, kutoa matangazoya kuhama, mgao wa vitengo vya makazi katika tovuti, kuondolewa kwamiundo na wamiliki, na kutia saini mkataba wa maelewano.• Kutia saini mikataba ya upangaji inayonyesha nyumba walizotengewa.• Kodi inayolipwa na hali ya kuhamishwa tangu watu wanapotarajiwa kuhamaSoweto Mashariki nyumba mpya inapokamilika.Wizara iliwezesha harakati ya kuhamisha familia na bidhaa za nyumbani kwa kutoa usafiri.wakazi walipewa notisi ya miezi miwili. Serikali ilikuwa na uwezo wa kuhamisha watu 3529kutoka Soweto Kibera Mashariki Eneo la A hadi katika eneo la Lang’ata bila kulazimishwa.Kanuni ambazo zilikuwa kigezo cha mradi zililinda haki za binadamu. Utekelezaji, hata hivyo, imekuwani tatizo na sehemu ya tatizo huweza kuwa kwamba kanuni hizi ni za hiari na hakuna utaratibuwa kutekeleza sheria katika kesi iwapo ahadi ya mazungumzo yatakiukwa. Je, utaratibu wahiari kweli unawezakutekelezwa wakat ambapo kuna mradi unawoeza kuzua matatizo makuu?Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 201223

3.2.4.5 MAKAZI DUNI YA ZIWA LA NG’OMBE – MOMBASAMradi huu ulihusisha ujenzi wa shule, ofisi za usimamizi na barabara. Hapa, mkakati yaKENSUP kuhamisha watu ilitumika. Shughuli ya kuwashirikisha watu kwa kutoa taarifa ya niaya kuboresha eneo hilo ilifanywa kwa njia ya baraza, ingawa ombi la kuboresha shule lilikuwalimetoka kwa jamii. Kulikuwa na mkutano wa mashauriano na wadau wote ili kuhakikishawamelewana, wamehamasishawa , na kuhusishwa kwa Halmashauri ya Manispaa ya Mombasaambayo idara ya utekelezaji ya KENSUP katika hatua zote, kutoka kwa mipango ya utekelezaji.Kamati ya Utendaji ilianzishwa kwa ajili ya kuhamasisha jamii na ushiriki. Hatimaye, wakaziwaliondoka kwa hiari na ardhi ya shule na utawala a kukabidhiwa kwa jamii. Mradi wa kujengaBarabara unaendelea.24 Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 2012

Ni jukumu la serikali kuwahamisha na kuwapa makaazi wamiliki wasiojiweza4.0 KUTAFUTA UTATUZI:MWONGOZO WA KUWAHAMISHA WATUPamoja na kwamba Serikali imefanya juhudi mbalimbali ili kupata suluhisho madhubuti la kisheriala tatizo la watu kufurushwa kiholela, mbinu ya kina inahitajika, hasa katika mtazamo waKatiba mpya ambayo ilianzisha wajibu mpya .4.1 MATATIZO YA KUHAMISHWA KWA NGUVUKatika kuendeleza miongozo hii, masuala kadhaa lazima kushughulikiwa. Maswala hayo yamejadiliwahapa chini.4.1.1 UMILIKI WA ARDHIKwa ujumla kumekuwa na mwelekeo wa kuzingatia utoaji wa vyeti vya ardhi kwa watu binafsi.Kutafuta cheti cha ardhi kama mtu binafsi huambatan na gharama ya juu. Nchini Kenya, tanguvyeti vya ardhi vianze kutolewa kwa muda wa miaka 100, ni asilimia 15% tuu ya taifa imepataRasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 201225

vyeti hivyo. Hii inaonyesha kwamba aina mbalimbali za umiliki zapaswa kuzinduliwa. Hii itaimarishausalama wa umiliki, hasa kwa maskini mijini na vijijini. Mifano ya aina hii ni pamoja nahaki za umiliki wa ardhi, mfano wa aina za umiliki ni pamoja na haki za kukabiliana na kesi zakufurushwa, mmilki mbaya, upangaji na ukodishaji usiosajiliwa.4.1.2 USMAMIZI WA ARDHIMifumo hii ni muhimu kwani haiwezekani kusambaza haki za ardhi na usalama wa umiliki bilamfumo sahihi wa kiufundi na taasisi (utawala bora) ili kuimarisha haki hizo. Hizi ni pamoja nakumbukumbu za ardhi, taratibu za uendeshaji, na ugavi wa kazi. Mfumo wa usajili wa ardhihufanywa pahala pamoja,ni ghali, kuwategemea wataalamu wasiopatikana, na huwa katika mijimikubwa. Hali hii inasababisha wale wanaoishi nje ya maeneo ya mijini, hasa maskini na hawajuikusoma na kuandika, si rahisi kutumia au kupata huduma ya kawaida.4.1.3 MPANGILIO WA MIKAKATIMifumo ya kusimamia na kupanga miradi haijabadilika kwa kiasi kikubwa tangu uhuru na haiambatanina ustawi wa miji nchini Kenya na mwenendo wa makazi. Kupanga mikakati na mbinukuimarishwa ili kuhakikisha kwamba maendeleo ya udhibiti na usimamizi wa matumizi ya ardhini endelevu. Nchini kote,mbinu nafuu za kupanga viwango , ikiwa ni pamoja na haja ya kuwa namaendeleo yanahitajika kutekelezwa4.1.4 UGAVI WA MAMLAKA NA UBORESHAJI WA UWEZO WA UTAWALAKatika siku za nyuma, makundi ya wanyonge hayakuhusishwa na maafisa wa utawala katikautoaji wa maoni kikamilifu. Kufuatia haya, serikali za kaunti chini ya mfumo huu mpya wa kikatibawatatakiwa kugawa rasilimali, mamlaka na wafanyakazi waliohitimu. Uwazi na ushiriki wa jamiikatika maamuzi ya maendeleo lazima kuzingatiwa.4.1.5 VIWANGO VYA MIPANGO NA HUDUMA ZA JAMIIWakaazi wengi katika miji/makazi bado wanategemea mipango na huduma za kijamii ambayoina viwango visivyozingatia changamoto za maendeleo ya miji na mwenendo wa kisasa wamaendeleo. Kuna haja ya kuhakikisha kuwa viwango vya mipango vinaambatana nao mahitajiya kijamii ya makazi ya duni.4.1.6 TARATIBU ZA FEDHAKatika mazingira yeyote ni muhimu kuwa na hati miliki ya ardhi ili uwe na nafasi ya kupatamikopo ya makazi kutoka benki ya kibiashara. Uimarishaji wa taasisi ya sekta ya fedha inahitajikana iandamane na vyombo vya kisheria kusaidia maskini.26 Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 2012

4.1.7 VIWANGO VYA UJENZI NA MAKAZIMiji mingi bado ina viwango vya ujenzi wa kikoloni inayofaa tabaka la wau wanaojiweza, badoidadi kubwa ya wakazi ni ya kipato cha chini. Habitat Agenda inahimiza serikali kujenga mfumoambao huwashirikisha wadau katika utoaji wa makazi wote, hasa sekta binafsi (ikiwa ni pamojana sekta ya jua kali), kwa kushirikiana na sekta ya umma. Makazi ya ushirika yamebakia katikahali duni licha ya uwezo wao kuthibitika wa kuhudumia makundi ya kipato cha chini katika maeneomengine ya dunia akiwa na uwezo wa kukuza huduma na kuhalalisha matumizi ya ushuru.Kuna haja ya kuhakikisha kuwa rasimu ya mijengo na Kanuni ya zinashughulikia mahitaji yamakundi ya kipato cha chini.4.1.8 USHURU WA ARDHINchini Kenya, kodi ya ardhi inatumia usajili wa ardhi (cadastral) kama mfumo wa kuonyeshawale ambao wanapaswa kulipa kodi. Kama idadi kubwa ya wakazi wanaishi nje ya mfumohuo wa ardhi basi kata au manispaa haiwezi kuongeza kodi, au kutoza kodi matajiri ambaohawaishi katika mfumo rasmi. mbinu Sahihi na taratibu za kodi zinapasa kuimarishwa.Kanuni ya msingi katika kukabiliana na changamoto kwa makazi duni ni msisitizo utolewe kwamba;njia itolewe ya kuongoza na kuwezesha utaratibu wa maendeleo. Na licha ya kwamba kesi zakufurushwa huwathiri maskini,wengi wao wakiwa hawana mahali pa kwenda na hawana makazi;huku ikikhisiwa kwamba lazima kufursha watu wakati mwengine,hali hii inaweza kuepukwa.Kanuni hizi ndizo zimeunda rasimu ya mswada wa kuwahamisha na kuwapa watu makazikwamba taarifa masharti Rasimu.Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 201227

KIAMBATISHOMWONGOZO WA MSWADA WA KUFURUSHA WATU NA KUWAPA MAKAZI, 2012MPANGIIO WA VIFUNGUUTANGULIZISEHEMU YA KWANZA-UTANGULIZI1—Kitambulisho2—Ufafanuzi3—Misingi ya sheri4—Haki ya makazi na ulinzi dhidi ya kufurushwa kiholelaSEHEMU YA II—KANUNI ZA, NA TARATIBU ZA KUHAMISHA WATU,5—Kanuni za jumla6—Notisi ya kufurusha watu7— Mazingira, nk. Tathmini za madhara8— Kamati patanishi9— Kuhamishwa kwa wakaazi wasio halali10— Kesi ya haraka kwa ajili ya kuhamisha watu11— Visa vya kufurushwa vinavyosimamiwa na serikali12— Miongozo ya lazima ya kuhamisha watu13— Makazi mapya14— Suluhu ya kesi za kufursha watu.15— Mamlaka ya mahakama na Mazingira na Mahakama ya Ardhi16— Makazi mapya na ukarabati17— Uchunguzi na tathmini18— Majukumu ya wadau19— Hatia ya kutoa ardhi kinyume na sheria20— Hatia ya kufursha watu kinyume na sheria hii21— TafsiriSheria ya Bunge hutoa mfumo wa kisheria, ikiwa ni pamoja na miongozo, kwa ajili ya kushughulikiakesi za watu kufukuzwa kwa lazima,kwa mujibu wa Katiba na kuambatana na viwangovya kimataifa kukubalika; kutoa ulinzi kwa watu wanaofukuzwa kinyama na kinyume cha sheriana kwa ajili ya masuala ya dharura.28 Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 2012

UTANGULIZIKUWA Ibara ya 29 ya Katiba inatoa haki ya kila mtu kuwa na uhuru na usalama ambapo nipamoja na haki ya kutodhulumiwa kukabiliwa na aina yoyote ya unyanyasaji kutoka vyanzoama ya umma au watu binafsi na wasikabiliwe na mateso kwa namna yoyote, kimwili au kisaikolojiana wasi tendewe au kuadhibiwa kwa namna ya kikatili, unyama au udhalilishaji;KUWA Ibara ya 40 ya Katiba inalinda haki ya kumiliki mali ambayo ni pamoja na haki yakutonyimwa kiholela mali ya ya aina yoyote au ya maslahi yoyote katika, au haki ya juu, malipopote;KUWA Ibara ya 43 (1) (b) ya Katiba inatoa haki ya makazi ya kupatikana na yakutosha, na kwaviwango vya kuridhisha vya usafi wa mazingira;Kwa kuwa sheria inapaswa kusimamia maslahi ya wanaofukuzwa kwa njia haramu kwa haki,na kutambua haki ya wamiliki wa kuomba mahakama kutoa amri ya kufukuzwa watu kwa njiasahihi;AMBAPO haki za watu waliopo katika mazingira magumu ikiwa ni pamoja na wazee, watoto,walemavu najamii zinazoongozwa na wanawake, na kwamba ni lazima ieleweke kwamba mahitajiya makundi hayo yazingatiwe;KUTAMBUA kwamba zoezi la kuwafurusha watu kiholela ni ukiukwaji mkubwa wa haki za binadamu;KUTAMBUA kuwa sheria maalum inahitajika kusimamia harakati hiyo itekelezwekwa kuzingatia maslahi ya wakaazi,kulinda haki za mali ya wamiliki wa ardhi iliyochukuliwa.IMETUNGWA na Bunge la Kenya, kama ifuatavyo:Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 201229

SEHEMU YA KWANZA - UTANGULIZI1 - KitambulishoSheria hii Itajulikana kama mwongozo wa sheria ya kufursha watu na Makazi Mapya , 2011, naitatekelezwa kwa mujibu wa Katiba2 - TafrisiKatika Sheria hii, ila iwapo kuna maelezo tofauti-“ Katibu wa Baraza la Mawaziri “ maana yake ni, mwenye dhamana ya mambo yanayohusianana ardhi;“Kibali” maana yake ni ruhusa dhahiri au ya kimkakati, iwe kwa maandishi au vinginevyo, wammiliki waardhi na mkaazi wa ardhi katika swali;“Kushauriana” inahusu utaratibu ambapo watu walioathirika, wao wenyewe au kupitia mashirikayao au wawakilishi maalumu hupewa nafasi ya kusikilizwa na kushiriki katika mchakato wakutoa maamuzi juu ya masuala yanayohusiana na mtu yoyote kufukuzwa ili waweze kulindahaki zao halali pamoja na maslahi zikiwemo nyaraka sahihi na taratibu za maoni;“Mahakama” maana yake ni eneo la mamlaka ya nchi katika swali la kisheriai; mahakamaimara chini ya Ibara ya 162 (2) (b) ya Katiba;“Kulazimishwa kuhama” au “kufukuzwa kiholela” inamaanisha kuondolewa kwenye makazi ,kinyume na matakwa yao, ya watu binafsi, familia au jumuiya kutoka nyumbani kwao au ardhiambayo wanazishikilia, bila kufuata sheria;“Makazi” maana yake ni jengo au nyumba au sehemu yake ambapo watu huishi au kufanyabiashara;“Ardhi” ina maana kuambatana najuu ya ardhi;Katiba ni jengo au muundo wowote aumakao kujengwa“Taasisi ya serikali” ina maana Serikali ya Taifa, Kata ya Serikali au nyingine yoyote ya ummainajulikana kama shirika na serikali chini ya Sheria yoyote;“Mmiliki” ina maana ya mtu ambaye anamiliki au ana haki halali katika ardhi serikali;30 Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 2012

“Mtu anayesimamia” maana yake ni mtu ambaye ana au kwa wakati husika alikuwa na mamlakaya kisheria ya kutoa ruhusa kwa mtu kuingia au kuishi juu ya ardhi katika swali;“Skwota mtaalamu” inamaanisha watu au vikundi vya watu ambao huchukua ardhi kwa madhumuniya kubahatisha bila ya kueleza au kupata ridhaa ya mwenye nyumba au mtu katikamalipo. Inahusu pia watu ambao wamekuwa awali walituzwa nyumba au ardhi na Serikalilakini ambao waliuza, ikodisha au kuihamisha kinyume cha sheria katika sehemu moja aukatika eneo jingine. Maana hii haitaambatanishwa na watu binafsi au vikundi vya watu ambaohukodi ardhi na nyumba kutoka maskwota mtaalamu au sakata za maskowta.“Mali” ni pamoja na haki yoyote au nia kutokana kumiliki na- ardhi, au Ratiba ya kudumukwenye, au maboresho ya ardhi; bidhaa au mali binafsi; fedha na vyombo vilivyojadiliwa;“Maslahi ya umma” ni pamoja na maslahi ya afya na usalama wa wale wanaomiliki ardhi naumma kwa ujumla;“mtu anayemiliki ardhi kinyume cha sheria” ina maana ya mtu ambaye ana milki ya, au nchialichukua bila ridhaa ya mmiliki, au bila ya haki yoyote kwenye sheria ya kumilki , au kumilikiardhi hiyo..3— Misingi ya sheria(1) Misingi ya sheri ni ya ku—(a) kuhakikisha kwamba wato wanaomiliki ardhi kinyume cha sheria, ardhi ya umma,au ardhi binafsi hawatateseka kwa kufukuzwa kinyama au haki zao kukiukwa wakatiwowote wa mchakato wa kufukuzwa;(b) kulinda haki ya kumiliki mali ya wanaofurushwa na wamiliki halali wa ardhi kinyume chasheria ;(c) kuhakikisha wanapata msaada wa serikali kwa watu waliofurushwa katika makao yaoya awali;(d) kuhakikisha adhabu sahihi kwa ajili ya watu waliohusika na kuwaondoa umma, jamii aumtu binafsi kwa ardhi kinyume cha sheria(2) Sheria hii haihusishi maskwota walio na mazoea ya kuchukua ardhi4— Haki ya makazi na ulinzi dhidi ya kufurushwaHakuna mtu atakayefurushwa kutoka kwa nymba yake,au kubomolewa nyumba au kuvunjiwamali yao bila amri ya mahakama na amri hiyo izingatie maslahi ya wakaazi hao.Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 201231

SEHEMU YA II—KANUNI ZA, NA TARATIBU ZA KUHAMISHA WATU,5— Kanuni za JumlaKanuni hizi zitafuatiliwa katika kufurusha watu—(a) Nafasi ya majadiliano;(b) Muda ufaao wa kutoa notisi;(c) Tathmini ya kimazingira, kiuchumi na kijamii kabla ya watu kufukuzwa na maandalizi yamipango makazi mapya kutayarishwa; nafasi kwa ajili ya kurekebisha sheria; uwazi, nakufuata kanuni za kimataifa za haki za binadamu katika mchakato yoyote kufukuzwa.(d) Nafasi ya kusikizwa na mamlaka ya kisheria(e) Uwazi na kufuata kanuni za kulinda haki za binadamu katika kesi yeyote ya kufursha watu.6— Ilani ya kufurusha watu(1) Kabla hatua yeyote ya kufurusha watu kutekelezwa,notisi ya miezi isiyopungua tatu itolewekwa waathiriwa na mmiliki wa ardhi(2) Notisi hiyo ichapishwa katika lugha inayozungumzwa na wakaazi hao katika eneo walimotrajiwakufurushwa,notisi hiyo iwasilishwe kwa —(a) Mikutano ya baraza(b) Vyombo vya kutangaza habari nchini na mashinani.(3) Notisi hiyo itajumuisha taarifa ya sababu zinazolazimu watu kufurushwa na dhamira yamatumizi ya ardhi hiyo.(4) Mikutano ya hadhara ifanywe kati ya waathiriwa na wamiliki ya kujadili njia mbadala auuwezekano wa kuepuka haja ya kuwahamisha watu hao .(5) Iwapo hakuna njia mbadala ya kukwepa kuwafurusha,hatua mwafaka zichukuliwe kupunguzaatahri za kufursha watu .7— Utathmini wa athari za mazingira(1) Halmashauri au mtu anayependekeza kuwafurusha watu lazima atathmini atahri zakimazingiria,uchumi na kijamii na atayarishe ratiba ya kuwatafutia makaazi mbadala(2) Tathmini ya athari uliyofanywa chini ya kifungu cha (1) zitakuwa ni pamoja na-(a) kuweka tarehe maalum kwa ajili ya mchakato wa kuhesabia;32 Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 2012

(b)(c)(d)(e)(f)(g)(h)(i)(j)(k)tathmini, na kurekodi watu binafsi, familia na mali zao;mapendekezo ya mipango na njia mbadala;kufukuzwa;ukubwa wa makazi yao;taarifa kamili juu ya msingi wa rasilimali ya idadi ya watu walioathirika, ikiwa ni pamojana mapato zinazotokana na sekta isiyo rasmi na shughuli zisizo rasmi, na kwa maliya kawaida;kiwango ambacho makundi waliathirika katika kupoteza jumla au sehemu ya mali;miundombinu na huduma za jamii kwa walioathirika;ufanisi na mamlaka ya usambazaji wa habari husika mapema ikiwa ni pamoja nakumbukumbu za ardhi na makazi mapya , mapendekezo ya mipango ya kushughulikiahasa jitihada za kukabiliana na kulinda makundi ya wanyonge;ushiriki wa taasisi (kama vile mashirika ya jamii, nk) ambayo yanaweza kusaidiakatika kubuni na kutekeleza mipango ya makazi mapya;mapendekezo ya watu walioathirika na njia yoyote ya mbadala ya makazi mapya.(3) Wakati wa kufurusha watu lazima mmiliki awe makini kwa makundi maalum ikiwa ni pamoja nawatu wenye ulemavu, wazee, vijana, wanawake na watoto, na wale wanaoishi na HIV/ UKIMWI.8— Kamati ya upatanishi(1) Ugomvi wowote unaotokana na kutekelezwa kwa notisi ya kuwafurusha watu iwe ni kwa ardhiya jamii au umm,uelekezwe kwa kamati ya upatanishi iliyoundwa kuambatana na matakwa yakifungu kifuatacho(2) Kamati ya upatanishi itajumuisha watu wafuatao kuambatana na kifungu cha sheria —(a) Mwakilishi wa katibu wa wizara ya ardhi atakayekuwa mwenyekiti na mshirikishi wa kamatihiyo(b) Mwakilishi kutoka tume ya kitafia ya ardhi;(c) Mwakilishi aliyeteuliwa na waathiriwa wanaofurushwa;(d) Mwakilishi wa katibu anayesimamia mipango ya nyumba ;(e) Mwakilishi wa gavana wa kaunti ambapo ardhi ipo,ikiwa ni ardhi ya jamii inayozozaniw ;(f) Mwakilishi wa tume ya kitaifa ya kutetea haki za binadamu na usawa.(3) Kamati inaweza kumajiri mtu aliye na uwezo wa kuwasaidia katika juhudi za upatanishi.(4) kamati hiyo itaendesha harakati ya upatanshi kwa muda usiozidi mwezi mmoja kuanziawakati mikutano ya upatanishi ilipoanza.Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 201233

9— Kufurushwa wamiliki wasio halali(1) Pamoja na hayo, na kwa kujali sheria, masharti ya ibara hii yanahusu kesi ya mmiliki wa ardhikwa ajili ya kufurushwa kiholela kinyume cha sheria mtu anayemiliki makazi kinyume cha sheria.(2) Angalau siku ishirini na nane kabla ya kusikilizwa kwa kesi ya kudharau katika kifungu cha (1),mahakama wataandika taarifa ya kesi kwa mmiliki haramu(3) Kulingana na masharti ya kifungu cha (2), utaratibu wa kutoa matangazo na jalada la magazetini kama ilivyoagizwa na sheria ya mahakama(4) Kulingana na masharti ya kifungu cha (2), kama mahakama haikuridhika kwamba hudumahaiwezi kufanyika kwa njia zilizotolewa katika sheria ya mahakama, huduma itaathirika kwanamna ilivyoongozwa na mahakama:Bora tuu mahakama itazingatia haki za mmiliki haramu ya kupokea ilani ya kutosha na kujitetea kesi.(5) Taarifa ya kesi katika kifungu cha (2) itatoa mwelekeo(a) kuwa iambatane na kifungu cha (1) kwa ajili ya utaratibu kwa ajiliwanaofukuzwa kinyumecha sheria;(b) zionyeshe sasa na wakati mahakama kusikia kesi;(c) kuweka misingi ya penedekezo la kufurusha watu; na(d) mmiliki aliyemiliki ardhi kinyume cha sheria ana haki ya kusikizwa mbele ya mahakamana kutetea kesi na, inapohitajika, ana haki ya kuomba msaada wa kisheria.(6) Kama mahakama imeridhika kwamba mahitaji yote ya sehemu hii yametiliwa maanani, nammiliki haramu hajatoa malalmishi yeyote, kama mahakama imeridhika kwamba matakwa yakifungu hiki yametekelzwa itatoa amri ya mahakama ya kuwafurusha wakaazi asio halali nakuamua -(a) Tarehe ambayo mmiliki asiye halali atahamishwa ;(b) Na tarehe ya kutekelezwa amri ya mahakama kumfurusha mkaazi ikiwa hatatii amri hiyokuondoka kwenye ardhi iliyotangazwa katika aya ya (a).(7) Katika kuamua tarehe chini ya kifungu cha (6), mahakama itazingatia mambo yote muhimu,ikiwa ni pamoja na muda aliokaa mtu aliyemiliki kinyume cha sheria na familia yake.(8) Mahakama inaweza kutoa amri ya kubomoa na kuondolewa kwa majengo au miundo katikakesi ya ardhi hiyo.34 Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 2012

(9) Amri yoyote kwa ajili ya kufukuzwa kwa mmiliki kinyume cha sheria au kwa ajili ya uharibifu aukuondolewa kwa majengo na miundo katika suala la sehemu hii itatekelezwa chini ya busara yamahakama, na mahakama yaweza, ikiwa na sababu nzuri , kutofautiana kwa hali yoyote kuhusukufukuzwa kwa mmiliki huyo.10— Kesi ya dharura ili kumhamisha mmiliki asiye halali(1) Bila kujali masharti ya kifungu cha 8, mmiliki wa ardhi anaweza kuanzisha kesi haraka kwaajili ya kumfukuza anayemiliki ardhi kinyume cha sheria ya nchi, kabla kukamilishwa kwa kesi,namahakama inaweza kutoa amri kama hiyo kama inadhihirika kwamba—(a) kuna hatari ya kweli na kubwa au uharibifu wa mtu au mali kama nayemiliki adhikinyume cha sheria hatafukuzwa mara moja;(b) Athari inaweza kuwa kubwa kwa mmiliki au familia kushinda athari kwa anayemilikiardhi hiyo kwa njia isiyo halali. kwa ajili ya kufukuzwa kutoka nafasi hiyo.(c) Hakuna mbinu mbadala ya utatuzi.(2) Kabla ya kusikilizwa kwa kesi mahak ama chini ya kifungu cha (1), itatoa taarifa ya maandishiya nia ya mmiliki anayetaka notisi ya kuhamisha mmiliki asiye halali.(3) Notisi ya kesi inayotajwa katika kifungu cha sheria (2) ita—(a) Eleza kwamba kesi itaendeshwa kuambatana na mwongozo wa kifungo cha sheria (1) ilikutayarisha amri ya mahakam ya mmiliki asiye halali ;(b) itaonyesha tarehe,wakati na lini mahakama itasikiza kesi;(c) na kuweka misingi ya kumarifu mtu anayefukuzwa;(d) kumpa nafasi ya kusikizwa na mhakama kutetea kesi na, inapohitajika, ana haki ya kuombamsaada wa kisheria.11— Uhamisho unaofanywa na serikali(1) Kama taasisi ya serikali ina maoni kuwa mtu yoyote anamiliki ardhi ya umma bila ruhusa nakwamba wanatakiwa kufukuzwa, taasisi hiyo itatoa ilani, isiyopungua au isiyozidi siku thelathinina kwa maandishi, yanatoa wito kwa watu wote wanaohusika waoeleze kwa nini utaratibu wakufukuzwa haupaswi kufanywa.(2) Taasisi ya serikali inaweza kuanzisha kesi ya kufukuzwa kwa mtu/watu wanaomiliki ardhikinyume cha sheria ya ardhi ya umma au jamii.(3) Mahakama inaweza kutoa amri kama hiyo kama wanafikiria ni ya haki na usawa, baada yakuzingatia mazingira yote husika, na kama-Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 201235

(a)(b)Ruhusa ya tasisi ya serikali inahitajika kwa ajili ya kujenga mijengo au kutumia ardhi,na ni kinyume cha sheria kumiliki ardhi bila ruhusa hiyokuwa ni kwa maslahi ya umma ya kutoa amri kama hiyo.(4) Katika kuamua kama ni haki kuruhusu kufukuza watu, mahakama itazingatia-(a) Njia ambayo mkaazi huyo alimiliki ardhi hiyo kinyume cha sheria na kujenga mijengo;(b) Muda ambapo mtu aliyemiliki ardhi kwa njia zisizohalali,na familia yake wamekaakatika ardhi tetesi, na(c) Upatikanaji wa makaazi mbadala kwa anayemiliki ardhi kinyume cha sheria(5) Taasisi ya serikali iliyotajwa katika kifungu cha (1) inaweza, kabla ya kuanzisha kesi kamahiyo, kutoa ilani si chini ya siku thelathini na taarifa kwa mmiliki wa ardhi kuanzisha kesi.12— Mwongozo wa kufuata wakati wa kuhamisha/kufukuza watu(1) Ambapo mahakama imetoa amri ya kufukuza watu, mchakato huo utafuata muongozoufuatao(a) Harakati ya kufukuza watu itafanyika mbele ya mwakilishi kutoka wizara ya ardhi naHuduma ya Polisi;(b) Watu wanaohusika katika kufukuza watu watalazimika kuwa na vitambulisho nammiliki ataweka rekodi ya vitambulisho vya watu hao;(c) Mtu atakayetekeleza zoezi la kufukuza watu atawasilisha idhini rasmi akitakiwakufanya hivyo wakati wa shughuli hiyo;(d) Kufurushwa au kuhamisha watu hakutatekelezwa wakati wa hali mbaya ya hewa,wakati wa usiku, wakati wa sikukuu au likizo ya dini, kabla ya uchaguzi, wakati waau tu kabla ya mitihani ya shule;(e) Hatua ya kuwahamisha watu itachukuliwa kwa namna ambayo inaheshimu utu,haki ya maisha na usalama wa wale wanaoathirika; hatua maalum zitachukuliwakuhakikisha kwamba haki za binadamu ya mazingira magumu, ikiwa ni pamoja nawanawake na watoto inawaepusha na aina yoyote ya ghasia;(f) Hatua maalum zitachukuliwa kulinda mali ya waliohamishwa dhidi ya uharibifu.(g) Mali iliyoachawa nyuma na watu wanaohamishwa italindwa dhidi ya uharibifu, nakuambatana na sheria;(h) Kama ni lazima kutumia nguvu, matumizi yake yataheshimu kanuni chini ya matakwaya Katiba na viwango vya kimataifa.(i) Wanaopaswa kuhama watapewa muda wa kutosha kuondoa mijengo au mali wanayowezakutumia katika ardhi nyingine yoyote.36 Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 2012

(2) Wakati tuu ambapo wanaohamishwa wamekataa kutii amri ya mahakama ya kuhama aukuondoa mali yao,basi sheria ya kuwafurusha itatumika13— Makaazi mapya(1) Kufuatia kuhamishwa, Katibu wa Baraza la Mawaziri itasimamia waliohamishwa kupata makaazimapya.(2) Katibu wa Baraza la Mawaziri atachukua hatua ya kushirikisha wanawake, watu wenye ulemavuna makundi mengine yaliyo katika michakato ya kupanga na kutekeleza na katika utoaji wahuduma muhimu wakati wa kushughulikia makazi mapya.(3) Hatua zitachukuliwa kuhakikisha kwamba —i. Familia hazitenganishwi;ii. Watu na mali zao zimelindwa;iii. Watu wanaweza kupata huduma za matibabu;iv. Huduma za ushauri zimetolewa;v. Tahadhari maalumu kwa watu wenye mahitaji maalum na watu wanaoishi katika mazingiramagumu;vi. Huduma ya matibabu ya muda mrefu kwa mtu anayehamishwa haisambaratiki kutokanana matokeo ya kuhamishwa;vii. Kuhakikisha kuzuia kuenea kwa magonjwa na kuumbukiza watu katika maeneo walioyohamishwa;viii. Kuhakikisha chakula na maji yanatolewa, na usafi wa mazingira umedumishwaix. Makazi ya msingi na nyumba ni zinazotolewa;x. Elimu kwa watoto inatolewa vilviyo naxi. Mahitaji mengine ya rasilimali za maisha yanatolewa.(4) Katibu Baraza la Mawaziri atachukua hatua ili kuimarisha uwezo wa wale waliofurushwakuwa na uwezo wa kuzoea mazingira mapya na kutumia fursa zilizopo katika maeneo mpya.(5) Katibu Baraza la Mawaziri atawajibika kulipa gharama yoyote, ikiwa ni pamoja na gharamaza makazi na atakuwa na wajibu wa kuhakikisha kwamba waliohamishwa kwenye makazimapya wana usalama wa umiliki ili kuepuka kufukuzwa siku zijazo.(6) Katibu wa Baraza la Mawaziri atachukua hatua kuhakikisha kuwa hakuna mijengo mpyainayojengwa tena katika eneo ambalo watu wamefukuzwa.(7) Watu walioathirika watapewa nafasi ya kushiriki kikamilifu katika mipango na utekelezaji wampango wa makazi mapya.Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 201237

(8) Mpango wa makazi mapya utakuwa na mpangilio maalum wa eneo au maeneo yaliolengwakuwahamisha watu.(9) Pale Ambapo kufukuzwa kwa watu kumefanyika kwa kiwango kikubwa, Katibu wa Baraza laMawaziri atatayarisha mpango wa makazi mapya, ratiba na bajeti ya kuwapa makaazi mapya.(10) Pendekezo litakalofuatwa la kuchagua makazi mapya litaambatana na mazingira ya watuwaliohamishwa hasa kwa watu kutoka mazingira ya kilimo au rasmi mijini.(11) Mpango wa makazi mapya utazingatia maslahi ya jamii husika na hasa, jinsi watu watakavyoingilianana wenyeji katika makazi mapya ili kusaidiwa kikamilifu kuwaunganisha kijamiina kiuchumi ili kupunguza madhara yoyote mbaya kwa jamii husika na wale waliohamishwakatika eneo hilo jipya.14— Msaada wa kisheria kwa walifurushwa kwa njia zisizo halali(1) Bila kujali masharti ya sheria yoyote mtu yoyote aliyetishiwa au kufukuzwa ana haki ya kupatamsaada wa kisheria.(2) Mahakama inaweza kutoa amri hiyo ikiwa ni pamoja na tamko la haki za binadamu, amri yakutoa fidia, kulingana kesi .15— Mamlaka ya mahakama ya Mazingira na Mahakama ya Ardhi(1) Bila kujali masharti ya sheria nyingine yoyote, mahakama ina mamlaka ya kutoa amri yoyoteau uongozi au kulazimisha adhabu yoyote chini ya mamlaka na masharti ya Sheria hii.(2) Rufaa kutoka mahakama ya hakimu itaelekezwa kwa mahakama ya Mazingira na Mahakamaya Ardhi.16— Makaazi na ukarabatiShughuli ya kuhamisha watu itatekelezwa kwa njia ya haki na usawa na kwa mujibu wa mashartiya Sheria hii, kanuni husika ya Katiba na viwango vya kimataifa.17— Uchunguzi, tathmini na utekelezaji(1) Tume ya kitaifa ya kutetea haki za binadamu na tume ya kitaifa ya ardhi , itafuatilia na ku-38 Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 2012

chunguza visa vya watu waliohamishwa kwa lazima na mwongozo wa serikali katika kutii nakutekeleza sheria za kimataifa za haki na kuandika ripoti kila mwaka itakayowasilishwa bungeniili kuelezea hali halisi,changamoto na kutoa mapendekezo ya kurekebisha swala hili.(2) Ripoti za kufuatilia hali halisia na matokeo yake yatawekwa wazi kwa umma au vinginevyokutangazwa chini ya kifungu cha (1)18— Wajibu wa wadauWadau wote wana wajibu wa kukuza, kulinda na kutimiza haki ya kumiliki nyumba na mali kabla,wakati na baada ya mtu kufukuzwa.19— Hatia ya kutoa ardhi kinyume cha sheria(1) Hakuna mtu anaweza, iwe kupitia stakabadhi,ahadi au kupokea fedha kama malipo ya kuruhusumtu kumiliki ardhi bila ruhusa ya mmiliki mwenyewe.(2) Mtu yeyote anayekiuka kifungu cha sheria (1) ana hatia na anaweza kuhukumiwa kifungokisichozidi mwaka mmoja au faini isiyozidi shillingi millioni moja(3) Mahakama ambayo imempata na hatia mtu yoyote anayekiuka sehemu hii ya sheria, inawezakuhakikisha fedha alizopokea zinarejeshwa kwa watu ambao walidanganywa au iamuezisirejeshwe ikiwa watu hao hawapatikani.(4) Amri ya mahakama chini ya kifungu cha sheria (3) in athari ya na inaweza kutekelezwa dhidiya mwenye hatia chini ya humuku ya raia kati yake na waliotoa fedha au kwa kuzingatia maamuziya serikali20— Hatia ya kumfukuza mtu kinyume na Sheria hii(1) Ni hatia kumfukuza mkaazi isipokuwa kupitia amri ya mahakama husika.(2) Hakuna mtu anayeruhusiwa makusudi au kuingilia kati na kumzuia afisa wa serikali au mpatanishikatika utendaji wa kazi yake katika suala la Sheria hii.(3) Mtu yeyote ambaye atakiuka sheria hii ya kifungu cha (1) au (2), atakuwa na hatia na kupigwafaini ya au si zaidi ya shilingi lefu mia tano, au kufungwa kifungu kisichozidi miaka miwili, auatozwe faini hiyo na kifungo.Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 201239

21— TafsiriVifungu hivi havitafsiriwa kuwa kikwazo, Kubadili au kuhujumu haki za binadamu zianzotambuliwachini ya sheria za kimataifa, zikiwemo haki za wakimbizi, makosa ya jinai.Vilevile kwakuzingatia sheria hizo chini ya Katiba ya Kenya.40 Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 2012

HAKIJAMIIEconomic and Social Rights CentreGolfcourse Commercial CentreKenyatta Market, NairobiSanduku la Posta: 11356, 00100 NairobiSimu: +254 (0) 20 2731667Kipepesi: +254 (0)20 2726023Barua pepe: esrc@hakijamii.comTovuti: www.hakijamii.comHakijamii ingependa kutambua mchango na ukarimu wa Ubalozi wa Sweden kupitia mradi wa mashirika yasio ya kiserikali ya maendeleo ya miji(Civil Society Urban Development Programme-CSUDP) kwa ufadhili wa kuchapisha nakala hii.Mpangilio wa nakala:Peter Wambu - 201242 Rasimu ya kuwahamisha watu na makazi mapya - Mwongozo na rasimu ya mswada, 2012