13.07.2015 Views

Крестьянство и власть в истории - Вестник архивиста

Крестьянство и власть в истории - Вестник архивиста

Крестьянство и власть в истории - Вестник архивиста

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Инст<strong>и</strong>тут соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong> РАНОбщенац<strong>и</strong>ональный научно-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й журнал«ВЛАСТЬ»НАУЧНОЕ ИЗДАНИЕКРЕСТЬЯНСТВО И ВЛАСТЬВ ИСТОРИИ РОССИИ XX ВЕКАСборн<strong>и</strong>к научных статейучастн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> Международного круглого столажурнала «Власть» <strong>и</strong> Инст<strong>и</strong>тута соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong> РАН(12 ноября 2010 г.)Научный проект«НАРОД И ВЛАСТЬ:Истор<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> ее фальс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong>»Выпуск 2Моск<strong>в</strong>а2011


УДК 94(470)"19ББК 63.3–28К 80РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:Анфертье<strong>в</strong> И. А., Заслуж. работн<strong>и</strong>к культуры РФ, к. <strong>и</strong>. н., проф. РГГУ,гл. ред. ж-ла «ВЕСТНИК АРХИВИСТА»Бабашк<strong>и</strong>н В. В., д. <strong>и</strong>. н., проф. РАНХ<strong>и</strong>ГСБулдако<strong>в</strong> В. П., д. <strong>и</strong>. н., с. н. с. ИРИ РАНБухо<strong>в</strong>ец О. Г., д. <strong>и</strong>. н., проф., за<strong>в</strong>. каф. пол<strong>и</strong>толог<strong>и</strong><strong>и</strong> БГЭУ (М<strong>и</strong>нск), г. н. с.ИЕ РАНДан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong> А. А., Заслуж. деятель наук<strong>и</strong> РФ, акад. РАЕН, д. <strong>и</strong>. н., проф., за<strong>в</strong>. каф.<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> МПГУКарпенко С. В., к. <strong>и</strong>. н., доц. ИАИ РГГУ, гл. ред. ж-ла «НОВЫЙИСТОРИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК»Лапш<strong>и</strong>н А. О., к. <strong>и</strong>. н., гл. ред. журнала «ВЛАСТЬ»Марченя П. П., к. <strong>и</strong>. н., доц. ИАИ РГГУ, зам. нач. каф. ф<strong>и</strong>лософ<strong>и</strong><strong>и</strong>МосУ МВД Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> (а<strong>в</strong>тор/соа<strong>в</strong>тор <strong>и</strong> ред. проекта «НАРОД ИВЛАСТЬ», от<strong>в</strong>. ред.)Медуше<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й А. Н., акад. РАЕН, д. ф. н., проф. НИУ ВШЭ, г. н. с. ИРИ РАН,гл. ред. ж-ла «РОССИЙСКАЯ ИСТОРИЯ»Н<strong>и</strong>кул<strong>и</strong>н А. М., к. э. н., д<strong>и</strong>р. Центра аграрных <strong>и</strong>сслед. РАНХ<strong>и</strong>ГСРаз<strong>и</strong>н С. Ю., доц. ИГУМО <strong>и</strong> ИТ (а<strong>в</strong>тор/соа<strong>в</strong>тор <strong>и</strong> коорд<strong>и</strong>натор проекта«НАРОД И ВЛАСТЬ»)Тощенко Ж. Т. — чл.-корр. РАН, акад. РАЕН, д. ф. н., проф., за<strong>в</strong>. каф. теор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong><strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> декан соц<strong>и</strong>олог. фак-та РГГУ, гл. ред. ж-ла «СОЦИС»Черт<strong>и</strong>ще<strong>в</strong> А. В., д. <strong>и</strong>. н., проф. МосУ МВД Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> ВВА <strong>и</strong>м. проф.Н. Е. Жуко<strong>в</strong>ского <strong>и</strong> Ю. А. Гагар<strong>и</strong>наШелохае<strong>в</strong> В. В., акад. РАЕН, лауреат Госпрем<strong>и</strong><strong>и</strong> РФ, д. <strong>и</strong>. н., проф., гл. спец.РГАСПИ, д<strong>и</strong>р. Ин-та общест<strong>в</strong>енной мысл<strong>и</strong>АВТОРСКИЙ КОЛЛЕКТИВ:Алексее<strong>в</strong> С. А., Алешк<strong>и</strong>н П. Ф., Анфертье<strong>в</strong> И. А., Асоно<strong>в</strong> Н. В.,Бабашк<strong>и</strong>н В. В., Багдасарян В. Э., Безг<strong>и</strong>н В. Б., Бондаре<strong>в</strong> В. А., Бородк<strong>и</strong>н Л. И.,Булдако<strong>в</strong> В. П., Вас<strong>и</strong>лье<strong>в</strong> Ю. А., Гончаро<strong>в</strong>а И. В., Дем<strong>и</strong>до<strong>в</strong>а Е. И., И<strong>в</strong>ашко М. И.,И<strong>в</strong>н<strong>и</strong>цк<strong>и</strong>й Н. А., Ильюхо<strong>в</strong> А. А., Карпенко С. В., Козно<strong>в</strong>а И. Е., Кондраш<strong>и</strong>н В. В.,Кудюк<strong>и</strong>на М. М., Ле<strong>в</strong>ак<strong>и</strong>н А.С. , Л<strong>и</strong>пато<strong>в</strong>а Н. В., Люкш<strong>и</strong>н Д. И., Марченя П. П.,Медуше<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й А. Н., М<strong>и</strong>хайло<strong>в</strong>а Е. В., Н<strong>и</strong>кул<strong>и</strong>н А. М., П<strong>и</strong>скун В. Н., Раз<strong>и</strong>н С. Ю.,Рогал<strong>и</strong>на Н. Л., Скор<strong>и</strong>к А. П., Тел<strong>и</strong>цын В. Л., Тощенко Ж. Т., Третьяко<strong>в</strong> А. В.,Фрянце<strong>в</strong> М. М., Фурсо<strong>в</strong> А. И., Черт<strong>и</strong>ще<strong>в</strong> А. В., Ше<strong>в</strong>елько<strong>в</strong> А. И.2


К 80 <strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека:Сборн<strong>и</strong>к научных статей участн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> Международногокруглого стола (Журнал «Власть», Инст<strong>и</strong>тут соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong>РАН, Моск<strong>в</strong>а, 12 ноября 2010 г.) / Под ред. П. П. Марченя,С. Ю. Раз<strong>и</strong>на. — Моск<strong>в</strong>а: ООО «АПР», 2011. — 472 с. —(Научный проект «Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>: Истор<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> еефальс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong>». — Вып. 2).Сборн<strong>и</strong>к <strong>в</strong>ключает научные стать<strong>и</strong> участн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>Международного круглого стола «<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека», состоя<strong>в</strong>шегося <strong>в</strong> Инст<strong>и</strong>туте соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong> РАН(Моск<strong>в</strong>а) 12 ноября 2010 г. Круглый стол, <strong>в</strong> работе которогопр<strong>и</strong>нял<strong>и</strong> участ<strong>и</strong>е более 40 ученых, предста<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>х научныежурналы, научно-<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ательск<strong>и</strong>е орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>узы Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>,Беларус<strong>и</strong> <strong>и</strong> Укра<strong>и</strong>ны, был пос<strong>в</strong>ящен межд<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>нарномунаучному анал<strong>и</strong>зу разл<strong>и</strong>чных аспекто<strong>в</strong> проблемы <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>якрестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> как на<strong>и</strong>более знач<strong>и</strong>мых агенто<strong>в</strong><strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> XX <strong>в</strong>еке. «Крестьянск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опрос»рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ался как осно<strong>в</strong>ополагающая проблема росс<strong>и</strong>е<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>которой сосредоточены гла<strong>в</strong>ные конфл<strong>и</strong>кты росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>.Сборн<strong>и</strong>к я<strong>в</strong>ляется <strong>в</strong>торым <strong>в</strong>ыпуском сер<strong>и</strong><strong>и</strong> постояннодейст<strong>в</strong>ующего научного проекта «Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>: Истор<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> ее фальс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong>». Для ученых, препода<strong>в</strong>ателей, студенто<strong>в</strong>,пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>сех <strong>и</strong>нтересующ<strong>и</strong>хся проблемам<strong>и</strong> <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> общест<strong>в</strong>а <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>.УДК 94(470)"19ББК 63.3–28Подп<strong>и</strong>сано <strong>в</strong> печать 12.12.11. Формат 60х84/16. Усл. печ. л. 27,44Т<strong>и</strong>раж 100 экз. Заказ № 005.ООО «АПР». 127083, г. Моск<strong>в</strong>а, ул. 8 Марта, д. 10, стр. 3Тел.: (495) 799-48-85© «Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>…», 2011ISBN 978-5-904761-27–1 © Коллект<strong>и</strong><strong>в</strong> а<strong>в</strong>торо<strong>в</strong>, 20113


УЧРЕЖДЕНИЯ,предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong> которых орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>Международный круглый стол«КРЕСТЬЯНСТВО И ВЛАСТЬВ ИСТОРИИ РОССИИ XX ВЕКА»:Инст<strong>и</strong>тут соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong> РАН,общенац<strong>и</strong>ональный научно-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й журнал«ВЛАСТЬ»Инст<strong>и</strong>тут гуман<strong>и</strong>тарного образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я<strong>и</strong> <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>онных технолог<strong>и</strong>й,КАФЕДРА ОБЩЕСТВЕННЫХ НАУКМоско<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тет МВД Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>,КАФЕДРА ФИЛОСОФИИИстор<strong>и</strong>ко-арх<strong>и</strong><strong>в</strong>ный <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тут РГГУ,УЧЕБНО-НАУЧНЫЙ ЦЕНТР«НОВАЯ РОССИЯ. ИСТОРИЯ ПОСТСОВЕТСКОЙ РОССИИ»4


ОРГАНИЗАЦИИ,предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong> которых пр<strong>и</strong>нял<strong>и</strong> участ<strong>и</strong>е<strong>в</strong> Международном круглом столе«<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека»УЧРЕЖДЕНИЯ РОССИЙСКОЙ АКАДЕМИИ НАУКИнст<strong>и</strong>тут <strong>в</strong>сеобщей <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> (ИВИ РАН, Моск<strong>в</strong>а)Инст<strong>и</strong>тут Е<strong>в</strong>ропы (ИЕ РАН, Моск<strong>в</strong>а)Инст<strong>и</strong>тут научной <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong><strong>и</strong> по общест<strong>в</strong>енным наукам (ИНИОНРАН, Моск<strong>в</strong>а)Инст<strong>и</strong>тут росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> (ИРИ РАН, Моск<strong>в</strong>а)Инст<strong>и</strong>тут соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong> (ИС РАН, Моск<strong>в</strong>а)Инст<strong>и</strong>тут ф<strong>и</strong>лософ<strong>и</strong><strong>и</strong> (ИФ РАН, Моск<strong>в</strong>а)ЖУРНАЛЫ«ВЛАСТЬ»«Вестн<strong>и</strong>к арх<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ста»«Истор<strong>и</strong>ческое обозрен<strong>и</strong>е»«Наша молодежь»«Но<strong>в</strong>ый <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>в</strong>естн<strong>и</strong>к»«Обозре<strong>в</strong>атель-Observer»«Пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я» («ПОЛИС»)«Росс<strong>и</strong>йская <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я»«Соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я» («СоцИс»)ВЫСШИЕ УЧЕБНЫЕ ЗАВЕДЕНИЯРОССИИ, БЕЛАРУСИ И УКРАИНЫБелорусск<strong>и</strong>й государст<strong>в</strong>енный эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тет (БГЭУ,М<strong>и</strong>нск)Военно-<strong>в</strong>оздушная академ<strong>и</strong>я <strong>и</strong>мен<strong>и</strong> профессора Н. Е. Жуко<strong>в</strong>ского <strong>и</strong>Ю. А. Гагар<strong>и</strong>на (ВВА, Моск<strong>в</strong>а)Нац<strong>и</strong>ональный <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ательск<strong>и</strong>й ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тет «Высшая школаэконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong>» (НИУ ВШЭ, Моск<strong>в</strong>а)Государст<strong>в</strong>енный ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тет упра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я (ГУУ, Моск<strong>в</strong>а)Инст<strong>и</strong>тут гуман<strong>и</strong>тарного образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>онных технолог<strong>и</strong>й(ИГУМО<strong>и</strong>ИТ, Моск<strong>в</strong>а)Казанск<strong>и</strong>й (Пр<strong>и</strong><strong>в</strong>олжск<strong>и</strong>й) Федеральный ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тет (КФУ, Казань)К<strong>и</strong>е<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й нац<strong>и</strong>ональный ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тет <strong>и</strong>мен<strong>и</strong> Тараса Ше<strong>в</strong>ченко (КНУ,К<strong>и</strong>е<strong>в</strong>)5


Курск<strong>и</strong>й государст<strong>в</strong>енный ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тет (КГУ, Курск)Моско<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й государст<strong>в</strong>енный областной соц<strong>и</strong>ально-гуман<strong>и</strong>тарный<strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тут (МГОСГИ, Коломна)Моско<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й государст<strong>в</strong>енный ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тет <strong>и</strong>мен<strong>и</strong> М. В. Ломоносо<strong>в</strong>а(МГУ, Моск<strong>в</strong>а)Моско<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й гуман<strong>и</strong>тарный ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тет (МосГУ, Моск<strong>в</strong>а)Моско<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й педагог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й государст<strong>в</strong>енный ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тет (МПГУ,Моск<strong>в</strong>а)Моско<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тет МВД Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> (МосУ МВД РФ, Моск<strong>в</strong>а)Орло<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й государст<strong>в</strong>енный ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тет (ОГУ, Орел)Пензенск<strong>и</strong>й государст<strong>в</strong>енный педагог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тет <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>В. Г. Бел<strong>и</strong>нского (ПГПУ, Пенза)Росс<strong>и</strong>йская академ<strong>и</strong>я пра<strong>в</strong>осуд<strong>и</strong>я (РАП, Моск<strong>в</strong>а)Росс<strong>и</strong>йская академ<strong>и</strong>я народного хозяйст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> государст<strong>в</strong>енной службыпр<strong>и</strong> През<strong>и</strong>денте РФ (РАНХ<strong>и</strong>ГС, Моск<strong>в</strong>а)Росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й государст<strong>в</strong>енный гуман<strong>и</strong>тарный ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тет (РГГУ,Моск<strong>в</strong>а) Росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й государст<strong>в</strong>енный соц<strong>и</strong>альный ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тет (РГСУ,ф<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ал, Люберцы) Росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й государст<strong>в</strong>енный ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тет тур<strong>и</strong>зма <strong>и</strong> сер<strong>в</strong><strong>и</strong>са(РГУТ<strong>и</strong>С, Моск<strong>в</strong>а) Сарато<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й государст<strong>в</strong>енный соц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>йун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тет (СГСЭУ, Сарато<strong>в</strong>) Тамбо<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й государст<strong>в</strong>енный техн<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тет (ТГТУ,Тамбо<strong>в</strong>) Ульяно<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й государст<strong>в</strong>енный ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тет (УлГУ, Ульяно<strong>в</strong>ск) Ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тет Росс<strong>и</strong>йской академ<strong>и</strong><strong>и</strong> образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я (Ун-т РАО, Моск<strong>в</strong>а) Южно-Росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й государст<strong>в</strong>енный техн<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тет(Но<strong>в</strong>очеркасск<strong>и</strong>й пол<strong>и</strong>техн<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тут) (ЮРГТУ (НПИ),Но<strong>в</strong>очеркасск)ДРУГИЕ ГОСУДАРСТВЕННЫЕ И ОБЩЕСТВЕННЫЕУЧРЕЖДЕНИЯ Инст<strong>и</strong>тут д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ческого консер<strong>в</strong>ат<strong>и</strong>зма (ИДК, Моск<strong>в</strong>а) Инст<strong>и</strong>тут общест<strong>в</strong>енной мысл<strong>и</strong> (ИОМ, Моск<strong>в</strong>а) Истор<strong>и</strong>ко-прос<strong>в</strong>ет<strong>и</strong>тельское общест<strong>в</strong>о (ИПО, Моск<strong>в</strong>а) Росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й государст<strong>в</strong>енный арх<strong>и</strong><strong>в</strong> соц<strong>и</strong>ально-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>(РГА СПИ, Моск<strong>в</strong>а) Росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й государст<strong>в</strong>енный арх<strong>и</strong><strong>в</strong> эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> (РГАЭ, Моск<strong>в</strong>а) Издательст<strong>в</strong>о «Собран<strong>и</strong>е» (Моск<strong>в</strong>а) Международный Фонд соц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>пол<strong>и</strong>толог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й (Горбаче<strong>в</strong>-Фонд, Моск<strong>в</strong>а)6


СОДЕРЖАНИЕ---------------------------------------------------------------------CONTENTSМарченя П. П., Раз<strong>и</strong>н С. Ю.Вместо <strong>в</strong><strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я:От орган<strong>и</strong>заторо<strong>в</strong> Международного круглого стола«<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека» .…………….16----------------------------------------------------------------------------Marchenya P. P., Razin S. Y.Instead of Introduction:From organizers of the International Roundtable Discussions"Peasantry and Power in history of Russia in the XX-th century" …...16Алексее<strong>в</strong> С. В.Крестьянск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опрос <strong>в</strong>о <strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ойнахРосс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> Западной Е<strong>в</strong>ропы: опыт сопоста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я ………………...22----------------------------------------------------------------------------Alekseev S. V.The peasant problem in the internal warsin Russia and in Western Europe: experience of comparison ………..22Алешк<strong>и</strong>н П. Ф.Т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческая общность крестьянского протестногод<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> 1918—1922 гг. ………………………………35----------------------------------------------------------------------------Aleshkin P. F.Typological generality of the peasant protestmovement in Russia in 1918—1922 …………………………………35Анфертье<strong>в</strong> И. А.Особенност<strong>и</strong> деятельност<strong>и</strong> ЦКК РКП (б) — ВКП (б)<strong>в</strong> сельской местност<strong>и</strong> <strong>в</strong> 1920-е гг. ………………...…………….….48----------------------------------------------------------------------------Anfertyev I. A.Features of activity of CKK of RKP (b) — VKP (b)in countryside in 1920-th ……………………………………………..487


Асоно<strong>в</strong> Н. В.<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> с поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онного подхода …..63----------------------------------------------------------------------------Asonov N. V.Peasantry and Power from the perspective of a civilized approach ….63Бабашк<strong>и</strong>н В. В.Крестьяне, посткрестьяне <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> ХХ <strong>в</strong>еке:пр<strong>и</strong>способ<strong>и</strong>тельные стратег<strong>и</strong><strong>и</strong> c обе<strong>и</strong>х сторон ……………………70----------------------------------------------------------------------------Babashkin V. V.Peasants, Postpeasants and Power in the XX-th Century:the Mutual Adaptive Strategies ………………………………………70Багдасарян В. Э.Устойч<strong>и</strong><strong>в</strong>ость <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тута крестьянской общ<strong>и</strong>ны <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> парад<strong>и</strong>гма «черного передела» …………………………………..80----------------------------------------------------------------------------Bagdasaryan V. E.Stability of the country community institute in the Russiaand the paradigm of "black repartition" ……………………………...80Безг<strong>и</strong>н В. Б.<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>в</strong> аграрных преобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ях начала XX <strong>в</strong>ека …….89----------------------------------------------------------------------------Bezgin V. B.Peasantry in agrarian transformations of the early XX-th century …...89Бондаре<strong>в</strong> В. А., Ле<strong>в</strong>ак<strong>и</strong>н А. С.Раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е как контрмодерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я(на пр<strong>и</strong>мере Юга Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>) ………………………………………….102----------------------------------------------------------------------------Bondarev V. A., Levakin A. S.De-kulakization as Countermodernization(on the materials the South of Russia) ………………………………1028


Бородк<strong>и</strong>н Л. И.Модел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>ной соц<strong>и</strong>альной д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>к<strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>а после «Вел<strong>и</strong>кого перелома»:Еще раз о «законе д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong>» …………………………….113----------------------------------------------------------------------------Borodkin L. I.Modeling alternative social dynamicsof peasantry after "the Great Break Through":Once again about "the differentiation law" .……………………..….113Булдако<strong>в</strong> В. П.К <strong>в</strong>опросу о про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong><strong>и</strong> м<strong>и</strong>фо<strong>в</strong> о крестьянст<strong>в</strong>е .……………127----------------------------------------------------------------------------Buldakov V. P.On the origins of peasantry’ myths .…………………………………127Вас<strong>и</strong>лье<strong>в</strong> Ю. А.Общест<strong>в</strong>енное <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческое сознан<strong>и</strong>е <strong>и</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческоепон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йского крестьянст<strong>в</strong>а:феномен заб<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>я ………………………………………………….138----------------------------------------------------------------------------Vasilyev Y. A.Public historical consciousness and historicalunderstanding concerning Russian peasantry:an oblivion phenomenon ……………………………………………138Гончаро<strong>в</strong>а И. В.Власть <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> конце 1920-х гг.(по матер<strong>и</strong>алам Центрального Черноземья) ……………………..153----------------------------------------------------------------------------Goncharova I. V.Power and Peasantry at the end 1920-th(on materials of Central Chernozem region) ………………………..1539


Дем<strong>и</strong>до<strong>в</strong>а Е. И.<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енный <strong>в</strong>опрос:перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ы научного познан<strong>и</strong>я …………….................................164----------------------------------------------------------------------------Demidova E. I.Peasantry and food issue:the prospects of scientific knowledge ………………….....................164И<strong>в</strong>ашко М. И.Рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озное сознан<strong>и</strong>е <strong>и</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>еросс<strong>и</strong>йского крестьянст<strong>в</strong>а: м<strong>и</strong>фы <strong>и</strong> реальность ………………….171----------------------------------------------------------------------------Ivashko M. I.Religious conscious and behaviorof Russian peasantry: myth and reality …….......................................171И<strong>в</strong>н<strong>и</strong>цк<strong>и</strong>й Н. А.<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> ……...............183----------------------------------------------------------------------------Ivnitskiy N. A.Peasantry and the Power at period of the collectivization ………......183Ильюхо<strong>в</strong> А. А.Крестьянская кооперац<strong>и</strong>я: благо <strong>и</strong>л<strong>и</strong> трагед<strong>и</strong>я? ………………....190----------------------------------------------------------------------------Ilyuhov A. A.Peasant cooperation: a good or tragedy? …………………...…….....190Карпенко С. В.«Одна губерн<strong>и</strong>я не одолеет <strong>в</strong>сю Росс<strong>и</strong>ю»:<strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> Врангеля крестьянст<strong>в</strong>ом Та<strong>в</strong>р<strong>и</strong><strong>и</strong> (1920 г.) ….201----------------------------------------------------------------------------Karpenko S. V."The only province can not overpower the whole Russia":the Tavriya peasantry’s perception of Wrangel power (1920) ……...20110


Козно<strong>в</strong>а И. Е.Крестьянская память о <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong> со<strong>в</strong>ременной Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> ……..........213----------------------------------------------------------------------------Koznova I. E.Peasant memory about Authority in modern Russia …......................213Кондраш<strong>и</strong>н В. В.<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>: опыт <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я<strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>альной модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> ……………………...223----------------------------------------------------------------------------Kondraschin V. V.Peasantry and the Power in Russia: experience of interactionin the conditions of industrial modernization ….................................223Кудюк<strong>и</strong>на М. М.<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> 1920-е годы ….........................................234----------------------------------------------------------------------------Kudyukina M. М.Peasantry and the Power in 1920-th years …......................................234Л<strong>и</strong>пато<strong>в</strong>а Н. В.Проект «Коммуна»: трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> но<strong>в</strong>аторст<strong>в</strong>о<strong>в</strong> отношен<strong>и</strong>ях между крестьянст<strong>в</strong>ом <strong>и</strong> со<strong>в</strong>етской <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю …….245----------------------------------------------------------------------------Lipatova N. V.The project "Commune": traditions and innovationin relations between peasantry and the Soviet power ……………….245Люкш<strong>и</strong>н Д. И.Пр<strong>и</strong>шест<strong>в</strong><strong>и</strong>е «Вел<strong>и</strong>кого незнакомца»:про<strong>в</strong><strong>и</strong>нц<strong>и</strong>альное начальст<strong>в</strong>о <strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>е сообщест<strong>в</strong>анакануне общ<strong>и</strong>нной ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> …………………………………..253----------------------------------------------------------------------------Lyukshin D. I.Coming of "the Great stranger":provincial administrations and peasant communitieson the eve the communal revolution ………………………………...25311


Медуше<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й А. Н.Пра<strong>в</strong>о <strong>и</strong> спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ость: альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>ы решен<strong>и</strong>яаграрного <strong>в</strong>опроса <strong>в</strong> предре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онной Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> ……………...266----------------------------------------------------------------------------Medushevskiy A. N.Law and Justice: Alternative Strategiesof Agrarian Reforms in Pre-Revolutionary Russia ………………….266М<strong>и</strong>хайло<strong>в</strong>а Е. В.Крестьяне-отходн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>на стройках пер<strong>в</strong>ой пят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong> ……………………………………285----------------------------------------------------------------------------Mihaylova E. V.The seasonally outgoing peasantsat the constructionprojects of the first five-year plan ……………….285Н<strong>и</strong>кул<strong>и</strong>н А. М.Стано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е аграрн<strong>и</strong>ка Стал<strong>и</strong>на: 1906—1918 гг. ……………….296----------------------------------------------------------------------------Nikulin A. М.The formation of agrarian Stalin: 1906—1918 ……………………..296П<strong>и</strong>скун В. Н.Укра<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е культурные трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>в</strong> крестьянском быту Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>: <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й ракурс …………….307----------------------------------------------------------------------------Piskun V. N.Ukrainian cultural traditionsin everyday life of peasants in Russia: historical approach …………307Рогал<strong>и</strong>на Н. Л.Коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я — решающ<strong>и</strong>й этап<strong>в</strong> репресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ном раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> ………………………………314----------------------------------------------------------------------------Rogalina N. L.Collectivization is the decision stage in the processof repressive to social degradation of peasantry …………………….31412


Скор<strong>и</strong>к А. П.Кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>сные я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> сельском хозяйст<strong>в</strong>еКубан<strong>и</strong> <strong>и</strong> Дона как результат депортац<strong>и</strong><strong>и</strong> населен<strong>и</strong>я«чернодосочных» стан<strong>и</strong>ц (1932—1934 гг.) ………………………324----------------------------------------------------------------------------Skorik A. P.The Phenomena of crisis in agricultureKuban and Don up to the deportation of population"chernodosochnyh" villages (1932—1934) …………………………324Тел<strong>и</strong>цын В. Л.Военный коммун<strong>и</strong>зм:<strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>о / крестьянст<strong>в</strong>о <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> …………………..335----------------------------------------------------------------------------Telitsyn V. L.Military communism:the Power and Peasantry / Peasantry and the Power ………………..335Тощенко Ж. Т.Парадоксальность эконом<strong>и</strong>ческого сознан<strong>и</strong>я<strong>и</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я росс<strong>и</strong>йского крестьянст<strong>в</strong>а …………………………..347----------------------------------------------------------------------------Toschenko Z. T.Paradoxicality of economic consciousnessand behaviour of the Russian peasantry ………………………….....347Третьяко<strong>в</strong> А. В.Земельный передел — осно<strong>в</strong>ной <strong>и</strong>тог аграрных реформ<strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> конца XX — начала XXI <strong>в</strong>еко<strong>в</strong> ………………………...359----------------------------------------------------------------------------Tretyakov A. V.Repartition of land — a main result of agrarian reformsin Russia at the end of the XX-th century — at the beginningof the XXI-th century ………………………….................................35913


Фрянце<strong>в</strong> М. М.Сельская школа — последн<strong>и</strong>й рубеж……………………………..372----------------------------------------------------------------------------Fryantsev M. M.Village School — the Last Boundary……………………………......372Фурсо<strong>в</strong> А. И.«Красная пра<strong>в</strong>да» прот<strong>и</strong><strong>в</strong> «Зеленой пра<strong>в</strong>ды»:русская трагед<strong>и</strong>я ХХ <strong>в</strong>ека ………………………………………....384----------------------------------------------------------------------------Fursov A. I."Red Truth" versus "Green Truth":Russian Tragedy of the Twentieth Century ……………………...….384Черт<strong>и</strong>ще<strong>в</strong> А. В.Пер<strong>в</strong>ая м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ая <strong>в</strong>ойна <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>о Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>:некоторые аспекты трансформац<strong>и</strong><strong>и</strong> «чело<strong>в</strong>ека земл<strong>и</strong>»<strong>в</strong> «чело<strong>в</strong>ека с ружьем» …………………………………………….395----------------------------------------------------------------------------Chertishchev A. V.First World War and peasantry of Russia:some aspects of transformation of the "Person of the land"in the "Person with handgun"………………………………………..395Ше<strong>в</strong>елько<strong>в</strong> А. И.Аграрная пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка государст<strong>в</strong>а:о некоторых аспектах <strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>о <strong>в</strong>торой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>не ХХ <strong>в</strong>ека ………………...…..415----------------------------------------------------------------------------Shevelkov A. I.The state agricultural policy:on some aspects of the governmentpeasantry relationships in the second half of the XX-th century ……41514


СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХИ КОНТАКТНАЯ ИНФОРМАЦИЯ ……………………………...426----------------------------------------------------------------------------CONTRIBUTORSAND CONTACT INFORMATION ..……………………………….426АННОТАЦИИ И КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА …………………………439----------------------------------------------------------------------------ANNOTATIONS AND KEYWORDS ……………………………..439ПУБЛИКАЦИИ НАУЧНОГО ПРОЕКТА«НАРОД И ВЛАСТЬ:ИСТОРИЯ РОССИИ И ЕЕ ФАЛЬСИФИКАЦИИ»………………463----------------------------------------------------------------------------PUBLICATIONS OF THE SCIENTIFIC PROJECT"PEOPLE AND POWER:THE HISTORY OF RUSSIA AND ITS FALSIFICATIONS"………...46315


П. П. Марченя, С. Ю. Раз<strong>и</strong>нВМЕСТО ВВЕДЕНИЯ:От орган<strong>и</strong>заторо<strong>в</strong> круглого стола«<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека»По <strong>и</strong>тогам получ<strong>и</strong><strong>в</strong>шего <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естный резонанс <strong>в</strong> научнойобщест<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> Международного круглого стола«<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека» мыпредлагаем <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>ю <strong>в</strong>сех за<strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>анных л<strong>и</strong>ц настоящ<strong>и</strong>йсборн<strong>и</strong>к научных статей, я<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>йся <strong>в</strong>торым (<strong>и</strong>, как мынадеемся, не последн<strong>и</strong>м) <strong>в</strong>ыпуском <strong>в</strong> сер<strong>и</strong><strong>и</strong> научного проекта«Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>: Истор<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> ее фальс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong>».Когда <strong>в</strong> рамках нашего проекта мы про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong>пер<strong>в</strong>ый круглый стол — «Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йскойсмуте» (23 октября 2009 г.) — то <strong>и</strong>сход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>з того, что <strong>в</strong>сформул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анной так<strong>и</strong>м образом теме сконцентр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анацентральная проблема росс<strong>и</strong>е<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я. Как чело<strong>в</strong>ек познаетсяна самом деле только <strong>в</strong> кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong>, «у бездны накраю», так <strong>и</strong> целые страны <strong>и</strong> ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> познаютсяреально <strong>в</strong> с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong> с<strong>и</strong>стемного кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>са, <strong>в</strong> «роко<strong>в</strong>ые м<strong>и</strong>нутым<strong>и</strong>ра сего». Именно <strong>в</strong> «смуте» предельно обнажаются <strong>в</strong>се«боле<strong>в</strong>ые точк<strong>и</strong>» государст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> общест<strong>в</strong>а, стано<strong>в</strong>ятсяоче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно я<strong>в</strong>ным<strong>и</strong> скрытые <strong>в</strong> «нормальные» <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е<strong>в</strong>ремена как <strong>и</strong>зъяны, так <strong>и</strong> досто<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а конкретнойц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>.Нам кажется лог<strong>и</strong>чным, что наш <strong>в</strong>торой столпос<strong>в</strong>ящен проблеме, на которой за<strong>в</strong>язаны <strong>в</strong>се осно<strong>в</strong>ныеконфл<strong>и</strong>кты русской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>не которой не<strong>в</strong>озможнопонять н<strong>и</strong> механ<strong>и</strong>зм <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>я, раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я <strong>и</strong> преодолен<strong>и</strong>я«смуты» <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, н<strong>и</strong> «нац<strong>и</strong>ональные особенност<strong>и</strong>»прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong><strong>в</strong>ых <strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>й народа <strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> на безмалого «одной шестой част<strong>и</strong> суш<strong>и</strong>». «Крестьянск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опрос»16


<strong>в</strong> отечест<strong>в</strong>енном <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческом д<strong>и</strong>скурсе по пра<strong>в</strong>у зан<strong>и</strong>маетместо «<strong>в</strong>опроса <strong>в</strong>опросо<strong>в</strong>» — problema principale <strong>и</strong> causacausalis росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х реформ, смут <strong>и</strong> ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>й. В немсплел<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> «горд<strong>и</strong>е<strong>в</strong> узел» <strong>и</strong>нтересы самых разных массо<strong>в</strong>ыхслое<strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йского общест<strong>в</strong>а, особенност<strong>и</strong> <strong>и</strong>х ментал<strong>и</strong>тета <strong>и</strong>предрасположенност<strong>и</strong> к покорному см<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>ю перед <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю<strong>в</strong> <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естных пределах <strong>и</strong> акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ным протестным дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>ям <strong>в</strong>усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях «смутного <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>», когда эт<strong>и</strong> пределыоказы<strong>в</strong>аются нарушены.Мы <strong>и</strong>сход<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з того, что крестьянст<strong>в</strong>о не может бытьпонято как пасс<strong>и</strong><strong>в</strong>ный объект ман<strong>и</strong>пуляц<strong>и</strong>й со стороны<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> «несознательный» <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к пополнен<strong>и</strong>ясоц<strong>и</strong>альной базы разл<strong>и</strong>чных «сознательных» пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хс<strong>и</strong>л. В соц<strong>и</strong>альных конфл<strong>и</strong>ктах <strong>и</strong> <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong>йской, <strong>и</strong> <strong>в</strong>Со<strong>в</strong>етской <strong>и</strong>мпер<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянская ментальность <strong>в</strong>сегда<strong>и</strong>грала колоссальную роль, <strong>в</strong> отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от крайнеогран<strong>и</strong>ченных <strong>в</strong>озможностей эл<strong>и</strong>тарного <strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я нанастроен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е крестьянск<strong>и</strong>х масс <strong>и</strong>з<strong>в</strong>не.<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> определяло ее<strong>в</strong>ажнейш<strong>и</strong>е особенност<strong>и</strong> <strong>в</strong> целом <strong>и</strong> оказы<strong>в</strong>ало <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>е наэл<strong>и</strong>ты большее, чем эл<strong>и</strong>ты на крестьянст<strong>в</strong>о. Крестьянск<strong>и</strong>й<strong>в</strong>опрос <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> — <strong>в</strong>сегда <strong>в</strong>опрос о <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. О <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> «с<strong>в</strong>оей»— за которой можно самоотреченно <strong>и</strong>дт<strong>и</strong> на под<strong>в</strong><strong>и</strong>г <strong>и</strong> откоторой многое можно самопожерт<strong>в</strong>енно стерпеть. Ил<strong>и</strong> о<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> «чужой» — прот<strong>и</strong><strong>в</strong> которой нужно «<strong>в</strong>сем м<strong>и</strong>ром»реш<strong>и</strong>тельно браться за <strong>в</strong><strong>и</strong>лы <strong>и</strong> топоры до полного <strong>и</strong>згнан<strong>и</strong>я«<strong>в</strong>ременщ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>» <strong>и</strong> «самоз<strong>в</strong>анце<strong>в</strong>». И этот <strong>в</strong>опрос <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>Государст<strong>в</strong>а Росс<strong>и</strong>йского <strong>в</strong> конечном счете <strong>в</strong>сегда решалсякрестьянст<strong>в</strong>ом.В таком смысле крестьянск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опрос был <strong>и</strong> остается<strong>в</strong>опросом об орган<strong>и</strong>ческом ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> народа,государст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> общест<strong>в</strong>а, ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> культуры,способном стать надежной осно<strong>в</strong>ой для очередногомодерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онного ры<strong>в</strong>ка — л<strong>и</strong>бо о прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оестест<strong>в</strong>еннойрасколотост<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>за<strong>и</strong>мном отчужден<strong>и</strong><strong>и</strong> эл<strong>и</strong>т <strong>и</strong> масс, чре<strong>в</strong>атыхсры<strong>в</strong>ом <strong>в</strong> очередную <strong>в</strong>серосс<strong>и</strong>йскую смуту.17


В рамках зая<strong>в</strong>ленной темы «крестьянск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опрос» нес<strong>в</strong>од<strong>и</strong>м только к «аграрному». Крестьянск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опрос —<strong>в</strong>опрос о ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онной <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чност<strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, о ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ойс<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> ее прошлого, настоящего <strong>и</strong> будущего. В немаккумул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аны <strong>и</strong> столкно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>е Трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> Модерна, <strong>и</strong>столкно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>е Импер<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> не-Импер<strong>и</strong><strong>и</strong> (л<strong>и</strong>беральной«демократ<strong>и</strong><strong>и</strong>»), <strong>и</strong> <strong>в</strong>се с<strong>и</strong>стемообразующ<strong>и</strong>е <strong>в</strong>опросы, накоторых стро<strong>и</strong>тся проект<strong>и</strong><strong>в</strong>ное росс<strong>и</strong>е<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е. От от<strong>в</strong>ета на<strong>в</strong>опрос: «Как<strong>и</strong>е он<strong>и</strong>, русск<strong>и</strong>е крестьяне?» — за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>т от<strong>в</strong>ет на<strong>в</strong>опрос: «Что такое Росс<strong>и</strong>я?».Так<strong>и</strong>м образом, состоя<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йся 12 ноября 2010 г. <strong>в</strong>Инст<strong>и</strong>туте соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong>йской академ<strong>и</strong><strong>и</strong> наукМеждународный круглый стол журнала «Власть»«<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека»продолж<strong>и</strong>л (раз<strong>в</strong><strong>и</strong>л <strong>и</strong> углуб<strong>и</strong>л) межд<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>нарныеросс<strong>и</strong>е<strong>в</strong>едческ<strong>и</strong>е д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong><strong>и</strong> прошлого стола проекта «Народ<strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>…», сконцентр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>сь на проблеме<strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> как на<strong>и</strong>болеезнач<strong>и</strong>мых агенто<strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>беспрецедентно богатом на общест<strong>в</strong>енные потрясен<strong>и</strong>япоследнем столет<strong>и</strong><strong>и</strong>.Пер<strong>в</strong>оначально, на этапе подгото<strong>в</strong>к<strong>и</strong> «круглогостола», обсуждалась <strong>в</strong>озможность про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong>й пош<strong>и</strong>рокому спектру <strong>в</strong>опросо<strong>в</strong>, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле: «Крестьянск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опрос» как "Causa causalis" реформ<strong>и</strong> ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>й <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. «Земля» как категор<strong>и</strong>я массо<strong>в</strong>ого сознан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>:утоп<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> ж<strong>и</strong>знь. «Кро<strong>в</strong>ь» <strong>и</strong> «поч<strong>в</strong>а» <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> русского народа <strong>и</strong>Росс<strong>и</strong>йского государст<strong>в</strong>а. Образы Власт<strong>и</strong> <strong>в</strong> зеркале крестьянского сознан<strong>и</strong>я. «С<strong>в</strong>о<strong>и</strong>» <strong>и</strong> «чуж<strong>и</strong>е»: крестьянск<strong>и</strong>е массы <strong>и</strong>пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е эл<strong>и</strong>ты Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> контексте ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онной<strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чност<strong>и</strong>. «Росс<strong>и</strong>йская многопарт<strong>и</strong>йность» <strong>и</strong> «сельск<strong>и</strong>йэлекторат»: <strong>в</strong>озможен л<strong>и</strong> д<strong>и</strong>алог?18


<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>: субъект <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> «немая<strong>в</strong>сеобщность»? Пролетар<strong>и</strong>ат Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>: особый класс <strong>и</strong>л<strong>и</strong>разно<strong>в</strong><strong>и</strong>дность крестьянст<strong>в</strong>а? «Муж<strong>и</strong>к<strong>и</strong>» <strong>и</strong> «бабы» <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>:соц<strong>и</strong>окультурные портреты <strong>и</strong> кар<strong>и</strong>катуры. «Русск<strong>и</strong>й народ» <strong>в</strong> контексте Веры <strong>и</strong> Церк<strong>в</strong><strong>и</strong>:«Икона <strong>и</strong> топор», «Поп <strong>и</strong> Балда»… «Богоносец <strong>и</strong>л<strong>и</strong>безбожн<strong>и</strong>к»?.. Крестьяне <strong>в</strong> контексте русской смуты <strong>и</strong> ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Война <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>о Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. «Чело<strong>в</strong>ек с ружьем»:«Ш<strong>и</strong>нель» <strong>и</strong> «З<strong>и</strong>пун» как с<strong>и</strong>м<strong>в</strong>олы русской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>. Коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я <strong>и</strong> <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я:соц<strong>и</strong>окультурное, пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческое <strong>и</strong> геопол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческое<strong>и</strong>змерен<strong>и</strong>е. «Большой Террор» <strong>и</strong> русское крестьянст<strong>в</strong>о:«стал<strong>и</strong>н<strong>и</strong>зм» через пр<strong>и</strong>зму «крестьянского <strong>в</strong>опроса». «Поч<strong>в</strong>а» <strong>и</strong> «Модерн»: крестьянст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> контекстесо<strong>в</strong>ременност<strong>и</strong>…Для удобст<strong>в</strong>а про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong>й круглого столаобозначенная пред<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>тельная проблемат<strong>и</strong>ка былаотнос<strong>и</strong>тельно конкрет<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ана по следующ<strong>и</strong>м проблемнымнапра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ям:1. «КРЕСТЬЯНСКИЙ ВОПРОС»: СМЫСЛ ИЗНАЧЕНИЕ В ИСТОРИИ РОССИИ И ЧЕЛОВЕЧЕСТВА.2. XX ВЕК В ИСТОРИИ РОССИИ:«РАСКРЕСТЬЯНИВАНИЕ»ИЛИ«ОКРЕСТЬЯНИВАНИЕ» СТРАНЫ.3. «ВЕЛИКИЙ НЕЗНАКОМЕЦ» И ПУБЛИЧНАЯПОЛИТИКА В РОССИИ»: МИФЫ И РЕАЛЬНОСТЬ.4. РУССКОЕ КРЕСТЬЯНСТВО:«МОГИЛЬЩИК» ИМПЕРИИ ИЛИ ЕЕЦИВИЛИЗАЦИОННЫЙ ФУНДАМЕНТ?5. «АГРАРНЫЕ РЕФОРМЫ» И «РУССКИЕКРЕСТЬЯНЕ»: ОТЕЧЕСТВЕННАЯ ИСТОРИЯ И ЕЕФАЛЬСИФИКАЦИИ.19


Ведущ<strong>и</strong>м круглого стола <strong>в</strong>ыступ<strong>и</strong>л <strong>в</strong>ыдающ<strong>и</strong>йсяросс<strong>и</strong>йско-белорусск<strong>и</strong>й ученый-крестьяно<strong>в</strong>ед, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>к <strong>и</strong>пол<strong>и</strong>толог О. Г. Бухо<strong>в</strong>ец.В работе стола пр<strong>и</strong>нял<strong>и</strong> участ<strong>и</strong>е 43 ученых3 государст<strong>в</strong>: Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> (Моск<strong>в</strong>а, Казань, Коломна, Курск,Но<strong>в</strong>очеркасск, Орел, Пенза, Сарато<strong>в</strong>, Тамбо<strong>в</strong>, Ульяно<strong>в</strong>ск),Беларус<strong>и</strong> (М<strong>и</strong>нск), Укра<strong>и</strong>ны (К<strong>и</strong>е<strong>в</strong>).Спектр <strong>в</strong>ысказанных «за круглым столом» оценокрол<strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> нашей <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> оказался достаточнош<strong>и</strong>рок: от гла<strong>в</strong>ного держа<strong>в</strong>ного оплота Росс<strong>и</strong>йской сла<strong>в</strong>янопра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>нойц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> (Н. В. Асоно<strong>в</strong>) — до себялюб<strong>и</strong><strong>в</strong>оанарх<strong>и</strong>ческогомог<strong>и</strong>льщ<strong>и</strong>ка Росс<strong>и</strong>йской Импер<strong>и</strong><strong>и</strong>(А. В. Черт<strong>и</strong>ще<strong>в</strong>). А по мнен<strong>и</strong>ю В. П. Булдако<strong>в</strong>а, <strong>в</strong>ообще <strong>в</strong>сянаша со<strong>в</strong>ременность бук<strong>в</strong>ально прон<strong>и</strong>зана крестьянскойментальностью <strong>в</strong> ее колхозно-деформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анном <strong>в</strong><strong>и</strong>де — <strong>и</strong> <strong>в</strong>усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях глобального пре<strong>в</strong>ращен<strong>и</strong>я м<strong>и</strong>ра <strong>в</strong> «большуюдере<strong>в</strong>ню», на фоне сн<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я общец<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онныхстереот<strong>и</strong>по<strong>в</strong> до дере<strong>в</strong>енского уро<strong>в</strong>ня, м<strong>и</strong>ром будет упра<strong>в</strong>лятьне м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой разум, а коммун<strong>и</strong>кат<strong>и</strong><strong>в</strong>ная беспомощностьлюдской массы, л<strong>и</strong>ш<strong>и</strong><strong>в</strong>шейся естест<strong>в</strong>енной среды об<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>я.И нынешнее постмодерн<strong>и</strong>стское по<strong>в</strong>етр<strong>и</strong>е гроз<strong>и</strong>т стать<strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ратом <strong>в</strong> предмодерн<strong>и</strong>стское прошлое…На наш <strong>в</strong>згляд, мног<strong>и</strong>е проз<strong>в</strong>уча<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е <strong>в</strong> ходед<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong>й круглого стола компетентные мнен<strong>и</strong>ясо<strong>в</strong>ременных ученых о пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>нах, <strong>и</strong>тогах <strong>и</strong> перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ахтраг<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>адосо<strong>в</strong>етской, со<strong>в</strong>етской <strong>и</strong> постсо<strong>в</strong>етской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> могл<strong>и</strong> быпомочь <strong>и</strong>збежать <strong>в</strong> ходе реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> очередной разпро<strong>в</strong>озглашенного курса на модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю страныпо<strong>в</strong>торен<strong>и</strong>я уже знакомых отечест<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>оплаченных непомерно дорогой ценой ош<strong>и</strong>бок.В ходе обмена мнен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, состоя<strong>в</strong>шегося послеза<strong>в</strong>ершен<strong>и</strong>я д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong>се участн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> отмет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, что онабыла полезной <strong>и</strong> <strong>и</strong>нтересной. Одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з результато<strong>в</strong> круглогостола стала дого<strong>в</strong>оренность об орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> сем<strong>и</strong>нара«Крестьянск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опрос <strong>в</strong> отечест<strong>в</strong>енной <strong>и</strong> м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>» — со<strong>в</strong>местного постоянно дейст<strong>в</strong>ующего20


теорет<strong>и</strong>ческого сем<strong>и</strong>нара Центра аграрных <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>йРосс<strong>и</strong>йской академ<strong>и</strong><strong>и</strong> народного хозяйст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>государст<strong>в</strong>енной службы пр<strong>и</strong> През<strong>и</strong>денте Росс<strong>и</strong>йскойФедерац<strong>и</strong><strong>и</strong> (А. М. Н<strong>и</strong>кул<strong>и</strong>н, В. В. Бабашк<strong>и</strong>н) <strong>и</strong> научногопроекта «Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>: Истор<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> еефальс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong>» (П. П. Марченя, С. Ю. Раз<strong>и</strong>н).По замыслу орган<strong>и</strong>заторо<strong>в</strong>, он должен статьнаследн<strong>и</strong>ком <strong>и</strong> продолжателем трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й сем<strong>и</strong>нара«Со<strong>в</strong>ременные концепц<strong>и</strong><strong>и</strong> аграрного раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я»,про<strong>в</strong>од<strong>и</strong><strong>в</strong>шегося с 1990-х гг. под эг<strong>и</strong>дой Инст<strong>и</strong>тутаросс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> РАН <strong>и</strong> Межд<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>нарногоакадем<strong>и</strong>ческого центра соц<strong>и</strong>альных <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й(Интерцентра) Моско<strong>в</strong>ской Высшей школы соц<strong>и</strong>альных <strong>и</strong>эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук <strong>и</strong> получ<strong>и</strong><strong>в</strong>шего заслуженное пр<strong>и</strong>знан<strong>и</strong>е<strong>в</strong> научном сообщест<strong>в</strong>е. Эта <strong>и</strong>дея получ<strong>и</strong>ла одобрен<strong>и</strong>е одного<strong>и</strong>з патр<strong>и</strong>архо<strong>в</strong> крестьяно<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я <strong>и</strong> осно<strong>в</strong>ателей этогосем<strong>и</strong>нара Теодора Шан<strong>и</strong>на.Пользуясь случаем, пр<strong>и</strong>глашаем к участ<strong>и</strong>ю <strong>в</strong>деятельност<strong>и</strong> нашего проекта <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, соц<strong>и</strong>олого<strong>в</strong>,пол<strong>и</strong>толого<strong>в</strong>, юр<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>, эконом<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>, ф<strong>и</strong>лософо<strong>в</strong>,культуролого<strong>в</strong> <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>х спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>, которые нера<strong>в</strong>нодушны к наз<strong>в</strong>анным проблемам.Матер<strong>и</strong>алы меропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й научного проекта «Народ <strong>и</strong><strong><strong>в</strong>ласть</strong>: Истор<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> ее фальс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong>» <strong>и</strong>анал<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е стать<strong>и</strong> по <strong>и</strong>х результатам регулярнопубл<strong>и</strong>куются <strong>в</strong> ряде <strong>в</strong>едущ<strong>и</strong>х федеральных журнало<strong>в</strong>,рекомендо<strong>в</strong>анных Перечнем реценз<strong>и</strong>руемых научныхжурнало<strong>в</strong>, <strong>в</strong> которых должны быть опубл<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>аны осно<strong>в</strong>ныерезультаты д<strong>и</strong>ссертац<strong>и</strong>й на со<strong>и</strong>скан<strong>и</strong>е ученых степенейдоктора <strong>и</strong> канд<strong>и</strong>дата наук, ут<strong>в</strong>ержденном ВысшейАттестац<strong>и</strong>онной Ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>ей М<strong>и</strong>н<strong>и</strong>стерст<strong>в</strong>а образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>наук<strong>и</strong> Росс<strong>и</strong>йской Федерац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Все публ<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> проекта<strong>в</strong>ыста<strong>в</strong>ляются также <strong>в</strong> с<strong>в</strong>ободный доступ наспец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных научных сайтах Сет<strong>и</strong> Интернет.Сп<strong>и</strong>сок публ<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>й проекта <strong>и</strong> <strong>в</strong>еб-ссылок на н<strong>и</strong>хпр<strong>и</strong><strong>в</strong>еден <strong>в</strong> конце настоящего сборн<strong>и</strong>ка.21


22С. В. Алексее<strong>в</strong>КРЕСТЬЯНСКИЙ ВОПРОС ВО ВНУТРЕННИХВОЙНАХ РОССИИ И ЗАПАДНОЙ ЕВРОПЫ:ОПЫТ СОПОСТАВЛЕНИЯУстоя<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>мся тез<strong>и</strong>сом отечест<strong>в</strong>енной наук<strong>и</strong> я<strong>в</strong>ляется<strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельная по с<strong>и</strong>ле дестаб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>з<strong>и</strong>рующая рольнерешенного крестьянского (земельного) <strong>в</strong>опроса <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> нач<strong>и</strong>ная с закрепощен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>корусскогокрестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> Позднем Средне<strong>в</strong>еко<strong>в</strong>ье. Крестьянск<strong>и</strong>й<strong>в</strong>опрос поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан как «гла<strong>в</strong>ный <strong>в</strong>опрос» росс<strong>и</strong>йской<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Но<strong>в</strong>ого <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>, <strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й <strong>в</strong>се <strong>и</strong>л<strong>и</strong> почт<strong>и</strong> <strong>в</strong>сесерьезные соц<strong>и</strong>ально-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>сы. Целью данногонебольшого <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я я<strong>в</strong>ляется подт<strong>в</strong>ерд<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>л<strong>и</strong>опро<strong>в</strong>ергнуть данный тез<strong>и</strong>с на конкретно-факт<strong>и</strong>ческомматер<strong>и</strong>але. Кроме того, небесполезным предста<strong>в</strong>ляетсясопоста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> с с<strong>и</strong>нхронной с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ей <strong>в</strong>«раз<strong>в</strong><strong>и</strong>тых» западное<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х странах — Англ<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>Франц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Это <strong>в</strong>ажно с учетом как обгоняющеймодерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> данных стран, ста<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>альным<strong>и</strong> еще<strong>в</strong> XIX <strong>в</strong>., так <strong>и</strong> гораздо более раннего (XIV—XVIII <strong>в</strong><strong>в</strong>.)<strong>и</strong>счезно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> н<strong>и</strong>х форм крепостной за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>а.Для анал<strong>и</strong>за берется <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я на<strong>и</strong>более острых <strong>и</strong>траг<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>х конфл<strong>и</strong>кто<strong>в</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>сех трехгосударст<strong>в</strong>. В целом <strong>в</strong>се многообраз<strong>и</strong>е побуд<strong>и</strong>тельныхфакторо<strong>в</strong> <strong>и</strong> д<strong>в</strong><strong>и</strong>жущ<strong>и</strong>х с<strong>и</strong>л <strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>х прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>йПозднего Средне<strong>в</strong>еко<strong>в</strong>ья, Но<strong>в</strong>ого <strong>и</strong> Но<strong>в</strong>ейшего <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> <strong>в</strong>Е<strong>в</strong>ропе может быть с<strong>в</strong>едено к трем <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>антам: 1) конфл<strong>и</strong>кты<strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кают <strong>и</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>аются пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>енно <strong>в</strong>следст<strong>в</strong><strong>и</strong>ерасколо<strong>в</strong> <strong>в</strong>нутр<strong>и</strong> господст<strong>в</strong>ующей эл<strong>и</strong>ты (<strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>слеэтн<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong> рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озных); 2) конфл<strong>и</strong>кты <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кают <strong>и</strong>раз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>аются <strong>в</strong>следст<strong>в</strong><strong>и</strong>е прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>я городск<strong>и</strong>х слое<strong>в</strong>государст<strong>в</strong>енной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, л<strong>и</strong>бо <strong>в</strong>следст<strong>в</strong><strong>и</strong>е борьбы городск<strong>и</strong>хпо соста<strong>в</strong>у «парт<strong>и</strong>й»; 3) конфл<strong>и</strong>кты <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кают <strong>и</strong>


раз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>аются <strong>в</strong>следст<strong>в</strong><strong>и</strong>е прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>аземле<strong>в</strong>ладельцам <strong>и</strong>л<strong>и</strong> государст<strong>в</strong>у. Оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно, что <strong>в</strong> на<strong>и</strong>болеезнач<strong>и</strong>мых <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ях был<strong>и</strong> задейст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>аны <strong>в</strong> том<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ном смысле <strong>в</strong>се тр<strong>и</strong> фактора. Однако для нас <strong>в</strong>ажно<strong>в</strong>ыдел<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>менно те с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong> которых крестьянск<strong>и</strong>й/ земельный <strong>в</strong>опрос был осно<strong>в</strong>ным <strong>и</strong>л<strong>и</strong> преобладающ<strong>и</strong>м.Н<strong>и</strong>же переч<strong>и</strong>сляются <strong>и</strong> <strong>в</strong>кратце характер<strong>и</strong>зуютсяконфл<strong>и</strong>кты, которые можно с некоторой долей усло<strong>в</strong>ност<strong>и</strong>характер<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ать как «<strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ойны». Пр<strong>и</strong> этом мы<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з распространенного <strong>в</strong> со<strong>в</strong>ременнойконфл<strong>и</strong>ктолог<strong>и</strong><strong>и</strong> определен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ойны как прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>яболее <strong>и</strong>л<strong>и</strong> менее орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анных <strong>в</strong>ооруженных с<strong>и</strong>л,пр<strong>и</strong><strong>в</strong>одящего к знач<strong>и</strong>тельным (не менее 1 000 за год)людск<strong>и</strong>м потерям. Естест<strong>в</strong>енно, что усло<strong>в</strong>ность пр<strong>и</strong> такомподходе не<strong>и</strong>збежна, <strong>и</strong> <strong>в</strong> перечень попадут некоторыеконфл<strong>и</strong>кты (напр<strong>и</strong>мер, «Медный бунт» <strong>в</strong> Моск<strong>в</strong>е), которые«<strong>в</strong>ойной» пр<strong>и</strong>знать крайне затрудн<strong>и</strong>тельно. Тем не менее,поскольку <strong>и</strong>меет смысл уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ать <strong>и</strong>менно на<strong>и</strong>болееожесточенные соц<strong>и</strong>альные прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>я, такаяусло<strong>в</strong>ность предста<strong>в</strong>ляется <strong>в</strong>полне опра<strong>в</strong>данной. Далее,уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>аются л<strong>и</strong>шь те конфл<strong>и</strong>кты, которые затраг<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>собст<strong>в</strong>енно терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong>ю государст<strong>в</strong>а — не терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong><strong>и</strong>протекторато<strong>в</strong> л<strong>и</strong>бо колон<strong>и</strong>й. Последнее <strong>и</strong>меет особоезначен<strong>и</strong>е для <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> западное<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х государст<strong>в</strong>, но <strong>в</strong>целях последо<strong>в</strong>ательност<strong>и</strong> распространено <strong>и</strong> на <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>юРосс<strong>и</strong><strong>и</strong>. Избранные хронолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е рамк<strong>и</strong>, с учетомнеобход<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> сопоста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я, ох<strong>в</strong>аты<strong>в</strong>ают пер<strong>и</strong>од XV—XX <strong>в</strong><strong>в</strong>.Внутренн<strong>и</strong>е «<strong>в</strong>ойны» <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> (<strong>и</strong> СССР)1. Война Моск<strong>в</strong>ы с н<strong>и</strong>жегородск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> князьям<strong>и</strong>(1411)Одна <strong>и</strong>з последн<strong>и</strong>х крупных феодальныхмеждоусоб<strong>и</strong>ц на Рус<strong>и</strong>. Ч<strong>и</strong>сто д<strong>и</strong>наст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й конфл<strong>и</strong>кт.2. Пер<strong>в</strong>ый этап гражданской <strong>в</strong>ойны <strong>в</strong> Се<strong>в</strong>еро-Восточной Рус<strong>и</strong> (1433—1436)23


Обычно <strong>в</strong> трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ях со<strong>в</strong>етской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>и</strong>менуется «феодальной <strong>в</strong>ойной», хотя по сут<strong>и</strong> это был болееш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>й конфл<strong>и</strong>кт, <strong>в</strong>о<strong>в</strong>лекш<strong>и</strong>й ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>е сло<strong>и</strong> городск<strong>и</strong>хобщ<strong>и</strong>н (<strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле еще неза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мых от Моск<strong>в</strong>ы, какНо<strong>в</strong>город). Д<strong>и</strong>наст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й конфл<strong>и</strong>кт с <strong>в</strong>о<strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>ем массземле<strong>в</strong>ладельческого класса, духо<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>а, горожан.3. Второй этап гражданской <strong>в</strong>ойны <strong>в</strong> Се<strong>в</strong>еро-Восточной Рус<strong>и</strong> (1441—1459)Возобно<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>оенных дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>й послезнач<strong>и</strong>тельного переры<strong>в</strong>а. Д<strong>в</strong><strong>и</strong>жущ<strong>и</strong>е с<strong>и</strong>лы <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ныпрот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>я — те же.4. Война Моск<strong>в</strong>ы с Но<strong>в</strong>городом (1470—1471)Последняя полномасштабная <strong>в</strong>ойна <strong>в</strong> ходе создан<strong>и</strong>яцентрал<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анного государст<strong>в</strong>а. Конфл<strong>и</strong>кт моско<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>х<strong>в</strong>ластей с но<strong>в</strong>городской знатью <strong>и</strong> городской общ<strong>и</strong>ной.5. Карательный поход И<strong>в</strong>ана IV на Но<strong>в</strong>город <strong>и</strong>Пско<strong>в</strong> (1569—1570)Рец<strong>и</strong>д<strong>и</strong><strong>в</strong> прежн<strong>и</strong>х конфл<strong>и</strong>кто<strong>в</strong> Моск<strong>в</strong>ы с се<strong>в</strong>ерным<strong>и</strong>городам<strong>и</strong> <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях опр<strong>и</strong>чн<strong>и</strong>ны.6. Смута (1601—1619)Пер<strong>в</strong>ая гражданская <strong>в</strong>ойна <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>яхцентрал<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анного Русского государст<strong>в</strong>а. Начало Смутытеснейш<strong>и</strong>м образом с<strong>в</strong>язано с процессам<strong>и</strong> закрепощен<strong>и</strong>якрестьян, <strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>е, а также крестьянско-казацк<strong>и</strong>ед<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я соста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> <strong>в</strong>есьма сущест<strong>в</strong>енную ее часть. Сдругой стороны, сред<strong>и</strong> д<strong>в</strong><strong>и</strong>жущ<strong>и</strong>х с<strong>и</strong>л прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>я —недо<strong>в</strong>ольные посадск<strong>и</strong>е сло<strong>и</strong>, а также <strong>в</strong>раждующ<strong>и</strong>е группыгосподст<strong>в</strong>ующего класса.7. Сер<strong>и</strong>я городск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>й («Соляной бунт» <strong>в</strong>Моск<strong>в</strong>е <strong>и</strong> др., 1647—1650)Второе крупное <strong>в</strong>озмущен<strong>и</strong>е «бунташного <strong>в</strong>ека», <strong>в</strong>отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от предыдущего, <strong>в</strong>сецело <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>ано недо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>омгородск<strong>и</strong>х сосло<strong>в</strong><strong>и</strong>й ф<strong>и</strong>скальной <strong>и</strong> <strong>в</strong>нешнеторго<strong>в</strong>ойпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>кой <strong>в</strong>ластей. На<strong>и</strong>более знач<strong>и</strong>тельный <strong>и</strong>кро<strong>в</strong>опрол<strong>и</strong>тный эп<strong>и</strong>зод прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>я — кампан<strong>и</strong>яцарск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ойск прот<strong>и</strong><strong>в</strong> <strong>в</strong>осста<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х Но<strong>в</strong>города <strong>и</strong> Пско<strong>в</strong>а <strong>в</strong>1650 г. Она сопро<strong>в</strong>ождалась <strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>м<strong>и</strong>24


<strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, однако роль крестьян <strong>в</strong> событ<strong>и</strong>ях была<strong>в</strong>есьма огран<strong>и</strong>чена.8. «Медный бунт» <strong>в</strong> Моск<strong>в</strong>е (1662)Городское <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>е прот<strong>и</strong><strong>в</strong> ф<strong>и</strong>нансо<strong>в</strong>ых мер<strong>в</strong>ластей, самое ожесточенное <strong>и</strong>з <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>й горожан <strong>в</strong> XVII <strong>в</strong>.9. Раз<strong>и</strong>нщ<strong>и</strong>на (<strong>и</strong> борьба с «<strong>в</strong>оро<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> людьм<strong>и</strong>»,1666—1671/1689)«Крестьянская <strong>в</strong>ойна», точнее же — крестьянскоказацкоед<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е, <strong>в</strong>полне сопоста<strong>в</strong><strong>и</strong>мое по размаху соСмутой начала <strong>в</strong>ека. Борьба пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а с «<strong>в</strong>орам<strong>и</strong>» уже сконца 60-х гг. сплетается с борьбой прот<strong>и</strong><strong>в</strong> церко<strong>в</strong>ногоРаскола, дост<strong>и</strong>гшей <strong>в</strong>ерха ожесточен<strong>и</strong>я к концу 70-х.Ант<strong>и</strong>раскольные кампан<strong>и</strong><strong>и</strong> 1679—1680 <strong>и</strong> 1684—1689 гг.,сопро<strong>в</strong>ожда<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся массо<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> <strong>и</strong> «гарям<strong>и</strong>», <strong>в</strong>со<strong>в</strong>окупност<strong>и</strong> с более ранн<strong>и</strong>м Соло<strong>в</strong>ецк<strong>и</strong>м <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>ем <strong>и</strong>«Хо<strong>в</strong>анщ<strong>и</strong>ной» 1682 г. <strong>и</strong>ногда определяются как«рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озная <strong>в</strong>ойна». Так<strong>и</strong>м образом, <strong>в</strong> этой <strong>в</strong>торой «Смуте»наряду с крестьянск<strong>и</strong>м мощно пр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал <strong>и</strong>затраг<strong>и</strong><strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>й разл<strong>и</strong>чные сло<strong>и</strong> населен<strong>и</strong>я рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озныйфактор, а также недо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о масс горожан.10. Второй стрелецк<strong>и</strong>й мятеж (1698)Выступлен<strong>и</strong>е стрелецкого сосло<strong>в</strong><strong>и</strong>я прот<strong>и</strong><strong>в</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>Петра I, <strong>в</strong>о многом отража<strong>в</strong>шее прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>я <strong>в</strong>нутр<strong>и</strong>господст<strong>в</strong>ующего класса.11. Була<strong>в</strong><strong>и</strong>нщ<strong>и</strong>на (1707—1710)Вторая казацко-крестьянская <strong>в</strong>ойна прот<strong>и</strong><strong>в</strong>пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. Участ<strong>и</strong>е собст<strong>в</strong>еннокрестьянст<strong>в</strong>а было огран<strong>и</strong>чено, хотя непосредст<strong>в</strong>еннойпр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ной <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>я было требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ыда<strong>в</strong>ать беглыхкрестьян с Дона.12. Пугаче<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>на (1773—1775)Третья <strong>и</strong> крупнейшая крестьянско-казацкая <strong>в</strong>ойна <strong>в</strong><strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. Осно<strong>в</strong>ной д<strong>в</strong><strong>и</strong>жущей с<strong>и</strong>лой д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я<strong>в</strong>ыступал<strong>и</strong> разл<strong>и</strong>чные категор<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьян, а такжеказачест<strong>в</strong>о, хотя к нему пр<strong>и</strong>мкнул<strong>и</strong> <strong>и</strong> предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong> рядакоренных народо<strong>в</strong> По<strong>в</strong>олжья <strong>и</strong> Пр<strong>и</strong>уралья.13. Кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>с 1830—1831 гг.25


Включал Польское <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>е, ох<strong>в</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>шее <strong>и</strong>западные губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> собст<strong>в</strong>енно Росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>мпер<strong>и</strong><strong>и</strong>, а такжесо<strong>в</strong>па<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е с н<strong>и</strong>м по <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> «Холерные бунты»,крупнейш<strong>и</strong>м сред<strong>и</strong> которых стало <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>е <strong>в</strong> но<strong>в</strong>городск<strong>и</strong>х<strong>в</strong>оенных поселен<strong>и</strong>ях. Крестьянская соста<strong>в</strong>ляющая сыгралазнач<strong>и</strong>тельную роль <strong>в</strong> событ<strong>и</strong>ях не только <strong>в</strong> последнем случае— напр<strong>и</strong>мер, крестьяне прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоял<strong>и</strong> <strong>в</strong> западныхгуберн<strong>и</strong>ях мятежной шляхте. Тем не менее, катал<strong>и</strong>заторомконфл<strong>и</strong>кто<strong>в</strong> <strong>в</strong>ыступало пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>енно недо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о <strong>в</strong>городах, <strong>в</strong> случае с Польшей — деятельность д<strong>в</strong>орянре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онеро<strong>в</strong>.14. Кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>с 1861—1866 гг.Включал многоч<strong>и</strong>сленные крестьянск<strong>и</strong>е бунты <strong>и</strong><strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>я, особенно <strong>в</strong> 1861—1863 гг., а также д<strong>в</strong>а крупныхнац<strong>и</strong>ональных <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>ыл<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся <strong>в</strong> масштабные(Польское <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>е 1863—1864 гг.) <strong>и</strong>л<strong>и</strong> локальные(Абхазское 1866 г.) <strong>в</strong>оенные дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я. Катал<strong>и</strong>заторомкр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>са стала крестьянская реформа 1861 г., однако <strong>в</strong> него<strong>в</strong>плел<strong>и</strong>сь <strong>и</strong> <strong>и</strong>ные факторы, пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong> этн<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е.15. Се<strong>в</strong>ерока<strong>в</strong>казское <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>е (1877—1881)«С<strong>в</strong>ященная <strong>в</strong>ойна», объя<strong>в</strong>ленная частьюмусульманского духо<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с русско-турецкой<strong>в</strong>ойной 1877—1878 гг. нос<strong>и</strong>ла <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельноэтнорел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озный характер.16. «Пер<strong>в</strong>ая русская ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я» (1905—1907)По сут<strong>и</strong> — пер<strong>в</strong>ая гражданская <strong>в</strong>ойна <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> ХХ <strong>в</strong>., <strong>в</strong>полне заслуж<strong>и</strong><strong>в</strong>ающая это определен<strong>и</strong>еразмахом, ожесточенностью <strong>и</strong> орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анностьюпрот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>я. Хотя прологом полномасштабной<strong>в</strong>ооруженной борьбы послуж<strong>и</strong>л<strong>и</strong> событ<strong>и</strong>я «Кро<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ого<strong>в</strong>оскресенья» <strong>в</strong> Петербурге, роль крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> дальнейшемходе «ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>» пр<strong>и</strong>знается ключе<strong>в</strong>ой. «Аграрныебеспорядк<strong>и</strong>» был<strong>и</strong> <strong>в</strong>ажнейш<strong>и</strong>м фактором как назре<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шего с1901 г. ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онного кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>са, так <strong>и</strong> собст<strong>в</strong>енно«ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>» 1905—1907 гг. Последн<strong>и</strong>е д<strong>в</strong>а года <strong>и</strong>меннодере<strong>в</strong>ня я<strong>в</strong>лялась осно<strong>в</strong>ным полем соц<strong>и</strong>ального26


прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>я, а земельный <strong>в</strong>опрос стоял <strong>в</strong> центрепол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой по<strong>в</strong>естк<strong>и</strong>.17. Ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я <strong>и</strong> Гражданская <strong>в</strong>ойна (1916—1925)Хронолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е рамк<strong>и</strong> определяем ш<strong>и</strong>роко — сучетом начала <strong>в</strong>оенных дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>й <strong>в</strong> Туркестане <strong>в</strong> 1916 г. <strong>и</strong>разгрома последн<strong>и</strong>х крупных ант<strong>и</strong>больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стск<strong>и</strong>хформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й <strong>в</strong> Средней Аз<strong>и</strong><strong>и</strong>, Чечне, Якут<strong>и</strong><strong>и</strong>, на западномпогран<strong>и</strong>чье к концу 1925 г. Центральная роль крестьянст<strong>в</strong>а(как русского, так <strong>и</strong> нац<strong>и</strong>ональных «окра<strong>и</strong>н») <strong>в</strong> Гражданской<strong>в</strong>ойне, особенно «малой <strong>в</strong>ойне» 20-х гг., достаточно <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естна<strong>и</strong> не <strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>ает сомнен<strong>и</strong>й. Есть <strong>в</strong>се осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я сч<strong>и</strong>татькрестьянск<strong>и</strong>й/земельный фактор определяющ<strong>и</strong>м <strong>в</strong> этомпрот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong><strong>и</strong>.18. Коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я <strong>и</strong> сопро<strong>в</strong>ожда<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е ее<strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>я крестьян (1928—1933)Прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>е ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>х масс заж<strong>и</strong>точного <strong>и</strong><strong>и</strong>мущего крестьянст<strong>в</strong>а (<strong>в</strong>о <strong>в</strong>сех республ<strong>и</strong>ках <strong>и</strong> рег<strong>и</strong>онахСССР) с про<strong>в</strong>одящей пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ку коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю.19. «Война после <strong>в</strong>ойны» (1944—1956)В но<strong>в</strong>ых западных рег<strong>и</strong>онах СССР упорст<strong>в</strong>о <strong>и</strong>дл<strong>и</strong>тельность сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я ант<strong>и</strong>со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>х с<strong>и</strong>лобъяснял<strong>и</strong>сь, прежде <strong>в</strong>сего, сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем <strong>и</strong>мущегокрестьянст<strong>в</strong>а пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ке коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>.20. Пер<strong>в</strong>ая Чеченская <strong>в</strong>ойна (1994—1996)Этносепарат<strong>и</strong>стск<strong>и</strong>й мятеж с нарастающ<strong>и</strong>м по мерераз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озно-фундаментал<strong>и</strong>стск<strong>и</strong>м фактором,спро<strong>в</strong>оц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анный с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ей пост-распада СССР.21. Вторая Чеченская <strong>в</strong>ойна (1999—2004)Вно<strong>в</strong>ь сепарат<strong>и</strong>стск<strong>и</strong>й мятеж на нац<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой<strong>и</strong> рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озно-фундаментал<strong>и</strong>стской поч<strong>в</strong>е.Кратк<strong>и</strong>й анал<strong>и</strong>з пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>н <strong>и</strong> д<strong>в</strong><strong>и</strong>жущ<strong>и</strong>х с<strong>и</strong>л крупнейш<strong>и</strong>х<strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>х конфл<strong>и</strong>кто<strong>в</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> СССР поз<strong>в</strong>оляетпр<strong>и</strong>йт<strong>и</strong> к следующ<strong>и</strong>м <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>одам. Крестьянск<strong>и</strong>й фактор сыграл<strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельную <strong>и</strong>л<strong>и</strong> преобладающую роль <strong>в</strong> 9 <strong>и</strong>з 21 случае<strong>в</strong>(42,8%). Так<strong>и</strong>м образом, нельзя сказать, что крестьянск<strong>и</strong>йфактор преобладал <strong>в</strong> больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е «<strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ойн».Однако следует отмет<strong>и</strong>ть д<strong>в</strong>а <strong>в</strong>ажных обстоятельст<strong>в</strong>а. Во-27


пер<strong>в</strong>ых, <strong>в</strong> аграрной Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>менно <strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ойны,<strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кш<strong>и</strong>е <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с земельным <strong>в</strong>опросом, оказы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сьна<strong>и</strong>более затяжным<strong>и</strong> <strong>и</strong> ожесточенным<strong>и</strong>. Во-<strong>в</strong>торых, к ХХ <strong>в</strong>.роль крестьянского фактора нарастает, <strong>и</strong> 4 крупнейш<strong>и</strong>х<strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>х конфл<strong>и</strong>кта пер<strong>в</strong>ой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>ны м<strong>и</strong>ну<strong>в</strong>шегостолет<strong>и</strong>я нос<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>е <strong>и</strong>менно «аграрный» характер.Перейдем к сопоста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ю с на<strong>и</strong>более раз<strong>в</strong><strong>и</strong>тым<strong>и</strong>западное<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> государст<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>.Внутренн<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ойны <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>Англ<strong>и</strong><strong>и</strong> — Вел<strong>и</strong>кобр<strong>и</strong>тан<strong>и</strong><strong>и</strong> — Соед<strong>и</strong>ненного короле<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>а1. Феодальная смута 1400—1416 гг. (Восстан<strong>и</strong>еГл<strong>и</strong>ндура).Рег<strong>и</strong>ональный <strong>и</strong> д<strong>и</strong>наст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й конфл<strong>и</strong>кт,спро<strong>в</strong>оц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анный пере<strong>в</strong>оротом 1399 г. Осно<strong>в</strong>нойд<strong>в</strong><strong>и</strong>жущей с<strong>и</strong>лой я<strong>в</strong>лялось прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>е короны <strong>и</strong><strong>в</strong>алл<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х феодало<strong>в</strong>, но д<strong>и</strong>наст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>с подталк<strong>и</strong><strong>в</strong>алк <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>ям <strong>и</strong> англ<strong>и</strong>йскую знать.2. Война Алой <strong>и</strong> Белой Розы (1462/5—1485/7)Крупнейшая феодальная <strong>в</strong>ойна <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Англ<strong>и</strong><strong>и</strong>,способст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шая <strong>в</strong> <strong>и</strong>тоге централ<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> страны.Д<strong>и</strong>наст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й конфл<strong>и</strong>кт пр<strong>и</strong>нял характер ш<strong>и</strong>рокойгражданской <strong>в</strong>ойны, <strong>в</strong> которой акт<strong>и</strong><strong>в</strong>но участ<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>и</strong>городск<strong>и</strong>е общ<strong>и</strong>ны.3. Корнуолльск<strong>и</strong>е <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>я 1497 г.Пер<strong>в</strong>ое <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>е поднял<strong>и</strong> горожане, крестьяне <strong>и</strong>часть д<strong>в</strong>орян Корнуолла прот<strong>и</strong><strong>в</strong> ф<strong>и</strong>скальной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>короны. Вскоре после разгрома пер<strong>в</strong>ого про<strong>и</strong>зошло <strong>в</strong>торое<strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>е, гораздо более ар<strong>и</strong>стократ<strong>и</strong>ческое по соста<strong>в</strong>уучастн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong> целям.4. Крестьянская <strong>в</strong>ойна 1549 г.Крупнейшее крестьянское д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>Англ<strong>и</strong><strong>и</strong> позднего средне<strong>в</strong>еко<strong>в</strong>ья, состояло <strong>и</strong>з д<strong>в</strong>уходно<strong>в</strong>ременных, но <strong>и</strong>зол<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных <strong>в</strong>оенных кампан<strong>и</strong>й.Восстан<strong>и</strong>е Роберта Кета <strong>в</strong> Норфолке было, <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>уюочередь, протестом прот<strong>и</strong><strong>в</strong> огораж<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й общ<strong>и</strong>нных земельд<strong>в</strong>орянам<strong>и</strong>. Более ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>м<strong>и</strong> был<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>я <strong>в</strong>28


Корнуолле <strong>и</strong> Де<strong>в</strong>оне, раз<strong>в</strong>орач<strong>и</strong><strong>в</strong>а<strong>в</strong>шегося под лозунгам<strong>и</strong>защ<strong>и</strong>ты рег<strong>и</strong>ональных пра<strong>в</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ращен<strong>и</strong>я к катол<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>зму.Однако <strong>и</strong> оно нос<strong>и</strong>ло ч<strong>и</strong>сто крестьянск<strong>и</strong>й <strong>и</strong> ант<strong>и</strong>д<strong>в</strong>орянск<strong>и</strong>йхарактер.5. Англ<strong>и</strong>йская ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> Войны ТрехКороле<strong>в</strong>ст<strong>в</strong> (1642—1654)Включал<strong>и</strong> Пер<strong>в</strong>ую (1642—1646), Вторую (1648),Третью (1650—1651) гражданск<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ойны <strong>в</strong> Англ<strong>и</strong><strong>и</strong>, а такжекампан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> Ирланд<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> Шотланд<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>в</strong>ойнуКром<strong>в</strong>еля с роял<strong>и</strong>стам<strong>и</strong> <strong>в</strong> Шотланд<strong>и</strong><strong>и</strong> (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> Чет<strong>в</strong>ертаягражданская, 1651—1654). Хотя англ<strong>и</strong>йское крестьянст<strong>в</strong>ооказалось <strong>в</strong>о<strong>в</strong>лечено <strong>в</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оборст<strong>в</strong>о, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>в</strong>качест<strong>в</strong>е солдат парламентской арм<strong>и</strong><strong>и</strong>, самостоятельнойрол<strong>и</strong> оно почт<strong>и</strong> не <strong>и</strong>грало. Возн<strong>и</strong>ка<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е крестьянск<strong>и</strong>ед<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я нос<strong>и</strong>л<strong>и</strong> для ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онного процессапер<strong>и</strong>фер<strong>и</strong>йный характер. Осно<strong>в</strong>ным его содержан<strong>и</strong>емя<strong>в</strong>лялось прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>е д<strong>в</strong>орянско-городск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озных по характеру пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х парт<strong>и</strong>й.6. Гражданская <strong>в</strong>ойна 1685 г. (Мятеж Монмута)Д<strong>и</strong>наст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й конфл<strong>и</strong>кт на рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озной <strong>и</strong>пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой поч<strong>в</strong>е. Последняя гражданская <strong>в</strong>ойна натерр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong><strong>и</strong> собст<strong>в</strong>енно Англ<strong>и</strong><strong>и</strong>.7. В<strong>и</strong>льям<strong>и</strong>тско-яко<strong>в</strong><strong>и</strong>тская <strong>в</strong>ойна (1688—1692)Следст<strong>в</strong><strong>и</strong>е почт<strong>и</strong> бескро<strong>в</strong>ной «Сла<strong>в</strong>ной ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>»1688 г. Осно<strong>в</strong>ные <strong>в</strong>оенные дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я — на терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong><strong>и</strong>Шотланд<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> Ирланд<strong>и</strong><strong>и</strong>. Рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озный <strong>и</strong> д<strong>и</strong>наст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>йконфл<strong>и</strong>кт сторонн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> огран<strong>и</strong>ченной протестантской(<strong>в</strong><strong>и</strong>льям<strong>и</strong>ты) <strong>и</strong> абсолютной катол<strong>и</strong>ческой (яко<strong>в</strong><strong>и</strong>ты)монарх<strong>и</strong><strong>и</strong>.8. Пер<strong>в</strong>ое яко<strong>в</strong><strong>и</strong>тское <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>е (1715—1716)Пер<strong>в</strong>ая гражданская <strong>в</strong>ойна после образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>яВел<strong>и</strong>кобр<strong>и</strong>тан<strong>и</strong><strong>и</strong>. Пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны — этнорел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озные <strong>и</strong>д<strong>и</strong>наст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е. Военные дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>в</strong> Шотланд<strong>и</strong><strong>и</strong>, спредот<strong>в</strong>ращенным <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>ем <strong>в</strong> Корнуолле.9. Второе яко<strong>в</strong><strong>и</strong>тское <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>е (1745—1746)29


Последняя гражданская <strong>в</strong>ойна (<strong>и</strong> последняя <strong>в</strong>ойна) наземле Бр<strong>и</strong>тан<strong>и</strong><strong>и</strong>. Военные дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>в</strong> Шотланд<strong>и</strong><strong>и</strong>. Пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ныаналог<strong>и</strong>чны предыдущему конфл<strong>и</strong>кту.10. Война за неза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мость Ирланд<strong>и</strong><strong>и</strong> (1919—1922)Ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енная гражданская <strong>в</strong>ойна <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>Соед<strong>и</strong>ненного короле<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>а Вел<strong>и</strong>кобр<strong>и</strong>тан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> Ирланд<strong>и</strong><strong>и</strong>.Последнее, самое ожесточенное <strong>и</strong> на<strong>и</strong>более успешное <strong>в</strong> ряду<strong>и</strong>рландск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>й после аннекс<strong>и</strong><strong>и</strong> Ирланд<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> началеXIX <strong>в</strong>. Несмотря на относ<strong>и</strong>тельную «отсталость» страны,<strong>и</strong>рландское село осталось почт<strong>и</strong> <strong>в</strong> стороне отпрот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>я. Осно<strong>в</strong>ные <strong>в</strong>оенные дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>яраз<strong>в</strong>орач<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> городах <strong>и</strong> <strong>и</strong>х округе.Пр<strong>и</strong> гораздо меньшем ч<strong>и</strong>сле крупных конфл<strong>и</strong>кто<strong>в</strong> <strong>в</strong>целом, бр<strong>и</strong>танскую <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ю отл<strong>и</strong>чает также крайне малаяроль <strong>в</strong> н<strong>и</strong>х крестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> слабое задейст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е егосоц<strong>и</strong>альных <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>. Крестьянск<strong>и</strong>е <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> бунтыXV—XIX <strong>в</strong><strong>в</strong>. <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>ном нос<strong>и</strong>л<strong>и</strong> локальный <strong>и</strong> скоротечныйхарактер <strong>и</strong> не подн<strong>и</strong>мал<strong>и</strong>сь до уро<strong>в</strong>ня «<strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ойн». Изобщего ч<strong>и</strong>сла последн<strong>и</strong>х за рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аемый пер<strong>и</strong>од (10)только одно д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е нос<strong>и</strong>т характер дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельнокрестьянской <strong>в</strong>ойны. Нельзя конечно не с<strong>в</strong>язать этообстоятельст<strong>в</strong>о с ранней <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ей (<strong>и</strong>, что ещесущест<strong>в</strong>еннее, с предшест<strong>в</strong>ующей мануфактур<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ей)Бр<strong>и</strong>тан<strong>и</strong><strong>и</strong>. Однако ед<strong>в</strong>а л<strong>и</strong> это ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енная пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>на,поскольку <strong>и</strong> ранее, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>в</strong> ч<strong>и</strong>сто феодальную эпохуXI—XIV <strong>в</strong><strong>в</strong>., соц<strong>и</strong>альная акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ность крестьянст<strong>в</strong>а крайнередко подн<strong>и</strong>малась до уро<strong>в</strong>ня «жакер<strong>и</strong><strong>и</strong>».Здесь уместно перейт<strong>и</strong> к род<strong>и</strong>не последнего понят<strong>и</strong>я— Франц<strong>и</strong><strong>и</strong>.Внутренн<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ойны <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Франц<strong>и</strong><strong>и</strong>1. Столетняя <strong>в</strong>ойна (1337—1453)Не только <strong>в</strong>ойна Англ<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> Франц<strong>и</strong><strong>и</strong>, но <strong>и</strong> <strong>в</strong>ойнамежду д<strong>и</strong>наст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> парт<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> <strong>в</strong> самой Франц<strong>и</strong><strong>и</strong>,особенно <strong>в</strong> 1407—1435 гг., <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од борьбы арманьяко<strong>в</strong> <strong>и</strong>бург<strong>и</strong>ньоно<strong>в</strong>. Анарх<strong>и</strong>я естест<strong>в</strong>енным образом обостр<strong>и</strong>ла30


соц<strong>и</strong>альные <strong>в</strong>опросы <strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ела к массо<strong>в</strong>ым д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ямкрестьян <strong>и</strong> горожан, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле еще <strong>в</strong> XIV <strong>в</strong>. к знамен<strong>и</strong>тойЖакер<strong>и</strong><strong>и</strong>. Итогом последн<strong>и</strong>м был нача<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йся процессотм<strong>и</strong>ран<strong>и</strong>я сер<strong>в</strong>ажа. Однако даже д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е Жанны д’Арк несделало крестьянскую тему гла<strong>в</strong>ной <strong>в</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оборст<strong>в</strong>ефранцузск<strong>и</strong>х парт<strong>и</strong>й. Крестьянск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опрос осталсяпр<strong>и</strong>ложен<strong>и</strong>ем к осно<strong>в</strong>ному конфл<strong>и</strong>кту — д<strong>и</strong>наст<strong>и</strong>ческому <strong>и</strong>нац<strong>и</strong>ональному.2. Война Л<strong>и</strong>г<strong>и</strong> Общест<strong>в</strong>енного Блага (1465—1468)Д<strong>и</strong>наст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й конфл<strong>и</strong>кт, пер<strong>в</strong>ая <strong>в</strong> чередефеодальных <strong>в</strong>ойн <strong>в</strong>торой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>ны XV <strong>в</strong>., за<strong>в</strong>ерш<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хцентрал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю Франц<strong>и</strong><strong>и</strong>.3. Бургундск<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ойны (1474—1477)Факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> одна феодальная <strong>в</strong>ойна с коротк<strong>и</strong>м<strong>и</strong>переры<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>, прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>е бургундского герцогаобъед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ке короны.4. «Безумная» <strong>и</strong> Франко-бретонская <strong>в</strong>ойны(1485—1491)Факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> д<strong>в</strong>а этапа одной феодальной <strong>в</strong>ойны,за<strong>в</strong>ерш<strong>и</strong><strong>в</strong>шей <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>ном централ<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю Франц<strong>и</strong><strong>и</strong>.5. «Жакер<strong>и</strong>я П<strong>и</strong>то» (1548)Крестьянская <strong>в</strong>ойна на юге Франц<strong>и</strong><strong>и</strong>, напра<strong>в</strong>леннаяпрот<strong>и</strong><strong>в</strong> ф<strong>и</strong>скальной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>ластей.6. Пер<strong>в</strong>ая рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озная <strong>в</strong>ойна (1560/2—1563)Пер<strong>в</strong>ая <strong>в</strong> сер<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>ойн, <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>анных попыткойРеформац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>о Франц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Катал<strong>и</strong>затором <strong>в</strong>ойн сталрел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озный раскол <strong>в</strong> среде <strong>в</strong>ысшей ар<strong>и</strong>стократ<strong>и</strong><strong>и</strong>, однако <strong>в</strong>н<strong>и</strong>х на обе<strong>и</strong>х сторонах <strong>в</strong>ключаются массы д<strong>в</strong>орянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онные абсолют<strong>и</strong>зму городск<strong>и</strong>е общ<strong>и</strong>ны.7. Вторая-седьмая рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озные <strong>в</strong>ойны (1567—1580).Почт<strong>и</strong> непреры<strong>в</strong>ное <strong>и</strong> <strong>в</strong>се более ожесточенноегражданское прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>е, д<strong>в</strong><strong>и</strong>жущ<strong>и</strong>е с<strong>и</strong>лы <strong>и</strong> участн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>которого остаются <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>ном прежн<strong>и</strong>м<strong>и</strong>.8. Восьмая рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озная <strong>в</strong>ойна (1585—1598)Самая затяжная <strong>и</strong> последняя <strong>в</strong> ряду <strong>в</strong>ойн, пр<strong>и</strong><strong>в</strong>едш<strong>и</strong>хк <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> д<strong>и</strong>наст<strong>и</strong>ю Бурбоно<strong>в</strong>. В отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от предыдущ<strong>и</strong>х,31


спро<strong>в</strong>оц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ала ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>е крестьянск<strong>и</strong>е д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я, <strong>в</strong> томч<strong>и</strong>сле крестьянск<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ойны 1587—1589 <strong>и</strong> 1593—1595 гг., <strong>в</strong>омногом способст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е консол<strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong> знат<strong>и</strong>.9. Рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озная <strong>в</strong>ойна 1621—1622 гг.Выступлен<strong>и</strong>е гугенотской знат<strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong> центральногопра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а.10. Рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озная <strong>в</strong>ойна 1627—1629 гг.Но<strong>в</strong>ое столкно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>е пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а с гугенотск<strong>и</strong>мд<strong>в</strong>орянст<strong>в</strong>ом <strong>и</strong> городам<strong>и</strong> юга, законч<strong>и</strong><strong>в</strong>шееся разгромомпротестанто<strong>в</strong>.11. «Жакер<strong>и</strong>я крокано<strong>в</strong>» (1635—1642)Крестьянская <strong>в</strong>ойна на юге Франц<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>аннаярел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озной <strong>и</strong> ф<strong>и</strong>скальной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>кой <strong>в</strong>ластей.12. Фронда (1648—1653/9)Гражданская <strong>в</strong>ойна масс горожан <strong>и</strong> знач<strong>и</strong>тельнойчаст<strong>и</strong> ар<strong>и</strong>стократ<strong>и</strong><strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong> абсолют<strong>и</strong>стского реж<strong>и</strong>ма.13. «Жакер<strong>и</strong><strong>и</strong>» 1670 г.Сер<strong>и</strong>я <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>й крестьян <strong>и</strong> горожан, пр<strong>и</strong> участ<strong>и</strong><strong>и</strong>мелкого д<strong>в</strong>орянст<strong>в</strong>а, прот<strong>и</strong><strong>в</strong> ф<strong>и</strong>скальной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>ластей.14. Война кам<strong>и</strong>заро<strong>в</strong> (1702—1705)В отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от предыдущ<strong>и</strong>х рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озных <strong>в</strong>ойн, этопротестантское д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е на юге Франц<strong>и</strong><strong>и</strong> былопре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>енно крестьянск<strong>и</strong>м по характеру, целям <strong>и</strong>соста<strong>в</strong>у участн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>. После разгрома осно<strong>в</strong>ных с<strong>и</strong>лпо<strong>в</strong>станческая борьба продолжалась <strong>в</strong> рег<strong>и</strong>оне еще околодесят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>я.15. Гражданская <strong>в</strong>ойна 1792—1804 гг.Кульм<strong>и</strong>нац<strong>и</strong>онная фаза Вел<strong>и</strong>кой Французскойре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Нача<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>сь как т<strong>и</strong>п<strong>и</strong>чное прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>егородск<strong>и</strong>х парт<strong>и</strong>й <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альных с<strong>и</strong>л, ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я по мереперестройк<strong>и</strong> <strong>в</strong>сей общест<strong>в</strong>енной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> <strong>в</strong>се с<strong>и</strong>льнее заде<strong>в</strong>аладере<strong>в</strong>ню. Рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озная <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альная пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>каре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онных <strong>в</strong>ластей пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ела к Вандейскому <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>ю<strong>и</strong> бретоно-нормандской Шуанер<strong>и</strong><strong>и</strong>. С 1793 г. <strong>и</strong> до концапрот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>я се<strong>в</strong>еро-западные департаменты с <strong>и</strong>хсельск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> по<strong>в</strong>станцам<strong>и</strong> стано<strong>в</strong>ятся осно<strong>в</strong>ным театром<strong>в</strong>нутренней <strong>в</strong>ойны.32


16. Реста<strong>в</strong>рац<strong>и</strong>я (1815)Борьба роял<strong>и</strong>сто<strong>в</strong> <strong>и</strong> бонапарт<strong>и</strong>сто<strong>в</strong> <strong>в</strong> ходе обе<strong>и</strong>хРеста<strong>в</strong>рац<strong>и</strong>й <strong>и</strong> Ста дней, почт<strong>и</strong> бескро<strong>в</strong>ная <strong>в</strong> стол<strong>и</strong>це,ознамено<strong>в</strong>алась «Второй Шуанер<strong>и</strong>ей» <strong>и</strong> «белым террором» <strong>в</strong>про<strong>в</strong><strong>и</strong>нц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Это роял<strong>и</strong>стское д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е, однако, посра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>ю с предыдущ<strong>и</strong>м нос<strong>и</strong>ло более д<strong>в</strong>орянск<strong>и</strong>й <strong>и</strong> дажеант<strong>и</strong>крестьянск<strong>и</strong>й, <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду популярност<strong>и</strong> Бонапарта,характер.17. Вторая ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я (1830—1832)Включает, прежде <strong>в</strong>сего, барр<strong>и</strong>кадные <strong>и</strong>юльск<strong>и</strong>е бо<strong>и</strong><strong>в</strong> Пар<strong>и</strong>же 1830 г., пр<strong>и</strong><strong>в</strong>едш<strong>и</strong>е к создан<strong>и</strong>ю огран<strong>и</strong>ченнойОрлеанской монарх<strong>и</strong><strong>и</strong>, а также «Третью Шуанер<strong>и</strong>ю» 1832 г.,ох<strong>в</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>шую западные рег<strong>и</strong>оны. Последняя, с однойстороны, я<strong>в</strong>лялась самым массо<strong>в</strong>ым <strong>и</strong> ожесточенным <strong>и</strong>зант<strong>и</strong>орлеан<strong>и</strong>стск<strong>и</strong>х д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>й (особенно <strong>в</strong> сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong><strong>и</strong> срабоч<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong> анарх<strong>и</strong>стск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>). С другой стороны,относ<strong>и</strong>тельное ра<strong>в</strong>нодуш<strong>и</strong>е даже консер<strong>в</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ного западногокрестьянст<strong>в</strong>а пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ело к быстрому окончан<strong>и</strong>ю мятежа.18. Третья ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я (1848—1849)Пр<strong>и</strong> нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>и</strong> многоч<strong>и</strong>сленных <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й <strong>и</strong> даже<strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>й сельского населен<strong>и</strong>я, пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>енно осталасьсер<strong>и</strong>ей городск<strong>и</strong>х событ<strong>и</strong>й, что <strong>в</strong> немалой степен<strong>и</strong>способст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ало пр<strong>и</strong>ходу к <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> Наполеона III.19. Чет<strong>в</strong>ертая ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я (1870—1871)Началась <strong>и</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>алась как городское д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е,кульм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шее <strong>в</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong><strong>и</strong> соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хкоммун Пар<strong>и</strong>жа, Марселя <strong>и</strong> Л<strong>и</strong>она пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>у ТретьейРеспубл<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. Крестьянск<strong>и</strong>е <strong>в</strong>олнен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>но<strong>в</strong>ь оказал<strong>и</strong>сь<strong>в</strong>торостепенным фоном раз<strong>в</strong>орач<strong>и</strong><strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся <strong>в</strong> городахсобыт<strong>и</strong>й.20. Сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е реж<strong>и</strong>му В<strong>и</strong>ш<strong>и</strong> (1940—1944/5)Патр<strong>и</strong>от<strong>и</strong>ческое д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е, объед<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>в</strong>шее разл<strong>и</strong>чныесло<strong>и</strong> <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е с<strong>и</strong>лы французского общест<strong>в</strong>а.Спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е соц<strong>и</strong>альные <strong>и</strong>нтересы, отраз<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся <strong>в</strong> нем,определял<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> целом прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оборст<strong>в</strong>ом крайне ле<strong>в</strong>ых,крайне пра<strong>в</strong>ых <strong>и</strong> центр<strong>и</strong>стск<strong>и</strong>х с<strong>и</strong>л.21. Алж<strong>и</strong>рская <strong>в</strong>ойна (1954—1962)33


С формальной точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я — гражданская <strong>в</strong>ойна,поскольку Алж<strong>и</strong>р сч<strong>и</strong>тался орган<strong>и</strong>ческой частью Франц<strong>и</strong><strong>и</strong>, азнач<strong>и</strong>тельная часть его населен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>мела французскоегражданст<strong>в</strong>о. В 1961—1962 гг., <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од массо<strong>в</strong>ого террораОАС — полномасштабное гражданское прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>емежду французам<strong>и</strong>. Есл<strong>и</strong> для алж<strong>и</strong>рце<strong>в</strong> д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е нос<strong>и</strong>лопрежде <strong>в</strong>сего нац<strong>и</strong>ональный, отчаст<strong>и</strong> рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озный характер,то для Франц<strong>и</strong><strong>и</strong> я<strong>в</strong>лялось трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онным уже <strong>в</strong> ХХ <strong>в</strong>.конфл<strong>и</strong>ктом пра<strong>в</strong>ых, ле<strong>в</strong>ых <strong>и</strong> центра.Ч<strong>и</strong>сло крупных <strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>х конфл<strong>и</strong>кто<strong>в</strong> <strong>в</strong>о Франц<strong>и</strong><strong>и</strong>XV—XX <strong>в</strong><strong>в</strong>. точно со<strong>в</strong>падает с росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>м, пр<strong>и</strong> заметнойразн<strong>и</strong>це <strong>в</strong> д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ке. Из 21 «<strong>в</strong>нутренней <strong>в</strong>ойны» <strong>в</strong> 6 (28,5%)крестьянск<strong>и</strong>й «<strong>в</strong>опрос» (<strong>в</strong> местном его <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>анте) сыгралключе<strong>в</strong>ую <strong>и</strong>л<strong>и</strong> сущест<strong>в</strong>енную роль. Здесь оче<strong>в</strong><strong>и</strong>днее с<strong>в</strong>язь спроцессам<strong>и</strong> модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> страны — поскольку значен<strong>и</strong>еспец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ческого крестьянского фактора уменьшается <strong>в</strong>XIX <strong>в</strong>., прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оположно росс<strong>и</strong>йской тенденц<strong>и</strong><strong>и</strong>.Данный кратк<strong>и</strong>й обзор, конечно, не можетпретендо<strong>в</strong>ать на как<strong>и</strong>е-то фундаментальные <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>оды. Этоскорее <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>я к размышлен<strong>и</strong>ю <strong>и</strong> дальнейш<strong>и</strong>м, болееглубок<strong>и</strong>м <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям. В целом, нельзя сказать, чтокрестьянск<strong>и</strong>й фактор <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>х конфл<strong>и</strong>ктахпоследн<strong>и</strong>х столет<strong>и</strong>й переоценен — <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сяком случае, он былболее знач<strong>и</strong>м, чем <strong>в</strong> <strong>в</strong>едущ<strong>и</strong>х государст<strong>в</strong>ах ЗападнойЕ<strong>в</strong>ропы. С другой стороны, нельзя не замет<strong>и</strong>ть, что <strong>в</strong>екмодерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> Англ<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> Франц<strong>и</strong><strong>и</strong> — XIX — не отмеченстоль заметным<strong>и</strong> столкно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, как<strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ек. Это, оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно, с<strong>в</strong>язано сдрамат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> особенностям<strong>и</strong> <strong>и</strong>збранного страной пут<strong>и</strong>«построен<strong>и</strong>я» <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ального общест<strong>в</strong>а.34


П. Ф. Алешк<strong>и</strong>нТИПОЛОГИЧЕСКАЯ ОБЩНОСТЬ КРЕСТЬЯНСКОГОПРОТЕСТНОГО ДВИЖЕНИЯ В РОССИИ<strong>в</strong> 1918—1922 гг.В крестьянском протестном д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>1918—1922 гг. просматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аются закономерност<strong>и</strong> <strong>и</strong>тенденц<strong>и</strong><strong>и</strong>, соста<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>е т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческую общностьданного соц<strong>и</strong>ального я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я. На пр<strong>и</strong>мере характер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong><strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> Тамбо<strong>в</strong>ской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> 1921 г. <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од апогеяпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма, <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естного под наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>емантоно<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>на, а также Западно-С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рского <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>я —крупнейшего <strong>в</strong> со<strong>в</strong>етской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> по ох<strong>в</strong>ату терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>у участн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, можно <strong>в</strong>ыя<strong>в</strong><strong>и</strong>ть тождест<strong>в</strong>енность посодержан<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> протестном крестьянском д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong><strong>и</strong>.Т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческая характер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ка крестьянского д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>яотражает тождест<strong>в</strong>енные черты. Общность проя<strong>в</strong><strong>и</strong>лась <strong>в</strong>пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>нах <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>й, д<strong>в</strong><strong>и</strong>жущ<strong>и</strong>х с<strong>и</strong>лах <strong>и</strong> соста<strong>в</strong>е участн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>по<strong>в</strong>станческого д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я, <strong>и</strong>дейной осно<strong>в</strong>е крестьянскогопротеста, лозунгах, <strong>в</strong>оенной орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> по<strong>в</strong>станце<strong>в</strong> <strong>и</strong>парт<strong>и</strong>занской такт<strong>и</strong>ке <strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я борьбы, а также <strong>в</strong> методах <strong>и</strong>дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>ях Со<strong>в</strong>етского государст<strong>в</strong>а по пода<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ю<strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>й.Объяснен<strong>и</strong>е подобной карт<strong>и</strong>ны заключается, <strong>в</strong>опер<strong>в</strong>ых,<strong>в</strong> пр<strong>и</strong>роде самого крестьянского сообщест<strong>в</strong>а, <strong>в</strong>о<strong>в</strong>торых,<strong>в</strong> про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong><strong>и</strong> ед<strong>и</strong>ной государст<strong>в</strong>енной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> натерр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>сей страны — пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма,осно<strong>в</strong>анной на маркс<strong>и</strong>стском <strong>в</strong><strong>и</strong>ден<strong>и</strong><strong>и</strong> стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а но<strong>в</strong>огообщест<strong>в</strong>енного устройст<strong>в</strong>а. Общность усло<strong>в</strong><strong>и</strong>й созда<strong>в</strong>алахарактерную тождест<strong>в</strong>енность протеста со стороны одного <strong>и</strong>того же субъекта <strong>в</strong> л<strong>и</strong>це крестьянского населен<strong>и</strong>я.Соц<strong>и</strong>альная среда <strong>и</strong> сходные эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>в</strong>разных местах порождал<strong>и</strong> од<strong>и</strong>нако<strong>в</strong>ые пр<strong>и</strong>емы борьбы с<strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю.


Вооруженное сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е крестьянст<strong>в</strong>а прот<strong>и</strong><strong>в</strong>нас<strong>и</strong>льст<strong>в</strong>енной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма создалопреграду расш<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>ю государст<strong>в</strong>енного пр<strong>и</strong>нужден<strong>и</strong>я <strong>в</strong>русле коммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой доктр<strong>и</strong>ны о ед<strong>и</strong>номобщегосударст<strong>в</strong>енном про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>е <strong>и</strong> распределен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>с<strong>и</strong>стеме бесто<strong>в</strong>арного народного хозяйст<strong>в</strong>а, о л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong>классо<strong>в</strong> <strong>и</strong> сосло<strong>в</strong><strong>и</strong>й — ун<strong>и</strong>чтожен<strong>и</strong><strong>и</strong> земледельца каксобст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ка. Полоса крестьянск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ыя<strong>в</strong><strong>и</strong>лаглубок<strong>и</strong>й кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>с пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма, заста<strong>в</strong><strong>и</strong>ларуко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о Со<strong>в</strong>етского государст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>скать пут<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыхода <strong>и</strong>зглубокого кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>са.Ст<strong>и</strong>х<strong>и</strong>йное, но массо<strong>в</strong>ое д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е протеста состороны крестьянст<strong>в</strong>а дополнялось пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>помпре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>енно добро<strong>в</strong>ольного характера участ<strong>и</strong>я <strong>в</strong>сехкрестьянск<strong>и</strong>х слое<strong>в</strong>. В этой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> предста<strong>в</strong>ляетсянепра<strong>в</strong>омерным с<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е крестьянского протестногод<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я к общему знаменателю «третьей с<strong>и</strong>лы».Локальные <strong>и</strong> разрозненные формы сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>яол<strong>и</strong>цет<strong>в</strong>орял<strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>й протест. По<strong>в</strong>семестноенедо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о крестьянск<strong>и</strong>х масс стало от<strong>в</strong>етной реакц<strong>и</strong>ей напол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ку <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма со стороны Со<strong>в</strong>етскогогосударст<strong>в</strong>а, осно<strong>в</strong>анную на хлебной монопол<strong>и</strong><strong>и</strong>,переросшей <strong>в</strong> чрез<strong>в</strong>ычайную продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енную д<strong>и</strong>ктатуру,продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енной раз<strong>в</strong>ерстке, м<strong>и</strong>л<strong>и</strong>тарном характереорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> труда, который проя<strong>в</strong><strong>и</strong>лся <strong>в</strong> тяжк<strong>и</strong>х длясельского населен<strong>и</strong>я трудо<strong>в</strong>ых по<strong>в</strong><strong>и</strong>нностях.Пер<strong>в</strong>оначальные обещан<strong>и</strong>я Со<strong>в</strong>етского государст<strong>в</strong>а (Декрето земле, Декрет о м<strong>и</strong>ре), пород<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е надежды <strong>и</strong> ож<strong>и</strong>дан<strong>и</strong>я <strong>в</strong>крестьянской среде, смен<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь глубок<strong>и</strong>м разочаро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем <strong>и</strong>отчужден<strong>и</strong>ем от больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>.Ож<strong>и</strong>да<strong>в</strong>шаяся трудо<strong>в</strong>ым крестьянст<strong>в</strong>ом соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>яземл<strong>и</strong> трансформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алась <strong>в</strong> рамках государст<strong>в</strong>еннойпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong> нац<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю. Но эт<strong>и</strong>м дело не огран<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>лось.Продукт крестьянского труда (хлеб <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ую очередь)под<strong>в</strong>ергался отчужден<strong>и</strong>ю от про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>теля <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>депресло<strong>в</strong>утой «<strong>в</strong>ыкачк<strong>и</strong>». Одно<strong>в</strong>ременно ож<strong>и</strong>дан<strong>и</strong>я,порожденные Декретом о м<strong>и</strong>ре, <strong>в</strong>оплот<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь на практ<strong>и</strong>ке <strong>в</strong>36


разочаро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е, с<strong>в</strong>язанное с переходом к <strong>в</strong>сеобщеймоб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>де пр<strong>и</strong>нуд<strong>и</strong>тельного набора <strong>в</strong> Краснуюарм<strong>и</strong>ю.Пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма пород<strong>и</strong>ла не толькос<strong>и</strong>стемный эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>с, но <strong>и</strong> острыйпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>с, созда<strong>в</strong>ая оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ю пра<strong>в</strong>ящей<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>: осно<strong>в</strong>ная часть населен<strong>и</strong>я страны <strong>в</strong>ыражала какпасс<strong>и</strong><strong>в</strong>ное, так <strong>и</strong> акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ное прот<strong>и</strong><strong>в</strong>одейст<strong>в</strong><strong>и</strong>е пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>кеСо<strong>в</strong>етского государст<strong>в</strong>а, <strong>в</strong>ыл<strong>и</strong><strong>в</strong>шееся <strong>в</strong> массо<strong>в</strong>ые <strong>и</strong>дл<strong>и</strong>тельные по <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ооруженные<strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>я по <strong>в</strong>сей терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong><strong>и</strong> Со<strong>в</strong>етской Республ<strong>и</strong>к<strong>и</strong>.В ч<strong>и</strong>сле гла<strong>в</strong>ных пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>н, <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х протестное<strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>е крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, я<strong>в</strong>лялось недо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>окрестьян пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>кой <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма(продраз<strong>в</strong>ерсткам<strong>и</strong>, моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, трудо<strong>в</strong>ым<strong>и</strong>по<strong>в</strong><strong>и</strong>нностям<strong>и</strong>), которая не уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ала реальные <strong>и</strong>нтересы <strong>и</strong><strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а, а также <strong>в</strong>озмущен<strong>и</strong>е методам<strong>и</strong>осущест<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я этой пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. Документы со<strong>в</strong>етскогопра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> жестк<strong>и</strong>е формул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>к<strong>и</strong>: <strong>в</strong><strong>и</strong>но<strong>в</strong>ные <strong>в</strong>уклонен<strong>и</strong><strong>и</strong> от уплаты продраз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong>, а также предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong><strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, не обеспеч<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>е задан<strong>и</strong>й, подлежал<strong>и</strong>заключен<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> концентрац<strong>и</strong>онные лагеря как <strong>и</strong>зменн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> делуре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> с конф<strong>и</strong>скац<strong>и</strong>ей <strong>и</strong>х <strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>а. Для <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>язадан<strong>и</strong>й <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>ню напра<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь продотряды, а также<strong>в</strong>ооруженная с<strong>и</strong>ла.Н<strong>и</strong>какого детального учета хлеба <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не, которыйсч<strong>и</strong>тался «<strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шкам<strong>и</strong>», не про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лось. В распоряжен<strong>и</strong><strong>и</strong>Наркомата продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>я не было стат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х данныхо посе<strong>в</strong>ных площадях <strong>и</strong> урожайност<strong>и</strong>, поскольку <strong>в</strong> годыре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> Гражданской <strong>в</strong>ойны стат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>кой незан<strong>и</strong>мал<strong>и</strong>сь. Планы продраз<strong>в</strong>ерсток <strong>и</strong>сч<strong>и</strong>слял<strong>и</strong>сь на осно<strong>в</strong>есохран<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся доре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онных данных, которыеобескро<strong>в</strong>ленная <strong>в</strong>ойнам<strong>и</strong> <strong>и</strong> ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>ей росс<strong>и</strong>йская дере<strong>в</strong>ня<strong>в</strong> неурожайные 1920—1921 гг. была не <strong>в</strong> состоян<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ыполн<strong>и</strong>ть.Дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я местных органо<strong>в</strong> Со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>регламент<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь с<strong>в</strong>ерху: после определен<strong>и</strong>я раз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong>37


по каждому селен<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> отдельност<strong>и</strong> про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ласьгосударст<strong>в</strong>енная <strong>и</strong> <strong>в</strong>нутренняя раз<strong>в</strong>ерстка на отдельныехозяйст<strong>в</strong>а по под<strong>в</strong>орным сп<strong>и</strong>скам: соста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь подробные<strong>и</strong>менные сп<strong>и</strong>ск<strong>и</strong> (с указан<strong>и</strong>ем сельского общест<strong>в</strong>а, <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>,фам<strong>и</strong>л<strong>и</strong><strong>и</strong>, кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о подлежащего сдаче хлеба),оформлял<strong>и</strong>сь расп<strong>и</strong>ск<strong>и</strong> с определен<strong>и</strong>ем срока сдач<strong>и</strong>.Именной сп<strong>и</strong>сок предста<strong>в</strong>лялся на бл<strong>и</strong>жайш<strong>и</strong>й ссыпнойпункт, коп<strong>и</strong>я напра<strong>в</strong>лялась <strong>в</strong> <strong>в</strong>ол<strong>и</strong>сполком. За <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>е<strong>в</strong>сех переч<strong>и</strong>сленных меропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й от<strong>в</strong>ел<strong>и</strong> персонально члены<strong>в</strong>олостных <strong>и</strong> сельск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>сполкомо<strong>в</strong>.Пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма легла с<strong>в</strong>оейтяжестью <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ую очередь на осно<strong>в</strong>ной слой сельскогонаселен<strong>и</strong>я — среднее крестьянст<strong>в</strong>о, подры<strong>в</strong>ая ст<strong>и</strong>мулыаграрного хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. Заста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>теляотда<strong>в</strong>ать хлеб <strong>и</strong> не сн<strong>и</strong>жать пр<strong>и</strong> этом сельскохозяйст<strong>в</strong>енноепро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о можно было только ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong>ем мерпр<strong>и</strong>нужден<strong>и</strong>я <strong>и</strong> нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я. Середняк я<strong>в</strong>лялся на<strong>и</strong>более<strong>и</strong>спра<strong>в</strong>ным плательщ<strong>и</strong>ком раз<strong>в</strong>ерсток, у мног<strong>и</strong>х сыно<strong>в</strong>ьяушл<strong>и</strong> <strong>в</strong> Красную арм<strong>и</strong>ю добро<strong>в</strong>ольцам<strong>и</strong>. Он нес на себеосно<strong>в</strong>ной груз раз<strong>в</strong>ерсток. Пом<strong>и</strong>мо мног<strong>и</strong>х <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> раз<strong>в</strong>ерсток,на среднем крестьянст<strong>в</strong>е держал<strong>и</strong>сь тяготы трудо<strong>в</strong>ыхпо<strong>в</strong><strong>и</strong>нностей. Для <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>я трудо<strong>в</strong>ых по<strong>в</strong><strong>и</strong>нностей,особенно гуже<strong>в</strong>ой, лесозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельной требо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ськрестьянск<strong>и</strong>е лошад<strong>и</strong>, под<strong>в</strong>оды, а также собст<strong>в</strong>енный фураж.По норме хлебофуражной продраз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong> у крестьяноста<strong>в</strong>ался запас фуража л<strong>и</strong>шь на содержан<strong>и</strong>е лошадей <strong>и</strong> длязасе<strong>в</strong>а, на про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е лесозагото<strong>в</strong>ок продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енным<strong>и</strong>органам<strong>и</strong> фуража на рабоч<strong>и</strong>х лошадей не оста<strong>в</strong>лялось. Впро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одящ<strong>и</strong>х уездах получался замкнутый круг:устана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь тяжелые <strong>и</strong> обремен<strong>и</strong>тельные трудо<strong>в</strong>ыепо<strong>в</strong><strong>и</strong>нност<strong>и</strong>, но фураж для <strong>и</strong>х <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>я не <strong>в</strong>ыда<strong>в</strong>ался.Недо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю <strong>в</strong>ыражала также знач<strong>и</strong>тельнаячасть крестьянской бедноты. Нередко <strong>и</strong>менно бедняк<strong>и</strong>, неотягощенные л<strong>и</strong>чной собст<strong>в</strong>енностью, стано<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сьакт<strong>и</strong><strong>в</strong>ным<strong>и</strong> по<strong>в</strong>станцам<strong>и</strong>. Подобное я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>полнеобъясн<strong>и</strong>мо. Не<strong>и</strong>мущее сельское населен<strong>и</strong>е, не <strong>и</strong>меющеесобст<strong>в</strong>енных запасо<strong>в</strong> хлеба, должно было обеспеч<strong>и</strong><strong>в</strong>аться за38


счет <strong>в</strong>нутренней раз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong> — <strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шко<strong>в</strong>, оста<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся уболее заж<strong>и</strong>точных крестьян с<strong>в</strong>ерх нормат<strong>и</strong><strong>в</strong>а погосударст<strong>в</strong>енной раз<strong>в</strong>ерстке <strong>и</strong> собст<strong>в</strong>енного потреблен<strong>и</strong>я.Конечно, н<strong>и</strong> од<strong>и</strong>н крепк<strong>и</strong>й хозя<strong>и</strong>н не горел желан<strong>и</strong>емдобро<strong>в</strong>ольно расстаться с «<strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шкам<strong>и</strong>» как погосударст<strong>в</strong>енной раз<strong>в</strong>ерстке, так <strong>и</strong> по факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> по<strong>в</strong>торнойраз<strong>в</strong>ерстке — <strong>в</strong>нутренней. Весь хлеб, поступающ<strong>и</strong>й от<strong>в</strong>нутренней раз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong> по <strong>в</strong>олостям, подлежал сначаласосредоточен<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> <strong>в</strong>олостном центре, только затем подконтролем <strong>в</strong>ол<strong>и</strong>сполкома мог <strong>в</strong>ыда<strong>в</strong>аться не<strong>и</strong>мущемунаселен<strong>и</strong>ю, пр<strong>и</strong>чем только <strong>в</strong> определенный срок. Вкрестьянской среде крестьянск<strong>и</strong>й «паек» получ<strong>и</strong>лна<strong>и</strong>мено<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е «голодная норма»: его х<strong>в</strong>атало только наполуголодное проп<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>е. Крестьянская беднота, чтобыполуч<strong>и</strong>ть хлеб, должна была доб<strong>и</strong>раться <strong>в</strong> <strong>в</strong>олостной центр,<strong>в</strong>ыста<strong>и</strong><strong>в</strong>ать очередь <strong>в</strong> продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енной конторе,доста<strong>в</strong>лять полученный хлеб домой — на <strong>в</strong>се эторастрач<strong>и</strong><strong>в</strong>алось много <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> <strong>и</strong> с<strong>и</strong>л, столь необход<strong>и</strong>мых <strong>в</strong>поле<strong>в</strong>ой сезон.Продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енные органы пр<strong>и</strong>думал<strong>и</strong>адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>ные <strong>и</strong>нструменты для <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>яраз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong>. Од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х назы<strong>в</strong>ался «то<strong>в</strong>арная блокада».Од<strong>и</strong>н <strong>и</strong> тот же орган, от<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енный за продраз<strong>в</strong>ерстку —губпродком — сосредоточ<strong>и</strong>л <strong>в</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х руках распределен<strong>и</strong>енеобход<strong>и</strong>мых для крестьянст<strong>в</strong>а то<strong>в</strong>аро<strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ойнеобход<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> — сол<strong>и</strong>, сп<strong>и</strong>чек, керос<strong>и</strong>на, мыла, г<strong>в</strong>оздей,обу<strong>в</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> т. п. Суть то<strong>в</strong>арной блокады с<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лась кследующему: сельск<strong>и</strong>е общест<strong>в</strong>а <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>олост<strong>и</strong>, <strong>в</strong>ыполн<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е<strong>в</strong>се раз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong> к устано<strong>в</strong>ленному сроку полностью, могл<strong>и</strong>получ<strong>и</strong>ть то<strong>в</strong>арный паек <strong>в</strong> по<strong>в</strong>ышенном размере;<strong>в</strong>ыполн<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е разл<strong>и</strong>чные <strong>в</strong><strong>и</strong>ды раз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong> <strong>в</strong> част<strong>и</strong>чномразмере (напр<strong>и</strong>мер, 25—50% хлебной, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> мясной, о<strong>в</strong>ощной,по пт<strong>и</strong>це, сырье<strong>в</strong>ой, сенной), получал<strong>и</strong> то<strong>в</strong>арный паек <strong>в</strong>огран<strong>и</strong>ченном размере. Есл<strong>и</strong> процент <strong>в</strong>ыполненнойраз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong> <strong>в</strong> сельск<strong>и</strong>х общест<strong>в</strong>ах <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>олостях оказы<strong>в</strong>алсяменьше устано<strong>в</strong>ленных с<strong>в</strong>ыше, то<strong>в</strong>ары не <strong>в</strong>ыда<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь.По<strong>в</strong>ышенная норма (до<strong>в</strong>ольно скудная сама по себе)39


я<strong>в</strong>лялась с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>ом того, что <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> заранеепред<strong>в</strong><strong>и</strong>дел<strong>и</strong> не<strong>в</strong>озможность 100-процентного <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>я<strong>в</strong>сех задан<strong>и</strong>й — это было не<strong>в</strong>озможно. Так, <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>хгуберн<strong>и</strong>ях, кроме раз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong> на хлеб, зернофураж <strong>и</strong>масл<strong>и</strong>чные семена, был<strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>в</strong>едены раз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong> на картофель,мед, пт<strong>и</strong>цу, крупный <strong>и</strong> мелк<strong>и</strong>й рогатый скот, с<strong>в</strong><strong>и</strong>ней, кожу <strong>и</strong>шерсть, льно<strong>в</strong>олокно, пеньку <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>е продуктысельскохозяйст<strong>в</strong>енного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а. Раз<strong>в</strong>ерсты<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сьзадан<strong>и</strong>я на табак, щет<strong>и</strong>ну, рога, копыта, х<strong>в</strong>осты, гр<strong>и</strong><strong>в</strong>ы.Всего к началу 1921 г., напр<strong>и</strong>мер, <strong>в</strong> Тюменской област<strong>и</strong>сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ало 34 <strong>в</strong><strong>и</strong>да раз<strong>в</strong>ерсток, лож<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся непос<strong>и</strong>льнымгрузом на крестьянст<strong>в</strong>о. Каждую раз<strong>в</strong>ерстку сопро<strong>в</strong>ождалаод<strong>и</strong>нако<strong>в</strong>ая по устано<strong>в</strong>кам <strong>и</strong>нструкц<strong>и</strong>я: раз<strong>в</strong>ерстка — бое<strong>в</strong>ойпр<strong>и</strong>каз. В результате для <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>я шерстяной раз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong>крестьяне обстр<strong>и</strong>гал<strong>и</strong> шерсть на с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х шубах. Другого<strong>в</strong>ыхода не было: за не<strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>е раз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong> шубы, шапк<strong>и</strong>,<strong>в</strong>аленк<strong>и</strong> отб<strong>и</strong>рал<strong>и</strong>сь.Любой со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>й <strong>и</strong>л<strong>и</strong> парт<strong>и</strong>йный работн<strong>и</strong>к мог бытьоб<strong>в</strong><strong>и</strong>нен <strong>в</strong> пресло<strong>в</strong>утом «прот<strong>и</strong><strong>в</strong>одейст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> раз<strong>в</strong>ерстке» <strong>и</strong>жестоко наказан. На практ<strong>и</strong>ке это было нередк<strong>и</strong>м я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем.Неуд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>тельно поэтому, что <strong>в</strong> рядах по<strong>в</strong>станце<strong>в</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>хруко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телей часто <strong>в</strong>стречал<strong>и</strong>сь бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е работн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>местных со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>х <strong>и</strong> <strong>в</strong>оенных органо<strong>в</strong>. Местные органыбыл<strong>и</strong> поста<strong>в</strong>лены <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я, когда не<strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>е задан<strong>и</strong>й<strong>в</strong>ышестоящего руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а, <strong>в</strong>не за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> отобъект<strong>и</strong><strong>в</strong>ных усло<strong>в</strong><strong>и</strong>й <strong>и</strong> <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> <strong>и</strong>х <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>я,объя<strong>в</strong>лялось преступным. Есл<strong>и</strong> государст<strong>в</strong>енная <strong><strong>в</strong>ласть</strong>так<strong>и</strong>м образом относ<strong>и</strong>лась к работн<strong>и</strong>кам собст<strong>в</strong>енногоаппарата упра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я, кем был <strong>в</strong> ее глазах рядо<strong>в</strong>ойграждан<strong>и</strong>н — крестьян<strong>и</strong>н?Н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>е опра<strong>в</strong>дан<strong>и</strong>я о не<strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong><strong>и</strong> раз<strong>в</strong>ерсток непр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мал<strong>и</strong>сь, тем более, категор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> запрещаласьпосылка ходоко<strong>в</strong>, делегац<strong>и</strong>й с ходатайст<strong>в</strong>ом о продлен<strong>и</strong><strong>и</strong>срока <strong>и</strong>л<strong>и</strong> уменьшен<strong>и</strong><strong>и</strong> раз<strong>в</strong>ерсток. Последн<strong>и</strong>м гроз<strong>и</strong>л арест<strong>и</strong> напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е на пр<strong>и</strong>нуд<strong>и</strong>тельные работы. С цельюобеспечен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>я хлебных раз<strong>в</strong>ерсток <strong>в</strong> указанныйсрок <strong>в</strong>се мельн<strong>и</strong>цы (паро<strong>в</strong>ые, <strong>в</strong>одяные, <strong>в</strong>етряные)40


закры<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь, за <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем мельн<strong>и</strong>ц, размалы<strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>хгосударст<strong>в</strong>енное зерно, размол зерна для л<strong>и</strong>чногопотреблен<strong>и</strong>я запрещался.На местах командо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>и</strong> отда<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>казы <strong>и</strong>чрез<strong>в</strong>ычайные тройк<strong>и</strong>, <strong>и</strong> за<strong>в</strong>едующ<strong>и</strong>е продконторам<strong>и</strong>, <strong>и</strong>продкомы, <strong>и</strong> продком<strong>и</strong>ссары, <strong>и</strong> чрез<strong>в</strong>ычайныеуполномоченные. Участ<strong>и</strong>е <strong>в</strong> продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енной кампан<strong>и</strong><strong>и</strong>пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мал<strong>и</strong> <strong>в</strong>ойска ВНУС, которые про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong>конф<strong>и</strong>скац<strong>и</strong><strong>и</strong> за не<strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>е раз<strong>в</strong>ерсток. Обыденным<strong>и</strong>я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> <strong>в</strong> деятельност<strong>и</strong> органо<strong>в</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> стал<strong>и</strong> <strong>в</strong>зят<strong>и</strong>езаложн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> до <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>я раз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong>, конф<strong>и</strong>скац<strong>и</strong>я<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>а без соблюден<strong>и</strong>я как<strong>и</strong>х—л<strong>и</strong>бо пра<strong>в</strong><strong>и</strong>л, даже усемей красноармейце<strong>в</strong>. Аресто<strong>в</strong>анные заложн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>ос<strong>в</strong>обождал<strong>и</strong>сь только после <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>я раз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong> <strong>в</strong>семсельск<strong>и</strong>м общест<strong>в</strong>ом — сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ала с<strong>в</strong>оеобразная круго<strong>в</strong>аяпорука.Как пра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло, многоч<strong>и</strong>сленные народные <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>яне <strong>в</strong>ыд<strong>в</strong><strong>и</strong>гал<strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. Крестьяне был<strong>и</strong>пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ержены борьбе за родное селен<strong>и</strong>е, <strong>в</strong>олость, уезд, когдазатраг<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь <strong>и</strong>х непосредст<strong>в</strong>енные <strong>и</strong>нтересы. Не былоед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>зглядо<strong>в</strong> <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х устремлен<strong>и</strong>й. По<strong>в</strong>станце<strong>в</strong>объед<strong>и</strong>няло л<strong>и</strong>шь общее протестное непр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>егосударст<strong>в</strong>енного реж<strong>и</strong>ма. Однако <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естны отдельныепрограммные документы: Программа антоно<strong>в</strong>ского Союзатрудо<strong>в</strong>ого крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> Тамбо<strong>в</strong>ской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>, резолюц<strong>и</strong>ягарн<strong>и</strong>зонного собран<strong>и</strong>я мятежного Кронштадта 1 марта1921 г., Декларац<strong>и</strong>я ре<strong>в</strong><strong>в</strong>оенсо<strong>в</strong>ета <strong>и</strong> командующего арм<strong>и</strong><strong>и</strong>«Вол<strong>и</strong> Народа» (Декларац<strong>и</strong>я Серо<strong>в</strong>а — Далмато<strong>в</strong>а),пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческая программа Ф. К. М<strong>и</strong>роно<strong>в</strong>а.Больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стская тракто<strong>в</strong>ка крестьянск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>йкак «кулацк<strong>и</strong>х», «эсеро<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>х», «белог<strong>в</strong>ардейск<strong>и</strong>х» былаобусло<strong>в</strong>лена <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> соображен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, а такжестремлен<strong>и</strong>ем парт<strong>и</strong>йных, со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>х, <strong>в</strong>оенных руко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телей,органо<strong>в</strong> ВЧК—ГПУ—ОГПУ перелож<strong>и</strong>ть <strong>в</strong><strong>и</strong>ну засобст<strong>в</strong>енные просчеты. Беспоч<strong>в</strong>енны ут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>я орешающей рол<strong>и</strong> <strong>в</strong> подгото<strong>в</strong>ке <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>яконтрре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онных заго<strong>в</strong>оро<strong>в</strong>, о серьезном <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong><strong>и</strong>41


местных крестьянск<strong>и</strong>х союзо<strong>в</strong> как орган<strong>и</strong>заторо<strong>в</strong>контрре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онной работы, оп<strong>и</strong>ра<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся на кулачест<strong>в</strong>о <strong>в</strong>дере<strong>в</strong>не. Уцеле<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е остатк<strong>и</strong> предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телейнебольше<strong>в</strong><strong>и</strong>стск<strong>и</strong>х парт<strong>и</strong>й (эсеры, меньше<strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong>) наход<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сьна учете чек<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>.Крестьянское пон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>огообщест<strong>в</strong>енного устройст<strong>в</strong>а, <strong>в</strong>ыраз<strong>и</strong><strong>в</strong>шееся <strong>в</strong> протестномд<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong><strong>и</strong>, с<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лось к лозунгу «Со<strong>в</strong>еты без коммун<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>».Крестьянск<strong>и</strong>й протест <strong>в</strong>ыражался не прот<strong>и</strong><strong>в</strong> Со<strong>в</strong>ето<strong>в</strong>, апрот<strong>и</strong><strong>в</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма, которая <strong>в</strong>крестьянском сознан<strong>и</strong><strong>и</strong> отождест<strong>в</strong><strong>и</strong>лась с разрухой,беспра<strong>в</strong><strong>и</strong>ем, нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ем, голодом <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> бедст<strong>в</strong><strong>и</strong>ям<strong>и</strong>.Отношен<strong>и</strong>е к Со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> характер<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>алось<strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>ем ее как «<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>нной», народной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, бл<strong>и</strong>зкой<strong>и</strong>нтересам трудо<strong>в</strong>ого народа. На по<strong>в</strong>станческ<strong>и</strong>х терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong>яхуказанный лозунг <strong>в</strong>оплощался на практ<strong>и</strong>ке путем создан<strong>и</strong>я<strong>в</strong>олостных <strong>и</strong> сельск<strong>и</strong>х крестьянск<strong>и</strong>х Со<strong>в</strong>ето<strong>в</strong>. В крестьянскойсреде постепенно слож<strong>и</strong>лось мнен<strong>и</strong>е, что органы народной<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, за<strong>в</strong>ое<strong>в</strong>анной <strong>в</strong> результате ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> Гражданской<strong>в</strong>ойны, перерод<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> бюрократ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>нструментыгосударст<strong>в</strong>енного нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я, руко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>мые лжекоммун<strong>и</strong>стам<strong>и</strong><strong>и</strong> бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м<strong>и</strong> угнетателям<strong>и</strong>. Для орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> но<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>о желало <strong>в</strong>ыбрать предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телей от населен<strong>и</strong>я.Т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ю крестьянского протестного д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ядополнял<strong>и</strong> созданные по<strong>в</strong>станцам<strong>и</strong> <strong>в</strong>ооруженныеформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я по пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пу орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> регулярной арм<strong>и</strong><strong>и</strong>(аналог<strong>и</strong>чно Красной арм<strong>и</strong><strong>и</strong>), <strong>в</strong>ключая пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е отделы<strong>и</strong> пол<strong>и</strong>ткомы. Полк<strong>и</strong> дел<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь на батальоны, роты, <strong>в</strong>з<strong>в</strong>оды,отделен<strong>и</strong>я. По<strong>в</strong>станческ<strong>и</strong>е отряды созда<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь <strong>и</strong>пополнял<strong>и</strong>сь посредст<strong>в</strong>ом моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> населен<strong>и</strong>я. Вподразделен<strong>и</strong>ях <strong>и</strong>мел<strong>и</strong>сь обозы. Волостные <strong>в</strong>оенные штабы<strong>в</strong>ыполнял<strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong>енные, орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онные,<strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>онные задач<strong>и</strong>. В тыло<strong>в</strong>ых селен<strong>и</strong>ях назначал<strong>и</strong>ськоменданты. В <strong>в</strong>о<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ях <strong>и</strong> <strong>в</strong> тылупо<strong>в</strong>станце<strong>в</strong> старал<strong>и</strong>сь поддерж<strong>и</strong><strong>в</strong>ать д<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>ну:осущест<strong>в</strong>лялась борьба с самогонщ<strong>и</strong>кам<strong>и</strong> <strong>и</strong> чрезмерным42


потреблен<strong>и</strong>ем самогона — <strong>в</strong><strong>и</strong>но<strong>в</strong>ные наказы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь <strong>и</strong>преда<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь суду.Военное руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>ном осущест<strong>в</strong>лялоськомандным соста<strong>в</strong>ом <strong>и</strong>з крестьянской среды,подгото<strong>в</strong>ленным <strong>и</strong> закаленным <strong>в</strong> сражен<strong>и</strong>ях д<strong>в</strong>ух <strong>в</strong>ойн —Пер<strong>в</strong>ой м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой <strong>и</strong> Гражданской. Комсоста<strong>в</strong> состоял <strong>и</strong>збы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х унтер—оф<strong>и</strong>церо<strong>в</strong>, прапорщ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>. Было немалослучае<strong>в</strong>, когда руко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телям<strong>и</strong> по<strong>в</strong>станце<strong>в</strong> стано<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сьбы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е команд<strong>и</strong>ры Красной арм<strong>и</strong><strong>и</strong> (команд<strong>и</strong>ры д<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>й,полко<strong>в</strong>), <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле награжденные <strong>в</strong> боях с белым<strong>и</strong>орденам<strong>и</strong> Красного Знамен<strong>и</strong>. Крестьянск<strong>и</strong>м команд<strong>и</strong>рампрот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоял<strong>и</strong> гораздо более к<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анные <strong>и</strong>опытные команд<strong>и</strong>ры Красной арм<strong>и</strong><strong>и</strong>, дослуж<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся <strong>в</strong>старой арм<strong>и</strong><strong>и</strong> до <strong>в</strong>ысок<strong>и</strong>х оф<strong>и</strong>церск<strong>и</strong>х ч<strong>и</strong>но<strong>в</strong>. Указанныеобстоятельст<strong>в</strong>а подчерк<strong>и</strong><strong>в</strong>ают абсурдность зая<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й обоф<strong>и</strong>церском заго<strong>в</strong>оре как пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не крестьянск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>й.Прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оборст<strong>в</strong>о отл<strong>и</strong>чалось ожесточен<strong>и</strong>ем (<strong>и</strong>жестокостью) со стороны обе<strong>и</strong>х сторон, знач<strong>и</strong>тельным<strong>и</strong>потерям<strong>и</strong>, <strong>в</strong>ключая м<strong>и</strong>рное населен<strong>и</strong>е. Крестьян<strong>и</strong>н, поскладу с<strong>в</strong>оего пр<strong>и</strong>родного ума пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ыкш<strong>и</strong>й к прагмат<strong>и</strong>чномуподходу к любому делу, решаясь на отчаянный шаг —<strong>в</strong>осстать прот<strong>и</strong><strong>в</strong> государст<strong>в</strong>енной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> — отда<strong>в</strong>ал себеотчет, что обратной дорог<strong>и</strong> может не быть, прекрасноосозна<strong>в</strong>ал последст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> случае его л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong> нетолько <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> себя самого, но особенно <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong>семь<strong>и</strong>, родных, родного селен<strong>и</strong>я. Данный фактор заста<strong>в</strong>лялпо<strong>в</strong>станце<strong>в</strong> отчаянно сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>ляться. Кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о потерьсред<strong>и</strong> по<strong>в</strong>станце<strong>в</strong> пре<strong>в</strong>ышало на порядок потер<strong>и</strong>карательных <strong>в</strong>ойск. Осно<strong>в</strong>ную часть потерь по<strong>в</strong>станце<strong>в</strong>соста<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong> потер<strong>и</strong> сред<strong>и</strong> местного населен<strong>и</strong>я. Пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>нызаключал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ке государст<strong>в</strong>енной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> не столькопо отношен<strong>и</strong>ю к по<strong>в</strong>станцам, сколько к м<strong>и</strong>рному населен<strong>и</strong>ю.Пр<strong>и</strong>казы со<strong>в</strong>етского командо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я содержал<strong>и</strong> требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ярасстрел<strong>и</strong><strong>в</strong>ать на месте без суда <strong>в</strong>сех, зах<strong>в</strong>аченных соруж<strong>и</strong>ем <strong>в</strong> руках, брать <strong>и</strong> расстрел<strong>и</strong><strong>в</strong>ать заложн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> заразрушен<strong>и</strong>е дорог <strong>и</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong>, за оказан<strong>и</strong>е помощ<strong>и</strong> по<strong>в</strong>станцам,сж<strong>и</strong>гать <strong>и</strong> ун<strong>и</strong>чтожать арт<strong>и</strong>ллер<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>м огнем целые43


дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, поддерж<strong>и</strong><strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е мятежн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> оказы<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еупорное сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е. Ш<strong>и</strong>рокое распространен<strong>и</strong>еполуч<strong>и</strong>л<strong>и</strong> расстрелы без суда м<strong>и</strong>рных ж<strong>и</strong>телей.Г<strong>и</strong>бельная перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>а по<strong>в</strong>станческого д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ябыла предрешена <strong>и</strong> закономерна. Участн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> протестногод<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я даже <strong>в</strong> соседн<strong>и</strong>х рег<strong>и</strong>онах разл<strong>и</strong>чал<strong>и</strong>сьособенностям<strong>и</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я, масштабом деятельност<strong>и</strong>,ч<strong>и</strong>сленностью <strong>и</strong> соста<strong>в</strong>ом. По<strong>в</strong>станчест<strong>в</strong>о по с<strong>в</strong>оейзнач<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> <strong>в</strong> ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> его отношен<strong>и</strong>ях с<strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю уступало по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>ю «молчал<strong>и</strong><strong>в</strong>ого больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а»:консер<strong>в</strong>ат<strong>и</strong>зм как характерный архет<strong>и</strong>п крестьянскогосознан<strong>и</strong>я осно<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>алась на нежелан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> боязн<strong>и</strong>рад<strong>и</strong>кальных перемен. Лег<strong>и</strong>т<strong>и</strong>мность центральной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong>крестьянском м<strong>и</strong>роощущен<strong>и</strong><strong>и</strong> подкреплялась <strong>и</strong>деей осакральност<strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Мног<strong>и</strong>е отказы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> открытую<strong>в</strong>осстать прот<strong>и</strong><strong>в</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> государст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>з-за боязн<strong>и</strong> мест<strong>и</strong> заучаст<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong><strong>и</strong>: населен<strong>и</strong>е на собст<strong>в</strong>енном опыте ужепознало карательную мощь государст<strong>в</strong>енной <strong>в</strong>оенной <strong>и</strong>адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>ной с<strong>и</strong>стемы. Реш<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йся на <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>еосозна<strong>в</strong>ал, как<strong>и</strong>е последст<strong>в</strong><strong>и</strong>я ож<strong>и</strong>дают его самого <strong>и</strong> егосемью. Все <strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>о участн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>я подлежалоконф<strong>и</strong>скац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Разобщенность протестных проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>йус<strong>и</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>алась разл<strong>и</strong>чной окраской (продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енной,рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озной, нац<strong>и</strong>ональной).На пода<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е крупных <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>й штабом РККАнапра<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь регулярные <strong>в</strong>о<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е част<strong>и</strong>: стрелко<strong>в</strong>ые,ка<strong>в</strong>алер<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>е, броне<strong>в</strong>ые. Карательные меры <strong>в</strong>ключал<strong>и</strong> как<strong>в</strong>оенные операц<strong>и</strong><strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong> отрядо<strong>в</strong> по<strong>в</strong>станце<strong>в</strong>, так <strong>и</strong>реш<strong>и</strong>тельные <strong>и</strong> жесток<strong>и</strong>е меры <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> населен<strong>и</strong>я натерр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong>ях, которые был<strong>и</strong> ох<strong>в</strong>ачены <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>ем. Районыбое<strong>в</strong>ых дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>й с по<strong>в</strong>станцам<strong>и</strong> разделял<strong>и</strong>сь на бое<strong>в</strong>ыеучастк<strong>и</strong>, каждому <strong>и</strong>з которых ста<strong>в</strong><strong>и</strong>лась спец<strong>и</strong>альная задача.Однако знан<strong>и</strong>е родной местност<strong>и</strong> поз<strong>в</strong>оляло небольш<strong>и</strong>мпо<strong>в</strong>станческ<strong>и</strong>м отрядам оста<strong>в</strong>аться неуло<strong>в</strong><strong>и</strong>мым<strong>и</strong>.По<strong>в</strong>станцы <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ную парт<strong>и</strong>занскуютакт<strong>и</strong>ку: пр<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>жен<strong>и</strong><strong>и</strong> регулярных <strong>в</strong>ойск отрядырассыпал<strong>и</strong>сь на мелк<strong>и</strong>е группы, распылял<strong>и</strong>сь, <strong>и</strong>х участн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>44


скры<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> лесах, <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>нях под <strong>в</strong><strong>и</strong>дом сельск<strong>и</strong>х ж<strong>и</strong>телей,пр<strong>и</strong> необход<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> сно<strong>в</strong>а объед<strong>и</strong>нял<strong>и</strong>сь для про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>ястрем<strong>и</strong>тельных налето<strong>в</strong>. Парт<strong>и</strong>занская такт<strong>и</strong>ка показаланеэффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ность операт<strong>и</strong><strong>в</strong>ных дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>й регулярных <strong>в</strong>ойск.Сочу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>енное отношен<strong>и</strong>е к по<strong>в</strong>станцам <strong>и</strong> поддержкасо стороны местного населен<strong>и</strong>я поз<strong>в</strong>олял<strong>и</strong> получ<strong>и</strong>тьукрыт<strong>и</strong>е, с<strong>в</strong>ое<strong>в</strong>ременную <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>ю о пр<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>жен<strong>и</strong><strong>и</strong>регулярных <strong>в</strong>ойск. Населен<strong>и</strong>е снабжало по<strong>в</strong>станце<strong>в</strong>продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем, лошадьм<strong>и</strong> <strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong>енным<strong>и</strong> средст<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>.Крестьяне сч<strong>и</strong>тал<strong>и</strong> по<strong>в</strong>станческ<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ождей защ<strong>и</strong>тн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong> отналого<strong>в</strong>. Зах<strong>в</strong>аченный <strong>и</strong>м<strong>и</strong> хлеб <strong>и</strong>з разграбленных ссыпныхпункто<strong>в</strong> нередко дел<strong>и</strong>лся сред<strong>и</strong> крестьян. Ж<strong>и</strong>тел<strong>и</strong> сел <strong>и</strong>дере<strong>в</strong>ень отказы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь помогать <strong>в</strong>ойско<strong>в</strong>ым частям <strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong><strong>в</strong> борьбе с по<strong>в</strong>станцам<strong>и</strong>. Так<strong>и</strong>м образом, терм<strong>и</strong>н«банд<strong>и</strong>т<strong>и</strong>зм» не определял реальную пр<strong>и</strong>родупо<strong>в</strong>станческого д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я. Мног<strong>и</strong>е отряды отл<strong>и</strong>чал<strong>и</strong>сьд<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>ной <strong>и</strong> орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анностью, строг<strong>и</strong>м подч<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>ем<strong>в</strong>ожакам.После <strong>в</strong><strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я нэпа со<strong>в</strong>етское руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о осозналонедостаточность <strong>в</strong>оенного характера борьбы прот<strong>и</strong><strong>в</strong>парт<strong>и</strong>занской такт<strong>и</strong>к<strong>и</strong> по<strong>в</strong>станце<strong>в</strong>, поддерж<strong>и</strong><strong>в</strong>аемыхместным населен<strong>и</strong>ем. Для эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ной борьбы спо<strong>в</strong>станческ<strong>и</strong>м д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ем требо<strong>в</strong>алось <strong>в</strong>ключ<strong>и</strong>ть <strong>в</strong> дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>еэконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е средст<strong>в</strong>а. Методыпода<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й <strong>и</strong><strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>й со стороны органо<strong>в</strong> Со<strong>в</strong>етского государст<strong>в</strong>апродемонстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>, пом<strong>и</strong>мо репресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ных мер, комплексоперат<strong>и</strong><strong>в</strong>но-<strong>в</strong>оенных, эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х, пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хмеропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й.Особое значен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е меропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я.С переходом к нэпу крестьяне получ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>озможностьобмена, покупк<strong>и</strong>, продаж<strong>и</strong> <strong>и</strong> пере<strong>в</strong>озк<strong>и</strong> хлебозернофуража <strong>и</strong>картофеля, разрешалось с<strong>в</strong>ободное перед<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е с то<strong>в</strong>арам<strong>и</strong><strong>и</strong> продуктам<strong>и</strong>. Продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енные заград<strong>и</strong>тельные отрядыбыл<strong>и</strong> сняты с железнодорожных, <strong>в</strong>одных путей <strong>и</strong> гуже<strong>в</strong>ыхдорог. В ч<strong>и</strong>сло пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х мер <strong>в</strong>ход<strong>и</strong>ло следующее:крестьяне, аресто<strong>в</strong>анные за продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енные прегрешен<strong>и</strong>я45


перед <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю (не<strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>е раз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong>, сокрыт<strong>и</strong>е хлеба,не<strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>е трудо<strong>в</strong>ых по<strong>в</strong><strong>и</strong>нностей), ос<strong>в</strong>обождал<strong>и</strong>сь.Объя<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь акц<strong>и</strong><strong>и</strong> добро<strong>в</strong>ольной я<strong>в</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> сдач<strong>и</strong> оруж<strong>и</strong>я,<strong>в</strong>ключая команд<strong>и</strong>ро<strong>в</strong> по<strong>в</strong>станце<strong>в</strong>. Органы Со<strong>в</strong>етскогогосударст<strong>в</strong>а учл<strong>и</strong> немало<strong>в</strong>ажное обстоятельст<strong>в</strong>о, чтоорган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анность <strong>и</strong> д<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>на <strong>в</strong> отрядах по<strong>в</strong>станце<strong>в</strong> <strong>в</strong>омногом держалась на а<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>тете народных команд<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>.Решен<strong>и</strong>е о прекращен<strong>и</strong><strong>и</strong> сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я, пр<strong>и</strong>нятоекоманд<strong>и</strong>ром, означало л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong>ю целого отряда.Указанные эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е меропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>яя<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>ынужденной уступкой государст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong>крестьян, порожденной переходом к нэпу.Уход крестьян к по<strong>в</strong>станцам сокращал трудо<strong>в</strong>ыересурсы <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не. Между тем задан<strong>и</strong>я попродо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енным поста<strong>в</strong>кам <strong>в</strong> центр н<strong>и</strong>кто не сокращал.С<strong>в</strong>ерху по-прежнему пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> жестк<strong>и</strong>е указан<strong>и</strong>я стребо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>я задан<strong>и</strong>й <strong>в</strong> устано<strong>в</strong>ленный срок.Для решен<strong>и</strong>я эт<strong>и</strong>х задач требо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь рабоч<strong>и</strong>е крестьянск<strong>и</strong>ерук<strong>и</strong>. Военная цель — пода<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> ун<strong>и</strong>чтожен<strong>и</strong>епо<strong>в</strong>станце<strong>в</strong> — прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>ла эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>мсоображен<strong>и</strong>ям. В опусте<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х крестьянск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>олостях (одн<strong>и</strong>был<strong>и</strong> уб<strong>и</strong>ты, друг<strong>и</strong>е репресс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аны, треть<strong>и</strong> ушл<strong>и</strong> кпо<strong>в</strong>станцам) эконом<strong>и</strong>ческая пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>змазашла <strong>в</strong> туп<strong>и</strong>к: не у кого было заб<strong>и</strong>рать «<strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шк<strong>и</strong>» — нестало н<strong>и</strong> <strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шко<strong>в</strong>, н<strong>и</strong> <strong>и</strong>х про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телей. Некому было<strong>в</strong>ыполнять трудо<strong>в</strong>ые по<strong>в</strong><strong>и</strong>нност<strong>и</strong>: под<strong>в</strong>оз<strong>и</strong>ть хлеб,зан<strong>и</strong>маться загото<strong>в</strong>кой топл<strong>и</strong><strong>в</strong>а. У крестьян не осталось н<strong>и</strong>лошадей, н<strong>и</strong> фуража. Уменьшенный по сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>ю спродраз<strong>в</strong>ерсткой, план продналога <strong>в</strong> 1921 г. оказалсянепос<strong>и</strong>льным для крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>следст<strong>в</strong><strong>и</strong>е <strong>и</strong>здержекпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма (сокращен<strong>и</strong>я посе<strong>в</strong>о<strong>в</strong> <strong>и</strong>ч<strong>и</strong>сла работн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, опустош<strong>и</strong>тельных <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>й, разрух<strong>и</strong>),неурожае<strong>в</strong> <strong>и</strong> засух<strong>и</strong>.Моб<strong>и</strong>льност<strong>и</strong> дейст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х по<strong>в</strong>станческ<strong>и</strong>х отрядо<strong>в</strong> <strong>и</strong>групп прот<strong>и</strong><strong>в</strong>опоста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь спец<strong>и</strong>ально созданные летуч<strong>и</strong>ека<strong>в</strong>алер<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>е отряды. Созда<strong>в</strong>алась сеть постояннойагентурной раз<strong>в</strong>едк<strong>и</strong>, а также <strong>в</strong>ойско<strong>в</strong>ая раз<strong>в</strong>едка, чтобы46


предупред<strong>и</strong>ть <strong>и</strong> с<strong>в</strong>ое<strong>в</strong>ременно устран<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>озможность<strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> районах сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>.Амн<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анные по<strong>в</strong>станцы пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лекал<strong>и</strong>сь к операц<strong>и</strong>ям пол<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> по<strong>и</strong>мке гла<strong>в</strong>арей. Имел<strong>и</strong> место случа<strong>и</strong>, когдабы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е по<strong>в</strong>станцы, получ<strong>и</strong><strong>в</strong> амн<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ю, <strong>в</strong>ыда<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>хбы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ожако<strong>в</strong>.Переход к нэпу не мог осущест<strong>в</strong><strong>и</strong>ться сразу:последст<strong>в</strong><strong>и</strong>я пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма проя<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сьеще долг<strong>и</strong>е месяцы, порождая <strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о но<strong>в</strong>ыхпротестных я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й. Л<strong>и</strong>шь <strong>в</strong> 1922 г. крестьянст<strong>в</strong>опочу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ало реальные пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>а но<strong>в</strong>ойэконом<strong>и</strong>ческой пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. В конце 1922 г. крестьянская<strong>в</strong>ойна <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> законч<strong>и</strong>лась.47


земля должна пр<strong>и</strong>надлежать крестьянам, тем, кто ееобрабаты<strong>в</strong>ает, так <strong>и</strong> остался н<strong>и</strong>чем не подкрепленнойдекларац<strong>и</strong>ей, земля оказалась <strong>в</strong> собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> государст<strong>в</strong>а.Выясняется, что <strong>и</strong> ЦКК <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оей деятельност<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>мерно досеред<strong>и</strong>ны 1925 г. не уделяла работе на селе должного<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>я 3 .Вместе с тем с окончан<strong>и</strong>ем Гражданской <strong>в</strong>ойны <strong>и</strong>парт<strong>и</strong>я, <strong>и</strong> страна пр<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>жал<strong>и</strong>сь к очередному коренномусоц<strong>и</strong>альному «перелому», обозначенному <strong>в</strong> со<strong>в</strong>етской<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong> как пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка нэпа. Очень немног<strong>и</strong>е, даже <strong>в</strong>руко<strong>в</strong>одящем соста<strong>в</strong>е парт<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> полном объеме предста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>неподъемный характер предстоящ<strong>и</strong>х задач. Преодолеть <strong>в</strong>рядах коммун<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>, предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телей но<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ластной эл<strong>и</strong>ты,ощущен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>седоз<strong>в</strong>оленност<strong>и</strong>, ранее опра<strong>в</strong>ды<strong>в</strong>аемоепол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>кой <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма <strong>и</strong> тяготам<strong>и</strong> Гражданской<strong>в</strong>ойны, было непросто. Необход<strong>и</strong>м был карательный орган,с<strong>в</strong>оего рода <strong>в</strong>нутр<strong>и</strong>парт<strong>и</strong>йная ЧК, который бы не поз<strong>в</strong>олялкак отдельным членам парт<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ую очередьруко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телям наж<strong>и</strong><strong>в</strong>аться, злоупотребляя служебнымположен<strong>и</strong>ем, пренебрегать с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м<strong>и</strong> обязанностям<strong>и</strong>,расслабляться, «поч<strong>и</strong><strong>в</strong>ать на ла<strong>в</strong>рах».Арх<strong>и</strong><strong>в</strong>ные документы с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>уют о том, что доапреля 1923 г. ЦКК структурных подразделен<strong>и</strong>й не <strong>и</strong>мела.Все <strong>в</strong>опросы рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь на заседан<strong>и</strong>ях ЦентральнойКонтрольной Ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong><strong>и</strong> РКП (б), а рабоч<strong>и</strong>м аппаратом былОрготдел ЦК парт<strong>и</strong><strong>и</strong>. После XII съезда парт<strong>и</strong><strong>и</strong> ЦКК<strong>и</strong>зб<strong>и</strong>рала През<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ум, Секретар<strong>и</strong>ат <strong>и</strong> Партколлег<strong>и</strong>ю.Руко<strong>в</strong>одящ<strong>и</strong>м органом ЦКК я<strong>в</strong>лялся Пленум, которыйсозы<strong>в</strong>ался раз <strong>в</strong> 2—3 месяца. През<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ум ЦКК <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>одмежду пленумам<strong>и</strong> я<strong>в</strong>лялся органом, руко<strong>в</strong>одящ<strong>и</strong>м <strong>в</strong>сейтекущей работой по <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>ю д<strong>и</strong>рект<strong>и</strong><strong>в</strong>, данныхпленумам<strong>и</strong> ЦКК. Секретар<strong>и</strong>ат ЦКК я<strong>в</strong>лялся <strong>и</strong>сполн<strong>и</strong>тельныморганом През<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ума ЦКК. Партколлег<strong>и</strong>я ЦККрассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ала дела о нарушен<strong>и</strong>ях членам<strong>и</strong> парт<strong>и</strong><strong>и</strong>программы, Уста<strong>в</strong>а, решен<strong>и</strong>й съездо<strong>в</strong> <strong>и</strong> парт<strong>и</strong>йной эт<strong>и</strong>к<strong>и</strong> 4 .Партколлег<strong>и</strong>я работала под руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>омПрез<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ума ЦКК, пр<strong>и</strong>чем на<strong>и</strong>более <strong>в</strong>ажные <strong>в</strong>опросы, а49


также <strong>в</strong>опросы, <strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>е разноглас<strong>и</strong>я <strong>в</strong> Партколлег<strong>и</strong><strong>и</strong>,переда<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь на рассмотрен<strong>и</strong>е През<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ума ЦКК. По меренеобход<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> секретарем Партколлег<strong>и</strong><strong>и</strong> созы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сьпленумы Партколлег<strong>и</strong><strong>и</strong>. Для более операт<strong>и</strong><strong>в</strong>ногорассмотрен<strong>и</strong>я апелляц<strong>и</strong>й коммун<strong>и</strong>сто<strong>в</strong> пр<strong>и</strong> Партколлег<strong>и</strong><strong>и</strong>созда<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь парттройк<strong>и</strong>, которые состоял<strong>и</strong> <strong>и</strong>з д<strong>в</strong>ух члено<strong>в</strong>Партколлег<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> одного члена ЦКК <strong>в</strong> порядке очередност<strong>и</strong>.На<strong>и</strong>более сложные персональные дела рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь насекретарск<strong>и</strong>х заседан<strong>и</strong>ях Партколлег<strong>и</strong><strong>и</strong>, на которыхпр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал секретарь Партколлег<strong>и</strong><strong>и</strong>, член Партколлег<strong>и</strong><strong>и</strong>,докладч<strong>и</strong>к <strong>и</strong> техн<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й секретарь. Протоколы парттроек <strong>и</strong>секретарск<strong>и</strong>х заседан<strong>и</strong>й ут<strong>в</strong>ерждал<strong>и</strong>сь секретаремПартколлег<strong>и</strong><strong>и</strong>.Практ<strong>и</strong>ка деятельност<strong>и</strong> как ЦКК, так <strong>и</strong> контрольныхком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>й на местах, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong> на селе до настоящего<strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> <strong>и</strong>зучена недостаточно, <strong>в</strong>месте с тем она <strong>в</strong> настоящее<strong>в</strong>ремя предста<strong>в</strong>ляет не только научный, но <strong>и</strong> практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й<strong>и</strong>нтерес 5 . Вместо непосредст<strong>в</strong>енного механ<strong>и</strong>ческогооч<strong>и</strong>щен<strong>и</strong>я от разлагающ<strong>и</strong>хся элементо<strong>в</strong> контрольныеком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong><strong>и</strong> на местах должны, не пре<strong>в</strong>ращаясь, какподчерк<strong>и</strong><strong>в</strong>алось <strong>в</strong> руко<strong>в</strong>одящ<strong>и</strong>х документах, <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельно<strong>в</strong> судебные органы, стрем<strong>и</strong>ться <strong>в</strong>тяг<strong>и</strong><strong>в</strong>ать <strong>в</strong> борьбу снездоро<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> <strong>в</strong>сю массу члено<strong>в</strong> парт<strong>и</strong><strong>и</strong>, напр<strong>и</strong>мере отдельных так<strong>и</strong>х я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й подн<strong>и</strong>мать эту массу кпрот<strong>и</strong><strong>в</strong>одейст<strong>в</strong><strong>и</strong>ю <strong>и</strong>м, моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ать ш<strong>и</strong>рокое общест<strong>в</strong>енноепарт<strong>и</strong>йное мнен<strong>и</strong>е прот<strong>и</strong><strong>в</strong> тех <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ных болезненныхя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й, получающ<strong>и</strong>х знач<strong>и</strong>тельное распространен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>.Пользуясь руко<strong>в</strong>одящ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> указан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> ЦКК,контрольные ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оей работе пр<strong>и</strong>менял<strong>и</strong> так<strong>и</strong>епракт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е методы, как открытый разбор дел на ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>хпарт<strong>и</strong>йных <strong>и</strong>л<strong>и</strong> ячейко<strong>в</strong>ых собран<strong>и</strong>ях, доклады о работе КК,ос<strong>в</strong>ещен<strong>и</strong>е с<strong>в</strong>оей работы <strong>в</strong> прессе <strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>е назаседан<strong>и</strong>я троек партколлег<strong>и</strong>й рабкоро<strong>в</strong>, <strong>в</strong>ыезды для разборадел на места, обязательное пр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е пр<strong>и</strong> разборе делпр<strong>и</strong><strong>в</strong>лека<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся к от<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> коммун<strong>и</strong>сто<strong>в</strong> 6 .50


Матер<strong>и</strong>алы, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong> опубл<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>анные,показы<strong>в</strong>ают, что пр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>несудебных методо<strong>в</strong> <strong>в</strong>деятельност<strong>и</strong> контрольных ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>й успешно раз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>алось.В пер<strong>в</strong>ую поло<strong>в</strong><strong>и</strong>ну 1924 г., к пр<strong>и</strong>меру, общее кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>опр<strong>и</strong><strong>в</strong>леченных ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> парт<strong>и</strong>йце<strong>в</strong> сн<strong>и</strong>з<strong>и</strong>лось <strong>в</strong> 1,4 раза.Пр<strong>и</strong> этом характерно, что сн<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е это коснулось гла<strong>в</strong>нымобразом члено<strong>в</strong> парт<strong>и</strong><strong>и</strong> — рабоч<strong>и</strong>х <strong>и</strong> крестьян. Процентпр<strong>и</strong><strong>в</strong>леченных рабоч<strong>и</strong>х уменьш<strong>и</strong>лся <strong>в</strong> 1,4 раза, крестьян <strong>в</strong>1,5 раза. Об этом осторожном подходе с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>уют <strong>и</strong>ц<strong>и</strong>фры <strong>и</strong>сключенных <strong>и</strong>з парт<strong>и</strong><strong>и</strong> по разным соц<strong>и</strong>альнымгруппам. 1923 г.: рабоч<strong>и</strong>е — 27,5; крестьяне — 47,5;служащ<strong>и</strong>е — 34,4; 1924 г.: рабоч<strong>и</strong>е — 22; крестьяне — 40,1;служащ<strong>и</strong>е — 34,2 7 . Процент <strong>и</strong>сключенных рабоч<strong>и</strong>х н<strong>и</strong>же,чем остальных групп, он пон<strong>и</strong>з<strong>и</strong>лся сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно спрошлым годом; пон<strong>и</strong>з<strong>и</strong>лся также <strong>и</strong> процент <strong>и</strong>сключенныхкрестьян, но он, <strong>в</strong>се же, оста<strong>в</strong>ался <strong>в</strong>ысок<strong>и</strong>м.Однако, не обход<strong>и</strong>лось <strong>и</strong> без ош<strong>и</strong>бок. Зачастую,открыто на глазах у ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>х масс разб<strong>и</strong>рал<strong>и</strong>сь дела, л<strong>и</strong>бо не<strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>е ш<strong>и</strong>рокого общест<strong>в</strong>енного значен<strong>и</strong>я, л<strong>и</strong>бо так<strong>и</strong>е,<strong>и</strong>сход которых недостаточно был ясен для самой КК <strong>и</strong>отменялся ЦКК. В процессе практ<strong>и</strong>ческой работы ЦККпр<strong>и</strong>шлось столкнуться с непра<strong>в</strong><strong>и</strong>льным подходом на местахк <strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>ям органо<strong>в</strong> КК <strong>и</strong> РКИ, с неоднородностьюструктуры местных КК, пр<strong>и</strong>шлось наблюдать ряд случае<strong>в</strong>мелкой опек<strong>и</strong> со стороны КК над органам<strong>и</strong> РКИ,загруженност<strong>и</strong> КК разрешен<strong>и</strong>ем непр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п<strong>и</strong>альных<strong>в</strong>опросо<strong>в</strong> <strong>и</strong> неразгран<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>я функц<strong>и</strong>й между през<strong>и</strong>д<strong>и</strong>умом <strong>и</strong>партколлег<strong>и</strong>ей. Так, напр<strong>и</strong>мер, <strong>в</strong> Ферганской област<strong>и</strong> КК небыла <strong>в</strong>о<strong>в</strong>се орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ана партколлег<strong>и</strong>я, <strong>в</strong> Но<strong>в</strong>городскойпредседателем партколлег<strong>и</strong><strong>и</strong> был зам. за<strong>в</strong>. РКИ. В Цар<strong>и</strong>цынепрез<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ум КК почт<strong>и</strong> <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельно разб<strong>и</strong>ралапелляц<strong>и</strong>онные дела; <strong>в</strong> Област<strong>и</strong> немце<strong>в</strong> По<strong>в</strong>олжья со<strong>в</strong>сем небыло сконстру<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ано през<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ума. В целом ряде друг<strong>и</strong>хорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>й през<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ум поглощал почт<strong>и</strong> цел<strong>и</strong>ком функц<strong>и</strong><strong>и</strong>РКИ <strong>и</strong> партколлег<strong>и</strong><strong>и</strong>.Пер<strong>и</strong>од<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> <strong>в</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> с постано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем XIVпартконференц<strong>и</strong><strong>и</strong> 8 ЦКК про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь част<strong>и</strong>чные про<strong>в</strong>ерк<strong>и</strong>51


дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>х парт<strong>и</strong>йных орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>й, особенно пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ыя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>х работе злоупотреблен<strong>и</strong>й <strong>и</strong> пр<strong>и</strong> нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>и</strong>большого кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>а крестьянск<strong>и</strong>х жалоб, с<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>йсудебных органо<strong>в</strong> <strong>и</strong> ГПУ, сообща<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х, что <strong>в</strong> <strong>и</strong>х соста<strong>в</strong>е<strong>и</strong>меются чуждые <strong>и</strong> разлож<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся элементы, <strong>и</strong>спользующ<strong>и</strong>ес<strong>в</strong>ое положен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> целях л<strong>и</strong>чного обогащен<strong>и</strong>я, со<strong>в</strong>ершающ<strong>и</strong>хуголо<strong>в</strong>ные преступлен<strong>и</strong>я, покро<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>е уголо<strong>в</strong>нымэлементам села, грубо <strong>и</strong> с<strong>в</strong>ысока относящ<strong>и</strong>хся ккрестьянст<strong>в</strong>у <strong>и</strong> окончательно отор<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся от парт<strong>и</strong><strong>и</strong> 9 .Уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>алось, что даже <strong>в</strong> самых лучш<strong>и</strong>х областных <strong>и</strong>уездных орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ях парт<strong>и</strong>йная дере<strong>в</strong>енская ячейка ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ет<strong>в</strong> больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е случае<strong>в</strong>, несколько обособленной ж<strong>и</strong>знью.Это было с<strong>в</strong>язано, как пра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло, с трудностям<strong>и</strong> <strong>в</strong>поддержан<strong>и</strong><strong>и</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с руко<strong>в</strong>одящ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> органам<strong>и</strong>, удаленностьот парт<strong>и</strong>йного центра, отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е коммун<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>, <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>хзнач<strong>и</strong>тельный парт<strong>и</strong>йный опыт с<strong>и</strong>л, недостатокматер<strong>и</strong>альных средст<strong>в</strong>. Гла<strong>в</strong>ной опасностью сч<strong>и</strong>талось то,что дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>е ячейк<strong>и</strong> окружены морем «мелкобуржуазнойст<strong>и</strong>х<strong>и</strong><strong>и</strong>», что создает поч<strong>в</strong>у для уклоно<strong>в</strong> от пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льнойпарт<strong>и</strong>йной л<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>и</strong>, порождает усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я для бесконтрольного,<strong>и</strong>скажающего коммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческую л<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ю хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ятой <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ной дере<strong>в</strong>енской ячейк<strong>и</strong>.Про<strong>в</strong>ерка <strong>в</strong>сех ячеек <strong>в</strong> уезде <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> округеразрешалась только с санкц<strong>и</strong><strong>и</strong> ЦК <strong>и</strong> ЦКК. В этом случаегубкомы <strong>и</strong> обкомы предста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> <strong>в</strong> ЦК <strong>и</strong> ЦКК доклад опр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>нах, <strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х необход<strong>и</strong>мость про<strong>в</strong>ерк<strong>и</strong> <strong>в</strong>сейорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Пр<strong>и</strong> про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong><strong>и</strong> про<strong>в</strong>ерк<strong>и</strong> дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>х ячеекгубком <strong>и</strong> губКК предста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> сп<strong>и</strong>ск<strong>и</strong> на <strong>в</strong>се про<strong>в</strong>еряемыеячейк<strong>и</strong> <strong>в</strong> ЦК <strong>и</strong> ЦКК. Перед про<strong>в</strong>еркой сотрудн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>контрольных ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>й стрем<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь ш<strong>и</strong>роко разъяснять, какпро<strong>в</strong>еряемым членам ячейк<strong>и</strong>, так <strong>и</strong> беспарт<strong>и</strong>йномукрестьянскому населен<strong>и</strong>ю, ее цел<strong>и</strong> <strong>и</strong> задач<strong>и</strong> <strong>и</strong> порядок еепро<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я. Пр<strong>и</strong>ступая к про<strong>в</strong>ерке, члены ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong><strong>и</strong>про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong> спец<strong>и</strong>альные закрытое <strong>и</strong> открытое (спр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>ем беспарт<strong>и</strong>йных крестьян, батрако<strong>в</strong>, бедняко<strong>в</strong> <strong>и</strong>середняко<strong>в</strong>) собран<strong>и</strong>я ячеек, на которых ос<strong>в</strong>ещал<strong>и</strong>сь задач<strong>и</strong><strong>и</strong> состоян<strong>и</strong>е работы данной ячейк<strong>и</strong>. В отдельных случаях52


созы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь собран<strong>и</strong>я беспарт<strong>и</strong>йных крестьян, где<strong>в</strong>ыяснялось отношен<strong>и</strong>е беспарт<strong>и</strong>йных крестьян к партячейке<strong>в</strong> целом <strong>и</strong> к отдельным коммун<strong>и</strong>стам, недостатк<strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>хработе. Не допускалось пре<strong>в</strong>ращен<strong>и</strong>я эт<strong>и</strong>х собран<strong>и</strong>й <strong>в</strong>суд<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ща, рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>е <strong>в</strong>есь без <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>я соста<strong>в</strong>ячейк<strong>и</strong>. Члены ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> пра<strong>в</strong>о <strong>в</strong>ынос<strong>и</strong>тьпостано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я об <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>з парт<strong>и</strong><strong>и</strong>, об <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong><strong>и</strong> на<strong>в</strong>ремя, о пере<strong>в</strong>оде на работу <strong>в</strong> друг<strong>и</strong>е места, об обязательнойл<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong> общей <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой неграмотност<strong>и</strong>,объя<strong>в</strong>лять <strong>в</strong>ыго<strong>в</strong>оры, ста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть на <strong>в</strong><strong>и</strong>д <strong>и</strong> т. д. 10 .Особенно <strong>в</strong>н<strong>и</strong>мательно члены ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong><strong>и</strong> подход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> ктем коммун<strong>и</strong>стам, которые зан<strong>и</strong>мал<strong>и</strong>сь <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельносельск<strong>и</strong>м хозяйст<strong>в</strong>ом. Уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я работы, непоз<strong>в</strong>оляющ<strong>и</strong>е <strong>в</strong> отдельные пер<strong>и</strong>оды <strong>в</strong>ыполнять обязанност<strong>и</strong>,а также раз<strong>в</strong>енч<strong>и</strong><strong>в</strong>ался непра<strong>в</strong><strong>и</strong>льный <strong>в</strong>о мног<strong>и</strong>хорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ях <strong>в</strong>згляд, что члены парт<strong>и</strong><strong>и</strong> — крестьяне недолжны уделять серьезного <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>я раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>ю с<strong>в</strong>оегохозяйст<strong>в</strong>а.Пер<strong>в</strong>ый <strong>в</strong>опрос, с которым столкнул<strong>и</strong>сьпредста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong> ЦКК <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не — это <strong>в</strong>опрос«хозяйст<strong>в</strong>енного обрастан<strong>и</strong>я». В глазах очень мног<strong>и</strong>х<strong>и</strong>деалом коммун<strong>и</strong>ста <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не я<strong>в</strong>лялся коммун<strong>и</strong>ст, которыйне <strong>и</strong>меет н<strong>и</strong> кола, н<strong>и</strong> д<strong>в</strong>ора, гол как сокол <strong>и</strong> стыд<strong>и</strong>тся, есл<strong>и</strong> унего есть какая-н<strong>и</strong>будь собст<strong>в</strong>енность. Как<strong>и</strong>е же <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я такого коммун<strong>и</strong>ста, зада<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь руко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тел<strong>и</strong>ЦКК. В пер<strong>и</strong>од комбедо<strong>в</strong> так<strong>и</strong>е коммун<strong>и</strong>сты получал<strong>и</strong> паек,хозяйст<strong>в</strong>а с<strong>в</strong>оего не <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>, да <strong>и</strong> не до хозяйст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>ногда было.Надо было <strong>в</strong>ест<strong>и</strong> борьбу с банд<strong>и</strong>т<strong>и</strong>змом, надо было бытьнастороже, постоянно под угрозой <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>я, под угрозойнападен<strong>и</strong>я на тех, кто по продраз<strong>в</strong>ерстке об<strong>и</strong>рал сельск<strong>и</strong>хтружен<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>. Кругом был<strong>и</strong> фронты. Поэтому переход к но<strong>в</strong>ойэконом<strong>и</strong>ческой пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ке болезненно переж<strong>и</strong><strong>в</strong>ался <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не.Сельск<strong>и</strong>м коммун<strong>и</strong>стам было труднее пр<strong>и</strong>способ<strong>и</strong>ться кно<strong>в</strong>ым усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ям. За годы гражданской <strong>в</strong>ойны собст<strong>в</strong>енноехозяйст<strong>в</strong>о мног<strong>и</strong>х <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>шло <strong>в</strong> окончательный упадок, <strong>и</strong><strong>в</strong>осстано<strong>в</strong><strong>и</strong>ть его крайне оказалось трудно. В такой среде,53


естест<strong>в</strong>енно, <strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>ал недо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>а член парт<strong>и</strong><strong>и</strong>, которыйпр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>т <strong>в</strong> порядок с<strong>в</strong>ое хозяйст<strong>в</strong>о.Поэтому предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong> ЦКК акт<strong>и</strong><strong>в</strong>но зан<strong>и</strong>мал<strong>и</strong>сьразъяснен<strong>и</strong>ем <strong>и</strong>ного требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я к дере<strong>в</strong>енскомукоммун<strong>и</strong>сту, чем <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од комбедо<strong>в</strong>, а <strong>и</strong>менно — умен<strong>и</strong>юкоммун<strong>и</strong>ста зараз<strong>и</strong>ть с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м хозяйст<strong>в</strong>енным пр<strong>и</strong>меромокружающ<strong>и</strong>х так же, как он заражал <strong>в</strong> с<strong>в</strong>ое <strong>в</strong>ремя, <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>одгражданской <strong>в</strong>ойны с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м<strong>и</strong> бое<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> качест<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>, с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онным<strong>и</strong> настроен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, у<strong>в</strong>лекал на фронт, наборьбу с белым<strong>и</strong>. Но<strong>в</strong>ые задач<strong>и</strong> требо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> от дере<strong>в</strong>енскогокоммун<strong>и</strong>ста, чтобы он л<strong>и</strong>чным пр<strong>и</strong>мером, л<strong>и</strong>бо <strong>в</strong>коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>ном хозяйст<strong>в</strong>е, л<strong>и</strong>бо <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оем ед<strong>и</strong>нол<strong>и</strong>чном,показы<strong>в</strong>ал, как надо переход<strong>и</strong>ть к но<strong>в</strong>ым формам, кмногополью, к тра<strong>в</strong>осеян<strong>и</strong>ю, к улучшенным культурам, кмел<strong>и</strong>орац<strong>и</strong><strong>и</strong>, а когда усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я поз<strong>в</strong>оляют — к коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>номухозяйст<strong>в</strong>у. Поэтому естест<strong>в</strong>енно, что пр<strong>и</strong> про<strong>в</strong>ерке сельск<strong>и</strong>йкоммун<strong>и</strong>ст оцен<strong>и</strong><strong>в</strong>ался <strong>и</strong> на предмет — нет л<strong>и</strong> у него«грешко<strong>в</strong>» <strong>в</strong> прошлом, <strong>и</strong> что он <strong>и</strong>з себя предста<strong>в</strong>ляет, какпр<strong>и</strong>мер для окружающ<strong>и</strong>х крестьян.Можно пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>меры, указы<strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>е наабсолютное непон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е рядом коммун<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>руко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телейна селе но<strong>в</strong>ой л<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>и</strong> парт<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не. Тут <strong>и</strong>непра<strong>в</strong><strong>и</strong>льное зач<strong>и</strong>слен<strong>и</strong>е крестьян <strong>в</strong> кулак<strong>и</strong>, <strong>и</strong> зая<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е<strong>в</strong>олостного орган<strong>и</strong>затора по работе с женщ<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>, чтонеграмотная крестьянка не может быть <strong>и</strong>збранной <strong>в</strong> соста<strong>в</strong>сельского со<strong>в</strong>ета. Остро стоял <strong>в</strong>опрос об отношен<strong>и</strong><strong>и</strong>аппаратных служащ<strong>и</strong>х к крестьянам: бросалась <strong>в</strong> глазаразн<strong>и</strong>ца <strong>в</strong> обслуж<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> рабоч<strong>и</strong>х <strong>и</strong> крестьян. Скажем,<strong>и</strong>меются <strong>в</strong> <strong>в</strong>олостном <strong>и</strong>л<strong>и</strong> уездном городке 2 больн<strong>и</strong>цы —одна для рабоч<strong>и</strong>х, другая — для крестьян. Пер<strong>в</strong>ая получаетна содержан<strong>и</strong>е больных 50 коп. <strong>в</strong> день, <strong>в</strong>торая — по 15 коп. <strong>в</strong>день, <strong>и</strong> почему-то <strong>и</strong>з расчета 25 дней <strong>в</strong> месяце, т. е.факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> по 13 коп. <strong>в</strong> день? Разъяснен<strong>и</strong>я, что рабоч<strong>и</strong>есам<strong>и</strong> отч<strong>и</strong>сляют на с<strong>в</strong>ою больн<strong>и</strong>цу, крестьян не устра<strong>и</strong><strong>в</strong>ает.«Пусть на нас л<strong>и</strong>шнюю копейку наложат, но сделают так,чтобы можно было нормально леч<strong>и</strong>ться».54


Регулярные про<strong>в</strong>ерк<strong>и</strong> н<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ого со<strong>в</strong>етского аппаратас<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> о том, что <strong>в</strong> сельской местност<strong>и</strong>отсутст<strong>в</strong>ует, как пра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло, орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онная работа попро<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>ю пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льной парт<strong>и</strong>йной л<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong>дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> 11 . В частност<strong>и</strong>, посылают <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>нюуполномоченного ГПУ для пр<strong>и</strong>нят<strong>и</strong>я мер прот<strong>и</strong><strong>в</strong> порубоклеса — тот засаж<strong>и</strong><strong>в</strong>ает около 30 крестьян <strong>в</strong> тюрьму. Н<strong>и</strong> допорубк<strong>и</strong>, н<strong>и</strong> после мер к разъяснен<strong>и</strong>ю крестьянам пра<strong>в</strong><strong>и</strong>лпользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я лесом сельск<strong>и</strong>е коммун<strong>и</strong>сты не пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мают.Ил<strong>и</strong> л<strong>и</strong>шают пра<strong>в</strong>а голоса стар<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>-казако<strong>в</strong>, про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>еденныхеще до ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> атаманом на трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онном казачьемпраздн<strong>и</strong>ке <strong>в</strong> хорунж<strong>и</strong>е. Их л<strong>и</strong>шают <strong>и</strong>зб<strong>и</strong>рательных пра<strong>в</strong>,зап<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>ая <strong>в</strong> «л<strong>и</strong>шенцы» как «кадро<strong>в</strong>ых оф<strong>и</strong>церо<strong>в</strong>». Об<strong>и</strong>дел<strong>и</strong><strong>и</strong> сам<strong>и</strong>х стар<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, <strong>и</strong> <strong>в</strong>се казачье населен<strong>и</strong>е стан<strong>и</strong>цы.Про<strong>в</strong>ал<strong>и</strong><strong>в</strong>ают крестьяне на пере<strong>в</strong>ыборах <strong>в</strong> сельсо<strong>в</strong>етканд<strong>и</strong>дато<strong>в</strong> от партячейк<strong>и</strong> — <strong>и</strong> поделом, т.к. ячейка кпере<strong>в</strong>ыборам не подгото<strong>в</strong><strong>и</strong>лась <strong>и</strong> канд<strong>и</strong>даты не пользо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сьа<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>тетом на селе. В результате коммун<strong>и</strong>сты зан<strong>и</strong>маютположен<strong>и</strong>е сторонн<strong>и</strong>х наблюдателей — «посмотр<strong>и</strong>м, как безнас будете работать». Ут<strong>в</strong>ерждают на партсобран<strong>и</strong><strong>и</strong> сп<strong>и</strong>сок«беспарт<strong>и</strong>йного акт<strong>и</strong><strong>в</strong>а». Одного <strong>и</strong>з лучш<strong>и</strong>х председателейсельсо<strong>в</strong>ета решают «не сч<strong>и</strong>тать акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ом», т.к. был под судомза <strong>в</strong>ып<strong>и</strong><strong>в</strong>ку самогона. На беспарт<strong>и</strong>йном собран<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянкоммун<strong>и</strong>сты <strong>в</strong>носят <strong>в</strong> резолюц<strong>и</strong>ю пункт о том, что «<strong>в</strong>серабоч<strong>и</strong>е ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ут знач<strong>и</strong>тельно лучше <strong>в</strong>сех крестьян»Беспарт<strong>и</strong>йные крестьяне оказы<strong>в</strong>аются мудрее парт<strong>и</strong>йце<strong>в</strong>, несоглашаются, сч<strong>и</strong>тая, что он<strong>и</strong> полгода рабоч<strong>и</strong>е, полгодакрестьяне — полурабоч<strong>и</strong>е, полукрестьяне — не следует <strong>и</strong>мтак<strong>и</strong>м образом <strong>в</strong>нос<strong>и</strong>ть ссору <strong>в</strong> рабоче-крестьянскую среду 12 .Характерно, что до лета 1925 г. по <strong>в</strong>опросу о том, покак<strong>и</strong>м пр<strong>и</strong>знакам крестьянск<strong>и</strong>е хозяйст<strong>в</strong>а относятся к той<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ной категор<strong>и</strong><strong>и</strong> по заж<strong>и</strong>точност<strong>и</strong>, ясност<strong>и</strong> не было. Неуказы<strong>в</strong>алось <strong>в</strong> отчетност<strong>и</strong>, как<strong>и</strong>е <strong>и</strong>менно крестьянск<strong>и</strong>ехозяйст<strong>в</strong>а относятся к той <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ной категор<strong>и</strong><strong>и</strong> позаж<strong>и</strong>точност<strong>и</strong> (середняк<strong>и</strong>, заж<strong>и</strong>точные, кулак<strong>и</strong> <strong>и</strong> т. д.). Дляустранен<strong>и</strong>я этого недочета, не поз<strong>в</strong>оляющего пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льноопределять про<strong>и</strong>сходящ<strong>и</strong>е <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не процессы расслоен<strong>и</strong>я,55


определял<strong>и</strong>сь кр<strong>и</strong>тер<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> позаж<strong>и</strong>точност<strong>и</strong>. Напр<strong>и</strong>мер: середняк тот, кто <strong>и</strong>меет 2 лошад<strong>и</strong>,2 коро<strong>в</strong>ы <strong>и</strong> 10 дес. пашн<strong>и</strong>, заж<strong>и</strong>точный — 3 лошад<strong>и</strong>,4 коро<strong>в</strong>ы, 10 дес. пашн<strong>и</strong>, сельхозмаш<strong>и</strong>ны <strong>и</strong> т. д.;пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>сляемые к кулакам — <strong>в</strong> данном случае, <strong>и</strong>меет л<strong>и</strong>наемных рабоч<strong>и</strong>х <strong>и</strong> сколько.Переход от методо<strong>в</strong> <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма к нэпу <strong>в</strong>дере<strong>в</strong>не со<strong>в</strong>ершался гораздо медленнее, чем <strong>в</strong> городе.Методы раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, комбедо<strong>в</strong>, <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельныхадм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>ных меропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й продолжал<strong>и</strong> преобладать <strong>в</strong>работе сельск<strong>и</strong>х коммун<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>. Объяснялось это тем, что <strong>в</strong>дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>х ячейках гораздо меньш<strong>и</strong>й процентпролетар<strong>и</strong>ата, чем <strong>в</strong> городск<strong>и</strong>х. Кроме того, на селенакоп<strong>и</strong>лось недо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о отдельным<strong>и</strong> дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ячейкам<strong>и</strong>. Об этом краснореч<strong>и</strong><strong>в</strong>о го<strong>в</strong>орят обследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ядере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>х, ячеек целых <strong>в</strong>олостей <strong>и</strong> уездо<strong>в</strong>, про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>еденныеком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> ЦКК. В руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>е парт<strong>и</strong><strong>и</strong> слож<strong>и</strong>лось т<strong>в</strong>ердоеубежден<strong>и</strong>е, что целый ряд дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>х ячеек про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л <strong>и</strong>про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>т настолько <strong>и</strong>скаженную л<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ю, что крестьянст<strong>в</strong>оотнос<strong>и</strong>тся с <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>чайш<strong>и</strong>м недо<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>ем ко <strong>в</strong>сей парт<strong>и</strong><strong>и</strong>, аотчаст<strong>и</strong> <strong>и</strong> к со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, <strong>и</strong>менно <strong>и</strong>з за этой <strong>и</strong>скаженнойпарт<strong>и</strong>йной л<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>и</strong> 13 . А был<strong>и</strong> <strong>и</strong> так<strong>и</strong>е факты, когда крестьянеотнос<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь с недо<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>ем к большой сельской ячейке <strong>в</strong> 64чело<strong>в</strong>ека только потому, что сред<strong>и</strong> эт<strong>и</strong>х 64 чело<strong>в</strong>ек <strong>и</strong>мел<strong>и</strong>сьтрое коммун<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>, относ<strong>и</strong>тельно которых крестьяне знал<strong>и</strong>,что он<strong>и</strong> <strong>в</strong>зяточн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, <strong>в</strong>оры <strong>и</strong> нас<strong>и</strong>льн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. По с<strong>в</strong>оемукрестьяне рассуждал<strong>и</strong> пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льно: мы не можем относ<strong>и</strong>ться сдо<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>ем к парт<strong>и</strong>йной орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, которая держ<strong>и</strong>т <strong>в</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>хрядах я<strong>в</strong>ных преступн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, зная об <strong>и</strong>х преступлен<strong>и</strong>ях.От дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>х коммун<strong>и</strong>сто<strong>в</strong> не требо<strong>в</strong>алось, чтобыон<strong>и</strong> обязательно <strong>в</strong>ход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> сельскохозяйст<strong>в</strong>енныеколлект<strong>и</strong><strong>в</strong>ы — коммуны, про<strong>в</strong>еряющ<strong>и</strong>е обязаны был<strong>и</strong><strong>в</strong>ыя<strong>в</strong><strong>и</strong>ть, насколько целесообразно <strong>и</strong>х <strong>в</strong>хожден<strong>и</strong>е <strong>в</strong> такуюкоммуну. Зачастую ее устройст<strong>в</strong>о показы<strong>в</strong>ало, что затеянеудачная. Поэтому <strong>и</strong> не ста<strong>в</strong><strong>и</strong>лось <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ну дере<strong>в</strong>енскомукоммун<strong>и</strong>сту то обстоятельст<strong>в</strong>о, что он не <strong>в</strong>ход<strong>и</strong>т <strong>в</strong> местнуюкоммуну, а <strong>в</strong>едет ед<strong>и</strong>нол<strong>и</strong>чное хозяйст<strong>в</strong>о. В ЦКК спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong>о56


сч<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>, что <strong>в</strong>опрос этот чрез<strong>в</strong>ычайно сложен, требуетсамого <strong>в</strong>думч<strong>и</strong><strong>в</strong>ого, <strong>в</strong>н<strong>и</strong>мательного отношен<strong>и</strong>я, неуместеншаблон <strong>и</strong> со<strong>в</strong>ершенно недостаточно требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е о том, чтокоммун<strong>и</strong>сты обязаны поддерж<strong>и</strong><strong>в</strong>ать коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>ные формыхозяйст<strong>в</strong>а.Предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong> ЦКК обращал<strong>и</strong> <strong>в</strong> ходе про<strong>в</strong>ерокособенно большое <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е на пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческую грамотностьдере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>х коммун<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>. Но <strong>в</strong>месте с тем сч<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>, чтонельзя предъя<strong>в</strong>лять очень суро<strong>в</strong>ых требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й к знан<strong>и</strong>юпол<strong>и</strong>тграмоты, <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сяком случае эт<strong>и</strong> требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, по <strong>и</strong>хмнен<strong>и</strong>ю, должны быть менее строг<strong>и</strong>, чем <strong>в</strong> пролетарск<strong>и</strong>хпарторган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ях. Объснялось это тем, что <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>нях нетб<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>отек, кн<strong>и</strong>г, отсутст<strong>в</strong>уют подгото<strong>в</strong>ленные лекторы, аруко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тел<strong>и</strong> школ пол<strong>и</strong>тграмоты <strong>и</strong> сам<strong>и</strong> слабоор<strong>и</strong>ент<strong>и</strong>руются <strong>в</strong> руко<strong>в</strong>одящ<strong>и</strong>х парт<strong>и</strong>йных документах.Пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческая отсталость больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а сельск<strong>и</strong>хкоммун<strong>и</strong>сто<strong>в</strong> обусло<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>алась <strong>и</strong>х отор<strong>в</strong>анностью отгородск<strong>и</strong>х центро<strong>в</strong>, а также <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альным соста<strong>в</strong>ом.Поэтому пр<strong>и</strong> про<strong>в</strong>ерке пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х знан<strong>и</strong>й задача состоялане столько <strong>в</strong> наказан<strong>и</strong><strong>и</strong> тех, кто <strong>в</strong>ступ<strong>и</strong>л <strong>в</strong> парт<strong>и</strong>ю, оста<strong>в</strong>аясьпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> безграмотным, сколько <strong>в</strong> том, чтобы эт<strong>и</strong>мбезграмотным <strong>в</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческом отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> парт<strong>и</strong>йцампомочь ус<strong>в</strong>о<strong>и</strong>ть м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мум пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х знан<strong>и</strong>й. Задача <strong>в</strong>этом случае ста<strong>в</strong><strong>и</strong>лась оч<strong>и</strong>стк<strong>и</strong> парт<strong>и</strong>йных рядо<strong>в</strong> от <strong>в</strong>сегонегодного, разлагающегося, позорящего парт<strong>и</strong>ю <strong>и</strong>одно<strong>в</strong>ременно помочь дере<strong>в</strong>енской ячейке <strong>в</strong>ыработать <strong>в</strong>работе четкую л<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ю, обрат<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е на у<strong>в</strong>язку этойработы с комсомолом, на пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льные <strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>я ссельск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> со<strong>в</strong>етам<strong>и</strong>, ком<strong>и</strong>тетам<strong>и</strong> <strong>в</strong>за<strong>и</strong>мопомощ<strong>и</strong>, друг<strong>и</strong>м<strong>и</strong>хдере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>.Сельск<strong>и</strong>м партячейкам рекомендо<strong>в</strong>алось некомандо<strong>в</strong>ать, а помогать со<strong>в</strong>етом, руко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ть с опорой наза<strong>в</strong>ое<strong>в</strong>анный а<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>тет, а не потому, что он<strong>и</strong> я<strong>в</strong>ляютсяорганам<strong>и</strong> на местах пра<strong>в</strong>ящей парт<strong>и</strong><strong>и</strong>. Пр<strong>и</strong> этом необход<strong>и</strong>мобыло сч<strong>и</strong>таться <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не с посещаемостью парт<strong>и</strong>йныхсобран<strong>и</strong>й. Часто <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не <strong>и</strong>сключал<strong>и</strong>сь <strong>и</strong>з орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, какбалласт, крестьяне-коммун<strong>и</strong>сты, которые <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с57


усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ям<strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я не могл<strong>и</strong> посещать собран<strong>и</strong>я,особенно <strong>в</strong> страдную пору <strong>в</strong> посе<strong>в</strong>ную, не уплач<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>с<strong>в</strong>е<strong>в</strong>ременно членск<strong>и</strong>е <strong>в</strong>зносы. Одно<strong>в</strong>ременно ста<strong>в</strong><strong>и</strong>ласьзадача обрат<strong>и</strong>ть самое серьезное <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е на коммун<strong>и</strong>стоккрестьянок,т.к <strong>и</strong>х очень немного на селе <strong>и</strong> он<strong>и</strong> не могл<strong>и</strong><strong>в</strong>ыполнять <strong>в</strong>сех уста<strong>в</strong>ных требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й. Не меньшее <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>етребо<strong>в</strong>алось удел<strong>и</strong>ть членам <strong>и</strong> канд<strong>и</strong>датам <strong>в</strong> члены РКП (б)— бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м красноармейцам <strong>и</strong> краснофлотцам.Надо отмет<strong>и</strong>ть, что про<strong>в</strong>ерк<strong>и</strong> про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь со <strong>в</strong>сейосторожностью <strong>и</strong> <strong>в</strong>думч<strong>и</strong><strong>в</strong>ым подходом, <strong>и</strong>м не пр<strong>и</strong>да<strong>в</strong>алсяхарактер спец<strong>и</strong>альной кампан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> масштабе уезда <strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong>губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>. Пр<strong>и</strong> этом тщательно про<strong>в</strong>ерял<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>се <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>есяфакты, старал<strong>и</strong>сь <strong>и</strong>збегать поспешного обобщен<strong>и</strong>я данныхпо нескольк<strong>и</strong>м ячейкам на <strong>в</strong>есь уезд, для про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я этойработы подб<strong>и</strong>рал<strong>и</strong> опытных парт<strong>и</strong>йных сотрудн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>,знающ<strong>и</strong>х дере<strong>в</strong>ню, уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>х особенност<strong>и</strong> дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>хусло<strong>в</strong><strong>и</strong>й <strong>и</strong> конкретную обстано<strong>в</strong>ку.Еще <strong>в</strong> апреле 1923 г. по решен<strong>и</strong>ю XII съезда парт<strong>и</strong><strong>и</strong>ЦКК <strong>и</strong> НК РКИ был<strong>и</strong> объед<strong>и</strong>нены <strong>в</strong> ед<strong>и</strong>ный контрольныйорган — ЦКК-РКИ.В положен<strong>и</strong>ях о Центральной КонтрольнойКом<strong>и</strong>сс<strong>и</strong><strong>и</strong> определены ее осно<strong>в</strong>ные задач<strong>и</strong> <strong>и</strong> структура 14 .Положен<strong>и</strong>я о ЦКК ут<strong>в</strong>ерждал<strong>и</strong>сь съездам<strong>и</strong> парт<strong>и</strong><strong>и</strong> (ОргбюроЦК ВКП (б) от 7.VI.1926 г. пр. 35). В частност<strong>и</strong>, резолюц<strong>и</strong>яXIII съезда парт<strong>и</strong><strong>и</strong>, устана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ая но<strong>в</strong>ые задач<strong>и</strong> <strong>и</strong> расш<strong>и</strong>ряяобъем деятельност<strong>и</strong> контрольных ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>й (КК),спец<strong>и</strong>ально остана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ается также <strong>и</strong> на методах <strong>и</strong>х работы 15 .Отмечается <strong>в</strong> документе назре<strong>в</strong>шая необход<strong>и</strong>мость переходаКК <strong>в</strong> но<strong>в</strong>ых усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях работы от методо<strong>в</strong> пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>енногопр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong>я карательных мер <strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я к методамуглубленного <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>я нездоро<strong>в</strong>ых я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> парт<strong>и</strong><strong>и</strong>,разработк<strong>и</strong> меропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й <strong>и</strong> про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я дл<strong>и</strong>тельныхкампан<strong>и</strong>й парт<strong>и</strong>йно-<strong>в</strong>осп<strong>и</strong>тательного характера,способст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>зж<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ю пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>н, лежащ<strong>и</strong>х <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>еболезненных процессо<strong>в</strong> <strong>в</strong> парт<strong>и</strong>йных орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ях.В област<strong>и</strong> работы партколлег<strong>и</strong>й КК не должныпре<strong>в</strong>ращаться <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельно <strong>в</strong> судебные органы по58


разб<strong>и</strong>рательст<strong>в</strong>у нарушен<strong>и</strong>й парт<strong>и</strong>йного уста<strong>в</strong>а <strong>и</strong>коммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой эт<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. Он<strong>и</strong> должны с<strong>и</strong>стемат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong><strong>и</strong>зучать болезненные я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> парт<strong>и</strong><strong>и</strong> как <strong>в</strong> <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong><strong>и</strong>, так<strong>и</strong> <strong>в</strong> орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онной практ<strong>и</strong>ке <strong>и</strong> быте члено<strong>в</strong> парт<strong>и</strong><strong>и</strong>. Наосно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> эт<strong>и</strong>х рекомендац<strong>и</strong>й КК должны разрабаты<strong>в</strong>атьмеропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я со<strong>в</strong>местно с парткомам<strong>и</strong> по устранен<strong>и</strong>юусло<strong>в</strong><strong>и</strong>й, <strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>х эт<strong>и</strong> болезненные я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оейпракт<strong>и</strong>ке пр<strong>и</strong>менять пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>енно перед наказан<strong>и</strong>еммеры парт<strong>и</strong>йно-<strong>в</strong>осп<strong>и</strong>тательного характера, <strong>в</strong> особенност<strong>и</strong>по отношен<strong>и</strong>ю к членам парт<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>з рабоч<strong>и</strong>х <strong>и</strong> крестьян,пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мая <strong>в</strong>о <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е культурный уро<strong>в</strong>ень члено<strong>в</strong> парт<strong>и</strong><strong>и</strong>,усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>и</strong>х быта, нац<strong>и</strong>ональные особенност<strong>и</strong> <strong>и</strong> прочее.Инст<strong>и</strong>тут уполномоченных контрольных ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>йбыл <strong>в</strong><strong>в</strong>еден ц<strong>и</strong>ркуляром ЦК <strong>и</strong> ЦК, пр<strong>и</strong>нятым <strong>в</strong> декабре1923 г. для ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong>я «<strong>в</strong>ерт<strong>и</strong>кал<strong>и</strong>» парт<strong>и</strong>йной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>.Предусматр<strong>и</strong><strong>в</strong>алась необход<strong>и</strong>мость <strong>в</strong>ыд<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я уездным<strong>и</strong>парт<strong>и</strong>йным<strong>и</strong> ком<strong>и</strong>тетам<strong>и</strong> уполномоченных <strong>и</strong>з ч<strong>и</strong>сла«на<strong>и</strong>более а<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>тетных то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щей с больш<strong>и</strong>м парт<strong>и</strong>йнымстажем», которые должны был<strong>и</strong> не только <strong>в</strong>ест<strong>и</strong>расследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, но <strong>и</strong> <strong>и</strong>нформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать КК о болезненныхя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ях <strong>в</strong> орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>.Матер<strong>и</strong>ал о работе уполномоченных, <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>йся <strong>в</strong>документах ЦКК, го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>т о том, что КК на местахнедостаточно обращал<strong>и</strong> <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е на положен<strong>и</strong>е работыуполномоченных <strong>и</strong>, за редк<strong>и</strong>м <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем, шл<strong>и</strong> по л<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>и</strong>на<strong>и</strong>меньшего сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я, т. е. <strong>и</strong>л<strong>и</strong> со<strong>в</strong>сем не <strong>и</strong>мел<strong>и</strong>уполномоченных на местах, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> почт<strong>и</strong> н<strong>и</strong>чего не делал<strong>и</strong>,чтобы создать <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тут уполномоченных 16 .В частност<strong>и</strong>, <strong>в</strong> Курской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> уполномоченныхКК укомы загромождал<strong>и</strong> ч<strong>и</strong>сто техн<strong>и</strong>ческой работой поподгото<strong>в</strong>ке дел о проступках члено<strong>в</strong> парт<strong>и</strong><strong>и</strong>. За недостатком<strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> уполномоченные со<strong>в</strong>ершенно не <strong>в</strong>ход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>е болезненных я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> 17 . ВКалужской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> работа уполномоченных также былапоста<strong>в</strong>лена плохо, <strong>в</strong>следст<strong>в</strong><strong>и</strong>е <strong>и</strong>х перегруженност<strong>и</strong> <strong>в</strong>сяк<strong>и</strong>м<strong>и</strong>друг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> задан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> укома. В Орло<strong>в</strong>ской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> слабаяработа уполномоченных объяснялась перегрузкой <strong>и</strong>х59


укомам<strong>и</strong> делам<strong>и</strong> мелочного характера, а также <strong>и</strong> тем, что пос<strong>в</strong>оей к<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> он<strong>и</strong> не подход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> к этой работе. ВПензенская губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> уполномоченные работал<strong>и</strong> слабо <strong>в</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ду <strong>и</strong>х перегруженност<strong>и</strong> осно<strong>в</strong>ной работой. Такоеположен<strong>и</strong>е дел с <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тутом уполномоченных пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>ло посущест<strong>в</strong>у к тому, что факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> на местах работу попр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>ю члено<strong>в</strong> парт<strong>и</strong><strong>и</strong> к партот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong> укомы, пересылая дела <strong>и</strong>сключенных <strong>и</strong>апелл<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>х то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щей <strong>в</strong> губком, откуда он<strong>и</strong> попадают <strong>в</strong>губКК на пред<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>тельное заключен<strong>и</strong>е. А так как потехн<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>нам <strong>в</strong> среднем до 50% <strong>и</strong>сключенных <strong>и</strong>пр<strong>и</strong><strong>в</strong>леченных пр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать на разборе с<strong>в</strong>оего дела немогл<strong>и</strong>, то губКК пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>лось <strong>в</strong> больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е случае<strong>в</strong>пр<strong>и</strong>соед<strong>и</strong>няться к мнен<strong>и</strong>ю укома. Однако был<strong>и</strong> редк<strong>и</strong>е<strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>я, когда КК руко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong> работойуполномоченных, а укомы сам<strong>и</strong> ос<strong>в</strong>обождал<strong>и</strong> <strong>и</strong>х от осно<strong>в</strong>нойработы. Уполномоченные <strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> к себе с объяснен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong><strong>в</strong>сех об<strong>в</strong><strong>и</strong>няемых, это да<strong>в</strong>ало <strong>и</strong>м <strong>в</strong>озможность пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льноподойт<strong>и</strong> <strong>и</strong> разобрать дела, <strong>и</strong> эт<strong>и</strong>м самым он<strong>и</strong> разгружал<strong>и</strong>работу партколлег<strong>и</strong><strong>и</strong>, чем пр<strong>и</strong>да<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> аппарату большеорган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анност<strong>и</strong>.В с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с эт<strong>и</strong>м перед ян<strong>в</strong>арск<strong>и</strong>м (1925 г.) ПленумомЦКК был <strong>в</strong>ыд<strong>в</strong><strong>и</strong>нут <strong>в</strong>опрос об орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> окружных <strong>и</strong>уездных КК <strong>и</strong> о создан<strong>и</strong><strong>и</strong> уездных парттроек. Плохая работауполномоченных мот<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алась, гла<strong>в</strong>ным образом, <strong>и</strong>хперегруженностью другой работой по парт<strong>и</strong>йной <strong>и</strong>со<strong>в</strong>етской л<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ям. В результате ЦКК <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оем ц<strong>и</strong>ркуляре от14 фе<strong>в</strong>раля 1925 г. подт<strong>в</strong>ерд<strong>и</strong>ла целесообразностьорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> окружных КК, но каждый раз с разрешен<strong>и</strong>яЦКК, однако <strong>в</strong>ысказалась прот<strong>и</strong><strong>в</strong> орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> у е з д н ы хКК, пр<strong>и</strong>зна<strong>в</strong>ая ее пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п<strong>и</strong>ально нецелесообразной. Чтокасается у е з д н ы х п а р т т р о е к , то ЦКК <strong>в</strong>ысказаласьпрот<strong>и</strong><strong>в</strong> <strong>и</strong>х орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, т.к. опыт показал, что тройк<strong>и</strong> <strong>и</strong>меютопределенное стремлен<strong>и</strong>е пре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>ться <strong>в</strong> уездные КК.Ц<strong>и</strong>ркуляром ЦКК <strong>в</strong>но<strong>в</strong>ь подт<strong>в</strong>ерждалось, что «для с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong>органо<strong>в</strong> КК с местам<strong>и</strong>, а также для успешного про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>яработы КК необход<strong>и</strong>мо закреплен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> качест<strong>в</strong>енное60


ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тута уполномоченных» <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>знаноцелесообразным, чтобы уездным<strong>и</strong> уполномоченным<strong>и</strong> был<strong>и</strong>ч л е н ы г у б е р н с к о й К К .Укомам <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с эт<strong>и</strong>м рекомендо<strong>в</strong>алось прон<strong>и</strong>кнутся<strong>в</strong>ажностью работы уполномоченных <strong>и</strong> ос<strong>в</strong>обождать <strong>и</strong>х отдоба<strong>в</strong>очной работы, есл<strong>и</strong> пр<strong>и</strong> этом <strong>и</strong>х осно<strong>в</strong>ная работа такжене будет с<strong>в</strong>язана с большой загрузкой, то уполномоченные <strong>и</strong><strong>в</strong> рамках ц<strong>и</strong>ркуляра ЦКК спра<strong>в</strong>ятся со с<strong>в</strong>оей работой. Одн<strong>и</strong>м<strong>и</strong>з необход<strong>и</strong>мых усло<strong>в</strong><strong>и</strong>й пр<strong>и</strong> этом сч<strong>и</strong>талась <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естнаяпарт<strong>и</strong>йная к<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>я уполномоченного. Так<strong>и</strong>м образом,губернск<strong>и</strong>м КК ста<strong>в</strong><strong>и</strong>лась задача <strong>в</strong>ыдел<strong>и</strong>ть члено<strong>в</strong> губККуполномоченным<strong>и</strong> на местах <strong>и</strong> дого<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ться с укомам<strong>и</strong> онеобход<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> р а з г р у з <strong>и</strong> т ь <strong>и</strong> х о т <strong>в</strong> с я к о йд о б а <strong>в</strong> о ч н о й п а р т <strong>и</strong> й н о й <strong>и</strong> с о <strong>в</strong> е т с к о йр а б о т ы ; ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ть руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о работой уполномоченныхпутем заслуш<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>х докладо<strong>в</strong> на пленумах КК, а также,по мере <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong>, орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ей пер<strong>и</strong>од<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хсо<strong>в</strong>ещан<strong>и</strong>й уполномоченных для обмена опыта. Их работа недолжна была огран<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>аться только про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>емрасследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й по поручаемым <strong>и</strong>м губКК делам, а должнабыла распространяться на <strong>в</strong>се дела по пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>ю члено<strong>в</strong>парт<strong>и</strong><strong>и</strong> к от<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>, попадающ<strong>и</strong>е <strong>в</strong> укомы. В с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> сзнач<strong>и</strong>тельным ч<strong>и</strong>слом <strong>и</strong>сключаемых <strong>в</strong> некоторых губерн<strong>и</strong>ях<strong>и</strong>з парт<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьян, КК рекомендо<strong>в</strong>алось <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>ть методыподхода к н<strong>и</strong>м <strong>в</strong> сторону ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong>я предупред<strong>и</strong>тельно<strong>в</strong>осп<strong>и</strong>тательныхмер <strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я. Работа уполномоченных,как это следует <strong>и</strong>з арх<strong>и</strong><strong>в</strong>ных документо<strong>в</strong>, не должна былаогран<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>аться следо<strong>в</strong>ательской работой по парт<strong>и</strong>йнойл<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>и</strong>. «Уполномоченные, с<strong>в</strong>язанные тысячею н<strong>и</strong>тей сж<strong>и</strong>знью, должны быть <strong>в</strong> полном смысле этого сло<strong>в</strong>а тем<strong>и</strong>щупальцам<strong>и</strong>, которые губКК запускают глубоко <strong>в</strong> ж<strong>и</strong>зньмест, <strong>и</strong> да<strong>в</strong>ать губКК самую с<strong>в</strong>ежую, точную <strong>и</strong> пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льную<strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>ю о <strong>в</strong>сех как полож<strong>и</strong>тельных, так <strong>и</strong>отр<strong>и</strong>цательных я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ях, наблюдаемых <strong>и</strong>м<strong>и</strong> на местах» 18 .Так<strong>и</strong>м образом, можно констат<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать, чтодеятельность ЦКК РКП (б) <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ые годы сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ясо<strong>в</strong>етского государст<strong>в</strong>а была напра<strong>в</strong>лена <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong> на61


расш<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>е соц<strong>и</strong>альной базы <strong>в</strong>ластных структур.Одно<strong>в</strong>ременно <strong>в</strong> парт<strong>и</strong>йных структурах накапл<strong>и</strong><strong>в</strong>ался <strong>и</strong>матер<strong>и</strong>ал, <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ую очередь, персонального характера, опо<strong>в</strong>еден<strong>и</strong><strong>и</strong> сельск<strong>и</strong>х коммун<strong>и</strong>сто<strong>в</strong> <strong>в</strong> реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> устано<strong>в</strong>ок <strong>и</strong>зцентра, <strong>и</strong>х гото<strong>в</strong>ност<strong>и</strong> следо<strong>в</strong>ать «генеральной л<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>и</strong>парт<strong>и</strong><strong>и</strong>», <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong> <strong>в</strong> предстоящей коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>сельского хозяйст<strong>в</strong>а страны.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 РГАСПИ. Ф. 613. Оп. 1—4.2 Де<strong>в</strong>ятая конференц<strong>и</strong>я РКП (б). Сентябрь 1920 года.Протоколы. М., 1972. С. 337—338.3 28 <strong>и</strong>юня 1924 г. на заседан<strong>и</strong><strong>и</strong> През<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ума ЦККрассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>алась <strong>и</strong> была ут<strong>в</strong>ерждена Инструкц<strong>и</strong>я о пра<strong>в</strong>ах <strong>и</strong>обязанностях члено<strong>в</strong> ЦКК, работающ<strong>и</strong>х у станка. Терм<strong>и</strong>н «членЦКК от сох<strong>и</strong>» поя<strong>в</strong><strong>и</strong>лся позднее. — [Пр<strong>и</strong>м. а<strong>в</strong>т.] — См.: РГАСПИ.Ф. 613. Оп. 3. Д. 7. Л. 16—22.4 РГАСПИ. Ф. 613. Оп. 1—4.5 РГАСПИ. Ф. 613. Оп. 3. Д. 7. Л. 29.6 Там же. Д. 9. Л. 103—109.7 См.: Бюллетень ЦКК РКП (б) <strong>и</strong> НК РКИ. М., 1925 (Далее— Бюллетень. — [Пр<strong>и</strong>м. ред.]). № 1. 1 ян<strong>в</strong>аря. С. 3.8 РГАСПИ. Ф. 613. Оп. 3. Д. 9. Л. 103—109.9Бюллетень. № 6. 25 <strong>и</strong>юня. С. 1.10 Там же. С. 2.11 Бюллетень. № 7. 25 <strong>и</strong>юля. С. 4.12Там же.13 Бюллетень. № 6. 25 <strong>и</strong>юня. С. 4.14 РГАСПИ. Ф. 613. Оп. 3. Д. 7. Л. 12.15 Бюллетень. № 1. 1 ян<strong>в</strong>аря. С. 1.16 РГАСПИ. Ф. 613. Оп. 3. Д. 9. Л. 17—19.17 Бюллетень. № 4—5. 25 мая 1. С. 2.18 Там же. С. 4.62


КРЕСТЬЯНСТВО И ВЛАСТЬ С ПОЗИЦИЙЦИВИЛИЗАЦИОННОГО ПОДХОДАН. В. Асоно<strong>в</strong>Пр<strong>и</strong> анал<strong>и</strong>зе <strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>й крестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>с поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онного подхода <strong>в</strong>ажное значен<strong>и</strong>е<strong>и</strong>меет то, как мы пон<strong>и</strong>маем так<strong>и</strong>е категор<strong>и</strong><strong>и</strong> как«крестьянст<strong>в</strong>о» <strong>и</strong> «<strong><strong>в</strong>ласть</strong>». В данном случае «<strong><strong>в</strong>ласть</strong>»рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ается как решающее <strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>е наделенныхопределенным<strong>и</strong> полномоч<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> л<strong>и</strong>ц <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альнопол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хоргано<strong>в</strong> на судьбы, деятельность, нра<strong>в</strong>ы <strong>и</strong>трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> людей предста<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>х некую соц<strong>и</strong>окультурнуюсреду. Следо<strong>в</strong>ательно, государст<strong>в</strong>енная <strong><strong>в</strong>ласть</strong> как <strong>в</strong>ысш<strong>и</strong>йт<strong>и</strong>п <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, <strong>в</strong> рамках которой особое значен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>меетгосударст<strong>в</strong>енная <strong>в</strong>ластная <strong>в</strong>оля, будет проя<strong>в</strong>лять себя <strong>в</strong>заботе о реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong> <strong>и</strong> требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>йгосподст<strong>в</strong>ующей пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой с<strong>и</strong>лы. Есл<strong>и</strong> он<strong>и</strong> по гла<strong>в</strong>ным<strong>в</strong>опросам со<strong>в</strong>падают с <strong>и</strong>нтересам<strong>и</strong> <strong>и</strong> требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> того жекрестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>л<strong>и</strong> любой другой соц<strong>и</strong>альной группы, то он<strong>и</strong>будут поддержаны <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю. Есл<strong>и</strong> этого со<strong>в</strong>паден<strong>и</strong>я неслуч<strong>и</strong>тся, то сразу заработают ут<strong>и</strong>л<strong>и</strong>тарные, нормат<strong>и</strong><strong>в</strong>ные,<strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong> с<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>ые ресурсы <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Он<strong>и</strong> будутнапра<strong>в</strong>лены на пода<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>л<strong>и</strong> перестройку <strong>в</strong>раждебныхгосподст<strong>в</strong>ующей пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой с<strong>и</strong>ле <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong> <strong>и</strong>потребностей соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующей соц<strong>и</strong>альной группы.Следует также <strong>и</strong>меть <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду, что такая проблема как«крестьянст<strong>в</strong>о <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>» я<strong>в</strong>ляется частьюмежд<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>нарного напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я научного познан<strong>и</strong>я,зарод<strong>и</strong><strong>в</strong>шегося на Западе <strong>и</strong> получ<strong>и</strong><strong>в</strong>шего <strong>в</strong>о <strong>в</strong>торой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>неХХ <strong>в</strong>. <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естность как «крестьяно<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е». Данноенапра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>меет перед собой <strong>в</strong>полне конкретную задачу,напра<strong>в</strong>ленную на <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альной спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>к<strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>а как одного <strong>и</strong>з дре<strong>в</strong>нейш<strong>и</strong>х <strong>и</strong> самыхмногоч<strong>и</strong>сленных страт <strong>и</strong>л<strong>и</strong> сосло<strong>в</strong><strong>и</strong>й на земле. Факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>


ста<strong>в</strong> родст<strong>в</strong>енной соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong> д<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>ной,крестьяно<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е с самого начала служ<strong>и</strong>ло конкретнымпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м целям Запада, напра<strong>в</strong>ленным нараспространен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> ут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>е л<strong>и</strong>беральнодемократ<strong>и</strong>ческойс<strong>и</strong>стемы ценностей. А эта с<strong>и</strong>стемаценностей, как <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естно, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле напра<strong>в</strong>лена наосущест<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е коренной (ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онной) реорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>соц<strong>и</strong>ально-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> <strong>в</strong> самой консер<strong>в</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>нойчаст<strong>и</strong> общест<strong>в</strong>а — дере<strong>в</strong>не, которая <strong>в</strong> отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от городас<strong>и</strong>льнее <strong>в</strong>сего пр<strong>и</strong><strong>в</strong>язана к нац<strong>и</strong>онально-<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м, азнач<strong>и</strong>т <strong>и</strong> к рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озно-культурным осно<strong>в</strong>ам той ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>,сломать которую нацелена <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>я глобал<strong>и</strong>зма.Неслучайно <strong>и</strong>сходной посылкой западных анал<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>,пр<strong>и</strong>ня<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х л<strong>и</strong>берально-демократ<strong>и</strong>ческую с<strong>и</strong>стемуценностей, стал <strong>в</strong>згляд на крестьянст<strong>в</strong>о как на рел<strong>и</strong>ктдо<strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>альных образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й не <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>й пра<strong>в</strong>а надальнейшее сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е 1 .Теперь, переходя к анал<strong>и</strong>зу такой категор<strong>и</strong><strong>и</strong> как«крестьянст<strong>в</strong>о», укажем на характерную для неед<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>енность. Дело <strong>в</strong> том, что «крестьянст<strong>в</strong>о» надорассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ать как <strong>в</strong> ш<strong>и</strong>роком, так <strong>и</strong> <strong>в</strong> узком смысле. Вш<strong>и</strong>роком значен<strong>и</strong><strong>и</strong> под крестьянст<strong>в</strong>ом мы пон<strong>и</strong>маем самыймногоч<strong>и</strong>сленный до неда<strong>в</strong>него <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> субъектпро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>енно-эконом<strong>и</strong>ческой деятельност<strong>и</strong> <strong>и</strong> гла<strong>в</strong>нуюпро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тельную с<strong>и</strong>лу трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онных общест<strong>в</strong> занятую <strong>в</strong>сельском хозяйст<strong>в</strong>е, осно<strong>в</strong>ным <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ком сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>якоторой я<strong>в</strong>ляется аграрный труд. Этот труд определяетхарактер (с<strong>и</strong>стему) соц<strong>и</strong>альных с<strong>в</strong>язей <strong>и</strong> <strong>в</strong>ластныхотношен<strong>и</strong>й, пр<strong>и</strong>нятых этой категор<strong>и</strong>ей граждан <strong>и</strong> еекультурное с<strong>в</strong>оеобраз<strong>и</strong>е с которым<strong>и</strong> государст<strong>в</strong>енная <strong><strong>в</strong>ласть</strong><strong>в</strong> за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> от ее пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>деало<strong>в</strong> может л<strong>и</strong>бобороться, л<strong>и</strong>бо <strong>в</strong>ступать <strong>в</strong> сотрудн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о.Неслучайно на Западе стало популярнымопределен<strong>и</strong>е крестьянст<strong>в</strong>а как «мелк<strong>и</strong>х про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телейсельскохозяйст<strong>в</strong>енной продукц<strong>и</strong><strong>и</strong>, которые, <strong>и</strong>спользуяпростой <strong>и</strong>н<strong>в</strong>ентарь <strong>и</strong> труд члено<strong>в</strong> с<strong>в</strong>оей семь<strong>и</strong>, работаютпрямо <strong>и</strong>л<strong>и</strong> кос<strong>в</strong>енно — на удо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>орен<strong>и</strong>е с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х64


потреб<strong>и</strong>тельск<strong>и</strong>х нужд <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>е обязательст<strong>в</strong> поотношен<strong>и</strong>ю к обладателям пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong> эконом<strong>и</strong>ческой<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>» 2 . И хотя <strong>в</strong> такой подаче пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческая соста<strong>в</strong>ляющаяскрыта, она проя<strong>в</strong>ляет себя <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> к крестьянст<strong>в</strong>у как«патр<strong>и</strong>архальному <strong>в</strong><strong>и</strong>ду хозяйст<strong>в</strong>а», которое порожденопр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ным<strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>дам<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>ально-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х отношен<strong>и</strong>й.Следо<strong>в</strong>ательно, крестьянст<strong>в</strong>о должно <strong>и</strong>счезнуть с победойпередо<strong>в</strong>ых форм орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> государст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> общест<strong>в</strong>а на<strong>в</strong>сех уро<strong>в</strong>нях соц<strong>и</strong>альной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сех ее сферах. Непоследнюю роль здесь <strong>и</strong>грает устранен<strong>и</strong>е осно<strong>в</strong>ныхразл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>й между городом <strong>и</strong> дере<strong>в</strong>ней <strong>в</strong> культуре, а знач<strong>и</strong>т <strong>и</strong> <strong>в</strong>преодолен<strong>и</strong><strong>и</strong> пр<strong>и</strong>нятых расхожден<strong>и</strong>й <strong>в</strong> с<strong>и</strong>стемах ценностныхор<strong>и</strong>ент<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>.Так<strong>и</strong>м образом, есл<strong>и</strong> <strong>в</strong> ш<strong>и</strong>роком смысле сло<strong>в</strong>а«крестьянст<strong>в</strong>о» — это большая соц<strong>и</strong>альная группасельскохозяйст<strong>в</strong>енных про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телей, то <strong>в</strong> узком смыслепод крестьянст<strong>в</strong>ом мы должны пон<strong>и</strong>мать только росс<strong>и</strong>йскогообщ<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>ка. В узком смысле сло<strong>в</strong>а данное понят<strong>и</strong>е несет,тесно с<strong>в</strong>язанный с росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>м общ<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>ком, конкретно<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й, географ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й, пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й,эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>и</strong>, самое <strong>в</strong>ажное, рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озно-<strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>йхарактер, отражающ<strong>и</strong>й спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ку Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>уюочередь ее т<strong>и</strong>тульной нац<strong>и</strong><strong>и</strong>, которая с момента с<strong>в</strong>оего<strong>в</strong>ыделен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>з дре<strong>в</strong>нерусской народност<strong>и</strong> я<strong>в</strong>ляетсяэтн<strong>и</strong>ческой осно<strong>в</strong>ой сла<strong>в</strong>яно-пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ной ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>.Еще <strong>в</strong> ХIХ <strong>в</strong>. предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong> наук<strong>и</strong> <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альнопол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческоймысл<strong>и</strong> нашей страны стал<strong>и</strong> смотреть нарусское крестьянст<strong>в</strong>о как на одно <strong>и</strong>з <strong>в</strong>ажнейш<strong>и</strong>х началросс<strong>и</strong>йской пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ной государст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> <strong>и</strong> ее культуры.И это <strong>в</strong>о<strong>в</strong>се не случайно. Дело <strong>в</strong> том, что до XIV <strong>в</strong>. н<strong>и</strong>какойун<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> на <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>ческой поч<strong>в</strong>е русское крестьянст<strong>в</strong>оне знало. Источн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> того <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> указы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> насущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е самых разных соц<strong>и</strong>альных группкрестьянст<strong>в</strong>а, наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я которых со<strong>в</strong>ершенно не был<strong>и</strong>с<strong>в</strong>язаны с пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ной государст<strong>в</strong>енностью. В летоп<strong>и</strong>сях <strong>и</strong>юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х документах К<strong>и</strong>е<strong>в</strong>ской Рус<strong>и</strong> мы наход<strong>и</strong>мсмердо<strong>в</strong>, закупо<strong>в</strong>, <strong>и</strong>згое<strong>в</strong>, поло<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, <strong>и</strong>зорн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>,65


пущенн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, прощенн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, с<strong>и</strong>рот, третн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>х. Всем<strong>и</strong>м <strong>в</strong> народной реч<strong>и</strong> <strong>в</strong> той <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ной степен<strong>и</strong> былос<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>енно общее наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е, пр<strong>и</strong>шедшее <strong>и</strong>з языческ<strong>и</strong>х<strong>в</strong>ремен <strong>и</strong> указы<strong>в</strong>ающее л<strong>и</strong>бо на характер <strong>и</strong>х деятельност<strong>и</strong>,л<strong>и</strong>бо на место ж<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а. Поэтому крестьяне тогда могл<strong>и</strong><strong>и</strong>мено<strong>в</strong>аться как «ратаям<strong>и</strong>», то есть пахарям<strong>и</strong>, так <strong>и</strong>«селянам<strong>и</strong>». Здесь уместно <strong>в</strong>спомн<strong>и</strong>ть бы<strong>в</strong>шего ратаядруж<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>ка Илью Муромца, ста<strong>в</strong>шего <strong>в</strong> последст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong>монахом, <strong>и</strong> был<strong>и</strong>нного богатыря М<strong>и</strong>кулу Селян<strong>и</strong>но<strong>в</strong><strong>и</strong>ча.Только тогда, когда <strong>в</strong> XIV <strong>в</strong>. Русь <strong>в</strong>месте с друг<strong>и</strong>м<strong>и</strong>пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ным<strong>и</strong> странам<strong>и</strong> стала <strong>в</strong>озрождать не ант<strong>и</strong>чнуюязыческую, по сущест<strong>в</strong>у сатан<strong>и</strong>нскую культуру дре<strong>в</strong>нейГрец<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> Р<strong>и</strong>ма, как это было пр<strong>и</strong>нято на катол<strong>и</strong>ческомЗападе, а с<strong>и</strong>стему ценностей раннего хр<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>анст<strong>в</strong>а,получ<strong>и</strong><strong>в</strong>шую <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естность под <strong>и</strong>менем <strong>и</strong>с<strong>и</strong>хазма (покой,молчан<strong>и</strong>е), <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кла необход<strong>и</strong>мость <strong>в</strong> поя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> но<strong>в</strong>оготерм<strong>и</strong>на. Он должен был указы<strong>в</strong>ать на гла<strong>в</strong>ный смысл ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong><strong>и</strong> деятельност<strong>и</strong> тех, кто зан<strong>и</strong>мался сельск<strong>и</strong>м хозяйст<strong>в</strong>ом <strong>и</strong>отл<strong>и</strong>чал бы <strong>и</strong>х от друг<strong>и</strong>х земледельце<strong>в</strong>, не пр<strong>и</strong>надлежа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хпра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ной <strong>в</strong>ере, а знач<strong>и</strong>т по-другому оцен<strong>и</strong><strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>хсмысл с<strong>в</strong>оей трудо<strong>в</strong>ой деятельност<strong>и</strong>. Так поя<strong>в</strong><strong>и</strong>лось понят<strong>и</strong>е«крестьян<strong>и</strong>н», то есть хр<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ан<strong>и</strong>н. Тут следует указать, чтона Рус<strong>и</strong> еще со <strong>в</strong>ремен Влад<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ра Мономаха данный терм<strong>и</strong>нбыл с<strong>и</strong>нон<strong>и</strong>мом пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong><strong>и</strong>я, тогда как «лат<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о»(катол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о) хр<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>анст<strong>в</strong>ом как бы <strong>и</strong> не сч<strong>и</strong>талось 3 .В отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от деятельного «гуман<strong>и</strong>ста»,<strong>в</strong>ыпяч<strong>и</strong><strong>в</strong>ающего собст<strong>в</strong>енное мнен<strong>и</strong>е, нач<strong>и</strong>нающего ж<strong>и</strong>ть<strong>и</strong>нтересам<strong>и</strong> рынка <strong>и</strong> карьеры, русск<strong>и</strong>й чело<strong>в</strong>ек, пр<strong>и</strong>ня<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йпра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ную с<strong>и</strong>стему ценностей <strong>и</strong>с<strong>и</strong>хазма, мог оп<strong>и</strong>ратьсятолько на нра<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>енный а<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>тет тех отцо<strong>в</strong> церк<strong>в</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong>соч<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>ях которых был сформул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан кодексхр<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>анского образа ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>. В пер<strong>в</strong>ую очередь это был<strong>и</strong>апостолы <strong>и</strong> с<strong>в</strong>ятые под<strong>в</strong><strong>и</strong>жн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е <strong>в</strong> I—VI <strong>в</strong><strong>в</strong>.: Па<strong>в</strong>ел,Иоанн, Лука, Гр<strong>и</strong>гор<strong>и</strong>й Богосло<strong>в</strong> <strong>и</strong> Гр<strong>и</strong>гор<strong>и</strong>й Н<strong>и</strong>сск<strong>и</strong>й,Иоанн Златоуст, Иоанн Дамаск<strong>и</strong>н, Вас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>й Вел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>й <strong>и</strong>Ефрем С<strong>и</strong>р<strong>и</strong>н.66


Вместо «особнож<strong>и</strong>тельных» <strong>в</strong>се чаще на Рус<strong>и</strong> стал<strong>и</strong><strong>в</strong>оз<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ться «общеж<strong>и</strong>тельные» монастыр<strong>и</strong>, которые <strong>в</strong>седальше «уход<strong>и</strong>л<strong>и</strong>» на се<strong>в</strong>ер <strong>и</strong> <strong>в</strong>осток нашей род<strong>и</strong>ны,распространяя <strong>и</strong>деалы <strong>в</strong>ысокого хр<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>анст<strong>в</strong>а. Вслед замонахам<strong>и</strong>, «аще кто <strong>и</strong>з бояр князей», ста<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м<strong>и</strong>, как уч<strong>и</strong>лИ<strong>и</strong>сус Хр<strong>и</strong>стос, «добро<strong>в</strong>ольно н<strong>и</strong>щ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> по <strong>в</strong>елен<strong>и</strong>ю с<strong>в</strong>оегодуха», потянул<strong>и</strong>сь земледельцы у которых он<strong>и</strong> уч<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сьосно<strong>в</strong>ам хр<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>анской культуры.Целомудр<strong>и</strong>е, пост, нестяжан<strong>и</strong>е, м<strong>и</strong>лосерд<strong>и</strong>е, <strong>в</strong>ера,терпен<strong>и</strong>е, скромность <strong>и</strong> см<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>е, к которым пр<strong>и</strong>зы<strong>в</strong>алацерко<strong>в</strong>ь, должны помочь побед<strong>и</strong>ть <strong>в</strong> крестьянах дурныестраст<strong>и</strong> язычест<strong>в</strong>а: чре<strong>в</strong>оугод<strong>и</strong>е, блуд, сребролюб<strong>и</strong>е, гне<strong>в</strong>,печаль, унын<strong>и</strong>е, тщесла<strong>в</strong><strong>и</strong>е <strong>и</strong> гордость. Так борьба с<strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>м<strong>и</strong> недостаткам<strong>и</strong> постепенно пре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь длякрестьян<strong>и</strong>на-хр<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ан<strong>и</strong>на <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>ной лозунг его соц<strong>и</strong>альнойж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>. Его деятельность стала нос<strong>и</strong>ть <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ую очередь некоммерческ<strong>и</strong>й, а духо<strong>в</strong>ный оцерко<strong>в</strong>ленный характер. Даннаяоцерко<strong>в</strong>ленность <strong>в</strong>ыражалась <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естной формулой: «С<strong>в</strong>етм<strong>и</strong>рянам — <strong>и</strong>нок<strong>и</strong>, с<strong>в</strong>ет <strong>и</strong>нокам — Ангелы» 4 . ПодобноМакар<strong>и</strong>ю Ег<strong>и</strong>петскому, <strong>в</strong> тяжелом каждодне<strong>в</strong>ном трудеземледелец <strong>и</strong>скал <strong>и</strong> наход<strong>и</strong>л защ<strong>и</strong>ту от соблазно<strong>в</strong> м<strong>и</strong>ра сего,губящ<strong>и</strong>х душу <strong>и</strong> спасал ее так<strong>и</strong>м образом для Царст<strong>в</strong><strong>и</strong>яНебесного.В натуральном хозяйст<strong>в</strong>е он также <strong>в</strong><strong>и</strong>дел спасен<strong>и</strong>е отрынка <strong>и</strong> рыночных отношен<strong>и</strong>й, затме<strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>х любо<strong>в</strong>ь к Богу<strong>и</strong> к людям стремлен<strong>и</strong>ем к ф<strong>и</strong>нансо<strong>в</strong>ой пр<strong>и</strong>был<strong>и</strong>, <strong>и</strong>бо, пр<strong>и</strong>ня<strong>в</strong>рыночные отношен<strong>и</strong>я как осно<strong>в</strong>у эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х отношен<strong>и</strong>ймежду городом <strong>и</strong> дере<strong>в</strong>ней, крестьян<strong>и</strong>н должен «<strong>в</strong>переддушу продать, а уже потом с<strong>в</strong>ой то<strong>в</strong>ар». Он же у себя<strong>в</strong>ыращ<strong>и</strong><strong>в</strong>ал тот м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мум, который обеспеч<strong>и</strong><strong>в</strong>ал ему прокорм<strong>и</strong> не думал о получен<strong>и</strong><strong>и</strong> некой макс<strong>и</strong>мальной пр<strong>и</strong>был<strong>и</strong>,поэтому не стрем<strong>и</strong>лся к усо<strong>в</strong>ершенст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю оруд<strong>и</strong>й труда<strong>и</strong> обработк<strong>и</strong> земл<strong>и</strong>.Тогда как на Западе (как <strong>и</strong> <strong>в</strong> языческом <strong>и</strong>л<strong>и</strong> с<strong>в</strong>етскомгосударст<strong>в</strong>е) перед земледельцем такая задача не ста<strong>в</strong><strong>и</strong>лась.Цель его работы — получен<strong>и</strong>е макс<strong>и</strong>мальной пр<strong>и</strong>был<strong>и</strong>.Пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пы <strong>в</strong>ысокой пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ной духо<strong>в</strong>ност<strong>и</strong> наряду с67


соборностью, которую ол<strong>и</strong>цет<strong>в</strong>оряла крестьянская общ<strong>и</strong>на,стано<strong>в</strong>ятся <strong>в</strong> так<strong>и</strong>х усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях л<strong>и</strong>шн<strong>и</strong>м<strong>и</strong>, мешающ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> победено<strong>в</strong>ых соц<strong>и</strong>ально-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х отношен<strong>и</strong>й далек<strong>и</strong>х отхр<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>анской морал<strong>и</strong>.Так слож<strong>и</strong>лось <strong>в</strong> Моско<strong>в</strong>ском государст<strong>в</strong>екрестьянст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> узком смысле этого сло<strong>в</strong>а <strong>и</strong> отраз<strong>и</strong>ло <strong>в</strong> себеспец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ку сла<strong>в</strong>яно-пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ной ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, качест<strong>в</strong>енноотл<strong>и</strong>чающую ее романо-германской ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> западныххр<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ан. Пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong><strong>и</strong>е стало неотъемлемой частью русскогоземледельца. Рад<strong>и</strong> него он был гото<strong>в</strong> жерт<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать <strong>в</strong>сем с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>мсостоян<strong>и</strong>ем <strong>и</strong> <strong>и</strong>дт<strong>и</strong> на смерть.Вот почему до XVII <strong>в</strong>., пока государст<strong>в</strong>енная <strong><strong>в</strong>ласть</strong>стрем<strong>и</strong>лась стро<strong>и</strong>ть <strong>и</strong> защ<strong>и</strong>щать Росс<strong>и</strong>ю как оплот сла<strong>в</strong>янопра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>нойгосударст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>, крестьянст<strong>в</strong>о, как бы емутяжело не было, поддерж<strong>и</strong><strong>в</strong>ало <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мая <strong>и</strong>ордынское <strong>и</strong>го <strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е крепостного пра<strong>в</strong>а <strong>и</strong> опр<strong>и</strong>чн<strong>и</strong>ну.Но как только <strong><strong>в</strong>ласть</strong> стала ор<strong>и</strong>ент<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аться на чуждыерусской пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ной государст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> с<strong>и</strong>стемыценностей, тут же начал<strong>и</strong>сь смуты, бунты <strong>и</strong> <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>чайш<strong>и</strong>е пос<strong>в</strong>оему размаху <strong>и</strong> кро<strong>в</strong>опрол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ю крестьянск<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ойны.Церко<strong>в</strong>ный раскол, пожалуй, стал на<strong>и</strong>более ярк<strong>и</strong>м пр<strong>и</strong>меромтого до как<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ысот духо<strong>в</strong>ност<strong>и</strong> <strong>и</strong> самопожерт<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>яспособен подняться крестьян<strong>и</strong>н. Пода<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е крестьянскогонедо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>а с<strong>в</strong>етской <strong>и</strong> духо<strong>в</strong>ной <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю <strong>в</strong>о <strong>в</strong>торойполо<strong>в</strong><strong>и</strong>не XVII — начале XVIII <strong>в</strong><strong>в</strong>. знамено<strong>в</strong>ало собойначало заката крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> узком смысле сло<strong>в</strong>а. Оно <strong>в</strong>себольше <strong>и</strong> больше стало тяготеть к западным стандартам,которые на<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>ала <strong><strong>в</strong>ласть</strong>.Именно рад<strong>и</strong> пода<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а как оплотасла<strong>в</strong>яно-пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ной ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь реформы,которые сегодня подаются как прогресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ные, полезные длягосударст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> общест<strong>в</strong>а. Но он<strong>и</strong> не <strong>в</strong>ел<strong>и</strong> к спасен<strong>и</strong>ю душ<strong>и</strong>.Это отмена крепостного пра<strong>в</strong>а пр<strong>и</strong> Александре II, разгромкрестьянск<strong>и</strong>х общ<strong>и</strong>н пр<strong>и</strong> П. А. Столып<strong>и</strong>не.Раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е, раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е, расказач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong><strong>в</strong>недрен<strong>и</strong>е колхозо<strong>в</strong> нач<strong>и</strong>ная с эпох<strong>и</strong> «<strong>в</strong>оенногокоммун<strong>и</strong>зма» <strong>и</strong> заканч<strong>и</strong><strong>в</strong>ая создан<strong>и</strong>ем со<strong>в</strong>хозо<strong>в</strong> пр<strong>и</strong>68


Н. С. Хруще<strong>в</strong>е. По этому же пут<strong>и</strong> окончательного«доб<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я» росс<strong>и</strong>йского крестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>дет со<strong>в</strong>ременнаяпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка <strong>в</strong>недрен<strong>и</strong>я фермерск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> <strong>и</strong> крупныхлат<strong>и</strong>фунд<strong>и</strong>й — холд<strong>и</strong>нго<strong>в</strong>.В <strong>и</strong>тоге можно констат<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать, что к настоящему<strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> узком смысле сло<strong>в</strong>а — как оплотсла<strong>в</strong>яно-пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ной ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> — почт<strong>и</strong> ун<strong>и</strong>чтожено. И<strong>в</strong>озрод<strong>и</strong>ться ему не поз<strong>в</strong>олят н<strong>и</strong> Запад, н<strong>и</strong> Восток, так как<strong>в</strong>озрожден<strong>и</strong>е крестьянст<strong>в</strong>а — это не просто <strong>в</strong>озрожден<strong>и</strong>еРосс<strong>и</strong><strong>и</strong>, это <strong>в</strong>озрожден<strong>и</strong>е пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ной Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> как духо<strong>в</strong>нокультурного,пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческого <strong>и</strong> эконом<strong>и</strong>ческого центрасла<strong>в</strong>яно-пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ной ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 См.: Вел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>й незнакомец. Хрестомат<strong>и</strong>я / Сост. Т. Шан<strong>и</strong>н.М., 1992.2 Соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческая энц<strong>и</strong>клопед<strong>и</strong>я. В 2 т. Т. 1 М., 2003.С. 509.3 См., напр.: Сло<strong>в</strong>о преп. Феодос<strong>и</strong>я Печерского о <strong>в</strong>ерехр<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>анской <strong>и</strong> о лат<strong>и</strong>нской.4 С<strong>и</strong>доро<strong>в</strong> А. И. Арх<strong>и</strong>мандр<strong>и</strong>т К<strong>и</strong>пр<strong>и</strong>ан Керн <strong>и</strong> трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>япра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ного <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>я поздне<strong>в</strong><strong>и</strong>зант<strong>и</strong>йского <strong>и</strong>с<strong>и</strong>хазма // К<strong>и</strong>пр<strong>и</strong>ан(Керн), арх<strong>и</strong>мандр<strong>и</strong>т. Антрополог<strong>и</strong>я с<strong>в</strong>. Гр<strong>и</strong>гор<strong>и</strong>я Паламы. М.,1996. С. XIV.69


В. В. Бабашк<strong>и</strong>нКРЕСТЬЯНЕ, ПОСТКРЕСТЬЯНЕ И ВЛАСТЬВ ХХ ВЕКЕ: ПРИСПОСОБИТЕЛЬНЫЕСТРАТЕГИИ C ОБЕИХ СТОРОНСущест<strong>в</strong>ует <strong>и</strong>нтересная общая закономерность <strong>в</strong>област<strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>я общ<strong>и</strong>нного крестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> структурцентральной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong> аграрных общест<strong>в</strong>ах. Есл<strong>и</strong> <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>яхраз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онных процессо<strong>в</strong> центральная <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong>крестьянском общест<strong>в</strong>е предста<strong>в</strong>ляет собой жестк<strong>и</strong>йпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й реж<strong>и</strong>м д<strong>и</strong>ктаторского плана, то крестьяне<strong>и</strong>нст<strong>и</strong>нкт<strong>и</strong><strong>в</strong>но стремятся к укреплен<strong>и</strong>ю пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычных устое<strong>в</strong>общ<strong>и</strong>нной орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Дело здесь <strong>в</strong> том, что об<strong>и</strong>тател<strong>и</strong>дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> естест<strong>в</strong>енным порядком <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мают энерг<strong>и</strong>чное<strong>в</strong>мешательст<strong>в</strong>о <strong>и</strong>з<strong>в</strong>не <strong>в</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> дела как претенз<strong>и</strong>ю не только наположенную к уплате <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е налого<strong>в</strong> <strong>и</strong> податей частьс<strong>в</strong>оей продукц<strong>и</strong><strong>и</strong>, но <strong>и</strong> на необход<strong>и</strong>мую для проп<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>ясемь<strong>и</strong> продукц<strong>и</strong>ю. А здесь проход<strong>и</strong>т та грань, за которойкрестьянское сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>обретает но<strong>в</strong>оекачест<strong>в</strong>о, когда молчал<strong>и</strong><strong>в</strong>ый <strong>и</strong> пасс<strong>и</strong><strong>в</strong>ный саботажадм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>ных <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong> <strong>в</strong> любую м<strong>и</strong>нуту гото<strong>в</strong>смен<strong>и</strong>ться открытым бунтом. Поэтому крестьяне <strong>в</strong>сяческ<strong>и</strong>укрепляются <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оей общ<strong>и</strong>нной орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, зная по опыту,что это <strong>и</strong>х оруж<strong>и</strong>е отста<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong> непобед<strong>и</strong>мо.И наоборот, есл<strong>и</strong> реж<strong>и</strong>м «поплыл», за<strong>и</strong>грался <strong>в</strong> л<strong>и</strong>берал<strong>и</strong>зм,пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й плюрал<strong>и</strong>зм <strong>и</strong> т. д. — знач<strong>и</strong>т ему не додере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. Тогда наб<strong>и</strong>рают с<strong>и</strong>лу естест<strong>в</strong>енные процессыэроз<strong>и</strong><strong>и</strong> общ<strong>и</strong>нных отношен<strong>и</strong>й.Закономерность эта оп<strong>и</strong>сана <strong>и</strong> обосно<strong>в</strong>ана <strong>в</strong>спец<strong>и</strong>альной л<strong>и</strong>тературе 1 . Есл<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать ее <strong>в</strong> расчет,стано<strong>в</strong><strong>и</strong>тся понятно, что столып<strong>и</strong>нская аграрная реформабыла просто обречена на неуспех; она про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лась самымнегодным <strong>и</strong>з <strong>в</strong>сех <strong>в</strong>озможных способо<strong>в</strong>: череззадейст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>ного ресурса, «закруч<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>егаек» — а следо<strong>в</strong>ательно, через укреплен<strong>и</strong>е общ<strong>и</strong>ны <strong>и</strong>


эскалац<strong>и</strong>ю ее пасс<strong>и</strong><strong>в</strong>ного скрытного каждодне<strong>в</strong>ногосопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>енной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ке (нередко — <strong>и</strong>акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ного открытого сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я). По<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>не, «не зналапра<strong>в</strong>ая рука, что делала ле<strong>в</strong>ая». В. П. Дан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong> п<strong>и</strong>сал ослабом предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> на предмет того, что <strong>и</strong> какследует делать <strong>в</strong> напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> реформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я аграрногостроя Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, как о закономерност<strong>и</strong>, характерной уже длянашей страны на протяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>сего ХХ столет<strong>и</strong>я 2 . А потому<strong>и</strong> от<strong>в</strong>етные реакц<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьян (ш<strong>и</strong>ре — посткрестьян:со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>х горожан <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ом <strong>и</strong> <strong>в</strong>тором поколен<strong>и</strong><strong>и</strong>), <strong>в</strong> общемтооп<strong>и</strong>санные <strong>в</strong> крестьяно<strong>в</strong>едческой л<strong>и</strong>тературе, <strong>в</strong>сегда был<strong>и</strong>плохо предсказуемы для об<strong>и</strong>тателей <strong>в</strong>ерхн<strong>и</strong>х эшелоно<strong>в</strong>росс<strong>и</strong>йской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>.В последнее <strong>в</strong>ремя некоторые <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, раз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ая<strong>и</strong>де<strong>и</strong> Дан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>а, п<strong>и</strong>шут о крестьянской ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>1902—1922 гг., на фоне которой мног<strong>и</strong>е хрестомат<strong>и</strong>йныесобыт<strong>и</strong>я пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> страны пр<strong>и</strong>обретаютнепр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычный ракурс. Вопрек<strong>и</strong> предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ям л<strong>и</strong>берало<strong>в</strong><strong>в</strong>сех мастей (тогдашн<strong>и</strong>х <strong>и</strong> нынешн<strong>и</strong>х), <strong>в</strong>ерующ<strong>и</strong>х <strong>в</strong> то, чторосс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>е крестьяне спят <strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>дят частную собст<strong>в</strong>енностьна землю <strong>и</strong> под<strong>в</strong>орное хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е, ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онныесобыт<strong>и</strong>я ясно <strong>и</strong> нед<strong>в</strong>усмысленно показал<strong>и</strong>, что огромноебольш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о росс<strong>и</strong>йского населен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ерженотрад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онным общ<strong>и</strong>нным (коммунальным) формам <strong>в</strong>еден<strong>и</strong>яхозяйст<strong>в</strong>а. Это обрекало (тогда, <strong>в</strong> начале прошлого <strong>в</strong>ека, —ныне с эт<strong>и</strong>м сложнее) пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е теор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>епарт<strong>и</strong><strong>и</strong> е<strong>в</strong>ропейского образца на банкротст<strong>в</strong>о. Шанс могбыть только у такой парт<strong>и</strong><strong>и</strong>, которая на деле гото<strong>в</strong>а быласч<strong>и</strong>таться с крестьянской поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ей. И хотя теорет<strong>и</strong>ческуюосно<strong>в</strong>у парт<strong>и</strong>йной программы больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong> соста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> <strong>и</strong>де<strong>и</strong>е<strong>в</strong>ропейского прогресс<strong>и</strong>зма (маркс<strong>и</strong>зма), больше<strong>в</strong><strong>и</strong>зм как<strong>и</strong>дейно-орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онная осно<strong>в</strong>а этой парт<strong>и</strong><strong>и</strong> пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>л <strong>в</strong>резонанс с дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>ям<strong>и</strong> общ<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> на п<strong>и</strong>ках ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>.Больше<strong>в</strong><strong>и</strong>зм <strong>в</strong> данном случае состоял <strong>в</strong> непр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>р<strong>и</strong>мой,бескомпром<strong>и</strong>ссной оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> ко <strong>в</strong>сем друг<strong>и</strong>м пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>мс<strong>и</strong>лам страны, <strong>и</strong> это к осен<strong>и</strong> 1917 г. <strong>в</strong> точност<strong>и</strong> со<strong>в</strong>падало снастроен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> огромного больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а крестьянст<strong>в</strong>а71


относ<strong>и</strong>тельно х<strong>и</strong>тросплетен<strong>и</strong>й городской р<strong>и</strong>тор<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong>пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>.Крестьянская ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я к этому <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>нялаформу само<strong>в</strong>ольного зах<strong>в</strong>ата общ<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong> помещ<strong>и</strong>чь<strong>и</strong>х <strong>и</strong>проч<strong>и</strong>х земель <strong>в</strong> таком масштабе, что н<strong>и</strong> царское, н<strong>и</strong> темболее «демократ<strong>и</strong>ческое» государст<strong>в</strong>о не могло с эт<strong>и</strong>мспра<strong>в</strong><strong>и</strong>ться. Поэтому пр<strong>и</strong>ход больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong> к <strong>в</strong>ерш<strong>и</strong>намгосударст<strong>в</strong>енной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> был естест<strong>в</strong>ен: удержаться на эт<strong>и</strong>х<strong>в</strong>ерш<strong>и</strong>нах могла только такая орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анная пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческаяс<strong>и</strong>ла, которая реш<strong>и</strong>тельно <strong>и</strong> немедленно дала бы декрет «Оземле», <strong>и</strong>ме<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>е с<strong>в</strong>оей, как <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естно, 242крестьянск<strong>и</strong>х наказа с мест. А наказы эт<strong>и</strong>, следует отмет<strong>и</strong>ть,обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> уд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>тельно ясное пон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е <strong>в</strong>роде бы несл<strong>и</strong>шком образо<strong>в</strong>анным<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>скушенным<strong>и</strong> <strong>в</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хнауках крестьянам<strong>и</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong> <strong>в</strong> той ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>уд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>тельное же ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о эт<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong> по самым разнымрег<strong>и</strong>онам необъятной <strong>и</strong>мпер<strong>и</strong><strong>и</strong>.Крестьянская ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я отдала <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> городебольше<strong>в</strong><strong>и</strong>кам, коммунально-орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анное крестьянст<strong>в</strong>озаста<strong>в</strong><strong>и</strong>ло коммун<strong>и</strong>сто<strong>в</strong> <strong>в</strong> декабре 1922 г. пр<strong>и</strong>знать де-юрепобеду общ<strong>и</strong>нной ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> де-факто. А затем обе стороны<strong>в</strong>еко<strong>в</strong>ечного прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>я — крестьяне <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> —<strong>в</strong>ступ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од морально-пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческой подгото<strong>в</strong>к<strong>и</strong> ккакому-то ры<strong>в</strong>ку, большому скачку, который бы обеспеч<strong>и</strong>лпарт<strong>и</strong>йно-государст<strong>в</strong>енной <strong>в</strong>ерхушке безого<strong>в</strong>орочную <strong><strong>в</strong>ласть</strong>над общест<strong>в</strong>ом; крестьянам — что-то еще более смутноутоп<strong>и</strong>ческое,но без пер<strong>и</strong>од<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х голодо<strong>в</strong>ок <strong>и</strong>перманентного грабежа со стороны <strong>в</strong>ластей.Коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я как форма матер<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> эт<strong>и</strong>х ож<strong>и</strong>дан<strong>и</strong>ймогла показаться обе<strong>и</strong>м сторонам не <strong>в</strong>полне тем, о чеммечталось. Впрочем, обе стороны с больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стскойэнерг<strong>и</strong>ей <strong>и</strong> крестьянской практ<strong>и</strong>чностью пр<strong>и</strong>спосабл<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ськ но<strong>в</strong>ой реальност<strong>и</strong>. Вехой на пут<strong>и</strong> парт<strong>и</strong>йногопр<strong>и</strong>способлен<strong>и</strong>я стал «Кратк<strong>и</strong>й курс <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> ВКП (б)», где <strong>в</strong>трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ях оруэлло<strong>в</strong>ского М<strong>и</strong>н<strong>и</strong>стерст<strong>в</strong>а пра<strong>в</strong>ды было«научно» доказано, что это <strong>и</strong> есть соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зм, построенный <strong>в</strong>одной стране, а друг<strong>и</strong>м он <strong>и</strong> быть не мог.72


Однако то общест<strong>в</strong>о, осно<strong>в</strong>ы которого склады<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь<strong>в</strong> нашей стране <strong>в</strong> 30-е гг., больше резоно<strong>в</strong> назы<strong>в</strong>ать несоц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>змом, а коммун<strong>и</strong>змом. Дело <strong>в</strong> том, что <strong>в</strong> результатедейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я глуб<strong>и</strong>нных предпосылок коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>со<strong>в</strong>етской дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> сбылась мечта Столып<strong>и</strong>на: громадаросс<strong>и</strong>йской крестьянской общ<strong>и</strong>ны рухнула <strong>в</strong> одночасье.Образно го<strong>в</strong>оря, общест<strong>в</strong>о оказалось за<strong>в</strong>алено обломкам<strong>и</strong>этого г<strong>и</strong>гантского обрушен<strong>и</strong>я, <strong>и</strong> для стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а но<strong>в</strong>огообщест<strong>в</strong>енного здан<strong>и</strong>я не было под рукам<strong>и</strong> другогоматер<strong>и</strong>ала. Небы<strong>в</strong>алые темпы со<strong>в</strong>етской урбан<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>поз<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>л<strong>и</strong> самому тонкому амер<strong>и</strong>канскому эксперту по<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> СССР М. Л. Ле<strong>в</strong><strong>и</strong>ну даже так поста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть <strong>в</strong>опрос, чтосоц<strong>и</strong>альную осно<strong>в</strong>у со<strong>в</strong>етской пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ко-эконом<strong>и</strong>ческоймодел<strong>и</strong> соста<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong> коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анные крестьяне <strong>в</strong>дере<strong>в</strong>нях <strong>и</strong> урбан<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анные крестьяне <strong>в</strong> городах: когдакрестьянская общ<strong>и</strong>на <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>счезла столь же <strong>в</strong>незапно, какЧеш<strong>и</strong>рск<strong>и</strong>й кот с <strong>в</strong>етк<strong>и</strong> дуба, когда «аграрное царст<strong>в</strong>о»рухнуло, то общ<strong>и</strong>нность, крестьянст<strong>в</strong>енность как <strong>в</strong>ажнейшаячерта «аграрного царст<strong>в</strong>а» осталась, подобно улыбке тогокота, <strong>и</strong> царст<strong>в</strong>у промышленно-городскому пр<strong>и</strong>шлось ееунаследо<strong>в</strong>ать 3 . Иным<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>, со<strong>в</strong>етское общест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>няло от общ<strong>и</strong>ны (коммуны) очень многое <strong>в</strong> област<strong>и</strong>соц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческого <strong>и</strong> духо<strong>в</strong>но-культурного укладапо<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> 4 .У коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong>опрек<strong>и</strong> популярномусужден<strong>и</strong>ю, не было н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>х альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong> 5 . Другое дело, что,<strong>в</strong>опрек<strong>и</strong> Краткому курсу, это был не коренной перелом, а<strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ращен<strong>и</strong>е на круг<strong>и</strong> с<strong>в</strong>оя. Второе крепостное пра<strong>в</strong>о — такколхозн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> 30-х расш<strong>и</strong>фро<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> ВКП (б). Одной <strong>и</strong>згла<strong>в</strong>ных л<strong>и</strong>н<strong>и</strong>й наследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я стало <strong>в</strong>ечное прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>е:крестьяне (народ) — <strong><strong>в</strong>ласть</strong>. Тотал<strong>и</strong>тарная росс<strong>и</strong>йскаякрестьянская общ<strong>и</strong>на рухнула. И не<strong>и</strong>збежным следст<strong>в</strong><strong>и</strong>емэтого стало распространен<strong>и</strong>е тотал<strong>и</strong>тар<strong>и</strong>зма на <strong>в</strong>се общест<strong>в</strong>о,на его пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческую с<strong>и</strong>стему. Народ, по обычаю, сохран<strong>и</strong>лза собой неп<strong>и</strong>саное пра<strong>в</strong>о пр<strong>и</strong>менять по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ныескрытные формы сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, которыеамер<strong>и</strong>канец Дж. Скотт оп<strong>и</strong>сал как «оруж<strong>и</strong>е слабых», как73


общую закономерность соц<strong>и</strong>ально-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>крестьянск<strong>и</strong>х общест<strong>в</strong> 6 .А<strong>в</strong>торам хрон<strong>и</strong>кально-документального сборн<strong>и</strong>ка поаграрной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ке <strong>в</strong> С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>р<strong>и</strong> <strong>в</strong> 30-е гг. удалось <strong>в</strong>заключ<strong>и</strong>тельной статье обобщ<strong>и</strong>ть осно<strong>в</strong>ные л<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>и</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>яразных слое<strong>в</strong> сельского населен<strong>и</strong>я 7 : для осно<strong>в</strong>ной массыколхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> было характерно парадоксальноесосущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е стратег<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>нкорпор<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> но<strong>в</strong>уюс<strong>и</strong>стему (ударн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о, по<strong>в</strong>ышенные соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>еобязательст<strong>в</strong>а, орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я «красных обозо<strong>в</strong>» <strong>и</strong> проч<strong>и</strong>е<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ы) со знач<strong>и</strong>тельно более распространеннымстремлен<strong>и</strong>ем к «де<strong>и</strong>нкорпор<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю» <strong>и</strong>з колхозной с<strong>и</strong>стемы.Последнее <strong>в</strong>ыражалось <strong>в</strong> так<strong>и</strong>х я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ях, как бегст<strong>в</strong>о <strong>и</strong>здере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, отходн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о, <strong>в</strong>ыход <strong>и</strong>з колхозо<strong>в</strong> <strong>и</strong> с<strong>и</strong>стемат<strong>и</strong>ческоеуклонен<strong>и</strong>е от работы, оста<strong>в</strong>аясь <strong>в</strong> колхозах, работа «спустярука<strong>в</strong>а». Есл<strong>и</strong> крестьяне <strong>в</strong> страду работал<strong>и</strong> от зар<strong>и</strong> до зар<strong>и</strong>, торабоч<strong>и</strong>й день больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> нач<strong>и</strong>нался <strong>в</strong> 10—11часо<strong>в</strong> утра <strong>и</strong> дл<strong>и</strong>лся с простоям<strong>и</strong> <strong>и</strong> перекурам<strong>и</strong> до 17—19 ч.Качест<strong>в</strong>о работ <strong>в</strong> колхозе было н<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>м, что эконом<strong>и</strong>ло с<strong>и</strong>лы наработу <strong>в</strong> л<strong>и</strong>чном хозяйст<strong>в</strong>е <strong>и</strong> да<strong>в</strong>ало больше <strong>в</strong>озможностей длях<strong>и</strong>щен<strong>и</strong>я с колхозных полей.Возможност<strong>и</strong> под<strong>в</strong>оро<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> колхозе у рядо<strong>в</strong>огоколхозн<strong>и</strong>ка, кладо<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>ка, бр<strong>и</strong>гад<strong>и</strong>ра <strong>и</strong> председателя был<strong>и</strong>разные. Но, с другой стороны, чем <strong>в</strong>ыше была должность, тембл<strong>и</strong>же было положен<strong>и</strong>е ее зан<strong>и</strong>мающего к тому, чтоназы<strong>в</strong>ается «между молотом <strong>и</strong> нако<strong>в</strong>альней». И передгосударст<strong>в</strong>ом необход<strong>и</strong>мо было <strong>в</strong>ыглядеть <strong>в</strong> <strong>в</strong>ыгодном с<strong>в</strong>ете <strong>в</strong>плане про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я хлебозагото<strong>в</strong>ок, <strong>и</strong> колхозн<strong>и</strong>кам не датьпропасть. Колхозному руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>у чаще <strong>в</strong>сего пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>лосьла<strong>в</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать: «Мног<strong>и</strong>е председател<strong>и</strong> <strong>и</strong> бр<strong>и</strong>гад<strong>и</strong>рыруко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь элементарной практ<strong>и</strong>ческойцелесообразностью, стараясь любым<strong>и</strong> способам<strong>и</strong>предохран<strong>и</strong>ть <strong>в</strong><strong>в</strong>еренное <strong>и</strong>м хозяйст<strong>в</strong>о <strong>и</strong>л<strong>и</strong> бр<strong>и</strong>гаду отразорен<strong>и</strong>я, создать запасы на будущее, сохран<strong>и</strong>ть работн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>.Вот почему он<strong>и</strong> стрем<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь саморт<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать пресс<strong>и</strong>нггосударст<strong>в</strong>а. В усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях, когда хлебосдача <strong>в</strong> требуемыхразмерах могла обернуться подры<strong>в</strong>ом хозяйст<strong>в</strong>а, руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о74


колхозо<strong>в</strong> <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ало разнообразные <strong>и</strong> <strong>и</strong>зощренные способыуклонен<strong>и</strong>я от <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>я загото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельных плано<strong>в</strong>». Самым<strong>и</strong>распространенным<strong>и</strong> <strong>и</strong>з эт<strong>и</strong>х способо<strong>в</strong> был<strong>и</strong> следующ<strong>и</strong>е.Оттяжка с началом поста<strong>в</strong>ок государст<strong>в</strong>у <strong>и</strong> раздачаколхозн<strong>и</strong>кам зерна <strong>и</strong>з пер<strong>в</strong>ых обмолото<strong>в</strong> до начала загото<strong>в</strong>ок;пре<strong>в</strong>ышен<strong>и</strong>е устано<strong>в</strong>ленного законом 10—15-процентногопредела пр<strong>и</strong> распределен<strong>и</strong><strong>и</strong> зерна между колхозн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>(нередко до 30%); нарушен<strong>и</strong>е порядка засе<strong>в</strong>а семенныхучастко<strong>в</strong>, которые по закону ос<strong>в</strong>обождал<strong>и</strong>сь отналогообложен<strong>и</strong>я (<strong>в</strong> семенной фонд засыпалась часть урожая собычного поля, урожайность на котором по отчетамзан<strong>и</strong>жалась, а на семенном — за<strong>в</strong>ышалась); предоста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>еколхозного скота для нужд л<strong>и</strong>чного хозяйст<strong>в</strong>а; запуты<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>еучета по хранен<strong>и</strong>ю <strong>и</strong> <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>озке зерна с целью оста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть <strong>в</strong>хозяйст<strong>в</strong>е хоть какую-то часть подлежащего <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>озу хлеб;склад<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е колхозного зерна <strong>в</strong> амбары колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> безточного <strong>в</strong>з<strong>в</strong>еш<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я под предлогом отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>я места натоках; укры<strong>в</strong>ательст<strong>в</strong>о зерна <strong>в</strong> колодцах, под стогам<strong>и</strong> <strong>и</strong> т. п.;ск<strong>и</strong>рдо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е хлеба <strong>в</strong>место обмолота <strong>и</strong> засыпк<strong>и</strong> <strong>в</strong> амбары, пр<strong>и</strong>котором точный учет урожая был не<strong>в</strong>озможен. «Часть хлеба <strong>в</strong>колхозах намеренно под<strong>в</strong>ергалась легкой порче, с тем чтобынайт<strong>и</strong> по<strong>в</strong>од для его оста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> хозяйст<strong>в</strong>е, — п<strong>и</strong>шутс<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рск<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong>. — Иногда же государст<strong>в</strong>у сда<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>менее качест<strong>в</strong>енное зерно, оста<strong>в</strong>ляя себе лучшее. Естест<strong>в</strong>енно,что <strong>в</strong>се это делалось с <strong>в</strong>едома, а <strong>в</strong>ероятно, даже по <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>епредседателей колхозо<strong>в</strong>».Любопытная стратег<strong>и</strong>я «де<strong>и</strong>нкорпор<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я»крестьян <strong>и</strong>з колхозной с<strong>и</strong>стемы оп<strong>и</strong>сана участн<strong>и</strong>ком<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ательского проекта «Голоса крестьян»А. Н. Сн<strong>и</strong>саренко. Про<strong>в</strong>одя комплексное обследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е селаПокро<strong>в</strong>о-Марф<strong>и</strong>но Знаменского района Тамбо<strong>в</strong>ской област<strong>и</strong>,он обнаруж<strong>и</strong>л, что <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческая память сельск<strong>и</strong>х ж<strong>и</strong>телейхран<strong>и</strong>т добрые <strong>в</strong>оспом<strong>и</strong>нан<strong>и</strong>я о колхозной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> <strong>в</strong> теснойу<strong>в</strong>язке с л<strong>и</strong>чностью того <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ного председателя. В местныхколхозах на пер<strong>в</strong>ых порах председательст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>естаросты сельск<strong>и</strong>х общест<strong>в</strong>, <strong>и</strong> работа лад<strong>и</strong>лась, многое шло постар<strong>и</strong>нке. Напр<strong>и</strong>мер, успех<strong>и</strong> колхоза <strong>и</strong>м. Дзерж<strong>и</strong>нского75


с<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> с тем, что председателем там долгое <strong>в</strong>ремя былМеньшо<strong>в</strong>, бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й упра<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>й на конеза<strong>в</strong>оде у бар<strong>и</strong>на <strong>в</strong>соседнем Аносо<strong>в</strong>е. Крестьяне на собст<strong>в</strong>енном опытеубеждал<strong>и</strong>сь: где хозя<strong>и</strong>н хорош<strong>и</strong>й, там <strong>и</strong> дело хорошо <strong>и</strong>дет, там<strong>и</strong> ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ут <strong>в</strong> достатке, а где нет хозя<strong>и</strong>на — там <strong>в</strong>ал<strong>и</strong>, как <strong>в</strong>ыйдет,как получ<strong>и</strong>тся. Но ж<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>о <strong>в</strong>за<strong>и</strong>мопон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong><strong>и</strong> с крестьянам<strong>и</strong> <strong>и</strong>одно<strong>в</strong>ременно угождать районным <strong>в</strong>ластям — задача не <strong>и</strong>злегк<strong>и</strong>х. Поэтому председател<strong>и</strong> <strong>в</strong> колхозе стал<strong>и</strong> меняться скалейдоскоп<strong>и</strong>ческой быстротой, <strong>и</strong>ной раз по д<strong>в</strong>а <strong>в</strong> год, <strong>и</strong>,соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно, претендо<strong>в</strong>ать на решающую <strong>в</strong>ластную рольон<strong>и</strong> не могл<strong>и</strong>. На это с момента район<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> стал<strong>и</strong>претендо<strong>в</strong>ать разл<strong>и</strong>чные органы районной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Покро<strong>в</strong>о-Марф<strong>и</strong>но стало районным центром <strong>в</strong> 1928 г., <strong>и</strong> <strong>в</strong> здан<strong>и</strong>яхбар<strong>и</strong>на Кадынского обосно<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь но<strong>в</strong>ые <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>: райкомпарт<strong>и</strong><strong>и</strong>, рай<strong>и</strong>сполком, <strong>в</strong>оенкомат, отделен<strong>и</strong>е госбанка. Вцентре, <strong>в</strong> домах крупных ла<strong>в</strong>очн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, <strong>в</strong> <strong>в</strong>олостной <strong>и</strong>збе такжерасполож<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь м<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>я, прокуратура, суд,райпотребкооперац<strong>и</strong>я <strong>и</strong> др. Поя<strong>в</strong><strong>и</strong>лось много служащ<strong>и</strong>х,которые сн<strong>и</strong>мал<strong>и</strong> ж<strong>и</strong>лье у крестьян, покупал<strong>и</strong> у н<strong>и</strong>х продукты.А гла<strong>в</strong>ное, у дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>х людей поя<strong>в</strong><strong>и</strong>лась <strong>в</strong>озможностьустра<strong>и</strong><strong>в</strong>аться <strong>в</strong>о <strong>в</strong>се эт<strong>и</strong> учрежден<strong>и</strong>я на н<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ые должност<strong>и</strong>.Это было хорош<strong>и</strong>м подспорьем <strong>в</strong> ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>. Сочетая формальноечленст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> колхозе с такой должностью, мног<strong>и</strong>е крестьяне сос<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>м сметкой сталк<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> колхозные <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> сос<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м но<strong>в</strong>ым начальст<strong>в</strong>ом, ман<strong>и</strong>пул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>нтересахс<strong>в</strong>оего семейст<strong>в</strong>а. Исследо<strong>в</strong>атель назы<strong>в</strong>ает это я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>есклады<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем но<strong>в</strong>ых «патронажных групп» <strong>и</strong> «патронажныхотношен<strong>и</strong>й» 8 . Резонно предполож<strong>и</strong>ть, что подобная практ<strong>и</strong>касущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ала <strong>в</strong>езде, где у дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>х ж<strong>и</strong>телей была<strong>в</strong>озможность устро<strong>и</strong>ться побл<strong>и</strong>зост<strong>и</strong> на работу <strong>в</strong>не колхоза.По моему глубокому убежден<strong>и</strong>ю, наша страна напротяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>сего <strong>и</strong>стекшего столет<strong>и</strong>я продолжала оста<strong>в</strong>атьсяобщест<strong>в</strong>ом посткрестьянск<strong>и</strong>м. На одном <strong>и</strong>з с<strong>и</strong>мпоз<strong>и</strong>умо<strong>в</strong>«Куда <strong>и</strong>дет Росс<strong>и</strong>я?», участн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> которого <strong>в</strong>есьма ш<strong>и</strong>рокопользо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь сло<strong>в</strong>ом «посткоммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческое общест<strong>в</strong>о»,<strong>и</strong>мея <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду постсо<strong>в</strong>етскую Росс<strong>и</strong>ю, я предлож<strong>и</strong>л нечто<strong>в</strong>роде определен<strong>и</strong>я общест<strong>в</strong>а посткрестьянского: это76


трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онное (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> крестьянское, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> аграрное) общест<strong>в</strong>о,<strong>в</strong>тяну<strong>в</strong>шееся <strong>в</strong> процесс модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> потому постепенноперестающее быть крестьянск<strong>и</strong>м — знач<strong>и</strong>тельно менеепостепенно, чем проход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> этот путь странызападное<strong>в</strong>ропейской ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, но знач<strong>и</strong>тельно болеепостепенно, чем склонна тракто<strong>в</strong>ать оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>альная <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>яэтого общест<strong>в</strong>а 9 .В таком общест<strong>в</strong>е законы <strong>и</strong> распоряжен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ластейреал<strong>и</strong>зуются <strong>в</strong> тесной у<strong>в</strong>язке с тем, насколько рядо<strong>в</strong>ыеграждане общест<strong>в</strong>а <strong>в</strong><strong>и</strong>дят <strong>в</strong> н<strong>и</strong>х смысл <strong>и</strong> пользу. В техслучаях, когда пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческая л<strong>и</strong>н<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> со<strong>в</strong>падает сумонастроен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> огромного больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а людей,про<strong>и</strong>сходят как<strong>и</strong>е-то реальные сд<strong>в</strong><strong>и</strong>г<strong>и</strong>. Когда расхожден<strong>и</strong>ясл<strong>и</strong>шком <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, <strong>в</strong> лучшем случае, больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о рядо<strong>в</strong>ыхграждан общест<strong>в</strong>а <strong>в</strong>ключают скрытое по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ноесопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е, унаследо<strong>в</strong>анное от неда<strong>в</strong>н<strong>и</strong>х предко<strong>в</strong>, <strong>и</strong>законот<strong>в</strong>орческая <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>а пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой «эл<strong>и</strong>ты»спускается на тормозах. В худшем — <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>каютдрамат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е колл<strong>и</strong>з<strong>и</strong><strong>и</strong>. В целом же прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>е народа<strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong> таком общест<strong>в</strong>е достаточно плотное, <strong>и</strong> реальноед<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е осущест<strong>в</strong>ляется <strong>в</strong> напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> как бырезюм<strong>и</strong>рующего <strong>в</strong>ектора эт<strong>и</strong>х д<strong>в</strong>ух с<strong>и</strong>л.В одном <strong>и</strong>з неда<strong>в</strong>н<strong>и</strong>х номеро<strong>в</strong> «Аргументо<strong>в</strong> <strong>и</strong>факто<strong>в</strong>» есть любопытный матер<strong>и</strong>ал, который <strong>в</strong> очереднойраз убеждает, что эта закономерность благополучнодейст<strong>в</strong>ует <strong>и</strong> <strong>в</strong> столет<strong>и</strong><strong>и</strong> нынешнем. А<strong>в</strong>тор публ<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong>М. Голо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>в</strong>ская, подн<strong>и</strong>мая больную для гуман<strong>и</strong>тар<strong>и</strong>е<strong>в</strong>тему реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> закона о ЕГЭ <strong>и</strong> коммент<strong>и</strong>руя некоторыеособенност<strong>и</strong> его реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong>ыход<strong>и</strong>т на ш<strong>и</strong>рокоеобобщен<strong>и</strong>е: «Какой закон <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> н<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>, народу уженаутро <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естно, как его обойт<strong>и</strong>. А кто соб<strong>и</strong>раетсяскрупулезно его <strong>и</strong>сполнять, р<strong>и</strong>скует потерять рассудок <strong>в</strong>ч<strong>и</strong>но<strong>в</strong>н<strong>и</strong>чь<strong>и</strong>х кор<strong>и</strong>дорах… Из СССР мы <strong>в</strong>ынесл<strong>и</strong>уд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>тельный опыт профанац<strong>и</strong><strong>и</strong> любых законо<strong>в</strong>, <strong>и</strong>скусноеумен<strong>и</strong>е дого<strong>в</strong>ар<strong>и</strong><strong>в</strong>аться, пр<strong>и</strong>чем как с начальст<strong>в</strong>ом, так <strong>и</strong>друг с другом… Много раз доказы<strong>в</strong>алось, что б<strong>и</strong>знес,особенно малый <strong>и</strong> средн<strong>и</strong>й, не может сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать, платя77


<strong>в</strong>се налог<strong>и</strong>. Но он сущест<strong>в</strong>ует. Благодаря дого<strong>в</strong>оренностямо несоблюден<strong>и</strong><strong>и</strong> законо<strong>в</strong>» 10 .Конечно, сегодня РФ уже я<strong>в</strong>но через но<strong>в</strong>оепоколен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ыход<strong>и</strong>т <strong>и</strong>з посткрестьянского <strong>в</strong> какое-то но<strong>в</strong>оес<strong>в</strong>ое состоян<strong>и</strong>е. Но оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно, что более адек<strong>в</strong>атноезаконодательст<strong>в</strong>о как следст<strong>в</strong><strong>и</strong>е более адек<strong>в</strong>атныхпредста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й «на<strong>в</strong>ерху», что т<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>тся с плодам<strong>и</strong>законот<strong>в</strong>орчест<strong>в</strong>а на необъятных росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х просторах,должно стать <strong>в</strong>ажным усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ем этого <strong>в</strong>ыхода.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 Wolf E. Peasants. Englewood Cliffs. N.J., 1966. P. 16—17.2 Дан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong> В. П. Из <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> «перестройк<strong>и</strong>». Переж<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>яшест<strong>и</strong>десятн<strong>и</strong>ка-крестьяно<strong>в</strong>еда // Но<strong>в</strong>ый м<strong>и</strong>р Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. Форумяпонск<strong>и</strong>х <strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателей. К 60-лет<strong>и</strong>ю проф. ВадаХарук<strong>и</strong>. М., 2001. С. 413—428.3 Lewin M. Russia/USSR in Historical Motion: an Essay inInterpretation // The Russian Review. An American Quarterly Devotedto Russia Past and Present. 1991. Vol. 50. № 3. P. 249—266.4 См.: Бабашк<strong>и</strong>н В. В. Крестьянск<strong>и</strong>й ментал<strong>и</strong>тет: наслед<strong>и</strong>еРосс<strong>и</strong><strong>и</strong> царской <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> коммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой // Общест<strong>в</strong>енныенаук<strong>и</strong> <strong>и</strong> со<strong>в</strong>ременность. 1995. № 3. С. 107—108.5 См.: Кондраш<strong>и</strong>н В. В. Голод 1932—1933 годо<strong>в</strong>: трагед<strong>и</strong>яросс<strong>и</strong>йской дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. М., 2008. С. 366—369; Ес<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> С. А. Могла л<strong>и</strong>быть осущест<strong>в</strong>лена «бухар<strong>и</strong>нская альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>а» // Проблемыаграрного <strong>и</strong> демограф<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>р<strong>и</strong> <strong>в</strong> ХХ — началеXXI <strong>в</strong>.: Матер<strong>и</strong>алы <strong>в</strong>серосс<strong>и</strong>йской научной конференц<strong>и</strong><strong>и</strong>.Но<strong>в</strong>ос<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рск, 2009. С. 38—41.6 Скотт Дж. Оруж<strong>и</strong>е слабых: обыденные формысопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я // Крестьяно<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е. Теор<strong>и</strong>я. Истор<strong>и</strong>я.Со<strong>в</strong>ременность. Ежегодн<strong>и</strong>к. М., 1996. С. 26—59.7 Пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>р<strong>и</strong>. Вып. 2: Формы <strong>и</strong>методы централ<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анных хлебозагото<strong>в</strong>ок. 1930—1941 гг.Хрон<strong>и</strong>кально-документальный сборн<strong>и</strong>к. Но<strong>в</strong>ос<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рск, 2002. С. 249—252.8 См.: Арх<strong>и</strong><strong>в</strong> проекта Т. Шан<strong>и</strong>на «Голоса крестьян». Папкаvl3tam. Л. 1—12.78


9 Бабашк<strong>и</strong>н В. В. О некоторых закономерностях э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong> посткрестьянском общест<strong>в</strong>е // Куда <strong>и</strong>дет Росс<strong>и</strong>я?.. Власть,общест<strong>в</strong>о, л<strong>и</strong>чность. М., 2000. С. 107.10 Голо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>в</strong>ская М. Рюмка дружбы, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> Почему <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>не обязательно люб<strong>и</strong>ть законы // Аргументы <strong>и</strong> факты. 2010. № 46.С. 23.79


В. Э. БагдасарянУСТОЙЧИВОСТЬ ИНСТИТУТА КРЕСТЬЯНСКОЙОБЩИНЫ В РОССИИ И ПАРАДИГМА«ЧЕРНОГО ПЕРЕДЕЛА»Крестьянская общ<strong>и</strong>на как базо<strong>в</strong>ый компонентц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онной <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чност<strong>и</strong>Непременным соц<strong>и</strong>альным <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тутом пр<strong>и</strong> оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong><strong>и</strong>трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онной модел<strong>и</strong> общест<strong>в</strong>а преподнос<strong>и</strong>тся крестьянскаяобщ<strong>и</strong>на. Ее сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>ается <strong>в</strong> разл<strong>и</strong>чныхт<strong>и</strong>пах ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>й, что преподнос<strong>и</strong>тся как некоес<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> пользу ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерсал<strong>и</strong>зма м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я.Но <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чные л<strong>и</strong> <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>туты скры<strong>в</strong>аются под понят<strong>и</strong>йноед<strong>и</strong>ным общ<strong>и</strong>нным маркером? Для от<strong>в</strong>ета на этот <strong>в</strong>опросфеномен общ<strong>и</strong>ны <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ался нам<strong>и</strong> <strong>в</strong> ракурсец<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онной компарат<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. В качест<strong>в</strong>е объектаанал<strong>и</strong>за был<strong>и</strong> <strong>в</strong>зяты общ<strong>и</strong>нные структуры трех ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>й:росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й «м<strong>и</strong>р», западное<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>й "civic" <strong>и</strong> к<strong>и</strong>тайск<strong>и</strong>й«цзя» 1 . Все указанные <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>туты определяются как общ<strong>и</strong>на.Однако н<strong>и</strong> по одному <strong>и</strong>з <strong>и</strong>спользуемых пр<strong>и</strong> сопоста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong>базо<strong>в</strong>ых параметро<strong>в</strong> со<strong>в</strong>паден<strong>и</strong>й не обнаруж<strong>и</strong>лось.Следо<strong>в</strong>ательно, нал<strong>и</strong>цо тр<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п<strong>и</strong>ально разл<strong>и</strong>чныхсоц<strong>и</strong>альных <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тута, объед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>е которых под одн<strong>и</strong>мун<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>м маркером я<strong>в</strong>ляется по отношен<strong>и</strong>ю ккаждому <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х сущест<strong>в</strong>енной деформац<strong>и</strong>ей 2 .Про<strong>в</strong>ал демонтажа общ<strong>и</strong>нной с<strong>и</strong>стемыНа Западе общ<strong>и</strong>на, осно<strong>в</strong>анная на<strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой парад<strong>и</strong>гме хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, до<strong>в</strong>ольнолегко распалась. В Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> же, баз<strong>и</strong>рующаяся наколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стской трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>, коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стск<strong>и</strong>х ор<strong>и</strong>ент<strong>и</strong>рахсо<strong>в</strong>местной деятельност<strong>и</strong>, она каждый раз, пр<strong>и</strong> <strong>в</strong>сехпопытках ее роспуска, <strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лась,репродуц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алась <strong>в</strong> но<strong>в</strong>ых формах. Не <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естным для


Западной Е<strong>в</strong>ропы я<strong>в</strong>лялся феномен ура<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельного,пер<strong>и</strong>од<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>мого перераспределен<strong>и</strong>я земель. ВРосс<strong>и</strong><strong>и</strong> он получ<strong>и</strong>л наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е «черного передела». Даже <strong>в</strong>начале XX <strong>в</strong>. процедура земельных перераспределен<strong>и</strong>йсред<strong>и</strong> русск<strong>и</strong>х крестьян-общ<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong>мела крайне ш<strong>и</strong>рокоераспространен<strong>и</strong>е 3 .Неудачной оказалась столып<strong>и</strong>нская попыткадемонтажа общ<strong>и</strong>нного земле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. Несмотря насоот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующую пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>енную поддержку, <strong>в</strong>есьманезнач<strong>и</strong>тельная часть крестьян пр<strong>и</strong>няла решен<strong>и</strong>е о <strong>в</strong>ыходе <strong>и</strong>зобщ<strong>и</strong>ны 4 . Больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х, потом сно<strong>в</strong>а <strong>в</strong>ернулось <strong>в</strong>структуры крестьянского «м<strong>и</strong>ра». Созда<strong>в</strong>аемая <strong>в</strong>последст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong>колхозная с<strong>и</strong>стема <strong>в</strong>о многом репродуц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алатрад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онную для Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> форму соц<strong>и</strong>ального устройст<strong>в</strong>асела.«Только благодаря с<strong>в</strong>оей уцеле<strong>в</strong>шей общ<strong>и</strong>не, с<strong>в</strong>оемум<strong>и</strong>ру, — п<strong>и</strong>сал консер<strong>в</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ный эконом<strong>и</strong>ст С. Ф. Шарапо<strong>в</strong> —<strong>и</strong> стало Вел<strong>и</strong>корусское племя племенем государст<strong>в</strong>енным;оно одно <strong>и</strong>з <strong>в</strong>сех Сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>х племен не только устро<strong>и</strong>ло <strong>и</strong>оберегло с<strong>в</strong>ою государст<strong>в</strong>енность, но <strong>и</strong> стало <strong>в</strong>о гла<strong>в</strong>еобщерусского государст<strong>в</strong>а…Общ<strong>и</strong>на я<strong>в</strong><strong>и</strong>лась хран<strong>и</strong>л<strong>и</strong>щем <strong>и</strong>Хр<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>еры, <strong>и</strong> народного духа, <strong>и</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хпредан<strong>и</strong>й...» 5 . Общ<strong>и</strong>нное земле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>е соотнос<strong>и</strong>лось снац<strong>и</strong>ональным <strong>и</strong>деалом соборного ед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>я. Общ<strong>и</strong>на бралана себя функц<strong>и</strong><strong>и</strong> орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>спомощест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong>семм<strong>и</strong>ром отдельным крестьянск<strong>и</strong>м хозяйст<strong>в</strong>ом. Друг<strong>и</strong>м ееназначен<strong>и</strong>ем я<strong>в</strong>лялось решен<strong>и</strong>е соц<strong>и</strong>альных задач, чтосоотнос<strong>и</strong>лось с кр<strong>и</strong>тер<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анного т<strong>и</strong>паэконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> (рассмотрен<strong>и</strong>е эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х успехо<strong>в</strong> с точк<strong>и</strong>зрен<strong>и</strong>я соц<strong>и</strong>альной спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong>). Даже западн<strong>и</strong>кА. И. Герцен отмечал опро<strong>в</strong>ержен<strong>и</strong>е русской общ<strong>и</strong>ннойс<strong>и</strong>стемой хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я теор<strong>и</strong><strong>и</strong> мальтуз<strong>и</strong>анст<strong>в</strong>а.У общ<strong>и</strong>ны <strong>и</strong>мел<strong>и</strong>сь <strong>и</strong> собст<strong>в</strong>енно про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>енныепре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>а над ед<strong>и</strong>нол<strong>и</strong>чным хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем. Реал<strong>и</strong>зуяпр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п чересполос<strong>и</strong>цы, она обладала знач<strong>и</strong>тельно большейустойч<strong>и</strong><strong>в</strong>остью от <strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>родно-кл<strong>и</strong>мат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хфакторо<strong>в</strong>. Выше, <strong>в</strong> сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong><strong>и</strong> с ед<strong>и</strong>нол<strong>и</strong>чным<strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>,81


был <strong>и</strong> ее потенц<strong>и</strong>ал <strong>в</strong> распространен<strong>и</strong><strong>и</strong> техн<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хно<strong>в</strong>о<strong>в</strong><strong>в</strong>еден<strong>и</strong>й. Показательны <strong>в</strong> этом отношен<strong>и</strong><strong>и</strong>опережающ<strong>и</strong>е темпы техн<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нно<strong>в</strong>ац<strong>и</strong>й <strong>в</strong> аграрномсекторе <strong>в</strong> общ<strong>и</strong>нных <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>корусск<strong>и</strong>х рег<strong>и</strong>онах, <strong>в</strong> сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong><strong>и</strong> сед<strong>и</strong>нол<strong>и</strong>чным<strong>и</strong>, по пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>у, малоросс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>м<strong>и</strong>терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> 6 .Общ<strong>и</strong>нное хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е предоста<strong>в</strong>ляло<strong>в</strong>озможность про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я масштабных аграрныхмеропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й, како<strong>в</strong>ой, за редк<strong>и</strong>м <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем, был<strong>и</strong>л<strong>и</strong>шены <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальные собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. Именно общ<strong>и</strong>наобеспеч<strong>и</strong>ла переход крестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> от устарелойтрехпольной к многопольной с<strong>и</strong>стеме се<strong>в</strong>ооборота 7 . Сред<strong>и</strong>череды <strong>в</strong><strong>и</strong>дных мысл<strong>и</strong>телей, апелл<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х к общ<strong>и</strong>ннойс<strong>и</strong>стеме, как <strong>и</strong>деальной эконом<strong>и</strong>ческой модел<strong>и</strong>пр<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельно к Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, можно сослаться наД. И. Менделее<strong>в</strong>а. Вел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>й русск<strong>и</strong>й ученый сч<strong>и</strong>тал общ<strong>и</strong>нутем <strong>и</strong>деалом, который <strong>в</strong> на<strong>и</strong>большей степен<strong>и</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>алзадаче дост<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я народного благосостоян<strong>и</strong>я 8 .Модель общ<strong>и</strong>ны была положена <strong>в</strong> орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю«русской артел<strong>и</strong>», предста<strong>в</strong>ля<strong>в</strong>шей собой <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельнонац<strong>и</strong>ональную форму хозяйст<strong>в</strong>енной самоорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>самоупра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я. Не случайно А. И. Герцен назы<strong>в</strong>ал артел<strong>и</strong>перед<strong>в</strong><strong>и</strong>жным<strong>и</strong> общ<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>. Артельщ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> с<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>ала круго<strong>в</strong>аяпорука, сол<strong>и</strong>дарное ручательст<strong>в</strong>о <strong>в</strong>сех за каждого.Воз<strong>в</strong>еденное <strong>в</strong> пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я ра<strong>в</strong>нопра<strong>в</strong><strong>и</strong>е члено<strong>в</strong>артел<strong>и</strong> поз<strong>в</strong>оляет прот<strong>и</strong><strong>в</strong>опоста<strong>в</strong>лять ее кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>мпредпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>ям (<strong>в</strong> л<strong>и</strong>тературе <strong>и</strong>спользуется характер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ка <strong>и</strong>хкак ант<strong>и</strong>кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>й). Уместно такжего<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть об особом феномене русской трудо<strong>в</strong>ой демократ<strong>и</strong><strong>и</strong>.В Росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>мпер<strong>и</strong><strong>и</strong> был<strong>и</strong> <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естны случа<strong>и</strong>, когда <strong>в</strong>сядере<strong>в</strong>енская общ<strong>и</strong>на соста<strong>в</strong>ляла собой артельноеобъед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>е 9 .О <strong>в</strong>ысокой трудо<strong>в</strong>ой эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong> артельноготруда может с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать опыт форс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анногостро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> течен<strong>и</strong>е 10 лет Вел<strong>и</strong>кой С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рскоймаг<strong>и</strong>страл<strong>и</strong>, проложенной гла<strong>в</strong>ным образом рукам<strong>и</strong>артельщ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>. Л<strong>и</strong>шь 8 тыс. чело<strong>в</strong>ек было задейст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ано <strong>в</strong>82


прокладке 7,5 тыс. км железнодорожного полотна 10 .Мод<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>ей <strong>в</strong> орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онном отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> артельныхформ труда я<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>последст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> а<strong>в</strong>тономные бр<strong>и</strong>гады,получ<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е с 70-х гг. ХХ <strong>в</strong>. ш<strong>и</strong>рокое распространен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ряде <strong>в</strong>ысокораз<strong>в</strong><strong>и</strong>тых стран с рыночной с<strong>и</strong>стемойхозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. Оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно, что опыт общ<strong>и</strong>нно-артельнойтрудо<strong>в</strong>ой демократ<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> может быть <strong>в</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> снац<strong>и</strong>ональным<strong>и</strong> трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> эконом<strong>и</strong>ческой ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong><strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан <strong>и</strong> <strong>в</strong> со<strong>в</strong>ременной упра<strong>в</strong>ленческой практ<strong>и</strong>ке.Но <strong>в</strong>се-так<strong>и</strong>, оказа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>сь более прочным <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тутом,чем западное<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>й "civic", общ<strong>и</strong>на не смогла <strong>в</strong> полноймере адапт<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аться к усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ям модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Вопрек<strong>и</strong>нац<strong>и</strong>ональной трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> артельного труда доля семейныхрабоч<strong>и</strong>х <strong>и</strong> члено<strong>в</strong> кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>о<strong>в</strong> <strong>в</strong> общей структуре трудо<strong>в</strong>ойзанятост<strong>и</strong> <strong>в</strong> эконом<strong>и</strong>ке со<strong>в</strong>ременной Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> крайне не<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ка— 0,7%. Это даже меньше, чем <strong>в</strong>о мног<strong>и</strong>хзападное<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х странах, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> более тяготе<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хк <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальным формам найма.В К<strong>и</strong>тае <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тут «цзя» обнаруж<strong>и</strong>л еще большуюпрочность, нежел<strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й «м<strong>и</strong>р». Будуч<strong>и</strong> осно<strong>в</strong>ан народо<strong>в</strong>ых с<strong>в</strong>язях, он не за<strong>в</strong><strong>и</strong>сел от про<strong>и</strong>сходящ<strong>и</strong>х аграрныхтрансформац<strong>и</strong>й <strong>и</strong> мог быть с легкостью экстрапол<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан <strong>в</strong><strong>и</strong>нфраструктуру города.Пр<strong>и</strong>родно-кл<strong>и</strong>мат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я устойч<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong><strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тута общ<strong>и</strong>ныЦ<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онная спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ка <strong>в</strong>ыстра<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>якрестьянского хозяйст<strong>в</strong>а Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> с<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>алась с особым<strong>и</strong>кл<strong>и</strong>мат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ям<strong>и</strong>. Он<strong>и</strong> предопредел<strong>и</strong>л<strong>и</strong> характертрудо<strong>в</strong>ой р<strong>и</strong>тм<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. Е<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>й работн<strong>и</strong>к труд<strong>и</strong>лсяра<strong>в</strong>нод<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>чно <strong>в</strong> течен<strong>и</strong>е почт<strong>и</strong> <strong>в</strong>сего года. Сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельномягкая е<strong>в</strong>ропейская з<strong>и</strong>ма н<strong>и</strong><strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ала сезонные разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ятрудо<strong>в</strong>ых затрат. Со<strong>в</strong>сем другое дело — контрастныйконт<strong>и</strong>нентальный кл<strong>и</strong>мат Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. Доля труда <strong>в</strong> летнембюджете <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> русского крестьян<strong>и</strong>на была более чем <strong>в</strong>д<strong>в</strong>а раза <strong>в</strong>ыше, чем <strong>в</strong> з<strong>и</strong>мнем. Крестьянское хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ефункц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ало <strong>в</strong> реж<strong>и</strong>ме календарных ры<strong>в</strong>ко<strong>в</strong>. Н<strong>и</strong>же83


пр<strong>и</strong><strong>в</strong>одятся расчеты бюджета <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> русск<strong>и</strong>х крестьянполученные по про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>мым по <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>еГ. С. Струм<strong>и</strong>л<strong>и</strong>на <strong>в</strong> 1923 г. матер<strong>и</strong>алам обследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>яВоронежской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>. Трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онный уклад <strong>в</strong> то <strong>в</strong>ремя ещене был окончательно разрушен, а потому созданная моделькрестьянского дня может сч<strong>и</strong>таться репрезентат<strong>и</strong><strong>в</strong>ной поотношен<strong>и</strong>ю к нац<strong>и</strong>ональной трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> 11 .Исследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong>, зан<strong>и</strong>мающ<strong>и</strong>еся модел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>емрусского крестьянского м<strong>и</strong>ра, п<strong>и</strong>шут о закреплен<strong>и</strong><strong>и</strong> сезоннойр<strong>и</strong>тм<strong>и</strong>к<strong>и</strong> труда <strong>в</strong> структуре нац<strong>и</strong>онального ментал<strong>и</strong>тета <strong>в</strong>целом 12 . Отсюда особый формат упра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я, соотносящ<strong>и</strong>йсяс трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> с<strong>и</strong>льного государст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стскообщ<strong>и</strong>нныхмехан<strong>и</strong>змо<strong>в</strong> орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> труда.Ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онно-страно<strong>в</strong>ое сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>е бюджетатрудо<strong>в</strong>ого <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> поз<strong>в</strong>оляет такжеопро<strong>в</strong>ергнуть сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йся на Западе стереот<strong>и</strong>п отрад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онной русской лен<strong>и</strong>. Русск<strong>и</strong>й крестьян<strong>и</strong>н работал <strong>в</strong>течен<strong>и</strong>е года даже больше е<strong>в</strong>ропейца. Сн<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е его рабочейр<strong>и</strong>тм<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong> з<strong>и</strong>мн<strong>и</strong>й пер<strong>и</strong>од соотнос<strong>и</strong>лось с адапт<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анным кпр<strong>и</strong>родной среде релаксац<strong>и</strong>онным механ<strong>и</strong>змоммакс<strong>и</strong>мального <strong>в</strong>осстано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я ф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong> эмоц<strong>и</strong>ональнопс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хс<strong>и</strong>л орган<strong>и</strong>зма.Проблема лег<strong>и</strong>т<strong>и</strong>мност<strong>и</strong> земельной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>:крестьянск<strong>и</strong>й <strong>и</strong>деал перераспределен<strong>и</strong>я земл<strong>и</strong><strong>и</strong> русская ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>яЗемельная собст<strong>в</strong>енность предста<strong>в</strong>ляет собой<strong>в</strong><strong>и</strong>ртуальную субстанц<strong>и</strong>ю, порожденную англ<strong>и</strong>йскойкласс<strong>и</strong>ческой эконом<strong>и</strong>кой, опер<strong>и</strong>рующей абстрактным<strong>и</strong><strong>и</strong>деальным<strong>и</strong> моделям<strong>и</strong>. Земля <strong>в</strong>сюду пр<strong>и</strong>надлеж<strong>и</strong>тгосударст<strong>в</strong>у (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> протогосударст<strong>в</strong>енным объед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>ям),очерч<strong>и</strong><strong>в</strong>ается государст<strong>в</strong>енным<strong>и</strong> гран<strong>и</strong>цам<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>не <strong>и</strong>х немысл<strong>и</strong>тся. Н<strong>и</strong>какой собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>к не <strong>и</strong>меет пра<strong>в</strong>а объя<strong>в</strong><strong>и</strong>тьсебя су<strong>в</strong>ереном на, казалось бы, пр<strong>и</strong>надлежа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х емутерр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong>ях. Пра<strong>в</strong>да, <strong>в</strong> рамках государст<strong>в</strong>енных очертан<strong>и</strong>й<strong>в</strong>озможны <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> по степен<strong>и</strong> <strong>в</strong>нутренней с<strong>в</strong>ободыраспоряжен<strong>и</strong>я землей, с<strong>в</strong>одящ<strong>и</strong>еся <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>ном к <strong>в</strong>опросу о84


купле-продаже. Поэтому за рассужден<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> о пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ат<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>земл<strong>и</strong> <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, нельзя забы<strong>в</strong>ать, что <strong>в</strong> любом случае онапр<strong>и</strong>надлеж<strong>и</strong>т не отдельным л<strong>и</strong>цам, а государст<strong>в</strong>у, <strong>и</strong><strong>в</strong>следст<strong>в</strong><strong>и</strong>е этого ее <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е должно преследо<strong>в</strong>ать нечастные, а общест<strong>в</strong>енные <strong>и</strong>нтересы.То что крестьян<strong>и</strong>н будет работать на собст<strong>в</strong>еннойземле <strong>и</strong> даже дост<strong>и</strong>гать знач<strong>и</strong>тельных результато<strong>в</strong>, неозначает решен<strong>и</strong>я продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енной проблемы дляобщест<strong>в</strong>енного орган<strong>и</strong>зма <strong>в</strong> целом. Гла<strong>в</strong>ный <strong>в</strong>опросзаключается не <strong>в</strong> том, кому пр<strong>и</strong>надлеж<strong>и</strong>т земля, а какпро<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>т распределен<strong>и</strong>е сельхозпродукц<strong>и</strong><strong>и</strong> (т. е. с<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тсяк проблеме государст<strong>в</strong>енного регул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я). Из<strong>в</strong>естно, что<strong>в</strong> Браз<strong>и</strong>л<strong>и</strong><strong>и</strong> хрон<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> не доедает 40% населен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> <strong>в</strong> то же<strong>в</strong>ремя, чтобы сб<strong>и</strong>ть планку рыночных цен, ун<strong>и</strong>чтожаетсяпродо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>е. Голод может быть <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>ан не толькоотсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>я, но <strong>и</strong> н<strong>и</strong>зкой покупательнойспособностью народа. Так, <strong>в</strong> Судане <strong>и</strong> Бангладеш <strong>в</strong>ало<strong>в</strong>оепро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о сельхозпродукц<strong>и</strong><strong>и</strong> даже <strong>и</strong>збыточно, что не<strong>и</strong>сключает массо<strong>в</strong>ую ф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ческую смертность от ее нех<strong>в</strong>атк<strong>и</strong>.Сомал<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыступает одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з крупных экспортеро<strong>в</strong> мяса, асобст<strong>в</strong>енный народ мрет от голода. Парадокс: аграрныеэкспортеры я<strong>в</strong>ляются потреб<strong>и</strong>телям<strong>и</strong> продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>еннойгуман<strong>и</strong>тарной помощ<strong>и</strong>. Так<strong>и</strong>м образом, с<strong>в</strong>ободныйземельный рынок не есть панацея даже <strong>в</strong> так<strong>и</strong>х странах, гдесама пр<strong>и</strong>рода, казалось бы, гарант<strong>и</strong>рует продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енноеблагополуч<strong>и</strong>е. Напрот<strong>и</strong><strong>в</strong>, <strong>и</strong>менно он пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ел эт<strong>и</strong> сообщест<strong>в</strong>ак эконом<strong>и</strong>ческой деструкц<strong>и</strong><strong>и</strong>.Тем более, соц<strong>и</strong>ально опасным предста<strong>в</strong>ляютсяпроекты отказа от государст<strong>в</strong>енного регул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ясельского хозяйст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, где <strong>и</strong>зоб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сключено <strong>в</strong>с<strong>и</strong>лу пр<strong>и</strong>родных усло<strong>в</strong><strong>и</strong>й, <strong>и</strong> даже для крестьян<strong>и</strong>на <strong>в</strong>сегдаактуальной я<strong>в</strong>лялась проблема ф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ческого <strong>в</strong>ыж<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. Пр<strong>и</strong>трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онной урожайност<strong>и</strong> сам-3—4, русское крестьянскоехозяйст<strong>в</strong>о не могло <strong>и</strong> не может быть то<strong>в</strong>арным. Поэтому дляраз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я промышленной сферы, наук<strong>и</strong> <strong>и</strong> культуры, а побольшому счету для <strong>в</strong>ыж<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, требо<strong>в</strong>алосьзаста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть крестьян<strong>и</strong>на отдать часть необход<strong>и</strong>мой ему85


самому продукц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Так<strong>и</strong>м образом, продраз<strong>в</strong>ерстка«<strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма» я<strong>в</strong>лялась дейст<strong>в</strong>енным на <strong>в</strong>семпротяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> русской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>, ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онныммехан<strong>и</strong>змом самосохранен<strong>и</strong>я.Не случайно, к программе <strong>и</strong>зъят<strong>и</strong>я <strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шко<strong>в</strong> укрестьян еще до «красног<strong>в</strong>ардейской атак<strong>и</strong> на кап<strong>и</strong>тал»обрат<strong>и</strong>лось царское пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> 1916 г., <strong>и</strong>бопорожденный столып<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> преобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>ед<strong>и</strong>нол<strong>и</strong>чн<strong>и</strong>к не был склонен к снабжен<strong>и</strong>ю продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>емсражающейся арм<strong>и</strong><strong>и</strong>.Пр<strong>и</strong> разработках программы пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ат<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> земл<strong>и</strong>со<strong>в</strong>ременные реформаторы со<strong>в</strong>ершенно не уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>аютментальный фактор. Не оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно, что на с<strong>в</strong>оей землекрестьян<strong>и</strong>н будет работать лучше, чем на государст<strong>в</strong>енной,общ<strong>и</strong>нной, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> помещ<strong>и</strong>чьей. В ряде культур, <strong>в</strong> т.ч. <strong>и</strong>росс<strong>и</strong>йской, <strong>в</strong>неэконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е методы мот<strong>и</strong><strong>в</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> был<strong>и</strong>трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онно более эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ным<strong>и</strong>. Не столько страхнаказан<strong>и</strong>я, сколько сам по себе <strong>в</strong>нешн<strong>и</strong>й орган<strong>и</strong>зующ<strong>и</strong>й<strong>и</strong>мпульс мот<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал крестьян на труд. Дело заключалосьне <strong>в</strong> рабской пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong><strong>и</strong> русского чело<strong>в</strong>ека, как этозачастую предста<strong>в</strong>ляют на Западе, а <strong>в</strong> отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е у негопрагмат<strong>и</strong>ческой дом<strong>и</strong>нанты. М. Вебер про<strong>и</strong>ллюстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал,что од<strong>и</strong>н <strong>и</strong> тот же мот<strong>и</strong><strong>в</strong>, како<strong>в</strong>ым я<strong>в</strong>лялось по<strong>в</strong>ышен<strong>и</strong>ерасценок на труд, пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>л к разным последст<strong>в</strong><strong>и</strong>ям. Водном случае работн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>л<strong>и</strong> трудодень, ор<strong>и</strong>ент<strong>и</strong>руясьна пр<strong>и</strong>рост зарплаты, а <strong>в</strong> другом сократ<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, рассч<strong>и</strong>та<strong>в</strong>, чтополучат ту же сумму за меньшее <strong>в</strong>ремя, т. е. предпочтядоходу отдых. У Вебера можно найт<strong>и</strong> от<strong>в</strong>ет <strong>и</strong> о пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>нах<strong>в</strong>ысокой про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>, к пр<strong>и</strong>меру, ш<strong>в</strong>ейцарскогосельского хозяйст<strong>в</strong>а, обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>аемые <strong>в</strong> каль<strong>в</strong><strong>и</strong>н<strong>и</strong>стскойэт<strong>и</strong>ке труда, по отношен<strong>и</strong>ю к которой земельнаясобст<strong>в</strong>енность есть л<strong>и</strong>шь <strong>в</strong>тор<strong>и</strong>чная <strong>и</strong>дея. Есл<strong>и</strong> жепредоста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть землю <strong>в</strong> собст<strong>в</strong>енность росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>мкрестьянам, не факт, что он<strong>и</strong> на ней станут акт<strong>и</strong><strong>в</strong>но работать.Русск<strong>и</strong>й крестьян<strong>и</strong>н трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онно сч<strong>и</strong>тал, что земляБож<strong>и</strong>я, т. е. н<strong>и</strong>чья <strong>в</strong> чело<strong>в</strong>еческом смысле. Потому <strong>в</strong>сяк<strong>и</strong>йсобст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>к <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мался как узурпатор, разруш<strong>и</strong>тель86


гармон<strong>и</strong><strong>и</strong> общ<strong>и</strong>нного м<strong>и</strong>ропорядка. Есл<strong>и</strong> для Западаформула П. Ж. Прудона «Собст<strong>в</strong>енность — это кража»з<strong>в</strong>учала как рад<strong>и</strong>кальный <strong>в</strong>ызо<strong>в</strong>, то для русск<strong>и</strong>х общ<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>она служ<strong>и</strong>ла догматом. Доктр<strong>и</strong>на «черного передела» <strong>в</strong>сегдая<strong>в</strong>лялась народным подходом к пон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>ю аграрного<strong>в</strong>опроса.Больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стская ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я была <strong>в</strong> <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естном смыслеконтрре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>ей. Она предста<strong>в</strong>ляла собой реакц<strong>и</strong>ю настолып<strong>и</strong>нское разрушен<strong>и</strong>е общ<strong>и</strong>нного уклада. Именнореформы П. А. Столып<strong>и</strong>на <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> <strong>и</strong>нно<strong>в</strong>ац<strong>и</strong>онный характер,<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong> Росс<strong>и</strong>ю за рамк<strong>и</strong> ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онной модел<strong>и</strong>, апотому <strong>и</strong> я<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь подл<strong>и</strong>нной ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>ей. Напрот<strong>и</strong><strong>в</strong>,больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стская с<strong>и</strong>стема колхозо<strong>в</strong> <strong>в</strong>осстана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ала, по сут<strong>и</strong>,под <strong>и</strong>ным <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м обрамлен<strong>и</strong>ем старые общ<strong>и</strong>нныес<strong>в</strong>яз<strong>и</strong>. Даже фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>о «больше<strong>в</strong><strong>и</strong>к» <strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>ала дляслуха общ<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>ка ассоц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> с крестьянск<strong>и</strong>м з<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем«большак». Не случайно, что <strong>в</strong> самые тяжелые пер<strong>и</strong>одыГражданской <strong>в</strong>ойны Со<strong>в</strong>етская <strong><strong>в</strong>ласть</strong> не<strong>и</strong>зменноудерж<strong>и</strong><strong>в</strong>ала <strong>в</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х руках как раз те терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong><strong>и</strong>, на которыхдо ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> преобладало общ<strong>и</strong>нное земле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>е.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 См.: Ле Гофф Ж. Ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я средне<strong>в</strong>еко<strong>в</strong>ого Запада.М., 1992; Вебер М. Аграрная <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я дре<strong>в</strong>него м<strong>и</strong>ра. М., 2001;Маля<strong>в</strong><strong>и</strong>н В. В. К<strong>и</strong>тайская ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я. М., 2001; М<strong>и</strong>ло<strong>в</strong> Л. В.Вел<strong>и</strong>корусск<strong>и</strong>й пахарь <strong>и</strong> особенност<strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йского <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческогопроцесса. М., 1998; Фэй Сяотун. К<strong>и</strong>тайская дере<strong>в</strong>ня глазам<strong>и</strong>этнографа. М., 1989; Качоро<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й К. А. Русская общ<strong>и</strong>на. Возможнол<strong>и</strong>, желательно л<strong>и</strong> ее сохранен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е (Опыт ц<strong>и</strong>фро<strong>в</strong>ого <strong>и</strong>факт<strong>и</strong>ческого <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я). СПб., 1900; Карел<strong>и</strong>н А. Общ<strong>и</strong>нноеземле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. СПб., 1893; Кауфман А. А. Крестьянскаяобщ<strong>и</strong>на С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>р<strong>и</strong>. СПб., 1897.2 Сусоколо<strong>в</strong> А. А. Культура <strong>и</strong> обмен: В<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е <strong>в</strong>эконом<strong>и</strong>ческую антрополог<strong>и</strong>ю. М., 2006. С. 104—164.3 См.: Русское хозяйст<strong>в</strong>о. М., 2006. С. 669—670.4 См.: Стат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й ежегодн<strong>и</strong>к Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. 1915. Пг., 1916.Отд. VI; Русское хозяйст<strong>в</strong>о. М., 2006. С. 670—671.87


5 Шарапо<strong>в</strong> С. Ф. Русск<strong>и</strong>е <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е начала <strong>и</strong> <strong>и</strong>хсо<strong>в</strong>ременное положен<strong>и</strong>е. М., 1908. С. 25—26.6 Репн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> А. В. Консер<strong>в</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ные предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я опереустройст<strong>в</strong>е Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> (конец XIX — начало ХХ <strong>в</strong>еко<strong>в</strong>). М., 2006.С. 226—227.7 Качоро<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й К. Р. Указ. соч.; Вас<strong>и</strong>льч<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> А. И.Земле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> земледел<strong>и</strong>е <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>х е<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>хгосударст<strong>в</strong>ах. СПб., 1876. Т. 1—2; Воронцо<strong>в</strong> В. П. Крестьянскаяобщ<strong>и</strong>на. М., 1897; Карел<strong>и</strong>н А. А. Общ<strong>и</strong>нное <strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>.СПб., 1893.8 Менделее<strong>в</strong> Д. И. Проблемы эконом<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>яРосс<strong>и</strong><strong>и</strong>. М., 1961.9 Воронцо<strong>в</strong> В. П. Артельные нач<strong>и</strong>нан<strong>и</strong>я русского общест<strong>в</strong>а.СПб., 1895; Исае<strong>в</strong> А. Артель <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. СПб., 1872. Вып. 1—2; Егоже. Общ<strong>и</strong>на <strong>и</strong> артель // Юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>в</strong>естн<strong>и</strong>к. 1884. № 1;Калаче<strong>в</strong> Н. В. Артель <strong>в</strong> дре<strong>в</strong>ней <strong>и</strong> нынешней Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. СПб., 1864.10 Паталее<strong>в</strong> А. В. Истор<strong>и</strong>я стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а Вел<strong>и</strong>когоС<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рского железнодорожного пут<strong>и</strong>. Хабаро<strong>в</strong>ск, 1951.11 См.: Струм<strong>и</strong>л<strong>и</strong>н С. Г. Проблемы эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> труда. М.,1957. С. 236—259.12 М<strong>и</strong>ло<strong>в</strong> Л.В. Указ. соч.88


В. Б. Безг<strong>и</strong>нКРЕСТЬЯНСТВО В АГРАРНЫХ ПРЕОБРАЗОВАНИЯХНАЧАЛА XX ВЕКАВ ходе столып<strong>и</strong>нской аграрной реформы, <strong>в</strong>пер<strong>в</strong>ыепосле отмены крепостного пра<strong>в</strong>а, <strong><strong>в</strong>ласть</strong> предпр<strong>и</strong>няламасштабную попытку преобразо<strong>в</strong>ать трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онный укладж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> русской дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. Модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я была напра<strong>в</strong>лена насоздан<strong>и</strong>е усло<strong>в</strong><strong>и</strong>й, напра<strong>в</strong>ленных на <strong>и</strong>нтенс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>юэконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> крестьянского хозяйст<strong>в</strong>а. Указ 1906 г. <strong>и</strong> закон1910 г. создал<strong>и</strong> необход<strong>и</strong>мую пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ую осно<strong>в</strong>у аграрнойреформы. Осно<strong>в</strong>ные ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я орган<strong>и</strong>заторо<strong>в</strong> реформы был<strong>и</strong>напра<strong>в</strong>лены на ут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>е <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не пра<strong>в</strong>а частнойсобст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> на землю как усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я ростасельскохозяйст<strong>в</strong>енного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а. Цель землеустройст<strong>в</strong>асостояла <strong>в</strong> устранен<strong>и</strong><strong>и</strong> чересполос<strong>и</strong>цы, многополос<strong>и</strong>цы <strong>и</strong>дальноземья посредст<strong>в</strong>ом от<strong>в</strong>ода земельного участка.Рац<strong>и</strong>ональное землепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>в</strong> сочетан<strong>и</strong><strong>и</strong> схозяйст<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ой должны был<strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> кпо<strong>в</strong>ышен<strong>и</strong>ю доходност<strong>и</strong> крестьянского про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а.Сн<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>збыток сельского населен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> центральныхгуберн<strong>и</strong>ях <strong>и</strong> расш<strong>и</strong>р<strong>и</strong>ть посе<strong>в</strong>ные площад<strong>и</strong> путемхозяйст<strong>в</strong>енного ос<strong>в</strong>оен<strong>и</strong>я но<strong>в</strong>ых районо<strong>в</strong> предполагалось засчет переселен<strong>и</strong>я крестьян. Соц<strong>и</strong>альная соста<strong>в</strong>ляющаяреформаторск<strong>и</strong>х намерен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ключала <strong>в</strong> себя ослаблен<strong>и</strong>еконсол<strong>и</strong>д<strong>и</strong>рующей рол<strong>и</strong> общ<strong>и</strong>ны <strong>в</strong> борьбе с помещ<strong>и</strong>чь<strong>и</strong>мземле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>ем. Ста<strong>в</strong>ка <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> на крестьян-собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>не<strong>и</strong>збежно <strong>в</strong>ела к обострен<strong>и</strong>ю <strong>в</strong>нутр<strong>и</strong>дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>хпрот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>й. Так<strong>и</strong>м образом, <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>агарного сектора преследо<strong>в</strong>ала, прежде <strong>в</strong>сего,государст<strong>в</strong>енные <strong>и</strong>нтересы. Но насколько эт<strong>и</strong> <strong>и</strong>нтересысо<strong>в</strong>падал<strong>и</strong> с устремлен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> самого крестьянст<strong>в</strong>а? Было л<strong>и</strong>гото<strong>в</strong>о крестьянст<strong>в</strong>о пожерт<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пам<strong>и</strong> общ<strong>и</strong>нного


землепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я рад<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыгод <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальногохозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я? От<strong>в</strong>еты следует <strong>и</strong>скать <strong>в</strong> реакц<strong>и</strong><strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>а на реформаторск<strong>и</strong>е ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>.Столып<strong>и</strong>нская аграрная реформа стала <strong>в</strong>ременем<strong>и</strong>спытан<strong>и</strong>я ж<strong>и</strong>знеспособност<strong>и</strong> сельской общ<strong>и</strong>ны. Прочностьтрад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онных устое<strong>в</strong> <strong>в</strong> губерн<strong>и</strong>ях рег<strong>и</strong>она была разл<strong>и</strong>чной.По данным Земского отдела МВД, на 1 фе<strong>в</strong>раля 1915 г. <strong>в</strong>Курской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>ышло <strong>и</strong>з общ<strong>и</strong>ны 43% домохозяе<strong>в</strong>, <strong>в</strong>Орло<strong>в</strong>ской — 39%, <strong>в</strong> Тамбо<strong>в</strong>ской — 24% 1 . С момента началареформы <strong>и</strong> до 1 ян<strong>в</strong>аря 1917 г. <strong>в</strong> Воронежской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ышло <strong>и</strong>з общ<strong>и</strong>ны <strong>и</strong> укреп<strong>и</strong>ло землю <strong>в</strong> собст<strong>в</strong>енность с<strong>в</strong>ыше81 тыс. домохозяе<strong>в</strong>, <strong>и</strong>ме<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х с<strong>в</strong>ыше 482 тыс. дес. земл<strong>и</strong>. Кобщему ч<strong>и</strong>слу д<strong>в</strong>оро<strong>в</strong> это соста<strong>в</strong>ляло 21% <strong>и</strong>л<strong>и</strong> около 13%земельной площад<strong>и</strong> крестьян 2 . Разры<strong>в</strong> част<strong>и</strong> крестьян собщ<strong>и</strong>нным землепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем (но не с общ<strong>и</strong>ной <strong>в</strong> целом)был подгото<strong>в</strong>лен предыдущ<strong>и</strong>м этапом раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я русскойдере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. В последн<strong>и</strong>е д<strong>в</strong>а десят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>я XIX <strong>в</strong>. <strong>в</strong>ыросло ч<strong>и</strong>слообщ<strong>и</strong>н, передел земл<strong>и</strong> <strong>в</strong> которых не про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лся. Вгуберн<strong>и</strong>ях Центрального Черноземья ч<strong>и</strong>сло так<strong>и</strong>х общ<strong>и</strong>нсоста<strong>в</strong>ляло: <strong>в</strong> Курской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> — 70,7%; Орло<strong>в</strong>ской —60,2%; Тамбо<strong>в</strong>ской — 59,9%; Воронежской — 33,8% 3 . Я<strong>в</strong>нопрослеж<strong>и</strong><strong>в</strong>алась за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мость между ч<strong>и</strong>слом беспередельныхобщ<strong>и</strong>н <strong>и</strong> кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>ом домохозяе<strong>в</strong>, <strong>в</strong>ышедш<strong>и</strong>х <strong>и</strong>з общ<strong>и</strong>ны.Рост беспередельных общ<strong>и</strong>н означал, что «знач<strong>и</strong>тельнаямасса крестьян-общ<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> оказалась на положен<strong>и</strong><strong>и</strong>под<strong>в</strong>орных <strong>в</strong>ладельце<strong>в</strong>» 4 .Отказ общ<strong>и</strong>ны от земельно-распредел<strong>и</strong>тельнойфункц<strong>и</strong><strong>и</strong> отнюдь не с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал о том, что онапрекрат<strong>и</strong>ла с<strong>в</strong>ое сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е. Распределен<strong>и</strong>е земл<strong>и</strong>общ<strong>и</strong>ной я<strong>в</strong>лялась <strong>в</strong>ажной, но не ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енной ее функц<strong>и</strong>ей.Прекращен<strong>и</strong>е земельных передело<strong>в</strong>, на наш <strong>в</strong>згляд, со<strong>в</strong>семне означало то, что росс<strong>и</strong>йское крестьянст<strong>в</strong>о стрем<strong>и</strong>лосьотказаться от общ<strong>и</strong>нных пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>по<strong>в</strong> земледел<strong>и</strong>я <strong>и</strong>самоупра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я. Сельская общ<strong>и</strong>на <strong>и</strong> <strong>в</strong> конце XIX <strong>в</strong>.продолжала оста<strong>в</strong>аться способом саморегуляц<strong>и</strong><strong>и</strong>крестьянского соц<strong>и</strong>ума, я<strong>в</strong>ляясь <strong>в</strong> глазах ее члено<strong>в</strong>ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енным гарантом сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я семейно-трудо<strong>в</strong>ых90


хозяйст<strong>в</strong>. Объект<strong>и</strong><strong>в</strong>ные усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я соц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческого<strong>и</strong> общест<strong>в</strong>енно-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я страны, с однойстороны, <strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> рост прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>й <strong>в</strong>нутр<strong>и</strong> общ<strong>и</strong>ны, сдругой — <strong>в</strong>ел<strong>и</strong> к ее консол<strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong> с целью прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>яурбан<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>.Вряд л<strong>и</strong> можно отр<strong>и</strong>цать, что аграрная реформаначала ХХ <strong>в</strong>. подор<strong>в</strong>ала трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онные усто<strong>и</strong> сельскойобщ<strong>и</strong>ны, как, <strong>в</strong>прочем, <strong>и</strong> то, что пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычный ж<strong>и</strong>зненныйуклад росс<strong>и</strong>йского села <strong>и</strong>зменен не был. На наш <strong>в</strong>згляд,не<strong>в</strong>ерно относ<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>сех крестьян, укреп<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х землю <strong>в</strong>собст<strong>в</strong>енность, к л<strong>и</strong>цам, <strong>в</strong>ышедш<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з общ<strong>и</strong>ны. Прежде<strong>в</strong>сего, это крестьяне, осущест<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е чересполосноеукреплен<strong>и</strong>е земл<strong>и</strong>, а <strong>и</strong>х было больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о сред<strong>и</strong>«столып<strong>и</strong>нце<strong>в</strong>». По данным, пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>мымА. М. Анф<strong>и</strong>мо<strong>в</strong>ым, он<strong>и</strong> соста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> 91% 5 . В с<strong>и</strong>лу с<strong>в</strong>оегоположен<strong>и</strong>я он<strong>и</strong> продолжал<strong>и</strong> быть тесно с<strong>в</strong>язанным<strong>и</strong> схозяйст<strong>в</strong>енной деятельностью общ<strong>и</strong>ны.Из<strong>в</strong>естный спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст <strong>в</strong> област<strong>и</strong> земельного пра<strong>в</strong>аО. А. Хауке од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з пер<strong>в</strong>ых обрат<strong>и</strong>л <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е на тот факт,что укреплен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> л<strong>и</strong>чную собст<strong>в</strong>енность земл<strong>и</strong> не означало<strong>в</strong>ыхода крестьян<strong>и</strong>на <strong>и</strong>з земельной общ<strong>и</strong>ны: «…Выходя <strong>и</strong>зобщ<strong>и</strong>ны, укреп<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся не <strong>в</strong>ыходят <strong>и</strong>з сельского общест<strong>в</strong>акак адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>ной орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Он<strong>и</strong> не <strong>в</strong>ыходят даже <strong>и</strong>зземельного общест<strong>в</strong>а <strong>и</strong> остаются с<strong>в</strong>язанным<strong>и</strong> с н<strong>и</strong>м целымрядом усло<strong>в</strong><strong>и</strong>й, <strong>в</strong>о-пер<strong>в</strong>ых… <strong>в</strong>нутреннею чересполосностью<strong>и</strong> той общностью, которая отсюда про<strong>и</strong>стекает; <strong>в</strong>о-<strong>в</strong>торых,со<strong>в</strong>местностью <strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>спомогательным<strong>и</strong> угодьям<strong>и</strong>,которые… остаются <strong>в</strong> собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> общест<strong>в</strong>а какюр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческого л<strong>и</strong>ца; <strong>в</strong>-треть<strong>и</strong>х, пра<strong>в</strong>ом общест<strong>в</strong>а на<strong>в</strong>ыморочные укрепленные участк<strong>и</strong> <strong>и</strong> т. п.)» 6 .Крестьяне, укреп<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е полосы на пра<strong>в</strong>ах л<strong>и</strong>чнойсобст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>, не перестал<strong>и</strong> быть членам<strong>и</strong> общ<strong>и</strong>ны. Он<strong>и</strong>сохран<strong>и</strong>л<strong>и</strong> пра<strong>в</strong>о участ<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать <strong>и</strong> голосо<strong>в</strong>ать на сходах, когдаобсуждал<strong>и</strong>сь общ<strong>и</strong>нное землепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong> се<strong>в</strong>ооборот. Он<strong>и</strong>по-прежнему обладал<strong>и</strong> множест<strong>в</strong>ом адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>ных пра<strong>в</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>сполнял<strong>и</strong> многоч<strong>и</strong>сленные обязанност<strong>и</strong> <strong>в</strong> с<strong>и</strong>лу <strong>и</strong>хпродолжа<strong>в</strong>шегося членст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> неформальном дере<strong>в</strong>енском91


сообщест<strong>в</strong>е <strong>и</strong> формальном сельском общест<strong>в</strong>е. Эт<strong>и</strong> пра<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ключал<strong>и</strong> пра<strong>в</strong>о на долю <strong>в</strong> общест<strong>в</strong>енном кап<strong>и</strong>тале, пра<strong>в</strong>оголосо<strong>в</strong>ать на дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>х <strong>и</strong> <strong>в</strong>олостных <strong>в</strong>ыборах, а такжепра<strong>в</strong>о участ<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать <strong>в</strong>о <strong>в</strong>ладен<strong>и</strong><strong>и</strong> общ<strong>и</strong>нным запаснымхлебным магаз<strong>и</strong>ном, пожарным депо <strong>и</strong> т. п. Хозяйст<strong>в</strong>а,укреп<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е землю <strong>в</strong> л<strong>и</strong>чную собст<strong>в</strong>енность, наряду сдруг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> д<strong>в</strong>орам<strong>и</strong> <strong>и</strong>сполнял<strong>и</strong> обязательст<strong>в</strong>а по уплатеместных налого<strong>в</strong> <strong>и</strong> поста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> рабочую с<strong>и</strong>лу на множест<strong>в</strong>околлект<strong>и</strong><strong>в</strong>ных меропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й, так<strong>и</strong>х как содержан<strong>и</strong>е <strong>в</strong><strong>и</strong>спра<strong>в</strong>ност<strong>и</strong> дорог <strong>и</strong> мосто<strong>в</strong>.Закон от 14 <strong>и</strong>юня 1910 г. д<strong>в</strong>оры беспередельныхобщ<strong>и</strong>н а<strong>в</strong>томат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> надел<strong>и</strong>л статусом наследст<strong>в</strong>енного<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>я, а стат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>кой он<strong>и</strong> был<strong>и</strong> отнесены к ч<strong>и</strong>слухозяйст<strong>в</strong>, укреп<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х земельный надел <strong>в</strong> собст<strong>в</strong>енность.Однако это не пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ело к отказу от пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>по<strong>в</strong> общ<strong>и</strong>нногоземлепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> ут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>я пра<strong>в</strong>а наследст<strong>в</strong>енного<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>я землей. Исследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong> аграрных отношен<strong>и</strong>йначала XX <strong>в</strong>. отмечал<strong>и</strong>, что по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ная трудо<strong>в</strong>аядеятельность <strong>в</strong> под<strong>в</strong>орных общ<strong>и</strong>нах н<strong>и</strong>чем не отл<strong>и</strong>чается отпро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>енной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> передельных общ<strong>и</strong>н. Статуснаследст<strong>в</strong>енного <strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п<strong>и</strong>альным образом не<strong>в</strong>л<strong>и</strong>ял на пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычный хозяйст<strong>в</strong>енный уклад крестьянск<strong>и</strong>хсемей, <strong>и</strong> на <strong>и</strong>х пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ерженность трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ям общ<strong>и</strong>нногоземлепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. По наблюден<strong>и</strong>ям Хауке, хозяйст<strong>в</strong>а,<strong>в</strong>ступ<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е <strong>в</strong> наследст<strong>в</strong>енное <strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>е землей, частоож<strong>и</strong>дал<strong>и</strong>, что он<strong>и</strong> получат дополн<strong>и</strong>тельную землю отобщ<strong>и</strong>ны, <strong>и</strong> <strong>в</strong> ряде случае<strong>в</strong> <strong>и</strong>х запросы удо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>орял<strong>и</strong>сь 7 . Вс<strong>в</strong>ою очередь, <strong>и</strong> сельск<strong>и</strong>е общ<strong>и</strong>ны нередко <strong>и</strong>гнор<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>пра<strong>в</strong>а собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> <strong>в</strong>ладельце<strong>в</strong> укрепленных участко<strong>в</strong>. Так,<strong>в</strong> Воронежской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> (1908 г.) непременный членуездной землеустро<strong>и</strong>тельной ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong><strong>и</strong> сообщал онескольк<strong>и</strong>х случаях, когда общ<strong>и</strong>ны под<strong>в</strong>ергл<strong>и</strong> укрепленные<strong>в</strong> л<strong>и</strong>чную собст<strong>в</strong>енность полосы част<strong>и</strong>чным <strong>и</strong>л<strong>и</strong>«качест<strong>в</strong>енным» переделам 8 .Трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онно слож<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йся порядок общ<strong>и</strong>нногоземлепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я препятст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал процессу<strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянского земледел<strong>и</strong>я. Есл<strong>и</strong>92


<strong>в</strong>ыдел<strong>и</strong>ть пашенные участк<strong>и</strong> <strong>в</strong> натуре (<strong>и</strong> даже с<strong>в</strong>ест<strong>и</strong> <strong>и</strong>х <strong>в</strong>ед<strong>и</strong>ный масс<strong>и</strong><strong>в</strong>) было относ<strong>и</strong>тельно несложно, то определ<strong>и</strong>ть(не го<strong>в</strong>оря уже о его от<strong>в</strong>оде) пай <strong>в</strong> общ<strong>и</strong>нных угодьях(сенокоса, пастб<strong>и</strong>щ <strong>и</strong> т. п.) было практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> не<strong>в</strong>озможно.На практ<strong>и</strong>ке это означало, что хозяйст<strong>в</strong>а укрепленце<strong>в</strong><strong>в</strong>ладел<strong>и</strong> пашней на пра<strong>в</strong>ах л<strong>и</strong>чной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>, аостальным<strong>и</strong> общ<strong>и</strong>нным<strong>и</strong> угодьям<strong>и</strong> на пра<strong>в</strong>е сер<strong>в</strong><strong>и</strong>туто<strong>в</strong>.Чет<strong>в</strong>ертая часть хуторян <strong>и</strong>мела часть земл<strong>и</strong> <strong>в</strong> соста<strong>в</strong>е угод<strong>и</strong>йобщего пользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я (<strong>в</strong>ыгон, пастб<strong>и</strong>ща, луг), а сред<strong>и</strong>отрубн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> 40% располагало собст<strong>в</strong>енностью <strong>в</strong> соста<strong>в</strong>еобщ<strong>и</strong>нных угод<strong>и</strong>й 9 . Так<strong>и</strong>м образом, про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>еннаяпракт<strong>и</strong>ка <strong>в</strong>ладельце<strong>в</strong> участко<strong>в</strong>ых хозяйст<strong>в</strong> <strong>в</strong> част<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыгонаскота, загото<strong>в</strong>к<strong>и</strong> кормо<strong>в</strong> продолжала быть с<strong>в</strong>язанной (<strong>в</strong>большей <strong>и</strong>л<strong>и</strong> меньшей мере) со структурой общ<strong>и</strong>нногоземлепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я.Выбор формы <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуального земле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>янаглядно демонстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал крестьянск<strong>и</strong>е предпочтен<strong>и</strong>я. Этоозначало, что ж<strong>и</strong>тел<strong>и</strong> села пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мал<strong>и</strong> аграрную реформул<strong>и</strong>шь <strong>в</strong> той ее част<strong>и</strong>, которая соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ала <strong>и</strong>хтрад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онным предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ям. К началу 1917 г. <strong>в</strong>Тамбо<strong>в</strong>ской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> соотношен<strong>и</strong>е форм ед<strong>и</strong>нол<strong>и</strong>чного<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>я землей было тако<strong>в</strong>ым: чересполосное укреплен<strong>и</strong>е— 75,9%; образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е отрубо<strong>в</strong> — 23,1%; хуторск<strong>и</strong>ехозяйст<strong>в</strong>а — 1,0% 10 . В результатах обследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>,про<strong>в</strong>еденных ВЭО, отмечалось: «Выход <strong>и</strong>з общ<strong>и</strong>ны <strong>в</strong>чересполосное укреплен<strong>и</strong>е, точно так же, как пр<strong>и</strong>знан<strong>и</strong>еобщ<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> беспередельных общ<strong>и</strong>н перешедш<strong>и</strong>м<strong>и</strong> кпод<strong>в</strong>орному <strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>ю, не разрушал<strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычногохозяйст<strong>в</strong>енного уклада дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, а потому не разрушал<strong>и</strong>пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычных для крестьян<strong>и</strong>на <strong>в</strong>зглядо<strong>в</strong> <strong>и</strong> настроен<strong>и</strong>й» 11 .Стремлен<strong>и</strong>е расш<strong>и</strong>р<strong>и</strong>ть круг потенц<strong>и</strong>альныхпрот<strong>и</strong><strong>в</strong>н<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> общ<strong>и</strong>нных порядко<strong>в</strong> землепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>япр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>т Б. Н. М<strong>и</strong>роно<strong>в</strong>а к <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>оду, что <strong>в</strong> эту категор<strong>и</strong>ю онотнос<strong>и</strong>т <strong>и</strong> тех, кто <strong>и</strong>мел намерен<strong>и</strong>я уйт<strong>и</strong> <strong>и</strong>з общ<strong>и</strong>ны, ноостался <strong>в</strong> ней. Речь <strong>и</strong>дет о хозяе<strong>в</strong>ах 747 тыс. д<strong>в</strong>оро<strong>в</strong>,зая<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х о с<strong>в</strong>оем желан<strong>и</strong><strong>и</strong> укреп<strong>и</strong>ть землю <strong>в</strong>собст<strong>в</strong>енность, но так <strong>и</strong> не осущест<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> намерен<strong>и</strong>я 12 .93


Он<strong>и</strong> не до<strong>в</strong>ел<strong>и</strong> задуманное до конца, <strong>и</strong> не столь <strong>в</strong>ажно, что<strong>и</strong>х заста<strong>в</strong><strong>и</strong>ло передумать. Соглас<strong>и</strong>мся с <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателем <strong>в</strong>том, что эт<strong>и</strong> крестьяне <strong>и</strong>спыты<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> неудо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>орен<strong>и</strong>еобщ<strong>и</strong>нным<strong>и</strong> порядкам<strong>и</strong>. Однако это <strong>в</strong>о<strong>в</strong>се не означало, чтоон<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыступал<strong>и</strong> за <strong>и</strong>х л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong>ю, <strong>в</strong>едь он<strong>и</strong> не отказы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сьот пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычной формы орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>еннойдеятельност<strong>и</strong>.Н<strong>и</strong>кто не отр<strong>и</strong>цает, что крестьян, недо<strong>в</strong>ольныхпоземельной функц<strong>и</strong>ей общ<strong>и</strong>ны, <strong>в</strong> селе было достаточно <strong>и</strong>желающ<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ыйт<strong>и</strong> <strong>и</strong>з нее сделал<strong>и</strong> это <strong>в</strong> ходе реформы. Нобольш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о селян (около ¾ домохозяе<strong>в</strong>) остал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> ней,тем самым, продемонстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>а<strong>в</strong> <strong>в</strong>ерность общ<strong>и</strong>нным устоям.Да <strong>и</strong> сама общ<strong>и</strong>на под <strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем процесса модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>ем <strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>х прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>й не оста<strong>в</strong>аласьне<strong>и</strong>зменной. Она э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ала <strong>в</strong> т.ч. посредст<strong>в</strong>омослаблен<strong>и</strong>я отдельных с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х функц<strong>и</strong>й, <strong>в</strong> частност<strong>и</strong>, это<strong>в</strong>ыраз<strong>и</strong>лось <strong>в</strong> затухан<strong>и</strong><strong>и</strong> процесса земельных передело<strong>в</strong>. Сдругой стороны, не<strong>и</strong>збежный процесс <strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>енногорасслоен<strong>и</strong>я дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> акт<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал соц<strong>и</strong>альные функц<strong>и</strong><strong>и</strong>сельского общест<strong>в</strong>а. Для маломощных крестьянск<strong>и</strong>ххозяйст<strong>в</strong> дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>е формы <strong>в</strong>за<strong>и</strong>мопомощ<strong>и</strong> <strong>и</strong> трудо<strong>в</strong>ойсол<strong>и</strong>дарност<strong>и</strong> да<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>в</strong>озможность <strong>и</strong>збежать разорен<strong>и</strong>я,сохранял<strong>и</strong> надежду на хозяйст<strong>в</strong>енный подъем <strong>и</strong> обретен<strong>и</strong>еболее <strong>в</strong>ысокого соц<strong>и</strong>ального статуса.В пер<strong>в</strong>ую очередь укреп<strong>и</strong>ть земельные наделы <strong>в</strong>собст<strong>в</strong>енность поспеш<strong>и</strong>л<strong>и</strong> л<strong>и</strong>ца, факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> утрат<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>ес<strong>в</strong>язь с общ<strong>и</strong>ной <strong>и</strong> не зан<strong>и</strong>ма<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся аграрным трудом. «За<strong>в</strong>ыход <strong>и</strong>з общ<strong>и</strong>ны стоят большей частью бобыл<strong>и</strong> <strong>и</strong>бездомн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, не пользующ<strong>и</strong>еся землей как средст<strong>в</strong>ом к ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>…», — сообщал<strong>и</strong> корреспонденты Вольного эконом<strong>и</strong>ческогообщест<strong>в</strong>а <strong>и</strong>з Бор<strong>и</strong>соглебского уезда Тамбо<strong>в</strong>ской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> 13 .Эт<strong>и</strong> наблюден<strong>и</strong>я «<strong>и</strong>знутр<strong>и</strong>» подт<strong>в</strong>ерждал<strong>и</strong>сь <strong>и</strong>сужден<strong>и</strong>я предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телей <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. «В больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е случае<strong>в</strong>,— доклады<strong>в</strong>ал тамбо<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й губернатор <strong>в</strong> 1908 г., —ходатайст<strong>в</strong>а об укреплен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> л<strong>и</strong>чную собст<strong>в</strong>енность земл<strong>и</strong><strong>в</strong>озбуждаются так<strong>и</strong>м<strong>и</strong> л<strong>и</strong>цам<strong>и</strong>, которые л<strong>и</strong>чно земледел<strong>и</strong>емне зан<strong>и</strong>маются» 14 . Так<strong>и</strong>м образом, п<strong>и</strong>онерам<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыхода <strong>и</strong>з94


общ<strong>и</strong>ны стал<strong>и</strong> марг<strong>и</strong>налы, утрат<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е с<strong>в</strong>язь с землей <strong>и</strong>пор<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычные с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong>.В 1909 г. тамбо<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й <strong>в</strong><strong>и</strong>це-губернаторН. Ю. Ш<strong>и</strong>льднер-Шульднер, <strong>в</strong>ыступая перед земск<strong>и</strong>м<strong>и</strong>начальн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong> <strong>и</strong> землеустро<strong>и</strong>телям<strong>и</strong>, недоуме<strong>в</strong>ал:«…казалось бы, прежде <strong>в</strong>сего, законом эт<strong>и</strong>м должны<strong>в</strong>оспользо<strong>в</strong>аться на<strong>и</strong>более обеспеченные землей крестьяне,так как эт<strong>и</strong>м л<strong>и</strong>цам, несомненно, на<strong>и</strong>более <strong>в</strong>ыгодно от<strong>в</strong>ест<strong>и</strong>с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> наделы к одн<strong>и</strong>м местам. Однако на практ<strong>и</strong>кепро<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>ло обратное: <strong>в</strong>сякая голытьба, <strong>в</strong>се л<strong>и</strong>ца, на<strong>и</strong>менеес<strong>в</strong>язанные с землей, поспеш<strong>и</strong>л<strong>и</strong> укреп<strong>и</strong>ть участк<strong>и</strong> <strong>и</strong> продатьтако<strong>в</strong>ые» 15 . Последнее ут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>е губернского ч<strong>и</strong>но<strong>в</strong>н<strong>и</strong>каособенно <strong>в</strong>ажно <strong>в</strong> пон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong><strong>и</strong> мот<strong>и</strong><strong>в</strong>о<strong>в</strong> тех, кто пер<strong>в</strong>ымоткл<strong>и</strong>кнулся на пр<strong>и</strong>зы<strong>в</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>.Из ч<strong>и</strong>сла укрепленце<strong>в</strong>, по данным И. В. Черныше<strong>в</strong>а,21% д<strong>в</strong>оро<strong>в</strong> продал<strong>и</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> наделы, 14% сдал<strong>и</strong> <strong>и</strong>х <strong>в</strong> аренду 16 .В 1909 г. <strong>в</strong> одном <strong>и</strong>з общест<strong>в</strong> Н<strong>и</strong>кольской <strong>в</strong>олост<strong>и</strong>Л<strong>и</strong><strong>в</strong>енского уезда Орло<strong>в</strong>ской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>з 15455 десят<strong>и</strong>нземл<strong>и</strong> было укреплено <strong>в</strong> л<strong>и</strong>чную собст<strong>в</strong>енность 1733десят<strong>и</strong>н. Из н<strong>и</strong>х продано 505 десят<strong>и</strong>н (29%) <strong>в</strong> среднем поцене 120 руб. 17 Отдельные крестьяне наста<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> на с<strong>в</strong>еден<strong>и</strong><strong>и</strong>с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х участко<strong>в</strong> <strong>в</strong> ед<strong>и</strong>ный отруб, но не с целью <strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я нанем <strong>и</strong>нтенс<strong>и</strong><strong>в</strong>ного хозяйст<strong>в</strong>а. Это делалось для того, чтобыдороже продать землю, <strong>в</strong>едь цена отрубного участкаестест<strong>в</strong>енно была <strong>в</strong>ыше.Мот<strong>и</strong><strong>в</strong>ы крестьян-укрепленце<strong>в</strong>, которые несоб<strong>и</strong>рал<strong>и</strong>сь прода<strong>в</strong>ать землю <strong>и</strong> пок<strong>и</strong>дать родную дере<strong>в</strong>ню,был<strong>и</strong> разные. Землю <strong>в</strong> собст<strong>в</strong>енность укреплял<strong>и</strong> тедомохозяе<strong>в</strong>а, которые за счет «мерт<strong>в</strong>ых» душ пользо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сьл<strong>и</strong>шн<strong>и</strong>м<strong>и</strong> наделам<strong>и</strong> <strong>и</strong> могл<strong>и</strong> <strong>и</strong>х потерять пр<strong>и</strong> очередномземельном переделе 18 . Муж<strong>и</strong>цкая сметка подсказы<strong>в</strong>ала, чтопредоста<strong>в</strong>ленную <strong>в</strong>озможность необход<strong>и</strong>мо <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ать, ао <strong>в</strong>ыходе <strong>и</strong>з общ<strong>и</strong>ны он<strong>и</strong> <strong>в</strong>ряд л<strong>и</strong> помышлял<strong>и</strong>.Другой пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ной укреплен<strong>и</strong>я надельной земл<strong>и</strong> <strong>в</strong>собст<strong>в</strong>енность <strong>в</strong>ыступало желан<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ест<strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong>осамостоятельно, без оглядк<strong>и</strong> на сельск<strong>и</strong>й «м<strong>и</strong>р». Эта была такатегор<strong>и</strong>я крестьян, которая сознательно поры<strong>в</strong>ала с95


трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> общ<strong>и</strong>нного земледел<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>ыб<strong>и</strong>рая <strong>и</strong>ную формухозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. Впрочем, подобное стремлен<strong>и</strong>е не получ<strong>и</strong>лош<strong>и</strong>рокого распространен<strong>и</strong>я: по данным Тамбо<strong>в</strong>скойземлеустро<strong>и</strong>тельной ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong><strong>и</strong>, на 1 ян<strong>в</strong>аря 1909 г. только539 домохозяе<strong>в</strong> <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е побуд<strong>и</strong>тельного мот<strong>и</strong><strong>в</strong>а к <strong>в</strong>ыделуземл<strong>и</strong> к одному месту указы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> желан<strong>и</strong>е «перейт<strong>и</strong> кулучшенным способам обработк<strong>и</strong> земл<strong>и</strong>» 19 .Реформаторы надежды на модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>юкрестьянского хозяйст<strong>в</strong>а с<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> с хуторам<strong>и</strong>. Про<strong>в</strong>ал <strong>и</strong>де<strong>и</strong>насажден<strong>и</strong>я хуторо<strong>в</strong> <strong>в</strong> рег<strong>и</strong>оне с с<strong>и</strong>льным<strong>и</strong> общ<strong>и</strong>нным<strong>и</strong>трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> был <strong>в</strong>полне закономерен. Од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з<strong>в</strong>дохно<strong>в</strong><strong>и</strong>телей аграрной реформы В. И. Гурко пр<strong>и</strong>зна<strong>в</strong>ал:«Для меня было оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно, что сразу перейт<strong>и</strong> от общ<strong>и</strong>нного<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>я к хуторскому крестьяне не был<strong>и</strong> <strong>в</strong> состоян<strong>и</strong><strong>и</strong> заотсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем ряда друг<strong>и</strong>х необход<strong>и</strong>мых усло<strong>в</strong><strong>и</strong>й.Предложенный порядок, несомненно, перескак<strong>и</strong><strong>в</strong>ал целыйэтап естест<strong>в</strong>енной э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянскогоземлепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. Непосредст<strong>в</strong>енный переход отобщ<strong>и</strong>нного землепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, м<strong>и</strong>нуя естест<strong>в</strong>енный этапл<strong>и</strong>чного под<strong>в</strong>орного <strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>я, конечно, трудно осущест<strong>в</strong><strong>и</strong>м<strong>в</strong> сколько-н<strong>и</strong>будь ш<strong>и</strong>роком размере» 20 .В усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях аграрного перенаселен<strong>и</strong>я губерн<strong>и</strong>йрег<strong>и</strong>она создан<strong>и</strong>е хуторо<strong>в</strong> как форм <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальногокрестьянского хозяйст<strong>в</strong>а было затруднено крестьянск<strong>и</strong>ммалоземельем. От<strong>в</strong>ечая на <strong>в</strong>опрос анкеты ВЭО, од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з<strong>в</strong>оронежск<strong>и</strong>х крестьян го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>л: «Переход на хутора <strong>в</strong> нашейместност<strong>и</strong> по кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>у земл<strong>и</strong> сч<strong>и</strong>таю не<strong>в</strong>озможным, таккак средн<strong>и</strong>й хутор <strong>в</strong> 6—9 десят<strong>и</strong>н, а <strong>в</strong>ыгодно л<strong>и</strong>шь пр<strong>и</strong> 15 <strong>и</strong>до 30 десят<strong>и</strong>н на д<strong>в</strong>ор» 21 . Этому крестьянскому сужден<strong>и</strong>юсоз<strong>в</strong>учно компетентное мнен<strong>и</strong>е А. А. Кауфмана, который <strong>в</strong>1912 г. п<strong>и</strong>сал об <strong>и</strong>сследуемом рег<strong>и</strong>оне: «Хуторская реформа,более <strong>и</strong>л<strong>и</strong> менее <strong>в</strong>ыгодная пр<strong>и</strong> знач<strong>и</strong>тельных размерахземельных участко<strong>в</strong>, не сул<strong>и</strong>т н<strong>и</strong>какой <strong>в</strong>ыгоды <strong>и</strong>л<strong>и</strong> дажепрямо убыточна пр<strong>и</strong> так<strong>и</strong>х средн<strong>и</strong>х <strong>и</strong>л<strong>и</strong> н<strong>и</strong>же средн<strong>и</strong>хразмерах земле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>я, как<strong>и</strong>м<strong>и</strong> располагает больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>окрестьян данного района. Им хутора не обещают н<strong>и</strong>чегохорошего» 22 .96


Выход на хутора <strong>и</strong> отруба ломал пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычнуюпо<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ность. И этот соц<strong>и</strong>ально-пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й фактораграрной реформы до с<strong>и</strong>х пор не получ<strong>и</strong>л <strong>в</strong> л<strong>и</strong>тературедолжного ос<strong>в</strong>ещен<strong>и</strong>я. На заседан<strong>и</strong><strong>и</strong> Т<strong>и</strong>мского уездногособран<strong>и</strong>я (Курская губерн<strong>и</strong>я) 4 октября 1910 г.,пос<strong>в</strong>ященном обсужден<strong>и</strong>ю предложен<strong>и</strong>й П. А. Столып<strong>и</strong>на,гласный Букрее<strong>в</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>л следующее <strong>в</strong>ысказы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>екрестьян: «Что же, бар<strong>и</strong>н, пойду <strong>в</strong> поле <strong>в</strong>етром, что л<strong>и</strong>,торго<strong>в</strong>ать. Н<strong>и</strong> Храма Божьего там нет, н<strong>и</strong> школы, н<strong>и</strong><strong>в</strong>олост<strong>и</strong>, даже на случай пожара не от кого ож<strong>и</strong>датьпомощ<strong>и</strong>» 23 . Крестьяне, <strong>в</strong>ышедш<strong>и</strong>е <strong>и</strong>з общ<strong>и</strong>ны, столкнул<strong>и</strong>сь стак<strong>и</strong>м<strong>и</strong> проблемам<strong>и</strong>, о которых он<strong>и</strong> <strong>и</strong> не задумы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь,прож<strong>и</strong><strong>в</strong>ая <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не. Это отдаленность от школы, церк<strong>в</strong><strong>и</strong>,больн<strong>и</strong>цы. Он<strong>и</strong> боял<strong>и</strong>сь, что <strong>и</strong>х дет<strong>и</strong> останутся неучам<strong>и</strong>, асам<strong>и</strong> он<strong>и</strong> не смогут регулярно посещать сельск<strong>и</strong>й храм.«Есл<strong>и</strong> будут <strong>в</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>ть хутора, — замечал тамбо<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>йкрестьян<strong>и</strong>н, — то молодое наше поколен<strong>и</strong>е л<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>тсяобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, а старое, с н<strong>и</strong>м<strong>и</strong> опять <strong>и</strong> молодое, храмаБож<strong>и</strong>я» 24 . Да <strong>и</strong> общен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях малолюдст<strong>в</strong>а хуторатакже стано<strong>в</strong><strong>и</strong>лось проблемой. Мног<strong>и</strong>е крестьяне сч<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>,что на хуторе можно «од<strong>и</strong>чать», да <strong>и</strong> «бабам не с кем будетразго<strong>в</strong>ар<strong>и</strong><strong>в</strong>ать» 25 .Больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателей русской дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>сходятся <strong>в</strong> том, что <strong>и</strong>менно пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ерженность крестьянтрад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ям общ<strong>и</strong>нного уклада <strong>в</strong>ыступала гла<strong>в</strong>ным фактором,препятст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>м успеху реформы. Ж<strong>и</strong>тел<strong>и</strong> села опасал<strong>и</strong>сь,что переход к под<strong>в</strong>орному <strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>ю пр<strong>и</strong><strong>в</strong>едет к быстромуобезземел<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю. С<strong>в</strong>ое мнен<strong>и</strong>е о пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>ах общ<strong>и</strong>нногоземлепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я перед отрубным сельск<strong>и</strong>е корреспонденты<strong>в</strong>ыраз<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> анкетах ВЭО. Крестьяне Л<strong>и</strong>пецкого уездаТамбо<strong>в</strong>ской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> сч<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>, что общ<strong>и</strong>на способст<strong>в</strong>уетустранен<strong>и</strong>ю малоземелья путем передело<strong>в</strong>: «Выгоднее,кажется, общ<strong>и</strong>нное <strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>е, потому что есл<strong>и</strong> общ<strong>и</strong>ннаяземля, то она по <strong>и</strong>стечен<strong>и</strong>ю <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естного срока дел<strong>и</strong>тся, <strong>и</strong>каждый общ<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>к, хотя немного земл<strong>и</strong>цы, а будет <strong>и</strong>меть, апр<strong>и</strong> под<strong>в</strong>орном <strong>в</strong>ладен<strong>и</strong><strong>и</strong> дойдет до того, что негде будетпоста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть <strong>и</strong>збу» 26 .97


Пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ерженность крестьянст<strong>в</strong>а общ<strong>и</strong>нным устоямнаход<strong>и</strong>ло с<strong>в</strong>ое <strong>в</strong>ыражен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> том, что сельск<strong>и</strong>е сходыотказы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь дать соглас<strong>и</strong>е на <strong>в</strong>ыдел отрубных участко<strong>в</strong>. Поданным земского отдела МВД, к 1912 г. <strong>и</strong>з ч<strong>и</strong>сладомохозяе<strong>в</strong>, зая<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х об укреплен<strong>и</strong><strong>и</strong> земл<strong>и</strong> <strong>в</strong>собст<strong>в</strong>енность, общест<strong>в</strong>енных пр<strong>и</strong>го<strong>в</strong>оро<strong>в</strong> не получ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>Тамбо<strong>в</strong>ской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> — 85,5%, <strong>в</strong> Орло<strong>в</strong>ской — 68,8%, <strong>в</strong>Курской — 51,0% 27 . Губернатор одной <strong>и</strong>з самыхблагополучных <strong>в</strong> этом плане губерн<strong>и</strong>й (Курской), Г<strong>и</strong>льхен <strong>в</strong>с<strong>в</strong>оем п<strong>и</strong>сьме Столып<strong>и</strong>ну указы<strong>в</strong>ал на пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны, тормозящ<strong>и</strong>ереал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю указа от 9 ноября 1906 г. Он, <strong>в</strong> частност<strong>и</strong>,отмечал: «Прежде <strong>в</strong>сего — это <strong>в</strong>раждебное отношен<strong>и</strong>еотдельных сельск<strong>и</strong>х общест<strong>в</strong> к зая<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ю домохозяе<strong>в</strong> о<strong>в</strong>ыходе <strong>и</strong>з общ<strong>и</strong>ны путем укреплен<strong>и</strong>я надельной земл<strong>и</strong>,такое отношен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ыражается <strong>в</strong> отказе <strong>в</strong> больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>еслучае<strong>в</strong> <strong>в</strong>ыдать требуемые пр<strong>и</strong>го<strong>в</strong>оры, угрозе л<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>хпастб<strong>и</strong>ща, про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>ест<strong>и</strong> нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>е» 28 . З<strong>и</strong>мой 1908 г.непременный член Лебедянской уездной ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong><strong>и</strong>Тамбо<strong>в</strong>ской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> Росто<strong>в</strong>це<strong>в</strong> со<strong>в</strong>ерш<strong>и</strong>л объезд <strong>в</strong>сех<strong>в</strong>олостей уезда <strong>и</strong> беседо<strong>в</strong>ал с крестьянам<strong>и</strong> о реформе,пытаясь спрогноз<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать ее результаты. Прогноз былнеутеш<strong>и</strong>телен: «Беседы показал<strong>и</strong>, что сельское населен<strong>и</strong>есо<strong>в</strong>ершенно не подгото<strong>в</strong>лено к ш<strong>и</strong>рокому <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>ю <strong>и</strong>дейед<strong>и</strong>нол<strong>и</strong>чной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> <strong>и</strong>, что есл<strong>и</strong> отдельныедомохозяе<strong>в</strong>а <strong>и</strong>з ч<strong>и</strong>сла укреп<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х наделы <strong>и</strong> желают<strong>в</strong>ыдел<strong>и</strong>ть землю <strong>и</strong>з общ<strong>и</strong>ны, то сам<strong>и</strong> общ<strong>и</strong>ны крайне<strong>в</strong>раждебно относятся к такому <strong>в</strong>ыделу <strong>и</strong> отказы<strong>в</strong>аются<strong>в</strong>ход<strong>и</strong>ть <strong>в</strong> соглашен<strong>и</strong>е о его усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях» 29 .Даже те сельск<strong>и</strong>е общест<strong>в</strong>а, которые под наж<strong>и</strong>момначальст<strong>в</strong>а да<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> с<strong>в</strong>ое «добро» на укреплен<strong>и</strong>е, послеупотреблял<strong>и</strong> <strong>в</strong>сю с<strong>и</strong>лу общест<strong>в</strong>енного мнен<strong>и</strong>я, чтобыжелающ<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ыйт<strong>и</strong> <strong>и</strong>з общ<strong>и</strong>ны <strong>и</strong>змен<strong>и</strong>л<strong>и</strong> с<strong>в</strong>ое решен<strong>и</strong>е.Только <strong>в</strong> 1-ом участке Богучарского уезда Воронежскойгуберн<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> 1909 г. было прекращено 40 дел об укреплен<strong>и</strong><strong>и</strong>по пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не отказа зая<strong>в</strong><strong>и</strong>телей. В целом, на наш <strong>в</strong>згляд,отказо<strong>в</strong> сельск<strong>и</strong>х общест<strong>в</strong> <strong>в</strong> укреплен<strong>и</strong><strong>и</strong> земл<strong>и</strong> <strong>в</strong>собст<strong>в</strong>енность было знач<strong>и</strong>тельно больше, нежел<strong>и</strong> <strong>и</strong>х98


отраз<strong>и</strong>ла стат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ка. Больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о м<strong>и</strong>рск<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>го<strong>в</strong>оро<strong>в</strong> неф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алось, а п<strong>и</strong>сьменную форму он<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мал<strong>и</strong>, есл<strong>и</strong>ходатай проя<strong>в</strong>лял настойч<strong>и</strong><strong>в</strong>ость (а мног<strong>и</strong>е <strong>в</strong>едь см<strong>и</strong>рял<strong>и</strong>сь)<strong>и</strong> требо<strong>в</strong>ал формального отказа. Земск<strong>и</strong>й начальн<strong>и</strong>к,пользуясь пра<strong>в</strong>ом, данным ему законом, осущест<strong>в</strong>ляладм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>ный <strong>в</strong>ыдел на осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующегопостано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я. Так<strong>и</strong>м образом, <strong>в</strong>ся <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>я о форме(добро<strong>в</strong>ольного <strong>и</strong>л<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>нуд<strong>и</strong>тельного) укреплен<strong>и</strong>яземельного надела <strong>и</strong>сход<strong>и</strong>ла от участко<strong>в</strong>ого земскогоначальн<strong>и</strong>ка. На этом уро<strong>в</strong>не про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>ло неумышленное(халатность) <strong>и</strong>л<strong>и</strong> сознательное (очко<strong>в</strong>т<strong>и</strong>рательст<strong>в</strong>о)<strong>и</strong>скажен<strong>и</strong>е отчетност<strong>и</strong>. В ходе ре<strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong><strong>и</strong> (1909 г.)делопро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а крестьянск<strong>и</strong>х учрежден<strong>и</strong>й Дм<strong>и</strong>тро<strong>в</strong>скогоуезда Орло<strong>в</strong>ской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> было отмечено, что «требуемойрег<strong>и</strong>страц<strong>и</strong><strong>и</strong> постано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й земского начальн<strong>и</strong>ка позакреплен<strong>и</strong>ю надельной земл<strong>и</strong> за крестьянам<strong>и</strong>, получ<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м<strong>и</strong>отказ <strong>в</strong> том со стороны с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х сельск<strong>и</strong>х общест<strong>в</strong>, не<strong>в</strong>едется» 30 . Есть осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я полагать, что так было не <strong>в</strong>одном уезде.Росс<strong>и</strong>йское крестьянст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е с<strong>в</strong>оемоказалось негото<strong>в</strong>ым отказаться от трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онногохозяйст<strong>в</strong>енного уклада <strong>в</strong> пользу <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальногоземлепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. Пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>а последнего не был<strong>и</strong> стольоче<strong>в</strong><strong>и</strong>дным<strong>и</strong>, а общ<strong>и</strong>на же, напрот<strong>и</strong><strong>в</strong>, демонстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ала с<strong>в</strong>оюпр<strong>и</strong>способляемость. Это отнюдь не означает, чтопро<strong>в</strong>од<strong>и</strong>мые <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю реформы был<strong>и</strong> <strong>и</strong>скусст<strong>в</strong>енным<strong>и</strong> <strong>и</strong> неот<strong>в</strong>ечал<strong>и</strong> объект<strong>и</strong><strong>в</strong>ным потребностям раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я русскогосела. Проблема заключалась <strong>в</strong> том, насколько <strong>в</strong>ластныемеропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ям хозяйст<strong>в</strong>еннойж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> русского села.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 См.: Тюка<strong>в</strong>к<strong>и</strong>н В. Г. Вел<strong>и</strong>корусское крестьянст<strong>в</strong>о <strong>и</strong>столып<strong>и</strong>нская аграрная реформа. М., 2001. С. 195.2 См.: Карпаче<strong>в</strong> М. Д. Столып<strong>и</strong>нская реформа <strong>в</strong>Воронежской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>: <strong>и</strong>тог<strong>и</strong> <strong>и</strong> урок<strong>и</strong> аграрного реформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я99


Общест<strong>в</strong>енная ж<strong>и</strong>знь <strong>в</strong> Центральной Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> XVI—XX <strong>в</strong><strong>в</strong>. Сб.науч. труд. Воронеж, 1995. С. 169.3 Тюка<strong>в</strong>к<strong>и</strong>н В. Г. Указ. соч. С. 173.4 Анф<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> А. М. Крестьянское хозяйст<strong>в</strong>о Е<strong>в</strong>ропейскойРосс<strong>и</strong><strong>и</strong>. 1881—1904. М., 1980. С. 98.5 Его же. Но<strong>в</strong>ые собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> (<strong>и</strong>з <strong>и</strong>того<strong>в</strong> столып<strong>и</strong>нскойреформы) // Крестьяно<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е. Истор<strong>и</strong>я, Теор<strong>и</strong>я. Со<strong>в</strong>ременность.Ежегодн<strong>и</strong>к. М., 1996. С. 62.6 Хауке О. А. Крестьянское земельное пра<strong>в</strong>о. М., 1914.С. 147.7 Там же.8 РГИА. Ф. 1291. Оп. 120. Д. 24. Л. 24.9 Анф<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> А. М. Но<strong>в</strong>ые собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> … С. 66.10 Ес<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> С. А. Крестьянское хозяйст<strong>в</strong>о Тамбо<strong>в</strong>скойгуберн<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> начале ХХ <strong>в</strong>ека (1900—1921 гг.) Тамбо<strong>в</strong>, 1998. С. 3611 Черныше<strong>в</strong> И. В. Общ<strong>и</strong>на после 9 ноября 1906 г. (Поанкетам Вольного Эконом<strong>и</strong>ческого Общест<strong>в</strong>а). Пг., 1917. Ч. 1.С. 14.12 См.: М<strong>и</strong>роно<strong>в</strong> Б. Н. Соц<strong>и</strong>альная <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. Т. 1.СПб., 2000. С. 481—482.13 Черныше<strong>в</strong> И. В. Указ. соч. С. 48.14 Ц<strong>и</strong>т. по: С<strong>и</strong>дельн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> С.М. Аграрная реформаСтолып<strong>и</strong>на. М., 1973. С. 260.15 Ц<strong>и</strong>т. по: Токаре<strong>в</strong> Н. В. О некоторых аспектах про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>ястолып<strong>и</strong>нской аграрной реформы <strong>в</strong> Тамбо<strong>в</strong>ской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> // ТрудыТамбо<strong>в</strong>ского ф<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ала юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческого <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тута МВД за <strong>в</strong>тороеполугод<strong>и</strong>е 2000 г. Тамбо<strong>в</strong>, 2000. Вып. 3. С. 59.16 См.: Черныше<strong>в</strong> И. В. Указ. соч. С. 42.17 РГАИ. Ф. 1291. Оп. 31. Д. 49. Л. 147.18 Черныше<strong>в</strong> И. В. Указ. соч. С. 48.19 Труды непременных члено<strong>в</strong> губернск<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong><strong>и</strong>й <strong>и</strong>землеустро<strong>и</strong>тельных ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>й. 10—23 ян<strong>в</strong>аря 1909 г. СПб., 1909.С. 257.20 Гурко В. И. Черты <strong>и</strong> с<strong>и</strong>луэты прошлого: Пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о <strong>и</strong>общест<strong>в</strong>енность <strong>в</strong> царст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е Н<strong>и</strong>колая II <strong>в</strong> <strong>и</strong>зображен<strong>и</strong><strong>и</strong>со<strong>в</strong>ременн<strong>и</strong>ка. М., 2000. С. 200.21 Черныше<strong>в</strong> И. В. Указ. соч. С. 24.22 Ц<strong>и</strong>т. по: Анф<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> А. М. П. А. Столып<strong>и</strong>н <strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йскоекрестьянст<strong>в</strong>о. М., 2002. С. 128.100


23 Пр<strong>и</strong>луцк<strong>и</strong>й А. М. Курское земст<strong>в</strong>о <strong>и</strong> столып<strong>и</strong>нскоеземлеустройст<strong>в</strong>о // Общест<strong>в</strong>енная ж<strong>и</strong>знь Центрального Черноземья<strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> XVIII — начале XX <strong>в</strong>ека. Воронеж, 2002. С. 113.24 Черныше<strong>в</strong> И.В. Указ. соч. С. 55.25 Ес<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> С. А. Указ. соч. С. 38.26 Черныше<strong>в</strong> И. В. Указ. соч. С. 51.27 РГИА. Ф. 1291. Оп. 119. Д. 73. Л. 56.28 Там же. Оп. 63. Д. 22. Л. 79 об. — 80.29 Там же. Ф. 1284. Оп. 194. 1909. Д. 66. Л. 12.30 Там же. Ф. 1291. Оп. 31. Д. 144. Л. 91 об.101


В. А. Бондаре<strong>в</strong>, А. С. Ле<strong>в</strong>ак<strong>и</strong>нРАСКУЛАЧИВАНИЕ КАК КОНТРМОДЕРНИЗАЦИЯ(НА ПРИМЕРЕ ЮГА РОССИИ)Важнейшей <strong>и</strong> сложнейшей задачей, доста<strong>в</strong>шейсябольше<strong>в</strong><strong>и</strong>кам <strong>в</strong> наследст<strong>в</strong>о от царского реж<strong>и</strong>ма, я<strong>в</strong>ляласьмодерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я как страны <strong>в</strong> целом, так <strong>и</strong>, <strong>в</strong> частност<strong>и</strong>, сельскогохозяйст<strong>в</strong>а. Будуч<strong>и</strong> <strong>в</strong> досо<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>й пер<strong>и</strong>од занят<strong>и</strong>емпода<strong>в</strong>ляющего больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а населен<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>мпер<strong>и</strong><strong>и</strong>,предста<strong>в</strong>ляя собой од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з <strong>в</strong>едущ<strong>и</strong>х секторо<strong>в</strong> эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong>,аграрное про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о по <strong>и</strong>тогам Гражданской <strong>в</strong>ойныпр<strong>и</strong>обрело еще большее значен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с тяжелейшейразрухой промышленност<strong>и</strong>. Раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е сельхозпро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>пере<strong>в</strong>од его на качест<strong>в</strong>енно но<strong>в</strong>ый уро<strong>в</strong>ень предста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> собойодно <strong>и</strong>з усло<strong>в</strong><strong>и</strong>й <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, которая формул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аласьпарт<strong>и</strong>йно-со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>м руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>ом <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е ж<strong>и</strong>зненнонеобход<strong>и</strong>мого меропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я. В целом, соц<strong>и</strong>альноэконом<strong>и</strong>ческаямодерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я со<strong>в</strong>етской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> быланемысл<strong>и</strong>ма без пер<strong>в</strong>оочередных преобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й сельскогохозяйст<strong>в</strong>а, напра<strong>в</strong>ленных на его <strong>и</strong>нтенс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>ю,рац<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю, по<strong>в</strong>ышен<strong>и</strong>е продукт<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong>.Оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно, что результат<strong>и</strong><strong>в</strong>ность больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стскоймодерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> аграрной сферы <strong>в</strong> знач<strong>и</strong>тельной мере за<strong>в</strong><strong>и</strong>села от<strong>в</strong>ыбора ее сценар<strong>и</strong>я <strong>и</strong> нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>я <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не тех слое<strong>в</strong> <strong>и</strong> группнаселен<strong>и</strong>я, которые могл<strong>и</strong> соста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть соц<strong>и</strong>альную базусоот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х преобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й. Хотя со<strong>в</strong>етскаямодерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я, как <strong>и</strong> любая другая <strong>в</strong> отечест<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>,про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лась «с<strong>в</strong>ерху», <strong>в</strong>се же ее т<strong>в</strong>орцы не <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong>обойт<strong>и</strong>сь без за<strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>анного участ<strong>и</strong>я более <strong>и</strong>л<strong>и</strong> менеезнач<strong>и</strong>тельной част<strong>и</strong> сельского соц<strong>и</strong>ума (к тому же, деф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>тсоц<strong>и</strong>альной поддержк<strong>и</strong> мог негат<strong>и</strong><strong>в</strong>но отраз<strong>и</strong>ться не только насамом процессе реформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я сельского хозяйст<strong>в</strong>а, но <strong>и</strong> напрочност<strong>и</strong> результато<strong>в</strong> этого процесса). Естест<strong>в</strong>енно, что успех


каждого конкретного <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>анта реформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я сельскогохозяйст<strong>в</strong>а напрямую за<strong>в</strong><strong>и</strong>сел от того, удалось л<strong>и</strong> реформаторамобеспеч<strong>и</strong>ть себе поддержку тех групп населен<strong>и</strong>я дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>,которые акт<strong>и</strong><strong>в</strong>но поддерж<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>и</strong>менно этот <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ант. Анал<strong>и</strong>зсобыт<strong>и</strong>й, про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йской (со<strong>в</strong>етской) дере<strong>в</strong>не <strong>в</strong>1920—1930 гг., дает осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я ут<strong>в</strong>ерждать, что <strong>в</strong> рамках д<strong>в</strong>ухэт<strong>и</strong>х десят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>й сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> заметные разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>я между<strong>и</strong>збранным<strong>и</strong> больше<strong>в</strong><strong>и</strong>кам<strong>и</strong> <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>антам<strong>и</strong> модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>аграрной сферы <strong>и</strong>, соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно, между соц<strong>и</strong>альнымфундаментом модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, форм<strong>и</strong>руемым на селе органам<strong>и</strong><strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> со<strong>в</strong>етского государст<strong>в</strong>а.По спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ой оценке Г. Ф. Доброноженко, «<strong>в</strong> 1920-егоды <strong><strong>в</strong>ласть</strong> должна была сделать <strong>в</strong>ыбор, от которогоза<strong>в</strong><strong>и</strong>села судьба нэпо<strong>в</strong>ской модел<strong>и</strong> модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>: <strong>и</strong>л<strong>и</strong> опорана ант<strong>и</strong>модерн<strong>и</strong>заторск<strong>и</strong>е сло<strong>и</strong> — мало<strong>и</strong>мущ<strong>и</strong>х крестьян,<strong>и</strong>л<strong>и</strong> опора на промодерн<strong>и</strong>заторск<strong>и</strong>е сло<strong>и</strong> — состоятельных <strong>и</strong>предпр<strong>и</strong><strong>и</strong>мч<strong>и</strong><strong>в</strong>ых крестьян» 1 . В усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях нэпа больше<strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong>оказал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> затруднен<strong>и</strong><strong>и</strong>. Классо<strong>в</strong>ые пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пыбольше<strong>в</strong><strong>и</strong>стской <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> д<strong>и</strong>кто<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> парт<strong>и</strong>йносо<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>морганам ор<strong>и</strong>ент<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аться на бедняцко-батрацк<strong>и</strong>есло<strong>и</strong> дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, которые реш<strong>и</strong>тельно поддерж<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>коммун<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>, но от которых на<strong>и</strong><strong>в</strong>но было ож<strong>и</strong>датьрезультат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>й по модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> сельскогохозяйст<strong>в</strong>а. Заж<strong>и</strong>точное крестьянст<strong>в</strong>о апр<strong>и</strong>ор<strong>и</strong> сч<strong>и</strong>талось<strong>в</strong>рагом со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, но <strong>и</strong>менно оно <strong>и</strong>мело <strong>в</strong>се шансыпреобразо<strong>в</strong>ать аграрную сферу, пользуясь про<strong>и</strong>зошедшей <strong>в</strong>рамках нэпа л<strong>и</strong>берал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ей <strong>в</strong>нутренней пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>компарт<strong>и</strong><strong>и</strong>. В конечном <strong>и</strong>тоге больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стское руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>оостано<strong>в</strong><strong>и</strong>лось на компром<strong>и</strong>ссном <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>анте: сохраняя ста<strong>в</strong>куна не<strong>и</strong>мущее крестьянст<strong>в</strong>о («ант<strong>и</strong>модерн<strong>и</strong>заторск<strong>и</strong>е сло<strong>и</strong>»,по меткому замечан<strong>и</strong>ю Доброноженко), предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong><strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> дал<strong>и</strong> <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ным <strong>и</strong> предпр<strong>и</strong><strong>и</strong>мч<strong>и</strong><strong>в</strong>ымземледельцам <strong>в</strong>озможность хозяйст<strong>в</strong>енного роста,дост<strong>и</strong>гаемого не путем эксплуатац<strong>и</strong><strong>и</strong>, а путем раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я <strong>и</strong>рац<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>енной базы. В масштабах <strong>в</strong>сейдере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> это могло <strong>в</strong>ыраз<strong>и</strong>ться <strong>в</strong> модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> сельскогохозяйст<strong>в</strong>а. Так<strong>и</strong>м образом, соц<strong>и</strong>альной базой модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>103


<strong>в</strong> 1920-х гг. был<strong>и</strong> <strong>и</strong>збраны средн<strong>и</strong>е <strong>и</strong> заж<strong>и</strong>точные сло<strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>а, а <strong>и</strong>х а<strong>в</strong>ангардом стал<strong>и</strong> так назы<strong>в</strong>аемые«культурные» хозяйст<strong>в</strong>а, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> «культурн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>».Крестьяне-«культурн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>» предста<strong>в</strong>ляют собойун<strong>и</strong>кальный феномен доколхозной со<strong>в</strong>етской дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>,практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> не ос<strong>в</strong>ещенный <strong>в</strong> отечест<strong>в</strong>енной<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong>, что актуал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>рует задачу научного<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я данного феномена. К «культурным» хозяйст<strong>в</strong>ам<strong>в</strong> 1920-х гг. пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>слял<strong>и</strong>сь «только трудо<strong>в</strong>ые хозяйст<strong>в</strong>а, …которые не пользуются годо<strong>в</strong>ым <strong>и</strong> сроко<strong>в</strong>ым (5—6 мес.)наемным трудом». Друг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> кр<strong>и</strong>тер<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> «культурных»хозяйст<strong>в</strong> я<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь ш<strong>и</strong>рокое <strong>и</strong> с<strong>и</strong>стемат<strong>и</strong>ческое пр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong>ено<strong>в</strong>ейш<strong>и</strong>х дост<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>й сельхознаук<strong>и</strong>, передо<strong>в</strong>ые технолог<strong>и</strong>йрастен<strong>и</strong>е<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а, ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отно<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> т. д.; тесная с<strong>в</strong>язь сагрономам<strong>и</strong> <strong>и</strong> работа под <strong>и</strong>х руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>ом, на осно<strong>в</strong>е<strong>и</strong>спытанных методо<strong>в</strong> <strong>и</strong> агроном<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х указан<strong>и</strong>й; содейст<strong>в</strong><strong>и</strong>е«делу хозяйст<strong>в</strong>енного подъема окружающей дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> <strong>в</strong> целомкак распространен<strong>и</strong>ем с/х знан<strong>и</strong>й…, так <strong>и</strong> практ<strong>и</strong>ческойработой по задан<strong>и</strong>ям Зем.[ельных] органо<strong>в</strong>». Именно так<strong>и</strong>екр<strong>и</strong>тер<strong>и</strong><strong>и</strong> указы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь, <strong>в</strong> частност<strong>и</strong>, <strong>в</strong> пр<strong>и</strong>нятой <strong>в</strong>есной 1925 г.сотрудн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong> Се<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казского крае<strong>в</strong>ого земельногоупра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я (крайзу) резолюц<strong>и</strong><strong>и</strong> «По <strong>в</strong>опросу о крестьянахкультурн<strong>и</strong>ках»2 .Деятельность «культурн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>» была многообразна. Ееформы <strong>и</strong> напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я за<strong>в</strong><strong>и</strong>сел<strong>и</strong> как от л<strong>и</strong>чных пр<strong>и</strong>страст<strong>и</strong>йкаждого конкретного «культурного» земледельца, так <strong>и</strong> отхозяйст<strong>в</strong>енной спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> того селен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>л<strong>и</strong> района, <strong>в</strong>которых он прож<strong>и</strong><strong>в</strong>ал. Мног<strong>и</strong>е «культурн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>» <strong>в</strong>ып<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>спец<strong>и</strong>альную сельскохозяйст<strong>в</strong>енную л<strong>и</strong>тературу <strong>и</strong>,осно<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>аясь на содержащ<strong>и</strong>хся здесь матер<strong>и</strong>алах <strong>и</strong>рекомендац<strong>и</strong>ях, пр<strong>и</strong>менял<strong>и</strong> <strong>в</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong>ах эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ныепр<strong>и</strong>емы земледел<strong>и</strong>я (снегозадержан<strong>и</strong>е, черный пар,культ<strong>и</strong><strong>в</strong>ац<strong>и</strong>ю, пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льные се<strong>в</strong>ообороты, <strong>и</strong> др.), <strong>в</strong>ыращ<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>но<strong>в</strong>ые сельскохозяйст<strong>в</strong>енные культуры (кенаф, клеще<strong>в</strong><strong>и</strong>на,соя, <strong>и</strong> пр.), улучшал<strong>и</strong> сорта трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онно <strong>в</strong>озделы<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся <strong>в</strong><strong>и</strong>х краях культур (той же пшен<strong>и</strong>цы), раз<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong> болеепродукт<strong>и</strong><strong>в</strong>ные породы скота, <strong>и</strong> т. д. 3 .104


Насколько можно суд<strong>и</strong>ть по <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>мся <strong>в</strong> нашемраспоряжен<strong>и</strong><strong>и</strong> матер<strong>и</strong>алам, «культурн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о» <strong>в</strong>доколхозной дере<strong>в</strong>не не отл<strong>и</strong>чалось ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>м<strong>и</strong> масштабам<strong>и</strong>.Так, Ейск<strong>и</strong>й районный земельный отдел (райзо) Юго-Восточного края <strong>в</strong> отчете за 1923—1924 гг. отмечал, что <strong>в</strong>о<strong>в</strong>сем районе <strong>и</strong>мел<strong>и</strong>сь только 4 «образцо<strong>в</strong>ых хозяйст<strong>в</strong>а»:3 «зерно<strong>в</strong>о-ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отно<strong>в</strong>одческ<strong>и</strong>е» <strong>и</strong> одно «садо<strong>в</strong>ое» 4 . Когда <strong>в</strong>октябре 1925 г. <strong>в</strong> селе Ле<strong>в</strong>окумском Терского округа Се<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казского края состоялась районная конференц<strong>и</strong>якрестьян-«культурн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>», на нее со <strong>в</strong>сего района пр<strong>и</strong>был<strong>и</strong>л<strong>и</strong>шь 28 чело<strong>в</strong>ек 5 .Росту ч<strong>и</strong>сленност<strong>и</strong> «культурн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>» мешал<strong>и</strong> нетолько эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е факторы, како<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> я<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сьхарактерные для больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а крестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong>недостаток <strong>и</strong>л<strong>и</strong> полное отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е <strong>и</strong>н<strong>в</strong>ентаря, тягло<strong>в</strong>огоскота, качест<strong>в</strong>енного посе<strong>в</strong>ного матер<strong>и</strong>ала, <strong>и</strong> пр. В концеконцо<strong>в</strong>, «культурн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>» потому <strong>и</strong> <strong>и</strong>мено<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь так, чтострем<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь улучш<strong>и</strong>ть с<strong>в</strong>ое хозяйст<strong>в</strong>о путем рац<strong>и</strong>онального<strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я тех скромных ресурсо<strong>в</strong>, которым<strong>и</strong> он<strong>и</strong>располагал<strong>и</strong>. В данном случае, на наш <strong>в</strong>згляд, <strong>в</strong>ажнее был<strong>и</strong>факторы соц<strong>и</strong>альные <strong>и</strong> пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е.Соц<strong>и</strong>альные препятст<strong>в</strong><strong>и</strong>я д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ю «культурн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>»заключал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> господст<strong>в</strong>е общ<strong>и</strong>ны, ослабленной <strong>в</strong> ходереформы П. А. Столып<strong>и</strong>на, но полностью <strong>в</strong>осстано<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>шей <strong>и</strong>укреп<strong>и</strong><strong>в</strong>шей с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>о <strong>в</strong>ремя бурных событ<strong>и</strong>й 1917—1922 гг. <strong>и</strong> <strong>в</strong> эпоху нэпа (по обосно<strong>в</strong>анному мнен<strong>и</strong>ю <strong>в</strong><strong>и</strong>дныхспец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>сто<strong>в</strong> <strong>в</strong> област<strong>и</strong> аграрной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>, к 1927 г.общ<strong>и</strong>нное устройст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> РСФСР ох<strong>в</strong>аты<strong>в</strong>ало 95,5%крестьянск<strong>и</strong>х земель 6 ). «Культурн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>» нарушал<strong>и</strong>характерную для общ<strong>и</strong>ны ура<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>ку, <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с чемзнач<strong>и</strong>тельная, а то <strong>и</strong> преобладающая, часть односельчанотнос<strong>и</strong>лась к н<strong>и</strong>м отр<strong>и</strong>цательно. Поэтому «культурныехозяе<strong>в</strong>а» стрем<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>ыдел<strong>и</strong>ться <strong>и</strong>з общ<strong>и</strong>ны куда-н<strong>и</strong>будь нахутор, что, однако, зачастую наталк<strong>и</strong><strong>в</strong>алось на прохладноеотношен<strong>и</strong>е больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стского руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а, дела<strong>в</strong>шего ста<strong>в</strong>куне на <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальные, а на коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>ные формыземлепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. Кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>куя поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ю <strong>в</strong>ластей, од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з105


предпр<strong>и</strong><strong>и</strong>мч<strong>и</strong><strong>в</strong>ых земледельце<strong>в</strong> п<strong>и</strong>сал <strong>в</strong> «Крестьянскуюгазету» <strong>в</strong> 1927 г.: «бездельный хозя<strong>и</strong>н на хуторе за<strong>в</strong>янет, ноне надо держать нас<strong>и</strong>льно культурн<strong>и</strong>ка <strong>в</strong> общ<strong>и</strong>не, апредоста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть ему <strong>в</strong>озможность <strong>в</strong>ыйт<strong>и</strong> на хутор <strong>и</strong> чтобы онмог раз<strong>в</strong>ернуть с<strong>в</strong>ою деятельность на пользу себе <strong>и</strong>государст<strong>в</strong>у <strong>и</strong> показал пр<strong>и</strong>мер друг<strong>и</strong>м» 7 .Пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е же препятст<strong>в</strong><strong>и</strong>я «культурн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>у»заключал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> том, что далеко не каждый крестьян<strong>и</strong>н былгото<strong>в</strong>, напрягая <strong>в</strong>се с<strong>и</strong>лы, модерн<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать с<strong>в</strong>ое хозяйст<strong>в</strong>о.Пода<strong>в</strong>ляющее больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о населен<strong>и</strong>я дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, даже есл<strong>и</strong>оно <strong>в</strong>з<strong>и</strong>рало на дост<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я «культурн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>» не со злобой <strong>и</strong>л<strong>и</strong>за<strong>в</strong><strong>и</strong>стью, а с <strong>в</strong>осх<strong>и</strong>щен<strong>и</strong>ем, не только не могло, но <strong>и</strong> нехотело менять патр<strong>и</strong>архальный уклад ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> <strong>и</strong>, <strong>в</strong> частност<strong>и</strong>,трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онный ст<strong>и</strong>ль хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. Пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мая <strong>в</strong>о<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е подобные пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е дом<strong>и</strong>нанты,стано<strong>в</strong><strong>и</strong>тся ясно, <strong>в</strong> чем была пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>на того, что <strong>в</strong> Донецкомокруге, как печально констат<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ало местное земупра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е<strong>в</strong> начале 1924 г., «зая<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й от граждан желающ<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ест<strong>и</strong>показательные участк<strong>и</strong> той <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ной культуры непоступало» 8 . В ноябре 1926 г. сотрудн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> Багае<strong>в</strong>скогорайкома ВКП (б) Се<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казского края пр<strong>и</strong>зна<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>:«культурн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong> хлеборобам<strong>и</strong> на селе я<strong>в</strong>ляются покабольшей частью кулацкая масса, но даже <strong>и</strong> тако<strong>в</strong>ых мало» 9 .В 1936 г. старш<strong>и</strong>й агроном Сальского района Азо<strong>в</strong>о-Черноморского края И. И. Востр<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>в</strong>спом<strong>и</strong>нал, что <strong>в</strong>предшест<strong>в</strong>ующее десят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>е «практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> агроному<strong>и</strong>ногда уда<strong>в</strong>алось стро<strong>и</strong>ть с<strong>в</strong>ою работу <strong>в</strong> отдельныхсередняцк<strong>и</strong>х, а часто <strong>и</strong> кулацк<strong>и</strong>х, так назы<strong>в</strong>аемых«культурных» хозяйст<strong>в</strong>ах», но успех<strong>и</strong> эт<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong>служ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>есьма слабым пр<strong>и</strong>мером для друг<strong>и</strong>х крестьян 10 .Все же, как предста<strong>в</strong>ляется, <strong>в</strong> 1920-х гг. у«культурн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>а» был<strong>и</strong> <strong>в</strong>полне реальные шансыпре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>ться <strong>в</strong> относ<strong>и</strong>тельно ш<strong>и</strong>рокое д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>еед<strong>и</strong>номышленн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыступ<strong>и</strong>ть соц<strong>и</strong>альным фундаментоммодерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> аграрного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а. Осозна<strong>в</strong>ая общностьс<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong> <strong>и</strong> с<strong>в</strong>ое духо<strong>в</strong>ное родст<strong>в</strong>о, «культурн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>»стрем<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь к объед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>ю, о чем с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>106


неоднократно про<strong>в</strong>од<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся <strong>и</strong>м<strong>и</strong> слеты <strong>и</strong> съезды.Изда<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йся на протяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> 1920-х гг. <strong>в</strong> Моск<strong>в</strong>е журнал«Но<strong>в</strong>ая дере<strong>в</strong>ня» стал, с<strong>в</strong>оего рода, рупором «культурных»крестьян, дел<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся на его стран<strong>и</strong>цах с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м опытом поулучшен<strong>и</strong>ю <strong>и</strong> рац<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> собст<strong>в</strong>енных хозяйст<strong>в</strong>.Некоторое <strong>в</strong>ремя «культурн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о» пользо<strong>в</strong>алосьподдержкой парт<strong>и</strong>йно-со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>х структур, <strong>в</strong><strong>и</strong>де<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х <strong>в</strong> немсредст<strong>в</strong>о раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я сельского хозяйст<strong>в</strong>а. Предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong><strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>дел<strong>и</strong> с<strong>в</strong>оей задачей ст<strong>и</strong>мул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать«культурн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о» <strong>и</strong> расш<strong>и</strong>рять ряды так<strong>и</strong>х <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных,предпр<strong>и</strong><strong>и</strong>мч<strong>и</strong><strong>в</strong>ых крестьян. Нередко (более того, — какпра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло) <strong>и</strong>нно<strong>в</strong>ац<strong>и</strong>онная деятельность «культурн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>»протекала под руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>ом <strong>и</strong> пр<strong>и</strong> поддержке опытно<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ательск<strong>и</strong>хучрежден<strong>и</strong>й, агрономо<strong>в</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> же органо<strong>в</strong><strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> — районных, окружных, областных <strong>и</strong>л<strong>и</strong> крае<strong>в</strong>ыхземельных упра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й. Так, <strong>в</strong> ян<strong>в</strong>аре 1924 г. Донецкоеокружное земупра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е про<strong>в</strong>ело <strong>в</strong> 13 сельск<strong>и</strong>х населенныхпунктах 23 лекц<strong>и</strong><strong>и</strong> на темы «Поч<strong>в</strong>а <strong>и</strong> ее строен<strong>и</strong>е», «Как<strong>в</strong>ыбрать хорошую молочную коро<strong>в</strong>у», «Что такоесе<strong>в</strong>ооборот», «Сорная раст<strong>и</strong>тельность <strong>и</strong> борьба с нею», <strong>и</strong>т. п. В общей сложност<strong>и</strong>, лекц<strong>и</strong><strong>и</strong> прослушал<strong>и</strong> более 3,3 тыс.местных крестьян 11 .Предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> награждал<strong>и</strong> «культурн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>»почетным<strong>и</strong> грамотам<strong>и</strong>, пох<strong>в</strong>альным<strong>и</strong> л<strong>и</strong>стам<strong>и</strong>, пр<strong>и</strong>суждал<strong>и</strong><strong>и</strong>м прем<strong>и</strong><strong>и</strong> на районных сельскохозяйст<strong>в</strong>енных <strong>в</strong>ыста<strong>в</strong>ках(устра<strong>и</strong><strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся, как пра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло, осенью, по окончан<strong>и</strong><strong>и</strong>осно<strong>в</strong>ных сельхозработ), ста<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>х <strong>в</strong> пр<strong>и</strong>мер друг<strong>и</strong>мкрестьянам. Именно по <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>е <strong>в</strong>ластей про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сьсо<strong>в</strong>ещан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> съезды «культурных хозяе<strong>в</strong>», пре<strong>в</strong>раща<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся<strong>в</strong> форумы по обмену опытом. В 1925 г. съезды«культурн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>» прошл<strong>и</strong> <strong>в</strong> Майкопском, Ста<strong>в</strong>ропольском <strong>и</strong>Терском округах Се<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казского края 12 . В ян<strong>в</strong>аре 1926 г.<strong>в</strong> Росто<strong>в</strong>е-на-Дону состоялось со<strong>в</strong>ещан<strong>и</strong>е «земельныхработн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, хлеборобо<strong>в</strong> <strong>и</strong> культурн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> Се<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казскогокрая», орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анное крайзу; пр<strong>и</strong>чем <strong>в</strong>ысш<strong>и</strong>е руко<strong>в</strong>одящ<strong>и</strong>еработн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> крайзу пр<strong>и</strong>нял<strong>и</strong> ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ейшее участ<strong>и</strong>е <strong>в</strong> докладах <strong>и</strong>прен<strong>и</strong>ях 13 .107


Несмотря на отстраненное <strong>и</strong>л<strong>и</strong> отр<strong>и</strong>цательноеотношен<strong>и</strong>е больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а сельск<strong>и</strong>х ж<strong>и</strong>телей к«культурн<strong>и</strong>кам», у н<strong>и</strong>х <strong>в</strong>се-так<strong>и</strong> был<strong>и</strong> <strong>и</strong> поч<strong>и</strong>тател<strong>и</strong>, <strong>и</strong>последо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong> <strong>и</strong>з ч<strong>и</strong>сла односельчан. В 1925 г. за<strong>в</strong>едующ<strong>и</strong>йСе<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казск<strong>и</strong>м крайзу С. Од<strong>и</strong>нцо<strong>в</strong> констат<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал«желан<strong>и</strong>е крестьян<strong>и</strong>на <strong>и</strong> казака улучш<strong>и</strong>ть сельскоехозяйст<strong>в</strong>о» 14 . Багае<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>е партработн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, хотя <strong>и</strong> го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>л<strong>и</strong> омалоч<strong>и</strong>сленност<strong>и</strong> «культурн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>», тем не менее, отмечал<strong>и</strong>,что районную сельхоз<strong>в</strong>ыста<strong>в</strong>ку посет<strong>и</strong>л<strong>и</strong> 1,5 тыс. чело<strong>в</strong>ек, а«поля, пр<strong>и</strong>способленные к но<strong>в</strong>ой обработке земл<strong>и</strong>, даютполож<strong>и</strong>тельные результаты, <strong>и</strong> наше крестьянст<strong>в</strong>о <strong>и</strong>казачест<strong>в</strong>о, <strong>в</strong><strong>и</strong>дя это нач<strong>и</strong>нает уже пр<strong>и</strong>спосабл<strong>и</strong><strong>в</strong>аться кпоказательным участкам» 15 .Однако судьба не была благосклонна к «культурнымхозяе<strong>в</strong>ам», <strong>и</strong>бо больше<strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong> недолго дар<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>м с<strong>в</strong>оеблагосклонное <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е. Раз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ая <strong>и</strong> улучшая с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>хозяйст<strong>в</strong>а, «культурн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>», естест<strong>в</strong>енно, улучшал<strong>и</strong> <strong>и</strong>собст<strong>в</strong>енное матер<strong>и</strong>альное положен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>л<strong>и</strong>, попросту го<strong>в</strong>оря,богател<strong>и</strong>. Но то, что было естест<strong>в</strong>енно <strong>и</strong> д<strong>и</strong>кто<strong>в</strong>алось сам<strong>и</strong>мтечен<strong>и</strong>ем нормальной чело<strong>в</strong>еческой ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, с точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>ябольше<strong>в</strong><strong>и</strong>стской <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong><strong>и</strong> казалось страшным грехом. В<strong>и</strong>дяс<strong>в</strong>ою опору <strong>в</strong> беднейш<strong>и</strong>х слоях сельского населен<strong>и</strong>я,больше<strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong> с <strong>в</strong>озраста<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м недо<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>ем <strong>в</strong>з<strong>и</strong>рал<strong>и</strong> набогате<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х «культурн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>», зая<strong>в</strong>ляя, что это — «кулацкаямасса» 16 . И, конечно, отста<strong>и</strong><strong>в</strong>аемый «культурн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>»<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ант модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, напом<strong>и</strong>на<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й «амер<strong>и</strong>канск<strong>и</strong>й»,«фермерск<strong>и</strong>й» путь раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, также не одобрялсякоммун<strong>и</strong>стам<strong>и</strong>.Во <strong>в</strong>торой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>не 1920-х гг. (особенно, <strong>в</strong> концеотмеченного десят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>я) «культурн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>» стал<strong>и</strong> <strong>в</strong>се чащеотождест<strong>в</strong>ляться с «кулакам<strong>и</strong>» <strong>и</strong> под<strong>в</strong>ергаться гонен<strong>и</strong>ям. Вноябре 1927 г. <strong>в</strong> журнале «Больше<strong>в</strong><strong>и</strong>к» была опубл<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>анастатья, <strong>в</strong> которой безапелляц<strong>и</strong>онно ут<strong>в</strong>ерждалось, что <strong>в</strong>дере<strong>в</strong>не «растет но<strong>в</strong>ый слой кулачест<strong>в</strong>а со с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м<strong>и</strong>отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>тельным<strong>и</strong> особенностям<strong>и</strong>. Этот кулак но<strong>в</strong>ого покроя,<strong>и</strong>ногда переформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анный т<strong>и</strong>п старого кулака, большейчастью более предпр<strong>и</strong><strong>и</strong>мч<strong>и</strong><strong>в</strong>ый <strong>и</strong> культурный хозя<strong>и</strong>н с108


деляческой пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ей» 17 . В мае 1927 г. на со<strong>в</strong>ещан<strong>и</strong><strong>и</strong>сельск<strong>и</strong>х парт<strong>и</strong>йных работн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> Донского округа Се<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казского края отмечалось, что <strong>в</strong>о <strong>в</strong>ремя пере<strong>в</strong>ыборо<strong>в</strong> <strong>в</strong>сельсо<strong>в</strong>еты хлеборобы-«культурн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>» «<strong>в</strong>о мног<strong>и</strong>х местах[был<strong>и</strong>] л<strong>и</strong>шены <strong>и</strong>зб<strong>и</strong>рательных пра<strong>в</strong>» 18 , то есть, пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>сленык «кулакам».Пон<strong>и</strong>мая, что <strong>и</strong>х но<strong>в</strong>аторская деятельностьне<strong>и</strong>збежно <strong>в</strong>ызо<strong>в</strong>ет репресс<strong>и</strong><strong>и</strong> со стороны <strong>в</strong>ластей, мног<strong>и</strong>е«культурн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>» отказал<strong>и</strong>сь от попыток раз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ать с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>хозяйст<strong>в</strong>а. Весьма характерны <strong>в</strong> этой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> <strong>в</strong>опросы,заданные одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з «культурн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>» Курской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>п<strong>и</strong>сьме, напра<strong>в</strong>ленном <strong>в</strong> конце 1927 г. на <strong>и</strong>мя председателяСо<strong>в</strong>наркома СССР <strong>и</strong> РСФСР А. И. Рыко<strong>в</strong>а: «не посч<strong>и</strong>тайте затруд, дайте <strong>и</strong>счерпы<strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>й от<strong>в</strong>ет, нужно л<strong>и</strong> <strong>в</strong>месте с <strong>в</strong>еснойделать закладку <strong>и</strong>нтенс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> разных отраслей с.х.? Ил<strong>и</strong>,чтобы со стороны <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> не было недо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>а, лучшес<strong>и</strong>деть спокойно?» 19 . Не пон<strong>и</strong>мая <strong>и</strong> не пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>маяпрот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong><strong>в</strong>шую здра<strong>в</strong>ому смыслу «классо<strong>в</strong>ую» лог<strong>и</strong>кубольше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ные хлеборобы <strong>и</strong>зл<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> с<strong>в</strong>ое<strong>в</strong>озмущен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> п<strong>и</strong>сьмах <strong>в</strong> «Крестьянскую газету»:«культурн<strong>и</strong>ку раз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ать с<strong>в</strong>ою деятельность н<strong>и</strong>как нельзя, а <strong>в</strong>настоящее <strong>в</strong>ремя он <strong>и</strong>зны<strong>в</strong>ает <strong>и</strong> будет <strong>и</strong>зны<strong>в</strong>ать <strong>и</strong> ждетулучшен<strong>и</strong>я, но дождется л<strong>и</strong> он <strong>и</strong>л<strong>и</strong> нет сказать трудно»,«энерг<strong>и</strong>чный элемент <strong>в</strong> государст<strong>в</strong>е <strong>и</strong>скусст<strong>в</strong>еннозадерж<strong>и</strong><strong>в</strong>ается <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оем раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> угоду слабой бедноте» 20 .Похороны же д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я «культурн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>» с<strong>в</strong>ерш<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь<strong>в</strong> ходе «раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я», сопро<strong>в</strong>ожда<strong>в</strong>шего <strong>и</strong>ст<strong>и</strong>мул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шего раз<strong>в</strong>ернутую стал<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>м реж<strong>и</strong>мом <strong>в</strong>конце 1920-х — начале 1930-х гг. пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ку нас<strong>и</strong>льст<strong>в</strong>еннойколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Как мы уже отмечал<strong>и</strong>, «культурн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>»был<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>слены больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong>деологам<strong>и</strong> к ч<strong>и</strong>слу«кулако<strong>в</strong>». Отождест<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е «культурн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>» с «кулакам<strong>и</strong>» <strong>в</strong>пода<strong>в</strong>ляющем больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е случае<strong>в</strong> было со<strong>в</strong>ершеннонепра<strong>в</strong>омерным, как <strong>и</strong> <strong>в</strong>ообще <strong>и</strong>зыскан<strong>и</strong>е предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телей«кулачест<strong>в</strong>а» <strong>в</strong> со<strong>в</strong>етской доколхозной дере<strong>в</strong>не. Впостсо<strong>в</strong>етской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong>опрек<strong>и</strong> лж<strong>и</strong><strong>в</strong>ымпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анным зая<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ям стал<strong>и</strong>н<strong>и</strong>сто<strong>в</strong> разных мастей109


(<strong>и</strong> разных поколен<strong>и</strong>й) доказано, что так назы<strong>в</strong>аемое«раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е» предста<strong>в</strong>ляло собой не л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong>ю«эксплуататорского класса» со<strong>в</strong>етской дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, а комплексмер по л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>н<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> стал<strong>и</strong>нского реж<strong>и</strong>ма (какреальных, так <strong>и</strong> потенц<strong>и</strong>альных), по запуг<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю крестьян <strong>и</strong>«заталк<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю» <strong>и</strong>х <strong>в</strong> колхозы. С учетом огромного масс<strong>и</strong><strong>в</strong>арассекреченных <strong>и</strong> опубл<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>анных документо<strong>в</strong>предста<strong>в</strong>ляется неопро<strong>в</strong>ерж<strong>и</strong>мым общепр<strong>и</strong>знанное сред<strong>и</strong>спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>сто<strong>в</strong> мнен<strong>и</strong>е о том, что под<strong>в</strong>ергш<strong>и</strong>еся репресс<strong>и</strong>ям <strong>в</strong>1930-х гг. «кулак<strong>и</strong>» — это соц<strong>и</strong>ально-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческая группакрестьян, сконстру<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анная по <strong>и</strong>дейно-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>мкр<strong>и</strong>тер<strong>и</strong>ям для устранен<strong>и</strong>я потенц<strong>и</strong>альных <strong>и</strong> реальныхпрот<strong>и</strong><strong>в</strong>н<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не» 21 .Именно «раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е» полож<strong>и</strong>ло предел<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческому быт<strong>и</strong>ю «культурных хозяе<strong>в</strong>» <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йской(со<strong>в</strong>етской) дере<strong>в</strong>не. В пер<strong>и</strong>од сплошной коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>,когда предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> пр<strong>и</strong> поддержке разного рода«акт<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>сто<strong>в</strong>» чуть л<strong>и</strong> не «с кро<strong>в</strong>ью», «с мясом» <strong>в</strong>ыры<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>» 22<strong>и</strong>з дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> «кулако<strong>в</strong>», под каток «раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я» попалонемало «культурн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>». Друг<strong>и</strong>е состоятельные крестьяне,<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ремя поня<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е, куда напра<strong>в</strong>лена «генеральная л<strong>и</strong>н<strong>и</strong>я»,сумел<strong>и</strong> <strong>и</strong>збежать <strong>в</strong>ластного удара. Го<strong>в</strong>оря, что «нас нечегораскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ать, мы <strong>и</strong> сам<strong>и</strong> раскулач<strong>и</strong>мся» 23 , он<strong>и</strong> сокращал<strong>и</strong>запашку, распрода<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> скот <strong>и</strong>, <strong>в</strong> конечном счете, бежал<strong>и</strong> <strong>и</strong>здере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. Некоторая часть «культурн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>», <strong>в</strong>прочем, уцелела<strong>и</strong> <strong>в</strong>л<strong>и</strong>лась <strong>в</strong> колхозы, где был<strong>и</strong> <strong>в</strong>остребо<strong>в</strong>аны <strong>и</strong>х знан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>опыт. В частност<strong>и</strong>, «культурн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>», как <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>е категор<strong>и</strong><strong>и</strong>«кулако<strong>в</strong>», <strong>и</strong>ме<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е до коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> сложныесельхозмаш<strong>и</strong>ны <strong>и</strong> уме<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е с н<strong>и</strong>м<strong>и</strong> обращаться,<strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> колхозах <strong>и</strong> МТС <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е механ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>,трактор<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>, а также бухгалтеро<strong>в</strong>, учетч<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, кладо<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>,<strong>и</strong> т. п. 24 . Но, даже есл<strong>и</strong> некоторые «культурн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>» уцелел<strong>и</strong> <strong>и</strong>сумел<strong>и</strong> устро<strong>и</strong>ться <strong>в</strong> коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анной дере<strong>в</strong>не, <strong>в</strong>се жеколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ала «культурн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о» как<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческое я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е.Так<strong>и</strong>м образом, «раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е», пом<strong>и</strong>мо прочего,предста<strong>в</strong>ляло собой <strong>и</strong> контрмодерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онную меру.110


Ун<strong>и</strong>чтожая <strong>в</strong> ходе «раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я» заж<strong>и</strong>точных, на<strong>и</strong>более<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных <strong>и</strong> предпр<strong>и</strong><strong>и</strong>мч<strong>и</strong><strong>в</strong>ых крестьян (<strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле, <strong>и</strong>«культурн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>»), больше<strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong> сокращал<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альную базумодерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> аграрного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а. Во <strong>в</strong>ремяколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> стал<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й реж<strong>и</strong>м сделал ста<strong>в</strong>ку не напромодерн<strong>и</strong>заторск<strong>и</strong>е, а на ант<strong>и</strong>модерн<strong>и</strong>заторск<strong>и</strong>е сло<strong>и</strong>дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, что не замедл<strong>и</strong>ло <strong>в</strong>ыраз<strong>и</strong>ться <strong>в</strong> кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>се аграрногопро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>не 1930-х гг., а <strong>в</strong>долго<strong>в</strong>ременной перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>е — <strong>в</strong> н<strong>и</strong>зкой эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong> <strong>и</strong>,более того, неж<strong>и</strong>знеспособност<strong>и</strong> колхозной с<strong>и</strong>стемы.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 Доброноженко Г. Ф. «Кулак<strong>и</strong>» <strong>в</strong> соц<strong>и</strong>альной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>кегосударст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> конце 1920-х — пер<strong>в</strong>ой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>не 1930-х гг. (наматер<strong>и</strong>алах Се<strong>в</strong>ерного края). А<strong>в</strong>тореф. д<strong>и</strong>с. … д. <strong>и</strong>. н. Архангельск,2010. С. 9.2 РГАЭ. Ф. 396. Оп. 3. Д. 576. Л. 30.3 ЦДНИРО (Центр документац<strong>и</strong><strong>и</strong> но<strong>в</strong>ейшей <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>Росто<strong>в</strong>. обл.). Ф. 5. Оп. 1. Д. 98. Л. 101; Захаро<strong>в</strong> Г. Мо<strong>и</strong> опыты сфосфор<strong>и</strong>том // Но<strong>в</strong>ая дере<strong>в</strong>ня. 1926. № 10. С. 46; Ш<strong>и</strong>роко<strong>в</strong> С. Как яполуч<strong>и</strong>л хорош<strong>и</strong>й скот // Там же. С. 47—48.4 ГАРО (Гос. арх<strong>и</strong><strong>в</strong> Росто<strong>в</strong>. обл.). Ф. 2563. Оп. 1. Д. 35.Л. 116 об.5 РГАЭ. Ф. 396. Оп. 3. Д. 795. Л. 613.6 Дан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong> В. П. Возн<strong>и</strong>кно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> паден<strong>и</strong>е со<strong>в</strong>етскогообщест<strong>в</strong>а: соц<strong>и</strong>альные <strong>и</strong>сток<strong>и</strong>, соц<strong>и</strong>альные последст<strong>в</strong><strong>и</strong>я // Росс<strong>и</strong>яна рубеже XXI <strong>в</strong>ека. Огляды<strong>в</strong>аясь на <strong>в</strong>ек м<strong>и</strong>ну<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й. М., 2000.С. 76; Шан<strong>и</strong>н Т. Обычное пра<strong>в</strong>о <strong>в</strong> крестьянском сообщест<strong>в</strong>е// Общест<strong>в</strong>енные наук<strong>и</strong> <strong>и</strong> со<strong>в</strong>ременность. 2003. № 1. С. 1217 РГАЭ. Ф. 396. Оп. 5. Д. 58. Л. 134.8 ГАРО. Ф. 2563. Оп. 1. Д. 35. Л. 17 об.9 ЦДНИ РО. Ф. 30. Оп. 1. Д. 1. Л. 11.10 Востр<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> И. И. После десят<strong>и</strong> лет (заметк<strong>и</strong> агронома)// Колхозный путь. 1936. № 3. С. 18.11 ГАРО. Ф. 2563. Оп. 1. Д. 35. Л. 8, 8 об.12 РГАЭ. Ф. 396. Оп. 3. Д. 576. Л. 30.13 4-е крае<strong>в</strong>ое со<strong>в</strong>ещан<strong>и</strong>е земельных работн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong>культурных хлеборобо<strong>в</strong>. Росто<strong>в</strong> н/Д., 1926.111


14 РГАЭ. Ф. 396. Оп. 3. Д. 795. Л. 603.15 ЦДНИРО. Ф. 30. Оп. 1. Д. 1. Л. 15.16 Там же. Л. 11.17 Волоконск<strong>и</strong>й П., Любош<strong>и</strong>ц Л., Плешко<strong>в</strong> П. Со<strong>в</strong>ременныет<strong>и</strong>пы дере<strong>в</strong>енской буржуаз<strong>и</strong><strong>и</strong> (Зар<strong>и</strong>со<strong>в</strong>к<strong>и</strong> с натуры) // Больше<strong>в</strong><strong>и</strong>к.1927. № 21. С. 89.18 ЦДНИРО. Ф. 5.оп. 1. Д. 145. Л. 75.19 РГАЭ. Ф. 396. Оп. 6. Д. 27. Л. 432.20 Там же. Л. 23; Там же. Оп. 5. Д. 58. Л. 134 об.21 Доброноженко Г. Ф. Указ. соч. С. 12.22 ГАРФ. Ф. 1235. Оп. 75. Д. 505. Л. 234.23 РГАЭ. Ф. 396. Оп. 6. Д. 27. Л. 98.24 ЦДНИРО. Ф. 166. Оп. 1. Д. 23. Л. 21.112


Л. И. Бородк<strong>и</strong>нМОДЕЛИРОВАНИЕ АЛЬТЕРНАТИВНОЙСОЦИАЛЬНОЙ ДИНАМИКИ КРЕСТЬЯНСТВАПОСЛЕ «ВЕЛИКОГО ПЕРЕЛОМА»:ЕЩЕ РАЗ О «ЗАКОНЕ ДИФФЕРЕНЦИАЦИИ»Научное <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>е альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческогораз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я — сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно но<strong>в</strong>ое напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й. Определенные перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ы его раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>яс<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>ают с <strong>в</strong>озможностям<strong>и</strong> модел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я.Математ<strong>и</strong>ческое модел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong>спользуется <strong>в</strong><strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческой науке более 40 лет. Особое <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>епр<strong>и</strong><strong>в</strong>лекают <strong>и</strong>м<strong>и</strong>тац<strong>и</strong>онные модел<strong>и</strong>, которые могутрассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аться адек<strong>в</strong>атным <strong>и</strong>нструментом длямодел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я.Одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з пер<strong>и</strong>одо<strong>в</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> ХХ <strong>в</strong>.,содержащ<strong>и</strong>х альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>ные <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>анты раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я, я<strong>в</strong>ляетсякоротк<strong>и</strong>й, но драмат<strong>и</strong>чный пер<strong>и</strong>од нэпа, законч<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йся«<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>м переломом» конца 1920-х гг. Данная работапродолжает наш<strong>и</strong> со<strong>в</strong>местные с М. А. С<strong>в</strong><strong>и</strong>ще<strong>в</strong>ым<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong> аграрного раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я страны <strong>в</strong>конце 1920-х гг., начатые <strong>в</strong> конце 1980-х гг. 1Вопрос о том, был л<strong>и</strong> «<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>й перелом»<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> не<strong>и</strong>збежным шагом <strong>в</strong> преобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong>хозяйст<strong>в</strong>енной с<strong>и</strong>стемы нэпа <strong>и</strong>л<strong>и</strong> же было <strong>в</strong>озможнораз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> по пут<strong>и</strong> углублен<strong>и</strong>я то<strong>в</strong>арно-денежныхотношен<strong>и</strong>й <strong>и</strong> расш<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>я сферы дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я законо<strong>в</strong> рынка,я<strong>в</strong>ляется одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з на<strong>и</strong>более актуальных <strong>в</strong>опросо<strong>в</strong> <strong>в</strong>д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong>ях <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> со <strong>в</strong>торой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>ны 80-х гг. 2Согласно одной точке зрен<strong>и</strong>я, нэп, который дал простор<strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальной <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>е, был пер<strong>и</strong>одом на<strong>и</strong>болееуспешного раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я страны за <strong>в</strong>се <strong>в</strong>ремя после 1917 г.Использо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>по<strong>в</strong> нэпа, далеко не раскры<strong>в</strong>шегос<strong>в</strong>о<strong>и</strong> потенц<strong>и</strong>альные <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong>, могло <strong>и</strong> дальше


обеспеч<strong>и</strong>ть заметный рост народного хозяйст<strong>в</strong>а. Сторонн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>же прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оположной точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я отмечают, что к концу20-х гг. страна столкнулась с трудностям<strong>и</strong>, преодолетькоторые пр<strong>и</strong> нэпе было не<strong>в</strong>озможно. Одной <strong>и</strong>з на<strong>и</strong>болеесерьезных проблем было соц<strong>и</strong>альное расслоен<strong>и</strong>е общест<strong>в</strong>а. Вусло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях то<strong>в</strong>арного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> рынка <strong>и</strong>з относ<strong>и</strong>тельнооднородной массы мелк<strong>и</strong>х то<strong>в</strong>аропро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телей<strong>в</strong>ыделял<strong>и</strong>сь бедная <strong>и</strong> заж<strong>и</strong>точная группы. Прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>ямежду н<strong>и</strong>м<strong>и</strong> был<strong>и</strong> <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong> постоянных конфл<strong>и</strong>кто<strong>в</strong>,разруша<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х соц<strong>и</strong>альный м<strong>и</strong>р. Дальнейшее углублен<strong>и</strong>еразры<strong>в</strong>а между бедностью <strong>и</strong> богатст<strong>в</strong>ом угрожало но<strong>в</strong>ым<strong>и</strong>соц<strong>и</strong>альным<strong>и</strong> <strong>в</strong>зры<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>, особенно <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не. Поэтому«<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>й перелом», ун<strong>и</strong>чтож<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й сам <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ксоц<strong>и</strong>альных прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>й — частную собст<strong>в</strong>енность <strong>и</strong>откры<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й путь для раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я крупного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>сельском хозяйст<strong>в</strong>е, был <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> не<strong>и</strong>збежен.Сторонн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> этой точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я отмечают, что методы,которым<strong>и</strong> он осущест<strong>в</strong>лялся, был<strong>и</strong>, <strong>в</strong>озможно, преступным<strong>и</strong>,но чуть раньше <strong>и</strong>л<strong>и</strong> чуть позже подобные меры <strong>в</strong>се ра<strong>в</strong>нопр<strong>и</strong>шлось бы пр<strong>и</strong>менять.Вся д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong>я <strong>в</strong>едется <strong>в</strong>от уже д<strong>в</strong>а десят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>я какбы <strong>в</strong> «сослагательном наклонен<strong>и</strong><strong>и</strong>». Дело <strong>в</strong> том, чтопол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка нэпа осущест<strong>в</strong>лялась по <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м меркамочень недолго, <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>сущ<strong>и</strong>е ей тенденц<strong>и</strong><strong>и</strong> не успел<strong>и</strong>проя<strong>в</strong><strong>и</strong>ться достаточно отчетл<strong>и</strong><strong>в</strong>о. Характер<strong>и</strong>зуя <strong>в</strong>торую <strong>и</strong>з<strong>и</strong>зложенных нам<strong>и</strong> поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й, <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естный амер<strong>и</strong>канск<strong>и</strong>й<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>к Ш. Ф<strong>и</strong>цпатр<strong>и</strong>к п<strong>и</strong>шет: «Нельзя с у<strong>в</strong>еренностьюот<strong>в</strong>ет<strong>и</strong>ть на <strong>в</strong>опрос, подт<strong>в</strong>ерд<strong>и</strong>ло л<strong>и</strong> бы <strong>в</strong>ремя ееобосно<strong>в</strong>анность. Времен<strong>и</strong> дано не было» 3 . Поэтомупредметом д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong><strong>и</strong> я<strong>в</strong>ляется не столько то, что реальнобыло, а что могло бы быть, есл<strong>и</strong> то<strong>в</strong>арно-денежныеотношен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> рынок просущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> хотя бы еще нескольколет.Чтобы от<strong>в</strong>ет<strong>и</strong>ть на сформул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анные <strong>в</strong> ходеполем<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>опросы, необход<strong>и</strong>мо постро<strong>и</strong>ть ретропрогнозраз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я соц<strong>и</strong>альных процессо<strong>в</strong> <strong>в</strong> среде крестьянст<strong>в</strong>а пр<strong>и</strong>усло<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> сохранен<strong>и</strong>я нэпа (т. е. без «<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>кого перелома»).114


Так<strong>и</strong>е попытк<strong>и</strong>, осно<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся гла<strong>в</strong>ным образом наумозр<strong>и</strong>тельном подходе к анал<strong>и</strong>зу общест<strong>в</strong>енных процессо<strong>в</strong>,уже предпр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мал<strong>и</strong>сь. Пр<strong>и</strong> этом «сценар<strong>и</strong><strong>и</strong>» раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я,которые созда<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателям<strong>и</strong>, <strong>и</strong>спыты<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> с<strong>и</strong>льное<strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>е <strong>и</strong>х ценностных ор<strong>и</strong>ентац<strong>и</strong>й. Нередко на базеодн<strong>и</strong>х <strong>и</strong> тех же факто<strong>в</strong> делал<strong>и</strong>сь качест<strong>в</strong>енно разл<strong>и</strong>чныеретропрогнозы. Однако процедура ретропрогноз<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>яможет <strong>и</strong>меть научный характер, есл<strong>и</strong> <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ать<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>руемые методы <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечьадек<strong>в</strong>атные <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>.Прежде чем перейт<strong>и</strong> к модел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю, обрат<strong>и</strong>мся кпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м дебатам серед<strong>и</strong>ны 1920-х гг.,характер<strong>и</strong>зующ<strong>и</strong>м <strong>в</strong>згляды больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стского руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а насоц<strong>и</strong>альные процессы <strong>в</strong> крестьянской среде <strong>и</strong> про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>мую<strong>и</strong>м пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ку.Истор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й контекстРассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ая пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ку со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> поотношен<strong>и</strong>ю к крестьянст<strong>в</strong>у <strong>в</strong> годы нэпа, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>к<strong>и</strong> обращаютособое <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е на 1924—1925 гг. — пер<strong>и</strong>од, с<strong>в</strong>язанный скампан<strong>и</strong>ей «л<strong>и</strong>цом к дере<strong>в</strong>не». Этот лозунг был <strong>в</strong>пер<strong>в</strong>ые<strong>в</strong>ыд<strong>в</strong><strong>и</strong>нут руко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телем лен<strong>и</strong>нградской парт<strong>и</strong>йнойорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> Г.Е. З<strong>и</strong>но<strong>в</strong>ье<strong>в</strong>ым <strong>в</strong> <strong>и</strong>юне 1924 г. Пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческаякампан<strong>и</strong>я, от<strong>в</strong>ергающая <strong>и</strong>дею ускоренной коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>обострен<strong>и</strong>я классо<strong>в</strong>ой борьбы, дост<strong>и</strong>гну<strong>в</strong> <strong>в</strong>ысшей точк<strong>и</strong> <strong>в</strong>начале 1925 г., пошла на убыль уже к концу того же года,когда поя<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь пр<strong>и</strong>знак<strong>и</strong> друг<strong>и</strong>х пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х ор<strong>и</strong>ент<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>.Как отмечает М. Венер 4 , <strong>в</strong> этой смене курса решающеезначен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>мела парт<strong>и</strong>йная д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong>я о расслоен<strong>и</strong><strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>а (а также трудност<strong>и</strong> с хлебозагото<strong>в</strong>кам<strong>и</strong>). Входе д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> центре <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>я оказался <strong>в</strong>опрос о кулаке.Разреш<strong>и</strong><strong>в</strong> аренду <strong>и</strong> наемный труд, руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о парт<strong>и</strong><strong>и</strong>опасалось быстрого расслоен<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> укреплен<strong>и</strong>япоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й кулака, но <strong>в</strong> начале кампан<strong>и</strong><strong>и</strong> «л<strong>и</strong>цом к дере<strong>в</strong>не»оцен<strong>и</strong><strong>в</strong>ало этот процесс как <strong>в</strong>ременный, не<strong>и</strong>збежный <strong>и</strong>контрол<strong>и</strong>руемый. В от<strong>в</strong>ет на жесткую кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ку данного курсасо стороны «лен<strong>и</strong>нградской оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>» пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о115


реш<strong>и</strong>ло подробно <strong>и</strong>зуч<strong>и</strong>ть процессы д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>дере<strong>в</strong>не, чтобы пр<strong>и</strong>нять меры по защ<strong>и</strong>те <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong> бедняко<strong>в</strong>.Из стат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х данных, которые ЦСУ предоста<strong>в</strong><strong>и</strong>лоПредседателю СНК СССР А. И. Рыко<strong>в</strong>у <strong>в</strong>о <strong>в</strong>торой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>не1925 г., можно было сделать <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од, что «процессд<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> … <strong>и</strong>дет <strong>в</strong>перед, но далеко не тем быстрымтемпом», какого ож<strong>и</strong>дал<strong>и</strong> <strong>в</strong> начале но<strong>в</strong>ого курса (<strong>в</strong>есной1925 г.) (Венер, 1993). Прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong><strong>в</strong>ость соц<strong>и</strong>альныхпроцессо<strong>в</strong>, проблема «роста кулака» <strong>в</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> с«законом д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong>» <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях дом<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ярыночных отношен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не зан<strong>и</strong>мал<strong>и</strong> <strong>и</strong> наркомаземледел<strong>и</strong>я А. П. См<strong>и</strong>рно<strong>в</strong>а (1923—1927 гг.). Об этом п<strong>и</strong>сал,<strong>в</strong> частност<strong>и</strong>, Н. Валент<strong>и</strong>но<strong>в</strong>: «Лучше чем кто-л<strong>и</strong>бо,драмат<strong>и</strong>ческое прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>е пон<strong>и</strong>мал народный ком<strong>и</strong>ссарземледел<strong>и</strong>я А.П.См<strong>и</strong>рно<strong>в</strong>, который не <strong>в</strong><strong>и</strong>дел <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не<strong>в</strong>амп<strong>и</strong>ра-кулака, но, боясь об<strong>в</strong><strong>и</strong>нен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> сокрыт<strong>и</strong><strong>и</strong> кулака <strong>и</strong>отр<strong>и</strong>цан<strong>и</strong><strong>и</strong> «закона д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong>», делал <strong>в</strong><strong>и</strong>д, чтохорошо <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>т «<strong>в</strong>амп<strong>и</strong>ра». Это было пра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло. Емуподч<strong>и</strong>нял<strong>и</strong>сь <strong>и</strong> стат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е работы того <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>. Вообщего<strong>в</strong>оря, он<strong>и</strong> стоял<strong>и</strong> тогда на <strong>в</strong>ысоком уро<strong>в</strong>не, но как только<strong>в</strong>опрос заход<strong>и</strong>л о «д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong>» <strong>и</strong> кулаке, <strong>в</strong> ходпускалась пред<strong>в</strong>зятая, тенденц<strong>и</strong>озная аранж<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ка ц<strong>и</strong>фр <strong>и</strong>со<strong>в</strong>ершенно ложные к н<strong>и</strong>м комментар<strong>и</strong><strong>и</strong>» 5 . Впрочем, этаоценка соц<strong>и</strong>альной стат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong> 20-х гг. предста<strong>в</strong>ляется намнеопра<strong>в</strong>данно кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>чной.XV съезд ВКП (б) ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong>л наступлен<strong>и</strong>е напредпр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мательск<strong>и</strong>е, частнокап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е элементыгорода <strong>и</strong> дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, перемест<strong>и</strong>л акцент на поддержкубеднейшего крестьянст<strong>в</strong>а. Всего через месяц после съездаПол<strong>и</strong>тбюро пр<strong>и</strong>няло решен<strong>и</strong>е о чрез<strong>в</strong>ычайных мерах похлебозагото<strong>в</strong>кам. Стал<strong>и</strong>н <strong>и</strong> его группа <strong>в</strong> руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>е страны<strong>в</strong>плотную подошл<strong>и</strong> к реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> тез<strong>и</strong>са об обострен<strong>и</strong><strong>и</strong>классо<strong>в</strong>ой борьбы по мере прод<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я к соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зму,начал<strong>и</strong> «соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческое наступлен<strong>и</strong>е», напра<strong>в</strong>ленное нас<strong>в</strong>ерты<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е нэпа. Последо<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й <strong>в</strong> 1929 г. разгром«пра<strong>в</strong>ого уклона» за<strong>в</strong>ерш<strong>и</strong>л переход к «<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>кому перелому»,коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Тез<strong>и</strong>с об ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> классо<strong>в</strong>ой борьбы,116


ож<strong>и</strong>даемая опасность роста кулака, <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од<strong>и</strong>мая <strong>и</strong>з «законад<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong>», <strong>в</strong>зял<strong>и</strong> <strong>в</strong>ерх.Однако остается <strong>в</strong>опрос — насколько реальной была«угроза кулака», как<strong>и</strong>е тенденц<strong>и</strong><strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альнойд<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> несла <strong>в</strong> себе нереал<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анная альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>а(«бухар<strong>и</strong>нская»), ор<strong>и</strong>ент<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анная на продолжен<strong>и</strong>е нэпа <strong>в</strong>со<strong>в</strong>етской дере<strong>в</strong>не <strong>и</strong> <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од после конца 20-х гг.?В данной работе <strong>и</strong>м<strong>и</strong>тац<strong>и</strong>онное модел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>епоз<strong>в</strong>оляет оцен<strong>и</strong>ть теорет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й тез<strong>и</strong>с о не<strong>и</strong>збежност<strong>и</strong> <strong>в</strong>усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях к<strong>в</strong>аз<strong>и</strong>рыночной эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> расслоен<strong>и</strong>я сельскогонаселен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>з относ<strong>и</strong>тельно однородноймассы мелк<strong>и</strong>х то<strong>в</strong>аропро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телей полярных соц<strong>и</strong>альныхгрупп.Модел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>еСложная карт<strong>и</strong>на расслоен<strong>и</strong>я дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кала <strong>в</strong>результате д<strong>в</strong>ух <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х процессо<strong>в</strong>. Во-пер<strong>в</strong>ых,эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й потенц<strong>и</strong>ал крестьянск<strong>и</strong>х д<strong>в</strong>оро<strong>в</strong> непреры<strong>в</strong>но<strong>и</strong>зменялся, <strong>в</strong> результате часть <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х по<strong>в</strong>ышала, а частьсн<strong>и</strong>жала с<strong>в</strong>ой статус. Во-<strong>в</strong>торых, часть хозяйст<strong>в</strong>претерпе<strong>в</strong>ала «орган<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я» (раздел, соед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>е,л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong>я <strong>и</strong> т. д.), <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>анные как демограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>, так <strong>и</strong>соц<strong>и</strong>альным<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>, что также пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>ло кперемещен<strong>и</strong>ю <strong>и</strong>х <strong>и</strong>з одного слоя <strong>в</strong> другой. И, наконец,про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>ло переселен<strong>и</strong>е крестьян, что также <strong>в</strong>л<strong>и</strong>яло нач<strong>и</strong>сленность каждой <strong>и</strong>з соц<strong>и</strong>альных групп 6 .Имея данные о распределен<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong>по группам <strong>и</strong> кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>е хозяйст<strong>в</strong>, которые на протяжен<strong>и</strong><strong>и</strong>определенного отрезка <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> перешл<strong>и</strong> <strong>и</strong>з одной группы <strong>в</strong>другую <strong>в</strong> результате <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>х эконом<strong>и</strong>ческогопотенц<strong>и</strong>ала, претерпел<strong>и</strong> то <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ное «орган<strong>и</strong>ческое<strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>е», л<strong>и</strong>бо пересел<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь, можно с помощьюматемат<strong>и</strong>ческой модел<strong>и</strong> дать ретропрогноз соц<strong>и</strong>альнойструктуры к концу этого пер<strong>и</strong>ода. Есл<strong>и</strong> же <strong>и</strong>сход<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>зпредположен<strong>и</strong>я о не<strong>и</strong>зменност<strong>и</strong> напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>и</strong><strong>и</strong>нтенс<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong> указанных процессо<strong>в</strong> (усло<strong>в</strong><strong>и</strong>е117


стац<strong>и</strong>онарност<strong>и</strong> модел<strong>и</strong>), то можно получ<strong>и</strong>ть ретропрогноз <strong>и</strong>для более отдаленного <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>.С<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я о перемещен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>з группы <strong>в</strong> группукрестьянск<strong>и</strong>х д<strong>в</strong>оро<strong>в</strong>, не претерпе<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х на протяжен<strong>и</strong><strong>и</strong>рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аемого пер<strong>и</strong>ода «орган<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>й»,предста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>де матр<strong>и</strong>цы переходо<strong>в</strong>. Она показы<strong>в</strong>ает,<strong>в</strong> каком напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> с какой <strong>и</strong>нтенс<strong>и</strong><strong>в</strong>ностью шл<strong>и</strong>соц<strong>и</strong>альные процессы <strong>в</strong>нутр<strong>и</strong> этой категор<strong>и</strong><strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong>. Длямодел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>к<strong>и</strong> ч<strong>и</strong>сленност<strong>и</strong> групп так<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong>можно <strong>в</strong>оспользо<strong>в</strong>аться аппаратом марко<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>х цепей.Марко<strong>в</strong>ская модель я<strong>в</strong>ляется на<strong>и</strong>более простой сред<strong>и</strong>моделей, уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>х <strong>в</strong>за<strong>и</strong>мос<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> групп.Модель соц<strong>и</strong>альной моб<strong>и</strong>льност<strong>и</strong>, осно<strong>в</strong>анная нас<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>ах стац<strong>и</strong>онарного марко<strong>в</strong>ского процесса сд<strong>и</strong>скретным <strong>в</strong>ременем, оп<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>ается начальным состоян<strong>и</strong>емс<strong>и</strong>стемы (т. е. ч<strong>и</strong>сленностям<strong>и</strong> групп <strong>в</strong> начальный момент) <strong>и</strong>матр<strong>и</strong>цей <strong>в</strong>ероятностей переходо<strong>в</strong> <strong>и</strong>з каждой группы <strong>в</strong>каждую за од<strong>и</strong>н «шаг». Исходя <strong>и</strong>з г<strong>и</strong>потезы о стаб<strong>и</strong>льнойструктуре переходо<strong>в</strong>, марко<strong>в</strong>ская модель поз<strong>в</strong>оляет,отталк<strong>и</strong><strong>в</strong>аясь от начальных ч<strong>и</strong>сленностей групп, получ<strong>и</strong>ть<strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>ю о последующ<strong>и</strong>х состоян<strong>и</strong>ях с<strong>и</strong>стемы. Так<strong>и</strong>мспособом стро<strong>и</strong>лся ретропрогноз соц<strong>и</strong>альной структуры тойчаст<strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а, чь<strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong>а не претерпе<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>«орган<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>й».Затем по матер<strong>и</strong>алам <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ка определялось, какаядоля хозяйст<strong>в</strong> <strong>в</strong> каждой <strong>и</strong>з групп претерпела то <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ное«орган<strong>и</strong>ческое <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>е». Л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong>я <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыселен<strong>и</strong>епр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong> к тому, что земледелец терял с<strong>в</strong>ой соц<strong>и</strong>альныйстатус. Напрот<strong>и</strong><strong>в</strong>, <strong>в</strong>сел<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>рат<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>есякрестьяне попадал<strong>и</strong> <strong>в</strong> одну <strong>и</strong>з групп, пр<strong>и</strong>обретая тем самымопределенный соц<strong>и</strong>альный статус. В результате раздела <strong>и</strong>л<strong>и</strong>соед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>зменялось общее ч<strong>и</strong>сло д<strong>в</strong>оро<strong>в</strong>, а но<strong>в</strong>ыехозяйст<strong>в</strong>а перемещал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> другую группу. Поэтому нарядусо с<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> об удельном <strong>в</strong>есе раздел<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся <strong>и</strong>л<strong>и</strong>соед<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся хозяйст<strong>в</strong> ф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алось ч<strong>и</strong>сло <strong>в</strong>но<strong>в</strong>ьобразо<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся хозяйст<strong>в</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>х распределен<strong>и</strong>е по группам.Так<strong>и</strong>м образом, определен<strong>и</strong>е соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х процентных118


соотношен<strong>и</strong>й для каждой группы д<strong>в</strong>оро<strong>в</strong>, претерпе<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х то<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ное «орган<strong>и</strong>ческое <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>е», да<strong>в</strong>ало необход<strong>и</strong>мыепараметры модел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. Ведя параллельно расчеты какдля хозяйст<strong>в</strong>, оста<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся на протяжен<strong>и</strong><strong>и</strong>рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аемого пер<strong>и</strong>ода стаб<strong>и</strong>льным<strong>и</strong>, так <strong>и</strong>претерпе<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х «орган<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я», можно датьретропрогноз общей ч<strong>и</strong>сленност<strong>и</strong> д<strong>в</strong>оро<strong>в</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>х ч<strong>и</strong>сла <strong>в</strong>каждой <strong>и</strong>з соц<strong>и</strong>альных групп. Программа, реал<strong>и</strong>зующая<strong>и</strong>терац<strong>и</strong>онный алгор<strong>и</strong>тм, поз<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>ла шаг за шагом сделатьрасчеты д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>к<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альной структуры крестьянст<strong>в</strong>а за 10лет (1925—1934 гг.).Отмет<strong>и</strong>м, что <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к содерж<strong>и</strong>т с<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я осоц<strong>и</strong>альной д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ке крестьянст<strong>в</strong>а ряда районо<strong>в</strong> страны сучетом <strong>в</strong>осьм<strong>и</strong> посе<strong>в</strong>ных групп. Им<strong>и</strong>тац<strong>и</strong>онная модель даетоценку ч<strong>и</strong>сленност<strong>и</strong> каждой <strong>и</strong>з эт<strong>и</strong>х групп. Однако<strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong>я результато<strong>в</strong> модел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тся нам<strong>и</strong>на осно<strong>в</strong>е четырех групп, полученных <strong>в</strong> результатеукрупнен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>сходных <strong>в</strong>осьм<strong>и</strong> групп: 1) от 0 до 2 дес. 2) от2,1 до 4 дес. 3) от 4,1 до 10 дес. 4) больше 10 дес.Такое укрупнен<strong>и</strong>е поз<strong>в</strong>оляет анал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>атьретропрогноз, <strong>и</strong>спользуя пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычные для 1920-х гг.категор<strong>и</strong><strong>и</strong> дере<strong>в</strong>енской бедноты (посе<strong>в</strong>ная площадь непре<strong>в</strong>ышает 2 дес.), середняко<strong>в</strong> (от 2 до 10 дес.) <strong>и</strong> заж<strong>и</strong>точныхкрестьян-кулако<strong>в</strong> (больше 10 дес. посе<strong>в</strong>а). Пр<strong>и</strong> этомсередняк<strong>и</strong> предста<strong>в</strong>лены д<strong>в</strong>умя группам<strong>и</strong> — «н<strong>и</strong>жней»середняцкой <strong>и</strong> «<strong>в</strong>ерхней» середняцкой.Изложенная метод<strong>и</strong>ка модел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>меетсущест<strong>в</strong>енное огран<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>е. Дело <strong>в</strong> том, что она осно<strong>в</strong>ана напредположен<strong>и</strong><strong>и</strong> о не<strong>и</strong>зменной <strong>и</strong>нтенс<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong> <strong>в</strong>сехпроцессо<strong>в</strong>, про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х <strong>в</strong> среде крестьянст<strong>в</strong>а. В с<strong>и</strong>луэтого результаты за<strong>в</strong><strong>и</strong>сят от <strong>и</strong>сходных данных, положенных<strong>в</strong> осно<strong>в</strong>у ретропрогноза. Для того чтобы устано<strong>в</strong><strong>и</strong>ть,насколько сущест<strong>в</strong>енно <strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong>уют факторыконъюнктурного <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>родно-кл<strong>и</strong>мат<strong>и</strong>ческого характера насоц<strong>и</strong>альную д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ку крестьянст<strong>в</strong>а, пр<strong>и</strong>шлось про<strong>в</strong>ест<strong>и</strong>расчеты по оп<strong>и</strong>санной <strong>в</strong>ыше метод<strong>и</strong>ке на осно<strong>в</strong>е данных закаждый год с 1923 по 1926 гг. Соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно был<strong>и</strong>119


получены тр<strong>и</strong> модел<strong>и</strong> д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>к<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альной структурыдере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>.Забегая <strong>в</strong>перед, отмет<strong>и</strong>м, что построенные дляразных лет ретропрогнозы дают качест<strong>в</strong>енно однороднуюкарт<strong>и</strong>ну раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я соц<strong>и</strong>альных процессо<strong>в</strong> <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не, хотямежду н<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>меются кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>енные отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>я.Аналог<strong>и</strong>чная работа была про<strong>в</strong>едена <strong>и</strong> по отдельнымрег<strong>и</strong>онам страны. Пр<strong>и</strong> определен<strong>и</strong><strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альной структурыкрестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь как групп<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>к<strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong> по<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не посе<strong>в</strong>а, так <strong>и</strong> по кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>у продукт<strong>и</strong><strong>в</strong>ного <strong>и</strong>рабочего скота, сто<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> осно<strong>в</strong>ных средст<strong>в</strong> про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а.Пр<strong>и</strong> этом опять был<strong>и</strong> получены качест<strong>в</strong>енно однородныерезультаты. Так<strong>и</strong>м образом, предложенная метод<strong>и</strong>камодел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я характер<strong>и</strong>зуется достаточной устойч<strong>и</strong><strong>в</strong>остьюрезультато<strong>в</strong>, она поз<strong>в</strong>оляет уло<strong>в</strong><strong>и</strong>ть глуб<strong>и</strong>нные тенденц<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я соц<strong>и</strong>альной структуры дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, с<strong>в</strong>язанные сфункц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем мелкото<strong>в</strong>арного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>однэпа.Стат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е данные о соц<strong>и</strong>альной д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>кекрестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> серед<strong>и</strong>не 20-х гг.Для <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>я соц<strong>и</strong>альной моб<strong>и</strong>льност<strong>и</strong> мелк<strong>и</strong>хто<strong>в</strong>аропро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телей можно <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ать данныед<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х переп<strong>и</strong>сей крестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong>.После ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>е соц<strong>и</strong>альныхперемещен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> среде крестьянст<strong>в</strong>а стало одной <strong>и</strong>зцентральных задач государст<strong>в</strong>енной стат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. Для этого <strong>в</strong>ЦСУ был спец<strong>и</strong>ально создан отдел д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>к<strong>и</strong>земледельческого хозяйст<strong>в</strong>а. Его <strong>в</strong>озгла<strong>в</strong><strong>и</strong>ла А. И. Хряще<strong>в</strong>а— од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з на<strong>и</strong>более акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ных пропаганд<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х обследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й, до ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> работа<strong>в</strong>шаяземск<strong>и</strong>м стат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ком <strong>в</strong> Тульской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>. Ее опытпракт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> без <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>й был <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан ЦСУ <strong>в</strong> 1920-егг. Д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е переп<strong>и</strong>с<strong>и</strong> про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь ежегодно по одн<strong>и</strong>м<strong>и</strong> тем же гнездам (<strong>в</strong>олостям <strong>и</strong>л<strong>и</strong> группам селен<strong>и</strong>й) <strong>и</strong>ох<strong>в</strong>аты<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> с<strong>в</strong>ыше 600 тыс. хозяйст<strong>в</strong>. Это на<strong>и</strong>более массо<strong>в</strong>ое<strong>и</strong>з <strong>в</strong>ыборочных обследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й доколхозной дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. За 8 лет120


был собран обш<strong>и</strong>рный матер<strong>и</strong>ал, который поз<strong>в</strong>оляет <strong>в</strong>разл<strong>и</strong>чных аспектах <strong>и</strong>зучать соц<strong>и</strong>альные процессы,про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од нэпа. Знач<strong>и</strong>тельная частьего опубл<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>ана 7 .Обрат<strong>и</strong>мся к анал<strong>и</strong>зу соц<strong>и</strong>альных процессо<strong>в</strong> <strong>в</strong> средекрестьянст<strong>в</strong>а, заф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных <strong>в</strong> д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х переп<strong>и</strong>сяхсеред<strong>и</strong>ны 20-х гг. В качест<strong>в</strong>е пр<strong>и</strong>мера рассмотр<strong>и</strong>мсоц<strong>и</strong>альную моб<strong>и</strong>льность хозяйст<strong>в</strong> Про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одящего районаРСФСР <strong>в</strong> 1924—1925 гг. В этом рег<strong>и</strong>оне, <strong>и</strong>гра<strong>в</strong>шем<strong>в</strong>ажнейшую роль <strong>в</strong> снабжен<strong>и</strong><strong>и</strong> страны продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем,наход<strong>и</strong>лось 32,5% <strong>и</strong>з 22,2 млн крестьянск<strong>и</strong>х д<strong>в</strong>оро<strong>в</strong> 8 .Пер<strong>в</strong>ое, что обращает на себя <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е —чрез<strong>в</strong>ычайно <strong>в</strong>ысокая под<strong>в</strong><strong>и</strong>жность сельского населен<strong>и</strong>я. Заод<strong>и</strong>н год, который, кстат<strong>и</strong>, не был ознамено<strong>в</strong>ан н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>м<strong>и</strong>пр<strong>и</strong>родным<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альным<strong>и</strong> катакл<strong>и</strong>змам<strong>и</strong>, <strong>и</strong>змен<strong>и</strong>лсястатус 32% хозяйст<strong>в</strong>. Во-<strong>в</strong>торых, бросается <strong>в</strong> глаза <strong>в</strong>ысокаядоля <strong>в</strong>ысел<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся <strong>и</strong> л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся д<strong>в</strong>оро<strong>в</strong> <strong>в</strong>малообеспеченных группах <strong>и</strong> раздел<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся <strong>в</strong> заж<strong>и</strong>точных.В результате раздело<strong>в</strong> бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е богатые хозяйст<strong>в</strong>апереход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> категор<strong>и</strong>ю средн<strong>и</strong>х. Самый <strong>в</strong>ысок<strong>и</strong>й удельный<strong>в</strong>ес «сохран<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся» д<strong>в</strong>оро<strong>в</strong> оказался <strong>в</strong> группе, <strong>и</strong>ме<strong>в</strong>шей от2 до 10 дес. В-треть<strong>и</strong>х, отчетл<strong>и</strong><strong>в</strong>о <strong>в</strong><strong>и</strong>дно, что перемещен<strong>и</strong>екрестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong>, не претерпе<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х орган<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х<strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>й, шло <strong>в</strong> д<strong>в</strong>ух напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ях. В группахмалообеспеченных д<strong>в</strong>оро<strong>в</strong> преобладала тенденц<strong>и</strong>я кпереходу <strong>в</strong> более <strong>в</strong>ысок<strong>и</strong>е группы, <strong>в</strong> то <strong>в</strong>ремя как статусзаж<strong>и</strong>точных сн<strong>и</strong>жается. В средн<strong>и</strong>х группах дол<strong>и</strong> обедне<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х<strong>и</strong> разбогате<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> был<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>з<strong>и</strong>тельно ра<strong>в</strong>ным<strong>и</strong>. Врезультате <strong>в</strong>есьма стаб<strong>и</strong>льной оказалась средняя с точк<strong>и</strong>зрен<strong>и</strong>я заж<strong>и</strong>точност<strong>и</strong> группа крестьян, засе<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х от 4 до10 дес.Эт<strong>и</strong> наблюден<strong>и</strong>я <strong>и</strong>меют <strong>в</strong>ажное значен<strong>и</strong>е дляпон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>я сущност<strong>и</strong> процесса д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од нэпа. В то же <strong>в</strong>ремя он<strong>и</strong> не могутслуж<strong>и</strong>ть надежным показателем того, что расслоен<strong>и</strong>я непро<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>ло, поскольку трудно определ<strong>и</strong>тьра<strong>в</strong>нодейст<strong>в</strong>ующую прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong><strong>в</strong>ых процессо<strong>в</strong>, которые121


шл<strong>и</strong> <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не <strong>и</strong> каждый <strong>и</strong>з которых <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ял на ч<strong>и</strong>сленностьсоц<strong>и</strong>альных слое<strong>в</strong>.Результаты модел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>яКако<strong>в</strong>ы же осно<strong>в</strong>ные результаты модел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ясоц<strong>и</strong>альной моб<strong>и</strong>льност<strong>и</strong> доколхозного крестьянст<strong>в</strong>а?Рассмотр<strong>и</strong>м <strong>в</strong>начале ретропрогноз соц<strong>и</strong>альной д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>к<strong>и</strong>сельского населен<strong>и</strong>я Про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одящего района РСФСР,полученный пр<strong>и</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong>, что <strong>и</strong>нтенс<strong>и</strong><strong>в</strong>ность <strong>и</strong> напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>епроцессо<strong>в</strong>, протека<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х <strong>в</strong> среде крестьянст<strong>в</strong>а, оста<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь науро<strong>в</strong>не 1924—1925 гг.Как показы<strong>в</strong>ает <strong>и</strong>м<strong>и</strong>тац<strong>и</strong>онная модель, за 10 летзнач<strong>и</strong>тельно сн<strong>и</strong>з<strong>и</strong>лся бы удельный <strong>в</strong>ес беднейшей группы спосе<strong>в</strong>ом до 2,0 дес. (с 28,7% до 19,5%). Доля хозяйст<strong>в</strong>,засе<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х от 2,1 до 4,0 дес., уменьш<strong>и</strong>лась незнач<strong>и</strong>тельно.Ощут<strong>и</strong>мо (почт<strong>и</strong> на треть, до 43%) <strong>в</strong>озрос бы удельный <strong>в</strong>ескрестьян, <strong>и</strong>ме<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х от 4,1 до 10,0 дес. посе<strong>в</strong>а. Знач<strong>и</strong>тельнее<strong>в</strong>сего (с 3,1 до 4,8%) у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>лась бы доля заж<strong>и</strong>точнойгруппы, <strong>в</strong> которой посе<strong>в</strong> пре<strong>в</strong>ышал 10,1 дес. Однако ееудельный <strong>в</strong>ес <strong>в</strong> соц<strong>и</strong>альной структуре крестьянст<strong>в</strong>а былстоль н<strong>и</strong>зок, что этот процесс относ<strong>и</strong>тельно мало<strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал на глуб<strong>и</strong>ну расслоен<strong>и</strong>я дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. Так<strong>и</strong>мобразом, <strong>в</strong> случае сохранен<strong>и</strong>я сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х <strong>в</strong> годы нэпаусло<strong>в</strong><strong>и</strong>й <strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я хозяйст<strong>в</strong>а крестьянст<strong>в</strong>о этого <strong>в</strong>ажнейшегорайона не только бы не распалось на полярные группы, но,напрот<strong>и</strong><strong>в</strong>, как показы<strong>в</strong>ают результаты модел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, нафоне общего по<strong>в</strong>ышен<strong>и</strong>я эконом<strong>и</strong>ческого уро<strong>в</strong>ня укреп<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сьбы поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> средн<strong>и</strong>х слое<strong>в</strong>.В какой мере полученные результаты отражаютспец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ку Про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одящего района? Для от<strong>в</strong>ета на этот<strong>в</strong>опрос мы обрат<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь к данным д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х переп<strong>и</strong>сейкрестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> Потребляющего района, <strong>в</strong> которомнаход<strong>и</strong>лось 24,8% крестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> страны 9 . В целомуро<strong>в</strong>ень обеспеченност<strong>и</strong> посе<strong>в</strong>ом <strong>в</strong> этом районе был заметнон<strong>и</strong>же, чем <strong>в</strong> Про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одящем (соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно 2,87 <strong>и</strong> 3,27 дес.посе<strong>в</strong>а на хозяйст<strong>в</strong>о). В с<strong>и</strong>лу этого сходные по характеру122


соц<strong>и</strong>альные процессы протекал<strong>и</strong> как бы на более н<strong>и</strong>зкомуро<strong>в</strong>не.Результаты модел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я соц<strong>и</strong>альной д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>к<strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>а Потребляющего <strong>и</strong> Про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одящего районо<strong>в</strong>оказал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> целом аналог<strong>и</strong>чным<strong>и</strong>. Удельный <strong>в</strong>ес беднейшейгруппы крестьянст<strong>в</strong>а Потребляющего района с посе<strong>в</strong>ом до2,0 дес. за 10 лет сн<strong>и</strong>з<strong>и</strong>лся <strong>в</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> моделью с 60,4 до39,9%. Доля д<strong>в</strong>оро<strong>в</strong>, засе<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х от 2,1 до 4,0 дес.,у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>лась с 31,2 до 37,6%, <strong>в</strong> то <strong>в</strong>ремя как <strong>в</strong> Про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одящемрайоне удельный <strong>в</strong>ес этой группы остался почт<strong>и</strong>не<strong>и</strong>зменным. Как показы<strong>в</strong>ает ретропрогноз, ч<strong>и</strong>сло хозяйст<strong>в</strong> спосе<strong>в</strong>ом от 4,1 до 10,0 дес. <strong>в</strong>озросло бы <strong>в</strong> Потребляющемрайоне <strong>в</strong> 3,2 раза, <strong>в</strong> с<strong>и</strong>лу чего <strong>и</strong>х удельный <strong>в</strong>ес подскоч<strong>и</strong>л с8,3 до 21,8%. На<strong>и</strong>более <strong>в</strong>ысок<strong>и</strong>м<strong>и</strong> темпам<strong>и</strong> у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>аласьч<strong>и</strong>сленность группы с посе<strong>в</strong>ом с<strong>в</strong>ыше 10,1 дес. (<strong>в</strong> 6,7 раза за10 лет). Однако так<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> <strong>в</strong> 1924 г. насч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>алосьл<strong>и</strong>шь 204 <strong>и</strong>з 188914 ох<strong>в</strong>аченных д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ческой переп<strong>и</strong>сью,поэтому, даже несмотря на знач<strong>и</strong>тельное у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>хч<strong>и</strong>сла, удельный <strong>в</strong>ес этой группы к 1934 г. соста<strong>в</strong><strong>и</strong>л бы л<strong>и</strong>шь0,6%.Отмет<strong>и</strong>м, что, как следует <strong>и</strong>з модел<strong>и</strong>, пр<strong>и</strong>сохранен<strong>и</strong><strong>и</strong> тенденц<strong>и</strong>й раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я соц<strong>и</strong>альных процессо<strong>в</strong>,пр<strong>и</strong>сущ<strong>и</strong>х дере<strong>в</strong>не серед<strong>и</strong>ны 20-х гг., соц<strong>и</strong>альная структуракрестьянст<strong>в</strong>а заметно бы <strong>и</strong>зменялась <strong>в</strong> течен<strong>и</strong>е 6—8 лет, а ксеред<strong>и</strong>не 30-х гг. стала бы достаточно стаб<strong>и</strong>льной.В нашей более ранней работе (Бородк<strong>и</strong>н, С<strong>в</strong><strong>и</strong>ще<strong>в</strong>1992) даются расчеты про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>енно-эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>ххарактер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к аграрного сектора, которые был<strong>и</strong> быполучены <strong>в</strong> случае сохранен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> нэпа.Расчеты показы<strong>в</strong>ают, что, <strong>в</strong>о-пер<strong>в</strong>ых, реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я этого<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>анта потребо<strong>в</strong>ала бы заметного расш<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>я посе<strong>в</strong>ныхплощадей. Во-<strong>в</strong>торых (<strong>и</strong> это более сущест<strong>в</strong>енно), ростч<strong>и</strong>сленност<strong>и</strong> сельского населен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пе несоот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал тенденц<strong>и</strong>ям раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я процессо<strong>в</strong><strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Эт<strong>и</strong> процессы <strong>в</strong> больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е странпр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong> к разорен<strong>и</strong>ю бедного крестьянст<strong>в</strong>а, оттокурабочей с<strong>и</strong>лы <strong>и</strong>з дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> <strong>в</strong> город, росту конкуренц<strong>и</strong><strong>и</strong>123


крестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыж<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю на<strong>и</strong>более эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ныххозяйст<strong>в</strong>. Можно предполож<strong>и</strong>ть, что раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>ерассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аемого альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>ного <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>антасопро<strong>в</strong>ождалось бы подобным<strong>и</strong> процессам<strong>и</strong> (особенно пр<strong>и</strong>про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong><strong>и</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующей государст<strong>в</strong>енной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>).Однако <strong>в</strong> руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>е парт<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>озобладал<strong>и</strong> друг<strong>и</strong>е планы, <strong>и</strong>од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з аргументо<strong>в</strong> пр<strong>и</strong> этом оп<strong>и</strong>рался на предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я обопасном характере д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а.Заключен<strong>и</strong>еАнал<strong>и</strong>з со<strong>в</strong>окупност<strong>и</strong> полученных нам<strong>и</strong>ретропрогнозо<strong>в</strong> показы<strong>в</strong>ает, что на протяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> 1920-х гг. натерр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong><strong>и</strong> страны не было н<strong>и</strong> одного рег<strong>и</strong>она, <strong>в</strong> котором бы<strong>и</strong>нтенс<strong>и</strong><strong>в</strong>но шел процесс д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я полярных групп. Поэтому даже относ<strong>и</strong>тельнодл<strong>и</strong>тельное сохранен<strong>и</strong>е усло<strong>в</strong><strong>и</strong>й хозяйст<strong>в</strong>еннойдеятельност<strong>и</strong>, характерных для пер<strong>и</strong>ода нэпа (ретропрогнозстро<strong>и</strong>лся до серед<strong>и</strong>ны 1930-х гг., т. е. на 10 лет <strong>в</strong>перед), немогло бы пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> к сущест<strong>в</strong>енному углублен<strong>и</strong>ю расслоен<strong>и</strong>ядере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>.Результаты анал<strong>и</strong>за соц<strong>и</strong>альной д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>к<strong>и</strong>доколхозного крестьянст<strong>в</strong>а, осно<strong>в</strong>анные на методахстат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой обработк<strong>и</strong> <strong>и</strong> математ<strong>и</strong>ческогомодел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, заста<strong>в</strong>ляют по-<strong>и</strong>ному <strong>в</strong>зглянуть на <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естноетеорет<strong>и</strong>ческое положен<strong>и</strong>е, согласно которому не<strong>и</strong>збежнымследст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я рынка я<strong>в</strong>ляется д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong>я<strong>и</strong> даже поляр<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я мелк<strong>и</strong>х то<strong>в</strong>аропро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телей. Но неследует забы<strong>в</strong>ать, что но<strong>в</strong>ая эконом<strong>и</strong>ческая пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка даже <strong>в</strong>аграрном секторе не создала реального рынка; это былк<strong>в</strong>аз<strong>и</strong>рынок. Размах <strong>и</strong> темпы процесса д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong>мелк<strong>и</strong>х то<strong>в</strong>аропро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телей определяются общ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>, соц<strong>и</strong>альным<strong>и</strong>, пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ям<strong>и</strong>ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> общест<strong>в</strong>а. Нэп не<strong>и</strong>збежно <strong>в</strong>ел к у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>ю ч<strong>и</strong>слакрупных хозяйст<strong>в</strong>, однако <strong>в</strong> с<strong>и</strong>лу н<strong>и</strong>зкого уро<strong>в</strong>ня раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>япро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тельных с<strong>и</strong>л <strong>в</strong> аграрной сфере, малого объемапро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>мого <strong>в</strong> ней пр<strong>и</strong>ба<strong>в</strong>очного продукта, общего124


хозяйст<strong>в</strong>енного разорен<strong>и</strong>я страны после д<strong>в</strong>ухразруш<strong>и</strong>тельных <strong>в</strong>ойн этот процесс шел крайне медленно.Как показы<strong>в</strong>ает <strong>и</strong>м<strong>и</strong>тац<strong>и</strong>онная модель, продолжен<strong>и</strong>епол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> нэпа не пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ело бы н<strong>и</strong> к <strong>в</strong>зры<strong>в</strong>ному ростуаграрной эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, как ут<strong>в</strong>ерждают одн<strong>и</strong>, н<strong>и</strong> кхозяйст<strong>в</strong>енному хаосу <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альным катакл<strong>и</strong>змам <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не,как сч<strong>и</strong>тают друг<strong>и</strong>е.В этом контексте предста<strong>в</strong>ляется спорным <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>однемецкого <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ка М. Венера о том, что больше<strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong>переоцен<strong>и</strong>л<strong>и</strong> процесс д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, которая <strong>в</strong>20-е гг. наход<strong>и</strong>лась еще <strong>в</strong> стад<strong>и</strong><strong>и</strong> эконом<strong>и</strong>ческого<strong>в</strong>осстано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я. Вся парт<strong>и</strong>йная д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong>я о кулацкойопасност<strong>и</strong>, — п<strong>и</strong>шет Венер, — осно<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>алась нанеадек<strong>в</strong>атной классо<strong>в</strong>ой модел<strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а.«Иррац<strong>и</strong>ональный страх больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong> перед крестьянскойконтрре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>ей напра<strong>в</strong>лял д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong>ю о соц<strong>и</strong>альномрасслоен<strong>и</strong><strong>и</strong> дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> на не<strong>в</strong>ерный путь <strong>и</strong> стал одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>зосно<strong>в</strong>ных мот<strong>и</strong><strong>в</strong>о<strong>в</strong> рад<strong>и</strong>кального «решен<strong>и</strong>я» крестьянского<strong>в</strong>опроса к концу десят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>я» 10 .Во-пер<strong>в</strong>ых, сторонн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> «пра<strong>в</strong>ого уклона» (Бухар<strong>и</strong>н <strong>и</strong>др.) не <strong>в</strong><strong>и</strong>дел<strong>и</strong> особой опасност<strong>и</strong> <strong>в</strong> характере процессад<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. Во-<strong>в</strong>торых, го<strong>в</strong>оря о «ле<strong>в</strong>омуклоне», надо <strong>и</strong>меть <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду не столько «<strong>и</strong>ррац<strong>и</strong>ональныйстрах», сколько <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е аргумента об опасност<strong>и</strong>«поляр<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>» крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> целях подч<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>я аграрногосектора эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> страны задачам ускоренной<strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Преу<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>е этой опасност<strong>и</strong>подт<strong>в</strong>ерд<strong>и</strong>лось результатам<strong>и</strong> про<strong>в</strong>еденного модел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 Бородк<strong>и</strong>н Л. И.,С<strong>в</strong><strong>и</strong>ще<strong>в</strong> М. А. Д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ка соц<strong>и</strong>альныхперемещен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> 1920-е годы: результаты <strong>и</strong>м<strong>и</strong>тац<strong>и</strong>онногомодел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я // Перестройка <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческой науке <strong>и</strong> проблемы<strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я / От<strong>в</strong>. ред. И. Д. Ко<strong>в</strong>альченко. К<strong>и</strong>е<strong>в</strong>, 1990; Ихже. Соц<strong>и</strong>альная моб<strong>и</strong>льность <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од нэпа: к <strong>в</strong>опросу о ростекап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>зма <strong>и</strong>з мелкого про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а // Истор<strong>и</strong>я СССР. 1990. № 5;125


Их же. Ретропрогноз<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е соц<strong>и</strong>альной д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>к<strong>и</strong> доколхозногокрестьянст<strong>в</strong>а: <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong>м<strong>и</strong>тац<strong>и</strong>онно-альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>ныхмоделей // Росс<strong>и</strong>я <strong>и</strong> США на рубеже XIX—XX столет<strong>и</strong>й(Математ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е методы <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ях) / От<strong>в</strong>.ред. В. Л. Малько<strong>в</strong> <strong>и</strong> Л. В. М<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>. М., 1992.2 См., напр., матер<strong>и</strong>алы сборн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> последн<strong>и</strong>х лет: НЭП:за<strong>в</strong>ершающая стад<strong>и</strong>я. Соотношен<strong>и</strong>е эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> / От<strong>в</strong>.ред. В. П. Дм<strong>и</strong>тренко. М., 1998; НЭП: эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е,пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>окультурные аспекты / От<strong>в</strong>. ред.А. С. Сеня<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й М., 2006; НЭП <strong>в</strong> контексте <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческогораз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> ХХ <strong>в</strong>ека / От<strong>в</strong>. ред. А. К. Соколо<strong>в</strong> М., 2001. См.также неда<strong>в</strong>но опубл<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>анную монограф<strong>и</strong>ю: Ес<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> С. А.Росс<strong>и</strong>йская дере<strong>в</strong>ня <strong>в</strong> годы нэпа: К <strong>в</strong>опросу об альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>ахстал<strong>и</strong>нской коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. М., 2010.3 Ф<strong>и</strong>цпатр<strong>и</strong>к Ш. Классы <strong>и</strong> проблемы классо<strong>в</strong>ойпр<strong>и</strong>надлежност<strong>и</strong> <strong>в</strong> Со<strong>в</strong>етской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> 20-х годо<strong>в</strong> // Вопросы<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>. 1990. № 8. С. 25.4 Венер М. Л<strong>и</strong>цом к дере<strong>в</strong>не: со<strong>в</strong>етская <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>и</strong>крестьянск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опрос (1924—1925 гг.) // Отечест<strong>в</strong>енная <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я.1993. № 5. С. 99.5 Валент<strong>и</strong>но<strong>в</strong> Н. Наследн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> Лен<strong>и</strong>на. М., 1991. С. 141.6 В качест<strong>в</strong>е осно<strong>в</strong>ы для групп<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>к<strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>ххозяйст<strong>в</strong> <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>алась обычно <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>на посе<strong>в</strong>а. — [Пр<strong>и</strong>м.а<strong>в</strong>т.].7 Д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ка крестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> <strong>в</strong> 1920—1925 гг. М.-Л.,1931.8 В Про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одящ<strong>и</strong>й район <strong>в</strong>ход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>: Вятская,Курская, Оренбургская, Пензенская, Рязанская, Самарская,Сарато<strong>в</strong>ская, Стал<strong>и</strong>нградская, Тамбо<strong>в</strong>ская, Тульская, Уральскаяобл., Башк<strong>и</strong>рская АССР <strong>и</strong> АССР немце<strong>в</strong> По<strong>в</strong>олжья — [Пр<strong>и</strong>м.а<strong>в</strong>т.].9 В Потребляющ<strong>и</strong>й район <strong>в</strong>ход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> следующ<strong>и</strong>е губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>:Архангельская, Влад<strong>и</strong>м<strong>и</strong>рская, Вологодская, И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>ская,Вознесенская, Костромская, Лен<strong>и</strong>нградская, Моско<strong>в</strong>ская,Н<strong>и</strong>жегородская, Но<strong>в</strong>городская, Пско<strong>в</strong>ская, Смоленская,Яросла<strong>в</strong>ская — [Пр<strong>и</strong>м. а<strong>в</strong>т.].10 Венер М. Указ. соч. С. 100.126


В. П. Булдако<strong>в</strong>К ВОПРОСУ О ПРОИСХОЖДЕНИИ МИФОВО КРЕСТЬЯНСТВЕКак только <strong>в</strong> научном сообщест<strong>в</strong>е нач<strong>и</strong>наетсяобсужден<strong>и</strong>е крестьянской проблемат<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, «круглые столы»пре<strong>в</strong>ращаются <strong>в</strong> подоб<strong>и</strong>е сельского схода. Егоотл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>тельные особенност<strong>и</strong> <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естны: го<strong>в</strong>орят наперебой,н<strong>и</strong>кто не слушает друг друга, у каждого с<strong>в</strong>оя «пра<strong>в</strong>да».Выго<strong>в</strong>ор<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>сь, ждут: «бар<strong>и</strong>н пр<strong>и</strong>едет, рассуд<strong>и</strong>т». Ну апредметом спора, как пра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло, оказы<strong>в</strong>аются пол-арш<strong>и</strong>намеже<strong>в</strong>ой земл<strong>и</strong>.У нас почему-то забы<strong>в</strong>ают, что практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> <strong>в</strong>сяп<strong>и</strong>сьменно обозр<strong>и</strong>мая <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я чело<strong>в</strong>ечест<strong>в</strong>а с<strong>в</strong>язана саграрным<strong>и</strong> (трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онным<strong>и</strong>) общест<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>,дом<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м<strong>и</strong> почт<strong>и</strong> до ХХ <strong>в</strong>. Ц<strong>и</strong>кл<strong>и</strong>чность аграрногопро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а порождала не только голод <strong>и</strong> эп<strong>и</strong>дем<strong>и</strong><strong>и</strong>, но <strong>и</strong><strong>в</strong>ойны <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альные кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>сы. Мы же <strong>в</strong>се еще пребы<strong>в</strong>аем <strong>в</strong>о<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> формац<strong>и</strong>онных фет<strong>и</strong>шей (рабо<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>е, феодал<strong>и</strong>зм <strong>и</strong>т. п.), льем крокод<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>ы слезы по по<strong>в</strong>оду«раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я» Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, забы<strong>в</strong>ая о том, что напротяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> мног<strong>и</strong>х столет<strong>и</strong>й государст<strong>в</strong>о <strong>и</strong> эл<strong>и</strong>ты — <strong>и</strong> нетолько <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> — ж<strong>и</strong>л<strong>и</strong> за счет крестьянст<strong>в</strong>а, у<strong>в</strong>еряя, чтотакое положен<strong>и</strong>е сакрал<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ано с<strong>в</strong>ыше на<strong>в</strong>сегда.Понять судьбу росс<strong>и</strong>йского крестьянст<strong>в</strong>а можно,оцен<strong>и</strong><strong>в</strong> его с<strong>в</strong>оеобраз<strong>и</strong>е на фоне <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческой судьбы такназы<strong>в</strong>аемых «аграрных общест<strong>в</strong>».Пр<strong>и</strong>нято сч<strong>и</strong>тать, что аграрные общест<strong>в</strong>а состоят <strong>и</strong>зэл<strong>и</strong>ты <strong>и</strong> народа. Пр<strong>и</strong> этом эл<strong>и</strong>ты <strong>в</strong>о<strong>в</strong>лечены <strong>в</strong> огран<strong>и</strong>ченныето<strong>в</strong>арно-денежные отношен<strong>и</strong>я (потребность <strong>в</strong> <strong>в</strong>оенныхтехнолог<strong>и</strong>ях, торго<strong>в</strong>ля то<strong>в</strong>арам<strong>и</strong> прест<strong>и</strong>жа), а народ,напрот<strong>и</strong><strong>в</strong>, способен до<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>аться еще болееогран<strong>и</strong>ченным натуральным то<strong>в</strong>арообменом. Возн<strong>и</strong>кает


парадоксальная с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>я: <strong>в</strong>ерхам пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>тся <strong>и</strong>зыматьпр<strong>и</strong>ба<strong>в</strong>очный продукт у людей, не склонных егопро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ть. Отсюда <strong>и</strong> рабо<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>е, <strong>и</strong> крепостн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о.Как <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естно, <strong>в</strong>ыход <strong>и</strong>з этого состоян<strong>и</strong>я <strong>в</strong>озможен толькопр<strong>и</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>остребо<strong>в</strong>анного <strong>и</strong>збыткасельскохозяйст<strong>в</strong>енной продукц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Так<strong>и</strong>м образом, <strong>в</strong>ыход <strong>и</strong>з<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого без<strong>в</strong>ременья аграрного общест<strong>в</strong>а с<strong>в</strong>язан спрогрессом агротехн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, раз<strong>в</strong><strong>и</strong>тостью <strong>и</strong>нфраструктуры <strong>и</strong>нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ем слоя неза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мых посредн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> между аграрным<strong>и</strong>про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телям<strong>и</strong> <strong>и</strong> потреб<strong>и</strong>телям<strong>и</strong> продукто<strong>в</strong> <strong>и</strong>х труда.Государст<strong>в</strong>о может осущест<strong>в</strong><strong>и</strong>ть модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю только пр<strong>и</strong>одном усло<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong>, — есл<strong>и</strong> оно обеспеч<strong>и</strong>т надежную<strong>и</strong>нфраструктуру аграрному про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>у, поз<strong>в</strong>оляющую нетолько успешно реал<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ать пр<strong>и</strong>ба<strong>в</strong>очный продукт, но <strong>и</strong>неуклонно расш<strong>и</strong>рять про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о. В прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ном случаеоно само стано<strong>в</strong><strong>и</strong>тся заложн<strong>и</strong>ком «косного» крестьянскогобольш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а. Этого росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ерх<strong>и</strong> н<strong>и</strong>когда не могл<strong>и</strong>обеспеч<strong>и</strong>ть по пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>нам объект<strong>и</strong><strong>в</strong>ного характера. Междутем, субъект<strong>и</strong><strong>в</strong>ные факторы (от геопол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х до<strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х) постоянно про<strong>в</strong>оц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>в</strong>ерх<strong>и</strong> на то,чтобы не сч<strong>и</strong>таться с самой пр<strong>и</strong>родой аграрногопро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а.Аграрные общест<strong>в</strong>а <strong>в</strong>о<strong>в</strong>се не однородны. Э. Геллнерне случайно <strong>в</strong>ыделял несколько разно<strong>в</strong><strong>и</strong>дностей«агрограмотных» общест<strong>в</strong>, сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х около пят<strong>и</strong>тысячелет<strong>и</strong>й 1 . На <strong>и</strong>х осно<strong>в</strong>е, <strong>в</strong> сущност<strong>и</strong>, <strong>в</strong>ыстра<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь<strong>и</strong>мпер<strong>и</strong><strong>и</strong> трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онного т<strong>и</strong>па, к которым можно отнест<strong>и</strong> <strong>и</strong>Росс<strong>и</strong>ю.Не уд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>тельно, что пер<strong>в</strong>оначально рыночныеотношен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кают <strong>в</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>родныхусло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях (обычно на локально огран<strong>и</strong>ченных пр<strong>и</strong>морск<strong>и</strong>хтерр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong>ях с подходящ<strong>и</strong>м кл<strong>и</strong>матом). В Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> мы <strong>и</strong>мел<strong>и</strong>нечто прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оположное. «…В усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях суро<strong>в</strong>ой пр<strong>и</strong>роды скоротк<strong>и</strong>м земледельческ<strong>и</strong>м сезоном работ (<strong>в</strong>д<strong>в</strong>ое меньше,чем <strong>в</strong> Западной Е<strong>в</strong>ропе) <strong>в</strong>есь быт, <strong>в</strong>есь уклад ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong><strong>в</strong>ел<strong>и</strong>корусского населен<strong>и</strong>я Е<strong>в</strong>ропейской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> нос<strong>и</strong>л четко<strong>в</strong>ыраженный "моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онно-кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>сный" характер».128


Поэтому крепостн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о сыграло <strong>в</strong>ажную роль <strong>в</strong> коррекц<strong>и</strong><strong>и</strong>ментальных последст<strong>в</strong><strong>и</strong>й <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>родно-кл<strong>и</strong>мат<strong>и</strong>ческогофактора, который требо<strong>в</strong>ал громадных нер<strong>в</strong>нопс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хзатрат, порожда<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х не только«экстенс<strong>и</strong><strong>в</strong>ный» <strong>и</strong> «<strong>и</strong>мпульс<strong>и</strong><strong>в</strong>ный» т<strong>и</strong>п трудолюб<strong>и</strong>я, но <strong>и</strong>особого рода качест<strong>в</strong>а. Так, сч<strong>и</strong>тается, что отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е четкой<strong>в</strong>за<strong>и</strong>мос<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> между мерой трудо<strong>в</strong>ых затрат <strong>и</strong> получаемогоурожая не могло не <strong>в</strong>ыработать <strong>в</strong> массе населен<strong>и</strong>я чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>ас<strong>в</strong>оего рода быт<strong>и</strong>йст<strong>в</strong>енного скепс<strong>и</strong>са <strong>и</strong> «покорност<strong>и</strong>судьбе» 2 .Несомненно, русск<strong>и</strong>й крестьян<strong>и</strong>н сущест<strong>в</strong>енно<strong>в</strong>ыделялся <strong>и</strong>з массы предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телей друг<strong>и</strong>х аграрныхобщест<strong>в</strong>. В его генет<strong>и</strong>ческой памят<strong>и</strong> закреп<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь <strong>и</strong> рел<strong>и</strong>кты«м<strong>и</strong>гр<strong>и</strong>рующего земледел<strong>и</strong>я», <strong>и</strong> богоданного «пр<strong>и</strong>родного<strong>и</strong>зоб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я». Проще го<strong>в</strong>оря, росс<strong>и</strong>йское экстенс<strong>и</strong><strong>в</strong>ноеаграрное про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о было нетехнолог<strong>и</strong>чным — <strong>в</strong> отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ескажем от <strong>в</strong>осточных р<strong>и</strong>сопро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одящ<strong>и</strong>х общест<strong>в</strong>.Но даже <strong>в</strong> так<strong>и</strong>х усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях проблема модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>с<strong>в</strong>язана с <strong>в</strong>сеобщей грамотностью населен<strong>и</strong>я. В Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>переход от трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онного сознан<strong>и</strong>я к сознан<strong>и</strong>ю«рац<strong>и</strong>ональному» мог обеспеч<strong>и</strong>ть только сельск<strong>и</strong>йс<strong>в</strong>ященн<strong>и</strong>к. Между тем, даже осущест<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong> ос<strong>в</strong>обожден<strong>и</strong>екрестьян, государст<strong>в</strong>о так <strong>и</strong> не удосуж<strong>и</strong>лось«раскрепост<strong>и</strong>ть» сельское духо<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>о, осно<strong>в</strong>ная массакоторого оста<strong>в</strong>алась на содержан<strong>и</strong><strong>и</strong> сельской общ<strong>и</strong>ны.Малообразо<strong>в</strong>анный дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>й «батюшка», жесткос<strong>в</strong>язанный церко<strong>в</strong>ной <strong>и</strong>ерарх<strong>и</strong>ей, <strong>в</strong> хозяйст<strong>в</strong>енномотношен<strong>и</strong><strong>и</strong> был за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>м от собст<strong>в</strong>енной паст<strong>в</strong>ы. Преподатькрестьянам ту форму знан<strong>и</strong>я, которая помогла бы емуестест<strong>в</strong>енно <strong>в</strong>п<strong>и</strong>саться <strong>в</strong> модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онный процесс, такойпастырь не был способен 3 . Не уд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>тельно, что напротяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> XIX <strong>в</strong>. — параллельно процессу промышленноймодерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> — <strong>в</strong> крестьянской среде росл<strong>и</strong> <strong>в</strong>се<strong>в</strong>озможныесуе<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>я. Из этого <strong>в</strong><strong>и</strong>дно, что модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онные процессы<strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> отторжен<strong>и</strong>е у крестьянст<strong>в</strong>а.Государст<strong>в</strong>о, <strong>в</strong>ста<strong>в</strong> на путь модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, должнобыло сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать культурно-пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ое ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о <strong>в</strong>сего129


соц<strong>и</strong>ального пространст<strong>в</strong>а. На деле <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>яхсамодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>я не было обеспечено н<strong>и</strong> сглаж<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>екультурной пропаст<strong>и</strong> между <strong>в</strong>ерхам<strong>и</strong> <strong>и</strong> н<strong>и</strong>зам<strong>и</strong>, н<strong>и</strong>л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong>я пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ой неграмотност<strong>и</strong> н<strong>и</strong>зо<strong>в</strong> 4 . Более того,<strong>в</strong>ыходцы <strong>и</strong>з того сосло<strong>в</strong><strong>и</strong>я, которое могло бы преодолетьсоц<strong>и</strong>окультурный разры<strong>в</strong> «города» <strong>и</strong> «дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>» подчасоказы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь с<strong>и</strong>лой, <strong>в</strong>зры<strong>в</strong>ающей с<strong>и</strong>стему.Тот факт, что образо<strong>в</strong>анные <strong>в</strong>ерх<strong>и</strong> <strong>и</strong>трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>стск<strong>и</strong>е н<strong>и</strong>зы пребы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>в</strong> разных культурных<strong>и</strong>змерен<strong>и</strong>ях, пород<strong>и</strong>л массу старых <strong>и</strong> но<strong>в</strong>ых м<strong>и</strong>фо<strong>в</strong> окрестьянст<strong>в</strong>е. К пр<strong>и</strong>меру, сч<strong>и</strong>тается, что русскоекрестьянст<strong>в</strong>о было «пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ным». У<strong>в</strong>ы, не следуетзабы<strong>в</strong>ать, что рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озный раскол, <strong>в</strong>едущ<strong>и</strong>й с<strong>в</strong>ое начало сXVII <strong>в</strong>., не только сыграл с<strong>в</strong>ою роль <strong>в</strong> «красной смуте»(<strong>и</strong>меется <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду рост сектантст<strong>в</strong>а с конца XIX <strong>в</strong>. до 1930-хгг.), но <strong>и</strong> сказы<strong>в</strong>ается до настоящего <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> (старообрядцыдо с<strong>и</strong>х пор поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>руют себя чуть л<strong>и</strong> не как особуюнац<strong>и</strong>ю). Что касается собст<strong>в</strong>енно пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ных, то для н<strong>и</strong>хбыло характерно так назы<strong>в</strong>аемое д<strong>в</strong>ое<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>е — соед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>еоф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ального р<strong>и</strong>туала со <strong>в</strong>се<strong>в</strong>озможным<strong>и</strong> суе<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>. Вобщем, <strong>в</strong>се это можно характер<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ать как с<strong>и</strong>нкрет<strong>и</strong>чноесознан<strong>и</strong>е, <strong>в</strong> котором г<strong>и</strong>пертроф<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан м<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>йкомпонент <strong>в</strong> ущерб рац<strong>и</strong>ональному.Все это стало заметно сразу после с<strong>в</strong>ержен<strong>и</strong>ясамодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>я. Соб<strong>и</strong>раясь на молебны с красным<strong>и</strong>знаменам<strong>и</strong>, крестьяне требо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> от с<strong>в</strong>ященн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>про<strong>в</strong>озглашен<strong>и</strong>е многолет<strong>и</strong>я Временному пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>у,запрещая пр<strong>и</strong> этом назы<strong>в</strong>ать Хр<strong>и</strong>ста «царем небесным» 5 . По<strong>и</strong>х мнен<strong>и</strong>ю, Бог должен быть «ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онером»,ос<strong>в</strong>обод<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м <strong>и</strong>х от «поработ<strong>и</strong>телей» <strong>в</strong> л<strong>и</strong>це Романо<strong>в</strong>ых 6 .На л<strong>и</strong>беральные у<strong>в</strong>еще<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> со<strong>в</strong>еты руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>аться <strong>в</strong>но<strong>в</strong>ой ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> запо<strong>в</strong>едям<strong>и</strong> Господн<strong>и</strong>м<strong>и</strong>, крестьянск<strong>и</strong>е ходок<strong>и</strong>от<strong>в</strong>ечал<strong>и</strong>, что Бог «раньше был аресто<strong>в</strong>ан», теперь «сделалсяс<strong>в</strong>ободным», а по сему «ныне к с<strong>в</strong>ободному Богу мы <strong>и</strong>пр<strong>и</strong>слушаемся» 7 . Некоторых с<strong>в</strong>ященн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> уже <strong>в</strong> мартеудалял<strong>и</strong> как черносотенце<strong>в</strong> (<strong>в</strong>прочем, пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е130


ор<strong>и</strong>ентац<strong>и</strong><strong>и</strong> неугодных с<strong>в</strong>ященн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>в</strong>ыступал<strong>и</strong> л<strong>и</strong>шьпредлогом).Исследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong> пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ой культуры росс<strong>и</strong>йскогопореформенного крестьянст<strong>в</strong>а отмечают, что крестьяненедопон<strong>и</strong>мал<strong>и</strong> разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е между грехом <strong>и</strong> преступлен<strong>и</strong>ем,пр<strong>и</strong>чем само понят<strong>и</strong>е преступлен<strong>и</strong>я, оказы<strong>в</strong>алось размытым,зачастую оно ста<strong>в</strong><strong>и</strong>лось <strong>в</strong> од<strong>и</strong>н ряд с бедой, напастью,несчастьем, с<strong>в</strong>ал<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>мся на чело<strong>в</strong>ека. Пораз<strong>и</strong>тельно, чтокража казенного леса (столь характерное я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е длярусск<strong>и</strong>х ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>й) не сч<strong>и</strong>талась н<strong>и</strong> грехом, н<strong>и</strong>преступлен<strong>и</strong>ем 8 . С другой стороны, преступные деян<strong>и</strong>я,со<strong>в</strong>ершенные под <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>ем нужды, факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>опра<strong>в</strong>ды<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь 9 . Вместе с тем, для крестьянскойпс<strong>и</strong>хоментальност<strong>и</strong> характерно устойч<strong>и</strong><strong>в</strong>ое предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е омн<strong>и</strong>мопреступных деян<strong>и</strong>ях, со<strong>в</strong>ершаемых «чуж<strong>и</strong>м<strong>и</strong>». Так,доре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онные росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong> (еще допечально знамен<strong>и</strong>того дела Бейл<strong>и</strong>са) указы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>, что <strong>в</strong>случаях уб<strong>и</strong>йст<strong>в</strong>а хр<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>анск<strong>и</strong>х детей крестьяне <strong>в</strong>сяк<strong>и</strong>й разсклонны был<strong>и</strong> бездоказательно указы<strong>в</strong>ать на е<strong>в</strong>рее<strong>в</strong> 10 .Сч<strong>и</strong>тается, что перед ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>ей русскоекрестьянст<strong>в</strong>о «корм<strong>и</strong>ло пол-Е<strong>в</strong>ропы». Это также од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>зт<strong>и</strong>п<strong>и</strong>чных м<strong>и</strong>фо<strong>в</strong> со<strong>в</strong>ременност<strong>и</strong>. Во-пер<strong>в</strong>ых, <strong>в</strong> Е<strong>в</strong>роперусское н<strong>и</strong>зкосортное зерно (поток которого неуклоннослабел <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с более деше<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> хлебным<strong>и</strong> поста<strong>в</strong>кам<strong>и</strong> <strong>и</strong>зСе<strong>в</strong>ерной <strong>и</strong> Южной Амер<strong>и</strong>к<strong>и</strong>) закупалось е<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>м<strong>и</strong>странам<strong>и</strong> для реэкспорта <strong>в</strong> колон<strong>и</strong><strong>и</strong>. Росс<strong>и</strong>йское зерно<strong>в</strong>оепро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о на деле способст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ало подъему е<strong>в</strong>ропейскогосельского хозяйст<strong>в</strong>а. Во-<strong>в</strong>торых, про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о экспортногозерна нос<strong>и</strong>ло анкла<strong>в</strong>ный характер: решающую роль <strong>и</strong>грала<strong>в</strong>озможность <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>оза <strong>и</strong>з черноморск<strong>и</strong>х порто<strong>в</strong>.Соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно этому, то<strong>в</strong>арное зерно<strong>в</strong>ое про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>оуспешно раз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>алось л<strong>и</strong>шь на Юге Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, а Нечерноземьеоста<strong>в</strong>алось дотац<strong>и</strong>онной «потребляющей» терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong>ей. В-треть<strong>и</strong>х, экспортная хлебная торго<strong>в</strong>ля была сосредоточена <strong>в</strong>руках <strong>и</strong>ноэтн<strong>и</strong>чных элементо<strong>в</strong> (<strong>в</strong> частност<strong>и</strong> греко<strong>в</strong>).Получается, что отсутст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ала необход<strong>и</strong>маямодерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онная с<strong>в</strong>язка между сельск<strong>и</strong>м хозяйст<strong>в</strong>ом <strong>и</strong>131


торго<strong>в</strong>лей. Наконец, осно<strong>в</strong>ную массу то<strong>в</strong>арного зерна да<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>перед ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>ей уже не помещ<strong>и</strong>чь<strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong>а, а«столып<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е» земельные собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. Между тем, <strong>в</strong>годы пер<strong>в</strong>ой м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ойны начался стрем<strong>и</strong>тельное<strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ращен<strong>и</strong>е отрубн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong> хуторян <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>ню, абольше<strong>в</strong><strong>и</strong>стская «борьба с кулачест<strong>в</strong>ом» окончательноподор<strong>в</strong>ала то<strong>в</strong>арность росс<strong>и</strong>йского сельскохозяйст<strong>в</strong>енногопро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а.Пр<strong>и</strong>мечательно, что <strong>в</strong> 1920-е гг. род<strong>и</strong>лся еще од<strong>и</strong>нм<strong>и</strong>ф, упроч<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йся <strong>в</strong> наше <strong>в</strong>ремя: стало пр<strong>и</strong>нято сч<strong>и</strong>тать,что русское крестьянст<strong>в</strong>о <strong>и</strong>значально не желало про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ть«<strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шк<strong>и</strong>». Между тем, крестьяне <strong>и</strong>зда<strong>в</strong>на <strong>в</strong>ынуждены был<strong>и</strong>созда<strong>в</strong>ать хлебные запасы на случай неурожае<strong>в</strong>. Эт<strong>и</strong>«<strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шк<strong>и</strong>» хлебо<strong>в</strong> легко могл<strong>и</strong> бы пре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>ться <strong>в</strong> то<strong>в</strong>арноезерно <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях раз<strong>в</strong><strong>и</strong>тост<strong>и</strong> <strong>и</strong>нфраструктуры, поз<strong>в</strong>оляющеймане<strong>в</strong>р<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать со<strong>в</strong>окупным продуктомсельскохозяйст<strong>в</strong>енного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а. В 1920-е гг.больше<strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong> с<strong>в</strong>оей бестолко<strong>в</strong>ой налого<strong>в</strong>ой пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>койподор<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>в</strong>сяк<strong>и</strong>е ст<strong>и</strong>мулы как к расш<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>юсельскохозяйст<strong>в</strong>енного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> целом, так <strong>и</strong> к егочетко обознач<strong>и</strong><strong>в</strong>шейся <strong>в</strong> доре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онные годыспец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Результат <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естен: коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я <strong>и</strong>последующ<strong>и</strong>й голод.Строго го<strong>в</strong>оря, общец<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онная проблема<strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>й города <strong>и</strong> дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> <strong>в</strong> годы «красной смуты»пре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>лась <strong>в</strong> <strong>и</strong>х соц<strong>и</strong>окультурное прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>е,<strong>в</strong>ыл<strong>и</strong><strong>в</strong>ающееся <strong>в</strong> акты <strong>и</strong>х настоящ<strong>и</strong>х походо<strong>в</strong> друг прот<strong>и</strong><strong>в</strong>друга.Некоторые а<strong>в</strong>торы сч<strong>и</strong>тают, что успех модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> был с<strong>в</strong>язан со скорейш<strong>и</strong>м насажден<strong>и</strong>ем <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тутаземст<strong>в</strong>а. У<strong>в</strong>ы, эта перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>а была достаточно пр<strong>и</strong>зрачной:земст<strong>в</strong>о сч<strong>и</strong>талось крестьянам<strong>и</strong> «помещ<strong>и</strong>чь<strong>и</strong>м» <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тутом(что <strong>в</strong> <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естной мере соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ало дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>). Вначале ХХ <strong>в</strong>. земск<strong>и</strong>е начальн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мал<strong>и</strong>ськрестьянам<strong>и</strong> как крепостн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, командо<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е <strong>в</strong>сей ж<strong>и</strong>зньюдере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> 11 . Что касается со<strong>в</strong>етского колхозного строя, то онбыл построен на абсурдных осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ях: с одной стороны,132


консер<strong>в</strong>ац<strong>и</strong>я аграрного общест<strong>в</strong>а, с другой — <strong>и</strong>зъят<strong>и</strong>е у негонесущест<strong>в</strong>ующего пр<strong>и</strong>ба<strong>в</strong>очного продукта. Ясно, что такаяс<strong>и</strong>стема была обречена. Ощущен<strong>и</strong>е того, что м<strong>и</strong>р дел<strong>и</strong>тся на«господ» <strong>и</strong> «трудяг» устойч<strong>и</strong><strong>в</strong>о сохраняется <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йскойпс<strong>и</strong>хоментальност<strong>и</strong> <strong>в</strong>опрек<strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мой усло<strong>в</strong>ност<strong>и</strong> такогоделен<strong>и</strong>я.У<strong>в</strong>ы, сознан<strong>и</strong>е крестьян<strong>и</strong>на пре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>лось <strong>в</strong> областьм<strong>и</strong>фот<strong>в</strong>орчест<strong>в</strong>а. Созда<strong>в</strong>аемое крестьянской культурой«пространст<strong>в</strong>о м<strong>и</strong>фа» само порождает <strong>в</strong>олным<strong>и</strong>фот<strong>в</strong>орчест<strong>в</strong>а. На<strong>и</strong>большей <strong>и</strong>зде<strong>в</strong>кой над реал<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>смотр<strong>и</strong>тся м<strong>и</strong>ф об «особом коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зме» росс<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>на —пр<strong>и</strong>родного «общ<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>ка». На <strong>в</strong>сем протяжен<strong>и</strong><strong>и</strong>чело<strong>в</strong>еческой <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естны л<strong>и</strong>шь д<strong>в</strong>а т<strong>и</strong>пакоммун<strong>и</strong>кат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных с<strong>в</strong>язей: <strong><strong>в</strong>ласть</strong> — подч<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>е, с<strong>в</strong>ободное<strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>е. В ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> крестьян<strong>и</strong>на-общ<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>ка он<strong>и</strong>переплел<strong>и</strong>сь более чем с<strong>в</strong>оеобразно. Идеал общ<strong>и</strong>нногосущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я с<strong>в</strong>язан с «коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>ной л<strong>и</strong>чностью»,на<strong>и</strong>более г<strong>и</strong>бкой по отношен<strong>и</strong>ю к пр<strong>и</strong>родным катакл<strong>и</strong>змам <strong>и</strong>способной прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоять <strong>в</strong>ызо<strong>в</strong>ам <strong>и</strong>з<strong>в</strong>не. Но такоеположен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>озможно было до тех пор, пока государст<strong>в</strong>о непре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>ло крестьянскую общ<strong>и</strong>ну <strong>в</strong> ч<strong>и</strong>сто ф<strong>и</strong>скальный<strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тут. В с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с эт<strong>и</strong>м отношен<strong>и</strong>е крестьян<strong>и</strong>на к общ<strong>и</strong>непр<strong>и</strong>обретает амб<strong>и</strong><strong>в</strong>алентный характер: с одной стороны, он <strong>и</strong>не может без общ<strong>и</strong>ны, с другой — она ско<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ает егохозяйст<strong>в</strong>енную акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ность. Можно допуст<strong>и</strong>ть, чтопредре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онный «общ<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>к» да<strong>в</strong>но пре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>лся <strong>в</strong>яростного ант<strong>и</strong>коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ста: общ<strong>и</strong>на (<strong>в</strong> прошломс<strong>в</strong>ободное трудо<strong>в</strong>ое сообщест<strong>в</strong>о) задыхалась от на<strong>в</strong>язанныхей государст<strong>в</strong>енно-ф<strong>и</strong>скальных функц<strong>и</strong>й, а, с другойстороны, она была перенасыщена «м<strong>и</strong>роедск<strong>и</strong>м» нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ем.На деле оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ально-лубочный общ<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>к — «коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ст»<strong>в</strong> той мере, <strong>в</strong> какой гото<strong>в</strong> <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ать общ<strong>и</strong>ну длясопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я государст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>, а артель — для<strong>в</strong>необщ<strong>и</strong>нной (<strong>и</strong> <strong>в</strong>нетягло<strong>в</strong>ой) трудо<strong>в</strong>ой деятельност<strong>и</strong>.Нормальный коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зм <strong>в</strong>озможен л<strong>и</strong>шь <strong>в</strong> общест<strong>в</strong>е, а непод д<strong>и</strong>кто<strong>в</strong>ку государст<strong>в</strong>а. Поэтому росс<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>н <strong>в</strong>сегдасклонен бунто<strong>в</strong>ать прот<strong>и</strong><strong>в</strong> «м<strong>и</strong>роедо<strong>в</strong>», ч<strong>и</strong>но<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong> даже133


государст<strong>в</strong>а — у<strong>в</strong>ы, <strong>в</strong>о <strong>и</strong>мя <strong>в</strong>оображаемой <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Впо<strong>и</strong>сках несбыточного <strong>и</strong>деала он гото<strong>в</strong> от<strong>в</strong>ергнуть <strong>в</strong>сенесо<strong>в</strong>ершенное. Про росс<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>на можно определенносказать, что он не коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ст 12 , а ант<strong>и</strong>коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ст;<strong>в</strong>месте с тем он не <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуал<strong>и</strong>ст, а ант<strong>и</strong><strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуал<strong>и</strong>ст. А<strong>в</strong> целом, <strong>и</strong>менно <strong>и</strong>з так<strong>и</strong>х ант<strong>и</strong>- склады<strong>в</strong>ается <strong>в</strong>зры<strong>в</strong>оопаснаямасса. Дейст<strong>в</strong>енной ант<strong>и</strong>тезой пр<strong>и</strong>нуд<strong>и</strong>тельногоколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зма может быть только ант<strong>и</strong>коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стская,ант<strong>и</strong>сол<strong>и</strong>дар<strong>и</strong>стская стадность. В склонност<strong>и</strong> росс<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>на кнемот<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анному протесту, ст<strong>и</strong>х<strong>и</strong>йному бунтарст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>с<strong>и</strong>лу этого можно не сомне<strong>в</strong>аться, хотя эт<strong>и</strong>м далеко не<strong>и</strong>счерпы<strong>в</strong>аются гран<strong>и</strong> его ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онност<strong>и</strong>.Аграрное общест<strong>в</strong>о может «<strong>в</strong>зор<strong>в</strong>аться» по пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>наместест<strong>в</strong>енно-кл<strong>и</strong>мат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м (пр<strong>и</strong>родные бедст<strong>в</strong><strong>и</strong>я,неурожай, голод, эп<strong>и</strong>дем<strong>и</strong><strong>и</strong>). Кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>с могут с не меньш<strong>и</strong>муспехом спро<strong>в</strong>оц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать <strong>и</strong> м<strong>и</strong>грац<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>и</strong> демограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>йбум. Импер<strong>и</strong>я, баз<strong>и</strong>рующаяся на аграрном общест<strong>в</strong>е,уяз<strong>в</strong><strong>и</strong>ма по определен<strong>и</strong>ю. Серьезным <strong>и</strong>спытан<strong>и</strong>ем дляаграрного общест<strong>в</strong>а я<strong>в</strong>ляются модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онные процессы.В Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> она протекала прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оестест<strong>в</strong>енно: что можносказать об агрограмотном общест<strong>в</strong>е, есл<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыходцы <strong>и</strong>здухо<strong>в</strong>ного сосло<strong>в</strong><strong>и</strong>я дал<strong>и</strong> столь знач<strong>и</strong>тельное ч<strong>и</strong>слорац<strong>и</strong>онально мыслящ<strong>и</strong>х людей 13 ?Не уд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>тельно, что наша постсо<strong>в</strong>етскаясо<strong>в</strong>ременность прон<strong>и</strong>зана крестьянской ментальностью <strong>в</strong> ееколхозно-деформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анном <strong>в</strong><strong>и</strong>де. Есл<strong>и</strong> <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естно, что <strong>в</strong>крестьянской среде нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>е сч<strong>и</strong>талось на<strong>и</strong>болеедейст<strong>в</strong>енным регулятором <strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>й <strong>и</strong> <strong>в</strong>нутр<strong>и</strong>общ<strong>и</strong>ны, <strong>и</strong> <strong>в</strong>не ее, то сто<strong>и</strong>т л<strong>и</strong> уд<strong>и</strong><strong>в</strong>ляться, что ХХ <strong>в</strong>ек <strong>в</strong><strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> оказался столь прон<strong>и</strong>зан нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ем.В пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческом отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьяне <strong>в</strong> началесентября 1917 г. был<strong>и</strong> настроены с<strong>в</strong>оеобразно: «понекоторым <strong>в</strong>опросам рассуждают как ярые черносотенцы, апо <strong>и</strong>ным <strong>в</strong>опросам рассуждают как больше<strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> дажес<strong>в</strong>ерхбольше<strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong>». Некоторые <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х зая<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>: «Мы сам<strong>и</strong>больше больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong>». А между тем, <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>е умеренныхсоц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>сто<strong>в</strong> <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не падало, <strong>в</strong> то <strong>в</strong>ремя как под <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>ем134


кадето<strong>в</strong> «<strong>в</strong> некоторых <strong>в</strong>олостях <strong>в</strong> <strong>в</strong>олостные земст<strong>в</strong>апрошл<strong>и</strong>... помещ<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> попы». Это не помешало ростурад<strong>и</strong>кал<strong>и</strong>зма. В усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енных трудностейкрестьяне думал<strong>и</strong> просто: «Н<strong>и</strong>кого... не пр<strong>и</strong>зна<strong>в</strong>ать, н<strong>и</strong>комун<strong>и</strong>чего не да<strong>в</strong>ать, землю <strong>и</strong> <strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>о у буржуе<strong>в</strong> отн<strong>и</strong>мать».Под буржуям<strong>и</strong> местные крестьяне <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду <strong>и</strong> <strong>в</strong>сюсельскую <strong>и</strong>нтелл<strong>и</strong>генц<strong>и</strong>ю 14 . Терм<strong>и</strong>н «буржуй» претерпел <strong>в</strong>крестьянском сознан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>есьма <strong>в</strong>печатляющ<strong>и</strong>е колл<strong>и</strong>з<strong>и</strong><strong>и</strong>.Некоторые крестьяне сч<strong>и</strong>тал<strong>и</strong> буржуям<strong>и</strong> монарх<strong>и</strong>сто<strong>в</strong> 15 .В последн<strong>и</strong>е годы <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>едутся д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong><strong>и</strong> о пр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong><strong>и</strong> пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>по<strong>в</strong> с<strong>и</strong>нергет<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ях. Изучен<strong>и</strong>е по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>якрестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> «красной смуте» могло бы расста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть <strong>в</strong>сеточк<strong>и</strong> над "i". Со<strong>в</strong>ершенно оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно, что характеррекреац<strong>и</strong>онного <strong>в</strong>ыхода <strong>и</strong>з с<strong>и</strong>стемного кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>са былпредопределен пс<strong>и</strong>хоментальностью пода<strong>в</strong>ляющейкрестьянской массы. Теор<strong>и</strong>я <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>я «порядка <strong>и</strong>хаоса» предполагает нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е <strong>в</strong>нутр<strong>и</strong> последнегоаттракторо<strong>в</strong>, пр<strong>и</strong>тяг<strong>и</strong><strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>х распыленную соц<strong>и</strong>альнуюмассу. Со<strong>в</strong>ершенно оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно, что роль так<strong>и</strong>х аттракторо<strong>в</strong>сыграл<strong>и</strong> больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стск<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ожак<strong>и</strong> — л<strong>и</strong>чност<strong>и</strong>, большенапом<strong>и</strong>нающ<strong>и</strong>е пред<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телей казачьей <strong>в</strong>ольн<strong>и</strong>цы, нежел<strong>и</strong>пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х л<strong>и</strong>деро<strong>в</strong>. С <strong>и</strong>х помощью про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>т<strong>в</strong>осстано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е отношен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>-подч<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>я, разор<strong>в</strong>анные<strong>в</strong> точке б<strong>и</strong>фуркац<strong>и</strong><strong>и</strong>. В любом случае «секрет» ут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>ястал<strong>и</strong>нской деспот<strong>и</strong><strong>и</strong> следует <strong>и</strong>скать не <strong>в</strong> тех <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ныхд<strong>и</strong>ктаторск<strong>и</strong>х качест<strong>в</strong>ах «<strong>в</strong>ождя», а <strong>в</strong> <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong><strong>и</strong> междун<strong>и</strong>м <strong>и</strong> бунтующей, но «косной» массой <strong>в</strong>ременныхкоммун<strong>и</strong>кат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных с<strong>в</strong>язок <strong>и</strong> с<strong>в</strong>язей арха<strong>и</strong>чного(допол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческого) т<strong>и</strong>па. Со <strong>в</strong>ременем на <strong>и</strong>х осно<strong>в</strong>е<strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кает подоб<strong>и</strong>е коммун<strong>и</strong>кат<strong>и</strong><strong>в</strong>ного разума, который, <strong>в</strong>с<strong>в</strong>ою очередь, <strong>и</strong>зба<strong>в</strong>ляется от <strong>и</strong>збыточной пасс<strong>и</strong>онарност<strong>и</strong> <strong>в</strong>л<strong>и</strong>це <strong>в</strong>се<strong>в</strong>озможных д<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>пат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных элементо<strong>в</strong>. Все это <strong>и</strong> этообеспеч<strong>и</strong><strong>в</strong>ает генет<strong>и</strong>ческую преемст<strong>в</strong>енность междудокр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>сном <strong>и</strong> посткр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>сным состоян<strong>и</strong>ем с<strong>и</strong>стемы. Этотфактор дейст<strong>в</strong>ует до с<strong>и</strong>х пор.135


Между эл<strong>и</strong>там<strong>и</strong> <strong>и</strong> народом леж<strong>и</strong>т настоящаякультурная пропасть. Строго го<strong>в</strong>оря, он<strong>и</strong> поклоняютсяразным культам <strong>и</strong> богам. Больше<strong>в</strong><strong>и</strong>кам удалось на <strong>в</strong>ремя этупропасть преодолеть с помощью пр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>нейшейдемагог<strong>и</strong><strong>и</strong>. Оп<strong>и</strong>сан такой случай. Од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з крестьян<strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>ался у <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естного больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стского деятеляЕ. М. Яросла<strong>в</strong>ского: «Как<strong>и</strong>е-то объя<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь, го<strong>в</strong>орят,большак<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> лешак<strong>и</strong>, что хотят, чтобы скорее законч<strong>и</strong>лась<strong>в</strong>ойна». Яросла<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й с помощью <strong>в</strong>стречных <strong>в</strong>опросо<strong>в</strong> убед<strong>и</strong>лего, что есл<strong>и</strong> он «за м<strong>и</strong>р <strong>и</strong> землю», то сам <strong>и</strong> я<strong>в</strong>ляетсябольше<strong>в</strong><strong>и</strong>ком 16 . Замет<strong>и</strong>м, что само сло<strong>в</strong>о «большак» (гла<strong>в</strong>апатр<strong>и</strong>архальной семь<strong>и</strong>) не могло не оппон<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать сознан<strong>и</strong>юэтого крестьян<strong>и</strong>на. Вот так<strong>и</strong>м с<strong>в</strong>оеобразным путемре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онному хаосу пр<strong>и</strong>да<strong>в</strong>ался понятный длятрад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>стской массы телеолог<strong>и</strong>зм.По большому счету, сущест<strong>в</strong>уют л<strong>и</strong>шь д<strong>в</strong>а субъекта<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческое быт<strong>и</strong>я: необъятное (пр<strong>и</strong> мн<strong>и</strong>мой хронотопнойстрат<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анност<strong>и</strong>) <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>онное пространст<strong>в</strong>о,соед<strong>и</strong>няющее чело<strong>в</strong>еческое с мета<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м, <strong>и</strong> «слепая»соц<strong>и</strong>этальная энергет<strong>и</strong>ка, заста<strong>в</strong>ляющая людей отчаянно <strong>и</strong>безнадежно — надеясь на Бога <strong>и</strong> пользуясь услугам<strong>и</strong>дья<strong>в</strong>ола — <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>ать друг с другом. Трагед<strong>и</strong>я «чело<strong>в</strong>екабунтующего» <strong>в</strong> том, что ему не дано со<strong>и</strong>змер<strong>и</strong>ть с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>страст<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>ожделен<strong>и</strong>я н<strong>и</strong> с <strong>и</strong>мперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ам<strong>и</strong> большого<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>, н<strong>и</strong> со с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м<strong>и</strong> нал<strong>и</strong>чным<strong>и</strong><strong>в</strong>озможностям<strong>и</strong>.В то <strong>в</strong>ремя, что росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>е эл<strong>и</strong>ты (с конца XVIII <strong>в</strong>.)был<strong>и</strong> по<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>не одерж<strong>и</strong>мы рац<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>змом <strong>и</strong> поз<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>змом, <strong>в</strong>неграмотной крестьянской среде ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>се<strong>в</strong>озможныесуе<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>я. И не сто<strong>и</strong>т уд<strong>и</strong><strong>в</strong>ляться тому, что нынешнеепостмодерн<strong>и</strong>стское по<strong>в</strong>етр<strong>и</strong>е может стать шагом <strong>в</strong>предмодерн<strong>и</strong>стское прошлое.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 Геллнер Э. Нац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> нац<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>зм. М., 1991. С. 48—56.136


2 М<strong>и</strong>ло<strong>в</strong> Л. В. Вел<strong>и</strong>корусск<strong>и</strong>й пахарь <strong>и</strong> особенност<strong>и</strong>росс<strong>и</strong>йского <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого процесса. М., 1998. С. 209, 379, 430.3 См.: Леонтье<strong>в</strong>а Т. Г. Вера <strong>и</strong> прогресс: Пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ноесельское духо<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>о Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>о <strong>в</strong>торой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>не XIX — началеХХ <strong>в</strong><strong>в</strong>. М., 2002.4 См.: Шатко<strong>в</strong>ская Т. В. Пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ая ментальностьросс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х крестьян <strong>в</strong>торой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>ны ХIХ <strong>в</strong>ека: опытюр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческой антропометр<strong>и</strong><strong>и</strong>. Росто<strong>в</strong> н/Д., 2000.5 Емелях Л. И. Крестьяне <strong>и</strong> церко<strong>в</strong>ь накануне Октября. Л.,1976. С. 64, 71.6 Figes O., Kolonitskiy B. Interpreting the Russian Revolution:The Language and Symbols of 1917. New Haven and London, 1999.Р. 134, 138.7 Ан<strong>и</strong>чко<strong>в</strong> В.П. Екатер<strong>и</strong>нбург-Влад<strong>и</strong><strong>в</strong>осток. (1917—1922).М., 1998. С. 27.8 Шатко<strong>в</strong>ская Т. В. Обычное пра<strong>в</strong>о росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х крестьян<strong>в</strong>торой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>ны XIX — начала ХХ <strong>в</strong>ека. Росто<strong>в</strong>-на-Дону, 2009.С. 362, 387.9 Там же. С. 366, 394.10 См.: Якушк<strong>и</strong>н Е. И. Заметк<strong>и</strong> о <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong><strong>и</strong> рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озных<strong>в</strong>еро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й <strong>и</strong> предрассудко<strong>в</strong> на народные юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е обыча<strong>и</strong> <strong>и</strong>понят<strong>и</strong>я // Этнограф<strong>и</strong>ческое обозрен<strong>и</strong>е. 1891. № 2. Впрочем, не<strong>и</strong>сключено, что а<strong>в</strong>тор преу<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>л роль этого предрассудка под<strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>ем е<strong>в</strong>рейск<strong>и</strong>х погромо<strong>в</strong>, последо<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х за уб<strong>и</strong>йст<strong>в</strong>омАлександра II. — [Пр<strong>и</strong>м. а<strong>в</strong>т.]11 См.: Семено<strong>в</strong> С. Т. Д<strong>в</strong>адцать пять лет <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не. Пг.,1915. С. 86.12 З<strong>в</strong>ере<strong>в</strong> В. В. «Власть земл<strong>и</strong>» <strong>и</strong> «<strong><strong>в</strong>ласть</strong> денег» <strong>в</strong>про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>ях Глеба Успенского: трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онный м<strong>и</strong>р русскогокрестьянст<strong>в</strong>а // Истор<strong>и</strong>к <strong>и</strong> художн<strong>и</strong>к. 2004. № 1. С. 47.13 Manchester L. Holy Fathers, Secular sons: Clergy,Intelligentsia, and the Modern Selfin Revolutionary Russia. DeKalb,2008.14 Булдако<strong>в</strong> В. П. Красная смута. Пр<strong>и</strong>рода <strong>и</strong> последст<strong>в</strong><strong>и</strong>яре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онного нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я. М., 2010. С. 184.15 См.: Figes O., Kolonitskiy B. Op. cit. P. 149—150.16 См.: Агалако<strong>в</strong> В. Т. К<strong>и</strong>ренск<strong>и</strong>й уезд Иркутской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>в</strong> 1917—1920 годах (Изучен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> про<strong>в</strong><strong>и</strong>нц<strong>и</strong>альной Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>).Иркутск, 1994. С. 8.137


Ю. А. Вас<strong>и</strong>лье<strong>в</strong>ОБЩЕСТВЕННОЕ ИСТОРИЧЕСКОЕ СОЗНАНИЕИ ИСТОРИЧЕСКОЕ ПОНИМАНИЕВ ОТНОШЕНИИ РОССИЙСКОГО КРЕСТЬЯНСТВА:ФЕНОМЕН ЗАБВЕНИЯС понят<strong>и</strong>ем «народ» непосредст<strong>в</strong>енно с<strong>в</strong>язаноопределен<strong>и</strong>е крестьянст<strong>в</strong>а как осно<strong>в</strong>ной его част<strong>и</strong>, самойзнач<strong>и</strong>тельной соц<strong>и</strong>альной группы (как <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естно, до 1917 г.крестьянст<strong>в</strong>о соста<strong>в</strong>ляло 80% населен<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>). Что нассегодня заста<strong>в</strong>ляет осозна<strong>в</strong>ать прошлое, <strong>и</strong>скать от<strong>в</strong>еты на<strong>в</strong>опросы: что про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>ло с росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>м народом(крестьянст<strong>в</strong>ом) <strong>в</strong> тот <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ной пер<strong>и</strong>од отечест<strong>в</strong>енной<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>? Почему нас зах<strong>в</strong>аты<strong>в</strong>ает проблема собст<strong>в</strong>енногопрошлого? Вероятно, речь может <strong>и</strong>дт<strong>и</strong> об <strong>и</strong>змерен<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого сознан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого пон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>я,благодаря которому нам стано<strong>в</strong><strong>и</strong>тся <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естно осущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> прошлого, частью которого мы себяосознаем сегодня. Благодаря <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческому сознан<strong>и</strong>ю,познан<strong>и</strong>ю <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого опыта прошлое стано<strong>в</strong><strong>и</strong>тсяреальностью, <strong>в</strong> определенной степен<strong>и</strong> прошлое осознаетсячастью нас сам<strong>и</strong>х.В <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческом сознан<strong>и</strong><strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йского общест<strong>в</strong>асущест<strong>в</strong>ует феномен заб<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>я. В прошлом росс<strong>и</strong>йскогокрестьянст<strong>в</strong>а есть немало обыденных событ<strong>и</strong>й <strong>в</strong>по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, которые можно забыть, поскольку он<strong>и</strong>н<strong>и</strong>как не с<strong>в</strong>язаны с настоящей <strong>и</strong>л<strong>и</strong> будущей <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чностью.Однако даже спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>сты <strong>и</strong>ногда «забы<strong>в</strong>ают» о том, что<strong>и</strong>мело решающее значен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> прошлом. Но про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>т это непотому, что он<strong>и</strong> хотят намеренно <strong>и</strong>сказ<strong>и</strong>ть прошлое, апросто потому, что он<strong>и</strong> не знают о значен<strong>и</strong><strong>и</strong> определенныхпр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>нных факторо<strong>в</strong>. Истор<strong>и</strong>я побуждает нас пр<strong>и</strong>зна<strong>в</strong>атьзначен<strong>и</strong>е тех аспекто<strong>в</strong> прошлого, на которые прежде необращал<strong>и</strong> <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>я.


Теорет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й спор о пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>ах <strong>и</strong>досто<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>ах форм аграрного хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я (о чем до с<strong>и</strong>хпор д<strong>и</strong>скут<strong>и</strong>руют) да<strong>в</strong>но решен предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телям<strong>и</strong>орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онно—про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>енной научной школы.А. В. Чаяно<strong>в</strong> <strong>и</strong> его школа конструкт<strong>и</strong><strong>в</strong>но разреш<strong>и</strong>л<strong>и</strong> предметд<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong><strong>и</strong> о перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ах земледел<strong>и</strong>я <strong>и</strong> будущей судьбекрестьянст<strong>в</strong>а. Пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>маются л<strong>и</strong> <strong>в</strong> расчет научныерекомендац<strong>и</strong><strong>и</strong> этой школы на род<strong>и</strong>не? Далеко не <strong>в</strong>сегда, ксожален<strong>и</strong>ю, <strong>в</strong> отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от Запада, где чаяно<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>е <strong>и</strong>де<strong>и</strong> нашл<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>рокое пр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong>е на практ<strong>и</strong>ке <strong>в</strong> после<strong>в</strong>оенныедесят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>я. Несомненно, <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е разработокросс<strong>и</strong>йской научной школы послуж<strong>и</strong>ло бы соз<strong>и</strong>дательнойосно<strong>в</strong>ой <strong>в</strong> орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> то<strong>в</strong>арного аграрного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>со<strong>в</strong>ременной Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>.В чаяно<strong>в</strong>ском анал<strong>и</strong>зе разл<strong>и</strong>чных <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> хозяйст<strong>в</strong>деятельность трудо<strong>в</strong>ых крестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> упра<strong>в</strong>ляетсяпрежде <strong>в</strong>сего <strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>м регулятором, обусло<strong>в</strong>леннымсо<strong>и</strong>змерен<strong>и</strong>ем трудо<strong>в</strong>ых затрат с получаемым матер<strong>и</strong>альнымрезультатом, пр<strong>и</strong>чем по-<strong>и</strong>ному, чем на кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческомпредпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong><strong>и</strong>. В этом кроется пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>на устойч<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong>крестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х не<strong>в</strong>згод.Для объяснен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>нутр<strong>и</strong>хозяйст<strong>в</strong>енных процессо<strong>в</strong> <strong>и</strong>устано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>роды мот<strong>и</strong><strong>в</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong>еннойдеятельност<strong>и</strong> крестьянской семь<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>менялась теор<strong>и</strong>япотреб<strong>и</strong>тельского баланса. Анал<strong>и</strong>з мот<strong>и</strong><strong>в</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong>еннойдеятельност<strong>и</strong> объясняет пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ну, по которой <strong>в</strong> земледел<strong>и</strong><strong>и</strong>кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>енное <strong>в</strong>ыражен<strong>и</strong>е пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>а крупных формхозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я оказы<strong>в</strong>ается незнач<strong>и</strong>тельным. Сущест<strong>в</strong>уютобъект<strong>и</strong><strong>в</strong>ные пределы <strong>в</strong> укрупнен<strong>и</strong><strong>и</strong> сельскохозяйст<strong>в</strong>енныхпредпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й, которые за<strong>в</strong><strong>и</strong>сят от конкретныхэконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х, соц<strong>и</strong>альных, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х, техн<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хособенностей <strong>и</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>й 1 .Теор<strong>и</strong>я д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>альных опт<strong>и</strong>мумо<strong>в</strong> Чаяно<strong>в</strong>апоказала, что <strong>в</strong> сельскохозяйст<strong>в</strong>енном про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>е <strong>в</strong>сея<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> процессы <strong>и</strong>меют с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> опт<strong>и</strong>мальные размеры,обеспеч<strong>и</strong><strong>в</strong>ается соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>е между размерам<strong>и</strong> земельнойплощад<strong>и</strong>, кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>ом пр<strong>и</strong>меняемой техн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>ом139


работн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>. В результате <strong>в</strong> каждой отрасл<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> рег<strong>и</strong>онето<strong>в</strong>арные хозяйст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>меют с<strong>в</strong>ою опт<strong>и</strong>мальную структуру <strong>и</strong>размеры на разных стад<strong>и</strong>ях технолог<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я.Опт<strong>и</strong>мальный размер земледельческого хозяйст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>о<strong>в</strong>се несоот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует опт<strong>и</strong>мальному размеру перерабаты<strong>в</strong>ающегоаграрного предпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я. Опт<strong>и</strong>мум заложен там, где пр<strong>и</strong>проч<strong>и</strong>х ра<strong>в</strong>ных усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях себесто<strong>и</strong>мость продукц<strong>и</strong><strong>и</strong>на<strong>и</strong>меньшая. Он за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>т от пр<strong>и</strong>родных, географ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хусло<strong>в</strong><strong>и</strong>й, от про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>енного напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я хозяйст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>друг<strong>и</strong>х объект<strong>и</strong><strong>в</strong>ных факторо<strong>в</strong>. Найт<strong>и</strong> опт<strong>и</strong>мум — знач<strong>и</strong>тнайт<strong>и</strong> точку м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мальных <strong>и</strong>здержек на ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>цу продукц<strong>и</strong><strong>и</strong>.Разработанная Чаяно<strong>в</strong>ым метод<strong>и</strong>ка его определен<strong>и</strong>я строгонаучна. Чаяно<strong>в</strong>ская схема концентрац<strong>и</strong><strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong>еннойдеятельност<strong>и</strong> <strong>в</strong> аграрной сфере осно<strong>в</strong>ана на ут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong><strong>и</strong>:укрупнен<strong>и</strong>е хозяйст<strong>в</strong>енных форм <strong>в</strong> земледел<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>меетпределы, оста<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>е знач<strong>и</strong>тельный объем деятельност<strong>и</strong>крестьянскому хозяйст<strong>в</strong>у.Заб<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> может проя<strong>в</strong>ляться, когда естьосно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я забыть о тех <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ных сторонах прошлого:напр<strong>и</strong>мер, когда память о н<strong>и</strong>х оказы<strong>в</strong>ается сл<strong>и</strong>шкомболезненной, чтобы <strong>в</strong>ключ<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>х <strong>в</strong> наше коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>ноесознан<strong>и</strong>е. Отмечается нередко парадокс одно<strong>в</strong>ременнозабытого <strong>и</strong> сохраняющегося <strong>в</strong> памят<strong>и</strong> тра<strong>в</strong>мат<strong>и</strong>ческогоопыта. О последнем забы<strong>в</strong>ают, поскольку его стараются<strong>в</strong>ытесн<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>з сознательной памят<strong>и</strong>. Однако о нем помнят,поскольку субъект тра<strong>в</strong>мат<strong>и</strong>ческого опыта оста<strong>в</strong><strong>и</strong>л сл<strong>и</strong>шкомсерьезные духо<strong>в</strong>ные раны. Тра<strong>в</strong>мат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й опытпр<strong>и</strong>спосабл<strong>и</strong><strong>в</strong>ается к <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чност<strong>и</strong>, как <strong>и</strong> но<strong>в</strong>ая<strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чность пр<strong>и</strong>спосабл<strong>и</strong><strong>в</strong>ается к тра<strong>в</strong>мат<strong>и</strong>ческому опыту.В такой с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong> про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>т пр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>е опыта <strong>и</strong><strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чност<strong>и</strong>, создающее усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я для <strong>и</strong>х продолж<strong>и</strong>тельногососущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я.Тра<strong>в</strong>мат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й опыт Гражданской<strong>в</strong>ойны 1918—1922 гг. служ<strong>и</strong>т <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>ю <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческогосознан<strong>и</strong>я. Тра<strong>в</strong>мат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й опыт проя<strong>в</strong><strong>и</strong>лся прежде <strong>в</strong>сего <strong>в</strong><strong>и</strong>зменен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чност<strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йской нац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> народа.Идент<strong>и</strong>чность нац<strong>и</strong><strong>и</strong>, народа <strong>и</strong>меет глубок<strong>и</strong>е корн<strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>х140


прошлом, поэтому, есл<strong>и</strong> мы хот<strong>и</strong>м пост<strong>и</strong>чь <strong>и</strong>х <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чность,следует прежде <strong>в</strong>сего обрат<strong>и</strong>ться к <strong>и</strong>х <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>. Именно<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я предоста<strong>в</strong><strong>и</strong>т доступ к пон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>ю собст<strong>в</strong>енной<strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чност<strong>и</strong>. Чем лучше мы будем знать прошлое, темотчетл<strong>и</strong><strong>в</strong>ее станут контуры <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чност<strong>и</strong> <strong>и</strong> тем болееадек<strong>в</strong>атным<strong>и</strong> станут <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальные <strong>и</strong> коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>ныедейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йском общест<strong>в</strong>е.Пр<strong>и</strong>мером может служ<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>ыяснен<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>нноследст<strong>в</strong>енныхотношен<strong>и</strong>й пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма <strong>и</strong>Гражданской <strong>в</strong>ойны <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>: <strong>и</strong>менно пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка <strong>в</strong>оенногокоммун<strong>и</strong>зма <strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ла протестные я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я на <strong>в</strong>сейтерр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong><strong>и</strong> страны. В пер<strong>и</strong>од создан<strong>и</strong>я разл<strong>и</strong>чныхм<strong>и</strong>фологем форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алось обл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>тельное <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>екрестьянск<strong>и</strong>х протестных я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> общест<strong>в</strong>енном мнен<strong>и</strong><strong>и</strong>:так поя<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь «антоно<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>на», «махно<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>на»,«м<strong>и</strong>роно<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>на», «сапожко<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>на», «серо<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>на» <strong>и</strong> др. (<strong>в</strong>зака<strong>в</strong>ыченном <strong>в</strong><strong>и</strong>де). Однако сегодня <strong>в</strong>полне уместноупотреблен<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еденных терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong> <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е знако<strong>в</strong>ыхфеномено<strong>в</strong>, обозначающ<strong>и</strong>х реальные соц<strong>и</strong>альные я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>япрошлого (пр<strong>и</strong>чем без <strong>в</strong>сяк<strong>и</strong>х ка<strong>в</strong>ычек).Маркс<strong>и</strong>стск<strong>и</strong>й соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зм предполагал ун<strong>и</strong>чтожен<strong>и</strong>еразл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>я между рабоч<strong>и</strong>м <strong>и</strong> крестьян<strong>и</strong>ном — требо<strong>в</strong>алосьсделать <strong>в</strong>сех работн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>. В пр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong><strong>и</strong> к крестьянскойРосс<strong>и</strong><strong>и</strong> реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я маркс<strong>и</strong>стской устано<strong>в</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>деласьВ. И. Лен<strong>и</strong>ну <strong>в</strong> разгран<strong>и</strong>чен<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьян<strong>и</strong>на трудящегося открестьян<strong>и</strong>на собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ка — эт<strong>и</strong>м разделен<strong>и</strong>емопределялась суть соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зма 2 . Путь ун<strong>и</strong>чтожен<strong>и</strong>ясобст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ка подсказал опыт кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>зма: К. Марксдетально объясн<strong>и</strong>л механ<strong>и</strong>зм отделен<strong>и</strong>я про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>теля отсредст<strong>в</strong> про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а на осно<strong>в</strong>е экспропр<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong>земледельце<strong>в</strong>. Экспропр<strong>и</strong>ац<strong>и</strong>я крестьян <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> началась сфакт<strong>и</strong>ческой нац<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> земл<strong>и</strong> <strong>в</strong> 1918 г.(напраш<strong>и</strong><strong>в</strong>ается сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>е с анал<strong>и</strong>зом э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>зма Марксом: В Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> не было необход<strong>и</strong>мост<strong>и</strong><strong>и</strong>згонять крестьян с земл<strong>и</strong>, как это было <strong>в</strong> Англ<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong> друг<strong>и</strong>хстранах Е<strong>в</strong>ропы). С последующ<strong>и</strong>м раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>ем пролетарскойре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не (по схеме Лен<strong>и</strong>на) экспропр<strong>и</strong>ац<strong>и</strong>я141


распространялась на оруд<strong>и</strong>я труда. Лен<strong>и</strong>н предупреждал: <strong>в</strong>процессе раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я пролетарской ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>ненельзя полностью экспропр<strong>и</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать собст<strong>в</strong>енность богатогокрестьян<strong>и</strong>на (<strong>в</strong> данном случае <strong>и</strong>мелся <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>ймомент). Предлагалось его огран<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>ать, <strong>в</strong>ытеснять <strong>в</strong>сем<strong>и</strong>доступным<strong>и</strong> методам<strong>и</strong> (здесь речь шла о пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческомподходе). Но <strong>и</strong>з-за нестыко<strong>в</strong>к<strong>и</strong> эконом<strong>и</strong>ческого <strong>и</strong>пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческого факторо<strong>в</strong> непонятен погран<strong>и</strong>чный пределэкспропр<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> — <strong>в</strong>едь ее объектом я<strong>в</strong>лялся классо<strong>в</strong>ый <strong>в</strong>рагпролетар<strong>и</strong>ата <strong>и</strong> полупролетар<strong>и</strong>ата — кулак, предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тельдере<strong>в</strong>енской буржуаз<strong>и</strong><strong>и</strong>. Вероятно, особенно непонятно этобыло для тех, кто акт<strong>и</strong><strong>в</strong>но зан<strong>и</strong>мался экспропр<strong>и</strong>ац<strong>и</strong>ей напракт<strong>и</strong>ке, зан<strong>и</strong>маясь реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ей пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>оенногокоммун<strong>и</strong>зма.В со<strong>в</strong>етской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> на практ<strong>и</strong>ке пр<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>л<strong>и</strong> методл<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong> собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ка, с глубокой <strong>и</strong>рон<strong>и</strong>ей <strong>в</strong>ыраженныйМарксом — <strong>в</strong> адрес кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>зма: «Попробуйте с<strong>в</strong>ерхопределенной меры отб<strong>и</strong>рать у крестьян продукт <strong>и</strong>хсельскохозяйст<strong>в</strong>енного труда — <strong>и</strong>, несмотря на <strong>в</strong>ашужандармер<strong>и</strong>ю <strong>и</strong> <strong>в</strong>ашу арм<strong>и</strong>ю, <strong>в</strong>ам не удастся пр<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>ать <strong>и</strong>х кполям! 3 ».Лен<strong>и</strong>н рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ал класс мелк<strong>и</strong>х земледельце<strong>в</strong> какпоследн<strong>и</strong>й кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й класс, который, однако,нельзя экспропр<strong>и</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать <strong>и</strong>л<strong>и</strong> «прогнать», как помещ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> —потребуется долг<strong>и</strong>й <strong>и</strong> постепенный переход к крупномуобобщест<strong>в</strong>ленному маш<strong>и</strong>нному земледел<strong>и</strong>ю 4 . В а<strong>в</strong>густе1919 г. он нап<strong>и</strong>сал: соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зм есть ун<strong>и</strong>чтожен<strong>и</strong>екрестьянст<strong>в</strong>а как класса — крестьян<strong>и</strong>н стано<strong>в</strong><strong>и</strong>тсяработн<strong>и</strong>ком 5 .Десят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>е спустя И. В. Стал<strong>и</strong>н, поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>руя себяуже <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е гла<strong>в</strong>ного парт<strong>и</strong>йного <strong>и</strong>деолога, дал«пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льную» тракто<strong>в</strong>ку лен<strong>и</strong>нской поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Стал<strong>и</strong>нскоеобосно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е с<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лось к от<strong>в</strong>ету на д<strong>в</strong>а <strong>в</strong>опроса. Вопроспер<strong>в</strong>ый: <strong>в</strong>ерно л<strong>и</strong> положен<strong>и</strong>е Лен<strong>и</strong>на: крестьянст<strong>в</strong>о естьпоследн<strong>и</strong>й кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й класс? Безусло<strong>в</strong>но.<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> — класс, хозяйст<strong>в</strong>о которого осно<strong>в</strong>ано начастной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> <strong>и</strong> мелком то<strong>в</strong>арном про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>е.142


Западное<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>й маркс<strong>и</strong>зм <strong>в</strong> конце ХIХ <strong>в</strong>.<strong>в</strong>ыд<strong>в</strong><strong>и</strong>гал требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е нейтрал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>одперехода от кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>зма к соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зму (этот подходсформул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал К. Каутск<strong>и</strong>й еще <strong>в</strong> тот пер<strong>и</strong>од, когдасч<strong>и</strong>тался <strong>в</strong>ыраз<strong>и</strong>телем <strong>и</strong> пропаганд<strong>и</strong>стом «пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льного»маркс<strong>и</strong>зма): нейтральность крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> борьбепролетар<strong>и</strong>ата с буржуаз<strong>и</strong>ей обосно<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>аласьнеобход<strong>и</strong>мостью недопущен<strong>и</strong>я крестьянской «Ванде<strong>и</strong>».«Нейтрал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я» крестьянст<strong>в</strong>а означала пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ку,напра<strong>в</strong>ленную на то, чтобы сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать <strong>в</strong> крестьянст<strong>в</strong>еобщест<strong>в</strong>енный слой, по крайней мере, не мешающ<strong>и</strong>йре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> пролетар<strong>и</strong>ата, нейтральный, не стано<strong>в</strong>ящ<strong>и</strong>йся насторону его <strong>в</strong>раго<strong>в</strong>. В данном контексте еще одна <strong>и</strong>деямаркс<strong>и</strong>зма была <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>нята <strong>и</strong> <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ана Лен<strong>и</strong>ным напракт<strong>и</strong>ке: теорет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й тез<strong>и</strong>с Энгельса о <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong>союза со средн<strong>и</strong>м крестьянст<strong>в</strong>ом 9 .Д<strong>и</strong>ктатура пролетар<strong>и</strong>ата, рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>а<strong>в</strong>шаяся какформа перехода от кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>зма к соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зму, предполагала,по Лен<strong>и</strong>ну, усло<strong>в</strong><strong>и</strong>е: она допуст<strong>и</strong>ма, когда пролетар<strong>и</strong>атсоста<strong>в</strong>ляет больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о населен<strong>и</strong>я 10 . В отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от<strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ально раз<strong>в</strong><strong>и</strong>тых кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х стран Запада,где крестьянст<strong>в</strong>о зан<strong>и</strong>мало незнач<strong>и</strong>тельную долю <strong>в</strong>структуре населен<strong>и</strong>я, Росс<strong>и</strong>я я<strong>в</strong>лялась аграрной страной с 4/5ее крестьянского населен<strong>и</strong>я. Лен<strong>и</strong>н нашел, как емупредста<strong>в</strong>лялось, <strong>в</strong>ыход <strong>и</strong>з подобной теорет<strong>и</strong>ческойколл<strong>и</strong>з<strong>и</strong><strong>и</strong>. Беднейшее крестьянст<strong>в</strong>о получ<strong>и</strong>ло статус«полупролетар<strong>и</strong>е<strong>в</strong>» (<strong>в</strong> лен<strong>и</strong>нском лекс<strong>и</strong>коне <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ые годыСо<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь терм<strong>и</strong>ны—с<strong>и</strong>нон<strong>и</strong>мы«беднейшее крестьянст<strong>в</strong>о <strong>и</strong>л<strong>и</strong> полупролетар<strong>и</strong><strong>и</strong>»). Подполупролетар<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> пон<strong>и</strong>мал<strong>и</strong>сь те, кто сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельно <strong>и</strong>л<strong>и</strong> не менее чем на поло<strong>в</strong><strong>и</strong>ну продажейс<strong>в</strong>оей рабочей с<strong>и</strong>лы. В пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческом контекстеполупролетар<strong>и</strong>ат определялся как «<strong>в</strong>се эксплуат<strong>и</strong>руемые <strong>и</strong>трудящ<strong>и</strong>еся» 11 .По расчетам Лен<strong>и</strong>на, осенью 1919 г. общест<strong>в</strong>еннаяструктура <strong>в</strong>ключала <strong>в</strong> себя: 20% пролетар<strong>и</strong>ата, 75% мелкойбуржуаз<strong>и</strong><strong>и</strong> (<strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле: 30% — бедных крестьян, 30% —144


средн<strong>и</strong>х, 15% — богатых), 5% кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>. Из эт<strong>и</strong>х данных<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лось требуемое «больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о» по Лен<strong>и</strong>ну: 20%(пролетар<strong>и</strong>ат) + 30% (беднота, то есть «полупролетар<strong>и</strong><strong>и</strong>») +дополн<strong>и</strong>тельно 15,5% (<strong>в</strong>ероятно, сторонн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong>сочу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>з соста<strong>в</strong>а категор<strong>и</strong><strong>и</strong> средн<strong>и</strong>х крестьян). Вот<strong>в</strong> таком ар<strong>и</strong>фмет<strong>и</strong>ческом раскладе Лен<strong>и</strong>н усматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ал, по егосло<strong>в</strong>ам, но<strong>в</strong>ое <strong>и</strong> сущест<strong>в</strong>енное, <strong>в</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>о<strong>в</strong>ес оппонентам,которые, по лен<strong>и</strong>нской терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong><strong>и</strong>, «жуют зады» о«пролетар<strong>и</strong>ате» <strong>в</strong>ообще. Пролетар<strong>и</strong>ата «<strong>в</strong>ообще», ут<strong>в</strong>ерждалЛен<strong>и</strong>н, <strong>в</strong> дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> не сущест<strong>в</strong>ует, есть реальныйпоказатель <strong>в</strong> конкретной с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong>: по лен<strong>и</strong>нской лог<strong>и</strong>ке,с<strong>и</strong>ла 51% пролетар<strong>и</strong>ата (то есть больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>оар<strong>и</strong>фмет<strong>и</strong>ческое) на практ<strong>и</strong>ке может оказаться слабееколлект<strong>и</strong><strong>в</strong>ной мощ<strong>и</strong> 20% пролетар<strong>и</strong>ата (пр<strong>и</strong> поддержкеполупролетар<strong>и</strong>е<strong>в</strong> <strong>и</strong> сочу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х), есл<strong>и</strong> 51% пролетар<strong>и</strong>атаокажется под<strong>в</strong>ержен буржуазному <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>ю 12 . Чтобы этогоне допуст<strong>и</strong>ть, маркс<strong>и</strong>стская формула «нейтрал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>а» получ<strong>и</strong>ла пр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>депол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> «соглашен<strong>и</strong>я со средн<strong>и</strong>м крестьянст<strong>в</strong>ом» 13 .Так<strong>и</strong>м образом, д<strong>и</strong>ктатура пролетар<strong>и</strong>ата пр<strong>и</strong>поддержке полупролетар<strong>и</strong>ата (беднейшего крестьянст<strong>в</strong>а), полен<strong>и</strong>нской схеме, <strong>и</strong>мела осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е для начала соз<strong>и</strong>дан<strong>и</strong>яосно<strong>в</strong>ы коммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческого общест<strong>в</strong>а 14 . Теорет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>йкомпром<strong>и</strong>сс с маркс<strong>и</strong>змом был найден. В лен<strong>и</strong>нском расчетене пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>малось <strong>в</strong>о <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е, что 20% пролетар<strong>и</strong>ата,зач<strong>и</strong>сленные без ого<strong>в</strong>орок <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>у «больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а», сам<strong>и</strong> посебе я<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь достаточно разнородной массой, далекой отед<strong>и</strong>ного сознательного (соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческого) класса. Не<strong>в</strong>ернобыло зач<strong>и</strong>слять <strong>в</strong>сех рабоч<strong>и</strong>х <strong>в</strong> опору д<strong>и</strong>ктатурыпролетар<strong>и</strong>ата. В данном <strong>в</strong>опросе Лен<strong>и</strong>н потороп<strong>и</strong>лся.Пр<strong>и</strong>мером тому может служ<strong>и</strong>ть Иже<strong>в</strong>ско-Вотк<strong>и</strong>нское<strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>е 7 а<strong>в</strong>густа — 14 ноября 1918 г. — <strong>в</strong>ооруженное<strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>е прот<strong>и</strong><strong>в</strong> больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> той самойлен<strong>и</strong>нской «опоры» — предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телей лучшей <strong>и</strong> на<strong>и</strong>болееобразо<strong>в</strong>анной <strong>и</strong> к<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анной част<strong>и</strong> рабочего класса.«Полупролетар<strong>и</strong>е<strong>в</strong>» тем более нельзя было безого<strong>в</strong>орочнозач<strong>и</strong>слять <strong>в</strong> опору д<strong>и</strong>ктатуры пролетар<strong>и</strong>ата: показательным145


пр<strong>и</strong>мером может служ<strong>и</strong>ть Нестор Махно, т<strong>и</strong>п<strong>и</strong>чный <strong>в</strong>ыходец<strong>и</strong>з среды этого самого полупролетар<strong>и</strong>ата —сельскохозяйст<strong>в</strong>енных рабоч<strong>и</strong>х.Лен<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й м<strong>и</strong>ф об опоре д<strong>и</strong>ктатурыпролетар<strong>и</strong>ата <strong>в</strong> л<strong>и</strong>це рабоч<strong>и</strong>х <strong>и</strong> крестьянской бедноты <strong>в</strong>качест<strong>в</strong>е «полупролетар<strong>и</strong>ата» был опро<strong>в</strong>ергнут <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>крестьян, со<strong>в</strong>па<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м<strong>и</strong> с праздно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем пер<strong>в</strong>ой годо<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>ныпролетарской ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>. В этой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> показательнокрестьянское <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>е <strong>в</strong> селе Кучк<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>олостях Пензенскойгуберн<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> а<strong>в</strong>густе 1918 г. Оно <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>ало серьезнуюозабоченность <strong>и</strong> озадач<strong>и</strong>ло Лен<strong>и</strong>на. Волна крестьянск<strong>и</strong>х<strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>й <strong>в</strong> то <strong>в</strong>ремя только наб<strong>и</strong>рала с<strong>в</strong>ою с<strong>и</strong>лу: трудносебе предста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть, чтобы о каждом рядо<strong>в</strong>ом <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>последующ<strong>и</strong>е годы телеграф<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алось председателюСо<strong>в</strong>наркома л<strong>и</strong>чно: за<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>л<strong>и</strong> бы телеграммам<strong>и</strong>. Акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ноеучаст<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>ях «полупролетар<strong>и</strong>ата», по Лен<strong>и</strong>ну,<strong>в</strong>ероятно, с<strong>и</strong>льно озадач<strong>и</strong>ло больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стского <strong>в</strong>ождя,поскольку разрушало его собст<strong>в</strong>енное доказательст<strong>в</strong>о <strong>и</strong>обосно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> Со<strong>в</strong>етской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альнойопоры д<strong>и</strong>ктатуры пролетар<strong>и</strong>ата. Вероятно, <strong>и</strong>менно этообстоятельст<strong>в</strong>о объясняет столь за<strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>анное <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>еЛен<strong>и</strong>на к данному событ<strong>и</strong>ю, его требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> кратчайш<strong>и</strong>есрок<strong>и</strong> задуш<strong>и</strong>ть крестьянск<strong>и</strong>е <strong>в</strong>олнен<strong>и</strong>я, попытка объясн<strong>и</strong>тьпр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й прот<strong>и</strong><strong>в</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> кулацк<strong>и</strong>м<strong>и</strong>про<strong>и</strong>скам<strong>и</strong>. Восстан<strong>и</strong>е <strong>в</strong> селе Кучк<strong>и</strong> для Лен<strong>и</strong>на не былорядо<strong>в</strong>ым событ<strong>и</strong>ем. Иначе нельзя объясн<strong>и</strong>ть, почемуруко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тель государст<strong>в</strong>а, <strong>в</strong>опрек<strong>и</strong> <strong>в</strong>сем законамупра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я, л<strong>и</strong>чно зан<strong>и</strong>мался решен<strong>и</strong>ем локальногоместного <strong>в</strong>опроса.С точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я западных соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>, крестьяне, за<strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем безземельных батрако<strong>в</strong>, соста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> часть«буржуаз<strong>и</strong><strong>и</strong>» <strong>и</strong> я<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь, как тако<strong>в</strong>ые, классо<strong>в</strong>ым <strong>в</strong>рагомпролетар<strong>и</strong>ата. Однако <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>хкрестьян терм<strong>и</strong>н «мелкая буржуаз<strong>и</strong>я» не соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>алреал<strong>и</strong>ям мелкого крестьянского хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я: осно<strong>в</strong>наядеятельность крестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> (<strong>в</strong> отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от западного«мелкого буржуа») не ор<strong>и</strong>ент<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алась на рынок.146


Отношен<strong>и</strong>е больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong> к мелкобуржуазнымсобст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>кам определялось как отношен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ойны, <strong>в</strong>результате которой мелк<strong>и</strong>й собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>к должен бытьун<strong>и</strong>чтожен. Это положен<strong>и</strong>е соста<strong>в</strong>ляло осно<strong>в</strong>у д<strong>и</strong>ктатурыпролетар<strong>и</strong>ата. Казу<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ка проя<strong>в</strong><strong>и</strong>лась <strong>в</strong> следующемлен<strong>и</strong>нском тез<strong>и</strong>се: когда крестьян<strong>и</strong>н <strong>в</strong>ыступаетсобст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ком, <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>м <strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шк<strong>и</strong> хлеба, не необход<strong>и</strong>мыеему для хозяйст<strong>в</strong>а, — крестьян<strong>и</strong>н есть <strong>в</strong>раг, с которым надобыло бороться со <strong>в</strong>сей реш<strong>и</strong>мостью <strong>и</strong> беспощадностью 15 .Лен<strong>и</strong>ну, должно быть, была <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естна эконом<strong>и</strong>ческая теор<strong>и</strong>япотреб<strong>и</strong>тельского баланса <strong>в</strong> крестьянском хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong>А. В. Чаяно<strong>в</strong>а, разработанная еще до ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> — <strong>в</strong>соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> с данной теор<strong>и</strong>ей «не необход<strong>и</strong>мых» <strong>в</strong>крестьянском хозяйст<strong>в</strong>е <strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шко<strong>в</strong> хлеба <strong>и</strong>л<strong>и</strong> другойпродукц<strong>и</strong><strong>и</strong> apriori просто не могло быть <strong>в</strong> пр<strong>и</strong>роде.Больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>в</strong>дохно<strong>в</strong>ляла <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естная оценка Марксапо по<strong>в</strong>оду пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычк<strong>и</strong> русского крестьян<strong>и</strong>на к артельнымотношен<strong>и</strong>ям, которая облегчала ему переход отпарцеллярного хозяйст<strong>в</strong>а к коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>ному. Однако самМаркс пр<strong>и</strong> этом ого<strong>в</strong>ар<strong>и</strong><strong>в</strong>ал д<strong>в</strong>а усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я подобной замены:эконом<strong>и</strong>ческая потребность <strong>в</strong> таком преобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>матер<strong>и</strong>альные усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я для его осущест<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я 16 .Еще одно маркс<strong>и</strong>стское положен<strong>и</strong>е оказалосьпр<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>мо к росс<strong>и</strong>йской дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>: делен<strong>и</strong>екрестьянст<strong>в</strong>а на мелкое, среднее <strong>и</strong> крупное (Энгельс сделалтакую д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong>ю на осно<strong>в</strong>е анал<strong>и</strong>за крестьянского<strong>в</strong>опроса <strong>в</strong>о Франц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> Герман<strong>и</strong><strong>и</strong>). В отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> к крупномукрестьянст<strong>в</strong>у западное<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>е маркс<strong>и</strong>сты допускал<strong>и</strong>нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>е (но не <strong>в</strong>сегда!). Нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> среднегокрестьянст<strong>в</strong>а н<strong>и</strong>кто <strong>и</strong>з маркс<strong>и</strong>сто<strong>в</strong> не требо<strong>в</strong>ал.Теорет<strong>и</strong>ческую посылку маркс<strong>и</strong>зма о делен<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>ана тр<strong>и</strong> группы Лен<strong>и</strong>н трансформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал <strong>в</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческуюплоскость, обосно<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ая не<strong>и</strong>збежность, по его сло<strong>в</strong>ам,гражданской <strong>в</strong>ойны с кулакам<strong>и</strong>. В Со<strong>в</strong>етской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> кулакбыл объя<strong>в</strong>лен открытым <strong>в</strong>рагом, прот<strong>и</strong><strong>в</strong> которого можно<strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ать одно оруж<strong>и</strong>е — нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>е. С этой целью была147


сформул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ана задача: расколоть дере<strong>в</strong>ню, разжечьгражданскую <strong>в</strong>ойну <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не 17 .В а<strong>в</strong>густе 1918 г. <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, по данным, которым<strong>и</strong>опер<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал Лен<strong>и</strong>н, сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ало около 15 млн крестьянск<strong>и</strong>ххозяйст<strong>в</strong>: <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х около 10 млн бедноты (около 67%), около 3млн среднего крестьянст<strong>в</strong>а (20% крестьянст<strong>в</strong>а), не более 2млн заж<strong>и</strong>точных (пр<strong>и</strong>мерно 13%) 18 . В данном случае,<strong>в</strong>ероятно, Лен<strong>и</strong>н не учел д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong> структуре крестьянст<strong>в</strong>а,которая про<strong>и</strong>зошла <strong>в</strong> ходе ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> результате«осередняч<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я» дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно, сокращен<strong>и</strong>ядол<strong>и</strong> как бедных, так <strong>и</strong> богатых крестьян. Пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еденныйуро<strong>в</strong>ень дол<strong>и</strong> бедноты — 2/3 <strong>в</strong>сего крестьянст<strong>в</strong>а(одно<strong>в</strong>ременно зан<strong>и</strong>женная доля середняка) — могл<strong>и</strong>служ<strong>и</strong>ть для пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong>ллюстрац<strong>и</strong><strong>и</strong> ш<strong>и</strong>ротысоц<strong>и</strong>альной опоры пролетар<strong>и</strong>ата <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не (<strong>и</strong>л<strong>и</strong>многоч<strong>и</strong>сленност<strong>и</strong> «полупролетар<strong>и</strong>ата»), но н<strong>и</strong>как нестат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> показателям<strong>и</strong>. Одно<strong>в</strong>ременно —опра<strong>в</strong>дан<strong>и</strong>ем лен<strong>и</strong>нской пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой такт<strong>и</strong>к<strong>и</strong> наконкретном этапе — <strong>в</strong> этот пер<strong>и</strong>од «соглашен<strong>и</strong>я» скрестьянст<strong>в</strong>ом (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> «нейтрал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>», по маркс<strong>и</strong>зму). Вмарте 1919 г. такт<strong>и</strong>ка поменялась на «союз» со средн<strong>и</strong>мкрестьянст<strong>в</strong>ом, с этого <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> данная группа сталаназы<strong>в</strong>аться «многоч<strong>и</strong>сленным <strong>и</strong> с<strong>и</strong>льным»,«многом<strong>и</strong>лл<strong>и</strong>онным» слоем 19 .Из пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еденных <strong>в</strong>ыше лен<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х данных оструктуре общест<strong>в</strong>а (<strong>в</strong> октябре 1919 г. оно состояло <strong>и</strong>з 20%пролетар<strong>и</strong>ата, 75% мелкой буржуаз<strong>и</strong><strong>и</strong> (<strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле: 30% —бедных крестьян, 30% — средн<strong>и</strong>х, 15% — богатых), 5%кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>) несложно <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ест<strong>и</strong> пропорц<strong>и</strong><strong>и</strong> по тремгруппам <strong>в</strong>нутр<strong>и</strong> крестьянского населен<strong>и</strong>я: получ<strong>и</strong>тся 40%бедноты, 40% среднего <strong>и</strong> 20% богатого крестьянст<strong>в</strong>а(соотношен<strong>и</strong>е 4:4:2).Однако <strong>в</strong> декабре 1919 г. Лен<strong>и</strong>н пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>л <strong>и</strong> так<strong>и</strong>еданные по Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>: на 50 млн населен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>лось 20 млнбедных крестьян (40% <strong>в</strong>сего населен<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>), 15 млнсредн<strong>и</strong>х крестьян (30%), 4 млн богатых крестьян (8%) 20 .Есл<strong>и</strong> подсч<strong>и</strong>тать процентное соотношен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>нутр<strong>и</strong> 39 млн148


крестьянст<strong>в</strong>а, получ<strong>и</strong>тся следующее распределен<strong>и</strong>е: кбедным крестьянам относ<strong>и</strong>лось 51,3% крестьян, к средн<strong>и</strong>м— 38,5%, к богатым — 10,2%. В показателях с <strong>в</strong>ременнойразн<strong>и</strong>цей <strong>в</strong> од<strong>и</strong>н месяц доля средн<strong>и</strong>х крестьян сократ<strong>и</strong>ласьнезнач<strong>и</strong>тельно, доля бедноты у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>лась более чем на 11%,доля богатого крестьянст<strong>в</strong>а соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно сократ<strong>и</strong>лась<strong>в</strong>д<strong>в</strong>ое. Разночтен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еденных показателях, конечно,могут быть объяснены ссылкам<strong>и</strong> на неточност<strong>и</strong> <strong>в</strong>стат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х подсчетах (стат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>яхГражданской <strong>в</strong>ойны не было), однако эт<strong>и</strong> данные могут быть<strong>и</strong>столко<strong>в</strong>аны как проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е определенной тенденц<strong>и</strong><strong>и</strong>,соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующей текущ<strong>и</strong>м конъюнктурным пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>мустано<strong>в</strong>кам.Кр<strong>и</strong>тер<strong>и</strong>й для определен<strong>и</strong>я кулака н<strong>и</strong>когда не былразработан <strong>в</strong> со<strong>в</strong>етской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> (н<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альном плане, н<strong>и</strong> <strong>в</strong>эконом<strong>и</strong>ческом) — н<strong>и</strong> <strong>в</strong> годы «<strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма», н<strong>и</strong> <strong>в</strong>пер<strong>и</strong>од нэпа, н<strong>и</strong> <strong>в</strong> эпоху стал<strong>и</strong>нского «<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>кого перелома»— <strong>в</strong>плоть до объя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я Стал<strong>и</strong>ным о л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong> кулачест<strong>в</strong>акак класса <strong>в</strong> ходе массо<strong>в</strong>ой нас<strong>и</strong>льст<strong>в</strong>енной коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>начала 1930-х гг. Стал<strong>и</strong>н <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ал определен<strong>и</strong>е кулака,данное Лен<strong>и</strong>ным. Председатель со<strong>в</strong>етского пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>аА. И. Рыко<strong>в</strong> <strong>в</strong>ообще сч<strong>и</strong>тал спор о «кулаке» <strong>и</strong>«хозяйст<strong>в</strong>енном муж<strong>и</strong>ке» беспредметным, посколькуточную грань здесь про<strong>в</strong>ест<strong>и</strong> не<strong>в</strong>озможно 21 .Определен<strong>и</strong>е Лен<strong>и</strong>на с<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лось к формул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ке:кулак — тот, кто ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ет чуж<strong>и</strong>м трудом, граб<strong>и</strong>т чужой труд <strong>и</strong><strong>и</strong>спользует <strong>в</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нтересах усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я нужды. Средн<strong>и</strong>й жекрестьян<strong>и</strong>н — тот, кто не эксплуат<strong>и</strong>рует <strong>и</strong> сам непод<strong>в</strong>ергается эксплуатац<strong>и</strong><strong>и</strong>, ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ет мелк<strong>и</strong>м хозяйст<strong>в</strong>ом,с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м трудом. Так<strong>и</strong>м образом, отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е заключалось <strong>в</strong><strong>в</strong>опросе об эксплуатац<strong>и</strong><strong>и</strong> чужого труда 22 . Про<strong>в</strong>ест<strong>и</strong>разгран<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>е по данному кр<strong>и</strong>тер<strong>и</strong>ю на практ<strong>и</strong>ке далеко не<strong>в</strong>сегда реально, уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ая особенност<strong>и</strong> крестьянскогохозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. Отношен<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>ка<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е <strong>в</strong>нутр<strong>и</strong>крестьянского сообщест<strong>в</strong>а, <strong>в</strong> большей степен<strong>и</strong>характер<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> т<strong>и</strong>п отношен<strong>и</strong>й эконом<strong>и</strong>ческойза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong>, нежел<strong>и</strong> эксплуатац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Напр<strong>и</strong>мер,149


нуждающ<strong>и</strong>йся крестьян<strong>и</strong>н, получ<strong>и</strong><strong>в</strong> у более обеспеченногососеда ссуду зерном <strong>в</strong> трудное <strong>в</strong>ремя перед урожаем, мог пособст<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>е наняться к последнему дляотработк<strong>и</strong> долга. Во <strong>в</strong>ремена не<strong>в</strong>згод крестьян<strong>и</strong>ну не к комубыло обрат<strong>и</strong>ться, кроме как к заж<strong>и</strong>точному односельчан<strong>и</strong>ну.Неопределенность соц<strong>и</strong>ального статуса порождалапро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>ол. Даже Лен<strong>и</strong>н, настроенный непр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>р<strong>и</strong>мо ккулакам, предупреждал: заж<strong>и</strong>точный крестьян<strong>и</strong>н может бытьне «кабальщ<strong>и</strong>ком» (то есть не эксплуататором) 23 . Определяя,кто был предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телем «буржуаз<strong>и</strong><strong>и</strong>» <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не, руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сьпр<strong>и</strong>знакам<strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>, а неэконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>. Создан<strong>и</strong>е м<strong>и</strong>фа о многоч<strong>и</strong>сленном <strong>и</strong>с<strong>и</strong>льном классе «кулако<strong>в</strong>» <strong>и</strong>мело пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческую подоплеку.Обложен<strong>и</strong>е крестьянст<strong>в</strong>а осно<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>алось наразделен<strong>и</strong><strong>и</strong> по группам: богатое крестьянст<strong>в</strong>о, как требо<strong>в</strong>алЛен<strong>и</strong>н, подлежало обложен<strong>и</strong>ю «с<strong>и</strong>льному», среднеекрестьянст<strong>в</strong>о — «мягкому», бедное не облагалось. Пр<strong>и</strong> этомтребо<strong>в</strong>алось процент бедноты «подогнать не менее 40%»,среднее не менее 20% 24 . Опять же <strong>в</strong> данном случае Лен<strong>и</strong>нор<strong>и</strong>ент<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ался на пресло<strong>в</strong>утое классо<strong>в</strong>ое «больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о»«полупролетар<strong>и</strong>е<strong>в</strong>». «С<strong>и</strong>льному» обложен<strong>и</strong>ю, так<strong>и</strong>мобразом, подлежал<strong>и</strong> оста<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся 40%, то есть не толькозаж<strong>и</strong>точные крестьяне, но <strong>и</strong> практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> поло<strong>в</strong><strong>и</strong>на среднегокрестьянст<strong>в</strong>а.Механ<strong>и</strong>зм маш<strong>и</strong>ны «<strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма» по сут<strong>и</strong>с<strong>в</strong>оей работал на собст<strong>в</strong>енную самол<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong>ю. Властьобъя<strong>в</strong><strong>и</strong>ла: кулак — <strong>в</strong>раг, которого необход<strong>и</strong>мо ун<strong>и</strong>чтож<strong>и</strong>ть.Кулак ун<strong>и</strong>чтожается, его хлеб <strong>и</strong>зымается. Что дальше? Где<strong>в</strong>зять хлеб? Остается середняк, у которого могут бытькак<strong>и</strong>е—то <strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шк<strong>и</strong>. Больше <strong>в</strong>зять хлеб негде. Очередьдоход<strong>и</strong>ла до середняка. Мог л<strong>и</strong> после этого середняк сч<strong>и</strong>татьсебя союзн<strong>и</strong>ком пролетар<strong>и</strong>ата, о чем объя<strong>в</strong><strong>и</strong>ла <strong><strong>в</strong>ласть</strong> наVIII съезде больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стской парт<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> марте 1919 г.? Темболее <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях, когда <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю объя<strong>в</strong>лен «кресто<strong>в</strong>ый походза хлебом». Крестьянская ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я 1917—1918 гг.трансформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алась <strong>в</strong> крестьянскую <strong>в</strong>ойну прот<strong>и</strong><strong>в</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong><strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма. Крестьянская <strong>в</strong>ойна, нача<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>о150


<strong>в</strong>торой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>не 1918 г., пр<strong>и</strong>обрела полномасштабныйхарактер <strong>в</strong> 1919—1922 гг.Коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>ная <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чность со<strong>в</strong>ременногоросс<strong>и</strong>йского общест<strong>в</strong>а предста<strong>в</strong>ляет собой со<strong>в</strong>окупностьшрамо<strong>в</strong> <strong>в</strong> коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>ной росс<strong>и</strong>йской душе. Шрамыоста<strong>в</strong>лены <strong>в</strong>ынужденным отказом от прежней <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чност<strong>и</strong>.Их н<strong>и</strong>когда нельзя будет <strong>и</strong>зглад<strong>и</strong>ть полностью, он<strong>и</strong><strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>ают <strong>в</strong> народе дл<strong>и</strong>тельную <strong>и</strong> нескончаемую боль,которая <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естна под наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем «боль Прометея». Благодаряэтой бол<strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йская ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я постоянно помн<strong>и</strong>т об«утраченных м<strong>и</strong>рах», от которых она была <strong>в</strong>ынужденаотказаться <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оей <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>. Сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е крестьянст<strong>в</strong>апол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ке <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> не поз<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>ло ун<strong>и</strong>чтож<strong>и</strong>ть <strong>в</strong> крестьян<strong>и</strong>несобст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ка, что означало бы л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong>ю самогокрестьян<strong>и</strong>на как тако<strong>в</strong>ого.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 См.: Чаяно<strong>в</strong> А. В. Избранные про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я. М., 1989.С. 181, 184—188, 205, 207, 210, 264, 305.2 Лен<strong>и</strong>н В. И. Полн. собр. соч. Т. 39. С. 277.3 Марк К. Наброск<strong>и</strong> от<strong>в</strong>ета на п<strong>и</strong>сьмо В. И. Засул<strong>и</strong>ч// Маркс К., Энгельс Ф. Избр. соч. В 9 т. Т. 6. М., 1987. С. 64, 73.4 Лен<strong>и</strong>н В. И. Полн. собр. соч. Т. 44. С. 6, 41.5 Там же. Т. 39. С. 449.6 Стал<strong>и</strong>н И. В. Соч. Т. 12. С. 40.7 Там же. Т. 11. С. 95—97.8 Там же. С. 162.9 См.: Лен<strong>и</strong>н В. И. Полн. собр. соч. Т. 38. С. 128—129, 145.10 Там же. Т. 39. С. 453.11 Там же. Т. 36. С. 71; Т. 37. С. 45, 306, 479; Т. 38. С. 411.12 Там же. Т. 39. С. 454, 458.13 Там же. Т. 37. С. 45, 479.14 Там же. Т. 38. С. 417.15 Там же. Т. 39. С. 457; Т. 40. С. 198.16 См.: Маркс К. Указ. соч. С. 65.17 См.: Лен<strong>и</strong>н В. И. Полн. собр. соч. Т. 38. С. 7, 145; Т. 37.С. 179.18 Там же. Т. 37. С. 40.151


19 Там же. Т. 38. С. 128, 200, 205, 213.20 Там же. Т. 40. С. 341.21 Рыко<strong>в</strong> А. И. Избр. про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>. М., 1990. С 406, 407.22 См.: Лен<strong>и</strong>н В. И. Полн. собр. соч. Т. 38. С. 14, 256.23 Там же. Т. 37. С. 94.24 Там же. С. 93.152


И. В. Гончаро<strong>в</strong>аВЛАСТЬ И КРЕСТЬЯНСТВО В КОНЦЕ 1920-Х ГГ.(ПО МАТЕРИАЛАМ ЦЕНТРАЛЬНОГО ЧЕРНОЗЕМЬЯ)Со<strong>в</strong>ременный арх<strong>и</strong><strong>в</strong>ный бум пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ел к знач<strong>и</strong>тельномурасш<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>ю <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ательского поля. В<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е <strong>в</strong> научныйоборот но<strong>в</strong>ых <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> 1 поз<strong>в</strong>оляет отказаться от<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х кл<strong>и</strong>ше соц<strong>и</strong>ально-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>., <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong> <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> одного <strong>и</strong>з самыхдрамат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х эп<strong>и</strong>зодо<strong>в</strong> этат<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> сельского хозяйст<strong>в</strong>а —<strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> конце 1920-х гг.Это был пер<strong>и</strong>од «борьбы за хлеб» <strong>в</strong>о <strong>в</strong>ремя жестк<strong>и</strong>ххлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельных кампан<strong>и</strong>й, с<strong>в</strong>орач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я рыночныхотношен<strong>и</strong>й, <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кш<strong>и</strong>х на базе нэпа, начала раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я<strong>и</strong> коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. В <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>остается много открытых <strong>в</strong>опросо<strong>в</strong>, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong> попоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а, по механ<strong>и</strong>змам <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> насельское общест<strong>в</strong>о. Изучен<strong>и</strong>е соц<strong>и</strong>альной <strong>и</strong> локальной<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> дает <strong>в</strong>озможность <strong>и</strong>х оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> с<strong>и</strong>стемат<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>.Реконструкц<strong>и</strong>я соц<strong>и</strong>ально-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> ЦЧО 2 <strong>в</strong>пер<strong>и</strong>од судьбоносного <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я эконом<strong>и</strong>ческого курсастраны может служ<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>ю усло<strong>в</strong><strong>и</strong>й <strong>и</strong> характераосущест<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я стал<strong>и</strong>нской модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> аграрномсекторе.Гла<strong>в</strong>ным содержан<strong>и</strong>ем пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>а конца 1920-х гг. была «борьба за хлеб»,поста<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>шая хлебозагото<strong>в</strong>к<strong>и</strong> пер<strong>в</strong>остепенной задачейработы парт<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не. Тр<strong>и</strong> хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельныекампан<strong>и</strong><strong>и</strong>, со<strong>в</strong>па<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е с хозяйст<strong>в</strong>енным<strong>и</strong> годам<strong>и</strong> — 1927/28,1928/29 <strong>и</strong> 1929/30, <strong>и</strong>мея ед<strong>и</strong>ную лог<strong>и</strong>ку <strong>и</strong> преемст<strong>в</strong>енность,обнаруж<strong>и</strong>л<strong>и</strong> д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ку ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> накрестьянст<strong>в</strong>о, оттач<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> формы адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>ногонаж<strong>и</strong>ма, орган<strong>и</strong>чно перерастая <strong>в</strong> раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong>коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю.


Хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельная кампан<strong>и</strong>я 1927/28 гг. <strong>в</strong>черноземной глуб<strong>и</strong>нке началась как обычно. В конце осен<strong>и</strong>предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong> местной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, по<strong>в</strong>торяя указан<strong>и</strong>я центра,заго<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>л<strong>и</strong> о «катастроф<strong>и</strong>ческом паден<strong>и</strong><strong>и</strong> хлебозагото<strong>в</strong>ок».Между тем расхожден<strong>и</strong>я <strong>в</strong> показателяххлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельной с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong> 1927/28 гг. по сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>ю с1926/27 гг. <strong>в</strong> Орло<strong>в</strong>ской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>, напр<strong>и</strong>мер, не пре<strong>в</strong>ышал<strong>и</strong>5% 3 . Крестьяне не спеш<strong>и</strong>л<strong>и</strong> расста<strong>в</strong>аться с хлебным<strong>и</strong><strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шкам<strong>и</strong>, ож<strong>и</strong>дая по<strong>в</strong>ышен<strong>и</strong>я цен к <strong>в</strong>есне.Дополн<strong>и</strong>тельным ст<strong>и</strong>мулом пр<strong>и</strong>держать хлеб служ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> слух<strong>и</strong>о скором начале <strong>в</strong>ойны. Несмотря на планомерные поста<strong>в</strong>к<strong>и</strong>хлеба, д<strong>и</strong>рект<strong>и</strong><strong>в</strong>ы ЦК ВКП (б) требо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> доб<strong>и</strong>тьсяреш<strong>и</strong>тельного перелома <strong>в</strong> ходе хлебозагото<strong>в</strong>ок. Уже осенью1927 г. <strong>в</strong> рег<strong>и</strong>оне поя<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь заград<strong>и</strong>тельные отряды открестьянск<strong>и</strong>х посредн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> — «полехо<strong>в</strong>», практ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сьпод<strong>в</strong>орные обыск<strong>и</strong>, зерно оста<strong>в</strong>лялось только для л<strong>и</strong>чногопотреблен<strong>и</strong>я. В ян<strong>в</strong>аре 1928 г. уездные <strong>и</strong>сполн<strong>и</strong>тельныеком<strong>и</strong>теты стал<strong>и</strong> раз<strong>в</strong>ерсты<strong>в</strong>ать хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельные планыпо <strong>в</strong>олостям <strong>и</strong> отдельным селен<strong>и</strong>ям 4 .Хлебозагото<strong>в</strong>к<strong>и</strong> сопро<strong>в</strong>ождал<strong>и</strong>сь у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>емф<strong>и</strong>нансо<strong>в</strong>ых <strong>и</strong>зъят<strong>и</strong>й. Так, <strong>в</strong> Орло<strong>в</strong>ской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>сельхозналог с 1 358,1 тыс. руб. <strong>в</strong> 1925/26 г. у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>лся до2 386 тыс. руб. к 1928/29 г. 5 . Одно<strong>в</strong>ременно раз<strong>в</strong>орач<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ськампан<strong>и</strong><strong>и</strong> по самообложен<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> пределах 35% ксельхозналогу <strong>и</strong> распространен<strong>и</strong>ю 900 тыс. рублейКрестьянского займа 6 . Ф<strong>и</strong>нансо<strong>в</strong>ые меропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>япро<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь ударным способом, аг<strong>и</strong>тац<strong>и</strong>я подкрепляласьугрозой <strong>и</strong> нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ем. 13 фе<strong>в</strong>раля 1928 г. постано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>емПол<strong>и</strong>тбюро ЦК предп<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>алось пр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong>е 107 стать<strong>и</strong> УКРСФСР к крестьянам, <strong>и</strong>ме<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м 2—3 тыс. пудо<strong>в</strong> хлеба. Врег<strong>и</strong>оне «планка» зан<strong>и</strong>жал<strong>и</strong>сь, напр<strong>и</strong>мер, <strong>в</strong> Ельце до 40—70пудо<strong>в</strong>.Хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельные планы <strong>в</strong>ыполнял<strong>и</strong>сь спре<strong>в</strong>ышен<strong>и</strong>ем норм, но результаты был<strong>и</strong> дост<strong>и</strong>гнутысл<strong>и</strong>шком дорогой ценой. По прямому указан<strong>и</strong>ю парт<strong>и</strong>йных<strong>и</strong> со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>х органо<strong>в</strong> фабр<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>алось большое кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о делпо 107 ст. Санкц<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>менялась <strong>в</strong>ыборочно 7 . Репресс<strong>и</strong><strong>и</strong>154


прот<strong>и</strong><strong>в</strong> кулако<strong>в</strong>, пр<strong>и</strong>крытые классо<strong>в</strong>ой <strong>и</strong>зб<strong>и</strong>рательностью,был<strong>и</strong> напра<strong>в</strong>лены на то, чтобы заста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть <strong>в</strong>сех держателейхлеба, особенно середняко<strong>в</strong>, ускор<strong>и</strong>ть его реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю.Следст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем хлебозагото<strong>в</strong>ок 1927 г. стал<strong>и</strong>дезорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я хлебного рынка, обн<strong>и</strong>щан<strong>и</strong>е дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> <strong>и</strong>массо<strong>в</strong>ое <strong>в</strong>озмущен<strong>и</strong>е. В дере<strong>в</strong>не распростран<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь слух<strong>и</strong> о<strong>в</strong>ойне, с н<strong>и</strong>м<strong>и</strong> с<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> надежду на паден<strong>и</strong>е Со<strong>в</strong>етской<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>: «Чтоб эта <strong><strong>в</strong>ласть</strong> про<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>лась бы… Начнется <strong>в</strong>ойна,пр<strong>и</strong>дет другая <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>и</strong> крестьян<strong>и</strong>ну будет ж<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>ольнее» 8 .Крестьяне <strong>в</strong>се чаще ассоц<strong>и</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> но<strong>в</strong>ую <strong><strong>в</strong>ласть</strong> скрепостным пра<strong>в</strong>ом.Со<strong>в</strong>ершенст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельного аппаратапредусматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ало <strong>и</strong> <strong>в</strong>стряску <strong>в</strong>сего со<strong>в</strong>етского <strong>и</strong> парт<strong>и</strong>йногомехан<strong>и</strong>зма. По данным Орло<strong>в</strong>ского Окружкома, за осень1927 — <strong>в</strong>есну 1928 гг. к от<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> был пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечен 551чело<strong>в</strong>ек, <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х 122 парт<strong>и</strong>йца, 31 комсомолец <strong>и</strong> 288беспарт<strong>и</strong>йных. С работы было снято 137 чело<strong>в</strong>ек, отдано подсуд — 153, <strong>в</strong>ыго<strong>в</strong>оры <strong>и</strong> <strong>в</strong>зыскан<strong>и</strong>я наст<strong>и</strong>гл<strong>и</strong> 251 чело<strong>в</strong>ека.10 чело<strong>в</strong>ек было <strong>и</strong>сключено <strong>и</strong>з парт<strong>и</strong><strong>и</strong>, 2 — <strong>и</strong>з комсомола 9 .В хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельной кампан<strong>и</strong><strong>и</strong> 1928/29 гг.крестьянст<strong>в</strong>о столкнулось с но<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> способам<strong>и</strong> работы «подзаказ» — контрактац<strong>и</strong>ей <strong>и</strong> закупкой урожая на корню.Кред<strong>и</strong>т до<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> у населен<strong>и</strong>я был сущест<strong>в</strong>енноподор<strong>в</strong>ан, но<strong>в</strong>о<strong>в</strong><strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я не пр<strong>и</strong><strong>в</strong>етст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь: «Насстараются поймать, чтобы <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> по амбарам не ход<strong>и</strong>ть» 10 .Росл<strong>и</strong> цены на сельскохозяйст<strong>в</strong>енные то<strong>в</strong>ары 11 . Населен<strong>и</strong>еосталось без хлеба уже <strong>в</strong> начале 1929 г. Поя<strong>в</strong>ляться на рынкес зерном стало опасно. Пр<strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>де уполномоченных крестьянеразбегал<strong>и</strong>сь, бросая <strong>и</strong> хлеб, <strong>и</strong> лошадей 12 .С целью ст<strong>и</strong>мул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я крестьян к хлебосдаче<strong>в</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>лась с<strong>и</strong>стема д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных пае<strong>в</strong>ых <strong>в</strong>зносо<strong>в</strong> <strong>в</strong>сельской потребкооперац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Поя<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь «бойкот» —общест<strong>в</strong>енная <strong>и</strong>золяц<strong>и</strong>я кулако<strong>в</strong>, <strong>и</strong> «броня» — брон<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>едеф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>тных промышленных то<strong>в</strong>аро<strong>в</strong> для сдатч<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> хлеба.Прод<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е то<strong>в</strong>аро<strong>в</strong> <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не регресс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ало почт<strong>и</strong> донатурального обмена. Местные органы <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>,демонстр<strong>и</strong>руя лояльность бедноты <strong>и</strong> середняко<strong>в</strong>, стал<strong>и</strong>155


орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ать «красные обозы». Находч<strong>и</strong><strong>в</strong>ые крестьяне<strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>и</strong>х часто <strong>в</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х целях, предот<strong>в</strong>ращаяпод<strong>в</strong>орные обыск<strong>и</strong>. Из Ур<strong>и</strong>цкого района сообщ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> о«красном обозе» с 9000 пудам<strong>и</strong> зерна. Про<strong>в</strong>ер<strong>и</strong><strong>в</strong>,уполномоченный наз<strong>в</strong>ал это сообщен<strong>и</strong>е «красной уткой»:«гла<strong>в</strong>арем» обоза сочл<strong>и</strong> местного кулака М<strong>и</strong>ранк<strong>и</strong>на,который <strong>в</strong>нес 2 кг 13 . Тем не менее, центр д<strong>и</strong>р<strong>и</strong>ж<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алпо<strong>в</strong>семестную орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю «красных обозо<strong>в</strong>».Наступлен<strong>и</strong>е на дере<strong>в</strong>ню под знаком про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>яклассо<strong>в</strong>ой л<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>и</strong> с но<strong>в</strong>ой с<strong>и</strong>лой началось <strong>в</strong>о <strong>в</strong>ремя майско<strong>и</strong>юньск<strong>и</strong>хзагото<strong>в</strong>ок 1929 г. В<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь «но<strong>в</strong>ые методы»:<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>а пр<strong>и</strong>нят<strong>и</strong>я поселенной раз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong> (распределен<strong>и</strong>егосударст<strong>в</strong>енного задан<strong>и</strong>я на <strong>в</strong>сех ж<strong>и</strong>телей села) должнабыла <strong>и</strong>сход<strong>и</strong>ть от «общест<strong>в</strong>енных орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>й» дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>.Контрольная ц<strong>и</strong>фра хлебозагото<strong>в</strong>ок наклады<strong>в</strong>алась на 20%крестьянск<strong>и</strong>х д<strong>в</strong>оро<strong>в</strong>, предполагалось обсужден<strong>и</strong>е <strong>и</strong>пр<strong>и</strong>нят<strong>и</strong>е задан<strong>и</strong>я на сельском сходе 14 . На местах былооче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно, что <strong>и</strong>зъять <strong>в</strong>се предп<strong>и</strong>санное кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о хлеба безобложен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>сех слое<strong>в</strong> дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> было не<strong>в</strong>озможно. Поэтомупод разным<strong>и</strong> предлогам<strong>и</strong> местные работн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> стрем<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сьдо<strong>в</strong>ест<strong>и</strong> план хлебозагото<strong>в</strong>ок до середняцк<strong>и</strong>х <strong>и</strong> дажебедняцк<strong>и</strong>х д<strong>в</strong>оро<strong>в</strong>. Напр<strong>и</strong>мер, <strong>в</strong> с. Березо<strong>в</strong>ка Орло<strong>в</strong>скогоокруга <strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шк<strong>и</strong> был<strong>и</strong> <strong>в</strong>ысч<strong>и</strong>таны <strong>в</strong> размере от 14 пудо<strong>в</strong> с«кулака» до 6 кг хлеба с беднячк<strong>и</strong> 15 .«Кресто<strong>в</strong>ый поход» парт<strong>и</strong><strong>и</strong> за хлебом <strong>в</strong> майско<strong>и</strong>юньскуюкампан<strong>и</strong>ю 1929 г. <strong>и</strong>мел огромные последст<strong>в</strong><strong>и</strong>я.Секретарь Обкома ЦЧО И. М. Варейк<strong>и</strong>с <strong>в</strong>о <strong>в</strong>ремя <strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>та <strong>в</strong>Орел наз<strong>в</strong>ал <strong>и</strong>х «железной метлой, расч<strong>и</strong>щающей путь дляколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> сельского хозяйст<strong>в</strong>а» 16 . В ходе этойкампан<strong>и</strong><strong>и</strong> раскруч<strong>и</strong><strong>в</strong>ался махо<strong>в</strong><strong>и</strong>к репресс<strong>и</strong>й,д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь формы <strong>и</strong>зъят<strong>и</strong>я хлеба <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не:«контрольные ц<strong>и</strong>фры» для «кулако<strong>в</strong>», «самообложен<strong>и</strong>е» <strong>и</strong>«самообязательст<strong>в</strong>о» для середняко<strong>в</strong> <strong>и</strong> «красные обозы» длябедняко<strong>в</strong>.Весь парт<strong>и</strong>йный <strong>и</strong> со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>й аппарат моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>алсяна хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельную кампан<strong>и</strong>ю 1929/1930 гг. Вседере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>е общест<strong>в</strong>енные орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь «<strong>в</strong>156


бое<strong>в</strong>ую гото<strong>в</strong>ность». Устана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ался жестк<strong>и</strong>й контроль надрынком, <strong>в</strong> адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>ные т<strong>и</strong>ск<strong>и</strong> заж<strong>и</strong>мался <strong>в</strong>есь процессзагото<strong>в</strong>к<strong>и</strong> хлеба. «Хлебные спекулянты <strong>и</strong> перекупщ<strong>и</strong>к<strong>и</strong>»стано<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь на учет <strong>в</strong> м<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong>ыя<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> междугородск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong> сельск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> торго<strong>в</strong>цам<strong>и</strong> <strong>и</strong> посредн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>.Спекуляц<strong>и</strong>я <strong>и</strong> мешочн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о к<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь как«<strong>в</strong>ред<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельным меропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>ям»,поэтому с<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я о «<strong>в</strong>ред<strong>и</strong>телях» напра<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> ОГПУ.Одной <strong>и</strong>з гла<strong>в</strong>ных трудностей, с которойстолкнул<strong>и</strong>сь функц<strong>и</strong>онеры <strong>в</strong>о <strong>в</strong>ремя но<strong>в</strong>ой кампан<strong>и</strong><strong>и</strong>, былане<strong>в</strong>озможность создан<strong>и</strong>я м<strong>и</strong>фа о поддержке населен<strong>и</strong>емхлебозагото<strong>в</strong>ок. Сельск<strong>и</strong>е сходы отказы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать«контрольную ц<strong>и</strong>фру».Соста<strong>в</strong>ной частью пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>ального расколадере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>мой <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю <strong>в</strong> конце 1920-х гг. былапроблема <strong>в</strong>ыделен<strong>и</strong>я «кулако<strong>в</strong>». М<strong>и</strong>ф о кулацкой угрозепоя<strong>в</strong><strong>и</strong>лся <strong>в</strong> рег<strong>и</strong>оне <strong>в</strong>о <strong>в</strong>ремя спро<strong>в</strong>оц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анного кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>са1927/28 гг. В ЦЧО была напра<strong>в</strong>лена телеграмма Молото<strong>в</strong>а спр<strong>и</strong>зы<strong>в</strong>ом обруш<strong>и</strong>ться на кулака 17 . Орло<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>е коммун<strong>и</strong>стыподдержал<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>зы<strong>в</strong>, председатель орло<strong>в</strong>ского губкомаБор<strong>и</strong>со<strong>в</strong> зая<strong>в</strong>лял: «Мы перешл<strong>и</strong> от спячк<strong>и</strong> к дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельнойработе по-больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стск<strong>и</strong>» 18 .Размытость оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>альных пр<strong>и</strong>знако<strong>в</strong> соц<strong>и</strong>альноэконом<strong>и</strong>ческойградац<strong>и</strong><strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong> да<strong>в</strong>ала <strong>в</strong>озможностьотнесен<strong>и</strong>я к кулацкому практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> любого крестьянскогод<strong>в</strong>ора, <strong>в</strong>тянутого <strong>в</strong> рыночные отношен<strong>и</strong>я. Согласноопределен<strong>и</strong>ю Л<strong>и</strong><strong>в</strong>енского потреб<strong>и</strong>тельского общест<strong>в</strong>а Орло<strong>в</strong>скойгуберн<strong>и</strong><strong>и</strong> к заж<strong>и</strong>точным относ<strong>и</strong>лся тот, кто <strong>и</strong>меет «д<strong>в</strong>е хаты, д<strong>в</strong>ор,д<strong>в</strong>а амбара, д<strong>в</strong>е лошад<strong>и</strong>, д<strong>в</strong>е коро<strong>в</strong>ы, десять о<strong>в</strong>ец <strong>и</strong> кушает понастоящему»19 . Пр<strong>и</strong> определен<strong>и</strong><strong>и</strong> классо<strong>в</strong>ой пр<strong>и</strong>надлежност<strong>и</strong>местные работн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> обращал<strong>и</strong>сь <strong>и</strong> к соц<strong>и</strong>альномупро<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>ю, <strong>и</strong> к доре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онному прошлому крестьян<strong>и</strong>на.Отношен<strong>и</strong>е крестьян к <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> определяло <strong>и</strong>х соц<strong>и</strong>альноеположен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> глазах местных парт<strong>и</strong>йце<strong>в</strong>. Была оче<strong>в</strong><strong>и</strong>днапред<strong>в</strong>зятость <strong>и</strong> субъект<strong>и</strong><strong>в</strong>ность <strong>в</strong> определен<strong>и</strong><strong>и</strong> «соц<strong>и</strong>альногол<strong>и</strong>ца» кулацк<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> со стороны местных <strong>в</strong>ластей.157


Курс на общест<strong>в</strong>енную <strong>и</strong>золяц<strong>и</strong>ю кулачест<strong>в</strong>асопро<strong>в</strong>ождался эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м да<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем, у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>емзадан<strong>и</strong>й по сдаче хлеба <strong>и</strong> ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong>ем налого<strong>в</strong>ого бремен<strong>и</strong>.Центром была спущена контрольная ц<strong>и</strong>фра (2%) дляхозяйст<strong>в</strong>, подлежащ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальному обложен<strong>и</strong>ю.Соц<strong>и</strong>альная напра<strong>в</strong>ленность налога проя<strong>в</strong>лялась <strong>в</strong>расш<strong>и</strong>рен<strong>и</strong><strong>и</strong> льгот бедноте — от него предполагалосьос<strong>в</strong>обод<strong>и</strong>ть 35% хозяйст<strong>в</strong>. Налого<strong>в</strong>ое бремя заж<strong>и</strong>точныххозяйст<strong>в</strong> <strong>в</strong> 1928 г. <strong>в</strong> 5,6 раз пре<strong>в</strong>ышало середняцк<strong>и</strong>е, акулацк<strong>и</strong>е хозяйст<strong>в</strong>а должны был<strong>и</strong> плат<strong>и</strong>ть <strong>в</strong> 13,8 раз большесередняцк<strong>и</strong>х 20 . Такой подход откры<strong>в</strong>ал дорогу про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>олуучетных ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>й <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альному антагон<strong>и</strong>зму <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не.Наступлен<strong>и</strong>е на «кулака» сопро<strong>в</strong>ождалосьразж<strong>и</strong>ган<strong>и</strong>ем соц<strong>и</strong>альной розн<strong>и</strong>, поощрен<strong>и</strong>ем доносо<strong>в</strong>. Вцелях борьбы со спекуляц<strong>и</strong>ей созда<strong>в</strong>алась раз<strong>в</strong>ет<strong>в</strong>леннаяос<strong>в</strong>едом<strong>и</strong>тельная сеть <strong>и</strong>з бедняко<strong>в</strong> <strong>и</strong> батрако<strong>в</strong>, чтобы<strong>в</strong>ыя<strong>в</strong>лять хлебных спекулянто<strong>в</strong> <strong>и</strong> перекупщ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>в</strong> городе <strong>и</strong>дере<strong>в</strong>не.Контрольная ц<strong>и</strong>фра хлебозагото<strong>в</strong>ок должна быланаклады<strong>в</strong>аться на 20% крестьянск<strong>и</strong>х д<strong>в</strong>оро<strong>в</strong>, пр<strong>и</strong> этомпредполагалось обсужден<strong>и</strong>е <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>нят<strong>и</strong>е задан<strong>и</strong>я на сельскомсходе — <strong><strong>в</strong>ласть</strong> пр<strong>и</strong> сохранен<strong>и</strong><strong>и</strong> эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ных ф<strong>и</strong>скальных<strong>в</strong>озможностей общ<strong>и</strong>ны стрем<strong>и</strong>лась <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать поддержкукрестьянст<strong>в</strong>а, про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> от л<strong>и</strong>ца больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>аж<strong>и</strong>телей дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. На парт<strong>и</strong>йном языке конца 20-х гг. этоназы<strong>в</strong>алось «массо<strong>в</strong>ая работа <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не». Бедноте обещалось5% от общего ч<strong>и</strong>сла загото<strong>в</strong>к<strong>и</strong> хлеба, распределен<strong>и</strong>епроход<strong>и</strong>ло через сельсо<strong>в</strong>еты. Пра<strong>в</strong>да, <strong>в</strong> ряде районо<strong>в</strong> этопредп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>е <strong>и</strong>гнор<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алось.Общ<strong>и</strong>й наж<strong>и</strong>м на дере<strong>в</strong>ню, пр<strong>и</strong>крытый классо<strong>в</strong>ымпопул<strong>и</strong>змом, <strong>и</strong>мел сложные последст<strong>в</strong><strong>и</strong>я. Местам<strong>и</strong> беднотачу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ала себя на пер<strong>в</strong>ых ролях, но очень частопартработн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> ф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> сплочен<strong>и</strong>е дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>хж<strong>и</strong>телей перед общей бедой. Из Тамбо<strong>в</strong>ского округасообщал<strong>и</strong>: «Сплошь <strong>и</strong> рядом беднота укры<strong>в</strong>ает хлебкулако<strong>в</strong>». Отмечаемое ед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>е было прямым следст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем<strong>в</strong>ыкач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я средст<strong>в</strong> <strong>и</strong>з села. «В отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> бедноты, —158


сообщалось <strong>в</strong> послан<strong>и</strong><strong>и</strong> Варейк<strong>и</strong>су, — надо прямо сказать,что от той бедноты (по ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онност<strong>и</strong> ее <strong>и</strong> т<strong>в</strong>ердост<strong>и</strong>),которую мы помн<strong>и</strong>м по Ре<strong>в</strong>комам <strong>и</strong> комбедам, за<strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем л<strong>и</strong>шь отдельных л<strong>и</strong>ц, следа не осталось». Набедняцк<strong>и</strong>х собран<strong>и</strong>ях крестьяне го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>л<strong>и</strong>: «Когда да<strong>в</strong>яткулака, то да<strong>в</strong>ят бедняка. Есл<strong>и</strong> мы укажем, у кого есть хлеб,тогда <strong>и</strong> сам<strong>и</strong>м негде будет <strong>в</strong>зять». Объяснен<strong>и</strong>е такойпоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> мы наход<strong>и</strong>м <strong>в</strong> сообщен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>з Елецкого округа:«…наш костяк <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не — беднота — настроена <strong>в</strong>есьмаск<strong>в</strong>ерно, осно<strong>в</strong>ная пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>на к этому — бесхлеб<strong>и</strong>е» 21 .К сотрудн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>у с <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лекал<strong>и</strong>ськрестьянск<strong>и</strong>е общ<strong>и</strong>ны. В результате пр<strong>и</strong>нят<strong>и</strong>я закона 15декабря 1928 г. «Общ<strong>и</strong>е начала землепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>землеустройст<strong>в</strong>а» 22 общ<strong>и</strong>ны попал<strong>и</strong> <strong>в</strong> за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мость отсельск<strong>и</strong>х со<strong>в</strong>ето<strong>в</strong>, ут<strong>в</strong>ержда<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х <strong>и</strong>х постано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я по<strong>в</strong>опросам землепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> землеустройст<strong>в</strong>а. На базеобщ<strong>и</strong>н <strong>в</strong> а<strong>в</strong>густе 1929 г. созда<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong><strong>и</strong> содейст<strong>в</strong><strong>и</strong>яхлебозагото<strong>в</strong>кам. Крестьяне относ<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь к ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>ямнегат<strong>и</strong><strong>в</strong>но, усматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ая <strong>в</strong> этом угрозу разрушен<strong>и</strong>ясоц<strong>и</strong>ального м<strong>и</strong>ра <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не: «нам ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong><strong>и</strong> не нужны, аесл<strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> нужен хлеб, то пусть она сама берет, а настра<strong>в</strong><strong>и</strong>ть нечего» 23 .«Массо<strong>в</strong>ая работа» <strong>в</strong>о <strong>в</strong>ремя хлебозагото<strong>в</strong>ок так же,как <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка фа<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> бедноты, была нацелена нараскол дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, разж<strong>и</strong>ган<strong>и</strong>е соц<strong>и</strong>ального антагон<strong>и</strong>зма дляоблегчен<strong>и</strong>я дальнейшего наступлен<strong>и</strong>я на дере<strong>в</strong>ню.Подкрепленная эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> меропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> <strong>и</strong>пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> акц<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, она не прошла бесследно. В № 5 от1930 г. «Хозяйст<strong>в</strong>а ЦЧО» <strong>в</strong>ышла <strong>в</strong> с<strong>в</strong>ет статьяС. Герас<strong>и</strong>мо<strong>в</strong><strong>и</strong>ч «Классо<strong>в</strong>ая структура крестьянст<strong>в</strong>аКурского округа» 24 . Она помогает прослед<strong>и</strong>ть с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ю <strong>в</strong>соц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческой д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ке крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> 1928—1929 гг.: от 1,9% мелко-кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> <strong>в</strong>1927 г. к 1929 г. осталось 0,6%. Из н<strong>и</strong>х 0,8% перешло <strong>в</strong>разряд полупролетар<strong>и</strong>е<strong>в</strong>, а 90,1% — <strong>в</strong> разряд мелкото<strong>в</strong>арныххозяйст<strong>в</strong>. Пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка государст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> сфере сельского хозяйст<strong>в</strong>а<strong>в</strong> 1927—1929 гг., разор<strong>и</strong>тельные хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельные159


кампан<strong>и</strong><strong>и</strong>, переобложен<strong>и</strong>е заж<strong>и</strong>точных слое<strong>в</strong> крестьянст<strong>в</strong>ане могл<strong>и</strong> пройт<strong>и</strong> бесследно: «кулако<strong>в</strong>» пр<strong>и</strong> <strong>в</strong>сей усло<strong>в</strong>ност<strong>и</strong><strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я этого понят<strong>и</strong>я разор<strong>и</strong>л<strong>и</strong> еще дораскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я 25 .Пр<strong>и</strong>мечательно, что пр<strong>и</strong> <strong>в</strong>сей деклар<strong>и</strong>руемойподдержке бедноты нат<strong>и</strong>ск на дере<strong>в</strong>ню не прошел бесследно<strong>и</strong> для нее: удельный <strong>в</strong>ес пролетарской группы <strong>в</strong>озрос на с3,8% до 5,3% (т. е. рост 139,5%). Пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка поддержк<strong>и</strong>бедноты оборач<strong>и</strong><strong>в</strong>алась расш<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>ем соц<strong>и</strong>альной базы <strong>в</strong>дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> за счет ее обеднен<strong>и</strong>я 26 .Реакц<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а Центрального Черноземья напро<strong>в</strong>од<strong>и</strong>мую больше<strong>в</strong><strong>и</strong>кам<strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ку <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не быларазноплано<strong>в</strong>а. Рост общест<strong>в</strong>енной акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong> <strong>и</strong>форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческого сознан<strong>и</strong>я дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>хж<strong>и</strong>телей проя<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> <strong>и</strong>дее создан<strong>и</strong>я крестьянского союзакак орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> защ<strong>и</strong>ты <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>крестьян. Рост требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й создан<strong>и</strong>я крестьянского союза <strong>в</strong>1927—28 гг. был показателем обострен<strong>и</strong>я соц<strong>и</strong>альнопол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческойобстано<strong>в</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong> рег<strong>и</strong>оне.В ходе разор<strong>и</strong>тельных хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельныхкампан<strong>и</strong>й больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о крестьян было отброшено за порогн<strong>и</strong>щеты, он<strong>и</strong> стано<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь соц<strong>и</strong>альным<strong>и</strong> <strong>и</strong>згоям<strong>и</strong>. Пер<strong>в</strong><strong>и</strong>чныеформы протеста фокус<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь на н<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ых про<strong>в</strong>одн<strong>и</strong>кахадм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>ной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. Поджог<strong>и</strong>, нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>е, угрозы <strong>в</strong> <strong>и</strong>хадрес стано<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь показателем отчаянного сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ясо стороны крестьянст<strong>в</strong>а, у которого на глазах разрушался<strong>и</strong>х трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онный образ ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> <strong>и</strong> подры<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сьхозяйст<strong>в</strong>енные осно<strong>в</strong>ы.За пер<strong>в</strong>ые полгода 1929 г. <strong>в</strong> ЦЧО про<strong>и</strong>зошло 313акто<strong>в</strong> нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я со стороны крестьян. П<strong>и</strong>к борьбыкрестьянст<strong>в</strong>а с <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю пр<strong>и</strong>шелся на <strong>в</strong>торую поло<strong>в</strong><strong>и</strong>ну1929 г. В докладной зап<strong>и</strong>ске Секретно-операт<strong>и</strong><strong>в</strong>ного отделаОГПУ отмечалось, что <strong>и</strong>стекш<strong>и</strong>й 1929 г. «характер<strong>и</strong>зуетсябешеным сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем наш<strong>и</strong>х классо<strong>в</strong>ых <strong>в</strong>раго<strong>в</strong>» 27 . ВЛ<strong>и</strong>ск<strong>и</strong>нском районе <strong>в</strong> 1929 г. поя<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>ськонтрре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онные л<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>к<strong>и</strong>, предрека<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е с<strong>и</strong>льныйголод <strong>в</strong> 1932г. Крестьяне Льго<strong>в</strong>ского округа зая<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>:160


«Пусть пр<strong>и</strong>сылают <strong>в</strong>ооруженный отряд <strong>и</strong> отберут у нас хлеб,а добро<strong>в</strong>ольно не отдад<strong>и</strong>м». В селе ВознесенкеБелгородского округа <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ес<strong>и</strong>л<strong>и</strong> «Расп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>е пожаро<strong>в</strong> поселу Вознесенке» 28 .Так<strong>и</strong>м образом, <strong>в</strong> конце 1920-х гг. с <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>емсоц<strong>и</strong>ально-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong> резко осложн<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь<strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а.Хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельный кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>с 1927/28 гг. <strong>в</strong> ЦентральномЧерноземье был спро<strong>в</strong>оц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>емгосударст<strong>в</strong>енного задан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> я<strong>в</strong>лялся скорее кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>сом <strong>в</strong>о<strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>ях дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, стремящейся к реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>с<strong>в</strong>ободной эконом<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ы, <strong>и</strong> государст<strong>в</strong>а,ста<strong>в</strong>шего на путь модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> за крестьянск<strong>и</strong>й счет.Хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельные кампан<strong>и</strong><strong>и</strong> пре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельный фронт. В пер<strong>и</strong>од с 1927 по 1929 гг. <strong>в</strong>ходе борьбы за хлеб была апроб<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ана с<strong>и</strong>стема методо<strong>в</strong>эконом<strong>и</strong>ческого <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческого <strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я на крестьян,которые <strong>в</strong> дальнейшем ш<strong>и</strong>роко пр<strong>и</strong>менял<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>о <strong>в</strong>ремяколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Раскруч<strong>и</strong><strong>в</strong>ался репресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ный механ<strong>и</strong>зм, <strong>в</strong>его поле дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я нем<strong>и</strong>нуемо попадал<strong>и</strong> <strong>в</strong>се крестьяне. Всоц<strong>и</strong>альной плоскост<strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> делала ста<strong>в</strong>ку на расколдере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, фа<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>т<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю бедноты <strong>и</strong> <strong>и</strong>золяц<strong>и</strong>ю «кулако<strong>в</strong>».Пр<strong>и</strong> этом понят<strong>и</strong>е «кулак» было факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> л<strong>и</strong>шеносоц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческого смысла <strong>и</strong> <strong>и</strong>мело пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>йоттенок. Как показы<strong>в</strong>ает анал<strong>и</strong>з соц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческойд<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>к<strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong>, <strong>и</strong> без того <strong>в</strong> достаточнобедной Черноземной дере<strong>в</strong>не больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о тех, когопр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>слял<strong>и</strong> к «кулакам» было разорено <strong>в</strong> этот пер<strong>и</strong>од еще доначала раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. М<strong>и</strong>ф о «кулаке» был необход<strong>и</strong>м для<strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я на осно<strong>в</strong>ных поста<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> хлеба — середняко<strong>в</strong>.Создан<strong>и</strong>е соц<strong>и</strong>альной базы на селе <strong>и</strong>з сельск<strong>и</strong>х пролетар<strong>и</strong>е<strong>в</strong><strong>в</strong> 1929 г. стало подкрепляться <strong>и</strong>ллюз<strong>и</strong>ей добро<strong>в</strong>ольност<strong>и</strong>сотрудн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>а с <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю. С этой целью был задейст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>анобщ<strong>и</strong>нный механ<strong>и</strong>зм. Стремлен<strong>и</strong>е пре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>ть дере<strong>в</strong>ню <strong>в</strong>пр<strong>и</strong>даток <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ального государст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>стрет<strong>и</strong>локрестьянск<strong>и</strong>й отпор <strong>в</strong> разл<strong>и</strong>чных проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ях. Несмотря намощь сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я со стороны крестьян, <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> удалось161


его слом<strong>и</strong>ть, тем более что <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>я был<strong>и</strong> локальным<strong>и</strong> <strong>и</strong>разрозненным<strong>и</strong>, а формы пасс<strong>и</strong><strong>в</strong>ного сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>япре<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> над акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ным. Немало<strong>в</strong>ажную роль <strong>в</strong> этомсыграла пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка раскола крестьянст<strong>в</strong>а.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 Трагед<strong>и</strong>я со<strong>в</strong>етской дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. Коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я <strong>и</strong>раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е. Документы <strong>и</strong> матер<strong>и</strong>алы. Т. 2. М., 2000.Со<strong>в</strong>етская дере<strong>в</strong>ня глазам<strong>и</strong> ВЧК-ОГПУ-НКВД. Документы <strong>и</strong>матер<strong>и</strong>алы <strong>в</strong> 4 т. М., 2000. «Со<strong>в</strong>ершенно секретно»: Лубянка —Стал<strong>и</strong>ну о положен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> стране (1922—1934 гг.). М., 2004.Со<strong>в</strong>етская дере<strong>в</strong>ня глазам<strong>и</strong> ВЧК-ОГПУ-НКВД. Документы <strong>и</strong>матер<strong>и</strong>алы <strong>в</strong> 4 т. М., 2000.2 ЦЧО (Центрально-Черноземная область) —адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>ная ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ца РСФСР <strong>в</strong> 1928—1934 гг.,объед<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>в</strong>шая терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong><strong>и</strong> бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х Воронежской, Курской,Тамбо<strong>в</strong>ской <strong>и</strong> Орло<strong>в</strong>ской губерн<strong>и</strong>й с центром <strong>в</strong> городе Воронеже.3 ГАОО. Ф. П-1. Оп. 1. Д. 1947 Л. 2—4.4 Там же. Д. 1985. Л. 16.5 Там же. Ф. П-48. Д. 247. Л. 20.6 Там же. Д. 1852. Л.29, 35.7 Хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельная пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка Со<strong>в</strong>етского государст<strong>в</strong>а<strong>в</strong> С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>р<strong>и</strong> <strong>в</strong> конце 1920-х гг. Но<strong>в</strong>ос<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рск, 2006. С. 243.8 ГАОО. Ф. П-48. Оп. 1. Д. 282. Л. 19.9 Там же. Д. 43. Л. 10.10 Там же. Д. 33. Л. 104.11 Там же. Д. 122. Л. 5—7.12 Там же. Д. 122. Л. 18,35.13 Там же. Ф. П-48. Оп. 1. Д. 214. Л. 30.Л. 36.14 Там же. Д. 206. Л. 10.15 Там же. Д. 218. Л. 3. Л. 15.16 Там же. Д. 214. Л. 93.17 Там же. Д. 197. Л. 6—7.18 Там же. Ф. П-1.Оп.1. Д. 2109. Л. 110.19 Там же. Ф. П-1. Оп. 1. Д. 1892. Л. 66—70.20 Там же. Ф. П-48. Оп. 1. Д. 50. Л. 49.21 Там же. Д. 214. Л. 125. 194.162


22 Коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я сельского хозяйст<strong>в</strong>а. Важнейш<strong>и</strong>епостано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я Коммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой парт<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> Со<strong>в</strong>етскогопра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а. 1927—1935. М., 1957. С. 96—108.23 ГАОО. Ф. П-48. Оп. 1.Д. 214. Л. 123.24 Герас<strong>и</strong>мо<strong>в</strong><strong>и</strong>ч С. Классо<strong>в</strong>ая структура крестьянст<strong>в</strong>аКурского округа. // Хозяйст<strong>в</strong>о ЦЧО. Воронеж, 1930. № 5. С. 126—132.25 Документы с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>уют. Из <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>накануне <strong>и</strong> <strong>в</strong> ходе коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. 1927—1932 гг. / Под ред.В. П. Дан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>а <strong>и</strong> И. А. И<strong>в</strong>н<strong>и</strong>цкого. М., 1989. С. 23—24.Загоро<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й П. В. Соц<strong>и</strong>ально-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческая <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я Центрально-Черноземной област<strong>и</strong>. 1928—1934. Воронеж, 1995. С. 69.26 Герас<strong>и</strong>мо<strong>в</strong><strong>и</strong>ч С. Указ. соч. С. 131, 132.27 Со<strong>в</strong>етская дере<strong>в</strong>ня глазам<strong>и</strong> ВЧК-ОГПУ-НКВД.Документы <strong>и</strong> матер<strong>и</strong>алы. Т. 2. С. 630, 591, 606, 614, 921, 1016,1017.28 ГАОО. Ф. П-48. Оп. 1.Д. 214. Л. 126, 303 об., 307-а.163


Е. И. Дем<strong>и</strong>до<strong>в</strong>аКРЕСТЬЯНСТВО И ПРОДОВОЛЬСТВЕННЫЙВОПРОС: ПЕРСПЕКТИВЫ НАУЧНОГО ПОЗНАНИЯОтечест<strong>в</strong>енное крестьянст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> настоящее <strong>в</strong>ремянаход<strong>и</strong>тся <strong>в</strong> сложных усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях адаптац<strong>и</strong><strong>и</strong> к качест<strong>в</strong>енноно<strong>в</strong>ой соц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>стране, <strong>в</strong>хожден<strong>и</strong>ем <strong>в</strong> спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е «по-росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>»рыночные отношен<strong>и</strong>я, сталк<strong>и</strong><strong>в</strong>аясь с но<strong>в</strong>ым<strong>и</strong>эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>в</strong>ызо<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>. Со<strong>в</strong>ременнаякрестьянская парад<strong>и</strong>гма факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> нос<strong>и</strong>т прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong><strong>в</strong>ыйхарактер <strong>и</strong> осно<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ается на пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пах, как соц<strong>и</strong>альнойот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>, так <strong>и</strong> здра<strong>в</strong>ого консер<strong>в</strong>ат<strong>и</strong>зма, сложногореаг<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я на потребност<strong>и</strong> общест<strong>в</strong>а <strong>и</strong> чело<strong>в</strong>ека,разнообраз<strong>и</strong>я <strong>и</strong>спользуемых ж<strong>и</strong>зненных <strong>и</strong> аграрныхтехнолог<strong>и</strong>й. А процессы глобал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, результатыл<strong>и</strong>беральных реформ 1990-х гг. требуют от со<strong>в</strong>ременногосоц<strong>и</strong>ума уже соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующего уро<strong>в</strong>ня <strong>и</strong> качест<strong>в</strong>апон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а, его проблем, спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>к<strong>и</strong>деятельност<strong>и</strong> <strong>и</strong> образа ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, знан<strong>и</strong>я <strong>в</strong>сего комплекса<strong>в</strong>опросо<strong>в</strong> ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> <strong>и</strong> практ<strong>и</strong>к<strong>и</strong> аграрной сферы,продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>.В настоящее <strong>в</strong>ремя продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енный <strong>в</strong>опрося<strong>в</strong>ляется одной <strong>и</strong>з на<strong>и</strong>более серьезных научных <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альноэконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хпроблем, как <strong>в</strong> м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой науке, так <strong>и</strong> <strong>в</strong>практ<strong>и</strong>ке пр<strong>и</strong>нят<strong>и</strong>я пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х решен<strong>и</strong>й, наход<strong>и</strong>тся <strong>в</strong>стад<strong>и</strong><strong>и</strong> акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ного по<strong>и</strong>ска адек<strong>в</strong>атной рефлекс<strong>и</strong><strong>и</strong>. На<strong>и</strong>болееразработанной проблемой <strong>в</strong>ыступает д<strong>и</strong>скурс аграрнойпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> государст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> собст<strong>в</strong>енно решен<strong>и</strong>епродо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енного <strong>в</strong>опроса <strong>в</strong> процессе реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>продуманного комплекса меропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й на конкретном<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческом этапе.В то же <strong>в</strong>ремя комплексной теор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>кладногоалгор<strong>и</strong>тма решен<strong>и</strong>я продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енного <strong>в</strong>опроса,объясняющ<strong>и</strong>х не только сущность собст<strong>в</strong>енно понят<strong>и</strong>я, но <strong>и</strong>


его содержан<strong>и</strong>е, <strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>е <strong>и</strong> <strong>в</strong>нешн<strong>и</strong>е соц<strong>и</strong>окультурныемехан<strong>и</strong>змы его решен<strong>и</strong>я на данный момент <strong>в</strong> м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой наукене сущест<strong>в</strong>ует. Раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е со<strong>в</strong>ременной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческой наук<strong>и</strong> <strong>в</strong>последнее <strong>в</strong>ремя <strong>в</strong>о многом концентр<strong>и</strong>руется <strong>в</strong>округрешен<strong>и</strong>я проблем, <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>анных серьезным<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альноэконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong><strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> сд<strong>в</strong><strong>и</strong>гам<strong>и</strong>,про<strong>и</strong>сходящ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>в</strong> м<strong>и</strong>ре <strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йском общест<strong>в</strong>е. Одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>зна<strong>и</strong>более д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>чно раз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>хся напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й <strong>в</strong> этой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыступает <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>е аграрной,крестьянской соста<strong>в</strong>ляющей отечест<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>.Сегодня росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong> продолжают лучш<strong>и</strong>етрад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong><strong>и</strong> аграрно-крестьянской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>сехее аспекто<strong>в</strong>, а сама она прочно заняла место <strong>в</strong> отечест<strong>в</strong>енной<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong>.Продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енный <strong>в</strong>опрос — сложное,многоуро<strong>в</strong>не<strong>в</strong>ое научное понят<strong>и</strong>е <strong>и</strong> одно<strong>в</strong>ременно научная <strong>и</strong>пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческая проблема, неотъемлемая часть нац<strong>и</strong>ональнойбезопасност<strong>и</strong> любого со<strong>в</strong>ременного государст<strong>в</strong>а.Теорет<strong>и</strong>ческое обосно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong> практ<strong>и</strong>ческое решен<strong>и</strong>епродо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енного <strong>в</strong>опроса, его пон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е как общест<strong>в</strong>ом,так крестьянст<strong>в</strong>ом на конкретно-<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческом этапераз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я страны <strong>в</strong>сегда предста<strong>в</strong>ляет собой <strong>в</strong>ажнуюсоц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческую, пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческую, гуман<strong>и</strong>тарную <strong>и</strong>культурную задачу, решен<strong>и</strong>е которой <strong>и</strong>меет огромноезначен<strong>и</strong>е. В настоящее <strong>в</strong>ремя продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енный <strong>в</strong>опрося<strong>в</strong>ляется одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з пр<strong>и</strong>ор<strong>и</strong>тетных стратег<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>мнапра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем нац<strong>и</strong>онального проекта по раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>юсельского хозяйст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> государст<strong>в</strong>енной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, одной <strong>и</strong>з<strong>в</strong>ажнейш<strong>и</strong>х фундаментальных научных проблем, так какох<strong>в</strong>аты<strong>в</strong>ает ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>й спектр <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко-нац<strong>и</strong>ональных,эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х, соц<strong>и</strong>окультурных, демограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>эколог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х факторо<strong>в</strong>. Необход<strong>и</strong>мость анал<strong>и</strong>за <strong>и</strong>обобщен<strong>и</strong>я спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого опыта решен<strong>и</strong>япродо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енного <strong>в</strong>опроса <strong>в</strong> контексте пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>росс<strong>и</strong>йского государст<strong>в</strong>а, <strong>и</strong>з<strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>е уроко<strong>в</strong> <strong>и</strong>з данногоопыта <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>сего полож<strong>и</strong>тельного, что можно былобы т<strong>в</strong>орческ<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>ть сегодня, <strong>в</strong> особых усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях165


<strong>и</strong>нно<strong>в</strong>ац<strong>и</strong>онного раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> я<strong>в</strong>ляется <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельно<strong>в</strong>ажным <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> актуальным.В <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческом <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>окультурном плане даннаятема я<strong>в</strong>ляется недостаточно <strong>и</strong>зученной, проблема <strong>в</strong>ыработк<strong>и</strong>конкретных, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> обосно<strong>в</strong>анных, научных <strong>и</strong>практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х рекомендац<strong>и</strong>й по решен<strong>и</strong>юпродо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енного <strong>в</strong>опроса <strong>в</strong> целях улучшен<strong>и</strong>я<strong>и</strong>нно<strong>в</strong>ац<strong>и</strong>онной пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лекательност<strong>и</strong> со<strong>в</strong>ременной Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> дос<strong>и</strong>х пор сто<strong>и</strong>т на по<strong>в</strong>естке дня. Анал<strong>и</strong>з работ <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>показы<strong>в</strong>ает, что <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сех сущест<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х концепц<strong>и</strong>ях <strong>и</strong>теор<strong>и</strong>ях <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>е продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енного <strong>в</strong>опроса остается <strong>в</strong>неполя анал<strong>и</strong>за соц<strong>и</strong>окультурных, ментальных факторо<strong>в</strong>, незатраг<strong>и</strong><strong>в</strong>ает поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а. В то же <strong>в</strong>ремясо<strong>в</strong>ершенно не <strong>и</strong>зученным <strong>в</strong> настоящ<strong>и</strong>й момент какзарубежной, так <strong>и</strong> отечест<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческой наукойостаются соц<strong>и</strong>окультурные, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е соста<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>механ<strong>и</strong>змы собст<strong>в</strong>енно форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> решен<strong>и</strong>япродо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енного <strong>в</strong>опроса. Сегодня росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>м ученым,пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>кам, хозяйст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>кам <strong>и</strong> общест<strong>в</strong>енным деятелямнеобход<strong>и</strong>мо реш<strong>и</strong>ть актуальную задачу: чтобы<strong>и</strong>нно<strong>в</strong>ац<strong>и</strong>онное план<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>в</strong> област<strong>и</strong> аграрных <strong>и</strong>продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енных отношен<strong>и</strong>й, <strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>я скрестьянст<strong>в</strong>ом стро<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь <strong>и</strong> про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь на осно<strong>в</strong>е <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>янац<strong>и</strong>онально-<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х особенностей раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я страны,трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онной практ<strong>и</strong>к<strong>и</strong> крестьянской ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, ментальногос<strong>в</strong>оеобраз<strong>и</strong>я народа. В <strong>и</strong>ном случае необдуманноереформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е может пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> к полному ун<strong>и</strong>чтожен<strong>и</strong>юпр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>по<strong>в</strong> ун<strong>и</strong>кального крестьянского уклада, а <strong>в</strong>дальнейшем — <strong>и</strong> <strong>в</strong>сей нац<strong>и</strong>ональной культуры этноса.Ф<strong>и</strong>нансо<strong>в</strong>ые, продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енные <strong>и</strong> энергет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>екр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>сы, как показы<strong>в</strong>ает <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й опыт, <strong>в</strong>сегда<strong>в</strong>за<strong>и</strong>моу<strong>в</strong>язаны <strong>и</strong> создают непр<strong>и</strong>ятный с<strong>и</strong>нерг<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>йэффект, убед<strong>и</strong>тельно доказы<strong>в</strong>ают со<strong>в</strong>ременные <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>ереал<strong>и</strong><strong>и</strong>. В эт<strong>и</strong>х усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях <strong>в</strong>ыя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хособенностей, соц<strong>и</strong>окультурных, пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х д<strong>и</strong>скурсо<strong>в</strong> продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енного <strong>в</strong>опроса <strong>и</strong>росс<strong>и</strong>йского крестьянст<strong>в</strong>а поз<strong>в</strong>олят сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать ту166


фундаментальную осно<strong>в</strong>у, которая способна сделать тез<strong>и</strong>сыо его решен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческой реальностью.Сч<strong>и</strong>таем, что разработка данного напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>япоз<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>т <strong>в</strong>пер<strong>в</strong>ые реально создать многоуро<strong>в</strong>не<strong>в</strong>уюсоц<strong>и</strong>окультурную модель продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енного <strong>в</strong>опроса <strong>в</strong>целях ускорен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>нно<strong>в</strong>ац<strong>и</strong>онного раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я нац<strong>и</strong>ональнойэконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, создать ун<strong>и</strong>кальную комплексную с<strong>и</strong>стемузнан<strong>и</strong>й по <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> опыту решен<strong>и</strong>я, прогноз<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>япродо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енного <strong>в</strong>опроса. Истор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> обосно<strong>в</strong>аноположен<strong>и</strong>е о необход<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> пер<strong>в</strong>оочередногоформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong>ональной <strong>и</strong>нфраструктуры,обеспеч<strong>и</strong><strong>в</strong>ающей решен<strong>и</strong>е продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енного <strong>в</strong>опроса накрестьянском уро<strong>в</strong>не. Необход<strong>и</strong>мо определ<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>коментальное,пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческое, эконом<strong>и</strong>ческое <strong>и</strong> крестьянскоесодержан<strong>и</strong>е продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енного <strong>в</strong>опроса, его сущность <strong>и</strong>этапность раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я. Его содержан<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ключает со<strong>в</strong>окупность<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>туто<strong>в</strong>, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong>ональныхформ продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енного <strong>в</strong>опроса, определяемыхспец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кой крестьянской ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> рег<strong>и</strong>она <strong>и</strong> страны.Само напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е по<strong>и</strong>ско<strong>в</strong>ых <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й <strong>в</strong>настоящее <strong>в</strong>ремя откры<strong>в</strong>ает перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ный раздел <strong>в</strong>отечест<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> — <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ю продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енного<strong>в</strong>опроса <strong>и</strong> его решен<strong>и</strong>я на разл<strong>и</strong>чных этапах раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>яобщест<strong>в</strong>а <strong>и</strong> государст<strong>в</strong>а, его особого места <strong>в</strong>государст<strong>в</strong>енной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ке <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альном т<strong>в</strong>орчест<strong>в</strong>е. Арац<strong>и</strong>ональный подход поз<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>т <strong>в</strong>ыя<strong>в</strong><strong>и</strong>ть но<strong>в</strong>ый концепт«продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енный <strong>в</strong>опрос» <strong>и</strong> сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать необход<strong>и</strong>мыйметодолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>и</strong> эмп<strong>и</strong>р<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>и</strong>нструментар<strong>и</strong>й,создающ<strong>и</strong>й <strong>в</strong>озможность решен<strong>и</strong>я продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енного<strong>в</strong>опроса <strong>в</strong> целях ускорен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>нно<strong>в</strong>ац<strong>и</strong>онного раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я.Необход<strong>и</strong>мо сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать понятную крестьянст<strong>в</strong>у<strong>и</strong>нст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong>ональную среду <strong>и</strong> сформул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать адек<strong>в</strong>атнуюпродо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енную пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ку, а также усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я дляразработк<strong>и</strong> комплексных с<strong>и</strong>стемных мер по стаб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енной проблемы <strong>в</strong> нашей стране.Росс<strong>и</strong>я <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> крестьянская страна, <strong>и</strong>меннокрестьян<strong>и</strong>н <strong>в</strong>ажнейш<strong>и</strong>й <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й субъект,167


определя<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ектор раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я страны <strong>и</strong> ее ментальность,проя<strong>в</strong>лял с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> лучш<strong>и</strong>е качест<strong>в</strong>а <strong>в</strong> по<strong>в</strong>оротные моменты<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> нашего государст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> ХХ <strong>в</strong>. Крестьян<strong>и</strong>н <strong>и</strong> общест<strong>в</strong>о,крестьян<strong>и</strong>н <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, крестьян<strong>и</strong>н <strong>и</strong> государст<strong>в</strong>о: характер<strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>сегда был <strong>и</strong> есть достаточно сложный <strong>и</strong>многоуро<strong>в</strong>не<strong>в</strong>ый. В чем пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны непростых,прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong><strong>в</strong>ых отношен<strong>и</strong>й? Факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> государст<strong>в</strong>о,пра<strong>в</strong>ящая с 1917 г. коммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческая парт<strong>и</strong>я <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>о для решен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>кладных пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хпроблем. С целью л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong> соц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческой,следо<strong>в</strong>ательно, пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой неза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> аграр<strong>и</strong>е<strong>в</strong> былаосущест<strong>в</strong>лена коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я, затем последо<strong>в</strong>ательнопро<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лась жесткая государст<strong>в</strong>енная пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сехсферах крестьянской ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>.В ХХ <strong>в</strong>. кард<strong>и</strong>нально <strong>и</strong>змен<strong>и</strong>лся сам крестьян<strong>и</strong>н, егож<strong>и</strong>зненный м<strong>и</strong>р, ценностные ор<strong>и</strong>ент<strong>и</strong>ры, формы, способы <strong>и</strong>характер про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а сельскохозяйст<strong>в</strong>енной продукц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Ноне<strong>и</strong>зменной оста<strong>в</strong>алась <strong>и</strong> остается соц<strong>и</strong>ально знач<strong>и</strong>мая ролькрестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йском государст<strong>в</strong>е. Все <strong>в</strong>ажнейш<strong>и</strong>есо<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>е дост<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я оказал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>озможным<strong>и</strong> благодаря,прежде <strong>в</strong>сего, крестьянст<strong>в</strong>у: <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я, создан<strong>и</strong>еоборонного комплекса, арм<strong>и</strong>я, Вел<strong>и</strong>кая Победа <strong>в</strong> Вел<strong>и</strong>койОтечест<strong>в</strong>енной <strong>в</strong>ойне, дере<strong>в</strong>ня корм<strong>и</strong>ла <strong>и</strong> по<strong>и</strong>ла,обеспеч<strong>и</strong><strong>в</strong>ала <strong>в</strong>озрожден<strong>и</strong>е предпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й рабоч<strong>и</strong>м<strong>и</strong> рукам<strong>и</strong>.Место <strong>и</strong> роль со<strong>в</strong>етской дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> <strong>в</strong> борьбе с фаш<strong>и</strong>стск<strong>и</strong>м<strong>и</strong>зах<strong>в</strong>атч<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>, масштабы последст<strong>в</strong><strong>и</strong>й агресс<strong>и</strong><strong>и</strong> полностьюне <strong>и</strong>зучены <strong>и</strong> не поняты, продолжается процесс накоплен<strong>и</strong>я<strong>и</strong> постепенного осмыслен<strong>и</strong>я знан<strong>и</strong>й. Точных оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>альныхданных о людск<strong>и</strong>х потерях дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> за годы <strong>в</strong>ойны нет, покатолько на осно<strong>в</strong>е кос<strong>в</strong>енных <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> можнопредполагать, что пог<strong>и</strong>бло более 14% трудоспособногосельского населен<strong>и</strong>я. Именно <strong>в</strong> после<strong>в</strong>оенный пер<strong>и</strong>одускоряется э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онной крестьянской культуры<strong>и</strong> духо<strong>в</strong>ной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, меняется сущность ее гла<strong>в</strong>ного ресурса— чело<strong>в</strong>еческого, раз<strong>в</strong>орач<strong>и</strong><strong>в</strong>ается <strong>в</strong> определенной степен<strong>и</strong>объект<strong>и</strong><strong>в</strong>ный процесс — процесс раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я.168


Необход<strong>и</strong>мо особо отмет<strong>и</strong>ть, что раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>едере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х ученых со<strong>в</strong>ершенноспра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>о сч<strong>и</strong>тают закономерным, но <strong>в</strong> нашей стране <strong>в</strong>о<strong>в</strong>торой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>не ХХ <strong>в</strong>. пр<strong>и</strong>ня<strong>в</strong>шее масштабный, дажекатастроф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й характер. Есл<strong>и</strong> <strong>в</strong> ХIХ <strong>в</strong>. абсолютноебольш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о сельск<strong>и</strong>х ж<strong>и</strong>телей был<strong>и</strong> безграмотны <strong>и</strong>сч<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>, что «уч<strong>и</strong>ться — обу<strong>в</strong>ь б<strong>и</strong>ть». Культурнаяре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я <strong>и</strong>змен<strong>и</strong>ла ценностные ор<strong>и</strong>ент<strong>и</strong>ры крестьян<strong>и</strong>на:сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алось устойч<strong>и</strong><strong>в</strong>ое стремлен<strong>и</strong>е ж<strong>и</strong>ть, работать <strong>и</strong>уч<strong>и</strong>тся <strong>в</strong> городе. Через арм<strong>и</strong>ю, через трудо<strong>в</strong>ые моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>,через раз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong>, только попасть <strong>в</strong> город <strong>и</strong> <strong>и</strong>змен<strong>и</strong>ть с<strong>в</strong>ойсоц<strong>и</strong>альный статус. К сожален<strong>и</strong>ю, росс<strong>и</strong>йское государст<strong>в</strong>о,<strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ды на дере<strong>в</strong>ню <strong>и</strong> не желал<strong>и</strong> адек<strong>в</strong>атнореаг<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать на раз<strong>в</strong>орач<strong>и</strong><strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>еся реал<strong>и</strong><strong>и</strong>.В настоящее <strong>в</strong>ремя, сч<strong>и</strong>таю не столь актуальным«посыпать голо<strong>в</strong>у пеплом» <strong>и</strong> деклар<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать, что нетдере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, нет крестьян<strong>и</strong>на. Необход<strong>и</strong>мо от<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно понятьсо<strong>в</strong>ременное состоян<strong>и</strong>е сельского хозяйст<strong>в</strong>а, сельскоготружен<strong>и</strong>ка как <strong>в</strong>ажнейшей част<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альной с<strong>и</strong>стемы.Сегодня можно обосно<strong>в</strong>ано го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть о том, что нал<strong>и</strong>цообъект<strong>и</strong><strong>в</strong>ное д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е к углублен<strong>и</strong>ю пон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>я сущност<strong>и</strong><strong>в</strong>ажнейшего общест<strong>в</strong>енного феномена — росс<strong>и</strong>йскогокрестьян<strong>и</strong>на. В течен<strong>и</strong>е ХХ — начале ХХI <strong>в</strong><strong>в</strong>. Росс<strong>и</strong>япереж<strong>и</strong>ла не одну модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю, каждая <strong>и</strong>з которыхопределенным образом меняла соц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческоеустройст<strong>в</strong>о общест<strong>в</strong>а <strong>и</strong> <strong>в</strong>сяк<strong>и</strong>й раз доказы<strong>в</strong>ала, насколькосложным я<strong>в</strong>ляется решен<strong>и</strong>е проблемы раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я <strong>и</strong>со<strong>в</strong>ершенст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я сельского хозяйст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> целом. По тому,как решается данный <strong>в</strong>опрос, <strong>в</strong>полне <strong>в</strong>озможно суд<strong>и</strong>ть обазо<strong>в</strong>ых гуман<strong>и</strong>тарных осно<strong>в</strong>ах самого государст<strong>в</strong>а, охарактере слож<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся на тот <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ной пер<strong>и</strong>од отношен<strong>и</strong>ймежду общест<strong>в</strong>ом <strong>и</strong> дере<strong>в</strong>ней, <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>ом.Росс<strong>и</strong>йскому крестьянст<strong>в</strong>у, чтобы бытьконкурентоспособным <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>ально знач<strong>и</strong>мым <strong>в</strong> началеХХI <strong>в</strong>. недостаточно трансформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аться самому,необход<strong>и</strong>мо сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать но<strong>в</strong>ую с<strong>и</strong>стему г<strong>и</strong>бк<strong>и</strong>х169


эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х отношен<strong>и</strong>й <strong>и</strong> стать не только <strong>в</strong>ажным<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м субъектом, но <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м.Несомненно, <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> есть. Земл<strong>и</strong> <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>много, <strong>и</strong> мы дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно обладаем на<strong>в</strong>ыкам<strong>и</strong> <strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>том ч<strong>и</strong>сле, факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> экстремального земледел<strong>и</strong>я. Росс<strong>и</strong>яможет стать очень серьезной, одной <strong>и</strong>з крупнейш<strong>и</strong>х <strong>в</strong> м<strong>и</strong>репродо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енной держа<strong>в</strong>ой. Но для этого эт<strong>и</strong>м надос<strong>и</strong>стемат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> зан<strong>и</strong>маться прежде <strong>в</strong>сего государст<strong>в</strong>енной<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Это требует очень серьезных <strong>и</strong> масштабных<strong>и</strong>н<strong>в</strong>ест<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й, с<strong>и</strong>стемной работы, а гла<strong>в</strong>ное — рац<strong>и</strong>ональногознан<strong>и</strong>я крестьянск<strong>и</strong>х реал<strong>и</strong>й ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, целей <strong>и</strong> потребностей.Но пока это потенц<strong>и</strong>альная <strong>в</strong>озможность, а не текущееположен<strong>и</strong>е дел.Доб<strong>и</strong>ться успеха <strong>в</strong> этом нач<strong>и</strong>нан<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong>я, спродо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енной проблемой, с н<strong>и</strong>зкой рождаемостью <strong>в</strong>1990-х гг., может только <strong>в</strong> том случае, есл<strong>и</strong> общест<strong>в</strong>омоб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зует потенц<strong>и</strong>альные <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> <strong>и</strong> напра<strong>в</strong><strong>и</strong>т <strong>и</strong>хус<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я на разумную поддержку дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. Отечест<strong>в</strong>енноеаграрное про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о сегодня <strong>и</strong>меет определенные шансыдля качест<strong>в</strong>енного роста <strong>и</strong> со<strong>в</strong>ершенст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я,обусло<strong>в</strong>ленные научным<strong>и</strong> <strong>и</strong> технолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>дост<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, ускорен<strong>и</strong>ем соц<strong>и</strong>ального раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я, но<strong>в</strong>ым<strong>и</strong>стандартам<strong>и</strong> ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, но<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> методам<strong>и</strong> <strong>и</strong> формам<strong>и</strong>, которымнадо только дать <strong>в</strong>озможность акт<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аться.170


М. И. И<strong>в</strong>ашкоРЕЛИГИОЗНОЕ СОЗНАНИЕ И ПОВЕДЕНИЕРОССИЙСКОГО КРЕСТЬЯНСТВА:МИФЫ И РЕАЛЬНОСТЬОбсуждая тему <strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong><strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong> ХХ <strong>в</strong>., следо<strong>в</strong>ало бы обрат<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е еще наод<strong>и</strong>н аспект проблемы: на рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озность русскогокрестьянст<strong>в</strong>а как до событ<strong>и</strong>й 1917 г., так <strong>и</strong> на протяжен<strong>и</strong><strong>и</strong>пер<strong>в</strong>ых десят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>й Со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Рассмотрен<strong>и</strong>естепен<strong>и</strong> крестьянской рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озност<strong>и</strong>, на наш <strong>в</strong>згляд,помогает у<strong>в</strong><strong>и</strong>деть сущест<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>е м<strong>и</strong>фологемы,сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся <strong>в</strong>округ самого крестьянст<strong>в</strong>а. Кроме того,осмысл<strong>и</strong>ть <strong>в</strong> рамках очерченного пер<strong>и</strong>ода его по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е, <strong>в</strong>том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong> по отношен<strong>и</strong>ю к <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>.В начале ХХ <strong>в</strong>. росс<strong>и</strong>йское крестьянст<strong>в</strong>одейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно по-прежнему соста<strong>в</strong>ляло абсолютноебольш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о населен<strong>и</strong>я страны. Так, <strong>в</strong> 1913 г. <strong>в</strong> соц<strong>и</strong>альнойструктуре населен<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>мпер<strong>и</strong><strong>и</strong> на его долюпр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>лось около 78%, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>в</strong> Е<strong>в</strong>ропейской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>— 84,16% 1 . Одно<strong>в</strong>ременно необход<strong>и</strong>мо уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ать, что этобольш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о, хотя <strong>и</strong> было <strong>в</strong>ключено <strong>в</strong> рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аемыйпер<strong>и</strong>од <strong>в</strong> общегражданское пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ое поле, <strong>в</strong>се-так<strong>и</strong>сохраняло с<strong>в</strong>ою обособленность. В частност<strong>и</strong>, <strong>в</strong> отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е отдруг<strong>и</strong>х слое<strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йского общест<strong>в</strong>а для крестьянст<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ажнейш<strong>и</strong>м регулятором <strong>в</strong> по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыступаларел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>я <strong>в</strong> форме пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong><strong>и</strong>я. Нормам<strong>и</strong> пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>нойрел<strong>и</strong>г<strong>и</strong><strong>и</strong> с ее обрядам<strong>и</strong>, постам<strong>и</strong>, праздн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>, по сут<strong>и</strong>,регул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алась <strong>в</strong>ся быто<strong>в</strong>ая сторона ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> крестьянскойсемь<strong>и</strong>. Пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong><strong>и</strong>е прон<strong>и</strong>зы<strong>в</strong>ало <strong>и</strong> <strong>в</strong>се стороныхозяйст<strong>в</strong>енно-практ<strong>и</strong>ческой ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> русской дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. Оноформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ало трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онное отношен<strong>и</strong>е русскогокрестьянст<strong>в</strong>а к земле <strong>и</strong> <strong>в</strong>сему, что на ней про<strong>и</strong>зрастает, как кземле Бож<strong>и</strong>ей. Предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я крестьян о пра<strong>в</strong>е на труд <strong>и</strong> наземлю <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> под собой тоже рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озные корн<strong>и</strong> <strong>и</strong>


оп<strong>и</strong>рал<strong>и</strong>сь на пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ную антрополог<strong>и</strong>ю — пон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>есущност<strong>и</strong> чело<strong>в</strong>ека <strong>и</strong> его пра<strong>в</strong> 2 . Сло<strong>в</strong>ом, пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ная <strong>в</strong>ерадейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онно была духо<strong>в</strong>ным стержнемдере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> <strong>в</strong> начале ХХ <strong>в</strong>. Кроме того, она я<strong>в</strong>лялась ключе<strong>в</strong>ымфактором, поз<strong>в</strong>оля<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м крестьянам сохраняться каксоц<strong>и</strong>альной группе <strong>и</strong> сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>ляться тем переменам,которые несл<strong>и</strong> угрозу <strong>и</strong>х сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> это <strong>в</strong>ремя.Одно<strong>в</strong>ременно необход<strong>и</strong>мо уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ать тот факт, что <strong>в</strong>доре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онной Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong><strong>и</strong>е я<strong>в</strong>лялось опорой<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. С<strong>в</strong>язующ<strong>и</strong>м з<strong>в</strong>еном между государст<strong>в</strong>ом (<strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю) <strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>ом, как <strong>и</strong> <strong>в</strong>сем русск<strong>и</strong>м народом, <strong>в</strong>ыступалаРусская пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ная церко<strong>в</strong>ь. Ее <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>е на <strong>в</strong>се стороныего ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> <strong>в</strong> это <strong>в</strong>ремя, несомненно, было <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ко.Вместе с тем, не следует забы<strong>в</strong>ать, что рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озностьрусского крестьянст<strong>в</strong>а была достаточно спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>чна, <strong>и</strong>мелас<strong>в</strong>о<strong>и</strong> отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>тельные особенност<strong>и</strong>. В частност<strong>и</strong>, <strong>в</strong>крестьянской среде сохранял<strong>и</strong>сь языческ<strong>и</strong>е <strong>в</strong>еро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>обряды, которые уж<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь с <strong>в</strong>ероучен<strong>и</strong>ем <strong>и</strong> культомпра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong><strong>и</strong>я. Соед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>е пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong><strong>и</strong>я с дохр<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>анск<strong>и</strong>м<strong>и</strong>обычаям<strong>и</strong> <strong>и</strong> по<strong>в</strong>ерьям<strong>и</strong> еще <strong>в</strong> доре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онной<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong> церко<strong>в</strong>ные <strong>и</strong> с<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>е <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong>мено<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>«д<strong>в</strong>ое<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>ем», позднее стал<strong>и</strong> назы<strong>в</strong>ать «быто<strong>в</strong>ымпра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong><strong>и</strong>ем», а сам<strong>и</strong> трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онные по<strong>в</strong>ерья «язычест<strong>в</strong>ом <strong>в</strong>пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong>», «пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ным с<strong>и</strong>нкрет<strong>и</strong>змом». Русск<strong>и</strong>йученый — <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>к л<strong>и</strong>тературы, кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к Е. В. Ан<strong>и</strong>чко<strong>в</strong>,д<strong>в</strong>ое<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>е назы<strong>в</strong>ал «но<strong>в</strong>ой рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озной формой, продуктомрел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озного т<strong>в</strong>орчест<strong>в</strong>а» 3 . От себя доба<strong>в</strong><strong>и</strong>м, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong>русского крестьянст<strong>в</strong>а. Ряд со<strong>в</strong>ременных <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателей,<strong>и</strong>зучающ<strong>и</strong>х проблемы духо<strong>в</strong>ной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> русскогокрестьянст<strong>в</strong>а, склонны <strong>в</strong><strong>и</strong>деть <strong>в</strong> крестьянской рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озност<strong>и</strong>начала ХХ <strong>в</strong>. «пр<strong>и</strong>земленный, ут<strong>и</strong>л<strong>и</strong>тарный, обрядо<strong>в</strong>ый»характер, сч<strong>и</strong>тают ее «<strong>в</strong>озможно, <strong>в</strong> чем-то пр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ной,далекой от соблюден<strong>и</strong>я церко<strong>в</strong>ных каноно<strong>в</strong>» 4 .Дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно, об<strong>и</strong>л<strong>и</strong>е <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>поз<strong>в</strong>оляют убед<strong>и</strong>ться <strong>в</strong> том, что крестьянская рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озность<strong>в</strong> большей степен<strong>и</strong> была напра<strong>в</strong>лена на соблюден<strong>и</strong>е <strong>в</strong>нешнейстороны пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong><strong>и</strong>я. С помощью рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьян<strong>и</strong>н172


стрем<strong>и</strong>лся дать объяснен<strong>и</strong>е событ<strong>и</strong>ям <strong>и</strong> я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ям, <strong>и</strong>зкоторых непосредст<strong>в</strong>енно состояла его ж<strong>и</strong>знь. Ему был<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>же <strong>и</strong> доступней так<strong>и</strong>е формы культуры, как обряды,обыча<strong>и</strong>, трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>, то, что я<strong>в</strong>лялось обыкно<strong>в</strong>енным образцомпо<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я. Руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>уясь небольш<strong>и</strong>м набором <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естныхему рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озных средст<strong>в</strong> <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>емо<strong>в</strong>, крестьян<strong>и</strong>н пыталсяс<strong>в</strong>язать пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong><strong>и</strong>е с реальным<strong>и</strong> матер<strong>и</strong>альным<strong>и</strong>потребностям<strong>и</strong> с<strong>в</strong>оей по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ной трудо<strong>в</strong>ой деятельност<strong>и</strong> <strong>и</strong>реальным<strong>и</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ям<strong>и</strong> быта. В этом, как нам предста<strong>в</strong>ляется,была <strong>и</strong> с<strong>и</strong>ла <strong>и</strong> слабость крестьянской рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озност<strong>и</strong>, котораяна последующ<strong>и</strong>х этапах росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> нашлаотражен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> его по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong><strong>и</strong>, отношен<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong> к<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>.Слабость заключалась <strong>в</strong> том, что она не смоглаустоять под напором ряда <strong>в</strong>нешн<strong>и</strong>х факторо<strong>в</strong>, которыепр<strong>и</strong><strong>в</strong>ел<strong>и</strong> к заметному сн<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ю рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озност<strong>и</strong> сред<strong>и</strong>крестьян <strong>в</strong> начале ХХ <strong>в</strong>. Сред<strong>и</strong> н<strong>и</strong>х, <strong>в</strong>о-пер<strong>в</strong>ых,модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онные процессы, получ<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е ш<strong>и</strong>рокоераспространен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> начале ХХ <strong>в</strong>. Прон<strong>и</strong>кно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>нюкап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х отношен<strong>и</strong>й, ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong>е м<strong>и</strong>грац<strong>и</strong>онныхпроцессо<strong>в</strong>, уход крестьян на заработк<strong>и</strong> <strong>в</strong> города, друг<strong>и</strong>егуберн<strong>и</strong><strong>и</strong> сущест<strong>в</strong>енно <strong>и</strong>зменял<strong>и</strong> крестьянскоем<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>оззрен<strong>и</strong>е, ослаб<strong>и</strong>л<strong>и</strong> контроль над по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>ем сельчансо стороны семь<strong>и</strong>, общ<strong>и</strong>ны <strong>и</strong> церк<strong>в</strong><strong>и</strong>. По с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>удоре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онных <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> гла<strong>в</strong>ным<strong>и</strong> разруш<strong>и</strong>телям<strong>и</strong>народного благочест<strong>и</strong>я сч<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>сь л<strong>и</strong>бо крестьяне,утрат<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е с<strong>в</strong>ою с<strong>в</strong>язь с общест<strong>в</strong>ом, л<strong>и</strong>бо постояннож<strong>и</strong><strong>в</strong>ущ<strong>и</strong>е «<strong>в</strong> пр<strong>и</strong>ходе», но «успе<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е зараз<strong>и</strong>ться«с<strong>в</strong>ободам<strong>и</strong>». Это был<strong>и</strong> «...<strong>в</strong>олчатн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>-пропойцы,разнорабоч<strong>и</strong>е, мастеро<strong>в</strong>ые-плотн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, ш<strong>в</strong>ецы, сапожн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>,<strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ращающ<strong>и</strong>еся со стороны, пр<strong>и</strong>ходящ<strong>и</strong>е на побы<strong>в</strong>ку <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>запас солдаты…» 5 <strong>и</strong> т. д. Во-<strong>в</strong>торых. На <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>е степен<strong>и</strong><strong>и</strong> характера крестьянской «набожност<strong>и</strong>» сущест<strong>в</strong>енное<strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>е оказало сн<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е а<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>тета церк<strong>в</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> глазахрусского крестьянст<strong>в</strong>а как <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тута тесно с<strong>в</strong>язанного с<strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю. Прямое <strong>в</strong>мешательст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> дела Церк<strong>в</strong><strong>и</strong>,<strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е государст<strong>в</strong>ом ее на протяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> д<strong>в</strong>ух173


столет<strong>и</strong>й <strong>в</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х целях, <strong>в</strong> конечном <strong>и</strong>тоге л<strong>и</strong>шалоРПЦ морального а<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>тета <strong>в</strong> общест<strong>в</strong>е, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong> сред<strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>а. Еще одн<strong>и</strong>м фактором, который оказал<strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>е на состоян<strong>и</strong>е крестьянской рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озност<strong>и</strong> <strong>в</strong>начале ХХ <strong>в</strong>., я<strong>в</strong>лялось по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е <strong>и</strong> состоян<strong>и</strong>е самогопра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ного духо<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> это <strong>в</strong>ремя. Преобладан<strong>и</strong>еадм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>ных методо<strong>в</strong> <strong>в</strong> упра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> церко<strong>в</strong>ью наддухо<strong>в</strong>ным<strong>и</strong>, отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е обратной с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с н<strong>и</strong>зш<strong>и</strong>м<strong>и</strong> з<strong>в</strong>еньям<strong>и</strong>церко<strong>в</strong>ного устройст<strong>в</strong>а — пр<strong>и</strong>ходам<strong>и</strong>, пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ело к ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong>юразобщенност<strong>и</strong> между еп<strong>и</strong>скопатом <strong>и</strong> белым духо<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>ом,сн<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ло акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ность пр<strong>и</strong>ходской ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, способст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>алопаден<strong>и</strong>ю <strong>и</strong>нтеллектуального <strong>и</strong> культурного уро<strong>в</strong>ня кл<strong>и</strong>ра. Врезультате духо<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>о, которое <strong>в</strong> сложный для государст<strong>в</strong>апер<strong>и</strong>од должно было <strong>в</strong>ыступ<strong>и</strong>ть <strong>в</strong> рол<strong>и</strong> «духо<strong>в</strong>ногопо<strong>в</strong>одыря» <strong>и</strong> дать нра<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>енные устано<strong>в</strong>к<strong>и</strong> длядеморал<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анного <strong>в</strong>ойной <strong>и</strong> ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>ей крестьянст<strong>в</strong>а, <strong>в</strong>реальност<strong>и</strong> не сумело <strong>в</strong>ыработать «но<strong>в</strong>ую модель по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>ян<strong>и</strong> для себя, н<strong>и</strong> для общест<strong>в</strong>а» 6 .В усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях достаточно д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>чного эконом<strong>и</strong>ческогораз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я государст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> начале ХХ <strong>в</strong>. обрядо<strong>в</strong>аярел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озность <strong>и</strong> огран<strong>и</strong>ченное прос<strong>в</strong>ещен<strong>и</strong>е уже не могл<strong>и</strong>удо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть но<strong>в</strong>ых духо<strong>в</strong>ных запросо<strong>в</strong> крестьян,разреш<strong>и</strong>ть проблемные <strong>в</strong>опросы, <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кающ<strong>и</strong>е на этапепереоценк<strong>и</strong> ценностей. Необход<strong>и</strong>мо констат<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать, чтослож<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся соц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е усло<strong>в</strong><strong>и</strong>яспособст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>ю <strong>и</strong>нд<strong>и</strong>фферентност<strong>и</strong> к рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong><strong>и</strong>сред<strong>и</strong> крестьянского населен<strong>и</strong>я. В по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> это<strong>в</strong>ыражалось <strong>в</strong> распространен<strong>и</strong><strong>и</strong> сред<strong>и</strong> крестьян случае<strong>в</strong>непочт<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> к духо<strong>в</strong>ному сану, небрежност<strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong><strong>и</strong> обряда пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>я, моральной распущенност<strong>и</strong> набыто<strong>в</strong>ом уро<strong>в</strong>не <strong>и</strong> т. д. Прежде <strong>в</strong>сего, это касалось молодогопоколен<strong>и</strong>я. По мнен<strong>и</strong>ю Т. Г. Леонтье<strong>в</strong>ой, «молодежь <strong>в</strong>знач<strong>и</strong>тельной степен<strong>и</strong> стано<strong>в</strong><strong>и</strong>лась нос<strong>и</strong>телем«контркультуры» <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не. В ее среде поя<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь так<strong>и</strong>ене<strong>в</strong><strong>и</strong>данные ранее я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я как кощунст<strong>в</strong>енные <strong>в</strong>ыходк<strong>и</strong> поотношен<strong>и</strong>ю к церк<strong>в</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> ее служ<strong>и</strong>телям 7 . В это же <strong>в</strong>ремянарастал<strong>и</strong> д<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>енность <strong>и</strong> скепт<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>зм <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong>174


русского крестьян<strong>и</strong>на к Богу. Это проя<strong>в</strong>лялось <strong>в</strong> том, чтоотдельные крестьяне, назы<strong>в</strong>ая себя безбожн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>, <strong>в</strong>се-так<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> церко<strong>в</strong>ь, объясняя такое по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е следующ<strong>и</strong>мобразом: «Это <strong>в</strong>едь дело х<strong>и</strong>трое… Я досто<strong>в</strong>ерно не знаю,есть л<strong>и</strong> бог, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> нет его. Есл<strong>и</strong> есть бог — <strong>в</strong>се-так<strong>и</strong> у менябудет маленькая гарант<strong>и</strong>я за то, что я могу попасть <strong>в</strong> царст<strong>в</strong>онебесное. Хожу <strong>в</strong> церко<strong>в</strong>ь, короче го<strong>в</strong>оря, на <strong>в</strong>сяк<strong>и</strong>йслучай» 8 . Подобные пр<strong>и</strong>меры указы<strong>в</strong>ают о тенденц<strong>и</strong><strong>и</strong>сн<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озност<strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а на быто<strong>в</strong>ом уро<strong>в</strong>не,раз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ающемся <strong>в</strong> это <strong>в</strong>ремя «прагмат<strong>и</strong>зме» сред<strong>и</strong> даннойкатегор<strong>и</strong><strong>и</strong> граждан Росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>мпер<strong>и</strong><strong>и</strong>. Истор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е<strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>уют, что лучшей <strong>и</strong>ллюстрац<strong>и</strong>ейра<strong>в</strong>нодуш<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а к рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аемыйпер<strong>и</strong>од я<strong>в</strong>лялась небрежность <strong>в</strong> <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong><strong>и</strong> обрядапр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>я. В <strong>и</strong>тоге про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>ло размы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>ознойосно<strong>в</strong>ы крестьянского м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>оззрен<strong>и</strong>я. А это, <strong>в</strong> с<strong>в</strong>ою очередь,<strong>и</strong>спод<strong>в</strong>оль разрушало устано<strong>в</strong>к<strong>и</strong>, которые с<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>в</strong>оед<strong>и</strong>но<strong><strong>в</strong>ласть</strong> Бога <strong>и</strong> царя. Не абсолют<strong>и</strong>з<strong>и</strong>руя значен<strong>и</strong>ерел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озного фактора, отмет<strong>и</strong>м, что <strong>в</strong>ера <strong>в</strong> царя —Помазанн<strong>и</strong>ка Божьего <strong>в</strong> глазах крестьянской массыпостепенно падала. Изменялось <strong>и</strong> отношен<strong>и</strong>е крестьян ксамодержа<strong>в</strong>ной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. В результате русское крестьянст<strong>в</strong>о,которое трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онно сч<strong>и</strong>талось опорой монарх<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong> началеХХ <strong>в</strong>. перестало быть тако<strong>в</strong>ым, оно не <strong>в</strong>ыступ<strong>и</strong>ло ед<strong>и</strong>нымфронтом <strong>в</strong> его защ<strong>и</strong>ту, о чем наглядно показал<strong>и</strong> событ<strong>и</strong>я1917 г.Недооценка со стороны самодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>я реальных<strong>в</strong>озможностей Русской Пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ной Церк<strong>в</strong><strong>и</strong> оказы<strong>в</strong>ать<strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>е на крестьянст<strong>в</strong>о, <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е ее <strong>в</strong>опрек<strong>и</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>нному предназначен<strong>и</strong>ю, неспособность самогодухо<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>а с<strong>в</strong>ое<strong>в</strong>ременно реаг<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать на <strong>в</strong>ызо<strong>в</strong>ы <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ел<strong>и</strong> не только к сн<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ю рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озност<strong>и</strong> <strong>в</strong>крестьянской среде, но <strong>и</strong> определенному «охлажден<strong>и</strong>ю» ксамой церк<strong>в</strong><strong>и</strong>. Предста<strong>в</strong>ляется, <strong>и</strong>менно эт<strong>и</strong>м можнообъясн<strong>и</strong>ть то, что «народ-богоносец», как пр<strong>и</strong>нятоподчерк<strong>и</strong><strong>в</strong>ать степень рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озност<strong>и</strong> русского народа,больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о которого соста<strong>в</strong>ляло крестьянст<strong>в</strong>о <strong>в</strong>175


доре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онную эпоху, не <strong>в</strong>ыступ<strong>и</strong>л с должной меройреш<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> <strong>и</strong> орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анност<strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong> разрушен<strong>и</strong>яцерк<strong>в</strong><strong>и</strong>.Из<strong>в</strong>естно, что <strong>в</strong> 1917—1920 гг. больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стская<strong><strong>в</strong>ласть</strong> предпр<strong>и</strong>няла «красног<strong>в</strong>ардейскую атаку» на рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>ю<strong>и</strong> Церко<strong>в</strong>ь. В 1917 г. «Декретом Второго Всеросс<strong>и</strong>йскогосъезда Со<strong>в</strong>ето<strong>в</strong> о земле» <strong>и</strong> «Декларац<strong>и</strong>ей пра<strong>в</strong> народо<strong>в</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>» нац<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь церко<strong>в</strong>но-монастырск<strong>и</strong>еземл<strong>и</strong>. Церко<strong>в</strong>ь <strong>и</strong>сключалась <strong>и</strong>з сферы государст<strong>в</strong>еннойж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озные пр<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>лег<strong>и</strong><strong>и</strong>. Согласнорешен<strong>и</strong>ю СНК от 30 ноября 1917 г. <strong>и</strong>з 1 253 <strong>и</strong>ме<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся <strong>в</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> до ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> монастырей к концу 1921 г. былонац<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ано 722 9 . В конце 1918—1919 гг.«красног<strong>в</strong>ардейская атака» на рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>ю <strong>и</strong> церко<strong>в</strong>ь смен<strong>и</strong>ласьцелой программой мер общегосударст<strong>в</strong>енного уро<strong>в</strong>ня,напра<strong>в</strong>ленной на <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>е устано<strong>в</strong>к<strong>и</strong> VIII съезда РКП (б)о «полном отм<strong>и</strong>ран<strong>и</strong><strong>и</strong> церк<strong>в</strong><strong>и</strong>». Центральное место <strong>в</strong> рядумер разоблач<strong>и</strong>тельного характера заняла раз<strong>в</strong>ерну<strong>в</strong>шаяся <strong>в</strong>1918—1920 гг. кампан<strong>и</strong>я <strong>в</strong>скрыт<strong>и</strong>я <strong>и</strong> «разоблачен<strong>и</strong>я» с<strong>в</strong>ятыхмощей 10 . Всего за это <strong>в</strong>ремя было <strong>в</strong>скрыто 65 рак с мощам<strong>и</strong>росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х с<strong>в</strong>ятых 11 .Особое место <strong>в</strong> целенапра<strong>в</strong>ленном разрушен<strong>и</strong><strong>и</strong>Церк<strong>в</strong><strong>и</strong> зан<strong>и</strong>мал 1922 г., когда больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стская <strong><strong>в</strong>ласть</strong> подпредлогом борьбы с голодом, ох<strong>в</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м Со<strong>в</strong>етскуюРосс<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> 1921 г., реш<strong>и</strong>ла <strong>и</strong>зъять церко<strong>в</strong>ные ценност<strong>и</strong>. Эт<strong>и</strong> <strong>и</strong>ряд друг<strong>и</strong>х разруш<strong>и</strong>тельных дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>й больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стской<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, напра<strong>в</strong>ленных прот<strong>и</strong><strong>в</strong> церк<strong>в</strong><strong>и</strong>, безусло<strong>в</strong>но, не могл<strong>и</strong>не <strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>ать негодо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> среде <strong>в</strong>ерующ<strong>и</strong>х. Он<strong>и</strong> был<strong>и</strong> по<strong>в</strong>сей стране. По ут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>ю Н. А. Кр<strong>и</strong><strong>в</strong>о<strong>в</strong>ой, только наУрале с октября 1917 по 1920 гг. про<strong>и</strong>зошло 118ант<strong>и</strong>со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й с участ<strong>и</strong>ем духо<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>а, <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х13 — <strong>в</strong>ооруженных 12 . Раз<strong>в</strong>ерну<strong>в</strong>шаяся кампан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> 1922 г.,«почт<strong>и</strong> по<strong>в</strong>семестно сопро<strong>в</strong>ождалась <strong>в</strong>спышкам<strong>и</strong>ант<strong>и</strong>пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>енных <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й» 13 . Указы<strong>в</strong>ая намасштабность репресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ных дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>й государст<strong>в</strong>а,напра<strong>в</strong>ленных на пода<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ерующ<strong>и</strong>х<strong>и</strong>зъят<strong>и</strong>ю церко<strong>в</strong>ных ценностей, <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>одят176


данные о 1414 кро<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ых эксцессах, расстреле по пр<strong>и</strong>го<strong>в</strong>ору«суда» <strong>и</strong> г<strong>и</strong>бел<strong>и</strong> <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й 2691 с<strong>в</strong>ященн<strong>и</strong>ка,1962 монаха, 3447 монах<strong>и</strong>нь <strong>и</strong> большое кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о м<strong>и</strong>рян 14 .Отношен<strong>и</strong>е крестьянст<strong>в</strong>а к государст<strong>в</strong>енной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ке,напра<strong>в</strong>ленной на ун<strong>и</strong>чтожен<strong>и</strong>е церк<strong>в</strong><strong>и</strong>, трудноохарактер<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ать как лояльное. Однако размахсопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я этому процессу <strong>в</strong> пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ном государст<strong>в</strong>е,на наш <strong>в</strong>згляд, <strong>в</strong>се же был, неадек<strong>в</strong>атен масштабуразрушен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>сего того, что было с<strong>в</strong>язано с пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>нойрел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>ей.Пасс<strong>и</strong><strong>в</strong>но-созерцательное по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е русскогопра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ного крестьянст<strong>в</strong>а наблюдалось <strong>и</strong> <strong>в</strong> мае 1922 г. <strong>в</strong>с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с арестом, а затем <strong>и</strong> ос<strong>в</strong>обожден<strong>и</strong>ем <strong>в</strong> <strong>и</strong>юне 1923 г.патр<strong>и</strong>арха Т<strong>и</strong>хона. Это же настроен<strong>и</strong>е пре<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ало <strong>и</strong> <strong>в</strong> то<strong>в</strong>ремя, когда Со<strong>в</strong>етская <strong><strong>в</strong>ласть</strong> пр<strong>и</strong> помощ<strong>и</strong> рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озныхорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>й «Ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ая церко<strong>в</strong>ь», «Церко<strong>в</strong>ное Возрожден<strong>и</strong>е»,друг<strong>и</strong>х обно<strong>в</strong>ленческ<strong>и</strong>х групп предпр<strong>и</strong>няла попыткуразруш<strong>и</strong>ть саму Церко<strong>в</strong>ь <strong>и</strong> т. д. В этом по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong><strong>и</strong>росс<strong>и</strong>йского крестьянст<strong>в</strong>а, на наш <strong>в</strong>згляд, <strong>и</strong> нашлаотражен<strong>и</strong>е особенность его рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озност<strong>и</strong>. Конечно, этоут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>е небесспорно. Однако необход<strong>и</strong>мо уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ать,что <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>еся на сегодняшн<strong>и</strong>й день открытые <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>,отражают <strong>в</strong> большей степен<strong>и</strong> <strong>в</strong>опрос гонен<strong>и</strong>я напра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ное духо<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>о <strong>и</strong> его сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>еразруш<strong>и</strong>тельным дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>ям <strong>в</strong>ластей. Исследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я,рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ерующ<strong>и</strong>х <strong>в</strong> защ<strong>и</strong>ту с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>хс<strong>и</strong>м<strong>в</strong>оло<strong>в</strong> <strong>в</strong>еры, как пра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло, пос<strong>в</strong>ящены проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ю этогоя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> отдельно <strong>в</strong>зятом рег<strong>и</strong>оне Со<strong>в</strong>етской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. Такойподход к проблеме создает <strong>в</strong>печатлен<strong>и</strong>е о локальном,очаго<strong>в</strong>ом характере <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ных <strong>в</strong>ерующ<strong>и</strong>х <strong>в</strong>защ<strong>и</strong>ту церк<strong>в</strong><strong>и</strong>. В результате, <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>еся с<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я <strong>и</strong> <strong>в</strong>прямьне соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>уют тому реальному масштабу <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й,которые, как можно предполагать, <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> место с 1917 г.Рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озное сознан<strong>и</strong>е, пусть <strong>и</strong> <strong>в</strong> усеченном <strong>в</strong><strong>и</strong>де,я<strong>в</strong>лялось для больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> препятст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем на пут<strong>и</strong>распространен<strong>и</strong>я с<strong>в</strong>оей но<strong>в</strong>ой <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong><strong>и</strong>. Поэтому, с начала1920-х гг. она пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мала ряд мер, напра<strong>в</strong>ленных на подры<strong>в</strong>177


а<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>тета Церк<strong>в</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong><strong>и</strong> сред<strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а.Орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь ант<strong>и</strong>рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озные м<strong>и</strong>т<strong>и</strong>нг<strong>и</strong>,демонстрац<strong>и</strong><strong>и</strong>, карна<strong>в</strong>алы, шест<strong>в</strong><strong>и</strong>я с кар<strong>и</strong>катурам<strong>и</strong> на бого<strong>в</strong><strong>и</strong> духо<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>о, ант<strong>и</strong>рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озные дн<strong>и</strong>, недел<strong>и</strong> <strong>и</strong> т. д. Впроцессе ант<strong>и</strong>рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озной деятельност<strong>и</strong> нередкооскорблял<strong>и</strong>сь чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>ерующ<strong>и</strong>х, чему способст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>алапракт<strong>и</strong>ка некоторых ате<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>здан<strong>и</strong>й, напр<strong>и</strong>мер,<strong>и</strong>ллюстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных <strong>и</strong>здан<strong>и</strong>й «Безбожн<strong>и</strong>к у станка» <strong>и</strong>«Ва<strong>в</strong><strong>и</strong>лонская башня», где <strong>в</strong> пр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ной форме<strong>и</strong>зображал<strong>и</strong>сь персонаж<strong>и</strong> разл<strong>и</strong>чных рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>й <strong>и</strong> разда<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сьпр<strong>и</strong>зы<strong>в</strong>ы к сожжен<strong>и</strong>ю рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озных кн<strong>и</strong>г <strong>и</strong> <strong>и</strong>кон 15 .И <strong>в</strong>се же, «холодность» крестьянст<strong>в</strong>а по отношен<strong>и</strong>юк церк<strong>в</strong><strong>и</strong>, ант<strong>и</strong>рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озные <strong>и</strong> ант<strong>и</strong>церко<strong>в</strong>ные дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>яСо<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, тем не менее, особо не сн<strong>и</strong>жал<strong>и</strong>знач<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> церко<strong>в</strong>ного р<strong>и</strong>туала <strong>в</strong> по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>пода<strong>в</strong>ляющего больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а росс<strong>и</strong>йского крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> 20-егг. ХХ <strong>в</strong>. По наблюден<strong>и</strong>ям со<strong>в</strong>ременн<strong>и</strong>ка тех лет <strong>в</strong>предп<strong>и</strong>санные церко<strong>в</strong>ью дн<strong>и</strong> «больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о крестьянпродолжало пост<strong>и</strong>ться, <strong>в</strong> праздн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> храмы был<strong>и</strong>переполнены. Сельчане по-прежнему пр<strong>и</strong>глашал<strong>и</strong>с<strong>в</strong>ященн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> для со<strong>в</strong>ершен<strong>и</strong>я молебно<strong>в</strong> (пр<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыгоне скота, одожде <strong>и</strong> т. д.). Пом<strong>и</strong>мо гла<strong>в</strong>ных общецерко<strong>в</strong>ных праздн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>— Рождест<strong>в</strong>а, Пасх<strong>и</strong>, Тро<strong>и</strong>цы — <strong>в</strong> каждой дере<strong>в</strong>не отмечал<strong>и</strong>местные — «за<strong>в</strong>етные», пр<strong>и</strong>ходск<strong>и</strong>е — праздн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>» 16 . И <strong>в</strong>этом было проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е с<strong>и</strong>лы крестьянской рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озност<strong>и</strong>.Несмотря на <strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>е <strong>в</strong>нешн<strong>и</strong>х с<strong>и</strong>л, русск<strong>и</strong>й крестьян<strong>и</strong>нсохранял <strong>в</strong>ерность с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ям, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong> <strong>в</strong> област<strong>и</strong>рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong><strong>и</strong>.Больше того, по мнен<strong>и</strong>ю отдельных <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателей,<strong>и</strong>меются осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть о <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> это <strong>в</strong>ремяпрямо прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оположной тенденц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Согласно данным,пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еденным <strong>в</strong> работе Д. В. Поспело<strong>в</strong>ского, по крайнеймере, нач<strong>и</strong>ная с 1923 г. про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>т постепенный подъемрел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озност<strong>и</strong> <strong>в</strong> стране. Общее ч<strong>и</strong>сло рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озных общ<strong>и</strong>н <strong>в</strong>росс<strong>и</strong>йской дере<strong>в</strong>не продолжало <strong>в</strong>озрастать до 1929 г., когдаобеспокоенные эт<strong>и</strong>м процессом <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> перешл<strong>и</strong> к пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>кемассо<strong>в</strong>ого закрыт<strong>и</strong>я храмо<strong>в</strong>. Так, за пер<strong>и</strong>од с 1 ян<strong>в</strong>аря по178


1 ноября 1925 г. ч<strong>и</strong>сленность пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ных рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озныхобщ<strong>и</strong>н у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>лось на 9%. В 1927—1928 гг. кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>осельск<strong>и</strong>х рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озных общ<strong>и</strong>н продолжало раст<strong>и</strong> (с 31 678 до32 539 <strong>и</strong>л<strong>и</strong> на 2,7% соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно) 17 . А. В. Кодыле<strong>в</strong>,ссылаясь на <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>онные с<strong>в</strong>одк<strong>и</strong> Сарато<strong>в</strong>ского губкома,ут<strong>в</strong>ерждает, что <strong>в</strong> конце 1920-х гг. <strong>в</strong> некоторых населенныхпунктах губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>ыход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> «...на молебст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>в</strong>сем селом»;«...<strong>в</strong> церко<strong>в</strong>ь <strong>и</strong>дут толпам<strong>и</strong>, клубы не посещают» 18 . Помнен<strong>и</strong>ю О. А. Сухо<strong>в</strong>ой, крестьянское «бегст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>ю»начала 1920-х гг. «было защ<strong>и</strong>тной реакц<strong>и</strong>ей на кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>сностьбыт<strong>и</strong>я, которая пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ела к укреплен<strong>и</strong>ю общ<strong>и</strong>нных начал <strong>и</strong>прежде <strong>в</strong>сего соц<strong>и</strong>ально-регулят<strong>и</strong><strong>в</strong>ной функц<strong>и</strong><strong>и</strong> м<strong>и</strong>рскойорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. А последнее, <strong>в</strong> с<strong>в</strong>ою очередь, предопредел<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>озрастан<strong>и</strong>е значен<strong>и</strong>я такой с<strong>и</strong>стемы духо<strong>в</strong>но-нра<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>енногоконтроля как пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong><strong>и</strong>е, поко<strong>и</strong><strong>в</strong>шегося на безгран<strong>и</strong>чной<strong>в</strong>ере крестьян <strong>в</strong>о <strong>в</strong>семогущест<strong>в</strong>о Бож<strong>и</strong>е» 19 .Не отр<strong>и</strong>цая <strong>в</strong>ышесказанного, на наш <strong>в</strong>згляд, <strong>в</strong>се женельзя не замечать той тенденц<strong>и</strong><strong>и</strong>, которая склады<strong>в</strong>алась напротяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> 20-х гг. ХХ <strong>в</strong>. Крестьянская Росс<strong>и</strong>я хотя <strong>и</strong>медленно, но продолжала терять с<strong>в</strong>ою рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озность.Однако необход<strong>и</strong>мо обрат<strong>и</strong>ть особое <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е на тот факт,что про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>ло это ст<strong>и</strong>х<strong>и</strong>йно, <strong>в</strong>опрек<strong>и</strong> устоя<strong>в</strong>шемусястереот<strong>и</strong>пу, что «<strong>в</strong>ера <strong>в</strong> это <strong>в</strong>ремя <strong>в</strong>ытеснялась ате<strong>и</strong>змом,ант<strong>и</strong>рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озным<strong>и</strong> убежден<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>». В результате напротяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> 1920-х гг. соотношен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ерующ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>не<strong>в</strong>ерующ<strong>и</strong>х <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не менялось постепенно. Сельск<strong>и</strong>еж<strong>и</strong>тел<strong>и</strong> старшего поколен<strong>и</strong>я, как пра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло, сохранял<strong>и</strong> <strong>в</strong>еру.Молодежь, более <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong><strong>и</strong>мч<strong>и</strong><strong>в</strong>ая к «духу <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>»,<strong>в</strong>п<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ала кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческое отношен<strong>и</strong>е к рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong><strong>и</strong>. По даннымС. Г. Струм<strong>и</strong>л<strong>и</strong>на, доля крестьян-мужч<strong>и</strong>н,про<strong>и</strong>гнор<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х обрядо<strong>в</strong>ую практ<strong>и</strong>ку <strong>в</strong> 1923 г.,соста<strong>в</strong>ляла сред<strong>и</strong> молодеж<strong>и</strong> до 24 лет — 37,4%, сред<strong>и</strong> л<strong>и</strong>ц от25 до 39 лет — 28,6%. Сред<strong>и</strong> обследо<strong>в</strong>анных мужч<strong>и</strong>н старше40 лет <strong>и</strong> женщ<strong>и</strong>н старше 25 лет <strong>в</strong> 1923 г. <strong>в</strong>ообще не былоотказа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся от <strong>и</strong>сполнен<strong>и</strong>я рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озных обрядо<strong>в</strong> 20 .Пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еденные данные поз<strong>в</strong>оляют го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть о том, чтобольш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о крестьян на протяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> 1920-х гг. продолжал<strong>и</strong>179


следо<strong>в</strong>ать <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оей по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>ознымобычаям так же, как <strong>и</strong> до пр<strong>и</strong>хода к <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong>.Перелом<strong>и</strong>ть с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ю с рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озным сознан<strong>и</strong>ем <strong>и</strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>ем крестьянст<strong>в</strong>а Со<strong>в</strong>етскому государст<strong>в</strong>у <strong>в</strong>определенной степен<strong>и</strong> удалось только после разрушен<strong>и</strong>япр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычных для него форм функц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я хозяйст<strong>в</strong>а, <strong>в</strong>пер<strong>и</strong>од про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. И <strong>в</strong>се же, попытк<strong>и</strong>со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong>скорен<strong>и</strong>ть рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озное сознан<strong>и</strong>е сред<strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>а на протяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> 20—30-х гг. потерпел<strong>и</strong>, на наш<strong>в</strong>згляд, ф<strong>и</strong>аско. Распространенный стереот<strong>и</strong>п о том, что«рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озность к концу 30-х гг., нос<strong>и</strong><strong>в</strong>шая быто<strong>в</strong>ойхарактер, стала к тому <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> остаточным я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем» несоот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>.Об этом с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>уют <strong>и</strong>тог<strong>и</strong> переп<strong>и</strong>с<strong>и</strong> населен<strong>и</strong>я,которая про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лась <strong>в</strong> 1937 г. По ее тогам оказалось, что<strong>в</strong>ерующ<strong>и</strong>х <strong>в</strong> реальност<strong>и</strong> больше, чем не<strong>в</strong>ерующ<strong>и</strong>х 56,7%прот<strong>и</strong><strong>в</strong> 43,3% от <strong>в</strong>сех <strong>в</strong>ыраз<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х с<strong>в</strong>ое отношен<strong>и</strong>е крел<strong>и</strong>г<strong>и</strong><strong>и</strong>. Кроме того, 42,3% <strong>в</strong>сего <strong>в</strong>зрослого населен<strong>и</strong>яРСФСР наз<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> себя пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ным<strong>и</strong>. Что же касаетсясельского населен<strong>и</strong>я, то согласно переп<strong>и</strong>с<strong>и</strong> 2/3 наз<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> себяпра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ным<strong>и</strong> <strong>в</strong>ерующ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> 21 . И это после <strong>в</strong>сех гонен<strong>и</strong>йпрот<strong>и</strong><strong>в</strong> церк<strong>в</strong><strong>и</strong>, преследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я духо<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>а, закрыт<strong>и</strong>я храмо<strong>в</strong><strong>и</strong> т. д.И это, на наш <strong>в</strong>згляд, с<strong>и</strong>льная сторона рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озност<strong>и</strong>росс<strong>и</strong>йского крестьянст<strong>в</strong>а. Сред<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>н, объясняющ<strong>и</strong>хустойч<strong>и</strong><strong>в</strong>ость поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong><strong>и</strong> сред<strong>и</strong> пода<strong>в</strong>ляющегобольш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а колхозного крестьянст<strong>в</strong>а, наряду с друг<strong>и</strong>м<strong>и</strong>,необход<strong>и</strong>мо <strong>в</strong>ыдел<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>ерность трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зм. Вэтом, на<strong>в</strong>ерное, <strong>и</strong> есть особенность ментал<strong>и</strong>тета русскогокрестьянст<strong>в</strong>а, которое, несмотря на <strong>в</strong>се пр<strong>и</strong>теснен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>гонен<strong>и</strong>я, пыталось стро<strong>и</strong>ть с<strong>в</strong>ою ж<strong>и</strong>знь согласнопра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ным рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озно-нра<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>енным нормам, как оно <strong>и</strong>хпон<strong>и</strong>мало, сохран<strong>и</strong><strong>в</strong>, нац<strong>и</strong>ональные <strong>и</strong> духо<strong>в</strong>ные корн<strong>и</strong>.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я180


1 См.: Росс<strong>и</strong>я. 1913 г. Стат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ко-документальныйспра<strong>в</strong>очн<strong>и</strong>к. СПб., 1995. С. 219.2 См.: Пол<strong>и</strong>щук И. С. <strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> духо<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ойтрет<strong>и</strong> ХХ <strong>в</strong>.: (некоторые аспекты модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онных процессо<strong>в</strong> <strong>в</strong>дере<strong>в</strong>не Нечерноземья) // Но<strong>в</strong>ый <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>в</strong>естн<strong>и</strong>к. 2005. № 13// http://www.nivestnik.ru/2005_2/5.shtml3 См.: Ан<strong>и</strong>чко<strong>в</strong> Е. В. Весенняя обрядо<strong>в</strong>ая песня на Западе <strong>и</strong>у сла<strong>в</strong>ян. СПб., 1905. Ч. 1—2.4 См.: Поршне<strong>в</strong>а О. С. Крестьянск<strong>и</strong>е предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я какфактор соц<strong>и</strong>окультурного раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> конце ХIХ — началеХХ <strong>в</strong>ека // http://www.hist.usu.ru/rsih/text/porshneva.htm;С<strong>и</strong>няк<strong>и</strong>на Е. Г. Пс<strong>и</strong>холого-<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческаяреконструкц<strong>и</strong>япс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х характер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к русского крестьянст<strong>в</strong>адоре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онного пер<strong>и</strong>ода // Истор<strong>и</strong>я отечест<strong>в</strong>енной <strong>и</strong> м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ойпс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческой мысл<strong>и</strong>: Пост<strong>и</strong>гая прошлое, пон<strong>и</strong>мать настоящее,пред<strong>в</strong><strong>и</strong>деть будущее: Матер<strong>и</strong>алы международной конференц<strong>и</strong><strong>и</strong> по<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong><strong>и</strong> «IV моско<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>е <strong>в</strong>стреч<strong>и</strong>», 26—29 <strong>и</strong>юня 2006г. / От<strong>в</strong>. ред. А. Л. Жура<strong>в</strong>ле<strong>в</strong>, В. А. Кольцо<strong>в</strong>а, Ю. Н. Олейн<strong>и</strong>к. М.,2006. С. 499—504.5 Кул<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> Е. Зап<strong>и</strong>ск<strong>и</strong> сельского с<strong>в</strong>ященн<strong>и</strong>ка // Пензенск<strong>и</strong>еепарх<strong>и</strong>альные <strong>в</strong>едомост<strong>и</strong>. 1913. № 9. С. 297.6 Более подробно см.: И<strong>в</strong>ашко М. И. Церко<strong>в</strong>ь <strong>и</strong>рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озное сознан<strong>и</strong>е народных масс <strong>в</strong> 1917 году: пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ныкр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>са // Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йской смуте: Сборн<strong>и</strong>к научныхстатей участн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> Международного круглого стола (Моск<strong>в</strong>а, 23октября 2009 г.) / Под ред. П. П. Марченя, С. Ю. Раз<strong>и</strong>на. М., 2010.С. 124—136.7 См.: Леонтье<strong>в</strong>а Т. Г. Вера <strong>и</strong>л<strong>и</strong> с<strong>в</strong>обода? Попы <strong>и</strong>л<strong>и</strong>бералы <strong>в</strong> глазах крестьян <strong>в</strong> начале ХХ <strong>в</strong>. (на матер<strong>и</strong>алахТ<strong>в</strong>ерской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>) // Ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я <strong>и</strong> чело<strong>в</strong>ек. Соц<strong>и</strong>альнопс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>йаспект. М., 1996. С. 96.8 Кабыто<strong>в</strong> П. С., Козло<strong>в</strong> В. А., Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>ак Б. Г. Русскоекрестьянст<strong>в</strong>о: этапы духо<strong>в</strong>ного ос<strong>в</strong>обожден<strong>и</strong>я. М., 1988. С. 164.9 Декреты Со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Т. 1. М., 1957. С. 17, 39, 211,237, 247; Зыбко<strong>в</strong>ец В. Ф. Нац<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я монастырск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>мущест<strong>в</strong><strong>в</strong> Со<strong>в</strong>етской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> (1917—1921 гг.). М., 1975. С. 204.10 Собран<strong>и</strong>е узаконен<strong>и</strong>й <strong>и</strong> распоряжен<strong>и</strong>й Рабочекрестьянскогопра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а. М., 1920. № 73. Ст. 336. С. 353—354.181


11 См.: Цып<strong>и</strong>н В. Истор<strong>и</strong>я Русской Пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ной Церк<strong>в</strong><strong>и</strong>.1917—1990. М., 1994. С. 42; Уточненные данные о кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>е<strong>в</strong>скрытых рак см.: Каше<strong>в</strong>аро<strong>в</strong> А. Н. Государст<strong>в</strong>о <strong>и</strong> церко<strong>в</strong>ь: Из<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>й Со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> Русскойпра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ной Церк<strong>в</strong><strong>и</strong>, 1917—1945 гг. СПб., 1995. С. 69—80.12 См.: Кр<strong>и</strong><strong>в</strong>о<strong>в</strong>а Н. А. Власть <strong>и</strong> церко<strong>в</strong>ь <strong>в</strong> 1922—1925 гг.// http://www.unilib.neva.ru/dl/327/Theme_10/Literature/Krivova.htm.К сожален<strong>и</strong>ю, друг<strong>и</strong>х данных обобщающего характера,с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х о реакц<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а на посягательст<strong>в</strong>ос<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х с<strong>и</strong>м<strong>в</strong>оло<strong>в</strong> <strong>в</strong>еры, а<strong>в</strong>тору данной стать<strong>и</strong> обнаруж<strong>и</strong>ть неудалось. — [Пр<strong>и</strong>м. а<strong>в</strong>т.].13 См.: Арх<strong>и</strong><strong>в</strong>ы Кремля. Пол<strong>и</strong>тбюро <strong>и</strong> Церко<strong>в</strong>ь. 1922—1925 гг. Сборн<strong>и</strong>к документо<strong>в</strong> // http://www.russky.com/history/library/archvs1.htm.14 См.: Поспело<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й Д. В. Русская пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ная церко<strong>в</strong>ь <strong>в</strong>XX <strong>в</strong>. М., 1995. С. 106.15 См.: http://svb.net.ru/articles.php?id=39.16 См.: Феномено<strong>в</strong> М. Я. Со<strong>в</strong>ременная дере<strong>в</strong>ня. Опыткрае<strong>в</strong>едческого обследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я одной дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. Ч. II. Старый <strong>и</strong>но<strong>в</strong>ый быт. М.-Л., 1926. С. 78—79.17 См.: Поспело<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й Д. В. Указ. соч. С. 111—112.18 Кодыле<strong>в</strong> А. В. О рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озност<strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ыегоды Со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> // Вопросы крестьяно<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я. Вып. I.Сарато<strong>в</strong>, 1994. С. 96—97.19 Сухо<strong>в</strong>а О. А. Десять м<strong>и</strong>фо<strong>в</strong> крестьянского сознан<strong>и</strong>я.Очерк<strong>и</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альной пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> ментал<strong>и</strong>тета русскогокрестьянст<strong>в</strong>а (конец XIX — начало ХХ <strong>в</strong>.) по матер<strong>и</strong>алам СреднегоПо<strong>в</strong>олжья. М., 2008. С. 544.20 Ц<strong>и</strong>т. по: Садыро<strong>в</strong>а М. Ю. Вера <strong>и</strong> не<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>е: рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>я <strong>в</strong>по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йского крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> 1920-е гг. (Поматер<strong>и</strong>алам Среднего По<strong>в</strong>олжья) // Вестн<strong>и</strong>к Самарскогогосударст<strong>в</strong>енного ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета. 2010. № 3. С. 77.21 См.: Ж<strong>и</strong>ромская В. Б. Рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озность народа <strong>в</strong> 1937 году(По матер<strong>и</strong>алам Всесоюзной переп<strong>и</strong>с<strong>и</strong> населен<strong>и</strong>я).// http://krotov.info/history/20/1930/1937_zher.htm.182


КРЕСТЬЯНСТВО И ВЛАСТЬВ ПЕРИОД КОЛЛЕКТИВИЗАЦИИН. А. И<strong>в</strong>н<strong>и</strong>цк<strong>и</strong>й<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>в</strong> массе с<strong>в</strong>оей я<strong>в</strong>ляется консер<strong>в</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>нойчастью общест<strong>в</strong>а. Оно с предубежден<strong>и</strong>ем относ<strong>и</strong>тся к<strong>в</strong>сякого рода но<strong>в</strong>шест<strong>в</strong>ам, <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>ю его соц<strong>и</strong>альноэконом<strong>и</strong>ческогоположен<strong>и</strong>я, хозяйст<strong>в</strong>енного уклада ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>.Веко<strong>в</strong>ая с<strong>и</strong>ла пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычек <strong>и</strong> на<strong>в</strong>ыко<strong>в</strong>, трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й <strong>и</strong> устоя<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хсястереот<strong>и</strong>по<strong>в</strong> сказал<strong>и</strong>сь на пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а. И есл<strong>и</strong> <strong>и</strong>менялось его отношен<strong>и</strong>е к но<strong>в</strong>шест<strong>в</strong>ам, то только тогда,когда оно на собст<strong>в</strong>енном опыте, на практ<strong>и</strong>ке убеждалось <strong>в</strong><strong>и</strong>х пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>ах <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыгоде. Именно поэтому крестьянст<strong>в</strong>оподдержало аграрные реформы Со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong> 1917—1918 гг. (сбылась <strong>в</strong>еко<strong>в</strong>ая мечта о л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong> помещ<strong>и</strong>чьегоземле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>я, перераспределен<strong>и</strong>я земель <strong>и</strong> т. п.). Однакопр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong>е нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я, <strong>и</strong>гнор<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong> крестьянст<strong>в</strong>а<strong>в</strong> годы <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма (<strong>в</strong><strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е продраз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong>,трудо<strong>в</strong>ой <strong>и</strong> гуже<strong>в</strong>ой по<strong>в</strong><strong>и</strong>нност<strong>и</strong>, моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я <strong>в</strong> Краснуюарм<strong>и</strong>ю) резко <strong>и</strong>змен<strong>и</strong>л<strong>и</strong> отношен<strong>и</strong>е крестьян к Со<strong>в</strong>етской<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, пре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong><strong>в</strong> <strong>и</strong>х <strong>и</strong>з союзн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>в</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>н<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>. По странепрокат<strong>и</strong>лась массо<strong>в</strong>ая <strong>в</strong>олна крестьянск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>й.С переходом <strong>в</strong> начале 1920-х гг. к но<strong>в</strong>ойэконом<strong>и</strong>ческой пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ке (замена продраз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong>продналогом, допущен<strong>и</strong>е торго<strong>в</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong> предпр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мательст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>дере<strong>в</strong>не) крестьянст<strong>в</strong>о <strong>в</strong>но<strong>в</strong>ь поддержало меропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, <strong>в</strong> результате чего к серед<strong>и</strong>не 20-х гг. было<strong>в</strong>осстано<strong>в</strong>лено сельское хозяйст<strong>в</strong>о, улучш<strong>и</strong>лосьблагосостоян<strong>и</strong>е дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. Но сто<strong>и</strong>ло <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong> 1928—1929 гг.перейт<strong>и</strong> от эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х мер <strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я на дере<strong>в</strong>ню кадм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>но-репресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ным, чрез<strong>в</strong>ычайным мерам, каккрестьянст<strong>в</strong>о <strong>в</strong>но<strong>в</strong>ь <strong>в</strong>озмут<strong>и</strong>лось. В 1929 г. былозарег<strong>и</strong>стр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ано более 1 300 массо<strong>в</strong>ых крестьянск<strong>и</strong>х


<strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й, <strong>в</strong> которых пр<strong>и</strong>няло участ<strong>и</strong>е более 800 тыс.чело<strong>в</strong>ек.Про<strong>в</strong>озглашен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> конце 1929 г. курса на сплошнуюколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю крестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> сопро<strong>в</strong>ождалосьпр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong>ем нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я <strong>и</strong> репресс<strong>и</strong>й, массо<strong>в</strong>ымраскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем крестьян. В 1930 г. было раскулачено 400тыс. хозяйст<strong>в</strong> с населен<strong>и</strong>ем более 2 млн чело<strong>в</strong>ек. Од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>зраскулаченных середняко<strong>в</strong>, сосланных <strong>в</strong> Се<strong>в</strong>ерный край,объясняя пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ну отказа <strong>в</strong>ступать <strong>в</strong> колхозы крепк<strong>и</strong>хсередняко<strong>в</strong> <strong>и</strong> заж<strong>и</strong>точных крестьян, п<strong>и</strong>сал И. В. Стал<strong>и</strong>ну:«Заж<strong>и</strong>точные тружен<strong>и</strong>к<strong>и</strong> я<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь сам<strong>и</strong> ярым<strong>и</strong>, сам<strong>и</strong>непр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>р<strong>и</strong>мым<strong>и</strong> аг<strong>и</strong>таторам<strong>и</strong> <strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>н<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Он<strong>и</strong> со<strong>в</strong>ершенно не <strong>в</strong>ер<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>в</strong>озможностьпостроен<strong>и</strong>я ж<strong>и</strong>зненных, рентабельных колхозо<strong>в</strong> <strong>и</strong> н<strong>и</strong> подкак<strong>и</strong>м <strong>в</strong><strong>и</strong>дом не желал<strong>и</strong> р<strong>и</strong>ско<strong>в</strong>ать, не желал<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыпускать«с<strong>и</strong>н<strong>и</strong>цу» <strong>и</strong>з рук рад<strong>и</strong> «жура<strong>в</strong>ля <strong>в</strong> небе».Муж<strong>и</strong>к — практ<strong>и</strong>к, муж<strong>и</strong>к — <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>й реал<strong>и</strong>ст! Он,по посло<strong>в</strong><strong>и</strong>це, даже <strong>и</strong> «глазам с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м не <strong>в</strong>ер<strong>и</strong>т — <strong>в</strong>се рукам<strong>и</strong>щупает». Мало л<strong>и</strong> крестьян побы<strong>в</strong>ало <strong>в</strong> м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ую <strong>в</strong>ойну загран<strong>и</strong>цей <strong>и</strong> <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е союзн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, <strong>и</strong> <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е пленн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>? Ин<strong>и</strong>где н<strong>и</strong>когда н<strong>и</strong> там, н<strong>и</strong> у себя дома он<strong>и</strong> не <strong>в</strong><strong>и</strong>дел<strong>и</strong>колхозного строя, н<strong>и</strong> даже не слышал<strong>и</strong> о нем». Поэтому он<strong>и</strong>не хотел<strong>и</strong> р<strong>и</strong>ско<strong>в</strong>ать с<strong>в</strong>оей собст<strong>в</strong>енностью рад<strong>и</strong>не<strong>и</strong>з<strong>в</strong>естного <strong>и</strong>м коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>ного хозяйст<strong>в</strong>а, тем болеесозда<strong>в</strong>аемого нас<strong>и</strong>льст<strong>в</strong>енным путем.И он<strong>и</strong> <strong>в</strong>сяческ<strong>и</strong> сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь.В 1929 г. <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не было зарег<strong>и</strong>стр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ано более 9тыс. террор<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х акто<strong>в</strong>, т. е. <strong>в</strong> 9 раз больше, чем <strong>в</strong>1928 г., а <strong>в</strong> 1930 г. — около 14 тыс. Пра<strong>в</strong>да, есл<strong>и</strong> <strong>в</strong> 1929 г.больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о террор<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х акто<strong>в</strong> со<strong>в</strong>ершалось <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> схлебозагото<strong>в</strong>кам<strong>и</strong>, то <strong>в</strong> 1930 г. — <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ей<strong>и</strong> раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем 1 . На<strong>и</strong>большее кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>отеррор<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х акто<strong>в</strong> как <strong>в</strong> 1929 г., так <strong>и</strong> <strong>в</strong> 1930 г.,пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>лось на хлебопро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одящ<strong>и</strong>е районы СССР:Укра<strong>и</strong>ну, Центрально-Черноземную область (ЦЧО),Се<strong>в</strong>ерный Ка<strong>в</strong>каз, По<strong>в</strong>олжье, С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рь, Урал.184


В 1930 г. <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с нас<strong>и</strong>льст<strong>в</strong>енной коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ей<strong>и</strong> раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем про<strong>и</strong>зошел мощный <strong>в</strong>сплеск массо<strong>в</strong>ыхкрестьянск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>олнен<strong>и</strong>й, <strong>в</strong> 10 раз больше, чем <strong>в</strong> 1929 г., <strong>и</strong> <strong>в</strong> 19раз больше, чем <strong>в</strong> 1928 г. Особенно с<strong>и</strong>льно был<strong>и</strong> «пораженыпо<strong>в</strong>станческ<strong>и</strong>м д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ем» Укра<strong>и</strong>на, ЦЧО, Се<strong>в</strong>ерныйКа<strong>в</strong>каз, Н<strong>и</strong>жняя <strong>и</strong> Средняя Волга, С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рь, Урал, а такжеБелорусс<strong>и</strong>я, Моско<strong>в</strong>ская, Западная област<strong>и</strong>, Н<strong>и</strong>жегородск<strong>и</strong>йкрай, Средняя Аз<strong>и</strong>я <strong>и</strong> Казахстан, на долю которыхпр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>лось 11794 массо<strong>в</strong>ых крестьянск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й (<strong>и</strong>з13756 по СССР), т. е. 85,7% <strong>и</strong>з общего ч<strong>и</strong>сла. В каждом<strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong><strong>и</strong> пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мало участ<strong>и</strong>е от 250 до 300 чело<strong>в</strong>ек, <strong>и</strong>л<strong>и</strong>пр<strong>и</strong>мерно 3,5 млн чело<strong>в</strong>ек.На<strong>и</strong>большее кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о массо<strong>в</strong>ых крестьянск<strong>и</strong>х<strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й про<strong>и</strong>зошло <strong>в</strong> ян<strong>в</strong>аре-марте 1930 г. — 7976, т. е.60% <strong>и</strong>х общего ч<strong>и</strong>сла 2 .О характере крестьянск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й з<strong>и</strong>мой 1930 г.можно суд<strong>и</strong>ть по п<strong>и</strong>сьму секретаря Центрально-Черноземного обкома ВКП (б) И. М. Варейк<strong>и</strong>саИ. В. Стал<strong>и</strong>ну (фе<strong>в</strong>раль 1930 г.). Он, <strong>в</strong> частност<strong>и</strong>, сообщал,что <strong>в</strong> 38 крестьянск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>ях пр<strong>и</strong>нял<strong>и</strong> участ<strong>и</strong>е более15 тыс. чело<strong>в</strong>ек. «В отдельных случаях, — п<strong>и</strong>сал Варейк<strong>и</strong>с,— толпы <strong>в</strong>ыступающ<strong>и</strong>х дост<strong>и</strong>гал<strong>и</strong> д<strong>в</strong>ух <strong>и</strong> более тысяччело<strong>в</strong>ек… Масса <strong>в</strong>ооружалась <strong>в</strong><strong>и</strong>лам<strong>и</strong>, топорам<strong>и</strong>, кольям<strong>и</strong>, <strong>в</strong>отдельных случаях обрезам<strong>и</strong> <strong>и</strong> охотн<strong>и</strong>чь<strong>и</strong>м<strong>и</strong> ружьям<strong>и</strong>». Для<strong>и</strong>х пода<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>менялась <strong>в</strong>ооруженная с<strong>и</strong>ла. Так, <strong>в</strong>Острогожском округе 6 <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й был<strong>и</strong> пода<strong>в</strong>лены<strong>в</strong>ойскам<strong>и</strong>. В конце ян<strong>в</strong>аря — фе<strong>в</strong>рале 1930 г. массо<strong>в</strong>ые<strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>я ох<strong>в</strong>ат<strong>и</strong>л<strong>и</strong> ряд селен<strong>и</strong>й Тамбо<strong>в</strong>ского, Старо-Оскольского, Но<strong>в</strong>о-Оскольского, Раненбургского,Сосно<strong>в</strong>ского районо<strong>в</strong>, а также Россошанского <strong>и</strong> <strong>в</strong>ернойчаст<strong>и</strong> Козло<strong>в</strong>ского округо<strong>в</strong>. В начале марта <strong>в</strong> 54 селахКозло<strong>в</strong>ского округа <strong>в</strong> ант<strong>и</strong>колхозных <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>яхучаст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ало 20 тыс. чело<strong>в</strong>ек. В марте <strong>в</strong> Россошанскомокруге на поч<strong>в</strong>е раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я про<strong>и</strong>зошло крупное<strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>е крестьян <strong>в</strong> 2 тыс. чело<strong>в</strong>ек. Прот<strong>и</strong><strong>в</strong> н<strong>и</strong>х былнапра<strong>в</strong>лен отряд ОГПУ, <strong>в</strong>стреченный толпой <strong>в</strong> тысячу185


чело<strong>в</strong>ек. В результате столкно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>я 18 чело<strong>в</strong>ек уб<strong>и</strong>то, 8ранено.Об аналог<strong>и</strong>чных фактах крестьянскогосопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я 26 марта телеграф<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал Л. М. Кагано<strong>в</strong><strong>и</strong>чСтал<strong>и</strong>ну: «Последн<strong>и</strong>е дн<strong>и</strong> дают рост но<strong>в</strong>ых <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>област<strong>и</strong> <strong>в</strong> защ<strong>и</strong>ту <strong>в</strong>ысылаемых кулако<strong>в</strong>. За д<strong>в</strong>а днязарег<strong>и</strong>стр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ано 11 случае<strong>в</strong> акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ного сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ыселен<strong>и</strong><strong>и</strong> кулако<strong>в</strong>». Недалеко от Воронежа <strong>в</strong> с. Бобяко<strong>в</strong>толпа до тысяч<strong>и</strong> чело<strong>в</strong>ек не да<strong>в</strong>ала <strong>в</strong>ыселять раскулаченных,требуя <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>м <strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>о, «ос<strong>в</strong>обод<strong>и</strong>тьаресто<strong>в</strong>анных, <strong>в</strong>ысел<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>з села коммуну» 3 .Борьба крестьян пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мала <strong>в</strong>се более острые формы.В ряде районо<strong>в</strong> Се<strong>в</strong>ерного Ка<strong>в</strong>каза, <strong>в</strong> Средней Аз<strong>и</strong><strong>и</strong>,Казахстане <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кал<strong>и</strong> <strong>в</strong>ооруженные отряды (конные <strong>и</strong>пеш<strong>и</strong>е), на борьбу с которым<strong>и</strong> напра<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь част<strong>и</strong> Краснойарм<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>ойска ОГПУ. Нередко отряды <strong>в</strong>осста<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х дост<strong>и</strong>галнескольк<strong>и</strong>х сот чело<strong>в</strong>ек, <strong>в</strong>ооруженных огнестрельным <strong>и</strong>холодным оруж<strong>и</strong>ем. На Се<strong>в</strong>ерном Ка<strong>в</strong>казе, напр<strong>и</strong>мер,<strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кло несколько так<strong>и</strong>х отрядо<strong>в</strong>. В одном <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>хнасч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>алось 1 200 штыко<strong>в</strong>, 400 сабель, арт<strong>и</strong>ллер<strong>и</strong>я; <strong>в</strong>другом — 600 штыко<strong>в</strong>, 200 сабель <strong>и</strong> тоже арт<strong>и</strong>ллер<strong>и</strong>я. ВДагестане 11 марта <strong>в</strong>спыхнуло Д<strong>и</strong>дое<strong>в</strong>ское <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>е.Командо<strong>в</strong>ал отрядом <strong>в</strong>осста<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х Вал<strong>и</strong> Дог<strong>и</strong>е<strong>в</strong> — бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йкоманд<strong>и</strong>р красных парт<strong>и</strong>зан. Его отряд за неделю <strong>в</strong>ырос <strong>в</strong> 6раз, до 360 чело<strong>в</strong>ек. Д<strong>в</strong>а отряда <strong>в</strong>осста<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х <strong>в</strong> Карачае <strong>и</strong>Черкес<strong>и</strong><strong>и</strong>, ох<strong>в</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е Баталпаш<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й <strong>и</strong> Учкуланск<strong>и</strong>йрайоны, насч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> около 2 тыс. участн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>.Об обстано<strong>в</strong>ке того <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> можно суд<strong>и</strong>ть поарх<strong>и</strong><strong>в</strong>ным документам марта 1930 г.: «25 марта 1930 г.Прокурору Республ<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. Коп<strong>и</strong>я: Стал<strong>и</strong>ну. М<strong>и</strong>коян-Шахаробъя<strong>в</strong>лен на осадном положен<strong>и</strong><strong>и</strong>. Весь Карачай ох<strong>в</strong>ачен<strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>ем. По<strong>в</strong>станцы <strong>и</strong>меют с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> ком<strong>и</strong>теты. Военныедейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я продолжаются. Требуется орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я ре<strong>в</strong>кома.По<strong>в</strong>станцы упорно сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>ляются, предъя<strong>в</strong>ляютсяпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. Обл<strong>и</strong>сполком, обкомбездейст<strong>в</strong>уют. Санкц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>руйте создан<strong>и</strong>е тр<strong>и</strong>бунала <strong>и</strong>л<strong>и</strong>186


пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой тройк<strong>и</strong>. Прокуратура <strong>и</strong> суд закрыты. Ждемсрочных указан<strong>и</strong>й».«29 марта 1930 г. Наркомюст Янсону. Карачае,Черкес<strong>и</strong><strong>и</strong> орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>алась банда 800 чело<strong>в</strong>ек. Заняла рядауло<strong>в</strong>, доход<strong>и</strong>ла до К<strong>и</strong>сло<strong>в</strong>одска, М<strong>и</strong>коян-Шахара…» 4В Казахстане некоторые отряды <strong>в</strong>осста<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хдост<strong>и</strong>гал<strong>и</strong> 2—3 тыс. чело<strong>в</strong>ек (отряды Самето<strong>в</strong>а,Сат<strong>и</strong>лб<strong>и</strong>лд<strong>и</strong>на <strong>и</strong> др.). Не уд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>тельно, что <strong>и</strong>з Алма-Аты 1марта телеграф<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> Стал<strong>и</strong>ну с просьбой разреш<strong>и</strong>ть<strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ать регулярные част<strong>и</strong> Красной арм<strong>и</strong><strong>и</strong>, так как<strong>в</strong>ойска ОГПУ не спра<strong>в</strong>ляются.Это не на шутку <strong>в</strong>стре<strong>в</strong>ож<strong>и</strong>ло стал<strong>и</strong>нское парт<strong>и</strong>йногосударст<strong>в</strong>енноеруко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о. 2 апреля 1930 г. ЦК ВКП (б) <strong>в</strong>закрытом п<strong>и</strong>сьме пр<strong>и</strong>зна<strong>в</strong>ал, что поступ<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е с<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я «омассо<strong>в</strong>ых <strong>в</strong>ступлен<strong>и</strong>ях крестьян <strong>в</strong> ЦЧО, на Укра<strong>и</strong>не, ВКазахстане, С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>р<strong>и</strong>, Моско<strong>в</strong>ской област<strong>и</strong> <strong>в</strong>скрыл<strong>и</strong>положен<strong>и</strong>е, которое нельзя наз<strong>в</strong>ать <strong>и</strong>наче, как угрожающ<strong>и</strong>м.Есл<strong>и</strong> б не был<strong>и</strong> тогда немедленно пр<strong>и</strong>няты меры прот<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>скр<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й партл<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>и</strong>, мы <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> бы теперь… ш<strong>и</strong>рокую<strong>в</strong>олну по<strong>в</strong>станческ<strong>и</strong>х крестьянск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й, добраяполо<strong>в</strong><strong>и</strong>на наш<strong>и</strong>х «н<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ых» работн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> была бы переб<strong>и</strong>такрестьянам<strong>и</strong>, был бы сор<strong>в</strong>ан се<strong>в</strong>, было бы подор<strong>в</strong>аноколхозное стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о <strong>и</strong> было бы поста<strong>в</strong>лено под угрозунаше <strong>в</strong>нутреннее <strong>и</strong> <strong>в</strong>нешнее положен<strong>и</strong>е» 5 .Между тем <strong>и</strong> после пр<strong>и</strong>нят<strong>и</strong>я постано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й ЦКВКП (б), публ<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> стать<strong>и</strong> Стал<strong>и</strong>на «Голо<strong>в</strong>окружен<strong>и</strong>е отуспехо<strong>в</strong>», Пр<strong>и</strong>мерного уста<strong>в</strong>а сельхозартел<strong>и</strong> <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>хдокументо<strong>в</strong> крестьянск<strong>и</strong>е <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>я не прекрат<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь: <strong>в</strong>апреле про<strong>и</strong>зошло 1992 <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>я, <strong>в</strong> мае — 1378, <strong>в</strong> <strong>и</strong>юне— 886 <strong>и</strong> т. д. Крестьянск<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>я продолжал<strong>и</strong>пода<strong>в</strong>лять, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>в</strong> 993 случаях с пр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong>емрегулярных частей Красной арм<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>ойск ОГПУ.Наряду с острым<strong>и</strong> формам<strong>и</strong> сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я крестьянпро<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>ю коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> уже <strong>в</strong> 1929 г. <strong>в</strong>се большеераспространен<strong>и</strong>е получ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> пасс<strong>и</strong><strong>в</strong>ные формы: уклонен<strong>и</strong>е отуплаты налого<strong>в</strong>, покупк<strong>и</strong> обл<strong>и</strong>гац<strong>и</strong>й государст<strong>в</strong>енныхзаймо<strong>в</strong>. Особенно ш<strong>и</strong>рокое распространен<strong>и</strong>е получ<strong>и</strong>л187


массо<strong>в</strong>ый сбыт скота (распродажа, убой <strong>и</strong> т. п.).Вынужденный <strong>в</strong> результате угроз <strong>и</strong> нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ступать <strong>в</strong>колхоз крестьян<strong>и</strong>н сбы<strong>в</strong>ал с<strong>в</strong>ой скот (рабоч<strong>и</strong>й <strong>и</strong>продукт<strong>и</strong><strong>в</strong>ный). Об этом, <strong>в</strong> частност<strong>и</strong>, го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>л<strong>и</strong> наНоябрьском (1929 г.) пленуме секретар<strong>и</strong> Средне<strong>в</strong>олжского,Н<strong>и</strong>жне<strong>в</strong>олжского парткомо<strong>в</strong> ВКП (б), руко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тел<strong>и</strong> друг<strong>и</strong>храйоно<strong>в</strong> СССР (Се<strong>в</strong>ерный Ка<strong>в</strong>каз, ЦЧО, Укра<strong>и</strong>на <strong>и</strong> др.).Несмотря на пр<strong>и</strong>нятые 16 ян<strong>в</strong>аря <strong>и</strong> 1 ноября 1930 г.постано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я о мерах прот<strong>и</strong><strong>в</strong> «х<strong>и</strong>щн<strong>и</strong>ческого убоя скота»,сокращен<strong>и</strong>е поголо<strong>в</strong>ья скота продолжалось <strong>в</strong>о <strong>в</strong>се более<strong>в</strong>озрастающ<strong>и</strong>х размерах. Так, ч<strong>и</strong>сленность лошадей <strong>в</strong> 1930 г.уменьш<strong>и</strong>лась на 3,8 млн голо<strong>в</strong> по сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>ю с 1929 г., а <strong>в</strong>1931 г. — на 7,8 млн; крупного рогатого скотасоот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно на 15,6 млн <strong>и</strong> 20,2 млн голо<strong>в</strong>; о<strong>в</strong>ец <strong>и</strong> коз —на 38,4 млн <strong>и</strong> 69,5 млн; с<strong>в</strong><strong>и</strong>ней — на 7,3 млн <strong>и</strong> 6,5 млн голо<strong>в</strong>.В последующ<strong>и</strong>е годы процесс сокращен<strong>и</strong>я поголо<strong>в</strong>ья скотапродолжался.Это знач<strong>и</strong>т, что за годы «сплошной»коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> поголо<strong>в</strong>ье лошадей сократ<strong>и</strong>лось более чем<strong>в</strong> 2 раза, крупного рогатого скота — <strong>в</strong> 1,8 раза, о<strong>в</strong>ец <strong>и</strong> коз —почт<strong>и</strong> <strong>в</strong> 3 раза, с<strong>в</strong><strong>и</strong>ней — <strong>в</strong> 1,7 раза.Стал<strong>и</strong>н на XVII съезде ВКП (б) <strong>в</strong> 1934 г.объяснял это<strong>и</strong>здержкам<strong>и</strong> реорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онного пер<strong>и</strong>ода сельскогохозяйст<strong>в</strong>а, когда м<strong>и</strong>лл<strong>и</strong>оны крестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> <strong>в</strong>стал<strong>и</strong> напуть коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>.Не лучше обстояло дело <strong>и</strong> с раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>ем сельскогохозяйст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> целом. За год коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> егопро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тельные с<strong>и</strong>лы был<strong>и</strong> разрушены, на<strong>и</strong>болеедееспособная <strong>и</strong> трудолюб<strong>и</strong><strong>в</strong>ая часть дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> разорена <strong>и</strong>репресс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ана. Только за 2 года коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> 1930—1932 гг. было раскулачено более 600 тыс. крестьянск<strong>и</strong>ххозяйст<strong>в</strong> (не менее 3 млн чело<strong>в</strong>ек), с<strong>в</strong>ыше 380 тыс. семей(1,8 млн чело<strong>в</strong>ек) был<strong>и</strong> сосланы <strong>в</strong> Се<strong>в</strong>ерный край, на Урал, <strong>в</strong>С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рь <strong>и</strong> Казахстан, <strong>в</strong> безлюдные <strong>и</strong> необж<strong>и</strong>тые районы, гдеон<strong>и</strong> был<strong>и</strong> обречены на голодное сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong><strong>в</strong>ым<strong>и</strong>ран<strong>и</strong>е. Не уд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>тельно, что <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ые годы ссылк<strong>и</strong> неменее 25% сосланных пог<strong>и</strong>бл<strong>и</strong> от голода, болезней <strong>и</strong>188


каторжного труда на лесопо<strong>в</strong>але, стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>е,горнорудных разработках, ос<strong>в</strong>оен<strong>и</strong><strong>и</strong> засушл<strong>и</strong><strong>в</strong>ых степейКазахстана, болот <strong>и</strong> тундры Се<strong>в</strong>ера <strong>и</strong> С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>р<strong>и</strong>.Результатом ант<strong>и</strong>крестьянской аграрной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>стал страшный голод 1932—1933 гг., ох<strong>в</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й огромнуютерр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong>ю Со<strong>в</strong>етского Союза — <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>номземледельческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong> ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отно<strong>в</strong>одческ<strong>и</strong>е районы: Укра<strong>и</strong>ну,Се<strong>в</strong>ерный Ка<strong>в</strong>каз, По<strong>в</strong>олжье, ЦЧО, Западную С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рь,Южный Урал, Казахстан с населен<strong>и</strong>ем более 50 млн чело<strong>в</strong>ек.В <strong>и</strong>тоге от голода <strong>и</strong> сопутст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х ему болезней умерлоболее 7 млн чело<strong>в</strong>ек. Населен<strong>и</strong>е сократ<strong>и</strong>лось с 165,7 млн до158 млн чело<strong>в</strong>ек.Тако<strong>в</strong>а цена стал<strong>и</strong>нской аграрной «ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>с<strong>в</strong>ерху».Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 Центральный арх<strong>и</strong><strong>в</strong> ФСБ. Ф. 2. Оп. 8. Д. 679. Л. 40.2 Трагед<strong>и</strong>я со<strong>в</strong>етской дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. Коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я <strong>и</strong>раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е. Документы <strong>и</strong> матер<strong>и</strong>алы. 1927—1939. Т. 2.Ноябрь 1929-декабрь 1930. М., 2000. С. 801—802.3 И<strong>в</strong>н<strong>и</strong>цк<strong>и</strong>й Н. А. Коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я <strong>и</strong> раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е(начало 30-х годо<strong>в</strong>) М., 1996. С. 152.4 Там же. С. 157.5 Документы с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>уют. Из <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>накануне <strong>и</strong> <strong>в</strong> ходе коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. 1927—1932. М., 1989. С. 380.189


КРЕСТЬЯНСКАЯ КООПЕРАЦИЯ:БЛАГО ИЛИ ТРАГЕДИЯ?А. А. Ильюхо<strong>в</strong>Благодаря массо<strong>в</strong>ой, нас<strong>и</strong>льст<strong>в</strong>енной <strong>и</strong> траг<strong>и</strong>ческойколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, крестьянская кооперац<strong>и</strong>я предста<strong>в</strong>ляетсясегодня больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>у населен<strong>и</strong>я страны, как нац<strong>и</strong>ональнаятрагед<strong>и</strong>я. Предста<strong>в</strong>ляется, что <strong>в</strong> конце 20-х —30-е гг. XX <strong>в</strong>.умышленно про<strong>и</strong>зошла подмена понят<strong>и</strong>й —коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю наз<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> «прет<strong>в</strong>орен<strong>и</strong>ем лен<strong>и</strong>нскогокооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ного плана <strong>в</strong> ж<strong>и</strong>знь». Друг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>, лог<strong>и</strong>кат<strong>в</strong>орцо<strong>в</strong> этого м<strong>и</strong>фа была проста: кооперац<strong>и</strong>я — это хорошо,крестьяне за кооперац<strong>и</strong>ю, <strong>в</strong>от мы <strong>и</strong> т<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>м это благо, толькобыстро <strong>и</strong> с наж<strong>и</strong>мом. Наз<strong>в</strong>а<strong>в</strong> коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>юкооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ным д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ем, <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> на мног<strong>и</strong>е десят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>яопороч<strong>и</strong>л<strong>и</strong> естест<strong>в</strong>енный процесс коопер<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я крестьян.Так трагед<strong>и</strong>я <strong>и</strong>л<strong>и</strong> благо крестьянская кооперац<strong>и</strong>я, <strong>и</strong> пра<strong>в</strong> л<strong>и</strong>В. И. Лен<strong>и</strong>н, про<strong>в</strong>озглашая осенью 1922 г. <strong>и</strong>дею«кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ного соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зма»?Наша <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онно рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аетразные эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е (<strong>и</strong> не только) я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я через пр<strong>и</strong>змуоктябрьского Руб<strong>и</strong>кона, т. е. <strong>в</strong> одном случае <strong>в</strong>се обры<strong>в</strong>аетсяОктябрьской ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>ей 1917 г., <strong>в</strong> другом — <strong>в</strong>сенач<strong>и</strong>нается после нее. С точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й это,скорее <strong>в</strong>сего, <strong>в</strong>ерно, но <strong>в</strong> эконом<strong>и</strong>ке <strong>и</strong>, <strong>в</strong> частност<strong>и</strong>, <strong>в</strong>аграрной сфере, так не могло быть. После со<strong>в</strong>ершен<strong>и</strong>яре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> землю не стал<strong>и</strong> пахать <strong>и</strong>наче <strong>и</strong> эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е<strong>и</strong>нтересы крестьян коренным образом не <strong>и</strong>змен<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь. Раз<strong>в</strong>ечто цена на хлеб <strong>в</strong>ыросла, да урожайность немногоуменьш<strong>и</strong>лась. В частност<strong>и</strong>, тенденц<strong>и</strong>я крестьянскогохозяйст<strong>в</strong>а к эконом<strong>и</strong>ческой консол<strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong> для <strong>в</strong>ыж<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>получен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>был<strong>и</strong> не только не <strong>и</strong>счезла, но, наоборот, дажеус<strong>и</strong>л<strong>и</strong>лась. То есть, кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ное д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е получ<strong>и</strong>лоно<strong>в</strong>ый <strong>и</strong>мпульс, хотя на проблемном уро<strong>в</strong>не.


В с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с эт<strong>и</strong>м <strong>и</strong>нтересны <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, которые япосмел бы наз<strong>в</strong>ать «ск<strong>в</strong>озным<strong>и</strong>», которые бы рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>проблему <strong>в</strong> д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ке <strong>в</strong> разных эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях, т. е. пр<strong>и</strong> царе (кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>зме) <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ках (пр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ном соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зме). Тогда можнополуч<strong>и</strong>ть от<strong>в</strong>ет на более <strong>в</strong>ажные <strong>в</strong>опросы — когда, <strong>в</strong> как<strong>и</strong>епер<strong>и</strong>оды был<strong>и</strong> больш<strong>и</strong>е успех<strong>и</strong> <strong>в</strong> крестьянской кооперац<strong>и</strong><strong>и</strong>;может л<strong>и</strong> быть крестьянская кооперац<strong>и</strong>я путем к соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зму<strong>и</strong> друг<strong>и</strong>е?Как <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естно, бурное раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е крестьянскогокооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ного д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я началось еще <strong>в</strong> начале XX <strong>в</strong>.,особенно с 1908 г. В это <strong>в</strong>ремя стал<strong>и</strong> <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>катьмногоч<strong>и</strong>сленные кред<strong>и</strong>тные то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>а (кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ы).Перед пер<strong>в</strong>ой м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ойной <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> насч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>алось 12165 кред<strong>и</strong>тных <strong>и</strong> ссудно-сберегательных то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>. Ч<strong>и</strong>слосельск<strong>и</strong>х кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>о<strong>в</strong> <strong>в</strong>ыросло за 12—13 лет <strong>в</strong> 18 раз.Кред<strong>и</strong>тная кооперац<strong>и</strong>я <strong>в</strong> какой-то степен<strong>и</strong> аморт<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алада<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е росто<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>ческого кап<strong>и</strong>тала, способст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>алукреплен<strong>и</strong>ю эконом<strong>и</strong>ческого положен<strong>и</strong>я дере<strong>в</strong>енской<strong>в</strong>ерхушк<strong>и</strong>, которая я<strong>в</strong>лялась осно<strong>в</strong>ным <strong>в</strong>кладч<strong>и</strong>ком, <strong>и</strong>,следо<strong>в</strong>ательно, получателем крестьянск<strong>и</strong>х ссуд.В с<strong>в</strong>ое <strong>в</strong>ремя я столкнулся с эт<strong>и</strong>м я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем —«крестьянская кооперац<strong>и</strong>я» <strong>и</strong> обнаруж<strong>и</strong>л некоторые<strong>и</strong>нтересные (можно сказать чудесные) я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я. Их можно<strong>и</strong>ллюстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать на пр<strong>и</strong>мере <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> ун<strong>и</strong>кальногообразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, с<strong>в</strong>оеобразного «кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ного концерна» —Покро<strong>в</strong>ского сельскохозяйст<strong>в</strong>енного то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>аГжатского уезда Смоленской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>. В раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>и</strong> этогоконкретного объед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>я за до<strong>в</strong>ольно дл<strong>и</strong>тельное <strong>в</strong>ремя(около 15 лет, <strong>и</strong> как<strong>и</strong>х!) можно у<strong>в</strong><strong>и</strong>деть <strong>и</strong> поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ю крестьянпо отношен<strong>и</strong>ю к кооперац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ам, <strong>и</strong>кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ную эконом<strong>и</strong>ческую м<strong>и</strong>м<strong>и</strong>кр<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> отс<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>и</strong> напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я хозяйст<strong>в</strong>енной деятельност<strong>и</strong> (откред<strong>и</strong>тной, ф<strong>и</strong>нансо<strong>в</strong>ой к про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>енной кооперац<strong>и</strong><strong>и</strong>) <strong>и</strong>мног<strong>и</strong>е друг<strong>и</strong>е сюжеты. Истор<strong>и</strong>я стано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>яэтого союза может служ<strong>и</strong>ть <strong>в</strong> какой-то мере <strong>и</strong>ллюстрац<strong>и</strong>ей<strong>в</strong>озможностей крестьянской кооперац<strong>и</strong><strong>и</strong>, показы<strong>в</strong>ает191


раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е кооперац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> разл<strong>и</strong>чных эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях<strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х с<strong>и</strong>стемах. Эт<strong>и</strong> кооператоры смогл<strong>и</strong>пр<strong>и</strong>способ<strong>и</strong>ться <strong>и</strong> к порядкам <strong>в</strong> последн<strong>и</strong>е годысущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я царской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, <strong>и</strong> к по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>юбольше<strong>в</strong><strong>и</strong>стской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> на местах. Уд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>тельно <strong>и</strong> то, чтоодн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з гла<strong>в</strong>ных отцо<strong>в</strong>-осно<strong>в</strong>ателей Покро<strong>в</strong>скогото<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>а был местный с<strong>в</strong>ященн<strong>и</strong>к <strong>и</strong> акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ныйобщест<strong>в</strong>енный деятель <strong>в</strong> 1917 г. Г. А. Кутузо<strong>в</strong>. Он был понатуре чело<strong>в</strong>еком с<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>м, поэтому его тянуло <strong>и</strong> кпредпр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мательст<strong>в</strong>у, <strong>и</strong> к пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ке. В мае—ноябре 1917 г.он был замест<strong>и</strong>телем председателя Смоленского губернского«Со<strong>в</strong>ета крестьянск<strong>и</strong>х депутато<strong>в</strong>».Истор<strong>и</strong>я Покро<strong>в</strong>ского кред<strong>и</strong>тного (<strong>в</strong> начале)то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>а началась <strong>в</strong> 1912 г., когда местные энтуз<strong>и</strong>астыМ<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>нской <strong>в</strong>олост<strong>и</strong> Гжатского уезда попытал<strong>и</strong>сьорган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ать кред<strong>и</strong>тное то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>о, чтобы да<strong>в</strong>атьнебольш<strong>и</strong>е суммы местным крестьянам на пр<strong>и</strong>емлемых длян<strong>и</strong>х усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях. В с<strong>и</strong>лу разных обстоятельст<strong>в</strong> (<strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong>бюрократ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х про<strong>в</strong>олочек) удалось открыть этоТо<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>о только <strong>в</strong> а<strong>в</strong>густе 1914 г. Крестьяне <strong>в</strong>стрет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>открыт<strong>и</strong>е но<strong>в</strong>ого кред<strong>и</strong>тного учрежден<strong>и</strong>я настороженно <strong>и</strong>даже <strong>в</strong>раждебно. На сходах некоторые муж<strong>и</strong>к<strong>и</strong> кр<strong>и</strong>чал<strong>и</strong>:«Это кооператоры подб<strong>и</strong>раются к наш<strong>и</strong>м денежкам».Недо<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>е к но<strong>в</strong>ому образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю было <strong>в</strong>полнеестест<strong>в</strong>енным — «а <strong>в</strong>друг опять обманут?». Кооператорыс<strong>и</strong>льно р<strong>и</strong>ско<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>, тем более, что с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х, л<strong>и</strong>чных денег у н<strong>и</strong>хне было. Для того, чтобы <strong>и</strong>меть пер<strong>в</strong>оначальный кап<strong>и</strong>тал <strong>в</strong>государст<strong>в</strong>енном банке была <strong>в</strong>зята ссуда <strong>в</strong> 2 000 рублей подн<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>й процент. Но деньг<strong>и</strong> быстро ушл<strong>и</strong>, до <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ращен<strong>и</strong>якред<strong>и</strong>то<strong>в</strong> было далеко, пр<strong>и</strong>шлось брать <strong>в</strong>торую ссуду —1 000 руб. <strong>в</strong> Земской кассе. Но <strong>и</strong> эт<strong>и</strong> деньг<strong>и</strong> стал<strong>и</strong> подход<strong>и</strong>тьк концу, <strong>и</strong> <strong>в</strong> начале 1915 г. То<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>о бук<strong>в</strong>ально <strong>в</strong><strong>и</strong>селона <strong>в</strong>олоске. Ведь, есл<strong>и</strong> крестьяне не начнут <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ращатьссуды, есл<strong>и</strong> он<strong>и</strong> не понесут с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> деньг<strong>и</strong> для сбережен<strong>и</strong>я, тоКред<strong>и</strong>тному то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>у пр<strong>и</strong>дет конец. То<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>оспасл<strong>и</strong> сам<strong>и</strong> крестьяне. Он<strong>и</strong> по<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>л<strong>и</strong> Пра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ю, у<strong>в</strong><strong>и</strong>дел<strong>и</strong>,что <strong>и</strong>х не обманы<strong>в</strong>ают, <strong>и</strong>х <strong>и</strong>нтересы защ<strong>и</strong>щены. Наступ<strong>и</strong>л192


с<strong>в</strong>оеобразный перелом. Как <strong>в</strong>спом<strong>и</strong>нал уже упомянутыйпер<strong>в</strong>ый председатель Пра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я Покро<strong>в</strong>ского кред<strong>и</strong>тногото<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>а Г. А. Кутузо<strong>в</strong>: «Вклады посыпал<strong>и</strong>сь ст<strong>и</strong>х<strong>и</strong>йно,— <strong>в</strong>се хотел<strong>и</strong> класть деньг<strong>и</strong>, у кого только он<strong>и</strong> был<strong>и</strong>». Идаже росто<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, л<strong>и</strong>ш<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>озможность об<strong>и</strong>ратькрестьян, понесл<strong>и</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> деньг<strong>и</strong> <strong>в</strong> То<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>о. В 1915 г.было пр<strong>и</strong>нято <strong>в</strong>кладо<strong>в</strong> 15202 руб., <strong>в</strong> 1916 г. — 65107 руб.С самого начала с<strong>в</strong>оей деятельност<strong>и</strong> кред<strong>и</strong>тноеТо<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>о не огран<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>алось только кред<strong>и</strong>тным<strong>и</strong>операц<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>. Нач<strong>и</strong>ная с 1915 г., оно закупало <strong>в</strong> начале сотн<strong>и</strong>,а потом <strong>и</strong> тысяч<strong>и</strong> пудо<strong>в</strong> семян кле<strong>в</strong>ера <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>х культур, атакже оруд<strong>и</strong>я труда <strong>и</strong> маш<strong>и</strong>ны <strong>и</strong> разда<strong>в</strong>ало <strong>и</strong>х как ссудус<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м членам. Подобная деятельность спасла мног<strong>и</strong>екрестьянск<strong>и</strong>е хозяйст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>олост<strong>и</strong> от разорен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> годы <strong>в</strong>ойны,<strong>в</strong>едь больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о мужч<strong>и</strong>н был<strong>и</strong> на фронте. С 1916 г.То<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>о стало помогать крестьянам <strong>в</strong> сбыте <strong>и</strong>хгла<strong>в</strong>ного то<strong>в</strong>арного продукта — льна <strong>и</strong> льносемян. Здеськооперат<strong>и</strong><strong>в</strong> <strong>в</strong>зял не ценой, а до<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>ем, тем<strong>и</strong> гарант<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>,которые он да<strong>в</strong>ал. Выплач<strong>и</strong><strong>в</strong>ая л<strong>и</strong>шь 75% рыночнойсто<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> льнопродукц<strong>и</strong><strong>и</strong>, то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>о затогарант<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ало сбыт <strong>и</strong> обеспеч<strong>и</strong><strong>в</strong>ало (<strong>в</strong>ыражаясьсо<strong>в</strong>ременным<strong>и</strong> терм<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>) предоплату. В частност<strong>и</strong>, <strong>в</strong> сезон1918/19 г. То<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>о закуп<strong>и</strong>ло льна 18 276 пудо<strong>в</strong> <strong>и</strong> 5 000пудо<strong>в</strong> льносемян. Выгодно прода<strong>в</strong> эту продукц<strong>и</strong>ю,кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong> обеспеч<strong>и</strong>л крестьянам хорошую доплату.Через месяц после начала с<strong>в</strong>оей деятельност<strong>и</strong>Покро<strong>в</strong>ское то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>о <strong>в</strong>ступает <strong>в</strong> члены Гжатскогообщест<strong>в</strong>а потреб<strong>и</strong>телей. Осенью 1914 г. <strong>в</strong> Гжатском уездебыло <strong>в</strong>сего 11 кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>о<strong>в</strong>, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле 5 — кред<strong>и</strong>тныето<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>а. На 1 ян<strong>в</strong>аря 1919 г. <strong>в</strong> этом уезде уже 58кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>о<strong>в</strong>, то есть <strong>в</strong>ойна <strong>и</strong> ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я (друг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>,тяжелое эконом<strong>и</strong>ческое положен<strong>и</strong>е) заста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> крестьянобъед<strong>и</strong>няться, чтобы <strong>в</strong>ыж<strong>и</strong>ть эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>. И это я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ебыло с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>енно для <strong>в</strong>сех уездо<strong>в</strong> Смоленской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>,хотя <strong>и</strong> <strong>в</strong> разной степен<strong>и</strong>.Покро<strong>в</strong>ское то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>о способст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>алорасш<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> <strong>в</strong>олост<strong>и</strong> молочного ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отно<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а. Сделано193


это было ...через сепараторы. Дело <strong>в</strong> том, что молоко —продукт дел<strong>и</strong>катный <strong>и</strong> дл<strong>и</strong>тельному хранен<strong>и</strong>ю <strong>и</strong>транспорт<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ке не подлеж<strong>и</strong>т. Естест<strong>в</strong>енно, не <strong>и</strong>мея сбыта,крестьяне не у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>ают поголо<strong>в</strong>ье коро<strong>в</strong>. Еще <strong>в</strong> 1912 г. <strong>в</strong>пору борьбы за открыт<strong>и</strong>е кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>а кооператоры стал<strong>и</strong>снабжать крестьян сепараторам<strong>и</strong> для переработк<strong>и</strong> молока.Цены на <strong>и</strong>х сепараторы был<strong>и</strong>, как сейчас <strong>в</strong>ыражаются, «н<strong>и</strong>жерыночных», к тому же можно было <strong>в</strong>зять сепаратор <strong>в</strong> кред<strong>и</strong>т.К 1917 г. <strong>в</strong> М<strong>и</strong>хайло<strong>в</strong>ской <strong>в</strong>олост<strong>и</strong> трудно было найт<strong>и</strong> д<strong>в</strong>ор,где бы не было сепаратора. С<strong>и</strong>льно помогл<strong>и</strong> крестьянам эт<strong>и</strong>несложные маш<strong>и</strong>ны <strong>в</strong> голодные 1918—1920 гг. Сб<strong>и</strong><strong>в</strong>аямасло, крестьяне с <strong>в</strong>ыгодой для себя менял<strong>и</strong> его на рожь, что<strong>и</strong> спасало от голода. А <strong>в</strong> 1920 г. ушлые кооператорыобязал<strong>и</strong>сь поста<strong>в</strong>лять масло <strong>в</strong> Моск<strong>в</strong>у (<strong>и</strong> поста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>), за что<strong>и</strong> получ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> от со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> охранные с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>а нарогатый скот от рек<strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>.То<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>о с пер<strong>в</strong>ых дней с<strong>в</strong>оего сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>яначало с<strong>в</strong>оеобразную «механ<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю сельского хозяйст<strong>в</strong>а». С1915 г. начал работать прокатный пункт <strong>и</strong>з 13 кос<strong>и</strong>лок, 6конных грабель, 2 жаток, 2 д<strong>и</strong>ско<strong>в</strong>ых сеялок, 3 рандалей, 30плуго<strong>в</strong>, 3 окучн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong> 1 жмыходроб<strong>и</strong>лк<strong>и</strong>. Обращает на себя<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е не столько кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о, сколько разнообраз<strong>и</strong>етехн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> — 11 т<strong>и</strong>по<strong>в</strong> сельскохозяйст<strong>в</strong>енных маш<strong>и</strong>н <strong>и</strong> оруд<strong>и</strong>й.И заслуга прокатного пункта не только <strong>в</strong> том, что он подеше<strong>в</strong>ке оказы<strong>в</strong>ал помощь крестьянам <strong>в</strong> обработке <strong>и</strong> уборкеполей <strong>и</strong> луго<strong>в</strong>. Вероятно, <strong>в</strong>ажно <strong>и</strong> то, что То<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>опр<strong>и</strong>учало крестьян к маш<strong>и</strong>нам. Очень скоро крестьянепонял<strong>и</strong>, что <strong>и</strong>х труд может быть <strong>и</strong> более легк<strong>и</strong>м, <strong>и</strong> болеепро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тельным. Уже к 1917 г., как п<strong>и</strong>шет тот же Кутузо<strong>в</strong>,«<strong>в</strong> <strong>в</strong>ашем районе трудно найт<strong>и</strong> дере<strong>в</strong>ню, где бы не былокос<strong>и</strong>лк<strong>и</strong>, пруж<strong>и</strong>нной бороны, а то <strong>и</strong> жатк<strong>и</strong>». А <strong>в</strong> 1916 г.Пра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е То<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>а сумело дого<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ться с <strong>в</strong>оенным<strong>в</strong>едомст<strong>в</strong>ом <strong>и</strong> создать с<strong>в</strong>оеобразный солдатск<strong>и</strong>й уборочныймехан<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анный отряд. 20 солдат снабд<strong>и</strong>л<strong>и</strong> лошадьм<strong>и</strong>, 10кос<strong>и</strong>лкам<strong>и</strong> <strong>и</strong> жаткам<strong>и</strong> <strong>и</strong> напра<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong> на уборку луго<strong>в</strong> <strong>и</strong> хлебо<strong>в</strong>солдаток. Этот отряд помог не только крестьянам данной<strong>в</strong>олост<strong>и</strong>, но <strong>и</strong> мног<strong>и</strong>м дере<strong>в</strong>ням друг<strong>и</strong>х полостей. Это было <strong>и</strong>194


с<strong>в</strong>оеобразной аг<strong>и</strong>тац<strong>и</strong>ей за маш<strong>и</strong>нную уборку. В следующемгоду прокатный пункт получ<strong>и</strong>л уже зая<strong>в</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>з дальн<strong>и</strong>хдере<strong>в</strong>ень.Покро<strong>в</strong>ское То<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>о создало <strong>и</strong>зернооч<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>тельный пункт, что не только облегч<strong>и</strong>лотрудоемк<strong>и</strong>й процесс оч<strong>и</strong>стк<strong>и</strong> зерна, по, гла<strong>в</strong>ное, поз<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>лополуч<strong>и</strong>ть настоящее, ч<strong>и</strong>стое семенное зерно, а знач<strong>и</strong>т,у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ть его урожайность. Однако <strong>в</strong> целомзернооч<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>тельный пункт потребност<strong>и</strong> крестьян рег<strong>и</strong>она неудо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>орял, а кооператорам расш<strong>и</strong>р<strong>и</strong>ть пункт было трудно— про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о сельхозмаш<strong>и</strong>н <strong>в</strong> годы <strong>в</strong>ойны резкосократ<strong>и</strong>лось, <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>обрест<strong>и</strong> но<strong>в</strong>ые маш<strong>и</strong>ны было трудно <strong>и</strong>очень дорого. Но этот пункт дал толчок к распространен<strong>и</strong>юмаш<strong>и</strong>н сред<strong>и</strong> крестьян.В годы ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> гражданской <strong>в</strong>ойны работаТо<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>а (как, <strong>в</strong>прочем, <strong>и</strong> <strong>в</strong>сей кооперац<strong>и</strong><strong>и</strong>) былазатруднена. Общ<strong>и</strong>й эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й хаос <strong>в</strong>стране самым негат<strong>и</strong><strong>в</strong>ным образом сказался на <strong>в</strong>сей егохозяйст<strong>в</strong>енной деятельност<strong>и</strong>. Но <strong>в</strong>от что характерно, —<strong>и</strong>менно <strong>в</strong> это <strong>в</strong>ремя бурно растет ч<strong>и</strong>сло его члено<strong>в</strong>(пайщ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>) <strong>и</strong> кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о хозяйст<strong>в</strong>, которые он обслуж<strong>и</strong><strong>в</strong>ает.Так, на начало 1918 г. <strong>в</strong> Покро<strong>в</strong>ское то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>о <strong>в</strong>ход<strong>и</strong>лоуже 438 члено<strong>в</strong>. В 1918 г. <strong>в</strong>ступают еще 88 члено<strong>в</strong> — <strong>и</strong>тогоза м<strong>и</strong>нусом умерш<strong>и</strong>х (<strong>и</strong>х было 25) <strong>и</strong> уеха<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х ч<strong>и</strong>сло члено<strong>в</strong><strong>в</strong>озрастает к началу 1919 г. до 476 чел. За этот трудный 1918г. осно<strong>в</strong>ной кап<strong>и</strong>тал То<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>а <strong>в</strong>ырос почт<strong>и</strong> <strong>в</strong>д<strong>в</strong>ое (с6861 руб. до 11061 руб.), запасной кап<strong>и</strong>тал — более, чем<strong>в</strong>трое (с 930 до 3155 руб.). Вклады <strong>в</strong>ыросл<strong>и</strong> с 97 506 руб. до138 582 руб., займы населен<strong>и</strong>ю с 3831 до 67 478 руб., т. е. <strong>в</strong>19 раз. То<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>о опер<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ало <strong>в</strong> 1918 г. суммой <strong>в</strong> 404940 руб. Даже с учетом <strong>и</strong>нфляц<strong>и</strong><strong>и</strong> рост операц<strong>и</strong>йзнач<strong>и</strong>тельный. Но это ф<strong>и</strong>нансо<strong>в</strong>ая сторона дела, что жекасается хозяйст<strong>в</strong>енной стороны, <strong>в</strong> частност<strong>и</strong>, торго<strong>в</strong>озакупочнойдеятельност<strong>и</strong>, то она <strong>в</strong>ыглядела <strong>в</strong> то <strong>в</strong>ремя<strong>и</strong>наче. Отчет за 1917 г. констат<strong>и</strong>рует: «Расположен<strong>и</strong>еТо<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>а по л<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>и</strong> Александро<strong>в</strong>ской железной дорог<strong>и</strong>как фронто<strong>в</strong>ой, закрыт<strong>и</strong>е пере<strong>в</strong>озк<strong>и</strong> грузо<strong>в</strong> то <strong>в</strong> одном, то <strong>в</strong>195


другом напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong>, запрещен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>озок <strong>и</strong> отпра<strong>в</strong>окто<strong>в</strong>аро<strong>в</strong> многоч<strong>и</strong>сленным<strong>и</strong> Ком<strong>и</strong>тетам<strong>и</strong> <strong>и</strong> орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>часто л<strong>и</strong>шало <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> получ<strong>и</strong>ть нужный то<strong>в</strong>ар,заста<strong>в</strong>ляя ждать закупленное месяцам<strong>и</strong>, держать бесполезнозатраченным<strong>и</strong> крупные суммы денег, а <strong>и</strong>ногда <strong>и</strong> отказы<strong>в</strong>аясьот получен<strong>и</strong>я то<strong>в</strong>аро<strong>в</strong>». Исходя <strong>и</strong>з с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong>, То<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>оакт<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ало операц<strong>и</strong><strong>и</strong> на местном рынке, закупая (азатем перепрода<strong>в</strong>ая <strong>в</strong> друг<strong>и</strong>е рег<strong>и</strong>оны) молоко <strong>и</strong>молокопродукты, а также льнопродукц<strong>и</strong>ю. В 1918 г. он<strong>и</strong>куп<strong>и</strong>л<strong>и</strong> молока на 40 396 руб., продал<strong>и</strong> крестьянского льна <strong>и</strong>семян на 317 220 руб. Но «дебет с кред<strong>и</strong>том» с<strong>в</strong>ел<strong>и</strong> с трудом,получ<strong>и</strong><strong>в</strong> <strong>в</strong> этом году пр<strong>и</strong>быль <strong>в</strong>сего <strong>в</strong> 70 529 руб. Затосп<strong>и</strong>санные потер<strong>и</strong> соста<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong> 245 413 руб. Разумнораспоряд<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь кооператоры запасным кап<strong>и</strong>талом. В<strong>и</strong>дя, чтонормальная торго<strong>в</strong>о-закупочная деятельность практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>не<strong>в</strong>озможна, он<strong>и</strong> <strong>в</strong>лож<strong>и</strong>л<strong>и</strong> средст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> то, что мы сегодняназы<strong>в</strong>аем «соцкультбытом». В 1918 г. был построенкооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ный лазарет, создана б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>отека, началосьстро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о «Народного дома», про<strong>в</strong>едена телеграфнаял<strong>и</strong>н<strong>и</strong>я, 525 руб. <strong>и</strong>страчено на текущ<strong>и</strong>е культурнопрос<strong>в</strong>ет<strong>и</strong>тельныедел<strong>и</strong>, <strong>и</strong> 1 900 руб. пошл<strong>и</strong> <strong>в</strong> стро<strong>и</strong>тельныйфонд «К<strong>и</strong>нематограф». Естест<strong>в</strong>енно, подобного родадеятельность знач<strong>и</strong>тельно подн<strong>и</strong>мала а<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>теткооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ного То<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>а <strong>в</strong> глазах крестьян. ВедьНародный дом (Дом культуры по со<strong>в</strong>ременнойтерм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong><strong>и</strong>), лазарет, б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>отека, телеграф <strong>и</strong> прочееслуж<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>сем. Это была дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельная забота о народныхнуждах.Пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческая с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>я ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онных лет с<strong>и</strong>льносказы<strong>в</strong>алась на хозяйст<strong>в</strong>енной деятельност<strong>и</strong> кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>а.Так, заказы <strong>в</strong>оенного <strong>в</strong>едомст<strong>в</strong>а был<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыполнены не болеечем на 85%. Одной <strong>и</strong>з гла<strong>в</strong>ных пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>н неуспеха <strong>в</strong> загото<strong>в</strong>кесена <strong>в</strong> 1917 г, кооператоры назы<strong>в</strong>ают следующую: «...<strong>в</strong> это<strong>в</strong>ремя поя<strong>в</strong><strong>и</strong>лась больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стская аг<strong>и</strong>тац<strong>и</strong>я, ос<strong>в</strong>еща<strong>в</strong>шая<strong>в</strong>сякую орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анную работу на арм<strong>и</strong>ю какконтрре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онную, ненужную <strong>и</strong> даже <strong>в</strong>редную <strong>и</strong>нтересамрабоч<strong>и</strong>х <strong>и</strong> крестьян».196


Самой пр<strong>и</strong>быльной операц<strong>и</strong>ей, бук<strong>в</strong>ально спаса<strong>в</strong>шейТо<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>о <strong>в</strong> тяжелые годы гражданской <strong>в</strong>ойны, былазагото<strong>в</strong>ка льна. По сут<strong>и</strong>, большая часть пр<strong>и</strong>был<strong>и</strong> былаполучена за счет этой деятельност<strong>и</strong>. В общем, кооператоры<strong>в</strong>едут г<strong>и</strong>бкую эконом<strong>и</strong>ческую деятельность, он<strong>и</strong>м<strong>и</strong>м<strong>и</strong>кр<strong>и</strong>руют <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>спосабл<strong>и</strong><strong>в</strong>аются к любым, даже самымнеблагопр<strong>и</strong>ятным, усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ям. Он<strong>и</strong> очень чутко ощущаютс<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ю, <strong>и</strong> даже будущее прогноз<strong>и</strong>руют достаточно точно.В частност<strong>и</strong>, гжатск<strong>и</strong>е кооператоры, прогноз<strong>и</strong>руянапра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е эконом<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я на бл<strong>и</strong>жайшеебудущее, <strong>в</strong> начале 1920 г. указы<strong>в</strong>ают: «Эконом<strong>и</strong>ческое <strong>и</strong>географ<strong>и</strong>ческое положен<strong>и</strong>е го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>т за то, что благополуч<strong>и</strong>енашего сельского хозяйст<strong>в</strong>а кроется <strong>в</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>и</strong> молочногоскота. Н<strong>и</strong>зменная местность, об<strong>и</strong>л<strong>и</strong>е <strong>в</strong>лаг<strong>и</strong>, <strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шек грубыхкормо<strong>в</strong>, бл<strong>и</strong>зость столь громадного рынка сбыта как Моск<strong>в</strong>а,<strong>в</strong>се это дает осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е думать, что будущее нашего уездаза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>т от молочной коро<strong>в</strong>ы. Зная же, что до самогопоследнего <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> <strong>и</strong>з Гжатского уезда <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>оз<strong>и</strong>лосьскупщ<strong>и</strong>кам<strong>и</strong> до 2 млн пудо<strong>в</strong> сена, мы можем быть у<strong>в</strong>ерены,что раз<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е <strong>в</strong> нашем уезде про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тельного скота<strong>и</strong>меет под собой т<strong>в</strong>ердую поч<strong>в</strong>у». Уже летом 1919 г.кооператоры нач<strong>и</strong>нают операц<strong>и</strong><strong>и</strong> с молоком. За <strong>в</strong>торуюполо<strong>в</strong><strong>и</strong>ну 1919 г. <strong>в</strong> уезде откры<strong>в</strong>ается 8 «молочных пункто<strong>в</strong>»(точнее молокопр<strong>и</strong>емных пункто<strong>в</strong>) <strong>и</strong> было закуплено унаселен<strong>и</strong>я 4 тыс. пудо<strong>в</strong> молока. 1 <strong>и</strong>юля откры<strong>в</strong>ают с<strong>в</strong>оймолокопр<strong>и</strong>емный пункт <strong>и</strong> покро<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>е кооператоры. Молокосда<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> 507 крестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> уезда, <strong>в</strong>ладе<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х 960коро<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>. Но зр<strong>и</strong>мую пр<strong>и</strong>быль удалось получ<strong>и</strong>ть толькочерез год. Но, как уже отмечалось <strong>в</strong>ыше, благодаря продажемолока <strong>в</strong> Моск<strong>в</strong>е, кооператоры сумел<strong>и</strong> получ<strong>и</strong>тьс<strong>в</strong>оеобразную <strong>и</strong>ндульгенц<strong>и</strong>ю от со<strong>в</strong>етского государст<strong>в</strong>а нас<strong>в</strong>ой скот.Ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я, естест<strong>в</strong>енно <strong>и</strong>змен<strong>и</strong>ла <strong>в</strong>есьпс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й кл<strong>и</strong>мат, ухудш<strong>и</strong>ла <strong>и</strong>отношен<strong>и</strong>е к кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ам <strong>в</strong>ообще. В ряде уездо<strong>в</strong>Смоленской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> прошл<strong>и</strong> погромы кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ныхла<strong>в</strong>ок <strong>и</strong> складо<strong>в</strong> (Сыче<strong>в</strong>ка, Дорогобуж <strong>и</strong> др.). Люд<strong>и</strong> <strong>и</strong>скал<strong>и</strong>197


<strong>в</strong><strong>и</strong>но<strong>в</strong>ных <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оем тяжелом матер<strong>и</strong>альном положен<strong>и</strong><strong>и</strong>.Настороженно, а часто <strong>и</strong> <strong>в</strong>раждебно, относ<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь ккооперац<strong>и</strong><strong>и</strong> но<strong>в</strong>ые <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Это коснулось <strong>и</strong> гжатск<strong>и</strong>хкооператоро<strong>в</strong>, пра<strong>в</strong>да, больше тех, кто работал <strong>в</strong> самомГжатске. Отчет за 1917 г. с горечью констат<strong>и</strong>рует:«Беззастенч<strong>и</strong><strong>в</strong>ая тра<strong>в</strong>ля <strong>и</strong> я<strong>в</strong>ная про<strong>в</strong>окац<strong>и</strong>онная работа поотношен<strong>и</strong>ю к союзу (кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>о<strong>в</strong>) <strong>и</strong> его работн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>,ск<strong>в</strong>ерно сказы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь па моральной стороне <strong>и</strong> с<strong>и</strong>льнопон<strong>и</strong>жал<strong>и</strong> продукт<strong>и</strong><strong>в</strong>ность труда, ...ант<strong>и</strong>кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>наяаг<strong>и</strong>тац<strong>и</strong>я сред<strong>и</strong> масс создала немало <strong>и</strong>нц<strong>и</strong>денто<strong>в</strong> <strong>и</strong>недоразумен<strong>и</strong>й, что сплошь <strong>и</strong> рядом тормоз<strong>и</strong>ло деятельностьПра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я». Кооператоры <strong>и</strong> <strong>в</strong> сфере пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> показал<strong>и</strong><strong>в</strong>ел<strong>и</strong>колепную способность к м<strong>и</strong>м<strong>и</strong>кр<strong>и</strong><strong>и</strong>. В конце декабря1918 г., отмечая, «что <strong>в</strong> местной печат<strong>и</strong> <strong>и</strong>дут нападк<strong>и</strong> накооперац<strong>и</strong>ю», он<strong>и</strong> реш<strong>и</strong>ло н<strong>и</strong>как на это оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ально нереаг<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать, а продолжать работать («Собака лает, <strong>в</strong>етернос<strong>и</strong>т, а кара<strong>в</strong>ан <strong>и</strong>дет» — глас<strong>и</strong>т <strong>в</strong>осточная мудрость).Чтобы не дразн<strong>и</strong>ть <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, реш<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>збегать обострен<strong>и</strong>яотношен<strong>и</strong>й с местной со<strong>в</strong>етской <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю, строго <strong>в</strong>ыполнятьдекреты <strong>и</strong> распоряжен<strong>и</strong>я, касающ<strong>и</strong>еся кооперац<strong>и</strong><strong>и</strong>,центральной, а также местной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Более того,кооператоры стал<strong>и</strong> <strong>и</strong>зб<strong>и</strong>рать <strong>в</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> руко<strong>в</strong>одящ<strong>и</strong>е органыместных со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>х руко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телей. В Гжатске <strong>и</strong>зб<strong>и</strong>рал<strong>и</strong>Рем<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>а, Рад<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>на <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>х. Такая г<strong>и</strong>бкая пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка <strong>и</strong>помогла кооператорам <strong>в</strong>ыстоять <strong>в</strong> эт<strong>и</strong> трудные годы. Однакопокро<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>е кооператоры от этого недо<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>я страдал<strong>и</strong>меньше — он<strong>и</strong> был<strong>и</strong> дальше от <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> бл<strong>и</strong>же к крестьянам,к тому же он<strong>и</strong> уже успел<strong>и</strong> много сделать для н<strong>и</strong>х. И этота<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>тет как бы уменьшал удары судьбы.Недо<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>е к кооперац<strong>и</strong><strong>и</strong> со стороны <strong>в</strong>ластейотражалось не столько на кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ах, сколько накрестьянах. В конце 1918 г. гжатск<strong>и</strong>е кооператоры закуп<strong>и</strong>л<strong>и</strong>20 тыс. штук кос, 10 тыс. пудо<strong>в</strong> льняного семен<strong>и</strong>, 8 <strong>в</strong>агоно<strong>в</strong>семян <strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong>. Но денег для оплаты у н<strong>и</strong>х не х<strong>в</strong>ат<strong>и</strong>ло. Тогдаон<strong>и</strong> обрат<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> Отдел народного хозяйст<strong>в</strong>а ГжатскогоСо<strong>в</strong>депа за кред<strong>и</strong>том <strong>в</strong> 3 млн руб. для оплаты эт<strong>и</strong>х то<strong>в</strong>аро<strong>в</strong>.Со<strong>в</strong>деп отказал. Пра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е Гжатского союза кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>о<strong>в</strong> <strong>в</strong>198


начале 1919 г. с горечью констат<strong>и</strong>рует: «Сч<strong>и</strong>таем, что Вашотказ от дач<strong>и</strong> полож<strong>и</strong>тельного заключен<strong>и</strong>я... ударяетгла<strong>в</strong>ным образом по <strong>и</strong>нтересам населен<strong>и</strong>я, а не учрежден<strong>и</strong>я <strong>в</strong>л<strong>и</strong>це отдельного соста<strong>в</strong>а».В годы гражданской <strong>в</strong>ойны То<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>у удалось нетолько сохран<strong>и</strong>ть, но даже пр<strong>и</strong>умнож<strong>и</strong>ть с<strong>в</strong>ое достоян<strong>и</strong>е. Вконце 1918 г. кооператоры <strong>в</strong>ладел<strong>и</strong> д<strong>в</strong>умя дере<strong>в</strong>янным<strong>и</strong>домам<strong>и</strong> с над<strong>в</strong>орным<strong>и</strong> постройкам<strong>и</strong>, каменным амбаром,д<strong>в</strong>умя дере<strong>в</strong>янным<strong>и</strong> сараям<strong>и</strong> — это нед<strong>в</strong><strong>и</strong>ж<strong>и</strong>мость. Но былоеще 10 кос<strong>и</strong>лок, 4 конных грабель, 3 жатк<strong>и</strong>, 3 парных плуга,21 плуг разл<strong>и</strong>чных конструкц<strong>и</strong>й, 3 пруж<strong>и</strong>нных бороны, 1жатка, 2 окучн<strong>и</strong>ка, <strong>в</strong>еялка-сорт<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ка, несколько больш<strong>и</strong>х<strong>в</strong>есо<strong>в</strong>. И <strong>в</strong> это <strong>в</strong>ремя продолжал<strong>и</strong> стро<strong>и</strong>ть но<strong>в</strong>ое здан<strong>и</strong>е дляПра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я. На конец 1920 г. <strong>в</strong>се <strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>о оцен<strong>и</strong><strong>в</strong>алось <strong>в</strong>231 870 руб.С начала 1918 г. со<strong>в</strong>етское государст<strong>в</strong>о реш<strong>и</strong>лоустано<strong>в</strong><strong>и</strong>ть с<strong>в</strong>ой контроль (пока эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й) над<strong>в</strong>ольным<strong>и</strong> кооператорам<strong>и</strong>. На Смоленщ<strong>и</strong>не нач<strong>и</strong>наютсозда<strong>в</strong>аться губернск<strong>и</strong>е объед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>я разл<strong>и</strong>чных т<strong>и</strong>по<strong>в</strong>кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>о<strong>в</strong>, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong> «Смоленск<strong>и</strong>й Союз Кред<strong>и</strong>тных<strong>и</strong> Ссудно-сберегательных То<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>». К осен<strong>и</strong> 1918 г. <strong>в</strong>этом объед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong><strong>и</strong> было уже 67 кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>о<strong>в</strong>, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong>Покро<strong>в</strong>ское кред<strong>и</strong>тное то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>о. 8 мая общее собран<strong>и</strong>еТо<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>а пр<strong>и</strong>няло решен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ступ<strong>и</strong>ть <strong>в</strong> губернскоекооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ное объед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>е. Это решен<strong>и</strong>е былопрод<strong>и</strong>кто<strong>в</strong>ано скорее <strong>в</strong>сего <strong>в</strong>озможностью получен<strong>и</strong>ядеше<strong>в</strong>ого кред<strong>и</strong>та. Бук<strong>в</strong>ально <strong>в</strong> день пр<strong>и</strong>ема <strong>в</strong> Смоленск<strong>и</strong>йСоюз (14 сентября) То<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>о получ<strong>и</strong>ло кред<strong>и</strong>т <strong>в</strong> 35 тыс.рублей, а через год еще 40 тыс. руб. Но <strong>в</strong>хожден<strong>и</strong>е <strong>в</strong>губернск<strong>и</strong>й союз мало отраз<strong>и</strong>лось на деятельност<strong>и</strong>То<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>а.Но Покро<strong>в</strong>ское сельскохозяйст<strong>в</strong>енное (а <strong>в</strong>началекред<strong>и</strong>тное) то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>о раздел<strong>и</strong>ло судьбу крестьянскойкооперац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Прекращен<strong>и</strong>е его деятельност<strong>и</strong> было <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>аноне разорен<strong>и</strong>ем, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> непра<strong>в</strong><strong>и</strong>льной деятельностью, а былоследст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> государст<strong>в</strong>а. Тогдашнему со<strong>в</strong>етскомуруко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>у нужны был<strong>и</strong> друг<strong>и</strong>е кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ы —199


послушные <strong>и</strong> абсолютно за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мые. Массо<strong>в</strong>аяколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я, к кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ному д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ю не <strong>и</strong>меющаян<strong>и</strong>какого отношен<strong>и</strong>я, разруш<strong>и</strong>ла старые кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ы.Пр<strong>и</strong>чем, старая кооперац<strong>и</strong>я <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>алась даже как база,как предпосылка для но<strong>в</strong>ого «кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ного» колхозногод<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я. Да, крестьянам <strong>и</strong>дея кооперац<strong>и</strong><strong>и</strong> была понятна <strong>и</strong>бл<strong>и</strong>зка. Кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ы он<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>нял<strong>и</strong> да<strong>в</strong>но, но настоящ<strong>и</strong>е,работающ<strong>и</strong>е для н<strong>и</strong>х <strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>х <strong>и</strong>нтересах. Колхоз <strong>и</strong>значально непредста<strong>в</strong>лялся <strong>и</strong>м кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ом.Истор<strong>и</strong>я стано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я Покро<strong>в</strong>скогото<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>а — это с<strong>в</strong>оеобразная модель раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>янастоящей кооперац<strong>и</strong><strong>и</strong>, кооперац<strong>и</strong><strong>и</strong> сн<strong>и</strong>зу. Такая кооперац<strong>и</strong>ядейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно обеспеч<strong>и</strong><strong>в</strong>ала прогресс. И пра<strong>в</strong> был Лен<strong>и</strong>н,делая ста<strong>в</strong>ку на кооперац<strong>и</strong>ю, но не нас<strong>и</strong>льст<strong>в</strong>енную <strong>и</strong>за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мую, а на с<strong>в</strong>ободную <strong>и</strong> естест<strong>в</strong>енную. Нэпо<strong>в</strong>скаякооперац<strong>и</strong>я раз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>алась <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях относ<strong>и</strong>тельной с<strong>в</strong>ободы,<strong>и</strong> это обеспеч<strong>и</strong>ло ей расц<strong>в</strong>ет. Безусло<strong>в</strong>но, коопер<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>екрестьян было <strong>в</strong>озможно <strong>и</strong> необход<strong>и</strong>мо, но так<strong>и</strong>м<strong>и</strong>кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ам<strong>и</strong> как Покро<strong>в</strong>ское сельскохозяйст<strong>в</strong>енноето<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>о. Но это была «другая кооперац<strong>и</strong>я».Стал<strong>и</strong>нскому же руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>у нужна была с<strong>в</strong>оя, за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мая <strong>и</strong>послушная псе<strong>в</strong>докооперац<strong>и</strong>я. Мы получ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> колхозы. Ноопять парадокс, насмешка <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>. В районе дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>яПокро<strong>в</strong>ского то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>а <strong>в</strong> 1930 г. создается знамен<strong>и</strong>тый <strong>в</strong>с<strong>в</strong>ое <strong>в</strong>ремя колхоз <strong>и</strong>м. Рад<strong>и</strong>ще<strong>в</strong>а, тоже проц<strong>в</strong>етающее <strong>в</strong>течен<strong>и</strong>е более 30 лет (50—80-е гг.) хозяйст<strong>в</strong>о. А может,старые кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ные корн<strong>и</strong> помогл<strong>и</strong>?200


С. В. Карпенко«ОДНА ГУБЕРНИЯ НЕ ОДОЛЕЕТ ВСЮ РОССИЮ»:ВОСПРИЯТИЕ ВЛАСТИ ВРАНГЕЛЯКРЕСТЬЯНСТВОМ ТАВРИИ (1920 г.)Вза<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> генеральск<strong>и</strong>хд<strong>и</strong>ктатур <strong>в</strong>о <strong>в</strong>ремя Гражданской <strong>в</strong>ойны — проблема<strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельной сложност<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>ажност<strong>и</strong>. Сложность еепро<strong>и</strong>стекает прежде <strong>в</strong>сего <strong>и</strong>з оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дного ужеобстоятельст<strong>в</strong>а: <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> белог<strong>в</strong>ардейскогопро<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>я — немног<strong>и</strong>е сохран<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся документы <strong>и</strong>газеты, а особенно обш<strong>и</strong>рная мемуарная л<strong>и</strong>тература —обстоятельно ос<strong>в</strong>ещают замыслы <strong>и</strong> реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю аграрнокрестьянскойпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> белых пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>, однако<strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>е крестьянст<strong>в</strong>ом белых <strong>в</strong>ластей раскры<strong>в</strong>аюткрайне скупо <strong>и</strong> <strong>и</strong>скаженно.Изучен<strong>и</strong>е отношен<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а к белым <strong>в</strong>ластямна осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> эт<strong>и</strong>х <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, <strong>в</strong>полне уже ста<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хтрад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онным<strong>и</strong>, помогает, конечно, соста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть общеепредста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е о колебан<strong>и</strong>ях пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х настроен<strong>и</strong>йсельского населен<strong>и</strong>я, однако не поз<strong>в</strong>оляет услышатьподл<strong>и</strong>нное многоголосье «гласа народа», <strong>в</strong>н<strong>и</strong>кнуть <strong>в</strong>прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong><strong>в</strong>ые чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> думы крестьян. Особеннопоказательны <strong>в</strong> этом плане со<strong>в</strong>ременные работы, а<strong>в</strong>торыкоторых пытаются ос<strong>в</strong>ет<strong>и</strong>ть отношен<strong>и</strong>е крестьянст<strong>в</strong>а каграрной реформе генерала П. Н. Врангеля <strong>и</strong> к самой его<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> 1 .Между тем, <strong>в</strong> распоряжен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателейнаход<strong>и</strong>тся масс<strong>и</strong><strong>в</strong> документо<strong>в</strong>, которые поз<strong>в</strong>оляют«услышать» подл<strong>и</strong>нные голоса крестьян, «подслушать» <strong>и</strong>х<strong>в</strong>полне откро<strong>в</strong>енные реч<strong>и</strong>. Такой откро<strong>в</strong>енностью «муж<strong>и</strong>к<strong>и</strong>»на протяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>еко<strong>в</strong> крайне редко удоста<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>и</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>хпомещ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, <strong>и</strong> предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телей многообразных местных<strong>в</strong>ластей, <strong>и</strong> «<strong>и</strong>х благород<strong>и</strong>е<strong>в</strong>» с погонам<strong>и</strong>, <strong>в</strong>ключая оф<strong>и</strong>церо<strong>в</strong>белых <strong>в</strong>ойск. Документы эт<strong>и</strong> — раз<strong>в</strong>едс<strong>в</strong>одк<strong>и</strong> штабо<strong>в</strong>


Красной арм<strong>и</strong><strong>и</strong>. О спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ке этого ун<strong>и</strong>кального <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ка,о методах его <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>едческого анал<strong>и</strong>за, о его<strong>в</strong>озможностях <strong>и</strong>менно <strong>в</strong> плане <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>я крестьянск<strong>и</strong>хумонастроен<strong>и</strong>й уже п<strong>и</strong>салось <strong>в</strong> отечест<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческойл<strong>и</strong>тературе <strong>в</strong> конце 1980-х гг. 2 .Раз<strong>в</strong>едс<strong>в</strong>одк<strong>и</strong> — гла<strong>в</strong>ный <strong>и</strong> самый массо<strong>в</strong>ый <strong>в</strong><strong>и</strong>ддокументац<strong>и</strong><strong>и</strong>, рожда<strong>в</strong>шейся <strong>в</strong> раз<strong>в</strong>едорганах РККА. В н<strong>и</strong>х<strong>в</strong>ключал<strong>и</strong>сь <strong>и</strong>ме<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ажное значен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> про<strong>в</strong>еренные надосто<strong>в</strong>ерность с<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я о <strong>в</strong>ойсках <strong>и</strong> тыле прот<strong>и</strong><strong>в</strong>н<strong>и</strong>ка,добытые <strong>в</strong>ойско<strong>в</strong>ой раз<strong>в</strong>едкой <strong>и</strong> агентурой. Для <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>якрестьянск<strong>и</strong>х умонастроен<strong>и</strong>й <strong>и</strong> отношен<strong>и</strong>я местногонаселен<strong>и</strong>я к <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> белых особенно <strong>в</strong>ажна пер<strong>в</strong><strong>и</strong>чнаяраз<strong>в</strong>еды<strong>в</strong>ательная документац<strong>и</strong>я штабо<strong>в</strong> д<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>й. Это —показан<strong>и</strong>я пленных <strong>и</strong> перебежч<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, прежде <strong>в</strong>сего солдат,моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анных белым<strong>и</strong> <strong>в</strong> данной местност<strong>и</strong>; сообщен<strong>и</strong>якрестьян, по разным пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>нам перешедш<strong>и</strong>х л<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ю фронта;рапорты агенто<strong>в</strong>, прошедш<strong>и</strong>х, обычно под <strong>в</strong><strong>и</strong>дом крестьянже, по заданному маршруту, через несколько сел, <strong>и</strong>«запросто», «по-с<strong>в</strong>ойск<strong>и</strong>» обща<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся с местнымнаселен<strong>и</strong>ем. Именно <strong>в</strong> эт<strong>и</strong>х опросных л<strong>и</strong>стах, донесен<strong>и</strong>ях <strong>и</strong>рапортах, рукоп<strong>и</strong>сных <strong>и</strong> маш<strong>и</strong>ноп<strong>и</strong>сных, содержатсяс<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я об отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянского населен<strong>и</strong>я,прож<strong>и</strong><strong>в</strong>ающего <strong>в</strong> бл<strong>и</strong>жнем <strong>и</strong> дальнем тылу белых, кпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ке белых <strong>в</strong>ождей <strong>и</strong> к н<strong>и</strong>м сам<strong>и</strong>м. Именно <strong>в</strong> н<strong>и</strong>х,пом<strong>и</strong>мо общ<strong>и</strong>х, оценочных с<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>й, остал<strong>и</strong>сьзаф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анным<strong>и</strong> подл<strong>и</strong>нные <strong>в</strong>ысказы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я отдельныхкрестьян, решен<strong>и</strong>я сельск<strong>и</strong>х сходо<strong>в</strong> насчет белой <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> еедейст<strong>в</strong><strong>и</strong>й, «общест<strong>в</strong>енное мнен<strong>и</strong>е» одного <strong>и</strong>л<strong>и</strong> нескольк<strong>и</strong>хсел. Эт<strong>и</strong> <strong>в</strong>ысказы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> мнен<strong>и</strong>я — разного «д<strong>и</strong>апазона»: отметк<strong>и</strong>х наблюден<strong>и</strong>й <strong>и</strong> обобщающ<strong>и</strong>х «рассужден<strong>и</strong>е<strong>в</strong>» докр<strong>и</strong>ка душ<strong>и</strong> <strong>и</strong> злой руган<strong>и</strong>.Ежедне<strong>в</strong>ные раз<strong>в</strong>едс<strong>в</strong>одк<strong>и</strong>, соста<strong>в</strong>ленные <strong>в</strong> штабахд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>й, отпра<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> штабы арм<strong>и</strong>й, где содержащ<strong>и</strong>еся <strong>в</strong>н<strong>и</strong>х с<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я <strong>и</strong>зучал<strong>и</strong>сь <strong>и</strong> про<strong>в</strong>ерял<strong>и</strong>сь на досто<strong>в</strong>ерностьпутем сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>я с данным<strong>и</strong> <strong>в</strong>ойско<strong>в</strong>ой <strong>и</strong> агентурнойраз<strong>в</strong>едк<strong>и</strong>, содержа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ся <strong>в</strong> раз<strong>в</strong>едс<strong>в</strong>одках друг<strong>и</strong>х д<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>й,а также соседн<strong>и</strong>х арм<strong>и</strong>й. В <strong>и</strong>тоге этой работы самые <strong>в</strong>ажные202


<strong>и</strong> досто<strong>в</strong>ерные с<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ключал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> ежедне<strong>в</strong>ныераз<strong>в</strong>едс<strong>в</strong>одк<strong>и</strong> штаба арм<strong>и</strong><strong>и</strong>, которые затем рассылал<strong>и</strong>сь под<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ям <strong>и</strong> отпра<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> штаб фронта. Пр<strong>и</strong> этом сред<strong>и</strong>разнообразных с<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>й о тыле прот<strong>и</strong><strong>в</strong>н<strong>и</strong>ка раз<strong>в</strong>едч<strong>и</strong>к<strong>и</strong>анал<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>особое значен<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>да<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>мнастроен<strong>и</strong>ям населен<strong>и</strong>я, <strong>и</strong>бо быстро убед<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> том, что <strong>в</strong>гражданской <strong>в</strong>ойне это <strong>и</strong>меет решающее значен<strong>и</strong>е.Раз<strong>в</strong>едс<strong>в</strong>одк<strong>и</strong> штабо<strong>в</strong> д<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>й <strong>и</strong> арм<strong>и</strong>й Юго-Западного, Ка<strong>в</strong>казского <strong>и</strong> Южного фронто<strong>в</strong> за апрель—ноябрь 1920 г. сохран<strong>и</strong>л<strong>и</strong> немало <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong><strong>и</strong>, поз<strong>в</strong>оляющейболее <strong>и</strong>л<strong>и</strong> менее точно суд<strong>и</strong>ть о том, как крестьянст<strong>в</strong>оТа<strong>в</strong>р<strong>и</strong><strong>и</strong> (Та<strong>в</strong>р<strong>и</strong>ческой губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>, состоя<strong>в</strong>шей <strong>и</strong>з Се<strong>в</strong>ернойТа<strong>в</strong>р<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> Крыма), занятой Русской арм<strong>и</strong>ей генералаВрангеля, <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мало последнего белого д<strong>и</strong>ктатора, какоцен<strong>и</strong><strong>в</strong>ало его <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, какого будущего желало <strong>и</strong> этой <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong><strong>и</strong> самому генералу.11 апреля, спустя уже пять дней после назначен<strong>и</strong>яВрангеля гла<strong>в</strong>комом ВСЮР, аэропланы белых начал<strong>и</strong>разбрасы<strong>в</strong>ать над поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong> тылу частей 13-арм<strong>и</strong><strong>и</strong>,облож<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х крымск<strong>и</strong>е перешейк<strong>и</strong>, <strong>в</strong>место бомбпрокламац<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>и</strong>з<strong>в</strong>еща<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е, что «Ден<strong>и</strong>к<strong>и</strong>н уехал за гран<strong>и</strong>цу»<strong>и</strong> «скоро будет <strong>и</strong>здан пр<strong>и</strong>каз о распределен<strong>и</strong><strong>и</strong> земл<strong>и</strong>» 3 .Хорошо ос<strong>в</strong>едомленный благодаря с<strong>в</strong>оей раз<strong>в</strong>едке онастроен<strong>и</strong>ях крестьян, Врангель рассч<strong>и</strong>тал точно. Весной1920 г. сред<strong>и</strong> заж<strong>и</strong>точного крестьянст<strong>в</strong>а юга Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>Укра<strong>и</strong>ны облегчен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> радость по случаю <strong>и</strong>згнан<strong>и</strong>яден<strong>и</strong>к<strong>и</strong>нской «Грабь-арм<strong>и</strong><strong>и</strong>» быстро смен<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сьнедо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>ом больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> коммуной,продраз<strong>в</strong>ерсткой, рек<strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> <strong>и</strong> по<strong>в</strong><strong>и</strong>нностям<strong>и</strong> <strong>в</strong> пользуКрасной арм<strong>и</strong><strong>и</strong>. В Се<strong>в</strong>ерной Та<strong>в</strong>р<strong>и</strong><strong>и</strong>, как <strong>и</strong> <strong>в</strong> соседн<strong>и</strong>хХерсонской <strong>и</strong> Екатер<strong>и</strong>носла<strong>в</strong>ской губерн<strong>и</strong>ях, массо<strong>в</strong>ыйхарактер пр<strong>и</strong>нял<strong>и</strong> отказ сда<strong>в</strong>ать хлеб по продраз<strong>в</strong>ерстке <strong>и</strong><strong>в</strong>ыполнять по<strong>в</strong><strong>и</strong>нност<strong>и</strong>, частым<strong>и</strong> стал<strong>и</strong> случа<strong>и</strong> порч<strong>и</strong>железных дорог <strong>и</strong> телеграфно-телефонной с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong>,акт<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алось ант<strong>и</strong>больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стское по<strong>в</strong>станческоед<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е. В этой с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong> белая пропаганда <strong>и</strong>мела успех:крестьяне стал<strong>и</strong> ждать арм<strong>и</strong>ю Врангеля как203


«<strong>и</strong>зба<strong>в</strong><strong>и</strong>тельн<strong>и</strong>цу» от больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong> продраз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong>-«граб<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>к<strong>и</strong>» 4 .Обнародо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е «пр<strong>и</strong>каза о земле» от 25 мая (7 <strong>и</strong>юня)Врангель намеренно пр<strong>и</strong>уроч<strong>и</strong>л к началу наступлен<strong>и</strong>яРусской арм<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> Се<strong>в</strong>ерную Та<strong>в</strong>р<strong>и</strong>ю. Земельная реформастала пропаганд<strong>и</strong>стск<strong>и</strong>м лозунгом наступлен<strong>и</strong>я: дескать,арм<strong>и</strong>я «несет крестьянам землю на штыках». Зан<strong>и</strong>мая села,оф<strong>и</strong>церы ус<strong>и</strong>ленно аг<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong> со<strong>в</strong>хозо<strong>в</strong>, коммун <strong>и</strong>продраз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong>, сул<strong>и</strong>л<strong>и</strong> крестьянам землю, с<strong>в</strong>ободуторго<strong>в</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong> «м<strong>и</strong>рный труд под защ<strong>и</strong>той Русской арм<strong>и</strong><strong>и</strong>» 5 .Во <strong>в</strong>ремя <strong>в</strong>ыхода Русской арм<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>з Крыма л<strong>и</strong>шьбольше<strong>в</strong><strong>и</strong>стск<strong>и</strong> настроенная молодежь <strong>и</strong>з ч<strong>и</strong>сла бедноты<strong>в</strong>стрет<strong>и</strong>ла «ос<strong>в</strong>обод<strong>и</strong>телей» <strong>в</strong>раждебно. Мног<strong>и</strong>е боял<strong>и</strong>сьмест<strong>и</strong> за участ<strong>и</strong>е <strong>в</strong> прошлогодн<strong>и</strong>х <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>ях прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ден<strong>и</strong>к<strong>и</strong>нце<strong>в</strong>, некоторые ушл<strong>и</strong> с Красной арм<strong>и</strong>ей. Осно<strong>в</strong>наяже масса крестьян отнеслась к белым хоть <strong>и</strong> настороженно,<strong>в</strong>ыж<strong>и</strong>дательно, но <strong>в</strong> целом доброжелательно, рассч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ая с<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>ходом <strong>и</strong>зба<strong>в</strong><strong>и</strong>ться от нена<strong>в</strong><strong>и</strong>стной продраз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong> <strong>и</strong>получ<strong>и</strong>ть долгожданную с<strong>в</strong>ободу торго<strong>в</strong>л<strong>и</strong> хлебом по<strong>в</strong>ольным ценам 6 . В некоторых селах «банд<strong>и</strong>ты» перед самымпр<strong>и</strong>ходом белых уб<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> работн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> сельсо<strong>в</strong>ето<strong>в</strong> <strong>и</strong>продоргано<strong>в</strong>, переда<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>в</strong>рангеле<strong>в</strong>цам сп<strong>и</strong>ск<strong>и</strong> сельск<strong>и</strong>хкоммун<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>, охотно сообщал<strong>и</strong> <strong>и</strong>м <strong>в</strong>се, что знал<strong>и</strong>, оботступ<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х красноармейск<strong>и</strong>х частях 7 .Масс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анная устная <strong>и</strong> печатная пропаганда«пр<strong>и</strong>каза о земле» быстро дост<strong>и</strong>гла с<strong>в</strong>оей цел<strong>и</strong>: крестьянампр<strong>и</strong>шлось по нра<strong>в</strong>у положен<strong>и</strong>е закона, что зах<strong>в</strong>аченнаяпомещ<strong>и</strong>чья земля остается за н<strong>и</strong>м<strong>и</strong> 8 .Однако когда Упра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е земледел<strong>и</strong>я <strong>и</strong>землеустройст<strong>в</strong>а пр<strong>и</strong>ступ<strong>и</strong>ло к реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> земельногозакона, со<strong>в</strong>ершенно неож<strong>и</strong>данно для Врангеля <strong>и</strong> егопра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>ыясн<strong>и</strong>лось: крестьяне отнюдь не горятжелан<strong>и</strong>ем пр<strong>и</strong>обретать <strong>в</strong> собст<strong>в</strong>енность землю, уже<strong>и</strong>зымаемую у та<strong>в</strong>р<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х помещ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> как «<strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шк<strong>и</strong>».Мног<strong>и</strong>е крестьяне отказы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь от положенных <strong>и</strong>м позакону надело<strong>в</strong>. В некоторых селен<strong>и</strong>ях даже отнесл<strong>и</strong>сь кземельной реформе <strong>в</strong>раждебно. Пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>н было много: <strong>и</strong>204


разорен<strong>и</strong>е некогда богатых хозяйст<strong>в</strong> до такой степен<strong>и</strong>, чтоне было <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> обработать уже <strong>и</strong>ме<strong>в</strong>шуюся землю, <strong>и</strong><strong>в</strong>ысок<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ыкупные платеж<strong>и</strong>, <strong>и</strong> рассрочка <strong>и</strong>х на 25 лет, <strong>и</strong><strong>в</strong>ероятность <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ращен<strong>и</strong>я земл<strong>и</strong> помещ<strong>и</strong>ку, которуюдопускал закон, <strong>и</strong> сохранен<strong>и</strong>е за церко<strong>в</strong>ью огромныхземельных богатст<strong>в</strong> 9 .Была <strong>и</strong> еще одна пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>на: крестьяне не <strong>в</strong>ер<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>прочность, <strong>в</strong> долго<strong>в</strong>ечность <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> Врангеля, <strong>в</strong> то, что «однагуберн<strong>и</strong>я может одолеть <strong>в</strong>сю Росс<strong>и</strong>ю» 10 . Даже на успешноенаступлен<strong>и</strong>е белых, зах<strong>в</strong>ат <strong>и</strong>м<strong>и</strong> Се<strong>в</strong>ерной Та<strong>в</strong>р<strong>и</strong><strong>и</strong> крымск<strong>и</strong>екрестьяне смотрел<strong>и</strong> как на «х<strong>и</strong>трость со стороныбольше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, которые заман<strong>и</strong><strong>в</strong>ают белых, чтобы лучшебыло <strong>и</strong>х разда<strong>в</strong><strong>и</strong>ть» 11 .И еще крестьяне <strong>в</strong>орчал<strong>и</strong> недо<strong>в</strong>ольно: «Раз<strong>в</strong>е мы <strong>и</strong>ззаодной губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> будем <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>ать?» 12 .В этом не<strong>в</strong>ер<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> победу арм<strong>и</strong><strong>и</strong> Врангеля, <strong>в</strong> этомпон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong><strong>и</strong> бессмысленност<strong>и</strong> <strong>и</strong> пагубност<strong>и</strong> <strong>в</strong>ойны прот<strong>и</strong><strong>в</strong>Со<strong>в</strong>етской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> сказалось <strong>и</strong> нежелан<strong>и</strong>е того, чтобыВрангель, <strong>в</strong>озобно<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong> законч<strong>и</strong><strong>в</strong>шуюся уже было <strong>в</strong>ойну,успешно прод<strong>в</strong><strong>и</strong>гался к Моск<strong>в</strong>е. Ибо с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м практ<strong>и</strong>чнымумом крестьяне прекрасно пон<strong>и</strong>мал<strong>и</strong>, что прод<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ебелых <strong>в</strong>ойск на се<strong>в</strong>ер, <strong>в</strong> голодающ<strong>и</strong>е центральные губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>,обернется для н<strong>и</strong>х массо<strong>в</strong>ой моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ей, беспощадным<strong>и</strong>рек<strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> лошадей, зерна <strong>и</strong> скота, проще го<strong>в</strong>оря —но<strong>в</strong>ой «граб<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>кой» <strong>и</strong> полным разорен<strong>и</strong>ем.Даже <strong>в</strong>стречая <strong>в</strong>ходящ<strong>и</strong>е <strong>в</strong> села <strong>в</strong>рангеле<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>е част<strong>и</strong><strong>в</strong>полне доброжелательно, крестьяне, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong> самыезаж<strong>и</strong>точные, крайне уста<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е от <strong>в</strong>ойны <strong>и</strong> разрух<strong>и</strong>,опаса<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся полного разорен<strong>и</strong>я, не соб<strong>и</strong>рал<strong>и</strong>сь пополнять <strong>и</strong>снабжать Русскую арм<strong>и</strong>ю 13 . Во мног<strong>и</strong>х селах Се<strong>в</strong>ернойТа<strong>в</strong>р<strong>и</strong><strong>и</strong> сходы пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мал<strong>и</strong> «резолюц<strong>и</strong><strong>и</strong>» <strong>в</strong>роде следующей:«Н<strong>и</strong> хлеба, н<strong>и</strong> скота, н<strong>и</strong> людей мы <strong>в</strong>ам, гадюкам, не дад<strong>и</strong>м.Как начал<strong>и</strong> <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>ать, так <strong>и</strong> продолжайте себе с Богом» 14 .Гла<strong>в</strong>ным, что определяло <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>е крестьянам<strong>и</strong>Та<strong>в</strong>р<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> Врангеля, стал отнюдь не «пр<strong>и</strong>каз о земле», апра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>енная пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка <strong>в</strong> област<strong>и</strong> торго<strong>в</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е<strong>в</strong>ойско<strong>в</strong>ых частей <strong>в</strong> сельск<strong>и</strong>х населенных пунктах, через205


которые он<strong>и</strong> проход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong> которых стоял<strong>и</strong>. Именно«порядк<strong>и</strong>» <strong>в</strong>нутренней торго<strong>в</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong> «порядок»,устана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>аемый <strong>в</strong> населенных пунктах командо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>емчастей, да<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>м умам п<strong>и</strong>щу для сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>я<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> Врангеля с д<strong>и</strong>ктатурой больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong>.Одно<strong>в</strong>ременно с «пр<strong>и</strong>казом о земле» <strong>в</strong> занятых селахСе<strong>в</strong>ерной Та<strong>в</strong>р<strong>и</strong><strong>и</strong> объя<strong>в</strong>лялся пр<strong>и</strong>каз Врангеля № 52 от 12(25) <strong>и</strong>юня о том, что «пере<strong>в</strong>озка <strong>в</strong>сякого рода то<strong>в</strong>аро<strong>в</strong> <strong>и</strong>продукто<strong>в</strong>... ра<strong>в</strong>но как <strong>и</strong> продажа эт<strong>и</strong>х то<strong>в</strong>аро<strong>в</strong> <strong>и</strong> продукто<strong>в</strong>,я<strong>в</strong>ляются со<strong>в</strong>ершенно с<strong>в</strong>ободным<strong>и</strong>». Оф<strong>и</strong>церы <strong>и</strong>разъезжа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е по селам пропаганд<strong>и</strong>сты сообщал<strong>и</strong>крестьянам о пр<strong>и</strong>быт<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> Крым «<strong>и</strong>з Амер<strong>и</strong>к<strong>и</strong>» пароходо<strong>в</strong> ссельхозтехн<strong>и</strong>кой, мануфактурой <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> то<strong>в</strong>арам<strong>и</strong>,которые будут <strong>в</strong>ыброшены на рынок, как только красныхотгонят достаточно далеко. Ободряющ<strong>и</strong>е слух<strong>и</strong> о скоромпоя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> на рынке <strong>и</strong>ностранных то<strong>в</strong>аро<strong>в</strong> быстрораспространял<strong>и</strong>сь по селам 15 . О том, что <strong>в</strong> Крым пр<strong>и</strong><strong>в</strong>езено<strong>и</strong>з-за гран<strong>и</strong>цы много то<strong>в</strong>аро<strong>в</strong>, которые после отступлен<strong>и</strong>якрасных будут прода<strong>в</strong>аться крестьянам, <strong>в</strong>рангеле<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>епропаганд<strong>и</strong>сты рассказы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>в</strong> селах до самого сентября 16 .Между тем с<strong>в</strong>обода торго<strong>в</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях разрух<strong>и</strong>промышленност<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>нфляц<strong>и</strong><strong>и</strong> закономерно пре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>лась <strong>в</strong>массо<strong>в</strong>ую спекуляц<strong>и</strong>ю. Гла<strong>в</strong>ной хозяйст<strong>в</strong>енной «смычкой»между <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю Врангеля <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>ом сталапра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>енная закупка хлеба для арм<strong>и</strong><strong>и</strong>, экспорта <strong>и</strong>населен<strong>и</strong>я. Про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лась она армейск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong>нтендантст<strong>в</strong>ам<strong>и</strong> <strong>и</strong>органам<strong>и</strong> Упра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я торго<strong>в</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong> промышленност<strong>и</strong>.Интендантст<strong>в</strong>а закупал<strong>и</strong> зерно по «т<strong>в</strong>ердым»,устано<strong>в</strong>ленным пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>ом, ценам, которые был<strong>и</strong> <strong>в</strong> 5—6раз н<strong>и</strong>же постоянно растущ<strong>и</strong>х рыночных, но посколькукрестьяне не желал<strong>и</strong> прода<strong>в</strong>ать его, пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычно пр<strong>и</strong>бегал<strong>и</strong> кпр<strong>и</strong>нуд<strong>и</strong>тельным рек<strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ям, <strong>в</strong> чем <strong>и</strong>м помогал<strong>и</strong> строе<strong>в</strong>ыечаст<strong>и</strong>. А гражданск<strong>и</strong>е хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельные органыпр<strong>и</strong>бегал<strong>и</strong> к услугам скупщ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>-ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>онеро<strong>в</strong>, <strong>в</strong> рол<strong>и</strong>которых <strong>в</strong>ыступал<strong>и</strong> крупные <strong>и</strong> мелк<strong>и</strong>е хлеботорго<strong>в</strong>цы. Он<strong>и</strong>скупал<strong>и</strong> зерно по ценам <strong>в</strong>ыше «т<strong>в</strong>ердых», но н<strong>и</strong>жерыночных, пр<strong>и</strong> этом предлагая крестьянам часть зерна206


обменять на промто<strong>в</strong>ары, на которые устана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> очень<strong>в</strong>ысок<strong>и</strong>е цены. Так<strong>и</strong>х скупщ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> крестьяне проз<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>«проклятой саранчой спекулянто<strong>в</strong>». Спрос крестьян напромто<strong>в</strong>ары знач<strong>и</strong>тельно пре<strong>в</strong>ышал предложен<strong>и</strong>е, <strong>и</strong> он<strong>и</strong>голодным<strong>и</strong> <strong>в</strong>олкам<strong>и</strong> к<strong>и</strong>дал<strong>и</strong>сь на заморск<strong>и</strong>й деф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>т, чтопоз<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>ло скупщ<strong>и</strong>кам д<strong>и</strong>кто<strong>в</strong>ать «граб<strong>и</strong>тельск<strong>и</strong>е» цены <strong>и</strong>усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я натурального обмена. В <strong>и</strong>тоге по сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>ю сдо<strong>в</strong>оенным <strong>в</strong>ременем крестьяне плат<strong>и</strong>л<strong>и</strong> засельскохозяйст<strong>в</strong>енный <strong>и</strong>н<strong>в</strong>ентарь, мануфактуру, обу<strong>в</strong>ь,керос<strong>и</strong>н, сп<strong>и</strong>чк<strong>и</strong>, мыло <strong>в</strong> 3—6 раз дороже (<strong>в</strong> натуральном<strong>в</strong>ыражен<strong>и</strong><strong>и</strong>), а за особо деф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>тные то<strong>в</strong>ары (напр<strong>и</strong>мер,стекло) — <strong>в</strong> 200 раз. А есл<strong>и</strong> соглашал<strong>и</strong>сь продать зерно забумажные ден<strong>и</strong>к<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е <strong>и</strong> <strong>в</strong>рангеле<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>е рубл<strong>и</strong>, то потом,пр<strong>и</strong>еха<strong>в</strong> <strong>в</strong> город, не могл<strong>и</strong> куп<strong>и</strong>ть на <strong>в</strong>ырученные деньг<strong>и</strong> <strong>в</strong>магаз<strong>и</strong>нах <strong>и</strong> ла<strong>в</strong>ках те необход<strong>и</strong>мые <strong>и</strong>м промто<strong>в</strong>ары <strong>и</strong> <strong>в</strong>таком кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>е, на какое он<strong>и</strong> рассч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> 17 .В результате пр<strong>и</strong> такой «со<strong>в</strong>ершенной с<strong>в</strong>ободе»торго<strong>в</strong>л<strong>и</strong> крестьяне Та<strong>в</strong>р<strong>и</strong><strong>и</strong> под<strong>в</strong>ергал<strong>и</strong>сь нещадномуограблен<strong>и</strong>ю со стороны как <strong>и</strong>нтендантст<strong>в</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>ойск, так <strong>и</strong>хлеботорго<strong>в</strong>це<strong>в</strong>-скупщ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>в</strong>сех мастей. Л<strong>и</strong>шаясь <strong>в</strong> ходеторго<strong>в</strong>л<strong>и</strong> с<strong>в</strong>оего гла<strong>в</strong>ного богатст<strong>в</strong>а — хлеба, — крестьянене получал<strong>и</strong> не платежеспособных денег, н<strong>и</strong> эк<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>алентногокол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>а то<strong>в</strong>аро<strong>в</strong>, что <strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>ало <strong>и</strong>х с<strong>и</strong>льнейшеенедо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю. Осенью сред<strong>и</strong> крестьян <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кло <strong>и</strong>быстро распростран<strong>и</strong>лось убежден<strong>и</strong>е, что хлеб,рек<strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анный с<strong>и</strong>лой <strong>и</strong> «граб<strong>и</strong>тельск<strong>и</strong>» закупленный ун<strong>и</strong>х, <strong>и</strong>дет за гран<strong>и</strong>цу не на покупку нужных <strong>и</strong>м промто<strong>в</strong>аро<strong>в</strong>,а для «расплаты с Антантой» за поста<strong>в</strong>ленные арм<strong>и</strong><strong>и</strong>Врангеля <strong>в</strong>ооружен<strong>и</strong>е, боепр<strong>и</strong>пасы, обмунд<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong>снаряжен<strong>и</strong>е. И тут уже недо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о перерастало <strong>в</strong>«большое озлоблен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> крестьянской среде», <strong>в</strong> «жгучуюнена<strong>в</strong><strong>и</strong>сть» к Врангелю <strong>и</strong> его пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>у 18 .Не желая бросать с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>ать,та<strong>в</strong>р<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е крестьяне <strong>в</strong>сяческ<strong>и</strong> стрем<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь <strong>и</strong>збежатьпр<strong>и</strong>зы<strong>в</strong>а <strong>в</strong> Русскую арм<strong>и</strong>ю, <strong>и</strong>збежать фронта. Некоторыепрятал<strong>и</strong>сь, не дож<strong>и</strong>даясь пр<strong>и</strong>каза о моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Пр<strong>и</strong>объя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> на сборные пункты я<strong>в</strong>лялось не207


более трет<strong>и</strong> подлежа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>зы<strong>в</strong>у 19 . Некоторые зая<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>,что «<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> белых не пр<strong>и</strong>знают <strong>и</strong> служ<strong>и</strong>ть не будут» 20 .Когда объя<strong>в</strong>лялась пр<strong>и</strong>нуд<strong>и</strong>тельная поста<strong>в</strong>калошадей <strong>в</strong> арм<strong>и</strong>ю, крестьяне упорно уклонял<strong>и</strong>сь от продаж<strong>и</strong>с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х последн<strong>и</strong>х лошадей ремонтным ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>ям, <strong>и</strong>бо терассч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь с н<strong>и</strong>м<strong>и</strong> по ценам <strong>в</strong> несколько раз н<strong>и</strong>жерыночных. Точно так же <strong>и</strong> по той же пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не отказы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сьон<strong>и</strong> прода<strong>в</strong>ать закупочным ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>ям скот 21 . С тем жеупорст<strong>в</strong>ом уклонял<strong>и</strong>сь он<strong>и</strong> от под<strong>в</strong>одной <strong>и</strong> проч<strong>и</strong>хпо<strong>в</strong><strong>и</strong>нностей, разоря<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х <strong>и</strong>х 22 .Уклоняясь от моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>й, отказы<strong>в</strong>аясь отда<strong>в</strong>атьбелым зерно, лошадей, скот <strong>и</strong> продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>е, крестьянечасто го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>м: «Мы <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>ать не хот<strong>и</strong>м. И помогать как<strong>в</strong>ам, так <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>м не будем» 23 .Это уклонен<strong>и</strong>е тракто<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь белым<strong>и</strong> как«больше<strong>в</strong><strong>и</strong>зм», <strong>и</strong> на крестьян уже <strong>в</strong> <strong>и</strong>юле обруш<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сьрепресс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>ойско<strong>в</strong>ых частей <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыделенных <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>хкарательных отрядо<strong>в</strong>: порк<strong>и</strong>, расстрелы, <strong>в</strong><strong>и</strong>сел<strong>и</strong>цы.Одно<strong>в</strong>ременно <strong>в</strong>ойско<strong>в</strong>ые част<strong>и</strong>, <strong>в</strong>опрек<strong>и</strong> запретам Врангеля,опять, как <strong>в</strong> ден<strong>и</strong>к<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ремена, начал<strong>и</strong> нас<strong>и</strong>льно ста<strong>в</strong><strong>и</strong>тьсх<strong>в</strong>аченных крестьян <strong>в</strong> строй, так же нас<strong>и</strong>льно <strong>и</strong> часто без<strong>в</strong>сякой оплаты отб<strong>и</strong>рать у н<strong>и</strong>х лошадей, скот, продукты,под<strong>в</strong>оды <strong>и</strong> прочее добро. И тогда отношен<strong>и</strong>е крестьян к<strong>в</strong>рангеле<strong>в</strong>цам сразу ухудшалось: доброжелательностьуступала место <strong>в</strong>озмущен<strong>и</strong>ю <strong>и</strong> <strong>в</strong>раждебност<strong>и</strong> 24 .Уже <strong>в</strong> <strong>и</strong>юле-а<strong>в</strong>густе, с началом скупк<strong>и</strong> зерна,моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>й <strong>и</strong> рек<strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й, быстро пре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хсямассо<strong>в</strong>ое нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>е, <strong>в</strong> <strong>в</strong>ооруженный грабеж <strong>и</strong> разбой,настроен<strong>и</strong>е крестьянст<strong>в</strong>а Та<strong>в</strong>р<strong>и</strong><strong>и</strong> стало быстро меняться.Вбл<strong>и</strong>з<strong>и</strong> поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й, <strong>в</strong> только что занятой Русской арм<strong>и</strong>ейпр<strong>и</strong>фронто<strong>в</strong>ой полосе, <strong>в</strong>ойско<strong>в</strong>ые раз<strong>в</strong>едч<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> агентыкрасноармейск<strong>и</strong>х частей еще обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>доброжелательно-ра<strong>в</strong>нодушное отношен<strong>и</strong>е крестьян к<strong>в</strong>рангеле<strong>в</strong>цам, а <strong>в</strong> тылу, где крестьяне <strong>в</strong> полной мере уже<strong>и</strong>спытал<strong>и</strong> «на собст<strong>в</strong>енной шкуре» <strong>в</strong>се тяготы, ун<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>грабеж, преобладал<strong>и</strong> с<strong>и</strong>льное недо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о <strong>и</strong> <strong>в</strong>раждебностьк <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> Врангеля 25 .208


Недо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о <strong>и</strong> озлоблен<strong>и</strong>е крестьянперсон<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь на Врангеле, «гла<strong>в</strong>нокомандующемРусской арм<strong>и</strong>ей <strong>и</strong> пра<strong>в</strong><strong>и</strong>теле юга Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>». По селам Та<strong>в</strong>р<strong>и</strong><strong>и</strong>загулял<strong>и</strong> ободряющ<strong>и</strong>е слух<strong>и</strong> о его болезн<strong>и</strong>, об «отъезде загран<strong>и</strong>цу» (чаще <strong>в</strong>сего <strong>в</strong> Герман<strong>и</strong>ю <strong>и</strong> Франц<strong>и</strong>ю), то «насо<strong>в</strong>ещан<strong>и</strong>е», то «на лечен<strong>и</strong>е», <strong>и</strong> даже об уходе с постагла<strong>в</strong>кома. С еще большей надеждой <strong>и</strong>з уст <strong>в</strong> устапереда<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь слух<strong>и</strong> о его ранен<strong>и</strong><strong>и</strong>: то его «ран<strong>и</strong>л од<strong>и</strong>нкрестьян<strong>и</strong>н», то <strong>в</strong> Се<strong>в</strong>астополе <strong>в</strong>о <strong>в</strong>ремя осмотра лазарето<strong>в</strong>его «ран<strong>и</strong>ла сестра м<strong>и</strong>лосерд<strong>и</strong>я <strong>в</strong> ле<strong>в</strong>ое плечо», то <strong>в</strong>С<strong>и</strong>мферополе его «ран<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> голо<strong>в</strong>у <strong>в</strong>ыстрелом <strong>и</strong>зре<strong>в</strong>оль<strong>в</strong>ера», то <strong>в</strong> Мел<strong>и</strong>тополе «под его поезд крестьян<strong>и</strong>нброс<strong>и</strong>л пять бомб». Не заста<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong> себя ждать <strong>и</strong> слух<strong>и</strong> ог<strong>и</strong>бел<strong>и</strong> Врангеля <strong>в</strong> результате одного <strong>и</strong>з так<strong>и</strong>х покушен<strong>и</strong>й 26 .В а<strong>в</strong>густе—сентябре про<strong>и</strong>зошел перелом <strong>в</strong>пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х настроен<strong>и</strong>ях крестьянст<strong>в</strong>а Се<strong>в</strong>ерной Та<strong>в</strong>р<strong>и</strong><strong>и</strong>:окончательно убед<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>о <strong>в</strong>раждебност<strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> Врангеля<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нтересам, <strong>в</strong>се с<strong>и</strong>льнее озлобляясь прот<strong>и</strong><strong>в</strong> белых,особенно прот<strong>и</strong><strong>в</strong> оф<strong>и</strong>церо<strong>в</strong>, оно уже с открытой<strong>в</strong>раждебностью относ<strong>и</strong>лось к самому Врангелю <strong>и</strong> егопра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>у. Немало сельск<strong>и</strong>х ж<strong>и</strong>телей стало снетерпен<strong>и</strong>ем ож<strong>и</strong>дать наступлен<strong>и</strong>я Красной арм<strong>и</strong><strong>и</strong>, надеясьна то, что с разгромом <strong>в</strong>ойск Врангеля устано<strong>в</strong>ятся наконецм<strong>и</strong>р <strong>и</strong> порядок 27 . Крестьяне стал<strong>и</strong> охотно сообщать краснымраз<strong>в</strong>едч<strong>и</strong>кам с<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я о белых <strong>в</strong>ойсках, укры<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> раненых <strong>и</strong>бежа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х <strong>и</strong>з плена красноармейце<strong>в</strong> 28 . Однако <strong>в</strong>о мног<strong>и</strong>хселах раз<strong>в</strong>едч<strong>и</strong>к<strong>и</strong> наход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> у «некоторых элементо<strong>в</strong>ж<strong>и</strong>телей» <strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оположные настроен<strong>и</strong>я: <strong>в</strong>раждебность кбольше<strong>в</strong><strong>и</strong>кам <strong>и</strong> Красной арм<strong>и</strong><strong>и</strong> 29 . Вероятно, эт<strong>и</strong> «элементы»<strong>в</strong> конце 1919 г. с<strong>и</strong>льно пострадал<strong>и</strong> от продраз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong> <strong>и</strong>со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>х репресс<strong>и</strong>й.Больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о крестьян, даже те, кто сочу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>алСо<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> хотел ее <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ращен<strong>и</strong>я, сохраняло«ра<strong>в</strong>нодуш<strong>и</strong>е к парт<strong>и</strong>йностям» <strong>и</strong> <strong>в</strong>раждебность прот<strong>и</strong><strong>в</strong>«камуны». Больше <strong>в</strong>сего хотел<strong>и</strong> «м<strong>и</strong>ра <strong>и</strong> порядка», а потомумног<strong>и</strong>м было «<strong>в</strong>се ра<strong>в</strong>но, кто даст» <strong>и</strong>х. Обобщая <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыделяягла<strong>в</strong>ное <strong>в</strong> настроен<strong>и</strong><strong>и</strong> Та<strong>в</strong>р<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х крестьян, <strong>в</strong> начале209


октября раз<strong>в</strong>едч<strong>и</strong>к<strong>и</strong> д<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>й <strong>и</strong> арм<strong>и</strong>й Южного фронтапр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> к такому заключен<strong>и</strong>ю: «Все устал<strong>и</strong> <strong>и</strong> хотятоконч<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>ойну. Населен<strong>и</strong>е не хочет н<strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> Врангеля, н<strong>и</strong>Со<strong>в</strong>етской» 30 .Пр<strong>и</strong> этом однако отряды По<strong>в</strong>станческой арм<strong>и</strong><strong>и</strong>Н. И. Махно, опер<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е <strong>в</strong> Се<strong>в</strong>ерной Та<strong>в</strong>р<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> уже <strong>в</strong>конце сентября нача<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е просач<strong>и</strong><strong>в</strong>аться <strong>в</strong> Крым, особогосочу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>и</strong> помощ<strong>и</strong> у местных крестьян не наход<strong>и</strong>л<strong>и</strong>.Махно<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>е атаманы пр<strong>и</strong>зы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>и</strong>х начать борьбуодно<strong>в</strong>ременно прот<strong>и</strong><strong>в</strong> белых <strong>и</strong> красных, «доходч<strong>и</strong><strong>в</strong>о»объяснял<strong>и</strong> <strong>и</strong>м цел<strong>и</strong> этой борьбы («Я бью белых, чтобпокраснел<strong>и</strong>, <strong>и</strong> красных, чтоб поумнел<strong>и</strong>»), однако <strong>в</strong>та<strong>в</strong>р<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х селах преобладало не одобрен<strong>и</strong>е борьбымахно<strong>в</strong>це<strong>в</strong> <strong>в</strong> защ<strong>и</strong>ту «угнетенного селянст<strong>в</strong>а», а осужден<strong>и</strong>е,поскольку те, бы<strong>в</strong>ало, налетал<strong>и</strong> на села <strong>и</strong> отб<strong>и</strong>рал<strong>и</strong> уж<strong>и</strong>телей лошадей, под<strong>в</strong>оды, продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>е 31 .Так<strong>и</strong>м образом, отр<strong>и</strong>цательное отношен<strong>и</strong>е к <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>Врангеля форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алось у крестьян Та<strong>в</strong>р<strong>и</strong><strong>и</strong> прежде <strong>в</strong>сегопод <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>ем <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я <strong>и</strong> оценк<strong>и</strong> не сло<strong>в</strong> ее, непро<strong>в</strong>озглашенных <strong>и</strong> неустанно по<strong>в</strong>торяемых пропагандойнамерен<strong>и</strong>й, а ее конкретных дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>й. Он<strong>и</strong> <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мал<strong>и</strong>ськак грубое, безбожное попран<strong>и</strong>е спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong> <strong>в</strong> том<strong>и</strong>менно смысле, как его чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ало, пон<strong>и</strong>мало <strong>и</strong> толко<strong>в</strong>алосамо крестьянст<strong>в</strong>о. Пр<strong>и</strong>нуд<strong>и</strong>тельная скупка продукто<strong>в</strong>тяжелого крестьянского труда по «граб<strong>и</strong>тельск<strong>и</strong>м» ценам забумажные рубл<strong>и</strong>, покупательная способность которыхстрем<strong>и</strong>тельно падала, продажа <strong>и</strong>м спекулянтам<strong>и</strong>промто<strong>в</strong>аро<strong>в</strong> <strong>в</strong>тр<strong>и</strong>дорога, предоста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е спекулянтамполной с<strong>в</strong>ободы наж<strong>и</strong><strong>в</strong>аться на крестьянск<strong>и</strong>х нуждах,нас<strong>и</strong>льст<strong>в</strong>енная моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я <strong>в</strong> арм<strong>и</strong>ю для участ<strong>и</strong>я <strong>в</strong>нена<strong>в</strong><strong>и</strong>стной <strong>в</strong>ойне, рек<strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> лошадей, скота <strong>и</strong>продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>я, разор<strong>и</strong>тельные по<strong>в</strong><strong>и</strong>нност<strong>и</strong>, порк<strong>и</strong>,расстрелы <strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>сел<strong>и</strong>цы за уклонен<strong>и</strong>е от моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>й,рек<strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й <strong>и</strong> по<strong>в</strong><strong>и</strong>нностей — <strong>в</strong>се это крестьянст<strong>в</strong>о сч<strong>и</strong>тало<strong>в</strong>оп<strong>и</strong>ющ<strong>и</strong>м попран<strong>и</strong>ем спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong>, угрозой с<strong>в</strong>оемудобру, потом <strong>и</strong> кро<strong>в</strong>ью наж<strong>и</strong>тому, <strong>и</strong> самому ф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ческомусущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю. И н<strong>и</strong> чем друг<strong>и</strong>м сч<strong>и</strong>тать не могло. А210


потому <strong><strong>в</strong>ласть</strong> Врангеля очень скоро стала <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>матьсякрестьянст<strong>в</strong>ом Та<strong>в</strong>р<strong>и</strong><strong>и</strong> как <strong>в</strong>раждебная с<strong>и</strong>ла. Соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно<strong>и</strong> пер<strong>в</strong>оначальное отношен<strong>и</strong>е крестьян к ней, <strong>в</strong>ыж<strong>и</strong>дательнодоброжелательное,очень скоро смен<strong>и</strong>лось недо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>омею, а затем <strong>и</strong> жгучей нена<strong>в</strong><strong>и</strong>стью к ней, озлоблен<strong>и</strong>ем,гото<strong>в</strong>ностью помогать ее <strong>в</strong>рагам — больше<strong>в</strong><strong>и</strong>кам. Помогатьдаже пр<strong>и</strong> том, что н<strong>и</strong> <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>ю больше<strong>в</strong><strong>и</strong>зма крестьяне не<strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мал<strong>и</strong>, н<strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ку его не одобрял<strong>и</strong>.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 См., напр.: Каляг<strong>и</strong>н А. В. Аграрная реформаП. Н. Врангеля (К <strong>в</strong>опросу отношен<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а) // Крым.Врангель. 1920 год. М., 2006. С. 100—115.2 Карпенко С. В. Документы штабо<strong>в</strong> Красной Арм<strong>и</strong><strong>и</strong> как<strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к для <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>я положен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> борьбы крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>белог<strong>в</strong>ардейском тылу: на пр<strong>и</strong>мере <strong>в</strong>рангеле<strong>в</strong>ского реж<strong>и</strong>ма// Комплексное <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е некоторых проблемотечест<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>. Кал<strong>и</strong>н<strong>и</strong>н, 1988. С. 37—46; Его же.Раз<strong>в</strong>едс<strong>в</strong>одк<strong>и</strong> штабо<strong>в</strong> Красной Арм<strong>и</strong><strong>и</strong> как <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к по <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>нутренней контрре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>нтер<strong>в</strong>енц<strong>и</strong><strong>и</strong> (на пр<strong>и</strong>мере<strong>в</strong>рангеле<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>ны) // Вспомогательные <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е д<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>ны.Вып. XX. Л., 1989. С. 63—78.3 РГВА. Ф. 198. Оп. 3. Д. 577. Л. 112; Ф. 1574. Оп. 1. Д.479. Л. 41.4 Там же. Ф. 182. Оп. 3. Д. 595. Л. 12об.5 Там же. Ф. 101. Оп. 1. Д. 177. Л. 243; Ф. 1426. Оп. 2. Д.467. Л. 4.6 Там же. Ф. 109. Оп. 3. Д. 291. Л. 11; Ф. 182. Оп. 3. Д. 595.Л. 12об.; Ф. 1407. Оп. 1. Д. 509. Л. 5; Ф. 1426. Оп. 2. Д. 467. Л. 6.7 Там же. Ф. 1458. Оп. 2. Д. 434. Л. 21.8 Там же. Ф. 109. Оп. 3. Д. 218. Л. 158.9 Там же. Ф. 189. Оп. 3. Д. 324. Л. 3 об.; Ф. 246. Оп. 3.Д. 215. Л. 179 об.10 Там же. Ф. 189. Оп. 3. Д. 322. Л. 429об.11 Там же. Ф. 109. Оп. 3. Д. 240. Л. 97.12 Там же. Ф. 189. Оп. 3. Д. 322. Л. 429об.13 Там же. Ф. 182. Оп. 3. Д. 595. Л. 52об.; Ф. 246. Оп. 3. Д.246. Л. 98об.; Ф. 931. Оп. 1. Д. 58. Л. 8.211


14 Там же. Ф. 1574. Оп. 1. Д. 497. Л. 14.15 Там же. Ф. 109. Оп. 3. Д. 265. Л. 12; Ф. 1426. Оп. 2. Д.467. Л. 4, 8.16 Там же. Ф. 102. Оп. 3. Д. 500. Л. 263; Ф. 1407. Оп. 1. Д.509. Л. 45.17 См.: Карпенко С. В. Очерк<strong>и</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Белого д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я наюге Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> (1917—1920 гг.). М., 2006. С. 410—415.18 РГВА. Ф. 6. Оп. 3. Д. 116. Л. 20; Д. 141. Л. 583; Ф. 101.Оп. 1. Д. 157. Л. 36об.; Ф. 198. Оп. 3. Д. 577. Л. 326.19 Там же. Ф. 198. Оп. 3. Д. 624. Л. 321; Ф. 1574. Оп. 1. Д.479. Л. 203; Д. 497. Л. 6об., 14.Там же. Ф. 198. Оп. 3. Д. 624. Л. 321.21 Там же. Ф. 101. Оп. 1. Д. 157. Л. 34; Ф. 198. Оп. 3. Д.624. Л. 271об.; Д. 625. Л. 58.22 Там же. Ф. 109. Оп. 3. Д. 238. Л. 72; Ф. 189. Оп. 3. Д.323. Л. 25; Ф. 192. Оп. 3. Д. 1441. Л. 6.23 Там же. Ф. 913. Оп. 1. Д. 58. Л. 8.24 Там же. Ф. 189. Оп. 3. Д. 323. Л. 25; Д. 324. Л. 17об.; Д.625. Л. 501—501об.; Ф. 1426. Оп. 2. Д. 467. Л. 14об.25 Там же. Ф. 109. Оп. 3. Д. 256. Л. 6; Ф. 198. Оп. 3. Д. 625.Л. 137; Ф. 1407. Оп. 1. Д. 509. Л. 5; Ф. 1426. Оп. 2. Д. 467. Л. 6.26 Там же. Ф. 101. Оп. 1. Д. 148. Л. 58; Ф. 109. Оп. 3. Д.238. Л. 72, 79; Ф. 182. Оп. 3. Д. 595. Л. 21об.; Ф. 192. Оп. 3. Д. 1425.Л. 189; Ф. 1407. Оп. 1. Д. 509. Л. 13, 17; Д. 511. Л. 50; Ф. 1574.Оп. 1. Д. 484. Л. 173, 291.27 Там же. Ф. 101. Оп. 1. Д. 142. Л. 16; Д. 157. Л. 126; Д.174. Л. 140об.; Ф. 182. Оп. 3. Д. 595. Л. 12об.; Ф. 246. Оп. 3. Д. 215.Л. 1, 44, 45; Ф. 1234. Оп. 2. Д. 149. Л. 13; Ф. 1407. Оп. 1. Д. 511. Л.45.28 Там же. Ф. 198. Оп. 3. Д. 624. Л. 260; Д. 625. Л. 403; Ф.246. Оп. 3. Д. 246. Л. 95; Ф. 1454. Оп. 2. Д. 216. Л. 34об.29 Там же. Ф. 101. Оп. 1. Д. 142. Л. 38; Д. 148. Л. 48.30 Там же. Ф. 182. Оп. 3. Д. 595. Л. 40об., 52 об.; Ф. 189.Оп. 3. Д. 323. Л. 25; Ф. 1234. Оп. 2. Д. 149. Л. 5об.31 Там же. Ф. 109. Оп. 3. Д. 238. Л. 70; Ф. 198. Оп. 3. Д.577. Л. 351; Д. 625. Л. 399об.; Ф. 1407. Оп. 1. Д. 509. Л. 13.212


КРЕСТЬЯНСКАЯ ПАМЯТЬ О ВЛАСТИВ СОВРЕМЕННОЙ РОССИИИ. Е. Козно<strong>в</strong>аВ со<strong>в</strong>ременных <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ях памят<strong>и</strong> обращается<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е, что одной <strong>и</strong>з центральных с<strong>в</strong>язанных с нейпроблем я<strong>в</strong>ляется <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>е того, как группы помнят <strong>и</strong>ут<strong>в</strong>ерждаются на поле б<strong>и</strong>т<strong>в</strong>ы за <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>и</strong> культуру.Проблема <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я прошлого крестьянст<strong>в</strong>ом <strong>в</strong>качест<strong>в</strong>е ресурса сплочен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> сохранен<strong>и</strong>я с<strong>в</strong>оей группо<strong>в</strong>ой<strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чност<strong>и</strong>, опоры на память для отста<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х<strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong> перед <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю поста<strong>в</strong>лена, <strong>в</strong> общем плане, <strong>в</strong>работах Дж. Скотта <strong>и</strong> А. В. Гордона. Она рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ается <strong>в</strong><strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ях на росс<strong>и</strong>йском матер<strong>и</strong>але гла<strong>в</strong>ным образомпо отношен<strong>и</strong>ю к пер<strong>и</strong>одам аграрной ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>,гражданской <strong>в</strong>ойны <strong>и</strong> коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> (В. П. Булдако<strong>в</strong>,Л. В<strong>и</strong>ола, А. Грац<strong>и</strong>оз<strong>и</strong>, В. В. Кондраш<strong>и</strong>н, В. В. Кабано<strong>в</strong>,П. С. Кабыто<strong>в</strong>, Б. Н. М<strong>и</strong>роно<strong>в</strong>, И. В. Нарск<strong>и</strong>й,Ш. Плаггенборг, О. С. Поршне<strong>в</strong>а, С. В. Пыльк<strong>и</strong>н,О. А. Сухо<strong>в</strong>а, О. Файджес, Ш. Ф<strong>и</strong>цпатр<strong>и</strong>к, Т. Шан<strong>и</strong>н,В. С. Яро<strong>в</strong>). Пр<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельно к колхозному этапу со<strong>в</strong>етской<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>зучаются разл<strong>и</strong>чные способы ман<strong>и</strong>пул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я<strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю со стороны крестьянст<strong>в</strong>а (М. Н. Глумная,Н. Н. Козло<strong>в</strong>а, А. Я. Л<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>н, Х. Окуда, И. Б. Орло<strong>в</strong>,Ш. Ф<strong>и</strong>цпатр<strong>и</strong>к), пр<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельно к постсо<strong>в</strong>етскому пер<strong>и</strong>оду— разнообразные формы адаптац<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а крыночным реформам (В. Г. В<strong>и</strong>ноградск<strong>и</strong>й,Н. М. Клопыжн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а, С. А. Н<strong>и</strong>кольск<strong>и</strong>й, А. Е. Т<strong>в</strong>орого<strong>в</strong>,И. Е. Штейнберг).Факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> речь <strong>и</strong>дет об анал<strong>и</strong>зе отношен<strong>и</strong>йкрестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong> аспекте по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ност<strong>и</strong>, есл<strong>и</strong> <strong>и</strong>меть<strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду, что <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ност<strong>и</strong> центральный <strong>в</strong>опрос— <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>е того, как «больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о» на собст<strong>в</strong>енном опытепереж<strong>и</strong><strong>в</strong>ало расш<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>е то<strong>в</strong>арного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а, ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong>е<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> бюрократ<strong>и</strong><strong>и</strong> 1 . Интерес предста<strong>в</strong>ляют способы


презентац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> трансляц<strong>и</strong><strong>и</strong> этого опыта <strong>в</strong> памят<strong>и</strong>. Важен <strong>и</strong>«дрейф» <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ност<strong>и</strong> <strong>в</strong> сторону но<strong>в</strong>ойкультурной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> с ее <strong>и</strong>нтересом к с<strong>и</strong>м<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>маспектам по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ност<strong>и</strong> 2 .Цель настоящей стать<strong>и</strong> — прослед<strong>и</strong>ть предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>яо <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, пр<strong>и</strong>сущ<strong>и</strong>е крестьянской памят<strong>и</strong> <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од, когда со<strong>в</strong>сей оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дностью <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кает <strong>в</strong>опрос о «концекрестьянст<strong>в</strong>а» 3 , а центральной ф<strong>и</strong>гурой русской дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>я<strong>в</strong>ляется женщ<strong>и</strong>на старшего <strong>в</strong>озраста. А<strong>в</strong>тор сосредоточ<strong>и</strong>лас<strong>в</strong>ое <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е на последн<strong>и</strong>х д<strong>в</strong>ух десят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>ях, <strong>и</strong>нтересных— пом<strong>и</strong>мо <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>й общест<strong>в</strong>енного <strong>и</strong><strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>ческого плана — с точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я смены ц<strong>и</strong>кло<strong>в</strong>функц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я крестьянской памят<strong>и</strong>, перехода ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ойкоммун<strong>и</strong>кат<strong>и</strong><strong>в</strong>ной памят<strong>и</strong> <strong>в</strong> культурную (с<strong>и</strong>м<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>ческую).Сло<strong>в</strong>о «<strong><strong>в</strong>ласть</strong>» — одно <strong>и</strong>з ключе<strong>в</strong>ых <strong>в</strong> крестьянскойпамят<strong>и</strong>. Но не менее, а <strong>в</strong>о многом более знач<strong>и</strong>мым<strong>и</strong>я<strong>в</strong>ляются <strong>и</strong> так<strong>и</strong>е, как «земля», «семья», «общность». Вцелом он<strong>и</strong> создают хронотоп крестьянской памят<strong>и</strong> 4 .«Помнящее» начало крестьянской культуры ста<strong>в</strong><strong>и</strong>т, по<strong>в</strong>ыражен<strong>и</strong>ю немецкого <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателя Я. Ассмана, <strong>в</strong>опрос:«Чего нам нельзя забыть?».Крестьянск<strong>и</strong>е предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я о <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, есл<strong>и</strong> суд<strong>и</strong>ть поразл<strong>и</strong>чным устным <strong>и</strong> п<strong>и</strong>сьменным с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>ам памят<strong>и</strong> 5 ,осно<strong>в</strong>аны на следующ<strong>и</strong>х предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ях.На<strong>и</strong>более акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ной оказы<strong>в</strong>ается та часть памят<strong>и</strong>,которая предста<strong>в</strong>ляет репресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ную функц<strong>и</strong>ю <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>,<strong>в</strong>ыступая презентантом образа крестьянст<strong>в</strong>а как жерт<strong>в</strong>ы.Отмечая, что <strong>в</strong> колхоз «загонял<strong>и</strong> нас<strong>и</strong>лкой», с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>апр<strong>и</strong> этом хранят убежден<strong>и</strong>е: «какая б н<strong>и</strong> была <strong><strong>в</strong>ласть</strong>,подч<strong>и</strong>няться ж надо». Крестьянам<strong>и</strong> д<strong>в</strong><strong>и</strong>гал страх, ста<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йс<strong>и</strong>м<strong>в</strong>олом <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> <strong>и</strong> по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ност<strong>и</strong> («<strong>в</strong> 30-е годы <strong>в</strong> страхеж<strong>и</strong>л<strong>и</strong>»). По меморатам, <strong>в</strong> коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю отношен<strong>и</strong>я<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а наруш<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь, <strong>в</strong>ышл<strong>и</strong> за пределы тогоотчаст<strong>и</strong> м<strong>и</strong>фолог<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анного «соц<strong>и</strong>ального дого<strong>в</strong>ора»,который устра<strong>и</strong><strong>в</strong>ал крестьян <strong>в</strong> годы нэпа <strong>и</strong> поддерж<strong>и</strong><strong>в</strong>алкрестьянск<strong>и</strong>й порядок: «Деньг<strong>и</strong> есть налог плат<strong>и</strong>ть <strong>и</strong> кое-чтокуп<strong>и</strong>ть». Но пр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong>ует <strong>и</strong> предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е, что да<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е на214


крестьян (особенно на «богатеньк<strong>и</strong>х») началось «как толькосо<strong>в</strong>етская <strong><strong>в</strong>ласть</strong> началась». И со<strong>в</strong>сем редк<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>знан<strong>и</strong>яот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> крестьян за прошлое. По<strong>в</strong>олжск<strong>и</strong>йкрестьян<strong>и</strong>н следующ<strong>и</strong>м образом тракто<strong>в</strong>ал эскалац<strong>и</strong>юнас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не: сначала больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стская <strong><strong>в</strong>ласть</strong> (не безпомощ<strong>и</strong> крестьян) распра<strong>в</strong><strong>и</strong>лась с помещ<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>, а затемподошла очередь сам<strong>и</strong>х крестьян.Память ф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ала, как <strong><strong>в</strong>ласть</strong> констру<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алано<strong>в</strong>ые <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чност<strong>и</strong> по пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пу «чуж<strong>и</strong>е» («л<strong>и</strong>шенцы»,«кулак<strong>и</strong>», <strong>в</strong>последст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> — «<strong>в</strong>раг<strong>и</strong> народа») — «с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>»(«колхозн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>»), не оста<strong>в</strong>ляя места родо<strong>в</strong>ой <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чност<strong>и</strong>«крестьян<strong>и</strong>н-хр<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ан<strong>и</strong>н», <strong>в</strong> то <strong>в</strong>ремя как для сам<strong>и</strong>х крестьян<strong>в</strong>одораздел проход<strong>и</strong>л по л<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>и</strong> мы — он<strong>и</strong>, дере<strong>в</strong>ня — город,тружен<strong>и</strong>к<strong>и</strong> земл<strong>и</strong> — агенты <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> «с портфелем <strong>и</strong>наганом». По емкому <strong>в</strong>ыражен<strong>и</strong>ю пско<strong>в</strong>ской крестьянк<strong>и</strong>,судьбу села <strong>в</strong>ерш<strong>и</strong>ла «ета <strong><strong>в</strong>ласть</strong>». Дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>ям <strong>в</strong>ластей <strong>в</strong>меморатах прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоял чело<strong>в</strong>ек (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> люд<strong>и</strong>); <strong>в</strong>сяческ<strong>и</strong>подчерк<strong>и</strong><strong>в</strong>ается ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енная — гуман<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческая — сутькрестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> предста<strong>в</strong>ляются разл<strong>и</strong>чные начала <strong>и</strong> обл<strong>и</strong>к<strong>и</strong><strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> — з<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>ное, неж<strong>и</strong><strong>в</strong>ое (механ<strong>и</strong>ческое) <strong>и</strong>, наконец,<strong>и</strong>нфернальное. Пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>енное <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е уделяется<strong>в</strong>ластям н<strong>и</strong>зшего уро<strong>в</strong>ня, «местной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>» — «с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>мчуж<strong>и</strong>м». Роль <strong>в</strong>ысшей <strong>и</strong> местной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong> коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>оцен<strong>и</strong><strong>в</strong>алась <strong>в</strong> за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> от того, какую поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> тегоды зан<strong>и</strong>мала семья; как пра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло, от<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енность зараскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>в</strong>озлагалась на местных акт<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>сто<strong>в</strong>. Но то,как <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нтересах акт<strong>и</strong><strong>в</strong>но <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>аласоседск<strong>и</strong>е, родст<strong>в</strong>енные, поколенческ<strong>и</strong>е конфл<strong>и</strong>кты,состоян<strong>и</strong>е аном<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянского общест<strong>в</strong>а (на<strong>в</strong>еты, доносы<strong>и</strong> пр.) — <strong>в</strong>ыражено <strong>в</strong> памят<strong>и</strong> слабее.Важное место от<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тся <strong>в</strong> памят<strong>и</strong> одному <strong>и</strong>зтраг<strong>и</strong>чных событ<strong>и</strong>й — голоду 1932—1933 гг., который<strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мался как <strong>в</strong>ластная дрессура сельчан —«пр<strong>и</strong>учен<strong>и</strong>е голодом». Колхозная по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ность эпох<strong>и</strong>стал<strong>и</strong>н<strong>и</strong>зма (<strong>в</strong>ключая <strong>в</strong>оенный пер<strong>и</strong>од) ассоц<strong>и</strong><strong>и</strong>руетсягла<strong>в</strong>ным образом с разорен<strong>и</strong>ем <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыражается <strong>в</strong> потере«<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>», состоян<strong>и</strong><strong>и</strong> общей угнетенност<strong>и</strong> <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альной215


«<strong>в</strong>торосортност<strong>и</strong>», напряженном неоплач<strong>и</strong><strong>в</strong>аемым труде,ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> ф<strong>и</strong>скальной <strong>и</strong> репресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ной функц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>,пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>енно несытой <strong>и</strong> бедной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>. Стал<strong>и</strong>н<strong>и</strong>змсделал актуальным крепостную эпоху <strong>и</strong> ее культурноенаслед<strong>и</strong>е. С<strong>и</strong>льна память о грозной ф<strong>и</strong>гуре уполномоченного(«кобура на ем»), страх перед которым до с<strong>и</strong>х порсохран<strong>и</strong>лся <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не. Память отмечает этапы <strong>и</strong> характерныечерты раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>.Для памят<strong>и</strong> с хозяйст<strong>в</strong>енно-эконом<strong>и</strong>ческой точк<strong>и</strong>зрен<strong>и</strong>я, <strong>в</strong> коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю «нас поскребл<strong>и</strong> <strong>и</strong> потянул<strong>и</strong>», <strong>в</strong>колхозах — «работой нас надсад<strong>и</strong>л<strong>и</strong>». Соц<strong>и</strong>окультурнаяд<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ка знач<strong>и</strong>тельна: «Все наше <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ть стал<strong>и</strong>», «<strong>в</strong>се <strong>в</strong>землю закопал<strong>и</strong>: как мы гулял<strong>и</strong>, как мы танце<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>, как мыпел<strong>и</strong>». Изменен<strong>и</strong>я антрополог<strong>и</strong>ческого с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>а масштабны:«Пока устана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, хуже <strong>в</strong>ойны было». Пр<strong>и</strong> этомследует отмет<strong>и</strong>ть пр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е апокал<strong>и</strong>пс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хнастроен<strong>и</strong>й, прогноз<strong>и</strong>руемость но<strong>в</strong>ых да<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>.Сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>е с <strong>в</strong>ойной показательно. В крестьянскойпамят<strong>и</strong> о <strong>в</strong>ойне прот<strong>и</strong><strong>в</strong>опоста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е «с<strong>в</strong>ой-чужой»распространяется не на немце<strong>в</strong> <strong>и</strong> русск<strong>и</strong>х, а на <strong>в</strong>ерхо<strong>в</strong>ную<strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>и</strong> народ — простых людей. В семейных <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ях,зап<strong>и</strong>санных <strong>в</strong> южных областях Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong>стречается дажеслучай отождест<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е д<strong>в</strong>ух <strong>в</strong>ластей — со<strong>в</strong>етской <strong>и</strong>оккупац<strong>и</strong>онной. Зада<strong>в</strong>аясь <strong>в</strong>опросом, «что тогда за <strong><strong>в</strong>ласть</strong>была?», сельская ж<strong>и</strong>тельн<strong>и</strong>ца Белгородской област<strong>и</strong>,оп<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>ая раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong>х семь<strong>и</strong>, от<strong>в</strong>ечала: «Такая же, какпр<strong>и</strong> немцах, когда он<strong>и</strong> нас оккуп<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>. Страх господн<strong>и</strong>й— быть без <strong>в</strong>ластей. Кто же будет нас защ<strong>и</strong>щать — одн<strong>и</strong>уполномочены…».Передает общее ощущен<strong>и</strong>е от прож<strong>и</strong>того <strong>и</strong>сформул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анное с<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рской крестьянкой ут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>е:«…А трудяга <strong>в</strong>се пахал да работал на <strong><strong>в</strong>ласть</strong>…». Вера <strong>в</strong>о<strong><strong>в</strong>ласть</strong>, пр<strong>и</strong>сущая <strong>в</strong>ыросшему <strong>в</strong> со<strong>в</strong>етское <strong>в</strong>ремя поколен<strong>и</strong>ю,способна порождать <strong>и</strong> глубокое разочаро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е. Гла<strong>в</strong>ный<strong>и</strong>тог собст<strong>в</strong>енной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> детей <strong>и</strong> односельчаннеутеш<strong>и</strong>телен: «Но как забыть голод, разруху, ун<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я отпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ождей, которым <strong>в</strong>ер<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, которых216


богот<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>л<strong>и</strong>?! А он<strong>и</strong>…». Тем не менее, к <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> могутпредъя<strong>в</strong>ляться <strong>и</strong> претенз<strong>и</strong><strong>и</strong>. Особенно это характерно длятого поколен<strong>и</strong>я сельск<strong>и</strong>х ж<strong>и</strong>телей, соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я которыхпр<strong>и</strong>шлась на <strong>в</strong>ремя ед<strong>и</strong>нол<strong>и</strong>чного хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, а такжепотомко<strong>в</strong> раскулаченных. Сред<strong>и</strong> последн<strong>и</strong>х, <strong>в</strong> частност<strong>и</strong>,<strong>в</strong>стречается ут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>е: «Это же унос<strong>и</strong>л<strong>и</strong> не банд<strong>и</strong>ты, асо<strong>в</strong>етская <strong><strong>в</strong>ласть</strong>». Когда коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я, колхозная ж<strong>и</strong>знь,<strong>в</strong>ойна рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аются ск<strong>в</strong>озь пр<strong>и</strong>зму женскойкрестьянской судьбы, крестьянк<strong>и</strong> предъя<strong>в</strong>ляют с<strong>в</strong>ой счет<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>, посредст<strong>в</strong>ом <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, <strong>и</strong>змен<strong>и</strong><strong>в</strong>шей <strong>и</strong>х ж<strong>и</strong>знь: «Воттак мы работал<strong>и</strong> <strong>и</strong> ж<strong>и</strong>л<strong>и</strong>. Муж<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> от нас отн<strong>и</strong>мал<strong>и</strong> <strong>и</strong>угонял<strong>и</strong> непонятно куда <strong>и</strong> непонятно зачем. А мы, бабы,работал<strong>и</strong> <strong>и</strong> за себя, <strong>и</strong> за муж<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>».Публ<strong>и</strong>куя устные рассказы, собранные <strong>в</strong>Кемеро<strong>в</strong>ской област<strong>и</strong>, Л. Н. Лопат<strong>и</strong>н <strong>и</strong> Н. Л. Лопат<strong>и</strong>наотмечал<strong>и</strong> особенност<strong>и</strong> <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> разным<strong>и</strong>поколен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> респонденто<strong>в</strong>. Так, респонденты старш<strong>и</strong>х<strong>в</strong>озрастных групп (1910—1920-е гг. рожден<strong>и</strong>я) ста<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>опрос перед <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю: «Не мешай, мы сам<strong>и</strong> заработаем наж<strong>и</strong>знь!» Респонденты младшего <strong>в</strong>озраста (особеннород<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся <strong>в</strong> 30-е гг.) уже <strong>и</strong>наче относ<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь к <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Передней он<strong>и</strong> ста<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>опрос: «Дай нам на ж<strong>и</strong>знь!» 6 .Под <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>ем отношен<strong>и</strong>й с <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю <strong>и</strong>змен<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сьцел<strong>и</strong> сельского м<strong>и</strong>ра: есл<strong>и</strong> <strong>в</strong> начале XX <strong>в</strong>. гла<strong>в</strong>нойкрестьянской мечтой была земля, которая, какпредста<strong>в</strong>лялось, обеспеч<strong>и</strong><strong>в</strong>ала преемст<strong>в</strong>енность работающ<strong>и</strong>хна земле поколен<strong>и</strong>й («дет<strong>и</strong> будут с землей») 7 , то <strong>в</strong>едущейтенденц<strong>и</strong>ей следующ<strong>и</strong>х десят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>й — <strong>в</strong>плоть до началаXXI <strong>в</strong>. — стал настрой земледельце<strong>в</strong> на отъезд детей <strong>и</strong>з села.Память о крестьянском сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>ластнымустремлен<strong>и</strong>ям «большого скачка» не <strong>в</strong>ыражена с такойс<strong>и</strong>лой, как сам<strong>и</strong> его проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я. Судя по с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>ам,«на сходках крестьяне ругал<strong>и</strong>сь с <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю, но скоро этопрекрат<strong>и</strong>лось». В памят<strong>и</strong> отыск<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>се<strong>в</strong>озможныефакты, подт<strong>в</strong>ержда<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е, что «пр<strong>и</strong>шлось см<strong>и</strong>р<strong>и</strong>ться. А кудаденешься?»; «Крестьяне сначала бунто<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>, а потомсм<strong>и</strong>р<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь». Сработало <strong>и</strong> трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онное крестьянское217


отношен<strong>и</strong>е к дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>ям <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> как ст<strong>и</strong>х<strong>и</strong>йному бедст<strong>в</strong><strong>и</strong>ю,которое нужно просто переж<strong>и</strong>ть.Предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е о крестьянском несоглас<strong>и</strong><strong>и</strong> спол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>кой <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> дают, <strong>в</strong> частност<strong>и</strong>, сужден<strong>и</strong>я о том, прот<strong>и</strong><strong>в</strong>кого была напра<strong>в</strong>лена «кулацкая» операц<strong>и</strong>я 1937—1938 гг.:«Позаб<strong>и</strong>рал<strong>и</strong> тех, которые был<strong>и</strong> побое<strong>в</strong>ее, пораз<strong>в</strong><strong>и</strong>тееостальных. Умных людей заб<strong>и</strong>рал<strong>и</strong> потому, чтобы от н<strong>и</strong>х небыло н<strong>и</strong>какой аг<strong>и</strong>тац<strong>и</strong><strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>». Стал<strong>и</strong>нская эпохапр<strong>и</strong>уч<strong>и</strong>ла крестьян «не рассуждать про большую <strong><strong>в</strong>ласть</strong>» —«молчать». Но <strong>в</strong>ремя меняется: сейчас «хоть <strong>в</strong>о <strong>в</strong>есь голоскр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>, н<strong>и</strong>кто тебе н<strong>и</strong>чего не скажет»; «Это сейчас го<strong>в</strong>орятпро руко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телей <strong>в</strong>се что угодно. И <strong>и</strong>м почему-то за этон<strong>и</strong>чего не бы<strong>в</strong>ает. А тогда боял<strong>и</strong>сь. О! Как люд<strong>и</strong> боял<strong>и</strong>сь!Вот поэтому <strong>и</strong> была д<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>на». Народные попытк<strong>и</strong>ре<strong>в</strong>анша <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыражал<strong>и</strong> <strong>в</strong> XX <strong>в</strong>. так<strong>и</strong>е <strong>в</strong><strong>и</strong>дыфольклора, как частушк<strong>и</strong> <strong>и</strong> анекдоты, а также слух<strong>и</strong>.Так<strong>и</strong>м образом, <strong>в</strong>оспом<strong>и</strong>нан<strong>и</strong>я о репресс<strong>и</strong><strong>в</strong>нойфункц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>одят на тот сегмент памят<strong>и</strong>, который<strong>в</strong>ыражает пр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>е с <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю <strong>и</strong> с орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анным<strong>и</strong> еюколхозам<strong>и</strong>. В осно<strong>в</strong>е отмеченных предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й леж<strong>и</strong>тпр<strong>и</strong>сущее крестьянам пон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е с<strong>в</strong>оего за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>могоположен<strong>и</strong>я, умен<strong>и</strong>е адапт<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аться к нему <strong>и</strong> <strong>и</strong>з<strong>в</strong>лекать <strong>и</strong>знего пользу. Ж<strong>и</strong>тель по<strong>в</strong>олжского села (Сарато<strong>в</strong>скаяобласть), <strong>в</strong>спом<strong>и</strong>нал с<strong>в</strong>оего отца, ут<strong>в</strong>ержда<strong>в</strong>шего: «Какая бы<strong><strong>в</strong>ласть</strong> не была, по<strong>в</strong><strong>и</strong>нуйся ей. Всякая <strong><strong>в</strong>ласть</strong> посылаетсяБогом. Любая <strong><strong>в</strong>ласть</strong> — это нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>е».Память демонстр<strong>и</strong>рует также трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>оннуюгото<strong>в</strong>ность крестьянст<strong>в</strong>а быть <strong>в</strong> стороне от <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>.Многообразная гамма чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>, <strong>в</strong>ыражающ<strong>и</strong>х <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>екрестьянам<strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, передана <strong>в</strong> рассказе N (Кемеро<strong>в</strong>скаяобласть): «Помню, что к но<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> отец относ<strong>и</strong>лсяпочт<strong>и</strong>тельно, но с опаской <strong>и</strong> недо<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>ем. Он старалсяотгород<strong>и</strong>ться от <strong>в</strong>нешней ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, с<strong>в</strong>язанной с этой <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю.Но это получалось с трудом. У нас <strong>в</strong>се так к <strong>в</strong>ластямотнос<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь» 8 .Крестьянская <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я, даже будуч<strong>и</strong> <strong>в</strong>монт<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анной<strong>в</strong> отношен<strong>и</strong>я с <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю — это ж<strong>и</strong>знь сообщест<strong>в</strong>а, <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>е218


которой — пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычное: «сеем, пашем, страдуем»; «<strong>в</strong>от так <strong>и</strong>ж<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, работал<strong>и</strong>, не покладая рук…»; «продолжаемтруд<strong>и</strong>ться». Старшее поколен<strong>и</strong>е крестьян с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м<strong>и</strong>с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>, зап<strong>и</strong>санным<strong>и</strong> <strong>в</strong> 1970—1980-е гг.ут<strong>в</strong>ерждало: «Теперь, спас<strong>и</strong>бо со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, 20 рублейдают — <strong>и</strong> ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ешь. А не да<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> бы — <strong>и</strong> тоже ж<strong>и</strong>л<strong>и</strong> б».Поэтому сформул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анное <strong>в</strong> п<strong>и</strong>сьме анон<strong>и</strong>много а<strong>в</strong>тора <strong>в</strong>«Крестьянскую газету» <strong>в</strong> серед<strong>и</strong>не 1920-х гг. кредо «<strong>в</strong>сера<strong>в</strong>но, какая бы <strong><strong>в</strong>ласть</strong> н<strong>и</strong> была, нам крестьянам пахать»,сохраняло с<strong>в</strong>ою с<strong>и</strong>лу ск<strong>в</strong>озь десят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>я, хотя <strong>в</strong>позднесо<strong>в</strong>етской <strong>и</strong> постсо<strong>в</strong>етской дере<strong>в</strong>не ч<strong>и</strong>сло тех, ктогото<strong>в</strong> пахать <strong>в</strong> прямом <strong>и</strong> переносном смысле знач<strong>и</strong>тельносократ<strong>и</strong>лось.Нередко крестьянск<strong>и</strong>е мемораты, хотя <strong>и</strong> ох<strong>в</strong>аты<strong>в</strong>аютсобой знач<strong>и</strong>тельный по <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> пер<strong>и</strong>од, даже не упом<strong>и</strong>нают<strong>в</strong>едущ<strong>и</strong>х пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х ф<strong>и</strong>гур росс<strong>и</strong>йской/со<strong>в</strong>етской<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>. Тако<strong>в</strong>ы, напр<strong>и</strong>мер, «Зап<strong>и</strong>ск<strong>и</strong>» с<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рскогокрестьян<strong>и</strong>на В. А. Плотн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а 9 , <strong>в</strong> которых помнятсямногоч<strong>и</strong>сленные <strong>и</strong> разнообразные «укусы <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>»(<strong>в</strong>ыражен<strong>и</strong>е Н. Н. Козло<strong>в</strong>ой), будь то продраз<strong>в</strong>ерстка,с<strong>в</strong>ерты<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е рынка, налог<strong>и</strong> на крестьянское хозяйст<strong>в</strong>о,неспра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ость пр<strong>и</strong> назначен<strong>и</strong><strong>и</strong> пенс<strong>и</strong>й. Для Плотн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я — не смена пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х л<strong>и</strong>деро<strong>в</strong>, а собст<strong>в</strong>еннаяж<strong>и</strong>знь, тонус <strong>и</strong> хронолог<strong>и</strong>я которой держ<strong>и</strong>тся на том, <strong>в</strong>ысок<strong>и</strong>л<strong>и</strong> н<strong>и</strong>зок урожай хлеба, достаточно л<strong>и</strong> денег, есть л<strong>и</strong> с<strong>и</strong>лы,<strong>в</strong>есел <strong>и</strong>л<strong>и</strong> тяжел труд. Находящ<strong>и</strong>еся у <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> заслуж<strong>и</strong><strong>в</strong>аютзаб<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>я. Напр<strong>и</strong>мер, 1953 год <strong>в</strong>ошел <strong>в</strong> его память несмертью «<strong>в</strong>ождя <strong>в</strong>сех народо<strong>в</strong>» как тако<strong>в</strong>ой, а с<strong>в</strong>язанным<strong>и</strong> сней эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м послаблен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> для крестьянского д<strong>в</strong>ора.Вспом<strong>и</strong>ная о прошлом, с<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рская крестьянка N<strong>в</strong>ыб<strong>и</strong>рала точкой отсчета отношен<strong>и</strong>я «крестьянст<strong>в</strong>о —<strong><strong>в</strong>ласть</strong>», отмечает <strong>и</strong>х ц<strong>и</strong>кл<strong>и</strong>чность по пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пу «кнута <strong>и</strong>прян<strong>и</strong>ка» 10 . Власт<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>х смена — это одна сфера,крестьянская ж<strong>и</strong>знь с ее рыночным<strong>и</strong> <strong>и</strong>нтересам<strong>и</strong> <strong>в</strong>ращаетсяпо другой орб<strong>и</strong>те, хотя он<strong>и</strong> пересекаются. Но <strong>в</strong> целом«…нам не до <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> было. Мы ею не <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь. Насземля к себе прос<strong>и</strong>ла. Мы на ней с утра до ноч<strong>и</strong> труд<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь.219


Она нам хорош<strong>и</strong>й урожай да<strong>в</strong>ала». Знач<strong>и</strong>тельное ч<strong>и</strong>слоподобных ц<strong>и</strong>кло<strong>в</strong> <strong>в</strong> течен<strong>и</strong>е де<strong>в</strong>ят<strong>и</strong> десятко<strong>в</strong> лет ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>самой N пр<strong>и</strong>несло ей <strong>в</strong> <strong>и</strong>тоге пра<strong>в</strong>о <strong>и</strong> роскошь оста<strong>в</strong>аться <strong>в</strong>стороне от пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>: «За <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю я не слежу. ЗнаюПрез<strong>и</strong>дента. Мне <strong>и</strong> достаточно. А что там <strong><strong>в</strong>ласть</strong> делает. Этоона себе проблемы наж<strong>и</strong><strong>в</strong>ает» 11 . Характерен <strong>и</strong> зап<strong>и</strong>санныйна <strong>в</strong>ятской земле устный рассказ. В нем собст<strong>в</strong>енная ж<strong>и</strong>зньчело<strong>в</strong>ека обозначена как сопряжен<strong>и</strong>е с <strong>в</strong>едущ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> акторам<strong>и</strong>. По отзы<strong>в</strong>ам «простой»крестьянк<strong>и</strong>, «переж<strong>и</strong>ла столько я пра<strong>в</strong><strong>и</strong>телей. Род<strong>и</strong>лась я пр<strong>и</strong>М<strong>и</strong>коле, <strong>и</strong> сколько много <strong>и</strong>х смен<strong>и</strong>лось с тех пор. Всепереж<strong>и</strong>ла: <strong>и</strong> ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>ю, <strong>и</strong> гражданскую <strong>в</strong>ойну, <strong>и</strong>Отечест<strong>в</strong>енную <strong>в</strong>ойну». В этом пр<strong>и</strong>знан<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong>прочем,заключена обычная ж<strong>и</strong>зненная мудрость: сменяющ<strong>и</strong>х другдруга «пра<strong>в</strong><strong>и</strong>телей» много, ж<strong>и</strong>знь конкретного чело<strong>в</strong>ека —ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енна <strong>и</strong> непо<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>ма. Этому «<strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>»прот<strong>и</strong><strong>в</strong>опоста<strong>в</strong>лено «крестьянское <strong>в</strong>ремя», ор<strong>и</strong>ент<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анноена землю, которая «для крестьян раньше дороже золотабыла» 12 .Мнен<strong>и</strong>е «нам не до пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, нам работать надо»сохраняется <strong>в</strong> со<strong>в</strong>ременной дере<strong>в</strong>не, хотя, <strong>в</strong>озможно, <strong>в</strong> немзаложен <strong>и</strong> элемент пре<strong>в</strong>осходст<strong>в</strong>а, <strong>и</strong> ут<strong>и</strong>л<strong>и</strong>тар<strong>и</strong>зма, <strong>и</strong>д<strong>в</strong>ойного стандарта. Память о раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> сочетаетсяс памятью о преодолен<strong>и</strong><strong>и</strong> ее статусной неполноценност<strong>и</strong>, огосударст<strong>в</strong>енной поддержке дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> <strong>и</strong> ее пр<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>жен<strong>и</strong><strong>и</strong> кгороду — хотя бы на уро<strong>в</strong>не потреб<strong>и</strong>тельск<strong>и</strong>х стандарто<strong>в</strong>.Важная черта крестьянской памят<strong>и</strong> — способностьдаже <strong>в</strong> самых тяжелых <strong>в</strong>ременах наход<strong>и</strong>ть что-то хорошее.Пр<strong>и</strong> Стал<strong>и</strong>не — порядок <strong>и</strong> д<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>на, пр<strong>и</strong> Брежне<strong>в</strong>е —сытая ж<strong>и</strong>знь, соц<strong>и</strong>альная защ<strong>и</strong>щенность, ж<strong>и</strong>знерадостность,до<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>е между людьм<strong>и</strong>. И, конечно, у<strong>в</strong>еренность, что пр<strong>и</strong>любой <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> «можно ж<strong>и</strong>ть», но это «как сумеешь».Властному умен<strong>и</strong>ю «наж<strong>и</strong>мать» <strong>и</strong>л<strong>и</strong> «да<strong>в</strong><strong>и</strong>ть» крестьянст<strong>в</strong>опрот<strong>и</strong><strong>в</strong>опоста<strong>в</strong>ляет собст<strong>в</strong>енное умен<strong>и</strong>е как м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мум«<strong>в</strong>ыж<strong>и</strong>ть», как макс<strong>и</strong>мум — просто «ж<strong>и</strong>ть». В этом заложенпрагмат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й подход к <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Не случайна ностальг<strong>и</strong>ясо<strong>в</strong>ременной дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> по 1960—1980-м гг., когда «<strong><strong>в</strong>ласть</strong>220


сама ж<strong>и</strong>ла, <strong>и</strong> да<strong>в</strong>ала ж<strong>и</strong>ть друг<strong>и</strong>м». Именно подобное умен<strong>и</strong>екрестьян адапт<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аться к самым неблагопр<strong>и</strong>ятнымусло<strong>в</strong><strong>и</strong>ям ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> <strong>и</strong> есть, как отмечал И. Е. Штейнберг, <strong>и</strong> естьто самое «оруж<strong>и</strong>е слабых» 13 .Про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>мый с 1999 г. общест<strong>в</strong>ом «Мемор<strong>и</strong>ал»Всеросс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й конкурс работстаршеклассн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> «Чело<strong>в</strong>ек <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>. Росс<strong>и</strong>я — XX <strong>в</strong>ек»,более трет<strong>и</strong> участн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> которого — сельск<strong>и</strong>е школьн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>,показы<strong>в</strong>ает, что старш<strong>и</strong>е поколен<strong>и</strong>я передают младшему,прежде <strong>в</strong>сего, память о насыщенной репресс<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ност<strong>и</strong> 14 . Однако <strong>и</strong> <strong>в</strong> такой по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ност<strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>тсято, что <strong>в</strong>ыход<strong>и</strong>т за пределы образа «<strong>в</strong>ека-<strong>в</strong>олкода<strong>в</strong>а» —мудрость ежедне<strong>в</strong>ного прож<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> как долгачело<strong>в</strong>ека перед собой, с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м<strong>и</strong> предкам<strong>и</strong> <strong>и</strong> потомкам<strong>и</strong>.<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong>м констру<strong>и</strong>руется такой образпрошлого, <strong>в</strong> котором осно<strong>в</strong>ной пласт <strong>в</strong>ключаеттра<strong>в</strong>м<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>й опыт отношен<strong>и</strong>й с <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>юраскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. Подобного рода мемор<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>япрошлого одно<strong>в</strong>ременно я<strong>в</strong>ляется <strong>и</strong> реакц<strong>и</strong>ей нараскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е: она удерж<strong>и</strong><strong>в</strong>ает знач<strong>и</strong>мые для сельскойобщност<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>окультурные дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>е образцы.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 См.: Людтке А. Что такое <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ност<strong>и</strong>? Еедост<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ы <strong>в</strong> Герман<strong>и</strong><strong>и</strong> // Соц<strong>и</strong>альная <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я.Ежегодн<strong>и</strong>к, 1998/99. М., 1999. С. 77—100.2 Орло<strong>в</strong> И. Б. Со<strong>в</strong>етская по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ность: <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>и</strong>соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й аспекты стано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я. М., 2010. С. 286.3 Н<strong>и</strong>кольск<strong>и</strong>й С. А. Росс<strong>и</strong>я, год 2000: конец крестьянст<strong>в</strong>а?// Октябрь. 1996. № 1. С.147—160; Штейнберг И. Останется л<strong>и</strong> <strong>в</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьян<strong>и</strong>н? // Отечест<strong>в</strong>енные зап<strong>и</strong>ск<strong>и</strong>. 2004. № 1. С. 50—61.4 См. подробнее: Козно<strong>в</strong>а И. Е. Власть <strong>в</strong> памят<strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>а Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> // Куда <strong>и</strong>дет Росс<strong>и</strong>я? Власть, общест<strong>в</strong>о,л<strong>и</strong>чность / Под общ. ред. Т. И. Засла<strong>в</strong>ской. М., 2000. С. 116—122.5 Использо<strong>в</strong>аны: 60 лет колхозной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> глазам<strong>и</strong> крестьян[Публ. Е. Н. Разумо<strong>в</strong>ской] // З<strong>в</strong>енья. Истор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й альманах.221


Вып. 1. М., 1991. С. 133—162; Голоса крестьян: Сельская Росс<strong>и</strong>яХХ <strong>в</strong>ека <strong>в</strong> крестьянск<strong>и</strong>х мемуарах. М., 1996; Берд<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х В. А.Народ на <strong>в</strong>ойне. К<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>, 1996; Его же. Крестьянская ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я <strong>в</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. М., 2001; Тепцо<strong>в</strong> Н. В. В дн<strong>и</strong> <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>кого перелома. Истор<strong>и</strong>яколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> крестьянской ссылк<strong>и</strong> <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>(СССР) <strong>в</strong> п<strong>и</strong>сьмах <strong>и</strong> <strong>в</strong>оспом<strong>и</strong>нан<strong>и</strong>ях: 1929—1933 гг. М., 2002;Раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong> крестьянская ссылка <strong>в</strong> соц<strong>и</strong>альной памят<strong>и</strong>людей: Исследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>оспом<strong>и</strong>нан<strong>и</strong>я, документы / А<strong>в</strong>т.-сост.Г. Ф. Доброноженко, Л. С. Шабало<strong>в</strong>а. Сыкты<strong>в</strong>кар, 2005;Крас<strong>и</strong>льн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> С. А., Саламато<strong>в</strong>а М. С., Ушако<strong>в</strong>а С. Н. Корн<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong>щепк<strong>и</strong>. Крестьянская семья на спецпоселен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> Западной С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>р<strong>и</strong>(1930-е — начало 1950-х гг.). Но<strong>в</strong>ос<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рск, 2008; Щегло<strong>в</strong>а Т. К.Дере<strong>в</strong>ня <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>о Алтайского края <strong>в</strong> XX <strong>в</strong>еке. Устная<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я. Барнаул, 2008; Лопат<strong>и</strong>н Л. Н., Лопат<strong>и</strong>на Н. И.Коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я <strong>и</strong> раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е (оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дцы <strong>и</strong> документыс<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>уют). Кемеро<strong>в</strong>о, 2009; Арх<strong>и</strong><strong>в</strong> межд<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>нарногоакадем<strong>и</strong>ческого центра соц<strong>и</strong>альных наук (Интерцентр). Матер<strong>и</strong>алыросс<strong>и</strong>йско-бр<strong>и</strong>танского проекта «Соц<strong>и</strong>альная структураросс<strong>и</strong>йского села. 1990—1994»: CD-ROM; Рефлекс<strong>и</strong><strong>в</strong>ноекрестьяно<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е. Десят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й сельской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>/ Под ред. Т. Шан<strong>и</strong>на, А. Н<strong>и</strong>кул<strong>и</strong>на, В. Дан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>а. М., 2002.С. 552—561.6 Лопат<strong>и</strong>н Л. Н., Лопат<strong>и</strong>на Н. Л. Указ. соч. С. 233.7 Земельный <strong>в</strong>опрос / Под ред. Е. С. Строе<strong>в</strong>а. М., 1999.С. 210—211.8 Лопат<strong>и</strong>н Л. Н., Лопат<strong>и</strong>на Н. Л. Указ. соч. С. 78.9 А<strong>в</strong>тоб<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е зап<strong>и</strong>ск<strong>и</strong> с<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рского крестьян<strong>и</strong>наВ. А. Плотн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а. Публ<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>я <strong>и</strong> <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е текста. Подг.текста, пред<strong>и</strong>сл. <strong>и</strong> коммент. Б. И. Ос<strong>и</strong>по<strong>в</strong>а. Омск, 1995.10 См.: Рогал<strong>и</strong>на Н. Л. Власть <strong>и</strong> аграрные реформы <strong>в</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека. М., 2010.11 Лопат<strong>и</strong>н Л. Н., Лопат<strong>и</strong>на Н. Л. Указ. соч. С.79—82.12 Берд<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х В. А. Народ на <strong>в</strong>ойне. С. 6.13 Рефлекс<strong>и</strong><strong>в</strong>ное крестьяно<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е. С. 135.14 Щербако<strong>в</strong>а И. Л., Козло<strong>в</strong>а А. Г. Всеросс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й конкурс<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ательск<strong>и</strong>х работ старшеклассн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>«Чело<strong>в</strong>ек <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>. Росс<strong>и</strong>я — XX <strong>в</strong>ек» // Устная <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я (oralhistory): теор<strong>и</strong>я <strong>и</strong> практ<strong>и</strong>ка. Барнаул, 2007. С. 264—270.222


В. В. Кондраш<strong>и</strong>нКРЕСТЬЯНСТВО И ВЛАСТЬ В РОССИИ:ОПЫТ ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ В УСЛОВИЯХИНДУСТРИАЛЬНОЙ МОДЕРНИЗАЦИИНа протяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> последн<strong>и</strong>х столет<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ажнейш<strong>и</strong>м<strong>в</strong>опросом для Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> был аграрно-крестьянск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опрос 1 .Тако<strong>в</strong>ым он остается <strong>и</strong> <strong>в</strong> настоящее <strong>в</strong>ремя, поскольку покаеще не создано <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> со<strong>в</strong>ременного сельского хозяйст<strong>в</strong>а,способного обеспеч<strong>и</strong>ть продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енную безопасностьстраны. Аграрная реформа проход<strong>и</strong>т неэффект<strong>и</strong><strong>в</strong>но,сопро<strong>в</strong>ождаясь больш<strong>и</strong>м<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альным<strong>и</strong> <strong>и</strong>здержкам<strong>и</strong>. Вданном контексте пр<strong>и</strong>обретает особую актуальность<strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого опыта <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я росс<strong>и</strong>йской<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а.В с<strong>и</strong>лу особенностей отечест<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>альноймодерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йская дере<strong>в</strong>ня, с одной стороны,оказалась ее заложн<strong>и</strong>цей, <strong>в</strong>ажнейш<strong>и</strong>м <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ком ресурсо<strong>в</strong>,а с другой, участ<strong>и</strong>ем многом<strong>и</strong>лл<strong>и</strong>онных масс крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> страны <strong>в</strong>о многом определ<strong>и</strong>ла ееспец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ку <strong>и</strong> результаты.Об этом достаточно полное предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е даютматер<strong>и</strong>алы международных проекто<strong>в</strong> по аграрной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> пер<strong>в</strong>ой трет<strong>и</strong> ХХ <strong>в</strong>., осущест<strong>в</strong>ленных коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>ом<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong> арх<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>сто<strong>в</strong> под руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>ом <strong>в</strong>ыдающегося<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ка-аграрн<strong>и</strong>ка Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> В. П. Дан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>а. Осно<strong>в</strong>ная <strong>и</strong>х<strong>и</strong>дея заключается <strong>в</strong> тез<strong>и</strong>се об акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ной, самостоятельнойрол<strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>, гражданской <strong>в</strong>ойне <strong>и</strong>коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> 2 . <strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> я<strong>в</strong>лялось не толькообъектом пр<strong>и</strong>ложен<strong>и</strong>я с<strong>и</strong>л пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х парт<strong>и</strong>й, но <strong>и</strong>акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ным, ра<strong>в</strong>нопра<strong>в</strong>ным субъектом <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>,самостоятельным участн<strong>и</strong>ком эпохальных событ<strong>и</strong>й <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ые десят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>я ХХ <strong>в</strong>. 3 Из зарубежных <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателейаналог<strong>и</strong>чных <strong>в</strong>зглядо<strong>в</strong> на проблему пр<strong>и</strong>держ<strong>и</strong><strong>в</strong>аютсяТ. Шан<strong>и</strong>н, Л. В<strong>и</strong>ола, Ш. Ф<strong>и</strong>цпатр<strong>и</strong>к <strong>и</strong> др. 4 .


В контексте проблемы <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>а, на наш <strong>в</strong>згляд, очень <strong>в</strong>ажным я<strong>в</strong>ляется анал<strong>и</strong>заграрной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> Росс<strong>и</strong>йского государст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> данныйпер<strong>и</strong>од 5 . Пр<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельно ко <strong>в</strong>торой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>не XIX <strong>в</strong>. речьшла о <strong>в</strong>о<strong>в</strong>лечен<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> рыночную эконом<strong>и</strong>ку,пре<strong>в</strong>ращен<strong>и</strong><strong>и</strong> сельского хозяйст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческоепро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о, ор<strong>и</strong>ент<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анное на потребност<strong>и</strong><strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ального раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>.В трудах В. П. Дан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>а, А. Н. Медуше<strong>в</strong>ского,А. А. Н<strong>и</strong>коно<strong>в</strong>а <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>х <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателей убед<strong>и</strong>тельнодоказано, что росс<strong>и</strong>йское руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о настойч<strong>и</strong><strong>в</strong>о <strong>и</strong>скалона<strong>и</strong>более опт<strong>и</strong>мальные пут<strong>и</strong> реформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я сельскогохозяйст<strong>в</strong>а 6 . Крымская <strong>в</strong>ойна продемонстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аланеэффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ность сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шего соц<strong>и</strong>альноэконом<strong>и</strong>ческогостроя, осно<strong>в</strong>анного на крепостном трудепомещ<strong>и</strong>чь<strong>и</strong>х крестьян, сдерж<strong>и</strong><strong>в</strong>ающего раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е рыночныхотношен<strong>и</strong>й, <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>альное раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е страны. Кроме того,оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дным стало растущее недо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о крестьянст<strong>в</strong>а,способное пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> к мощному ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онному <strong>в</strong>зры<strong>в</strong>у.Именно поэтому <strong>в</strong> 1861 г. царск<strong>и</strong>м самодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>ем былоотменено крепостное пра<strong>в</strong>о.Вел<strong>и</strong>кая крестьянская реформа была про<strong>в</strong>едена,прежде <strong>в</strong>сего, с учетом <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong> помещ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong> быланеспра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ой для крестьян, поскольку поста<strong>в</strong><strong>и</strong>ла <strong>и</strong>х спомощью <strong>в</strong>ыкупных платежей <strong>в</strong> кабальную за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мость отгосударст<strong>в</strong>а, а с помощью отрезко<strong>в</strong> лучш<strong>и</strong>х сельхозугод<strong>и</strong>й— <strong>в</strong> за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мость от бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х помещ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>.Дальнейш<strong>и</strong>й характер аграрной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>самодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>я определялся но<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> нац<strong>и</strong>ональным<strong>и</strong>задачам<strong>и</strong>, склады<strong>в</strong>ающейся <strong>в</strong>о <strong>в</strong>торой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>не XIX <strong>в</strong>.международной обстано<strong>в</strong>кой. Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> нужна была мощнаяпромышленность, со<strong>в</strong>ременные <strong>в</strong>ооруженные с<strong>и</strong>лы, чтобысохран<strong>и</strong>ть с<strong>в</strong>ою государст<strong>в</strong>енность <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>яхнад<strong>в</strong><strong>и</strong>гающейся м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ойны.На наш <strong>в</strong>згляд, Александром II был <strong>в</strong>зят <strong>в</strong>ерный курс<strong>в</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>и</strong> сельского хозяйст<strong>в</strong>а Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>о <strong>в</strong>торой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>неXIX <strong>в</strong>. Лог<strong>и</strong>ка реформаторской деятельност<strong>и</strong> поз<strong>в</strong>оляла224


относ<strong>и</strong>тельно безболезненно решать осно<strong>в</strong>ные проблемысельского хозяйст<strong>в</strong>а. Сред<strong>и</strong> н<strong>и</strong>х — проблема растущегоаграрного перенаселен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> Центральной Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>,пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong><strong>в</strong>шего к малоземелью крестьян, <strong>и</strong> проблему подъемасельскохозяйст<strong>в</strong>енного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях нача<strong>в</strong>шейся<strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>альной модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>.Для <strong>и</strong>х решен<strong>и</strong>я был разработан проект реформм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>стра ф<strong>и</strong>нансо<strong>в</strong> Н. Х. Бунге. Он заключался <strong>в</strong> поддержкеучастко<strong>в</strong>ого крестьянского земле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>я путем разрушен<strong>и</strong>яобщ<strong>и</strong>ны <strong>и</strong> переселен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>збыточной массы рабоч<strong>и</strong>х рук <strong>и</strong>здере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> на с<strong>в</strong>ободные земл<strong>и</strong> <strong>в</strong> пределах <strong>и</strong>мпер<strong>и</strong><strong>и</strong> 7 . По сут<strong>и</strong>дела речь шла о начале Столып<strong>и</strong>нской аграрной реформыуже <strong>в</strong> 1880-е годы, когда остроты земельного <strong>в</strong>опроса <strong>в</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> еще не ощущалось, такой как спустя д<strong>в</strong>адцать лет, акрестьянст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> целом не проя<strong>в</strong>ляло я<strong>в</strong>ной оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>самодержа<strong>в</strong>ному реж<strong>и</strong>му. Мы поддерж<strong>и</strong><strong>в</strong>аем точку зрен<strong>и</strong>яДан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>а о сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> 80-е гг. XIX <strong>в</strong>.реальной альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>ы Вел<strong>и</strong>кой русской ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>,которая состояла <strong>в</strong> осущест<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> на практ<strong>и</strong>ке аграрнойреформы Бунге. Однако этого не случ<strong>и</strong>лось <strong>в</strong>следст<strong>в</strong><strong>и</strong>еуб<strong>и</strong>йст<strong>в</strong>а народо<strong>в</strong>ольцам<strong>и</strong> Александра II 8 .Суть аграрной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> его преемн<strong>и</strong>ка —Александра III с<strong>в</strong>елась к укреплен<strong>и</strong>ю над крестьянам<strong>и</strong><strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> общ<strong>и</strong>ны <strong>и</strong> помещ<strong>и</strong>ка. Был<strong>и</strong> знач<strong>и</strong>тельно урезаныпра<strong>в</strong>а земст<strong>в</strong>, затруднены <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> для с<strong>и</strong>льныхкрестьян <strong>в</strong>ыр<strong>в</strong>аться <strong>и</strong>з-под опек<strong>и</strong> общ<strong>и</strong>ны <strong>и</strong> бюрократ<strong>и</strong><strong>и</strong>.Пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны такой пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> определял<strong>и</strong>сь стремлен<strong>и</strong>ем <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>не допуст<strong>и</strong>ть роста крестьянского д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я, а такжеоблегч<strong>и</strong>ть государст<strong>в</strong>у сбор налого<strong>в</strong> <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях бурногопромышленного раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аемыйпер<strong>и</strong>од.В начале ХХ <strong>в</strong>. на характер аграрной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>цар<strong>и</strong>зма решающее <strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>е оказало крестьянскоед<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е. Оно пр<strong>и</strong>обрело массо<strong>в</strong>ый характер <strong>в</strong>следст<strong>в</strong><strong>и</strong>еухудшен<strong>и</strong>я положен<strong>и</strong>я огромной массы крестьян <strong>и</strong>з-замалоземелья <strong>и</strong> коммерц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> сельского хозяйст<strong>в</strong>а под<strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>ем <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. В пер<strong>в</strong>ую очередь это225


коснулось Е<strong>в</strong>ропейской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х районо<strong>в</strong>крепостного пра<strong>в</strong>а. Именно там поя<strong>в</strong><strong>и</strong>лся гла<strong>в</strong>ный лозунгкрестьянской ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> — л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong>я помещ<strong>и</strong>чьегоземле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>я 9 .Крестьянск<strong>и</strong>е <strong>в</strong>олнен<strong>и</strong>я 1902 г. заста<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о Н<strong>и</strong>колая II <strong>в</strong>плотную заняться аграрным<strong>в</strong>опросом. В 1903 г. м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>стром ф<strong>и</strong>нансо<strong>в</strong> С. Ю. В<strong>и</strong>тте быласоздана ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>я, которая <strong>в</strong>ернулась к проекту Бунге <strong>и</strong> <strong>в</strong>качест<strong>в</strong>е гла<strong>в</strong>ных напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й но<strong>в</strong>ой аграрной реформыопредел<strong>и</strong>ла разрушен<strong>и</strong>е общ<strong>и</strong>ны <strong>и</strong> переселен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>збыточноймассы крестьян на с<strong>в</strong>ободные земл<strong>и</strong> 10 .Ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я 1905—1907 гг. стала моментом <strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ныдля царского самодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>я, так как продемонстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алакрайн<strong>и</strong>й рад<strong>и</strong>кал<strong>и</strong>зм крестьянск<strong>и</strong>х настроен<strong>и</strong>й, стремлен<strong>и</strong>еогромной массы крестьян л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать помещ<strong>и</strong>чьеземле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>е. Весьма реш<strong>и</strong>тельно <strong>и</strong> неож<strong>и</strong>данно для<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> проз<strong>в</strong>учал <strong>в</strong> годы ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> лозунг крестьян оботмене частной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> на землю 11 .В этой с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong>, на наш <strong>в</strong>згляд, компром<strong>и</strong>ссным<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>антом решен<strong>и</strong>я аграрного <strong>в</strong>опроса могла бы статьподдержка самодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>ем аграрных проекто<strong>в</strong> кадето<strong>в</strong>трудо<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong><strong>в</strong> I <strong>и</strong> II Государст<strong>в</strong>енных Думах опр<strong>и</strong>нуд<strong>и</strong>тельном отчужден<strong>и</strong><strong>и</strong> помещ<strong>и</strong>чь<strong>и</strong>х земель наусло<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> государст<strong>в</strong>енной компенсац<strong>и</strong><strong>и</strong> бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>мземле<strong>в</strong>ладельцам 12 . Такой <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ант аграрной реформыустро<strong>и</strong>л бы осно<strong>в</strong>ную массу крестьян, что поз<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>ло бы<strong>и</strong>збежать 1917 г.Однако от<strong>в</strong>етной реакц<strong>и</strong>ей самодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>я накрестьянскую ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>ю <strong>и</strong> требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я крестьянск<strong>и</strong>хдепутато<strong>в</strong> стала Столып<strong>и</strong>нская аграрная реформа 13 . Ее сутьсостояла <strong>в</strong> осущест<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> программы Бунге-В<strong>и</strong>тте. Цельюреформы должно было стать создан<strong>и</strong>е <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не прочнойопоры самодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>в</strong> л<strong>и</strong>це крестьян<strong>и</strong>на-частн<strong>и</strong>ка —собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ка <strong>в</strong>ыделенной <strong>и</strong>з общ<strong>и</strong>ны земл<strong>и</strong>. Внедрен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>дере<strong>в</strong>не <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тута частной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>алосьреформаторам<strong>и</strong> <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е пер<strong>в</strong>оочередной задач<strong>и</strong>.226


Столып<strong>и</strong>нская аграрная реформа содейст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>алаподъему сельскохозяйст<strong>в</strong>енного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>.Особенно <strong>в</strong>ажным поз<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ным ее результатом сталаогромная землеустро<strong>и</strong>тельная работа, про<strong>в</strong>еденнаяземлеустро<strong>и</strong>тельным<strong>и</strong> ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>ных рег<strong>и</strong>онахстраны. Больш<strong>и</strong>м дост<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ем стала акт<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>яагроном<strong>и</strong>ческой работы, раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е кооперац<strong>и</strong><strong>и</strong> 14 .В тоже <strong>в</strong>ремя соц<strong>и</strong>альные результаты реформы небыл<strong>и</strong> столь радужным<strong>и</strong>, как на это рассч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> ееорган<strong>и</strong>заторы. В Центральной Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, ЦЧО, По<strong>в</strong>олжье, наЮге Укра<strong>и</strong>ны, <strong>в</strong> зонах малоземелья <strong>и</strong> трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онногопомещ<strong>и</strong>чьего земле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>я осно<strong>в</strong>ная масса крестьяносталась <strong>в</strong> общ<strong>и</strong>не (60—70%). В эт<strong>и</strong>х районахакт<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алась так назы<strong>в</strong>аемая «<strong>в</strong>торая соц<strong>и</strong>альная<strong>в</strong>ойна» между хуторянам<strong>и</strong>, отрубщ<strong>и</strong>кам<strong>и</strong> <strong>и</strong> общ<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>.Пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ной прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>я было нас<strong>и</strong>льст<strong>в</strong>енное отчужден<strong>и</strong>е<strong>в</strong> пользу <strong>в</strong>ыделенце<strong>в</strong> землеустро<strong>и</strong>тельным<strong>и</strong> ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>лучшей земл<strong>и</strong> общ<strong>и</strong>ны, адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>ное да<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е надере<strong>в</strong>ню <strong>в</strong> годы реформы 15 .Катал<strong>и</strong>затором недо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>а стал<strong>и</strong> «крестьянеобратн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>»— неудачн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> переселенческой пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>,разор<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся <strong>в</strong> С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>р<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>раща<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся домой. Ксожален<strong>и</strong>ю, переселенческая пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка Столып<strong>и</strong>на не былапро<strong>в</strong>едена эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>но. Более трет<strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>х семейразор<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь <strong>и</strong>з-за бюрократ<strong>и</strong>ческой несогласо<strong>в</strong>анност<strong>и</strong><strong>в</strong>ластей, непродуманност<strong>и</strong> механ<strong>и</strong>зма переселен<strong>и</strong>я 16 .Пер<strong>в</strong>ая м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ая <strong>в</strong>ойна продемонстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аланеэффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ность самодержа<strong>в</strong>ной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. Она несмогла орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ать бесперебойное снабжен<strong>и</strong>е арм<strong>и</strong><strong>и</strong>боепр<strong>и</strong>пасам<strong>и</strong> <strong>и</strong> продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем, реш<strong>и</strong>тьпродо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енную проблему <strong>в</strong> стране 17 . Неудач<strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>в</strong>ойне стал<strong>и</strong> катал<strong>и</strong>затором Вел<strong>и</strong>кой русской ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>1917 г. Важнейшей ее частью <strong>и</strong> осно<strong>в</strong>ой стала ст<strong>и</strong>х<strong>и</strong>йнаяобщ<strong>и</strong>нная крестьянская ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я.Временное пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о демократ<strong>и</strong>ческой Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>попыталось <strong>в</strong>ернуться к от<strong>в</strong>ергнутым самодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>ям<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>антам аграрных проекто<strong>в</strong> кадето<strong>в</strong> <strong>и</strong> трудо<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>в</strong> I <strong>и</strong> II227


Государст<strong>в</strong>енных Думах. Окончательное решен<strong>и</strong>е аграрного<strong>в</strong>опроса отклады<strong>в</strong>алось до созы<strong>в</strong>а Всеросс<strong>и</strong>йскогоУчред<strong>и</strong>тельного собран<strong>и</strong>я 18 . Однако такой <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ант уже неудо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>орял крестьянст<strong>в</strong>о. В усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях слабост<strong>и</strong>демократ<strong>и</strong>ческой <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, эконом<strong>и</strong>ческой разрух<strong>и</strong> оносамостоятельно реш<strong>и</strong>ло аграрный <strong>в</strong>опрос <strong>в</strong> той форме,которая была <strong>в</strong>ыработана еще <strong>в</strong> годы Пер<strong>в</strong>ой русскойре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>. В ходе общ<strong>и</strong>нной ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянераздел<strong>и</strong>л<strong>и</strong> между собой частно<strong>в</strong>ладельческ<strong>и</strong>е земл<strong>и</strong> поура<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно-трудо<strong>в</strong>ой норме 19 . Больше<strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong> л<strong>и</strong>шьюр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> закреп<strong>и</strong>л<strong>и</strong> этот факт.Рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ая пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ного участ<strong>и</strong>я крестьянРосс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> Вел<strong>и</strong>кой русской ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> 1917 г., мы согласны сДан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>ым, объясня<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м данный феномен протестомкрестьянской страны прот<strong>и</strong><strong>в</strong> предложенного ей царск<strong>и</strong>мсамодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>ем объект<strong>и</strong><strong>в</strong>но необход<strong>и</strong>мого <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>антамодерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> пр<strong>и</strong> опоре на с<strong>и</strong>льных за счет ущемлен<strong>и</strong>яслабых 20 . «Слабых крестьян» оказалось сл<strong>и</strong>шком много, он<strong>и</strong>не см<strong>и</strong>р<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь с <strong>и</strong>х участью <strong>и</strong> смел<strong>и</strong> «с<strong>и</strong>льных», а <strong>в</strong>месте сн<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, которая на н<strong>и</strong>х попыталась опереться.В годы ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> гражданской <strong>в</strong>ойны небольше<strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong>, эсеры <strong>и</strong>л<strong>и</strong> анарх<strong>и</strong>сты «<strong>в</strong>ел<strong>и</strong> крестьян». Он<strong>и</strong>л<strong>и</strong>шь пр<strong>и</strong>да<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>и</strong>х пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong> болееорган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анные формы. Об этом убед<strong>и</strong>тельнос<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>ует <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я крупнейш<strong>и</strong>х крестьянск<strong>и</strong>х<strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>й <strong>в</strong> рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аемый пер<strong>и</strong>од («антоно<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>на»,«махно<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>на» <strong>и</strong> т. д.) 21 .Именно поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> конечном<strong>и</strong>тоге <strong>и</strong> предопредел<strong>и</strong>ла <strong>и</strong>сход гражданской <strong>в</strong>ойны.Больше<strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong> побед<strong>и</strong>л<strong>и</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х оппоненто<strong>в</strong> потому, что <strong>в</strong>самые кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е пер<strong>и</strong>оды <strong>в</strong>ооруженного прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>яКрасной <strong>и</strong> Белой арм<strong>и</strong>й крестьяне пр<strong>и</strong>фронто<strong>в</strong>ых губерн<strong>и</strong>й <strong>и</strong>оказа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся <strong>в</strong> бл<strong>и</strong>жайшем тылу белых поддержал<strong>и</strong> <strong>и</strong>х,реал<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>а<strong>в</strong> на практ<strong>и</strong>ке лозунг Со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> о «союзерабочего класса с трудо<strong>в</strong>ым крестьянст<strong>в</strong>ом». Напр<strong>и</strong>мер,летом 1919 г. <strong>в</strong> п<strong>и</strong>к успехо<strong>в</strong> похода Ден<strong>и</strong>к<strong>и</strong>на на Моск<strong>в</strong>унеож<strong>и</strong>данный <strong>и</strong> очень чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельный удар по его тылам228


нанесла крестьянская арм<strong>и</strong>я Н. И. Махно 22 . В Тамбо<strong>в</strong>ской,Сарато<strong>в</strong>ской, Пензенской <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>х губерн<strong>и</strong>ях прекращал<strong>и</strong>сь<strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>я крестьян прот<strong>и</strong><strong>в</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стской<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>нях созда<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь отряды самообороны,дезерт<strong>и</strong>ры <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ращал<strong>и</strong>сь <strong>и</strong>з лесо<strong>в</strong> <strong>и</strong> шл<strong>и</strong> <strong>в</strong> Красную арм<strong>и</strong>ю 23 .Про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>ло это потому, что для крестьян страх передугрозой наказан<strong>и</strong>я за <strong>в</strong>зятую у помещ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>хземле<strong>в</strong>ладельце<strong>в</strong> землю <strong>в</strong> 1917 г. оказался с<strong>и</strong>льнее нена<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стск<strong>и</strong>м порядкам, хотя н<strong>и</strong> Колчак, н<strong>и</strong> Ден<strong>и</strong>к<strong>и</strong>н, атем более Врангель, не помышлял<strong>и</strong> о <strong>в</strong>осстано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong>помещ<strong>и</strong>чьего земле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>я. Но <strong>и</strong>х реальная пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка была<strong>и</strong>з<strong>в</strong>естна крестьянам <strong>и</strong> мало чем отл<strong>и</strong>чалась отбольше<strong>в</strong><strong>и</strong>стской. Это те же рек<strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>, пр<strong>и</strong>нуд<strong>и</strong>тельныемоб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, репресс<strong>и</strong><strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong> со<strong>в</strong>етского акт<strong>и</strong><strong>в</strong>а <strong>в</strong>дере<strong>в</strong>не. В результате <strong>и</strong>з д<strong>в</strong>ух зол крестьяне <strong>в</strong>ыбрал<strong>и</strong>, как <strong>и</strong>мтогда казалось, меньшее.После устранен<strong>и</strong>я «белой опасност<strong>и</strong>» со<strong>в</strong>етскаядере<strong>в</strong>ня была ох<strong>в</strong>ачена массо<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>м<strong>и</strong><strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong> «<strong>в</strong>оенно-коммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой» пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong>. Парадокс заключался <strong>в</strong> том, что, жестокопода<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong> крестьянскую <strong>в</strong>ойну, больше<strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong> дал<strong>и</strong> крестьянамто, рад<strong>и</strong> чего она <strong>и</strong> <strong>в</strong>елась. По Земельному кодексу РСФСР1922 г. крестьяне получ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> бессрочное пользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е землю<strong>и</strong> пра<strong>в</strong>о с<strong>в</strong>ободного хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я на ней. Продраз<strong>в</strong>ерсткабыла отменена, с<strong>в</strong>ободная торго<strong>в</strong>ля <strong>и</strong> рынок разрешены 24 .Но <strong>и</strong>тогом участ<strong>и</strong>я крестьян <strong>в</strong> гражданской <strong>в</strong>ойне <strong>и</strong>победы <strong>в</strong> ней больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong> стала, как очень точно подмет<strong>и</strong>ламер<strong>и</strong>канск<strong>и</strong>й <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>к М. Ле<strong>в</strong><strong>и</strong>н, «арха<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>» 25 .Со<strong>в</strong>етское сельское хозяйст<strong>в</strong>о предста<strong>в</strong>ляло собой океанмелк<strong>и</strong>х крестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong>. Все рыночные дост<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>яРосс<strong>и</strong><strong>и</strong>, с<strong>в</strong>язанные со Столып<strong>и</strong>нской аграрной реформой,был<strong>и</strong> л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аны.В то же <strong>в</strong>ремя проблема <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>альноймодерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> осталась. Более того, ее необход<strong>и</strong>мостьстано<strong>в</strong><strong>и</strong>лась <strong>в</strong>се более оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дной <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях назре<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>яочередной м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ойны. Поэтому стал<strong>и</strong>нскаяколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я — это очередная попытка <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> заста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть229


дере<strong>в</strong>ню пр<strong>и</strong>нест<strong>и</strong> себя <strong>в</strong> жерт<strong>в</strong>у <strong>и</strong>нтересам государст<strong>в</strong>а. Еенеслучайность, на наш <strong>в</strong>згляд, очень убед<strong>и</strong>тельно показана <strong>в</strong>работах С. А. Ес<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а, охарактер<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шего туп<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>ый путьмелкого крестьянского хозяйст<strong>в</strong>а Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> к концу 1920-х гг. 26Дальнейш<strong>и</strong>е событ<strong>и</strong>я — это трагед<strong>и</strong>я со<strong>в</strong>етскойдере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, <strong>в</strong><strong>в</strong>ергнутой <strong>в</strong> тяжелейш<strong>и</strong>е потрясен<strong>и</strong>я стал<strong>и</strong>нскойнас<strong>и</strong>льст<strong>в</strong>енной коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ей. Так же, как <strong>и</strong>опубл<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>анные матер<strong>и</strong>алы проекто<strong>в</strong> Дан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>а, этот фактподт<strong>в</strong>ерждают документы пер<strong>в</strong>ого тома документальнойсер<strong>и</strong><strong>и</strong> международного проекта Федерального арх<strong>и</strong><strong>в</strong>ногоагентст<strong>в</strong>а Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> «Голод <strong>в</strong> СССР. 1929—1934 гг.» 27 .На наш <strong>в</strong>згляд, гла<strong>в</strong>ный <strong>в</strong>опрос состо<strong>и</strong>т <strong>в</strong> том,почему <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ант <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>альной модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> царскогосамодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>я не удался, а стал<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ант со <strong>в</strong>сем<strong>и</strong> егоужасам<strong>и</strong> прошел? То есть <strong>в</strong> крестьянской стране побед<strong>и</strong>лаант<strong>и</strong>крестьянская пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка, осно<strong>в</strong>анная на нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong><strong>и</strong> надкрестьянст<strong>в</strong>ом.Эта тема нуждается <strong>в</strong> дальнейшем <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong><strong>и</strong>. Но <strong>и</strong>сейчас уже <strong>и</strong>меются определенные, на наш <strong>в</strong>згляд, успех<strong>и</strong>. Врамках пер<strong>в</strong>ой международной конференц<strong>и</strong><strong>и</strong> «Истор<strong>и</strong>ястал<strong>и</strong>н<strong>и</strong>зма», орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анной <strong>и</strong>здательст<strong>в</strong>ом РОССПЭН пр<strong>и</strong>поддержке Фонда Б. Н. Ельц<strong>и</strong>на, опубл<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>ана статьяяпонского <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ка Х. Окуды, который обрат<strong>и</strong>лся кпроблеме «соц<strong>и</strong>альной базы стал<strong>и</strong>н<strong>и</strong>зма». По его мнен<strong>и</strong>ю,разделяемым нам<strong>и</strong>, <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не <strong>и</strong> городе это была молодежь,<strong>в</strong>осп<strong>и</strong>танная Со<strong>в</strong>етской <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю, ор<strong>и</strong>ент<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анная на но<strong>в</strong>уюж<strong>и</strong>знь, образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е, карьеру <strong>в</strong> рамках «но<strong>в</strong>ого курса» 28 .Сама со<strong>в</strong>етская дере<strong>в</strong>ня была «молодой». По переп<strong>и</strong>с<strong>и</strong> 1926г. 60% ее населен<strong>и</strong>я соста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> люд<strong>и</strong> моложе 30 лет. Так<strong>и</strong>мобразом, у <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> был<strong>и</strong> <strong>и</strong>сполн<strong>и</strong>тел<strong>и</strong> ее ант<strong>и</strong>крестьянскойпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong> крестьянской стране. Этот сюжет, также как <strong>и</strong>друг<strong>и</strong>е (напр<strong>и</strong>мер, «механ<strong>и</strong>зм упра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я» дере<strong>в</strong>ней <strong>в</strong> годыколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> голода 1932—1933 гг.), — тема длядальнейшего <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я.В целом, на наш <strong>в</strong>згляд, <strong>и</strong>тог <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> на протяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> последнего столет<strong>и</strong>якрайне негат<strong>и</strong><strong>в</strong>ный. Несмотря на состоя<strong>в</strong>шуюся230


<strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>альную модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>се еще нетсо<strong>в</strong>ременного сельского хозяйст<strong>в</strong>а, способного прокорм<strong>и</strong>тьстрану, обеспеч<strong>и</strong>ть ее продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енную безопасность.Также нет <strong>и</strong> подл<strong>и</strong>нного хозя<strong>и</strong>на на земле. И пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны такогопечального результата еще предсто<strong>и</strong>т серьезнопроанал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 См. об этом подробнее: Медуше<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й А. Н. Проектыаграрных реформ <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>: XVIII — начало XXI <strong>в</strong>ека. М., 2005.2 См.: Кондраш<strong>и</strong>н В. В. Международные проекты поаграрной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> ХХ <strong>в</strong>ека <strong>и</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е рег<strong>и</strong>ональной<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong> // Центр <strong>и</strong> пер<strong>и</strong>фер<strong>и</strong>я. Саранск, 2008. № 4. С. 25—30.3 См.: Кананеро<strong>в</strong>а Е. Н. Международные проекты поаграрной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> (конец ХХ — начало ХХI <strong>в</strong><strong>в</strong>.): А<strong>в</strong>тореф.д<strong>и</strong>с. … к. <strong>и</strong>. н. Пенза, 2007. (А<strong>в</strong>тор настоящей стать<strong>и</strong> былсоста<strong>в</strong><strong>и</strong>телем <strong>и</strong> от<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енным редактором ряда сборн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>документо<strong>в</strong>, <strong>в</strong>ышедш<strong>и</strong>х <strong>в</strong> с<strong>в</strong>ет <strong>в</strong> рамках международных проекто<strong>в</strong>В. П. Дан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>а — [Пр<strong>и</strong>м. а<strong>в</strong>т.]).4 См.: Шан<strong>и</strong>н Т. Ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я как момент <strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ны. Росс<strong>и</strong>я1905—1907—1917—1922. М., 1997; В<strong>и</strong>ола Л. Коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я какгражданская <strong>в</strong>ойна // Истор<strong>и</strong>я стал<strong>и</strong>н<strong>и</strong>зма: <strong>и</strong>тог<strong>и</strong> <strong>и</strong> проблемы<strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>я. М., 2011. С. 102—111; Ф<strong>и</strong>цпатр<strong>и</strong>к Ш. Стал<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>екрестьяне. Соц<strong>и</strong>альная <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я Со<strong>в</strong>етской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> 30-е годы.Дере<strong>в</strong>ня. М.: РОССПЭН, 2008 <strong>и</strong> др.5 См.: Кондраш<strong>и</strong>н В. В. Аграрная пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>о<strong>в</strong>торой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>не XIX — ХХ <strong>в</strong>еках // Аграрное раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>и</strong>продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енная пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> XVIII—XIX <strong>в</strong><strong>в</strong>. Проблемы<strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong>: <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я <strong>и</strong> со<strong>в</strong>ременность.Ч. 1.Оренбург, 2007. С. 133—139.6 См.: Дан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong> В. П. Аграрная реформа <strong>и</strong> аграрныере<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> // Вел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>й незнакомец: крестьяне <strong>и</strong> фермеры<strong>в</strong> со<strong>в</strong>ременном м<strong>и</strong>ре. М., 1992; Медуше<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й А. Н. Проектыаграрных реформ <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>: XVIII — начало XXI <strong>в</strong>ека. М., 2005;Н<strong>и</strong>коно<strong>в</strong> А. А. Сп<strong>и</strong>раль много<strong>в</strong>еко<strong>в</strong>ой драмы: аграрная наука <strong>и</strong>пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> (XVIII — XX <strong>в</strong><strong>в</strong>.). М., 1995; <strong>и</strong> др.7 См.: Дан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong> В. П. Указ. соч. С. 312.231


8 Дан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong> В. П. Крестьянская ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. 1902—1922 гг. // Крестьяне <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>: Матер<strong>и</strong>алы конф. М.-Тамбо<strong>в</strong>, 1996.С. 5—6.9 См.: Крестьянское д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> 1901—1904 гг.Сборн<strong>и</strong>к документо<strong>в</strong>. М., 1998.10 См.: С<strong>и</strong>моно<strong>в</strong>а М. С. Кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>с аграрной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> цар<strong>и</strong>зманакануне Пер<strong>в</strong>ой росс<strong>и</strong>йской ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>. М., 1987.11 Там же. С. 10—11; Кондраш<strong>и</strong>н В. В. Ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я какмомент <strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ны: к 100-лет<strong>и</strong>ю Пер<strong>в</strong>ой русской ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>// Вестн<strong>и</strong>к Пензенского отделен<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong>йского ф<strong>и</strong>лософскогообщест<strong>в</strong>а. № 1. М.-Пенза, 2006. С. 172—175.12 См.: Земельный <strong>в</strong>опрос. М., 1999. С. 76 — 103.13 См.: Росс<strong>и</strong>я сельская. XIX — начало ХХ <strong>в</strong>ека. М., 2004.С. 251—330.14 См. об этом подробнее: Ко<strong>в</strong>але<strong>в</strong> Д. В. Аграрныепреобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>о стол<strong>и</strong>чного рег<strong>и</strong>она <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ойчет<strong>в</strong>ерт<strong>и</strong> ХХ <strong>в</strong>ека. М., 2004.15 См.: Анф<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> А. М. Но<strong>в</strong>ые собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> (<strong>и</strong>з <strong>и</strong>того<strong>в</strong>столып<strong>и</strong>нской аграрной реформы) // Крестьяно<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е. Теор<strong>и</strong>я.Истор<strong>и</strong>я. Со<strong>в</strong>ременность. Ежегодн<strong>и</strong>к. 1996. М., 1996. — С. 60—95;Его же. Неоконченные споры // Вопросы <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>. 1997. № 5.С. 49—72; № 6. С. 41—67; № 7. С. 81—99; № 9. С. 82—111.16 См.: Кара-Мурза С. Г. Столып<strong>и</strong>н — отец русскойре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>. М., 2002. С. 200 — 201.17 См.: Кондраш<strong>и</strong>н В. В. Ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я как моментсамосознан<strong>и</strong>я // Проблемы росс<strong>и</strong>йского самосознан<strong>и</strong>я:э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онное стано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онные ломк<strong>и</strong>. М., 2009.С. 162—168.18 См.: Х<strong>и</strong>тр<strong>и</strong>на Н. Е. Аграрная пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка Временногопра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> 1917 году. Н.Но<strong>в</strong>город, 2001.19 См.: Крестьянское д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> Тамбо<strong>в</strong>ской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>(1917—1918): Документы <strong>и</strong> матер<strong>и</strong>алы. М., 2003.20 См.: Кондраш<strong>и</strong>н В. В. <strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>Гражданской <strong>в</strong>ойне: к <strong>в</strong>опросу об <strong>и</strong>стоках стал<strong>и</strong>н<strong>и</strong>зма. М., 2009.С. 26—28.21 Крестьянское д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> Тамбо<strong>в</strong>ской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> (1917—1918): Документы <strong>и</strong> матер<strong>и</strong>алы. М., 2003; Нестор Махно.Крестьянское д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е на Укра<strong>и</strong>не. 1918—1921: Документы <strong>и</strong>матер<strong>и</strong>алы. М., 2006.232


22 См.: Кондраш<strong>и</strong>н В. В. К <strong>в</strong>опросу о сущност<strong>и</strong>махно<strong>в</strong>ского д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я на Укра<strong>и</strong>не <strong>в</strong> 1918—1921 гг. // Проблемысоц<strong>и</strong>ально-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong> эконом<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>.Выпуск 3. Пенза, 2005. С. 189—203.23 См.: Со<strong>в</strong>етская дере<strong>в</strong>ня глазам<strong>и</strong> ВЧК — ОГПУ —НКВД. 1918—1939. Документы <strong>и</strong> матер<strong>и</strong>алы. В 4-х т. Т. 1. 1918—1922 гг. / Под ред. А. Берело<strong>в</strong><strong>и</strong>ча, В. Дан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>а. М., 1998. С. 31;Кондраш<strong>и</strong>н В. В. <strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> Гражданской <strong>в</strong>ойне: к<strong>в</strong>опросу об <strong>и</strong>стоках стал<strong>и</strong>н<strong>и</strong>зма. С. 315—332.24 См.: Дан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong> В. П. Крестьянская ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>.С. 22.25 Ле<strong>в</strong><strong>и</strong>н М. Реж<strong>и</strong>мы <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е процессы <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>ХХ <strong>в</strong>. // Куда <strong>и</strong>дет Росс<strong>и</strong>я?.. Соц<strong>и</strong>альная трансформац<strong>и</strong>япостсо<strong>в</strong>етского пространст<strong>в</strong>а. М., 1996. С. 6.26 См.: Ес<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> С. А. «Бухар<strong>и</strong>нская альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>а»стал<strong>и</strong>нскому аграрному курсу // Истор<strong>и</strong>я стал<strong>и</strong>н<strong>и</strong>зма: <strong>и</strong>тог<strong>и</strong> <strong>и</strong>проблемы <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>я. С. 468—479; Его же. Росс<strong>и</strong>йская дере<strong>в</strong>ня <strong>в</strong>годы НЭПа: К <strong>в</strong>опросу об альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>ах стал<strong>и</strong>нскойколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. М., 2010.27 См.: Голод <strong>в</strong> СССР. 1929—1934: В 3 т. Т. 1: 1929 —<strong>и</strong>юль 1932: В 2 кн. /От<strong>в</strong>. сост. В. В. Кондраш<strong>и</strong>н. М., 2011;Кондраш<strong>и</strong>н В. В. Голод 1932—1933 годо<strong>в</strong>: трагед<strong>и</strong>я росс<strong>и</strong>йскойдере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. М., 2008; Со<strong>в</strong>ременная росс<strong>и</strong>йско-укра<strong>и</strong>нская<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я голода 1932—1933 гг. <strong>в</strong> СССР / Науч. ред.В. В. Кондраш<strong>и</strong>н. М., 2011.28 См.: Окуда Х. «От сох<strong>и</strong> к портфелю»: дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>екоммун<strong>и</strong>сты <strong>и</strong> комсомольцы <strong>в</strong> процессе раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я (1920-е— начало 1930-х гг.) // Истор<strong>и</strong>я стал<strong>и</strong>н<strong>и</strong>зма: <strong>и</strong>тог<strong>и</strong> <strong>и</strong> проблемы<strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>я. С. 495—527.233


КРЕСТЬЯНСТВО И ВЛАСТЬ<strong>в</strong> 1920-е годыМ. М. Кудюк<strong>и</strong>на1920-е годы предста<strong>в</strong>ляют особый <strong>и</strong>нтерес для<strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а. Этодесят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>е нач<strong>и</strong>налось с победы больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>в</strong>гражданской <strong>в</strong>ойне <strong>и</strong> отказа от пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>оенногокоммун<strong>и</strong>зма, а законч<strong>и</strong>лось <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ратом к чрез<strong>в</strong>ычайныммерам <strong>и</strong> нарастан<strong>и</strong>ем крестьянского сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я. Впромежутке <strong><strong>в</strong>ласть</strong> делала попытк<strong>и</strong> про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ть пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ку,которая хотя бы <strong>в</strong> какой-то степен<strong>и</strong> от<strong>в</strong>ечала <strong>и</strong>нтересамкрестьян, а с другой стороны, у крестьян сохранялась<strong>и</strong>ллюз<strong>и</strong>я, что <strong><strong>в</strong>ласть</strong> дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно может пр<strong>и</strong>слушаться кн<strong>и</strong>м <strong>и</strong> <strong>в</strong>оплот<strong>и</strong>ть <strong>в</strong> ж<strong>и</strong>знь хотя бы некоторые <strong>и</strong>х требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я.В этом пер<strong>и</strong>оде мног<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong> <strong>и</strong>скал<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>щутальтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>ы раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я нашей страны.«Хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельные трудност<strong>и</strong>», переросш<strong>и</strong>е <strong>в</strong> кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>сэконом<strong>и</strong>ческого, соц<strong>и</strong>ального <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>ядере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> конца 20-х гг., казалось, <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> много общего сс<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ей 1920 г. Соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з <strong>в</strong>ероятных путейдальнейшего раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я теорет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> могла статьл<strong>и</strong>берал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянскогохозяйст<strong>в</strong>а с постепенным нарастан<strong>и</strong>ем <strong>в</strong>еса <strong>и</strong> <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>яколхозно-кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ного сектора (так назы<strong>в</strong>аемая«Бухар<strong>и</strong>нская альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>а»), т. е. скоррект<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анная но<strong>в</strong>аяэконом<strong>и</strong>ческая пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка. Однако <strong>в</strong> реальност<strong>и</strong> началасьсплошная коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я — <strong>в</strong>ажнейшая соста<strong>в</strong>ляющая такназы<strong>в</strong>аемой «ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> с<strong>в</strong>ерху», которая пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ела ксоц<strong>и</strong>альным катакл<strong>и</strong>змам, упадку сельской эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong>.Пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны «ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> с<strong>в</strong>ерху» сложны 1 <strong>и</strong> не с<strong>в</strong>одятся толькок с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong> 20-х гг., но без <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>й<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> тот пер<strong>и</strong>од не<strong>в</strong>озможно объясн<strong>и</strong>тьсобыт<strong>и</strong>я рубежа 20—30 гг.


В дере<strong>в</strong>не на<strong>и</strong>более ярко проя<strong>в</strong><strong>и</strong>лось осно<strong>в</strong>ноепрот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>е нэпа — между эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> задачам<strong>и</strong>(<strong>в</strong>осстано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong>) <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческойцелью, оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ально деклар<strong>и</strong>руемой как укреплен<strong>и</strong>е союзарабочего класса <strong>и</strong> трудо<strong>в</strong>ого крестьянст<strong>в</strong>а, а <strong>в</strong>дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> — оформлен<strong>и</strong>е жесткой однопарт<strong>и</strong>йнойс<strong>и</strong>стемы упра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я с пода<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем любой, даже<strong>и</strong>ллюзорной альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>ы. Это осно<strong>в</strong>ное прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>епредопредел<strong>и</strong>ло <strong>и</strong> з<strong>и</strong>гзаг<strong>и</strong> оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>альной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а.Восстано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е сельской эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, не<strong>в</strong>озможноебез расш<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>я крестьянской хозяйст<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ы,не<strong>и</strong>збежно <strong>в</strong>ело к у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>ю кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>а крепк<strong>и</strong>хсередняцк<strong>и</strong>х <strong>и</strong> заж<strong>и</strong>точных хозяйст<strong>в</strong>, которые, с точк<strong>и</strong>зрен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, апр<strong>и</strong>орно был<strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>н<strong>и</strong>кам<strong>и</strong> со<strong>в</strong>етской<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Союзн<strong>и</strong>ком пролетар<strong>и</strong>ата сч<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>сь л<strong>и</strong>шьдере<strong>в</strong>енская беднота <strong>и</strong> батрачест<strong>в</strong>о, т. е., <strong>в</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> страд<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онным<strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, частьсельского общест<strong>в</strong>а с самым н<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>м соц<strong>и</strong>альным статусом.«Трудо<strong>в</strong>ое среднее крестьянст<strong>в</strong>о», которое соста<strong>в</strong>лялобольш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о сельского населен<strong>и</strong>я, расцен<strong>и</strong><strong>в</strong>алось каккрайне непоследо<strong>в</strong>ательный союзн<strong>и</strong>к бедноты <strong>в</strong> борьбе скулачест<strong>в</strong>ом.Необход<strong>и</strong>мо упомянуть <strong>и</strong> то, что пра<strong>в</strong>ящая эл<strong>и</strong>таплохо предста<strong>в</strong>ляла реальную с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не,переоцен<strong>и</strong><strong>в</strong>ала степень пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анност<strong>и</strong> <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альногорасслоен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>, соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно, нередко <strong>и</strong>гнор<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аланал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е общекрестьянск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>, прежде <strong>в</strong>сегоэконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х. Защ<strong>и</strong>та эт<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong> расцен<strong>и</strong><strong>в</strong>алась каккулацк<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>я.С другой стороны, переоцен<strong>и</strong><strong>в</strong>ать монол<strong>и</strong>тность <strong>и</strong>трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онность крестьянского сообщест<strong>в</strong>а не следует 2 . Делоне только <strong>в</strong> том, что крестьянст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> 20-е гг. не преодолело<strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>й раскол <strong>в</strong>ремен гражданской <strong>в</strong>ойны. Впереломные моменты <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>, когда про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>т ломкаобщест<strong>в</strong>енного сознан<strong>и</strong>я, часто очень болезненная, с<strong>и</strong>стематрад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онных ценностей пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>т <strong>в</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>е с235


л<strong>и</strong>чным опытом <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>да, продолжая <strong>в</strong> то же <strong>в</strong>ремяоказы<strong>в</strong>ать сущест<strong>в</strong>енное <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>е на его по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е <strong>и</strong> наотношен<strong>и</strong>е к дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>. Общест<strong>в</strong>енное сознан<strong>и</strong>епытается со<strong>в</strong>мест<strong>и</strong>ть несо<strong>в</strong>мест<strong>и</strong>мое, <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кает но<strong>в</strong>оепредста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е об окружающем м<strong>и</strong>ре, часто <strong>в</strong>есьма далекоеот дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>.И <strong>в</strong>се же послере<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онное крестьянст<strong>в</strong>опродолжало оста<strong>в</strong>аться нос<strong>и</strong>телем <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong><strong>и</strong>государст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>. Воспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>е крестьянам<strong>и</strong> общест<strong>в</strong>енногопорядка, как пра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло, за<strong>в</strong><strong>и</strong>село гла<strong>в</strong>ным образом от того,насколько сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й строй поз<strong>в</strong>олял <strong>в</strong>ыж<strong>и</strong>тькрестьянскому хозяйст<strong>в</strong>у, обеспеч<strong>и</strong>ть хотя бы м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мальныйпрож<strong>и</strong>точный уро<strong>в</strong>ень. Даже <strong>в</strong>нутр<strong>и</strong>парт<strong>и</strong>йные д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong><strong>и</strong>20-х гг. <strong>в</strong>олно<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> крестьян <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ую очередь с точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я<strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> сохранен<strong>и</strong>я стаб<strong>и</strong>льност<strong>и</strong>: «Мы уже чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>уем,что хозяйст<strong>в</strong>о попра<strong>в</strong>ляется, чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>уем спокойнуюобстано<strong>в</strong>ку, а <strong>в</strong>ы нач<strong>и</strong>наете спор<strong>и</strong>ть. Поспор<strong>и</strong>те,раздел<strong>и</strong>тесь, расколетесь, может получ<strong>и</strong>ться непр<strong>и</strong>ятностьдля нашего хозяйст<strong>в</strong>а» 3 .Пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческая поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а далеко не <strong>в</strong>сегдапроя<strong>в</strong>лялась <strong>в</strong> открытых формах, так<strong>и</strong>х как борьба за<strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>е на местные органы упра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я, кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка <strong>и</strong>л<strong>и</strong>акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ная поддержка меропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й государст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong>дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, доходящее до <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>й.Она заключалась <strong>и</strong> <strong>в</strong> по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ном молчал<strong>и</strong><strong>в</strong>ом, пасс<strong>и</strong><strong>в</strong>номсоглас<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> несоглас<strong>и</strong><strong>и</strong> с меропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>.В отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьян к <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> можно <strong>в</strong>ыдел<strong>и</strong>ть д<strong>в</strong>аосно<strong>в</strong>ных уро<strong>в</strong>ня: к со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> как абстрактномупонят<strong>и</strong>ю <strong>и</strong> к ее отдельным меропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>ям. По-разному<strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мало крестьянст<strong>в</strong>о центральную <strong>и</strong> местную <strong><strong>в</strong>ласть</strong>.Обычным<strong>и</strong> был<strong>и</strong> рассужден<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>полне от<strong>в</strong>еча<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>етрад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онному м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>оззрен<strong>и</strong>ю, что «<strong><strong>в</strong>ласть</strong>-то <strong>в</strong> центрехороша, а <strong>в</strong>от здесь, на местах, работн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>-то плох<strong>и</strong>е» 4 .Поэтому не уд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>тельно, что благожелательное (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> хотябы пасс<strong>и</strong><strong>в</strong>но-лояльное) отношен<strong>и</strong>е к со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> кактако<strong>в</strong>ой нередко сопро<strong>в</strong>ождалось акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ным непр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>ем236


по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ной деятельност<strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Не отождест<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>крестьяне со<strong>в</strong>етскую <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> коммун<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>.Сложность отношен<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а к <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>предоста<strong>в</strong>ляла руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>у страны, с одной стороны,ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>е <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> для мане<strong>в</strong>ра, с другой — частопр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>ла к со<strong>в</strong>ершенно неож<strong>и</strong>данным <strong>и</strong> нежелательнымдля руко<strong>в</strong>одящ<strong>и</strong>х работн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> последст<strong>в</strong><strong>и</strong>ям.После окончан<strong>и</strong>я гражданской <strong>в</strong>ойны дере<strong>в</strong>нясосредоточ<strong>и</strong>лась на <strong>в</strong>еден<strong>и</strong><strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong>а, не <strong>в</strong>н<strong>и</strong>кая глубоко <strong>в</strong>суть про<strong>и</strong>сходящ<strong>и</strong>х <strong>в</strong> стране пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х процессо<strong>в</strong>.«Утомленные, <strong>и</strong>здерганные <strong>в</strong>ойнам<strong>и</strong>, эп<strong>и</strong>дем<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> <strong>и</strong>неурожаям<strong>и</strong> он<strong>и</strong> [крестьяне] ныне <strong>в</strong>се <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е с<strong>в</strong>оеупотребляют л<strong>и</strong>шь на <strong>в</strong>осстано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е с<strong>в</strong>оего хозяйст<strong>в</strong>а» 5 .Крестьяне «не замечал<strong>и</strong>» н<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ые органы со<strong>в</strong>етской<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> — сельсо<strong>в</strong>еты, относ<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь к н<strong>и</strong>м как орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ям,сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м <strong>в</strong>не крестьянской ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, а поэтому <strong>и</strong><strong>в</strong>ыборы проход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> формально, факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> со<strong>в</strong>еты не<strong>в</strong>ыб<strong>и</strong>рал<strong>и</strong>сь, а назначал<strong>и</strong>сь, поэтому <strong>в</strong> <strong>и</strong>х соста<strong>в</strong>, какпра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло, <strong>в</strong>ход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> немногоч<strong>и</strong>сленные дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>екоммун<strong>и</strong>сты <strong>и</strong> предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong> бедноты. Абсенте<strong>и</strong>зм былраспространенным я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем.К серед<strong>и</strong>не 20-х гг. положен<strong>и</strong>е меняется.Восстано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е сельской эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ело к тре<strong>в</strong>оге<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> по по<strong>в</strong>оду ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong>я «кулацкой опасност<strong>и</strong>».Ф. Э. Дзерж<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й <strong>в</strong> докладной зап<strong>и</strong>ске <strong>в</strong> Пол<strong>и</strong>тбюро ЦКРКП (б) <strong>в</strong> 1924 г. п<strong>и</strong>сал: «…теперь намет<strong>и</strong>лась определеннаятенденц<strong>и</strong>я к быстрому пробужден<strong>и</strong>ю общест<strong>в</strong>енной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> <strong>в</strong>дере<strong>в</strong>не», крестьянст<strong>в</strong>о «пр<strong>и</strong>обрело способность к ясномупон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>ю <strong>и</strong> учету с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>, сознательнойпостано<strong>в</strong>ке <strong>в</strong>ытекающ<strong>и</strong>х отсюда задач <strong>и</strong> к резкой кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>кеэконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х меропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й со<strong>в</strong><strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>». Указы<strong>в</strong>ая на рядна<strong>и</strong>более тре<strong>в</strong>ожащ<strong>и</strong>х крестьян <strong>в</strong>опросо<strong>в</strong>, так<strong>и</strong>х как тяжелоеположен<strong>и</strong>е бедноты, земельный <strong>в</strong>опрос, налог<strong>и</strong>, безработ<strong>и</strong>ца,отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е кустарных <strong>и</strong> отхож<strong>и</strong>х промысло<strong>в</strong> <strong>и</strong> пр. (т. е.прежде <strong>в</strong>сего эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е проблемы), он указал напроцессы, определя<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е «со<strong>в</strong>ременное крестьянскоед<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е»: «рост пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong> <strong>и</strong>237


сознательност<strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> его способност<strong>и</strong> ксопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ю, ст<strong>и</strong>х<strong>и</strong>йное стремлен<strong>и</strong>е к орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>аннойзащ<strong>и</strong>те с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>; обострен<strong>и</strong>е классо<strong>в</strong>ой борьбы <strong>в</strong>дере<strong>в</strong>не, пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мающее <strong>и</strong>ногда формы террор<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х<strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й прот<strong>и</strong><strong>в</strong> предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телей со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, но<strong>в</strong>аяш<strong>и</strong>рокая <strong>в</strong>олна рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озных настроен<strong>и</strong>й, успешностьраспространен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не монарх<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>реста<strong>в</strong>рац<strong>и</strong>онных <strong>и</strong>дей» 6 . ОГПУ делало еще более резк<strong>и</strong>е<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>оды: <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не шел процесс создан<strong>и</strong>я ед<strong>и</strong>ногоант<strong>и</strong>со<strong>в</strong>етского фронта, что могло пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> «<strong>в</strong> ряде районо<strong>в</strong>к по<strong>в</strong>станческому д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ю» 7 . Ф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алось у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>екол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>а террор<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й прот<strong>и</strong><strong>в</strong>дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>х акт<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>сто<strong>в</strong> <strong>в</strong> конце 1924 — начале 1925 uг. 8Со<strong>в</strong>ременные <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я также с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>уют,что с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>я <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не была достаточно напряженной:анал<strong>и</strong>з перлюстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных <strong>в</strong> 1925 г. крестьянск<strong>и</strong>х п<strong>и</strong>семпоказал, что 64,7% крестьян, <strong>в</strong>ысказа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х отношен<strong>и</strong>е ксо<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, относ<strong>и</strong>лось к ней поз<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>но, но 96,3% <strong>и</strong>зн<strong>и</strong>х был<strong>и</strong> недо<strong>в</strong>ольны местным<strong>и</strong> органам<strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> 9 .Все переч<strong>и</strong>сленные я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я, несомненно, не могл<strong>и</strong>не <strong>в</strong>олно<strong>в</strong>ать руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о страны. Оно попыталось найт<strong>и</strong>но<strong>в</strong>ые формы сотрудн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>а <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а,доказы<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е, что крестьяне я<strong>в</strong>ляются «предметом забот<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, которая гото<strong>в</strong>а пойт<strong>и</strong> на больш<strong>и</strong>е жерт<strong>в</strong>ы <strong>в</strong> делепомощ<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>осстано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я крестьянского хозяйст<strong>в</strong>а» 10 . Быласформул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ана пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка «Л<strong>и</strong>цом к дере<strong>в</strong>не», еесоста<strong>в</strong>ным<strong>и</strong> частям<strong>и</strong> я<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь работа по ож<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ю со<strong>в</strong>ето<strong>в</strong><strong>и</strong> создан<strong>и</strong>е со<strong>в</strong>етского беспарт<strong>и</strong>йного крестьянского акт<strong>и</strong><strong>в</strong>а.В 1925 г. был предпр<strong>и</strong>нят ряд мер по улучшен<strong>и</strong>юс<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не. Был<strong>и</strong> про<strong>в</strong>едены ш<strong>и</strong>рокомасштабныеобследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я состоян<strong>и</strong>я «соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой законност<strong>и</strong>» <strong>в</strong>дере<strong>в</strong>не, про<strong>в</strong>ерка дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>х партячеек, <strong>в</strong> ходе которыхбыл<strong>и</strong> отстранены от работы на<strong>и</strong>более од<strong>и</strong>озные местныесо<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>е <strong>и</strong> парт<strong>и</strong>йные работн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, что способст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>алонекоторому укреплен<strong>и</strong>ю а<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>тета <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong> глазахкрестьян: «теперь мы пон<strong>и</strong>маем, что парт<strong>и</strong>я строгоконтрол<strong>и</strong>рует с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х коммун<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>» 11 .238


В ряде районо<strong>в</strong> был<strong>и</strong> отменены результаты <strong>в</strong>ыборо<strong>в</strong>1924 г. <strong>и</strong> про<strong>в</strong>едены по<strong>в</strong>торные, проход<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е безадм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>ного наж<strong>и</strong>ма. Крестьяне, сначала отнесш<strong>и</strong>есяк <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> с<strong>в</strong>ободных <strong>в</strong>ыборо<strong>в</strong> настороженно,подозре<strong>в</strong>ая обман, постепенно по<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, что «сей год <strong>в</strong>со<strong>в</strong>еты будут <strong>в</strong>ыб<strong>и</strong>рать сам<strong>и</strong> крестьяне, а не коммун<strong>и</strong>сты» 12 .В сельсо<strong>в</strong>еты <strong>и</strong>зб<strong>и</strong>рал<strong>и</strong>сь дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно а<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>тетныекрестьяне. Сократ<strong>и</strong>лось кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о террор<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х<strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й.Казалось, что обстано<strong>в</strong>ка <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не стаб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>з<strong>и</strong>руется,но про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е но<strong>в</strong>ой пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> по<strong>в</strong>лекло за собой <strong>и</strong>нежелательные для <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> последст<strong>в</strong><strong>и</strong>я.Результаты <strong>в</strong>ыборо<strong>в</strong> 1925 г. с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>, чтокрестьяне попытал<strong>и</strong>сь <strong>и</strong>зба<strong>в</strong><strong>и</strong>ться от чрезмерногопредста<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а коммун<strong>и</strong>сто<strong>в</strong> <strong>в</strong> органах упра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я, что<strong>в</strong>полне объясн<strong>и</strong>мо: <strong>в</strong> сельском хозяйст<strong>в</strong>е было занятоменьше поло<strong>в</strong><strong>и</strong>ны дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>х коммун<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>, пр<strong>и</strong>чем 2/3 <strong>и</strong>зн<strong>и</strong>х был<strong>и</strong> беднякам<strong>и</strong> 13 . Коммун<strong>и</strong>сты-бедняк<strong>и</strong> не могл<strong>и</strong>пользо<strong>в</strong>аться у крестьян а<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>тетом, <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> жесередняко<strong>в</strong> — даже акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ных сторонн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>— для <strong>в</strong>ступлен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> ВКП (б) был<strong>и</strong> с<strong>и</strong>льно огран<strong>и</strong>чены. Какп<strong>и</strong>сал <strong>в</strong> п<strong>и</strong>сьме од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з крестьян, «для крестьян<strong>и</strong>насереднякад<strong>в</strong>ер<strong>и</strong> <strong>в</strong> парт<strong>и</strong>ю закрыты, как д<strong>в</strong>ер<strong>и</strong> рая. …<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> пр<strong>и</strong>зы<strong>в</strong>ается к со<strong>в</strong>етскому стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>у, но <strong>в</strong>парт<strong>и</strong>ю что-то не ш<strong>и</strong>бко пускают, как будто не до<strong>в</strong>еряют» 14 .Распространял<strong>и</strong>сь слух<strong>и</strong>, что «песенка коммун<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>спета», что со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> он<strong>и</strong> был<strong>и</strong> нужны, пока«соб<strong>и</strong>рал<strong>и</strong> раз<strong>в</strong>ерстку», что коммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческая парт<strong>и</strong>я неспра<strong>в</strong><strong>и</strong>лась с упра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем <strong>и</strong> была <strong>в</strong>ынуждена пойт<strong>и</strong> на«пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й нэп», что крестьяне <strong>в</strong>полне «спра<strong>в</strong>ятся <strong>и</strong> безкоммун<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>» <strong>и</strong> т. п. 15Опыт пер<strong>в</strong>ых месяце<strong>в</strong> работы но<strong>в</strong>ого соста<strong>в</strong>асельсо<strong>в</strong>ето<strong>в</strong> показал, что он<strong>и</strong> перестал<strong>и</strong> быть покорным<strong>и</strong><strong>и</strong>сполн<strong>и</strong>телям<strong>и</strong> распоряжен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Некоторые работн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>сельсо<strong>в</strong>ето<strong>в</strong>, не желая порт<strong>и</strong>ть отношен<strong>и</strong>я с односельчанам<strong>и</strong><strong>и</strong> руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>уясь гла<strong>в</strong>ным образом с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м<strong>и</strong> предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>о спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong>, самоустранял<strong>и</strong>сь от про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я239


разл<strong>и</strong>чных кампан<strong>и</strong>й, <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ую очередь, по сборусельхозналога, отказы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь пр<strong>и</strong>менять репресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ные мерыпо отношен<strong>и</strong>ю к недо<strong>и</strong>мщ<strong>и</strong>кам, участ<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать <strong>в</strong> работе по<strong>в</strong>ыя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ю скрытых объекто<strong>в</strong> обложен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> т. п. В одном <strong>и</strong>зсел По<strong>в</strong>олжья сельсо<strong>в</strong>ет так охарактер<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ал с<strong>в</strong>оеотношен<strong>и</strong>е к постано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ям <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>: «Не <strong>в</strong>се распоряжен<strong>и</strong>я<strong>в</strong>ысшей <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> должны нам<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыполняться, а только те, <strong>в</strong>которых мы <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>м необход<strong>и</strong>мость <strong>в</strong> целях поддержан<strong>и</strong>янаш<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong>» 16 .Мног<strong>и</strong>е «професс<strong>и</strong>ональные» председател<strong>и</strong> <strong>и</strong> членысельсо<strong>в</strong>ето<strong>в</strong> растерял<strong>и</strong>сь, не зная, как работать <strong>в</strong> но<strong>в</strong>ыхусло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях, <strong>и</strong> занял<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыж<strong>и</strong>дательную поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ю. Часть <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>хне <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>няла но<strong>в</strong>ые лозунг<strong>и</strong> <strong>в</strong>серьез, сч<strong>и</strong>тая <strong>и</strong>х аг<strong>и</strong>тац<strong>и</strong>ей,не подт<strong>в</strong>ержденной реальным<strong>и</strong> меропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, аобъя<strong>в</strong>ленную пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ку демократ<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> прежде<strong>в</strong>ременной,так как она не<strong>и</strong>збежно пр<strong>и</strong><strong>в</strong>едет к ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong>ю <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>якулачест<strong>в</strong>а, к тому же «уж очень много хлопот с этойдемократ<strong>и</strong>ей» 17 . Сред<strong>и</strong> дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>х коммун<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>распространялось «унын<strong>и</strong>е, недопон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е л<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>и</strong> парт<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>дере<strong>в</strong>не, пан<strong>и</strong>ка перед кулацкой опасностью, потеряре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онной перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ы», некоторые парторган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>мечтал<strong>и</strong> о <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ращен<strong>и</strong><strong>и</strong> чрез<strong>в</strong>ычайных мер <strong>в</strong>ременгражданской <strong>в</strong>ойны: «есл<strong>и</strong> бы нам дал<strong>и</strong> хоть д<strong>в</strong>а дня 1920 г.,мы бы с н<strong>и</strong>м<strong>и</strong> распра<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь» 18 .Работа по создан<strong>и</strong>ю беспарт<strong>и</strong>йного крестьянскогоакт<strong>и</strong><strong>в</strong>а способст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ала росту популярност<strong>и</strong> <strong>и</strong>де<strong>и</strong> о создан<strong>и</strong><strong>и</strong>Крестьянского союза, который <strong><strong>в</strong>ласть</strong> оцен<strong>и</strong><strong>в</strong>ала какбезусло<strong>в</strong>но ант<strong>и</strong>со<strong>в</strong>етскую орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю, несмотря на то, что<strong>в</strong> больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е случае<strong>в</strong> крестьяне предполагал<strong>и</strong> создать непол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческую парт<strong>и</strong>ю, а аналог рабочего профсоюза,защ<strong>и</strong>щающего прежде <strong>в</strong>сего эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>нтерескрестьян.Неудачным для руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а страны оказался1925/26 г. <strong>и</strong> <strong>в</strong> эконом<strong>и</strong>ческой област<strong>и</strong>. Хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельнаякампан<strong>и</strong>я (не <strong>в</strong> последнюю очередь <strong>и</strong>з-занепоследо<strong>в</strong>ательной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>) была про<strong>в</strong>алена 19 .240


В эт<strong>и</strong>х усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях <strong><strong>в</strong>ласть</strong> сделала ста<strong>в</strong>ку не на<strong>в</strong>о<strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> деятельность со<strong>в</strong>ето<strong>в</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ногокрестьянст<strong>в</strong>а, а на работу с беднотой, о необход<strong>и</strong>мост<strong>и</strong>акт<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> которой было объя<strong>в</strong>лено уже <strong>в</strong> 1925 г. Этапол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка была <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>нята <strong>и</strong> крестьянам<strong>и</strong>, <strong>и</strong>предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телям<strong>и</strong> н<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ых органо<strong>в</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, <strong>и</strong> дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>м<strong>и</strong>коммун<strong>и</strong>стам<strong>и</strong> неоднозначно. Сразу же <strong>в</strong>ыя<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь д<strong>в</strong>епрот<strong>и</strong><strong>в</strong>оположные точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я: <strong>и</strong>л<strong>и</strong> нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е кулако<strong>в</strong>отр<strong>и</strong>цалось <strong>и</strong> открыто го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>лось об опасност<strong>и</strong> <strong>в</strong>несен<strong>и</strong>яраскола <strong>в</strong> относ<strong>и</strong>тельно монол<strong>и</strong>тное крестьянское общест<strong>в</strong>о,<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, наоборот, но<strong>в</strong>ая пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка пон<strong>и</strong>малась как <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ращен<strong>и</strong>ек комбедам, как разж<strong>и</strong>ган<strong>и</strong>е классо<strong>в</strong>ой борьбы <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не <strong>и</strong><strong>в</strong>озможность <strong>в</strong>но<strong>в</strong>ь «пр<strong>и</strong>жать кулачка».Кампанейщ<strong>и</strong>на <strong>в</strong> работе, малоэффект<strong>и</strong><strong>в</strong>наяэконом<strong>и</strong>ческая помощь государст<strong>в</strong>а бедняцк<strong>и</strong>м хозяйст<strong>в</strong>ампр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong> к тому, что меропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> <strong>в</strong> этой област<strong>и</strong> был<strong>и</strong>недо<strong>в</strong>ольны не только заж<strong>и</strong>точные <strong>и</strong> середняк<strong>и</strong>,раздраженные чрезмерным, по <strong>и</strong>х мнен<strong>и</strong>ю, <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>ем к«лодырям», но <strong>и</strong> сама беднота, тем более, что декларац<strong>и</strong><strong>и</strong>пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а нередко порождал<strong>и</strong> неопра<strong>в</strong>данные<strong>и</strong>жд<strong>и</strong><strong>в</strong>енческ<strong>и</strong>е настроен<strong>и</strong>я.К концу 20-х гг. <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> так <strong>и</strong> не удалосьсформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать <strong>и</strong>з бедноты <strong>в</strong> союзе со средн<strong>и</strong>м крестьянст<strong>в</strong>омпрочную соц<strong>и</strong>альную опору. Более того, на<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ебеднякам гла<strong>в</strong>ной рол<strong>и</strong> <strong>в</strong> местных органах <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> обостр<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>нутр<strong>и</strong>пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческую с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не <strong>и</strong> ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong>лонедо<strong>в</strong>ерч<strong>и</strong><strong>в</strong>ое отношен<strong>и</strong>е середняко<strong>в</strong> к со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>,подталк<strong>и</strong><strong>в</strong>ая <strong>и</strong>х к союзу с заж<strong>и</strong>точным крестьянст<strong>в</strong>ом прот<strong>и</strong><strong>в</strong>бедноты. Эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й наж<strong>и</strong>м на крепк<strong>и</strong>е хозяйст<strong>в</strong>аразруш<strong>и</strong>л трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онные патернал<strong>и</strong>стск<strong>и</strong>е отношен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>нутр<strong>и</strong>крестьянского общест<strong>в</strong>а: заж<strong>и</strong>точные <strong>в</strong>ынуждены был<strong>и</strong>у<strong>в</strong>ольнять наемных работн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, отказы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь да<strong>в</strong>ать <strong>в</strong> долг,что <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях нех<strong>в</strong>атк<strong>и</strong> хлеба <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не (с помощьючрез<strong>в</strong>ычайных мер <strong>в</strong> ходе хлебозагото<strong>в</strong>ок <strong>и</strong>зымал<strong>и</strong>сь нетолько <strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шк<strong>и</strong>) ста<strong>в</strong><strong>и</strong>ло семь<strong>и</strong> бедняко<strong>в</strong> на граньф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ческого <strong>в</strong>ыж<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. В эт<strong>и</strong>х усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях часть беднотыпродолжала отста<strong>и</strong><strong>в</strong>ать общекрестьянск<strong>и</strong>е <strong>и</strong>нтересы,241


пре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> «подкулачн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>», друг<strong>и</strong>е же сделал<strong>и</strong>ста<strong>в</strong>ку на безусло<strong>в</strong>ную акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ную поддержкугосударст<strong>в</strong>енной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> молчал<strong>и</strong><strong>в</strong>ую покорность.Что касается отношен<strong>и</strong>я крестьян к лозунгу «Л<strong>и</strong>цомк дере<strong>в</strong>не», то с самого начала <strong>в</strong>ысказы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь сомнен<strong>и</strong>я <strong>в</strong><strong>и</strong>скренност<strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>: "Эта <strong><strong>в</strong>ласть</strong> хуже <strong>в</strong>сех, она х<strong>и</strong>трозатяг<strong>и</strong><strong>в</strong>ает петлю на крестьянской шее, по<strong>в</strong>орач<strong>и</strong><strong>в</strong>аясь л<strong>и</strong>цомк крестьянст<strong>в</strong>у, а пройдет немного <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>, тогда оназамучает нас налогам<strong>и</strong>, от нас отберут последнюю коро<strong>в</strong>у, ауже тогда он<strong>и</strong> по<strong>в</strong>ернутся к нам сп<strong>и</strong>ной, <strong>и</strong> опять останемся,как <strong>и</strong> раньше" 20 .Надежда, что <strong>в</strong>но<strong>в</strong>ь <strong>и</strong>збранные сельсо<strong>в</strong>еты станутзащ<strong>и</strong>тн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong> <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong> крестьян, не опра<strong>в</strong>далась. Усельсо<strong>в</strong>ето<strong>в</strong> не было гла<strong>в</strong>ного — средст<strong>в</strong> для <strong>в</strong>еден<strong>и</strong>яхозяйст<strong>в</strong>енной деятельност<strong>и</strong>, поэтому <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не серед<strong>и</strong>ны20-х гг. сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ало с<strong>в</strong>оеобразное д<strong>в</strong>ое<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>е —формально сельсо<strong>в</strong>ет <strong>и</strong> факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> земельное общест<strong>в</strong>о 21 .Во <strong>в</strong>ремя <strong>в</strong>ыборо<strong>в</strong> 1927 <strong>и</strong> 1929 гг. <strong>в</strong>но<strong>в</strong>ьужесточ<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь кр<strong>и</strong>тер<strong>и</strong><strong>и</strong> л<strong>и</strong>шен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>зб<strong>и</strong>рательных пра<strong>в</strong>, чтопоз<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>ло отсечь от участ<strong>и</strong>я <strong>в</strong> <strong>в</strong>ыборах знач<strong>и</strong>тельную частьпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ного крестьянст<strong>в</strong>а. В 1929 г., несмотря нау<strong>в</strong>ерен<strong>и</strong>я оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>альной пропаганды, что кулачест<strong>в</strong>упрот<strong>и</strong><strong>в</strong>осто<strong>и</strong>т союз бедноты <strong>и</strong> середняко<strong>в</strong>, отношен<strong>и</strong>я междупоследн<strong>и</strong>м<strong>и</strong> д<strong>в</strong>умя соц<strong>и</strong>альным<strong>и</strong> слоям<strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>аоста<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь очень напряженным<strong>и</strong>, <strong>в</strong> ряде случае<strong>в</strong> доходя дооткрытой конфронтац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Изб<strong>и</strong>рательная кампан<strong>и</strong>ясопро<strong>в</strong>ождалась массо<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> нарушен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> пра<strong>в</strong> среднегокрестьянст<strong>в</strong>а, когда некоторые дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>е коммун<strong>и</strong>сты<strong>в</strong>но<strong>в</strong>ь ощут<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>озможность «согнуть середняка <strong>в</strong> баран<strong>и</strong>йрог» 22 .На<strong>и</strong>большее недо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о крестьян <strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>кампан<strong>и</strong><strong>и</strong> по хлебозагото<strong>в</strong>кам <strong>и</strong> сбору налого<strong>в</strong> <strong>в</strong> 1928—1929 гг., про<strong>в</strong>од<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся с помощью чрез<strong>в</strong>ычайных мер.С<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>ое <strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>е казалось руко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телям парт<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>государст<strong>в</strong>а самым простым <strong>и</strong> эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ным способомдост<strong>и</strong>гнуть поста<strong>в</strong>ленных целей, однако, <strong>в</strong> конечном <strong>и</strong>тогеподры<strong>в</strong>ало до<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>е крестьян к <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>ло <strong>и</strong>ногда к242


открытым <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>ям крестьян, а чаще к пасс<strong>и</strong><strong>в</strong>ному, несразу заметному, но зато постоянному прот<strong>и</strong><strong>в</strong>одейст<strong>в</strong><strong>и</strong>юмеропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>ям <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>.В результате теорет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я крестьяно со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong>се заметнее <strong>в</strong>ступал<strong>и</strong> <strong>в</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>е спракт<strong>и</strong>кой. У<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>алось кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о откро<strong>в</strong>енноант<strong>и</strong>со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й. Но <strong>в</strong>се же крестьянепродолжал<strong>и</strong> <strong>в</strong>ер<strong>и</strong>ть, что руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о страны может«попра<strong>в</strong><strong>и</strong>ть» местных работн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>. Сохранен<strong>и</strong>ю эт<strong>и</strong>х<strong>и</strong>ллюз<strong>и</strong>й способст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ало рассмотрен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> удо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>орен<strong>и</strong>езнач<strong>и</strong>тельного кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>а крестьянск<strong>и</strong>х жалоб, обработкаобщест<strong>в</strong>енного мнен<strong>и</strong>я, когда <strong>в</strong><strong>и</strong>на за <strong>в</strong>се «перег<strong>и</strong>бы»переклады<strong>в</strong>алась на местные органы <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Одно<strong>в</strong>ременно<strong>в</strong> ходе хлебозагото<strong>в</strong>ок ужесточал<strong>и</strong>сь репресс<strong>и</strong><strong>и</strong>, которые ещедо начала массо<strong>в</strong>ой коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> заметно ослаб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>на<strong>и</strong>более пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ную часть крестьянст<strong>в</strong>а.К концу 20-х гг. крестьянст<strong>в</strong>о пр<strong>и</strong>шло расколотым, усо<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> был<strong>и</strong> как акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ные сторонн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, так <strong>и</strong>убежденные прот<strong>и</strong><strong>в</strong>н<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, но большая часть крестьянпродолжала относ<strong>и</strong>ться к <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> как к с<strong>и</strong>ле, к которойнеобход<strong>и</strong>мо пр<strong>и</strong>спосабл<strong>и</strong><strong>в</strong>аться. Именно <strong>и</strong>х поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>япредопредел<strong>и</strong>ла <strong>в</strong> конечном <strong>и</strong>тоге «победу» колхозногостроя.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 См. подробнее: Голубе<strong>в</strong> А .В. Росс<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>ек XX-й…// Отечест<strong>в</strong>енная <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я. 1997. № 5. С. 80—92; Его же. Со<strong>в</strong>етскоеобщест<strong>в</strong>о: ж<strong>и</strong>знь <strong>в</strong> катастрофе <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й туп<strong>и</strong>к <strong>и</strong>л<strong>и</strong> этап <strong>в</strong>раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>и</strong>? // На фронте <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Гражданской <strong>в</strong>ойны. М., 2008.С. 386—416.2 См., напр.: В<strong>и</strong>ола Л. Крестьянск<strong>и</strong>й бунт <strong>в</strong> эпоху Стал<strong>и</strong>на:Коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я <strong>и</strong> культура крестьянского сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я. М.,2010.3 ГАРФ. Ф. 1235. Оп. 103. Д. 83. Л. 18.4 РГАСПИ. Ф. 17. Оп. 69. Д. 54. Л. 965 «Со<strong>в</strong>ершенно секретно»: Лубянка Стал<strong>и</strong>ну о положен<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>в</strong> стране. Т. 1. М. 1998. С. 168.243


6 Со<strong>в</strong>етская дере<strong>в</strong>ня глазам<strong>и</strong> ВЧК—ОГПУ—НКВД. Т.2.М., 2000. С. 205, 206.7 «Со<strong>в</strong>ершенно секретно»… Т.2. М., 2000. С.318.8 В пер<strong>в</strong>ой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>не 1924 г. <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> на Укра<strong>и</strong>не былзарег<strong>и</strong>стр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан 121 случай так назы<strong>в</strong>аемого «кулацкого» террора,<strong>в</strong>о <strong>в</strong>торой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>не — 218, <strong>в</strong> I <strong>и</strong> II к<strong>в</strong>арталах 1925 г. —соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно 371 <strong>и</strong> 288, а <strong>в</strong>о <strong>в</strong>тором полугод<strong>и</strong><strong>и</strong> — только 243.Со<strong>в</strong>етская дере<strong>в</strong>ня… С. 1032.9 См.: Izmozik V. S. Voices from the Twenties: PrivateCorrespondens Intercepted by the OGPU // The Russian Review.Vol.55. April 1996. P. 288—289.10 Со<strong>в</strong>етская дере<strong>в</strong>ня… С. 206.11 РГАСПИ. Ф. 17. Оп. 69. Д. 54. Л. 48.12 Там же. Оп. 68. Д. 297. Л. 65.13 Там же. Оп. 69. Д. 54. Л. 53.14 Со<strong>в</strong>етская дере<strong>в</strong>ня… С. 421.15 ГАРФ. Ф. 1235. Оп. 103. Д. 695. Л. 19; РГАСПИ. Ф. 17.Оп. 68. Д. 299. Л. 26.16 «Со<strong>в</strong>ершенно секретно»… Т. 3. Ч. 1. М., 2001. С. 367.17 РГАСПИ. Ф. 17. Оп. 68. Д. 402. Л. 3—4.18 Там же. Д. 113. Л. 1.19 Иль<strong>и</strong>ных В. А. Хрон<strong>и</strong>к<strong>и</strong> хлебного фронта(загото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельные кампан<strong>и</strong><strong>и</strong> конца 1920-х годо<strong>в</strong> <strong>в</strong> С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>р<strong>и</strong>. М.,2010. С. 65—81.20ВЧК-ОГПУ о пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х настроен<strong>и</strong>ях се<strong>в</strong>ерногокрестьянст<strong>в</strong>а. 1921—1927 годы (по матер<strong>и</strong>алам <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>онныхс<strong>в</strong>одок ВЧК-ОГПУ). Сыкты<strong>в</strong>кар, 1995. С. 94—95.21 Кудюк<strong>и</strong>на М. М. Органы упра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не:сельсо<strong>в</strong>ет <strong>и</strong> сход. 1926—1929 гг. // Истор<strong>и</strong>ческое значен<strong>и</strong>е НЭПа.М., 1990. С. 109—128.22 ГАРФ. Ф. 17. Оп. 107. Д. 419. Л. 55.244


Н. В. Л<strong>и</strong>пато<strong>в</strong>аПРОЕКТ «КОММУНА»:ТРАДИЦИИ И НОВАТОРСТВОВ ОТНОШЕНИЯХ МЕЖДУ КРЕСТЬЯНСТВОМ ИСОВЕТСКОЙ ВЛАСТЬЮ<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> я<strong>в</strong>лялось самой массо<strong>в</strong>ой <strong>и</strong> я<strong>в</strong>нойсоц<strong>и</strong>альной группой, по отношен<strong>и</strong>ю к которой государст<strong>в</strong>отрад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онно <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мала как объект собст<strong>в</strong>еннойпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. Указы <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьян, напра<strong>в</strong>ленные на<strong>в</strong>ыделен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>з общей крестьянской массы четкопроф<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных соц<strong>и</strong>альной групп, с относ<strong>и</strong>тельнопонятным<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альным<strong>и</strong>, пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> гран<strong>и</strong>цам<strong>и</strong> <strong>и</strong>зда<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сьс начала ХIX <strong>в</strong>. (указы о <strong>в</strong>ольных хлебопашцах, обобязанных крестьянах, о крестьянах, <strong>в</strong>ышедш<strong>и</strong>х <strong>и</strong>зкрепостной за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong>, о <strong>в</strong>ыходе <strong>и</strong>з общ<strong>и</strong>ны <strong>и</strong> т. д.) Лог<strong>и</strong>казаконодательст<strong>в</strong>а показы<strong>в</strong>ает, что для <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> крестьяне быломассой, которая нуждается <strong>в</strong> с<strong>и</strong>стемат<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>и</strong>наче этогроз<strong>и</strong>т ст<strong>и</strong>х<strong>и</strong>йностью <strong>и</strong> неупра<strong>в</strong>ляемостью соц<strong>и</strong>альныхконфл<strong>и</strong>кто<strong>в</strong>. Пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка со<strong>в</strong>етского государст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong>крестьян<strong>и</strong>на зачастую <strong>и</strong>меет оценку негат<strong>и</strong><strong>в</strong>ную, т.к. оно<strong>и</strong>скорен<strong>и</strong>ло <strong>в</strong>се осно<strong>в</strong>ы <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуального крестьянскогохозяйст<strong>в</strong>а. Однако с точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я указанной лог<strong>и</strong>к<strong>и</strong> нетн<strong>и</strong>как<strong>и</strong>х отклонен<strong>и</strong>й от трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>, несмотря на то, чтозаконодательст<strong>в</strong>о созда<strong>в</strong>алось <strong>в</strong> стране рабоч<strong>и</strong>х <strong>и</strong> крестьян.Во-пер<strong>в</strong>ых, как <strong>и</strong> прежде, <strong><strong>в</strong>ласть</strong> рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>алакрестьянст<strong>в</strong>о как осно<strong>в</strong>ного поста<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>ка хлеба, за счеткоторого можно про<strong>в</strong>ест<strong>и</strong> модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю промышленнойбазы.Во-<strong>в</strong>торых, необход<strong>и</strong>мы был<strong>и</strong> макс<strong>и</strong>мальные темпы<strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка царского м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>стра ф<strong>и</strong>нансо<strong>в</strong>Вышнеградского «не доед<strong>и</strong>м, но <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>езем» была перенятасо<strong>в</strong>етской <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю с пр<strong>и</strong>лежностью учен<strong>и</strong>ка-отл<strong>и</strong>чн<strong>и</strong>ка.В-треть<strong>и</strong>х, крестьянст<strong>в</strong>о <strong>в</strong>сегда падало <strong>в</strong> особыепра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ые отношен<strong>и</strong>я, огран<strong>и</strong>ченные <strong>в</strong>се<strong>в</strong>озможным<strong>и</strong>


усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, со<strong>в</strong>етское крестьянст<strong>в</strong>о конст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> 1918 г. <strong>и</strong>1924 г. оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ально было пр<strong>и</strong>знано людьм<strong>и</strong> <strong>в</strong>торого сорта,по отношен<strong>и</strong>ю к рабоч<strong>и</strong>м. Даже с<strong>и</strong>м<strong>в</strong>ол дост<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ясо<strong>в</strong>етского хозяйст<strong>в</strong>а скульптура Веры Мух<strong>и</strong>ной «Рабоч<strong>и</strong>й <strong>и</strong>колхозн<strong>и</strong>ца» с<strong>и</strong>м<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> скорее урбан<strong>и</strong>з<strong>и</strong>руемоеобщест<strong>в</strong>о <strong>и</strong> <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>е пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ого статуса женщ<strong>и</strong>ны, нежел<strong>и</strong>тяжелый <strong>и</strong> необход<strong>и</strong>мый труд на земле.В-чет<strong>в</strong>ертых, крестьянст<strong>в</strong>о было многоч<strong>и</strong>сленным <strong>и</strong>его модел<strong>и</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я, оценк<strong>и</strong> <strong>и</strong> т. д. проя<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь <strong>и</strong> <strong>в</strong> техусло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях, когда крестьяне даже не зан<strong>и</strong>мал<strong>и</strong>сь с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>мнепосредст<strong>в</strong>енной деятельностью. Так конфл<strong>и</strong>кты междутыло<strong>в</strong>ым <strong>и</strong> фронто<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> гарн<strong>и</strong>зонам<strong>и</strong> <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од пер<strong>в</strong>ойм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ойны, массо<strong>в</strong>ой дезерт<strong>и</strong>рст<strong>в</strong>о тыло<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>в</strong>о <strong>в</strong>ремясельскохозяйст<strong>в</strong>енных работ <strong>в</strong> марте-октябре 1917 г.,<strong>в</strong>ыборы, <strong>и</strong> работа <strong>в</strong> местных Со<strong>в</strong>етах, конфл<strong>и</strong>кты <strong>в</strong>начальный пер<strong>и</strong>од Гражданской <strong>в</strong>ойны между отрядам<strong>и</strong>Красной г<strong>в</strong>ард<strong>и</strong><strong>и</strong>, состоящ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong>з рабоч<strong>и</strong>х <strong>и</strong> но<strong>в</strong>ым<strong>и</strong>подразделен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> Краской арм<strong>и</strong><strong>и</strong>, где осно<strong>в</strong>ную массусоста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> крестьяне.В-пятых, стремлен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> найт<strong>и</strong>/создать сред<strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>а соц<strong>и</strong>альные группы, лояльные <strong>и</strong>л<strong>и</strong> дажеопорные. Опора на с<strong>и</strong>льного крестьян<strong>и</strong>на <strong>в</strong> <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>антереформы П. А. Столып<strong>и</strong>на <strong>и</strong>л<strong>и</strong> беднейшее крестьянст<strong>в</strong>о пр<strong>и</strong>создан<strong>и</strong><strong>и</strong> ком<strong>и</strong>тето<strong>в</strong> дере<strong>в</strong>енской бедноты.Догоняющая промышленная модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я <strong>и</strong><strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>е факторо<strong>в</strong> научно-техн<strong>и</strong>ческой ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онно-технолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>епроцессы <strong>в</strong> СССР, но <strong>в</strong> культурно-ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онном планене менял<strong>и</strong> его статуса как общест<strong>в</strong>а аграрного т<strong>и</strong>па.Со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>й чело<strong>в</strong>ек, гордо нареченный «чело<strong>в</strong>еком но<strong>в</strong>ойэры», <strong>в</strong> дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> сохранял ментальность <strong>в</strong>се того жеаграрного общест<strong>в</strong>а. Со<strong>в</strong>етское государст<strong>в</strong>о, есл<strong>и</strong> от<strong>в</strong>лечьсяот его соц<strong>и</strong>ально-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х обозначен<strong>и</strong>й(тотал<strong>и</strong>тарност<strong>и</strong>) <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>держ<strong>и</strong><strong>в</strong>аться <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельнохарактер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к соц<strong>и</strong>окультурного плана, я<strong>в</strong>ляло собойт<strong>и</strong>п<strong>и</strong>чный образч<strong>и</strong>к аграрного, трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онного общест<strong>в</strong>а.Реальная данность этого предопределяла <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>роду246


массо<strong>в</strong>ого общест<strong>в</strong>енного сознан<strong>и</strong>я: «Идеолог<strong>и</strong>ческоеобрамлен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>зменяло л<strong>и</strong>шь его <strong>в</strong>нешн<strong>и</strong>е формы, но несущностное содержан<strong>и</strong>е. Несмотря на пропаганд<strong>и</strong>стско<strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>епретенз<strong>и</strong><strong>и</strong> на «особость» со<strong>в</strong>етскойментальност<strong>и</strong>, она, по большому счету, была рефлекс<strong>и</strong>ей(отражен<strong>и</strong>ем) пусть пре<strong>в</strong>ращенного, но <strong>в</strong>се же <strong>и</strong>менноаграрного общест<strong>в</strong>а, для которого характерны преобладан<strong>и</strong>еж<strong>и</strong><strong>в</strong>ого труда (рабочая с<strong>и</strong>ла чело<strong>в</strong>ека) над о<strong>в</strong>ещест<strong>в</strong>ленным(т. е. трудом, <strong>в</strong>оплощенным <strong>в</strong> средст<strong>в</strong>ах про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>предметах потреблен<strong>и</strong>я), а также слабая д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong>я(разделен<strong>и</strong>е) про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>теля <strong>и</strong> естест<strong>в</strong>енных предпосылоктруда (он<strong>и</strong> оказы<strong>в</strong>аются как бы сращенным<strong>и</strong>). В качест<strong>в</strong>енепосредст<strong>в</strong>енного контрагента ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ого труда здесь<strong>в</strong>ыступает про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тельная с<strong>и</strong>ла пр<strong>и</strong>роды» 1 .Аграрное общест<strong>в</strong>о <strong>в</strong>о множест<strong>в</strong>е с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>йдемонстр<strong>и</strong>рует достаточно <strong>в</strong>ыраженную <strong>и</strong>ррац<strong>и</strong>ональность.Последняя характерна <strong>и</strong> для его понят<strong>и</strong>йного м<strong>и</strong>ра, <strong>в</strong>гран<strong>и</strong>цах которого любые колл<strong>и</strong>з<strong>и</strong><strong>и</strong>, даже те, что обязаныс<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ем сугубо матер<strong>и</strong>альным, объект<strong>и</strong><strong>в</strong>ным,т. е. безл<strong>и</strong>чным, предпосылкам, объясняются посредст<strong>в</strong>омапелляц<strong>и</strong><strong>и</strong> к нек<strong>и</strong>м персон<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анным, наделяемым<strong>в</strong>олей моральным с<strong>и</strong>лам 2 . Именно этот аспекттрад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онност<strong>и</strong> на<strong>и</strong>более я<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>енно прослеж<strong>и</strong><strong>в</strong>ается <strong>в</strong>анал<strong>и</strong>зе тексто<strong>в</strong> западных <strong>и</strong>нтеллектуало<strong>в</strong>, посет<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хСо<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>й Союз <strong>в</strong> 20-е гг. 3Этот же мот<strong>и</strong><strong>в</strong> пр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong>ует <strong>в</strong> оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong><strong>и</strong> Со<strong>в</strong>етскогоСоюза у <strong>и</strong>тальянского п<strong>и</strong>сателя Альберто Мора<strong>в</strong><strong>и</strong>я, которыйотмечал дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>й обл<strong>и</strong>к со<strong>в</strong>етского общест<strong>в</strong>а <strong>и</strong>со<strong>в</strong>етской ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> <strong>в</strong>ообще: «Со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>й Союз — крестьянскаястрана... Из этого его характера, <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оей осно<strong>в</strong>екрестьянского, <strong>и</strong> <strong>в</strong>ытекают, на мой <strong>в</strong>згляд... суро<strong>в</strong>ость <strong>и</strong>пур<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>зм городской ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, неопределенная сельскость,семейность, медл<strong>и</strong>тельность <strong>и</strong> ласко<strong>в</strong>ость, <strong>в</strong>езде замечаемые<strong>в</strong> СССР» 4 .Трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онность среды д<strong>и</strong>кто<strong>в</strong>ала <strong>и</strong> трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онностьметодо<strong>в</strong>, пытаясь создать но<strong>в</strong>ого чело<strong>в</strong>ека, <strong><strong>в</strong>ласть</strong><strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ала прежн<strong>и</strong>е методы ХIX <strong>в</strong>., пытаясь <strong>в</strong>ычлен<strong>и</strong>ть247


особую группу <strong>и</strong>з среды крестьянст<strong>в</strong>а, которая бы со<strong>в</strong>ременем стала опорной <strong>и</strong> <strong>и</strong>змен<strong>и</strong>ла бы <strong>в</strong>сех крестьянстраны.Отказаться от прежнего способа со<strong>в</strong>етская <strong><strong>в</strong>ласть</strong>желала, <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сяком случае деклар<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ала это, однако но<strong>в</strong>ая<strong><strong>в</strong>ласть</strong>, особенно <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях необход<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> ее удержан<strong>и</strong>я <strong>в</strong>начале 20-х гг. — это <strong><strong>в</strong>ласть</strong> немедленного дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я, <strong><strong>в</strong>ласть</strong>,лучше <strong>в</strong>сего дейст<strong>в</strong>ующая <strong>в</strong> экстремальных усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях,потому <strong>и</strong> но<strong>в</strong>ого чело<strong>в</strong>ека нужно было созда<strong>в</strong>ать немедленно«<strong>и</strong>з того матер<strong>и</strong>ала, который оста<strong>в</strong><strong>и</strong>л кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>зм со <strong>в</strong>чера насегодня, а не <strong>и</strong>з тех людей, которые <strong>в</strong> парн<strong>и</strong>ках будутпр<strong>и</strong>гото<strong>в</strong>лены» 5 .Вера <strong>в</strong> то, что <strong>и</strong>х можно <strong>и</strong>змен<strong>и</strong>ть, д<strong>и</strong>кто<strong>в</strong>алась<strong>в</strong>еян<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> 20-х гг. Популярность е<strong>в</strong>ген<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, страсть ксоц<strong>и</strong>альном экспер<strong>и</strong>мент<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю, <strong>в</strong>ера, что с помощьюно<strong>в</strong>ых <strong>и</strong>дей создан<strong>и</strong>е но<strong>в</strong>ого чело<strong>в</strong>ека не только <strong>в</strong>озможно,но <strong>и</strong> необход<strong>и</strong>мо. Это подт<strong>в</strong>ерждается даже так<strong>и</strong>м<strong>и</strong>документам<strong>и</strong> как учебные программы по пол<strong>и</strong>тобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>юдля комсомольце<strong>в</strong>.Так, одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з <strong>в</strong>опросо<strong>в</strong>, предлагаемых самарск<strong>и</strong>мкомсомольцам <strong>и</strong>зуч<strong>и</strong>ть за лето, с дальнейшей подгото<strong>в</strong>койдоклада для то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щей <strong>и</strong> крестьянской молодеж<strong>и</strong>, был:«Искусст<strong>в</strong>енное <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>е пола у ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных, омоложен<strong>и</strong>е <strong>и</strong><strong>в</strong>ы<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е пород домашнего скота» 6. Не<strong>в</strong>озможность<strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я пола у ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных <strong>в</strong> то <strong>в</strong>ремя для крестьян былаоче<strong>в</strong><strong>и</strong>дна, для но<strong>в</strong>ой же <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong><strong>и</strong> тема была ключе<strong>в</strong>ой, таккак это поз<strong>в</strong>оляло создать <strong>и</strong>нкубатор <strong>и</strong> <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ест<strong>и</strong> но<strong>в</strong>уюкрестьянскую породу. Однако на деле одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з так<strong>и</strong>хпарн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> стал<strong>и</strong> коммуны, как быто<strong>в</strong>ые, так <strong>и</strong>сельскохозяйст<strong>в</strong>енные — <strong>и</strong>м предстояло <strong>в</strong>ыраст<strong>и</strong>тьтружен<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> но<strong>в</strong>ого т<strong>и</strong>па — коммунаро<strong>в</strong>, которые, согласност<strong>и</strong>хот<strong>в</strong>орен<strong>и</strong>ю В. Князе<strong>в</strong>а, нап<strong>и</strong>санного <strong>и</strong>м <strong>в</strong> 1918 г., могл<strong>и</strong>бы сказать о себе:Нас не слом<strong>и</strong>т нужда,Не согнет нас беда,Рок капр<strong>и</strong>зный не <strong>в</strong>ластен над нам<strong>и</strong>,248


Н<strong>и</strong>когда, н<strong>и</strong>когда.Н<strong>и</strong>когда, н<strong>и</strong>когдаКоммунары не будут рабам<strong>и</strong>! 7Коммуна рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>алась как спас<strong>и</strong>тельныйкорабль, ко<strong>в</strong>чег, <strong>в</strong> котором только <strong>и</strong> могут спаст<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>сетрудящ<strong>и</strong>еся, <strong>в</strong>се обездоленные от бурных <strong>в</strong>олн ж<strong>и</strong>тейскогоморя. Каждый тружен<strong>и</strong>к, <strong>в</strong>ойдя <strong>в</strong> этот ко<strong>в</strong>чег (коммуну)может быть у<strong>в</strong>ерен <strong>в</strong> том, что ее не захлестнет <strong>в</strong>олна<strong>в</strong>сем<strong>и</strong>рного голода. Ведь <strong>в</strong>сем коммунам <strong>и</strong> то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>ам,согласно закону о соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> земл<strong>и</strong>, оказы<strong>в</strong>ается<strong>в</strong>се<strong>в</strong>озможная помощь со стороны Со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ым<strong>и</strong> мерт<strong>в</strong>ым <strong>и</strong>н<strong>в</strong>ентарем, семенам<strong>и</strong>, а также коммуны <strong>и</strong>то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>а <strong>в</strong>сегда могут получ<strong>и</strong>ть лучш<strong>и</strong>е участк<strong>и</strong> земл<strong>и</strong>(по сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>ю с ед<strong>и</strong>нол<strong>и</strong>чным<strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>). Более того,есл<strong>и</strong> <strong>в</strong>ся со<strong>в</strong>етская республ<strong>и</strong>ка покроется сетьюземледельческ<strong>и</strong>х коммун <strong>и</strong> то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>, то н<strong>и</strong>какой голод <strong>и</strong>н<strong>и</strong>какая контрре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> не страшны 8 .Распространен<strong>и</strong>е так<strong>и</strong>х орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>й «добро<strong>в</strong>ольнойнес<strong>в</strong>ободы», как коммуны (фаланстеры), <strong>в</strong>озможно л<strong>и</strong>шь <strong>в</strong>общест<strong>в</strong>е духо<strong>в</strong>ной смуты, которое переж<strong>и</strong><strong>в</strong>ает острыйкр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>с такой соц<strong>и</strong>альной ценност<strong>и</strong>, как пра<strong>в</strong>а чело<strong>в</strong>ека, —будь то Росс<strong>и</strong>йская <strong>и</strong>мпер<strong>и</strong>я 1860-х гг. <strong>и</strong>л<strong>и</strong> Со<strong>в</strong>етская Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>1920-х гг. Вступлен<strong>и</strong>е чело<strong>в</strong>ека <strong>в</strong> коммуну, как пра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло,сопро<strong>в</strong>ождалось настроен<strong>и</strong>ем бегст<strong>в</strong>а от «проклятойс<strong>в</strong>ободы», от необход<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать непростые решен<strong>и</strong>я— <strong>в</strong> пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> более комфортную среду, <strong>в</strong> которойж<strong>и</strong>знь подч<strong>и</strong>нялась п<strong>и</strong>саным <strong>и</strong> неп<strong>и</strong>саным нормам <strong>и</strong> потомуя<strong>в</strong>лялась куда более предсказуемой <strong>и</strong> стаб<strong>и</strong>льной, чемсущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>в</strong> «большом м<strong>и</strong>ре». Со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>йкоммун<strong>и</strong>тар<strong>и</strong>зм как нек<strong>и</strong>й «<strong>и</strong>деальный» д<strong>и</strong>скурссоц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong>де<strong>и</strong> поста<strong>в</strong><strong>и</strong>л под сомнен<strong>и</strong>е пра<strong>в</strong>очело<strong>в</strong>ека на досто<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о, на непр<strong>и</strong>косно<strong>в</strong>енность частнойж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, на с<strong>в</strong>ободу со<strong>в</strong>ест<strong>и</strong> <strong>и</strong> мысл<strong>и</strong> 9 .По т<strong>и</strong>пу крестьянск<strong>и</strong>е коммуны можно раздел<strong>и</strong>ть на4 группы:249


1. Коммуны — кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ы. Всясельскохозяйст<strong>в</strong>енная кооперац<strong>и</strong>я объед<strong>и</strong>нялась <strong>в</strong> ед<strong>и</strong>ныйсоюз, структурным<strong>и</strong> элементам<strong>и</strong> которого я<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сьспец<strong>и</strong>альные орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онно оформленные <strong>в</strong><strong>и</strong>дысельхозкооперац<strong>и</strong><strong>и</strong>: кред<strong>и</strong>тная, хлебная, снабженческая,молочная, ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отно<strong>в</strong>одческая, колхозная, семено<strong>в</strong>одческая 10 .2. Коммуна — молодежная как образец но<strong>в</strong>ого т<strong>и</strong>пачело<strong>в</strong>ека.3. Коммуна — с<strong>и</strong>м<strong>в</strong>ол международного д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>сол<strong>и</strong>дарност<strong>и</strong>. Пр<strong>и</strong>мером может быть Коммуна«Сол<strong>и</strong>дарность» орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анная <strong>в</strong> 1923 г. по дого<strong>в</strong>оренност<strong>и</strong>с пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>ом РСФСР группой ш<strong>в</strong>ейцарск<strong>и</strong>х эм<strong>и</strong>гранто<strong>в</strong><strong>в</strong>о гла<strong>в</strong>е с Фр<strong>и</strong>цем Платтеном <strong>в</strong> Но<strong>в</strong>ой Ла<strong>в</strong>е Канадейской<strong>в</strong>олост<strong>и</strong> Сызранского уезда С<strong>и</strong>мб<strong>и</strong>рской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>. Вкоммуне был<strong>и</strong> строгая д<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>на <strong>и</strong> то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щескаяподдержка. Дейст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п самоупра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я. Пр<strong>и</strong>распределен<strong>и</strong><strong>и</strong> работ уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальныеспособност<strong>и</strong> <strong>и</strong> ф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ческую <strong>в</strong>ыносл<strong>и</strong><strong>в</strong>ость каждого. У <strong>в</strong>сехкоммунаро<strong>в</strong> был<strong>и</strong> рабоч<strong>и</strong>е кн<strong>и</strong>жк<strong>и</strong>, <strong>в</strong> которых зап<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>аласьпроделанная работа. Продукты п<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> предметы пер<strong>в</strong>ойнеобход<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> распределял<strong>и</strong>сь поро<strong>в</strong>ну. Местные крестьянесначала пр<strong>и</strong>сматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь к нез<strong>в</strong>аным гостям. Иногдасторон<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь <strong>и</strong>х. Но с любопытст<strong>в</strong>ом наблюдал<strong>и</strong> за <strong>и</strong>хработой, не пон<strong>и</strong>мая, зачем столько труд<strong>и</strong>ться. А черезмесяц-другой поя<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь с<strong>и</strong>мпат<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>нтерес кмехан<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анному хозяйст<strong>в</strong>у. Вместе с коммунарам<strong>и</strong>местные ж<strong>и</strong>тел<strong>и</strong> начал<strong>и</strong> отмечать ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онныепраздн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, а ш<strong>в</strong>ейцарск<strong>и</strong>е дет<strong>и</strong> пошл<strong>и</strong> уч<strong>и</strong>ться <strong>в</strong> русскуюсельскую школу. В апреле 1924 г. пр<strong>и</strong>была <strong>в</strong>торая группаш<strong>в</strong>ейцарце<strong>в</strong>. Небольшая <strong>и</strong>х часть обосно<strong>в</strong>алась <strong>в</strong>Н<strong>и</strong>колае<strong>в</strong>ском районе, где он<strong>и</strong> орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> с<strong>в</strong>оего родаф<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ал «Сол<strong>и</strong>дарност<strong>и</strong>». Постепенно коммуна расш<strong>и</strong>р<strong>и</strong>лас<strong>в</strong>ою терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong>ю. В 1924 г. <strong>в</strong> ней ж<strong>и</strong>ло <strong>и</strong> труд<strong>и</strong>лось ужеоколо 120 переселенце<strong>в</strong>. В 1927 г. коммуна была пере<strong>в</strong>едена<strong>в</strong> Подмоско<strong>в</strong>ье 11 .4. Коммуна как преобразо<strong>в</strong>анный монастырь. Впер<strong>в</strong>ом <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>анте он обслуж<strong>и</strong><strong>в</strong>ал местное начальст<strong>в</strong>о,250


поста<strong>в</strong>ляя продукты п<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> результаты промысло<strong>в</strong>, <strong>в</strong>о<strong>в</strong>тором, монастырь маск<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ался под коммуну. ВЯросла<strong>в</strong>ской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> женск<strong>и</strong>й монастырь <strong>в</strong> Пер<strong>в</strong>омайскомрайоне сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал <strong>в</strong> течен<strong>и</strong>е 10 лет как коммуна <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>Надежды Крупской. В 1923 г. артель зарег<strong>и</strong>стр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ально, пр<strong>и</strong>ня<strong>в</strong> уста<strong>в</strong> артел<strong>и</strong>, который запрещалсотрудн<strong>и</strong>цам <strong>в</strong>стречаться с местным<strong>и</strong> парням<strong>и</strong>, дабы«доказать мужч<strong>и</strong>нам, что <strong>и</strong> без <strong>и</strong>х содейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я женщ<strong>и</strong>наможет стро<strong>и</strong>ть с<strong>в</strong>ою ж<strong>и</strong>знь.Однако экспер<strong>и</strong>мент с создан<strong>и</strong>ем но<strong>в</strong>ого крестьян<strong>и</strong>нане получ<strong>и</strong>лся. Коммуны не могл<strong>и</strong> обеспеч<strong>и</strong>ть ж<strong>и</strong>зньчело<strong>в</strong>ека <strong>в</strong> нормальных усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях, меняется отношен<strong>и</strong>е ксемье <strong>и</strong> семейные коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>ные молодежные экспер<strong>и</strong>ментыуходят <strong>в</strong> прошлое, ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>аются поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>о<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>ующегоате<strong>и</strong>зма. Курс на замкнутость страны <strong>и</strong> построен<strong>и</strong>есоц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зма <strong>в</strong> отдельно <strong>в</strong>зятом государст<strong>в</strong>е <strong>и</strong>сключаетнеобход<strong>и</strong>мость показательных пр<strong>и</strong>меро<strong>в</strong> <strong>и</strong>з друг<strong>и</strong>х стран, агла<strong>в</strong>ное коммуны не опра<strong>в</strong>дал<strong>и</strong> себя с точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>был<strong>и</strong><strong>и</strong> получаемой <strong>и</strong>м<strong>и</strong> продукц<strong>и</strong>ей. Крепк<strong>и</strong>е крестьянск<strong>и</strong>ехозяйст<strong>в</strong>а не <strong>в</strong>ход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> соста<strong>в</strong> коммун, ж<strong>и</strong>л<strong>и</strong>трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онным<strong>и</strong> семьям<strong>и</strong> <strong>и</strong> работал<strong>и</strong> <strong>в</strong> трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онныхусло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях. Власть, с<strong>в</strong>орач<strong>и</strong><strong>в</strong>ая НЭП, с<strong>в</strong>ернула <strong>и</strong> дл<strong>и</strong>тельныеэкспер<strong>и</strong>менты по создан<strong>и</strong>ю но<strong>в</strong>ого крестьян<strong>и</strong>на, пойдя поболее короткому, но трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онному пут<strong>и</strong> — перекачкасредст<strong>в</strong> <strong>и</strong>з сельского хозяйст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> промышленность.Поскольку пер<strong>в</strong>оочередной задачей с точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> поотношен<strong>и</strong>ю к крестьянст<strong>в</strong>у было не создан<strong>и</strong>е но<strong>в</strong>огочело<strong>в</strong>ека, а создан<strong>и</strong>е <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>альной держа<strong>в</strong>ы.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 Ц<strong>и</strong>т. по: Масано<strong>в</strong> Н. Э. <strong>и</strong> др. Научное знан<strong>и</strong>е <strong>и</strong>м<strong>и</strong>фот<strong>в</strong>орчест<strong>в</strong>о <strong>в</strong> со<strong>в</strong>ременной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong> Казахстана.Алматы, 2007. С. 15.2 Бейл<strong>и</strong> Ф. Дж. Предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я крестьян о плохой ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>// Вел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>й незнакомец. Крестьяне <strong>и</strong> фермеры <strong>в</strong> со<strong>в</strong>ременном м<strong>и</strong>ре.М., 1992 С. 224.251


3Подробнее см.: Рыкл<strong>и</strong>н М. Коммун<strong>и</strong>зм как рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>я:Интеллектуалы <strong>и</strong> Октябрьская ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я. М., 2009.4Перс<strong>и</strong> Уго. Тр<strong>и</strong> по<strong>и</strong>ска одного образа: Росс<strong>и</strong>я/СССР <strong>в</strong>прозе Карло Ле<strong>в</strong><strong>и</strong>, Альберто Мора<strong>в</strong><strong>и</strong>а, Джо<strong>в</strong>анн<strong>и</strong>но Гуареск<strong>и</strong>// Вестн<strong>и</strong>к Е<strong>в</strong>раз<strong>и</strong><strong>и</strong> 2008. № 1. С. 38.5 Лен<strong>и</strong>н В. И. Полн. СОБР. соч.Т. 38.С. 54.6 Вопросы комсомольской работы [Пр<strong>и</strong>ложен<strong>и</strong>е к газете«Голос молодеж<strong>и</strong>»]. 1924. № 6.7 Князе<strong>в</strong> В. Песня коммуны // Наука <strong>и</strong> ж<strong>и</strong>знь. 1967. № 11.8 Из<strong>в</strong>ест<strong>и</strong>я С<strong>и</strong>мб<strong>и</strong>рского Со<strong>в</strong>ета крестьянск<strong>и</strong>х, рабоч<strong>и</strong>х <strong>и</strong>солдатск<strong>и</strong>х депутато<strong>в</strong>» 22 мая 1918 года. Ц<strong>и</strong>т. по: Точеный Д. С.,Точеная Н. Г. С<strong>и</strong>мб<strong>и</strong>рск <strong>и</strong> с<strong>и</strong>мб<strong>и</strong>ряне <strong>в</strong> 1918 году. Хрестомат<strong>и</strong>я.Ульяно<strong>в</strong>ск, 2008. С. 56.9 Со<strong>в</strong>етская коммуна: добро<strong>в</strong>ольная нес<strong>в</strong>обода// www.politvektor.ru/analitika/3840/.10 См: Яго<strong>в</strong> О. В. Кустарно-промысло<strong>в</strong>ая кооперац<strong>и</strong>яПо<strong>в</strong>олжья <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях нэпа: Д<strong>и</strong>с. … д.<strong>и</strong>.н. Самара, 2009.11 Короле<strong>в</strong> А. Ш<strong>в</strong>ейцарцы стро<strong>и</strong>л<strong>и</strong> коммун<strong>и</strong>зм <strong>в</strong>С<strong>и</strong>мб<strong>и</strong>рской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>, конкретно — <strong>в</strong> Но<strong>в</strong>ой Ла<strong>в</strong>е // С<strong>и</strong>мб<strong>и</strong>рск<strong>и</strong>йкурьер. 2001. 6 ноября.252


Д. И. Люкш<strong>и</strong>нПРИШЕСТВИЕ ВЕЛИКОГО НЕЗНАКОМЦА:ПРОВИНЦИАЛЬНОЕ НАЧАЛЬСТВОИ КРЕСТЬЯНСКИЕ СООБЩЕСТВАНАКАНУНЕ ОБЩИННОЙ РЕВОЛЮЦИИВза<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> —од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з на<strong>и</strong>более драмат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х сюжето<strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> нашейед<strong>в</strong>а л<strong>и</strong> не до последнего <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> оста<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йся <strong>в</strong> тен<strong>и</strong>классо<strong>в</strong>ых б<strong>и</strong>т<strong>в</strong>, раз<strong>в</strong>орач<strong>и</strong><strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся на поле отечест<strong>в</strong>енной<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong> — <strong>и</strong> по сей день остается неудобной темойдля <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>: я<strong>в</strong>ная нех<strong>в</strong>атка прямых <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, <strong>в</strong>ысокаястепень местной спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> слабая укорененностьсоц<strong>и</strong>ально-быто<strong>в</strong>ых сюжето<strong>в</strong> <strong>в</strong> этацентр<strong>и</strong>стском д<strong>и</strong>скурсерусской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> могут служ<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>з<strong>в</strong><strong>и</strong>нен<strong>и</strong>ем дляподмастерье<strong>в</strong> Кл<strong>и</strong>о, не <strong>и</strong>спыты<strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>х особого желан<strong>и</strong>яуглубляться <strong>в</strong> особую ауру сельского м<strong>и</strong>ра,демонстр<strong>и</strong>рующего не<strong>и</strong>зменную косность <strong>и</strong>ант<strong>и</strong>модерн<strong>и</strong>заторск<strong>и</strong>е <strong>и</strong>нтенц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Собст<strong>в</strong>енно го<strong>в</strong>оря,ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енной пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ной, побуждающей <strong>в</strong>орош<strong>и</strong>ть угл<strong>и</strong>общ<strong>и</strong>нной ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>, остается та роль, которую росс<strong>и</strong>йскоекрестьянст<strong>в</strong>о <strong>и</strong>грало <strong>в</strong> начале ХХ <strong>в</strong>. <strong>в</strong> ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> страны.Полнеба закры<strong>в</strong>ающая, <strong>и</strong>спол<strong>и</strong>нская ф<strong>и</strong>гура муж<strong>и</strong>ка,<strong>в</strong>ыступающего под маской Вел<strong>и</strong>кого незнакомца,за<strong>в</strong>ораж<strong>и</strong><strong>в</strong>ает, пр<strong>и</strong>тяг<strong>и</strong><strong>в</strong>ая <strong>в</strong>зоры мног<strong>и</strong>х поколен<strong>и</strong>йпрор<strong>и</strong>цателей о прошлом.Русская смута, колл<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> которой был отмеченраспад <strong>и</strong>мперской государст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, пр<strong>и</strong>мечательна<strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ую очередь крестьянск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> бунтам<strong>и</strong> <strong>в</strong> сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong><strong>и</strong> скоторым<strong>и</strong> «пугаче<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>на», казалась ед<strong>в</strong>а л<strong>и</strong> не не<strong>в</strong><strong>и</strong>ннымраз<strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>ем. По-другому <strong>и</strong> быть не могло — крестьяне <strong>в</strong>начале ХХ <strong>в</strong>. соста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> не менее 80% населен<strong>и</strong>я страны 1 ; <strong>в</strong><strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ософском смысле <strong>и</strong>менно <strong>и</strong>х <strong>в</strong>ыбор должен былопредел<strong>и</strong>ть дальнейшую судьбу Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>.


Со<strong>в</strong>ременные <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а даютосно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е полагать, что оно было не пр<strong>и</strong>способлено длябыто<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> рамках <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ального общест<strong>в</strong>а,форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е анкла<strong>в</strong>о<strong>в</strong> которого <strong>в</strong> недрах росс<strong>и</strong>йскогосоц<strong>и</strong>ума оказалось <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ано <strong>в</strong>естерн<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анным<strong>и</strong>нос<strong>и</strong>телям<strong>и</strong> русской государст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> (<strong>в</strong>отч<strong>и</strong>нной попр<strong>и</strong>роде), хотя бы <strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong> <strong>и</strong>х желан<strong>и</strong>я. В серед<strong>и</strong>не XIX <strong>в</strong>.стало оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно: модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я обусло<strong>в</strong><strong>и</strong>ла деформац<strong>и</strong>ютрад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онной структуры росс<strong>и</strong>йского общест<strong>в</strong>а, <strong>в</strong> ходекоторой патр<strong>и</strong>архальное крестьянст<strong>в</strong>о оказалось«ненужным» классом для предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телей но<strong>в</strong>ой Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>.Проблема заключалась <strong>в</strong> том, что крестьянская массапо-прежнему оста<strong>в</strong>алась осно<strong>в</strong>ным <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ком налого<strong>в</strong>,экспортной продукц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телем продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>я.Друг<strong>и</strong>х <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> дохода у пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а не было.Впер<strong>в</strong>ые <strong>в</strong>згляну<strong>в</strong> на крестьян «как на рабо<strong>в</strong>» еще <strong>в</strong> серед<strong>и</strong>неXVIII <strong>в</strong>. (С. Ф. Платоно<strong>в</strong>), росс<strong>и</strong>йское государст<strong>в</strong>о непрекращало затем наступлен<strong>и</strong>я на <strong>и</strong>х л<strong>и</strong>чные <strong>и</strong><strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>енные пра<strong>в</strong>а. Такой подход, хотя <strong>и</strong> несоот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал н<strong>и</strong> факт<strong>и</strong>ческому положен<strong>и</strong>ю крестьян, н<strong>и</strong>той за<strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>анност<strong>и</strong>, какую само пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>ообнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>ало <strong>в</strong> ресурсах, доста<strong>в</strong>ляемых сельск<strong>и</strong>м<strong>и</strong>общест<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>, поз<strong>в</strong>олял, тем не менее, <strong>в</strong> ж<strong>и</strong>тейской, — агла<strong>в</strong>ное <strong>в</strong> адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>ной, — практ<strong>и</strong>ке экстрапол<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>атьна крестьянст<strong>в</strong>о пр<strong>и</strong>знак<strong>и</strong> холопьего состоян<strong>и</strong>я. Впрочем, дотех пор пока арх<strong>и</strong>тектура соц<strong>и</strong>ального пространст<strong>в</strong>ая<strong>в</strong>лялась продуктом структур по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ност<strong>и</strong>, а населен<strong>и</strong>еудо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>оряло государст<strong>в</strong>енные нужды, пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о<strong>и</strong>збегало <strong>в</strong>мешательст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> дела сельск<strong>и</strong>х общ<strong>и</strong>н. Но уже <strong>в</strong>о<strong>в</strong>торой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>не XIX <strong>в</strong>. предпр<strong>и</strong>нятая коронным<strong>и</strong>модерн<strong>и</strong>заторам<strong>и</strong> попытка пож<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ться <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не, <strong>в</strong>ынуд<strong>и</strong>лаформал<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ать соц<strong>и</strong>альный статус мелк<strong>и</strong>хсельскохозяйст<strong>в</strong>енных про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телей. В результате<strong>в</strong>скрылась ас<strong>и</strong>мметр<strong>и</strong>я <strong>в</strong> конструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йской моральнойэконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> — сущест<strong>в</strong>енное расхожден<strong>и</strong>е междудейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельным соц<strong>и</strong>ально-пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ым положен<strong>и</strong>ем крестьян254


<strong>и</strong> <strong>и</strong>х предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> о том, как это должно <strong>в</strong>ыглядеть «поспра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong>».Много<strong>в</strong>еко<strong>в</strong>ая практ<strong>и</strong>ка <strong>в</strong>ыж<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я пород<strong>и</strong>ласложную с<strong>и</strong>стему технолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альных практ<strong>и</strong>к,обеспеч<strong>и</strong><strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х на<strong>и</strong>более комфортные усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>члено<strong>в</strong> крестьянск<strong>и</strong>х сообщест<strong>в</strong>. Он<strong>и</strong> несколько разл<strong>и</strong>чал<strong>и</strong>сь<strong>в</strong> за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> от кл<strong>и</strong>мат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>родныххарактер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к, медленно трансформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь с течен<strong>и</strong>ем<strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>, но общая <strong>и</strong>х цель оста<strong>в</strong>алась не<strong>и</strong>зменной:обеспечен<strong>и</strong>е ф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческого сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я как можнобольшего ч<strong>и</strong>сла члено<strong>в</strong> крестьянского м<strong>и</strong>ра <strong>и</strong><strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о его структуры. Данный ст<strong>и</strong>ль ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>(Дж. Скотт наз<strong>в</strong>ал его «эт<strong>и</strong>кой <strong>в</strong>ыж<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я») способст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>в</strong>ыработке у члено<strong>в</strong> крестьянск<strong>и</strong>х общест<strong>в</strong>соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующего м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong><strong>и</strong>ден<strong>и</strong>я <strong>и</strong> ор<strong>и</strong>г<strong>и</strong>нальныхпредста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й о том как<strong>и</strong>м образом должны стро<strong>и</strong>тьсяотношен<strong>и</strong>я крестьян с <strong>в</strong>нешн<strong>и</strong>м по отношен<strong>и</strong>ю к общ<strong>и</strong>нем<strong>и</strong>ром, то есть как раз то, что <strong>в</strong> со<strong>в</strong>ременномкрестьяно<strong>в</strong>еден<strong>и</strong><strong>и</strong> назы<strong>в</strong>ается «моральной эконом<strong>и</strong>кой»крестьянст<strong>в</strong>а.После «Вел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>х реформ» <strong>в</strong>торой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>ны XIX <strong>в</strong>.дере<strong>в</strong>енская структура <strong>и</strong>спыты<strong>в</strong>ала разной степен<strong>и</strong><strong>и</strong>нтенс<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong> нат<strong>и</strong>ск со стороны государст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>поддерж<strong>и</strong><strong>в</strong>аемого <strong>и</strong>м <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ального про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а, однаколен<strong>и</strong>нская оценка уро<strong>в</strong>ня кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> 2оказалась я<strong>в</strong>но за<strong>в</strong>ышенной. Трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онные «структурыматер<strong>и</strong>альной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>» (Ф. Бродель) <strong>в</strong> начале ХХ <strong>в</strong>.продолжал<strong>и</strong> дом<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать <strong>в</strong> больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>хгуберн<strong>и</strong>й. На<strong>и</strong>меньшее <strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>е модерн<strong>и</strong>заторск<strong>и</strong>еус<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а оказал<strong>и</strong> на росс<strong>и</strong>йскую глуб<strong>и</strong>нку <strong>и</strong> <strong>в</strong>частност<strong>и</strong> По<strong>в</strong>олжье — рег<strong>и</strong>он, <strong>в</strong> котором прож<strong>и</strong><strong>в</strong>ало около6% населен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>мпер<strong>и</strong><strong>и</strong> 3 .По<strong>в</strong>олжск<strong>и</strong>й район может служ<strong>и</strong>ть уменьшеннойкоп<strong>и</strong>ей общеросс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х колл<strong>и</strong>з<strong>и</strong>й. Оста<strong>в</strong>аясь пол<strong>и</strong>этн<strong>и</strong>чным<strong>и</strong> пол<strong>и</strong>конфесс<strong>и</strong>ональным, он <strong>и</strong>спыты<strong>в</strong>ал <strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>е общ<strong>и</strong>хдля страны процессо<strong>в</strong>. Волга <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>легающ<strong>и</strong>е районы был<strong>и</strong><strong>в</strong>ключены <strong>в</strong> соста<strong>в</strong> Моско<strong>в</strong>ского царст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> XVI <strong>в</strong>. <strong>и</strong>255


колон<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аны <strong>в</strong> течен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>торой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>ны XVI — началаXVII <strong>в</strong><strong>в</strong>. Нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е с<strong>в</strong>ободных пространст<strong>в</strong> <strong>и</strong> лучш<strong>и</strong>е, <strong>в</strong>сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong><strong>и</strong> с подмоско<strong>в</strong>ным<strong>и</strong>, кл<strong>и</strong>мат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>и</strong>качест<strong>в</strong>о поч<strong>в</strong>ы поз<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>л<strong>и</strong> распростран<strong>и</strong>ть на По<strong>в</strong>олжьеслож<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся хозяйст<strong>в</strong>енные пр<strong>и</strong>емы русского крестьянст<strong>в</strong>а<strong>и</strong> даже по<strong>в</strong>ыс<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>х эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ность хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. ОднакоИ<strong>в</strong>ан IV не был <strong>в</strong> особом <strong>в</strong>осторге от с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х <strong>в</strong>осточныхпр<strong>и</strong>обретен<strong>и</strong>й, бояр он<strong>и</strong> <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> прежде <strong>в</strong>сего кактрампл<strong>и</strong>н для экспанс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рь 4 , а со <strong>в</strong>ремен Петра I этотрег<strong>и</strong>он <strong>в</strong>ообще стал рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аться как дальняя про<strong>в</strong><strong>и</strong>нц<strong>и</strong>я.Местное населен<strong>и</strong>е как а<strong>в</strong>тохтонное 5 , так <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>шлоеоказалось факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> предоста<strong>в</strong>лено само себе, чтоспособст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ало укреплен<strong>и</strong>ю трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й эт<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыж<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>моральной эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, сохраня<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м<strong>и</strong> с<strong>в</strong>ою актуальность <strong>и</strong> <strong>в</strong>начале ХХ <strong>в</strong>. Сельское населен<strong>и</strong>е По<strong>в</strong>олжья соста<strong>в</strong>лялоболее 80% 6 ж<strong>и</strong>телей края. То<strong>в</strong>арностьсельскохозяйст<strong>в</strong>енного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> рег<strong>и</strong>оне быласра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно не<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ка, некоторый <strong>и</strong>збыток продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>япоступал, <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>ном, на <strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>й рынок 7 .Большая часть земель пр<strong>и</strong>надлежала поземельнымобщ<strong>и</strong>нам, члены которых <strong>в</strong>ел<strong>и</strong> трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онное хозяйст<strong>в</strong>о,более <strong>и</strong>л<strong>и</strong> менее регулярно про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одя переделы <strong>и</strong> арендуяземл<strong>и</strong> частных <strong>в</strong>ладельце<strong>в</strong> <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>ном для собст<strong>в</strong>енногопрокормлен<strong>и</strong>я 8 . Судя по <strong>в</strong>сему большая часть крестьян<strong>в</strong>полне до<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>алась с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м положен<strong>и</strong>ем, <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сякомслучае н<strong>и</strong> <strong>в</strong> годы Пер<strong>в</strong>ой русской ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>, н<strong>и</strong> <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>одстолып<strong>и</strong>нской аграрной реформы он<strong>и</strong> не доста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> особыххлопот <strong>в</strong>ластям. Вместе с тем крестьянст<strong>в</strong>о губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> безособого энтуз<strong>и</strong>азма <strong>в</strong>стречало ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а понасажден<strong>и</strong>ю мелкого частного земле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> 1906—1915 гг., предпоч<strong>и</strong>тая оста<strong>в</strong>аться <strong>в</strong> лоне собст<strong>в</strong>енного«м<strong>и</strong>ра».Этот разры<strong>в</strong> между муж<strong>и</strong>цк<strong>и</strong>м чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>ом <strong>и</strong>государст<strong>в</strong>енным <strong>и</strong>нтересом соста<strong>в</strong><strong>и</strong>л осно<strong>в</strong>ное содержан<strong>и</strong>езнамен<strong>и</strong>того крестьянского <strong>в</strong>опроса, <strong>в</strong> том формате, <strong>в</strong> какомего пытал<strong>и</strong>сь решать последующ<strong>и</strong>е пятьдесят лет. Проблема,однако, состояла <strong>в</strong> том, что «пра<strong>в</strong>едное крестьянское256


<strong>в</strong>озмущен<strong>и</strong>е по по<strong>в</strong>оду попранных пра<strong>в</strong>» (Д Скотт) на полепол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> было кон<strong>в</strong>ерт<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ано <strong>в</strong> матер<strong>и</strong>альные претенз<strong>и</strong><strong>и</strong>,осно<strong>в</strong>ное содержан<strong>и</strong>е которых было <strong>в</strong>ыраженокороленко<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>м «Земл<strong>и</strong>! Земл<strong>и</strong>!», хотя ст<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>капр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ряющей мысл<strong>и</strong> самого Влад<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ра Галакт<strong>и</strong>оно<strong>в</strong><strong>и</strong>чаоказалась не по <strong>в</strong>кусу <strong>в</strong>сем, кто на разных концахпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческого пространст<strong>в</strong>а этот афор<strong>и</strong>зм эксплуат<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал.Трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онные формы дере<strong>в</strong>енского быто<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>япредполагал<strong>и</strong> <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е не только определенныхтехнолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>емо<strong>в</strong>, но <strong>и</strong> <strong>в</strong>екам<strong>и</strong> наработанныхпракт<strong>и</strong>к общен<strong>и</strong>я как <strong>в</strong>нутр<strong>и</strong> общ<strong>и</strong>ны, так <strong>и</strong> с соц<strong>и</strong>альным<strong>и</strong>субъектам<strong>и</strong> <strong>в</strong>не ее. В структуре моральной эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> непоследнее место зан<strong>и</strong>мала с<strong>и</strong>стема тре<strong>в</strong>ожных с<strong>и</strong>гнало<strong>в</strong>,пр<strong>и</strong>з<strong>в</strong>анных донест<strong>и</strong> до начальст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>ю о том, что <strong>в</strong>результате деятельност<strong>и</strong> <strong>и</strong>х предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телей поп<strong>и</strong>раются<strong>и</strong>сконные пра<strong>в</strong>а общ<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>. Речь о крестьянск<strong>и</strong>х«беспорядках». Кроме того крестьяне практ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> мелк<strong>и</strong>енезаконные акты (так<strong>и</strong>е как порубк<strong>и</strong> <strong>и</strong> покосы на лесныхполянах), полагая пр<strong>и</strong> этом, что <strong>в</strong>ладельцы угод<strong>и</strong>й должны<strong>и</strong>м попуст<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать. Исследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong> к<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>руют эт<strong>и</strong>соц<strong>и</strong>альные стратег<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а как оборон<strong>и</strong>тельные 9 . Вобщем смысле это соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>, хотя<strong>в</strong>озмущен<strong>и</strong>е по по<strong>в</strong>оду «попранных пра<strong>в</strong>» часто проя<strong>в</strong>лялосьу крестьян <strong>в</strong> агресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ной форме (пьяный дебош, потра<strong>в</strong>а,поджог <strong>и</strong> т. п.). В любом случае эт<strong>и</strong> дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я не нос<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ант<strong>и</strong>с<strong>и</strong>стемного характера, более того <strong>в</strong> рамках моральнойэконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> он<strong>и</strong> <strong>и</strong>грал<strong>и</strong> роль пр<strong>и</strong>глашен<strong>и</strong>я к д<strong>и</strong>алогу. Напротяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> тысячелет<strong>и</strong>й агродеспот<strong>и</strong><strong>и</strong>, чтобы урезон<strong>и</strong>тьобщ<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> пр<strong>и</strong>бегал<strong>и</strong> к аргументам <strong>и</strong>з <strong>в</strong>оеннопол<strong>и</strong>цейскогоарсенала, однако <strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong>е, как пра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло,нос<strong>и</strong>ло демонстрац<strong>и</strong>онный характер.Репресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ность/«опальч<strong>и</strong><strong>в</strong>ость» <strong>в</strong>ластей <strong>в</strong>ход<strong>и</strong>ла <strong>в</strong> общ<strong>и</strong>е«усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>и</strong>гры» <strong>в</strong> пределах <strong>в</strong>се той же моральнойэконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. Чтобы угомон<strong>и</strong>ть общ<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, государст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>сегда держало <strong>в</strong> запасе <strong>и</strong> набор уступок. Тако<strong>в</strong>ытрад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онные «пра<strong>в</strong><strong>и</strong>ла» д<strong>и</strong>алога патр<strong>и</strong>мон<strong>и</strong>альногогосударст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> крестьян-общ<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, где «д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong>онное257


поле» огран<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>алось, с одной стороны, частоколомштыко<strong>в</strong>, с другой — заре<strong>в</strong>ом горящ<strong>и</strong>х усадеб.Отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>тельная особенность крестьянск<strong>и</strong>х<strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й эпох<strong>и</strong> <strong>в</strong>торой русской смуты <strong>и</strong> <strong>в</strong> особенност<strong>и</strong>акц<strong>и</strong>й 1917 г. заключается <strong>в</strong> <strong>и</strong>х массо<strong>в</strong>ост<strong>и</strong> 10 , агресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong><strong>и</strong> непр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычном упорст<strong>в</strong>е, с которым крестьянесопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь органам <strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>х дел (м<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>я) <strong>и</strong> даже<strong>в</strong>о<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>м командам 11 . Брутальность пейзан тем болееуд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>тельна, что н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычных осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й длябунтарст<strong>в</strong>а у крестьян-общ<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> По<strong>в</strong>олжья послеФе<strong>в</strong>ральской ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>роде бы не было. Во <strong>в</strong>сякомслучае, популярный <strong>в</strong> со<strong>в</strong>етской <strong>и</strong> со<strong>в</strong>етолог<strong>и</strong>ческой<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong> тез<strong>и</strong>с об обн<strong>и</strong>щан<strong>и</strong><strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йской дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> <strong>в</strong>годы Вел<strong>и</strong>кой <strong>в</strong>ойны документально не подт<strong>в</strong>ерждается,даже земельный <strong>в</strong>опрос разреш<strong>и</strong>лся сам собой. В годы<strong>в</strong>ойны <strong>в</strong> крестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong>ах По<strong>в</strong>олжья по<strong>в</strong>семестнонакапл<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь запасы продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>и</strong> даже по<strong>в</strong>ыс<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сьнормы массо<strong>в</strong>ого потреблен<strong>и</strong>я 12 . Чем же был обусло<strong>в</strong>лен<strong>в</strong>сплеск беспорядко<strong>в</strong>? Что же случ<strong>и</strong>лось с крестьянам<strong>и</strong>общ<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>?Куда поде<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь <strong>и</strong>х оборон<strong>и</strong>тельныестратег<strong>и</strong><strong>и</strong>? Наконец, почему он<strong>и</strong> <strong>в</strong>ообще <strong>в</strong>ыступ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>менно<strong>в</strong> 1917 г.? По <strong>и</strong>тогам наблюден<strong>и</strong>я за колл<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> общ<strong>и</strong>ннойре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> сам В. Г. Короленко счел этот лозунг одной <strong>и</strong>зд<strong>в</strong>ух «непра<strong>в</strong>д», чья борьба, обретя <strong>в</strong> годы Второй русскойсмуты «гранд<strong>и</strong>озно-д<strong>и</strong>к<strong>и</strong>й размах», <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>ла для Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>,— <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сяком случае, на <strong>в</strong>ремя, — <strong>в</strong>озможность <strong>в</strong>оплощен<strong>и</strong>ямечты о пр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>рен<strong>и</strong><strong>и</strong> непр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>р<strong>и</strong>мого, <strong>в</strong> которую онобреченно-опт<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> <strong>в</strong>ер<strong>и</strong>л.Вторую «непра<strong>в</strong>ду» <strong>в</strong>оплощало государст<strong>в</strong>о, что, неразб<strong>и</strong>рая «добрых» <strong>и</strong> «злых», не желало (а может <strong>и</strong> не могло)<strong>в</strong><strong>и</strong>деть за «общест<strong>в</strong>енной категор<strong>и</strong>ей» ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ых людей. К томуже Временное пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о ун<strong>и</strong>чтож<strong>и</strong><strong>в</strong> корпус жандармо<strong>в</strong>,департамент пол<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>туты пол<strong>и</strong>цейского сыска,демократ<strong>и</strong>ческое пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> распра<strong>в</strong><strong>и</strong>лось спр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычным аппаратом <strong>и</strong>мперского упра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я кактако<strong>в</strong>ым 13 . Л<strong>и</strong>ш<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>сь жандармско-пол<strong>и</strong>цейского осто<strong>в</strong>агосударст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> оно, <strong>в</strong> <strong>и</strong>тоге, оказалось неспособно258


объед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ть людск<strong>и</strong>е ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я для решен<strong>и</strong>я нац<strong>и</strong>ональныхпроблем. Кроме того пол<strong>и</strong>цейск<strong>и</strong>й аппарат (<strong>и</strong> прежде <strong>в</strong>сего— пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческая пол<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>я) <strong>и</strong>мпер<strong>и</strong><strong>и</strong> был ед<strong>в</strong>а л<strong>и</strong> неед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енным государст<strong>в</strong>енным органом, прон<strong>и</strong>ка<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м нан<strong>и</strong>зш<strong>и</strong>й, <strong>в</strong>олостной уро<strong>в</strong>ень упра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я. Утрат<strong>и</strong><strong>в</strong> это«государе<strong>в</strong>о око», пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о как бы <strong>в</strong>раз ослепло,л<strong>и</strong>ш<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> получать <strong>и</strong> анал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать<strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>ю о ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а населен<strong>и</strong>я страны. Вданной с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong> л<strong>и</strong>шал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>сякого значен<strong>и</strong>я пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>еор<strong>и</strong>ентац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> парт<strong>и</strong>йные программы пра<strong>в</strong>ящ<strong>и</strong>х эл<strong>и</strong>т: <strong>в</strong>усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кшей <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>онной блокады н<strong>и</strong> однопра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о не смогло бы контрол<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать положен<strong>и</strong>е дел.Дезерт<strong>и</strong>ры, розыском которых зан<strong>и</strong>мал<strong>и</strong>сьжандармск<strong>и</strong>е упра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я, оказал<strong>и</strong>сь предоста<strong>в</strong>лены сам<strong>и</strong>себе. К лету ч<strong>и</strong>сленность мужского населен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> По<strong>в</strong>олжьеу<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>лась почт<strong>и</strong> на одну пятую этот демограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й<strong>в</strong>зры<strong>в</strong>а случ<strong>и</strong>лся за счет солдат, которые <strong>и</strong>л<strong>и</strong> сбежал<strong>и</strong> <strong>и</strong>зс<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х частей, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> не пожелал<strong>и</strong> <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>ться <strong>и</strong>з отпуско<strong>в</strong> 14 .Именно дезерт<strong>и</strong>ры <strong>и</strong> отпускн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыступ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> зач<strong>и</strong>нщ<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>пер<strong>в</strong>ых крестьянск<strong>и</strong>х беспорядко<strong>в</strong> 15 . Акц<strong>и</strong><strong>и</strong> эт<strong>и</strong> нос<strong>и</strong>л<strong>и</strong>аффект<strong>и</strong><strong>в</strong>но-спонтанный характер. Крестьяне стал<strong>и</strong>подключаться к акц<strong>и</strong>ям бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х солдат по мере раз<strong>в</strong>аластруктур упра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я, когда дезерт<strong>и</strong>ры как былегал<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь, <strong>и</strong> смогл<strong>и</strong> <strong>в</strong>но<strong>в</strong>ь <strong>в</strong>ключ<strong>и</strong>ться <strong>в</strong> структурыкрестьянск<strong>и</strong>х общ<strong>и</strong>н. Пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>на про<strong>и</strong>сходящего крылась <strong>в</strong>том, что поскольку незаконные акты оста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сьгосударст<strong>в</strong>ом без последст<strong>в</strong><strong>и</strong>й, он<strong>и</strong>, <strong>в</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> спр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пам<strong>и</strong> моральной эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, сч<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>сь как бысанкц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анным<strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю. Поскольку <strong>в</strong> крестьянскойсреде было ш<strong>и</strong>роко распространено убежден<strong>и</strong>е, что макс<strong>и</strong>мыморальной эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> серьезно <strong>и</strong>скажены земле<strong>в</strong>ладельцам<strong>и</strong><strong>и</strong> ч<strong>и</strong>но<strong>в</strong>н<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>, постольку крестьяне <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мал<strong>и</strong> <strong>в</strong>сепро<strong>и</strong>сход<strong>и</strong><strong>в</strong>шее <strong>и</strong>менно как санкц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анную (наконецто)Властью акц<strong>и</strong>ю.Временное пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о допуст<strong>и</strong>ло <strong>и</strong> еще од<strong>и</strong>нстратег<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й просчет, переда<strong>в</strong> — хотя бы <strong>и</strong> <strong>в</strong>ременно —прерогат<strong>и</strong><strong>в</strong>ы государст<strong>в</strong>енной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> на местах наспех259


сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анным ком<strong>и</strong>тетам <strong>и</strong>з местных ж<strong>и</strong>телей. Врезультате реальная <strong><strong>в</strong>ласть</strong> на сельском <strong>и</strong> <strong>в</strong>олостном уро<strong>в</strong>няхоказалась у общ<strong>и</strong>нных <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>туто<strong>в</strong> самоупра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я, которыепрежде рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельно как <strong>и</strong>нструментсбора налого<strong>в</strong>, поста<strong>в</strong>к<strong>и</strong> но<strong>в</strong>обранце<strong>в</strong> <strong>и</strong> по<strong>и</strong>мк<strong>и</strong>преступн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>. В <strong>и</strong>тоге крестьянское недо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о,<strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кшее <strong>в</strong>следст<strong>в</strong><strong>и</strong>е государст<strong>в</strong>енной экспанс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> сферуаграрного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а, оказалось не только <strong>в</strong>ыпущенонаружу, но <strong>и</strong> как бы лег<strong>и</strong>т<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ано. Сдела<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>сь <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю,органы общ<strong>и</strong>нного самоупра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я (а <strong>и</strong>менно <strong>и</strong>х членыоказал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>о <strong>в</strong>се<strong>в</strong>озможных ком<strong>и</strong>тетах сельского <strong>и</strong><strong>в</strong>олостного уро<strong>в</strong>ней) постарал<strong>и</strong>сь как можно скорее<strong>в</strong>осстано<strong>в</strong><strong>и</strong>ть с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> так долго поп<strong>и</strong>раемые пра<strong>в</strong>а 16 . К осен<strong>и</strong>1917 г. <strong>в</strong> районах Средней Волг<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong> Пр<strong>и</strong>уралье казалосьбезраздельно пр<strong>и</strong>надлежала КОБам, земельным <strong>и</strong> т. п.ком<strong>и</strong>тетам <strong>в</strong>олостного уро<strong>в</strong>ня, <strong>в</strong> которых дом<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>л<strong>и</strong>деры крестьянск<strong>и</strong>х общест<strong>в</strong>. «Черный передел», так<strong>и</strong>мобразом, осущест<strong>в</strong>лялся не <strong>в</strong>опрек<strong>и</strong>, а по <strong>в</strong>оле органо<strong>в</strong><strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ая это обстоятельст<strong>в</strong>о, <strong>в</strong>пору д<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ться нетому, что муж<strong>и</strong>чк<strong>и</strong> разгром<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>необщ<strong>и</strong>нные хозяйст<strong>в</strong>енныеформы, а тому, что делал<strong>и</strong> это не спеша 17 . Пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>на —<strong>и</strong>збыток земл<strong>и</strong>, <strong>и</strong>нерц<strong>и</strong>я моральной эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> 18 . ВластьКОБо<strong>в</strong> продержалась, однако недолго, последняя <strong>и</strong>ллюз<strong>и</strong>я«пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льного» государст<strong>в</strong>енного устройст<strong>в</strong>а быларазрушена <strong>в</strong> результате попытк<strong>и</strong> Временного пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>анастоять на реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> так назы<strong>в</strong>аемой хлебной монопол<strong>и</strong><strong>и</strong>(централ<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анных загото<strong>в</strong>ок продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>я), объя<strong>в</strong>леннойеще <strong>в</strong> марте. Весной <strong>и</strong> летом про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е загото<strong>в</strong>ок <strong>в</strong>дере<strong>в</strong>нях, по пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>я загото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельного аппарата<strong>и</strong>, гла<strong>в</strong>ное, желан<strong>и</strong>я крестьян сда<strong>в</strong>ать хлеб по «т<strong>в</strong>ердымценам», оказалось не<strong>в</strong>озможным. Поэтому осно<strong>в</strong>ной объемзагото<strong>в</strong>ленного продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>я был получен <strong>в</strong>частно<strong>в</strong>ладельческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong> хуторск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong>ах. Последн<strong>и</strong>е косен<strong>и</strong> л<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> <strong>и</strong> земл<strong>и</strong>, <strong>и</strong> хлеба.Пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о же <strong>в</strong>место того, чтобы орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ать <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>оз,скоп<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся на станц<strong>и</strong>ях запасо<strong>в</strong> продукто<strong>в</strong>, пр<strong>и</strong>няло260


решен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ать <strong>в</strong>ооруженные с<strong>и</strong>лы дляпр<strong>и</strong>нуд<strong>и</strong>тельной загото<strong>в</strong>к<strong>и</strong> продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>я.Отпра<strong>в</strong>ка <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>ню <strong>в</strong>о<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х команд, которымн<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ые органы <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> должны был<strong>и</strong> оказы<strong>в</strong>ать содейст<strong>в</strong><strong>и</strong>е,<strong>в</strong><strong>в</strong>ергла <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тут <strong>в</strong>олостных ком<strong>и</strong>тето<strong>в</strong> <strong>в</strong> состоян<strong>и</strong>еглубокого кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>са. Часть <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х, не реш<strong>и</strong><strong>в</strong>шаяся <strong>в</strong>ыступ<strong>и</strong>тьпрот<strong>и</strong><strong>в</strong> государст<strong>в</strong>а, была л<strong>и</strong>бо распущена сельск<strong>и</strong>м<strong>и</strong>сходам<strong>и</strong>, л<strong>и</strong>бо разгромлена крестьянск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> толпам<strong>и</strong> <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>одс сентября по ноябрь 1917 г. Акты нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я по<strong>в</strong>семестносопро<strong>в</strong>ождал<strong>и</strong> этот процесс.Друг<strong>и</strong>е <strong>в</strong>олостные ком<strong>и</strong>теты сам<strong>и</strong> <strong>в</strong>озгла<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>крестьянское прот<strong>и</strong><strong>в</strong>одейст<strong>в</strong><strong>и</strong>е <strong>в</strong>о<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>м командам <strong>и</strong>предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телям <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Так председатель Марас<strong>и</strong>нского<strong>в</strong>олостного КОБа Мохо<strong>в</strong> л<strong>и</strong>чно аг<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал прот<strong>и</strong><strong>в</strong> хлебноймонопол<strong>и</strong><strong>и</strong> 19 , ком<strong>и</strong>ссары Мало-Корочк<strong>и</strong>нской <strong>и</strong>Акрамо<strong>в</strong>ской <strong>в</strong>олостей Казанской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> л<strong>и</strong>чно<strong>в</strong>озгла<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong> сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>о<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>м командам 20 . Запрот<strong>и</strong><strong>в</strong>одейст<strong>в</strong><strong>и</strong>е про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> ж<strong>и</strong>знь хлебной монопол<strong>и</strong><strong>и</strong>члены мятежных упра<strong>в</strong> <strong>и</strong> ком<strong>и</strong>тето<strong>в</strong> л<strong>и</strong>шал<strong>и</strong>сь с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х посто<strong>в</strong>,<strong>и</strong>ногда <strong>и</strong>х даже уда<strong>в</strong>алось суд<strong>и</strong>ть 21 . Но оказа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>сь перед<strong>в</strong>ыбором между «городской» <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю <strong>и</strong> односельчанам<strong>и</strong>,руко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тел<strong>и</strong> ком<strong>и</strong>тето<strong>в</strong> <strong>в</strong>се чаще пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мал<strong>и</strong> сторонупоследн<strong>и</strong>х. К тому же но<strong>в</strong>ые ком<strong>и</strong>теты <strong>и</strong> упра<strong>в</strong>ы <strong>в</strong>заменун<strong>и</strong>чтоженных просто не успе<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> созда<strong>в</strong>ать. В дальнейшем<strong>и</strong>м на смену л<strong>и</strong>бо пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> Со<strong>в</strong>еты, л<strong>и</strong>бо <strong>и</strong>х полномоч<strong>и</strong>япр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мал<strong>и</strong> на себя общ<strong>и</strong>нные структуры, которые, кстат<strong>и</strong>сказать, зачастую сохранял<strong>и</strong> наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я ком<strong>и</strong>тето<strong>в</strong> 22 .Со<strong>в</strong>ершенно оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно, что но<strong>в</strong>ые формы<strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я с <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю не удо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>л<strong>и</strong> крестьян.Использо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онных соц<strong>и</strong>альных стратег<strong>и</strong>йобщ<strong>и</strong>нным крестьянст<strong>в</strong>ом обернулось пр<strong>и</strong> Временномпра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>е, пыта<strong>в</strong>шемся пр<strong>и</strong>менять л<strong>и</strong>беральныепракт<strong>и</strong>к<strong>и</strong> упра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я, беспорядкам<strong>и</strong> <strong>в</strong>серосс<strong>и</strong>йскогомасштаба. Л<strong>и</strong>шь осенью пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о (замет<strong>и</strong>м,соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческое) сообраз<strong>и</strong>ло, что по собст<strong>в</strong>енной<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>е крестьяне хлеба не отдадут, а органы народной<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> не склонны <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать себя с п<strong>и</strong>терск<strong>и</strong>м<strong>и</strong>261


бюрократам<strong>и</strong> 23 . Но к тому <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> беспорядк<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>обрел<strong>и</strong>уже так<strong>и</strong>е масштабы, что армейск<strong>и</strong>х команд попросту нех<strong>в</strong>атало, м<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>я оказалась неэффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ной (хотям<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онеро<strong>в</strong> <strong>в</strong> сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong><strong>и</strong> с пол<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ей было больше),<strong>в</strong>ероятно потому, что до 80% м<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онеро<strong>в</strong> еще <strong>в</strong>чера был<strong>и</strong>крестьянам<strong>и</strong> 24 . Жандармо<strong>в</strong> же <strong>и</strong> конных стражн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>,которые обычно «успока<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>» крестьян уже не было 25 .Органы демократ<strong>и</strong>ческой <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> безнадежно терял<strong>и</strong> до<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>енаселен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> л<strong>и</strong>шь немног<strong>и</strong>е <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х дотянул<strong>и</strong> до <strong>в</strong>есныследующего года 26 .Смена пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong> <strong>в</strong> октябре 1917 г. практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> неотраз<strong>и</strong>лась на д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ке событ<strong>и</strong>й. Зах<strong>в</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е <strong><strong>в</strong>ласть</strong>Со<strong>в</strong>еты (Напр<strong>и</strong>мер, Казанск<strong>и</strong>й Со<strong>в</strong>ет крестьянск<strong>и</strong>хдепутато<strong>в</strong> с 17 декабря 1917 г. <strong>в</strong>зял на себя от<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енностьза скупку, ссыпку <strong>и</strong> распределен<strong>и</strong>е хлебо<strong>в</strong>) 27 также занял<strong>и</strong>сь«<strong>в</strong>ыколач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем» продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>и</strong>з дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. Результатыбыл<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>мерно тем<strong>и</strong> же, что <strong>и</strong> у предшест<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>. В целомдепутаты Со<strong>в</strong>ето<strong>в</strong> <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> хлеба, укрытого <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>нях,был<strong>и</strong> настроены более реш<strong>и</strong>тельно, чем прежняя <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, Уно<strong>в</strong>ых пра<strong>в</strong><strong>и</strong>телей поя<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь ор<strong>и</strong>г<strong>и</strong>нальные <strong>и</strong>де<strong>и</strong>: «...закрытьупра<strong>в</strong>ы <strong>и</strong> ждать когда крестьяне сам<strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> захотят»,<strong>в</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> раз<strong>в</strong>ерстку, которая «заста<strong>в</strong><strong>и</strong>т бедных крестьянотобрать хлеб у кулако<strong>в</strong>» 28 <strong>и</strong> т. п. Однако же с<strong>и</strong>л для этого ун<strong>и</strong>х <strong>в</strong> 1917 году не х<strong>в</strong>атало.Ключе<strong>в</strong>ой сюжет Красной смуты, — общ<strong>и</strong>ннаяре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я, — факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> под<strong>в</strong>ела черту под <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ейРосс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>мпер<strong>и</strong><strong>и</strong>, откры<strong>в</strong> но<strong>в</strong>ую эру <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong>яхмежду <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>ом, <strong>в</strong>ремя, когда <strong><strong>в</strong>ласть</strong> бояласькрестьянст<strong>в</strong>а, обретаясь <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельно его«попуст<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>ом» (С. Ф. Платоно<strong>в</strong>). Ста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть знакра<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>а между достолып<strong>и</strong>нской дере<strong>в</strong>ней <strong>и</strong> той жедере<strong>в</strong>ней после гражданской <strong>в</strong>ойны <strong>и</strong> пытаться делать <strong>в</strong><strong>и</strong>дбудто бы <strong>в</strong> промежутке «н<strong>и</strong>чего между н<strong>и</strong>м<strong>и</strong> не было»(В. П. Катае<strong>в</strong>) — опасная <strong>и</strong>ллюз<strong>и</strong>я. В этом смысле можносказать, что безотнос<strong>и</strong>тельно моральных макс<strong>и</strong>м <strong>и</strong>объект<strong>и</strong><strong>в</strong>ных потребностей само сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е<strong>и</strong>деократ<strong>и</strong>ческого реж<strong>и</strong>ма <strong>в</strong> нашей стране могло быть262


санкц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ано л<strong>и</strong>шь реконк<strong>и</strong>стой «страны крестьянскойутоп<strong>и</strong><strong>и</strong>» (А. В. Чаяно<strong>в</strong>). Пра<strong>в</strong>, знач<strong>и</strong>т, оказался делегаткрестьянского съезда 1906 г. (чь<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>а <strong>в</strong>спомн<strong>и</strong>лВ. Г. Короленко <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оем знамен<strong>и</strong>том очерке),пророчест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й, что: «За землю пр<strong>и</strong>дется непременнозаплат<strong>и</strong>ть, есл<strong>и</strong> не деньгам<strong>и</strong>, то кро<strong>в</strong>ью». Лучше <strong>и</strong> деше<strong>в</strong>лебыло бы дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно деньгам<strong>и</strong> — ан, не <strong>в</strong>ышло…Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 В данном случае речь <strong>и</strong>дет не о крестьянах только посоц<strong>и</strong>альному про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>ю (<strong>и</strong>х факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> было еще больше), ао тех мелк<strong>и</strong>х сельскохозяйст<strong>в</strong>енных про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телях, которые,<strong>и</strong>спользуя простой <strong>и</strong>н<strong>в</strong>ентарь <strong>и</strong> труд члено<strong>в</strong> с<strong>в</strong>оей семь<strong>и</strong>, работал<strong>и</strong>— прямо <strong>и</strong>л<strong>и</strong> кос<strong>в</strong>енно — на удо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>орен<strong>и</strong>е с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х собст<strong>в</strong>енныхпотреб<strong>и</strong>тельск<strong>и</strong>х нужд <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>е обязательст<strong>в</strong> по отношен<strong>и</strong>юк нос<strong>и</strong>телям пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong> эконом<strong>и</strong>ческой <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> (определен<strong>и</strong>епредложено Т. Шан<strong>и</strong>ным). — [Здесь <strong>и</strong> далее — Пр<strong>и</strong>м. а<strong>в</strong>т.].2В. И. Лен<strong>и</strong>н необосно<strong>в</strong>анно объед<strong>и</strong>нял под <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>еской«раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>зма <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>» прогресс <strong>в</strong> област<strong>и</strong> кред<strong>и</strong>тнопроцентныхотношен<strong>и</strong>й <strong>и</strong> расш<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>е географ<strong>и</strong><strong>и</strong> рыночногообмена. Ф. Бродель убед<strong>и</strong>тельно показал разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>я <strong>в</strong> пр<strong>и</strong>роде эт<strong>и</strong>хя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й. В Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> процессы кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>янац<strong>и</strong>онального рынка оста<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь относ<strong>и</strong>тельно а<strong>в</strong>тономным<strong>и</strong>.3 На 1 ян<strong>в</strong>аря 1914 г. <strong>в</strong> По<strong>в</strong>олжье прож<strong>и</strong><strong>в</strong>ало 15 232, 4 тыс.чело<strong>в</strong>ек.4Ресурсы С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>р<strong>и</strong>: меха, з<strong>в</strong>ерь, самоц<strong>в</strong>еты <strong>и</strong> т. п. —предста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> собой трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онные фет<strong>и</strong>ш<strong>и</strong> достатка населен<strong>и</strong>яИмпер<strong>и</strong><strong>и</strong>.5Терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong>я По<strong>в</strong>олжья неоднократно под<strong>в</strong>ергаласьколон<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, поэтому го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть об а<strong>в</strong>тохтонном населен<strong>и</strong><strong>и</strong> можнол<strong>и</strong>шь усло<strong>в</strong>но, <strong>и</strong>мея <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду ту его часть, которую застал<strong>и</strong> русск<strong>и</strong>еколон<strong>и</strong>сты6В со<strong>в</strong>етской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong> ут<strong>в</strong>ерд<strong>и</strong>лась ц<strong>и</strong>фра 82%населен<strong>и</strong>я, занятого <strong>в</strong> сельском хозяйст<strong>в</strong>е (См.: К<strong>и</strong>бард<strong>и</strong>н М. А.Больше<strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong> Казанской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>о гла<strong>в</strong>е аграрныхпреобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й 1917—1919 годо<strong>в</strong>. Казань, 1963. С. 19;Гарафутд<strong>и</strong>но<strong>в</strong> Р. А., Румянце<strong>в</strong> Е. Д. Долой <strong>в</strong>ойну, долойсамодержа<strong>в</strong>ье! Сарато<strong>в</strong>, 1990. С.43 <strong>и</strong> др.)263


7 См.: Кондратье<strong>в</strong> Н. Д. Рынок хлебо<strong>в</strong> <strong>и</strong> его регул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е<strong>в</strong>о <strong>в</strong>ремя <strong>в</strong>ойны <strong>и</strong> ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>. М., 1991. С. 95—100.8Татарам <strong>и</strong> проч<strong>и</strong>м <strong>и</strong>нородцам <strong>в</strong> этом смыслепр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>лось тяжелее чем русск<strong>и</strong>м, поскольку он<strong>и</strong> н<strong>и</strong>когда не был<strong>и</strong>крепостным<strong>и</strong>, <strong>и</strong>, следо<strong>в</strong>ательно, «с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х» помещ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, по пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычкесда<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х землю за не<strong>в</strong>ысокую арендную плату, у н<strong>и</strong>х не было.9См.: Вел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>й незнакомец: крестьяне <strong>и</strong> фермеры <strong>в</strong>со<strong>в</strong>ременном м<strong>и</strong>ре. М., 1992.10 Из<strong>в</strong>естный казанск<strong>и</strong>й <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>атель И. М. Ионенко <strong>в</strong>с<strong>в</strong>оей канд<strong>и</strong>датской д<strong>и</strong>ссертац<strong>и</strong><strong>и</strong> «Ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онная борьбакрестьянст<strong>в</strong>а Среднего По<strong>в</strong>олжья <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од подгото<strong>в</strong>к<strong>и</strong> Вел<strong>и</strong>койОктябрьской соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> (по матер<strong>и</strong>аламКазанской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>)» назы<strong>в</strong>ает ц<strong>и</strong>фру: более 800 крестьянск<strong>и</strong>х<strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й. В ходе фронтального анал<strong>и</strong>за фондо<strong>в</strong> местныхарх<strong>и</strong><strong>в</strong>о<strong>в</strong> обнаружено оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>е около трехсот крестьянск<strong>и</strong>хбеспорядко<strong>в</strong>, <strong>в</strong> которых пр<strong>и</strong>няло участ<strong>и</strong>е не менее 26 тыс. чело<strong>в</strong>ектолько <strong>в</strong> Казанской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> за пер<strong>и</strong>од с марта по октябрь 1917 г.Отнюдь не <strong>в</strong>се беспорядк<strong>и</strong> оказал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>ключены тогда <strong>в</strong> стат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ку<strong>в</strong> общую стат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ку, тем более оп<strong>и</strong>саны. С другой стороны, <strong>в</strong>со<strong>в</strong>етское <strong>в</strong>ремя <strong>в</strong> ч<strong>и</strong>сле акто<strong>в</strong> «крестьянской борьбы»ф<strong>и</strong>гур<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> ч<strong>и</strong>сто уголо<strong>в</strong>ные преступлен<strong>и</strong>я. Уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ая <strong>в</strong>се это,пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льнее было бы го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть не менее чем о 700 <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>данный пер<strong>и</strong>од <strong>в</strong> губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>.11Из проанал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных крестьянск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>йоколо чет<strong>в</strong>ерт<strong>и</strong> <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е объекто<strong>в</strong> нападен<strong>и</strong>я разл<strong>и</strong>чныегосударст<strong>в</strong>енные <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>туты, не менее дюж<strong>и</strong>ны с<strong>в</strong>язаны соказан<strong>и</strong>ем сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>о<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>м командам, напра<strong>в</strong>ленным <strong>в</strong>для загото<strong>в</strong>к<strong>и</strong> продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>я.12 Кондратье<strong>в</strong> Н. Д. Указ. соч. С. 132.13 В. И. Лен<strong>и</strong>н, сдела<strong>в</strong> <strong>в</strong> работе «Раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>зма <strong>в</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>» <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од о форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> прочных рыночных с<strong>в</strong>язей междуросс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> рег<strong>и</strong>онам<strong>и</strong>, <strong>в</strong>ероятно <strong>в</strong>серьез сч<strong>и</strong>тал, что делообсто<strong>и</strong>т <strong>и</strong>менно так, однако быстрый раз<strong>в</strong>ал <strong>и</strong>мпер<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> 1917—1918 гг. показал, что рег<strong>и</strong>оны Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> не только могут, но <strong>и</strong>стремятся ж<strong>и</strong>ть самостоятельно. Что же касается рыночной<strong>и</strong>нфраструктуры <strong>в</strong> аграрном секторе нац<strong>и</strong>онального хозяйст<strong>в</strong>а, тоона лежала <strong>в</strong> ру<strong>и</strong>нах уже к концу 1916 г. (См.: Кондратье<strong>в</strong> Н. Д.Указ. соч. С. 143—144).264


14Разумеется, это была не ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енная категор<strong>и</strong>ядере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>х смутьяно<strong>в</strong>. Сыграл<strong>и</strong> с<strong>в</strong>ою роль <strong>и</strong> <strong>в</strong>се<strong>в</strong>озможныеаг<strong>и</strong>таторы, пр<strong>и</strong>езжа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>ню пом<strong>и</strong>т<strong>и</strong>нго<strong>в</strong>ать.15 НАРТ Ф. Р-98. Оп. 1 Д. 1 Л. 184; Там же. Д. 2. Л. 5, 59;Там же. Ф. 1246. Оп. 1. Д. 23. л. 76, 78,101, 115, 128, 150, 156; Д.34. Л.14—16 <strong>и</strong> др.16 См., напр., там же: Ф. Р-98. Оп. 1. Д. 11. Л. 73, 77—79,83—87, 96—97; Там же. Ф. 983. Оп. 1. Д. 23. Л. 217; Там же. Д. 36.Л. 16—18 <strong>и</strong> др.17 Напр<strong>и</strong>мер, помещ<strong>и</strong>ца Казанского уезда Кощако<strong>в</strong>ской<strong>в</strong>олост<strong>и</strong> Л. П. Якоб<strong>и</strong> еще <strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>юне 1917 г. жало<strong>в</strong>алась на«озорн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о» с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х <strong>и</strong> окрестных крестьян, следо<strong>в</strong>ательно, не <strong>в</strong>сечастные <strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>я был<strong>и</strong> разгромлены к этому <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> (См.: НАРТ.Ф. 1246. Оп. 1. Д. 34. Л. 230—231).18 Напр., <strong>в</strong> Казанском уезде до 24 <strong>и</strong>юля поместья даже необлагал<strong>и</strong>сь м<strong>и</strong>рск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> податям<strong>и</strong> м<strong>и</strong>рск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> податям<strong>и</strong> (См.: НАРТФ. 1246. Оп. 1. Д. 181. Л. 131).19 Там же. Ф. 1246. Оп. 1. Д. 180. Л. 339—341.20 Там же. Д. 181. Л. 212—215.21 Так <strong>в</strong> сентябре 1917 г. был<strong>и</strong> аресто<strong>в</strong>аны председательСпасского уездного продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енного ком<strong>и</strong>тета Гордее<strong>в</strong> <strong>и</strong>председатель Марас<strong>и</strong>нского <strong>в</strong>олостного КОБа Мохо<strong>в</strong> (См.: НА РТФ. 1246. Оп. 1. Д. 180. Л. 386).22Утрата част<strong>и</strong> документо<strong>в</strong> не поз<strong>в</strong>оляет предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тьполную карт<strong>и</strong>ну по губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>, однако <strong>и</strong>меются <strong>в</strong>се осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>япредполагать, что <strong>и</strong> <strong>в</strong> друг<strong>и</strong>х уездах проход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> сходные процессы23 Практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сех случаях по<strong>в</strong>олжск<strong>и</strong>е крестьяне <strong>в</strong>течен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>сего 1917 г. демонстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ерженностьтрад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онным сценар<strong>и</strong>ям по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я, но но<strong>в</strong>ые <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> не был<strong>и</strong>склонны <strong>в</strong>ест<strong>и</strong> д<strong>и</strong>алог на понятном общ<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>кам языке.24 НА РТ. Ф. 983. Оп. 1. Д. 21. Л. 22—26.25 Там же. Ф. 1246. Оп. 1. Д. 111. Л. 1, 33. Там же. Д. 180.Л. 435 <strong>и</strong> др.26 Там же Ф. Р-98. Оп. 1. Д. 43. Л. 30 об.27 Там же. Ф. 983. Оп. 1. Д. 31. Л. 61.28 Там же. Ф. Р-98. Оп. 1. Д. 3. Л. 8.265


А. Н. Медуше<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>йПРАВО И СПРАВЕДЛИВОСТЬ:АЛЬТЕРНАТИВЫ РЕШЕНИЯ АГРАРНОГО ВОПРОСАВ ПРЕДРЕВОЛЮЦИОННОЙ РОССИИПонят<strong>и</strong>е «аграрный <strong>в</strong>опрос» есть теорет<strong>и</strong>ческаяконструкц<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>ыражающая кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>с трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онного общест<strong>в</strong>а<strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я рыночных отношен<strong>и</strong>й.Разл<strong>и</strong>чные подходы не од<strong>и</strong>нако<strong>в</strong>о <strong>и</strong>нтерпрет<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> смысл«аграрного <strong>в</strong>опроса» 1 . В предшест<strong>в</strong>ующей со<strong>в</strong>етской<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong> содержан<strong>и</strong>е аграрного <strong>в</strong>опроса <strong>в</strong> ш<strong>и</strong>рокомсмысле усматр<strong>и</strong><strong>в</strong>алось <strong>в</strong> классо<strong>в</strong>ом конфл<strong>и</strong>кте по по<strong>в</strong>одуземельной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> <strong>и</strong> с<strong>в</strong>язанной с эт<strong>и</strong>м соц<strong>и</strong>альнойборьбе 2 . В узком смысле оно с<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лось к <strong>в</strong>опросу о методахустранен<strong>и</strong>я докап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х отношен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> сельскомхозяйст<strong>в</strong>е. Соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно решен<strong>и</strong>е аграрного <strong>в</strong>опроса<strong>в</strong><strong>и</strong>делось <strong>в</strong> ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> — экспропр<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> земельнойсобст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> с последующ<strong>и</strong>м ее переделом <strong>и</strong>л<strong>и</strong>нац<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ей. Для предшест<strong>в</strong>ующей <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>опрос о пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>нах ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> был оче<strong>в</strong><strong>и</strong>ден — <strong>в</strong>нерешенност<strong>и</strong> аграрного <strong>в</strong>опроса, огран<strong>и</strong>ченност<strong>и</strong>реформаторского потенц<strong>и</strong>ала бюрократ<strong>и</strong><strong>и</strong>, с<strong>в</strong>язанной с эт<strong>и</strong>мэконом<strong>и</strong>ческой деградац<strong>и</strong><strong>и</strong> общест<strong>в</strong>а <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альной(классо<strong>в</strong>ой) поляр<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Схемат<strong>и</strong>чно данная концепц<strong>и</strong>я<strong>в</strong>ыражалась <strong>в</strong> следующ<strong>и</strong>х тез<strong>и</strong>сах: реформа 1861 г. пород<strong>и</strong>лааграрный <strong>в</strong>опрос, он <strong>в</strong> с<strong>в</strong>ою очередь — ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>ю 1905—1907 гг., а та стала репет<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ей ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> 1917 г. Однако<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од о предопределенност<strong>и</strong> сры<strong>в</strong>а той модел<strong>и</strong>модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, которая была создана реформой 1861 г. <strong>и</strong>последующ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> л<strong>и</strong>беральным<strong>и</strong> преобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> —нуждается <strong>в</strong> дополн<strong>и</strong>тельной про<strong>в</strong>ерке <strong>и</strong> кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческоманал<strong>и</strong>зе, особенно, с учетом его <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>ческого подтекста(предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я о не<strong>и</strong>збежност<strong>и</strong> <strong>и</strong> закономерност<strong>и</strong>больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стской ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>). В настоящее <strong>в</strong>ремя намет<strong>и</strong>лсяотход от этой жесткой поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>, однако по<strong>и</strong>ск но<strong>в</strong>ых


подходо<strong>в</strong> <strong>в</strong>едется, как пра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло, с <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>емпр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычных категор<strong>и</strong>й пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой эконом<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> классо<strong>в</strong>ойтеор<strong>и</strong><strong>и</strong> 3 . Даже последо<strong>в</strong>ательные прот<strong>и</strong><strong>в</strong>н<strong>и</strong>к<strong>и</strong> трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онныхподходо<strong>в</strong> полем<strong>и</strong>з<strong>и</strong>руют с н<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>ном с поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>йконцепц<strong>и</strong><strong>и</strong> эконом<strong>и</strong>ческого детерм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>зма.Осно<strong>в</strong>ательность этого объяснен<strong>и</strong>я спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>оста<strong>в</strong><strong>и</strong>тся под <strong>в</strong>опрос <strong>в</strong> со<strong>в</strong>ременной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong>. Прежде<strong>в</strong>сего, проблема аграрного <strong>в</strong>опроса — ш<strong>и</strong>ре егоэконом<strong>и</strong>ческой соста<strong>в</strong>ляющей <strong>и</strong> <strong>в</strong>ключает серьезныйсоц<strong>и</strong>ально-пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й компонент. Рад<strong>и</strong>кальноесомнен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> лег<strong>и</strong>т<strong>и</strong>мност<strong>и</strong> трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онных форм земельнойсобст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> не<strong>и</strong>збежно <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кает пр<strong>и</strong>переходе от аграрного общест<strong>в</strong>а (с его ура<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельным<strong>и</strong>ценностям<strong>и</strong>) к <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>альному (с господст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ценностям<strong>и</strong> ут<strong>и</strong>л<strong>и</strong>тар<strong>и</strong>зма, эконом<strong>и</strong>ческой эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong> <strong>и</strong><strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуал<strong>и</strong>зма). Так <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кает фундаментальноепрот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>е предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й осно<strong>в</strong>ной массы населен<strong>и</strong>я оспра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong> <strong>и</strong> пра<strong>в</strong>а, ф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>рующего но<strong>в</strong>ые формычастнопра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ых эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х отношен<strong>и</strong>й. Конфл<strong>и</strong>ктс<strong>в</strong>ободы <strong>и</strong> ра<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> подобной с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong> может обернутьсяпредпочтен<strong>и</strong>ем последней пер<strong>в</strong>ой (что <strong>и</strong> соста<strong>в</strong>ляет осно<strong>в</strong>укоммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой утоп<strong>и</strong><strong>и</strong>). Далее, роль эконом<strong>и</strong>ческойсоста<strong>в</strong>ляющей конфл<strong>и</strong>кта предста<strong>в</strong>ляется я<strong>в</strong>нопреу<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ченной <strong>в</strong> предшест<strong>в</strong>ующей <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong>, на<strong>и</strong><strong>в</strong>нополага<strong>в</strong>шей, что с помощью расчета <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны посе<strong>в</strong>о<strong>в</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong>кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>а лошадей <strong>в</strong> крестьянском хозяйст<strong>в</strong>е можно<strong>в</strong>ыч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>ть степень соц<strong>и</strong>ального напряжен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> общест<strong>в</strong>е. В<strong>и</strong>з<strong>в</strong>естном смысле эконом<strong>и</strong>ческая детерм<strong>и</strong>нанта по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я— такая же абстракц<strong>и</strong>я как формула счастья. Она нея<strong>в</strong>ляется ед<strong>и</strong>ной для разных эпох <strong>и</strong> стран: то, что сч<strong>и</strong>таетсябогатст<strong>в</strong>ом (<strong>и</strong> <strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>ает за<strong>в</strong><strong>и</strong>сть) <strong>в</strong> одной с<strong>и</strong>стемесоц<strong>и</strong>альных отношен<strong>и</strong>й оказы<strong>в</strong>ается ед<strong>в</strong>а л<strong>и</strong> не бедностью <strong>в</strong>другой (напр., заж<strong>и</strong>точный крестьян<strong>и</strong>н <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> показалсябы средн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>л<strong>и</strong> даже бедным <strong>в</strong> Герман<strong>и</strong><strong>и</strong>). Эконом<strong>и</strong>ческаяд<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong>я, следо<strong>в</strong>ательно, стано<strong>в</strong><strong>и</strong>тся <strong>в</strong>ызо<strong>в</strong>омсоц<strong>и</strong>альной стаб<strong>и</strong>льност<strong>и</strong> не тогда, когда она реально<strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кает (поскольку <strong>в</strong> той <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ной форме она267


сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ала на протяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>сей <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> чело<strong>в</strong>еческойц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>), но л<strong>и</strong>шь с того момента, когда нач<strong>и</strong>наетрассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аться знач<strong>и</strong>тельной частью общест<strong>в</strong>а какнеспра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ая <strong>и</strong> аморальная. Наконец, факторэконом<strong>и</strong>ческого угнетен<strong>и</strong>я может реал<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ать с<strong>в</strong>ойдеструкт<strong>и</strong><strong>в</strong>ный потенц<strong>и</strong>ал л<strong>и</strong>шь пр<strong>и</strong> одном усло<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> —слабост<strong>и</strong> государст<strong>в</strong>енной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Одн<strong>и</strong> <strong>и</strong> те же формыаграрного протеста <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> 1905—1907 гг. <strong>и</strong> <strong>в</strong>пер<strong>и</strong>од коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> 1928—1933 гг., как показано <strong>в</strong>со<strong>в</strong>ременной л<strong>и</strong>тературе (<strong>в</strong>плоть до сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>я на уро<strong>в</strong>неотдельных дере<strong>в</strong>ень <strong>и</strong> даже крестьян, участ<strong>в</strong>о<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х <strong>в</strong><strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>ях обо<strong>и</strong>х пер<strong>и</strong>одо<strong>в</strong>) — <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> со<strong>в</strong>ершенноразл<strong>и</strong>чные следст<strong>в</strong><strong>и</strong>я: <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ом случае он<strong>и</strong> <strong>в</strong>ел<strong>и</strong> кдестаб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой с<strong>и</strong>стемы, <strong>в</strong>о <strong>в</strong>тором — к ееукреплен<strong>и</strong>ю.Возможна, однако, другая <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong><strong>и</strong> аграрного<strong>в</strong>опроса, <strong>в</strong>ыд<strong>в</strong><strong>и</strong>нутая нам<strong>и</strong> — как осознан<strong>и</strong>я общест<strong>в</strong>омлег<strong>и</strong>т<strong>и</strong>мност<strong>и</strong> пра<strong>в</strong> на <strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>е землей. Там, где осознаетсянеспра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ость с<strong>и</strong>стемы распределен<strong>и</strong>я земельныхресурсо<strong>в</strong> (неза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мо от реальной с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> эконом<strong>и</strong>кестраны), аграрный <strong>в</strong>опрос сущест<strong>в</strong>ует. Там, где такоеосознан<strong>и</strong>е отсутст<strong>в</strong>ует <strong>в</strong> ш<strong>и</strong>роком массо<strong>в</strong>ом сознан<strong>и</strong><strong>и</strong> (а нетолько предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ях мысл<strong>и</strong>телей), его (<strong>в</strong>о <strong>в</strong>сяком случае,как соц<strong>и</strong>ального феномена) нет, даже пр<strong>и</strong> нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>и</strong>эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> неэффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ной <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>необосно<strong>в</strong>анной пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ой с<strong>и</strong>стемы земельнойсобст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> 4 . Возможным стано<strong>в</strong><strong>и</strong>тся объясн<strong>и</strong>ть <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>е<strong>в</strong>ажные прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>я, с которым<strong>и</strong> столкнуласьпредшест<strong>в</strong>ующая <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я: почему аграрный <strong>в</strong>опросне <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кал <strong>в</strong> дре<strong>в</strong>ност<strong>и</strong>, но проя<strong>в</strong><strong>и</strong>лся <strong>в</strong> Но<strong>в</strong>ое <strong>в</strong>ремя?Почему одна <strong>и</strong> та же программа его решен<strong>и</strong>я на одном этапе<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я от<strong>в</strong>ергается, казалось бы, на<strong>в</strong>сегда,на другом <strong>в</strong>но<strong>в</strong>ь стано<strong>в</strong><strong>и</strong>тся <strong>в</strong>остребо<strong>в</strong>анной <strong>и</strong> наход<strong>и</strong>тпракт<strong>и</strong>ческую реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю? Почему <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е одной <strong>и</strong>той же программы дает неод<strong>и</strong>нако<strong>в</strong>ый результат <strong>в</strong> разныхстранах пр<strong>и</strong> сходст<strong>в</strong>е <strong>и</strong>х аграрных <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>туто<strong>в</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong>, наоборот,почему од<strong>и</strong>н <strong>и</strong> тот же результат <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кает неза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мо от268


разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>я <strong>и</strong>сходных усло<strong>в</strong><strong>и</strong>й? Наконец, почему одн<strong>и</strong> страныбыл<strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>в</strong>ергнуты <strong>в</strong> пуч<strong>и</strong>ну аграрной ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>, а друг<strong>и</strong>ереш<strong>и</strong>л<strong>и</strong> эту проблему путем реформ?Вопрос о соотношен<strong>и</strong><strong>и</strong> пра<strong>в</strong>а <strong>и</strong> спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong>,ключе<strong>в</strong>ой для <strong>в</strong>сех эпох соц<strong>и</strong>альных трансформац<strong>и</strong>й, <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>алк ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> тр<strong>и</strong> напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я русской ф<strong>и</strong>лософ<strong>и</strong><strong>и</strong> пра<strong>в</strong>а началаХХ <strong>в</strong>., оказа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х несомненное <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>е на м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>оеконст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong>онно-пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ое раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е: эт<strong>и</strong>ческая(деонтолог<strong>и</strong>ческая) теор<strong>и</strong>я, пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческая теор<strong>и</strong>я пра<strong>в</strong>а <strong>и</strong>соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческая теор<strong>и</strong>я пра<strong>в</strong>а. Пер<strong>в</strong>ое напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е(определя<strong>в</strong>шееся как «<strong>в</strong>озрожден<strong>и</strong>е естест<strong>в</strong>енного пра<strong>в</strong>а») —прот<strong>и</strong><strong>в</strong>опоста<strong>в</strong>ляло нра<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>енный <strong>и</strong>деал <strong>и</strong> поз<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ное пра<strong>в</strong>о.К этому напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ю, на<strong>и</strong>более <strong>в</strong><strong>и</strong>дным предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телемкоторого стал П. И. Но<strong>в</strong>городце<strong>в</strong>, пр<strong>и</strong>надлежал<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong>разделял<strong>и</strong> его <strong>и</strong>де<strong>и</strong> друг<strong>и</strong>е крупные русск<strong>и</strong>е юр<strong>и</strong>сты началаХХ <strong>в</strong>. — В. М. Гессен, И. А. Покро<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й, князья С. Н. <strong>и</strong>Е. Н. Трубецк<strong>и</strong>е. Оп<strong>и</strong>раясь на ф<strong>и</strong>лософ<strong>и</strong>ю неокант<strong>и</strong>анст<strong>в</strong>а,данное напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е стрем<strong>и</strong>лось переосмысл<strong>и</strong>тьсущест<strong>в</strong>ующее (поз<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ное) пра<strong>в</strong>о с поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ысокогонра<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>енного <strong>и</strong>деала, прот<strong>и</strong><strong>в</strong>опоста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть сущему —должное (<strong>и</strong>деал спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong>), дейст<strong>в</strong>ующей пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ойс<strong>и</strong>стеме русского самодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>я — концепц<strong>и</strong>ю л<strong>и</strong>беральныхпра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ых реформ. Задачу ф<strong>и</strong>лософ<strong>и</strong><strong>и</strong> пра<strong>в</strong>а Но<strong>в</strong>городце<strong>в</strong>усматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ал <strong>в</strong> том, чтобы «оцен<strong>и</strong><strong>в</strong>ать факты сущест<strong>в</strong>ующегос эт<strong>и</strong>ческой точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я», что поз<strong>в</strong>оляло «кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>отнест<strong>и</strong>сь к дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> <strong>и</strong> оцен<strong>и</strong>ть ее с точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я<strong>и</strong>деала», <strong>в</strong>ыд<strong>в</strong><strong>и</strong>нуть «эт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>зм, <strong>в</strong> котором <strong>и</strong>состо<strong>и</strong>т самая сущность естест<strong>в</strong>енного пра<strong>в</strong>а» 5 . Этонапра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е на<strong>и</strong>более бл<strong>и</strong>зко со<strong>в</strong>ременнымдеонтолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м тракто<strong>в</strong>кам пра<strong>в</strong>а, ста<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м осно<strong>в</strong>ойсо<strong>в</strong>ременной (сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шейся после Второй м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой<strong>в</strong>ойны) доктр<strong>и</strong>ны пра<strong>в</strong> чело<strong>в</strong>ека, положенной <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>уВсеобщей декларац<strong>и</strong><strong>и</strong> пра<strong>в</strong> чело<strong>в</strong>ека (1948 г.), <strong>в</strong>сехмеждународно-пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ых акто<strong>в</strong> <strong>в</strong> этой област<strong>и</strong> <strong>и</strong>нац<strong>и</strong>ональных конст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong>й, пр<strong>и</strong>знающ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>х <strong>в</strong>ерхо<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>о 6 .Со<strong>в</strong>ременное решен<strong>и</strong>е проблемы отношен<strong>и</strong>я пра<strong>в</strong>а <strong>и</strong>спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong> определяет защ<strong>и</strong>ту пра<strong>в</strong> л<strong>и</strong>чност<strong>и</strong> как269


безусло<strong>в</strong>ной ценност<strong>и</strong>, отказ от пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ого н<strong>и</strong>г<strong>и</strong>л<strong>и</strong>змаре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онных парт<strong>и</strong>й <strong>и</strong> методо<strong>в</strong> террор<strong>и</strong>зма, практ<strong>и</strong>куконст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong>онного пра<strong>в</strong>осуд<strong>и</strong>я 7 .Второе напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е — пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческая теор<strong>и</strong>я —решало проблему соотношен<strong>и</strong>я пра<strong>в</strong>а <strong>и</strong> нра<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>путем отождест<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я пра<strong>в</strong>а <strong>и</strong> чело<strong>в</strong>еческой пс<strong>и</strong>х<strong>и</strong>к<strong>и</strong>.Данная тракто<strong>в</strong>ка пра<strong>в</strong>а, предста<strong>в</strong>ленная <strong>в</strong> учен<strong>и</strong><strong>и</strong>Л. И. Петраж<strong>и</strong>цкого, усматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ала пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ну кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>са пра<strong>в</strong>аначала ХХ <strong>в</strong>. <strong>в</strong> утрате баланса поз<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ного <strong>и</strong> <strong>и</strong>нту<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ногопра<strong>в</strong>а, конфл<strong>и</strong>кт которых <strong>в</strong> перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>е мог <strong>в</strong>ест<strong>и</strong> кре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онному разрушен<strong>и</strong>ю сущест<strong>в</strong>ующего пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>огостроя <strong>в</strong>о <strong>и</strong>мя деструкт<strong>и</strong><strong>в</strong>ной <strong>и</strong>де<strong>и</strong> абстрактной соц<strong>и</strong>альнойспра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong> (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> «ра<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>а») 8 . Пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>йподход, <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й острую кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ку со сторонытрад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онной поз<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>стской юр<strong>и</strong>спруденц<strong>и</strong><strong>и</strong>, оказался,однако, чрез<strong>в</strong>ычайно перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ен для создан<strong>и</strong>я осно<strong>в</strong>со<strong>в</strong>ременной соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> антрополог<strong>и</strong><strong>и</strong> пра<strong>в</strong>а: он поз<strong>в</strong>олялу<strong>в</strong><strong>и</strong>деть проблему там, где трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онная юр<strong>и</strong>спруденц<strong>и</strong>я<strong>в</strong><strong>и</strong>дела решен<strong>и</strong>е, напр., объясн<strong>и</strong>ть с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ю пре<strong>в</strong>ращен<strong>и</strong>яант<strong>и</strong>пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ых феномено<strong>в</strong> <strong>в</strong> пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ые (как это <strong>в</strong>дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> <strong>и</strong> про<strong>и</strong>зошло <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> октябре 1917 г.) <strong>и</strong>наоборот, сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong> <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>е разл<strong>и</strong>чных т<strong>и</strong>по<strong>в</strong>пра<strong>в</strong>осознан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> одном общест<strong>в</strong>е, от<strong>в</strong>ет<strong>и</strong>ть на <strong>в</strong>опросы опр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>нах пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ого дуал<strong>и</strong>зма, пр<strong>и</strong>роде пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>огон<strong>и</strong>г<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зма, соц<strong>и</strong>альных факторах, затрудняющ<strong>и</strong>х рецепц<strong>и</strong>юр<strong>и</strong>мского <strong>и</strong> западного пра<strong>в</strong>а <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, сконстру<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>атьтехнолог<strong>и</strong><strong>и</strong> напра<strong>в</strong>ленной пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ой модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> пра<strong>в</strong>а <strong>в</strong> общест<strong>в</strong>ах трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онного <strong>и</strong> переходногот<strong>и</strong>па 9 .Третье напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е — соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческая школа пра<strong>в</strong>а— рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ало соц<strong>и</strong>альные факторы раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я пра<strong>в</strong>а,<strong>и</strong>нтерпрет<strong>и</strong>руя его как разгран<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>хсоц<strong>и</strong>альную защ<strong>и</strong>ту. Смысл пра<strong>в</strong>а осно<strong>в</strong>ател<strong>и</strong> данногонапра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я (Н. М. Коркуно<strong>в</strong>, С. А. Муромце<strong>в</strong> <strong>и</strong>Г. Ф. Шершене<strong>в</strong><strong>и</strong>ч) усматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>в</strong> защ<strong>и</strong>те <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуал<strong>и</strong>зма,л<strong>и</strong>чных пра<strong>в</strong> <strong>и</strong> с<strong>в</strong>ободы т<strong>в</strong>орчест<strong>в</strong>а. Отста<strong>и</strong><strong>в</strong>ая л<strong>и</strong>беральнуюпрограмму общест<strong>в</strong>енного переустройст<strong>в</strong>а, он<strong>и</strong>270


подчерк<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> значен<strong>и</strong>е государст<strong>в</strong>енной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> как<strong>и</strong>нструмента модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, осущест<strong>в</strong>ляемой через пра<strong>в</strong>о <strong>и</strong>адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>ные <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>туты. Учен<strong>и</strong>к Р. фон Иер<strong>и</strong>нга,Муромце<strong>в</strong> сформул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал осно<strong>в</strong>ы росс<strong>и</strong>йскойсоц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческой школы пра<strong>в</strong>а: дал целостное определен<strong>и</strong>епра<strong>в</strong>а как «соц<strong>и</strong>альной защ<strong>и</strong>ты» <strong>и</strong> реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> общест<strong>в</strong>енных<strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>, обосно<strong>в</strong>ал разделен<strong>и</strong>е догмы пра<strong>в</strong>а, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> пра<strong>в</strong>а, подчерк<strong>и</strong><strong>в</strong>ая значен<strong>и</strong>е соц<strong>и</strong>альных аспекто<strong>в</strong>пра<strong>в</strong>а <strong>и</strong> самостоятельную роль судебной практ<strong>и</strong>к<strong>и</strong> 10 . Вобщест<strong>в</strong>енной деятельност<strong>и</strong> он последо<strong>в</strong>ательно отста<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>деал пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ого государст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> необход<strong>и</strong>мость борьбы запра<strong>в</strong>о, <strong>в</strong>ыступая как пра<strong>в</strong>озащ<strong>и</strong>тн<strong>и</strong>к, парламентар<strong>и</strong>й <strong>и</strong> а<strong>в</strong>тородного <strong>и</strong>з <strong>в</strong>ажных л<strong>и</strong>беральных конст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong>онныхпроекто<strong>в</strong> 11 . Проект Муромце<strong>в</strong>а предста<strong>в</strong>лял собой с<strong>в</strong>оегорода пер<strong>в</strong>ую росс<strong>и</strong>йскую харт<strong>и</strong>ю пра<strong>в</strong> чело<strong>в</strong>ека, созда<strong>в</strong>алтеорет<strong>и</strong>ческую <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческую осно<strong>в</strong>у конст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong>оннодемократ<strong>и</strong>ческогод<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, оказа<strong>в</strong>шегосяна<strong>и</strong>более подгото<strong>в</strong>ленным к <strong>в</strong><strong>в</strong>еден<strong>и</strong>ю <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>туто<strong>в</strong>гражданского пра<strong>в</strong>а, парламентар<strong>и</strong>зма <strong>и</strong> народногопредста<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> ходе конст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong>онной ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>1905—1907 гг.В рамках рассмотренных теорет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>йнамечены те ключе<strong>в</strong>ые параметры, которые соста<strong>в</strong>ляютпредмет дебато<strong>в</strong> <strong>в</strong> со<strong>в</strong>ременной науке: <strong>и</strong>деяраспредел<strong>и</strong>тельной спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong> (<strong>в</strong>ыд<strong>в</strong><strong>и</strong>гающая напер<strong>в</strong>ый план концепц<strong>и</strong>ю ра<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>озможностей пр<strong>и</strong>формул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ого порядка) 12 ; <strong>и</strong>дея легал<strong>и</strong>стскойспра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong> (подчерк<strong>и</strong><strong>в</strong>ающая пр<strong>и</strong>ор<strong>и</strong>тет нормдейст<strong>в</strong>ующего поз<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ного пра<strong>в</strong>а перед абстрактным<strong>и</strong>нра<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>енным<strong>и</strong> нормам<strong>и</strong>) 13 <strong>и</strong> <strong>и</strong>дея комб<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>япоз<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ного пра<strong>в</strong>а <strong>и</strong> трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й пра<strong>в</strong>осознан<strong>и</strong>я данногообщест<strong>в</strong>а как осно<strong>в</strong>ы спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong> 14 . Последняяконцепц<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од<strong>и</strong>т проблему на более ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>й уро<strong>в</strong>ень<strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я пра<strong>в</strong>а, эт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й общест<strong>в</strong>а <strong>и</strong><strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческой трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>х <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong>я напракт<strong>и</strong>ке. В этой перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>е решаются <strong>в</strong>опросы отношен<strong>и</strong>япра<strong>в</strong>а <strong>и</strong> нра<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> <strong>в</strong> разл<strong>и</strong>чных общест<strong>в</strong>ах на стад<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>х271


рад<strong>и</strong>кальных <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>й, <strong>в</strong>ыработк<strong>и</strong> публ<strong>и</strong>чных пра<strong>в</strong> <strong>и</strong>субъект<strong>и</strong><strong>в</strong>ных публ<strong>и</strong>чных пра<strong>в</strong> как ант<strong>и</strong>тезыгосударст<strong>в</strong>енному про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>олу <strong>в</strong> но<strong>в</strong>ое <strong>и</strong> но<strong>в</strong>ейшее <strong>в</strong>ремя,наконец, <strong>в</strong>опросы защ<strong>и</strong>ты пра<strong>в</strong>, <strong>в</strong> частност<strong>и</strong> — пра<strong>в</strong>а на актыгражданского непо<strong>в</strong><strong>и</strong>но<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> случае нарушен<strong>и</strong>ягосударст<strong>в</strong>ом (пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю) тех пра<strong>в</strong> <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>да,которые закреплены <strong>в</strong> конст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> предполагаютсясущест<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong>значально <strong>в</strong> с<strong>и</strong>лу пр<strong>и</strong>роды <strong>в</strong>ещей.Центральной проблемой пр<strong>и</strong> такой постано<strong>в</strong>ке <strong>в</strong>опросаоказы<strong>в</strong>ается лег<strong>и</strong>т<strong>и</strong>мность форм земле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>землепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. Лег<strong>и</strong>т<strong>и</strong>мность (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> нелег<strong>и</strong>т<strong>и</strong>мность)собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> определяется тремя <strong>и</strong>змерен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> —порядком ее распределен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> общест<strong>в</strong>е, способам<strong>и</strong> еепр<strong>и</strong>обретен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> прошлом <strong>и</strong> средст<strong>в</strong>ам<strong>и</strong> ее защ<strong>и</strong>ты <strong>в</strong>настоящем.Одно <strong>и</strong>з эт<strong>и</strong>х <strong>и</strong>змерен<strong>и</strong>й — предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я общест<strong>в</strong>ао спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ом <strong>и</strong>л<strong>и</strong> неспра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ом порядке распределен<strong>и</strong>ясобст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> — определяется <strong>в</strong>о многом статусом пра<strong>в</strong>асобст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> <strong>в</strong> общест<strong>в</strong>енном сознан<strong>и</strong><strong>и</strong>. Вопрос о том,я<strong>в</strong>ляется л<strong>и</strong> пра<strong>в</strong>о собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> фундаментальным <strong>и</strong>естест<strong>в</strong>енным пра<strong>в</strong>ом (наряду с <strong>в</strong>ысш<strong>и</strong>м<strong>и</strong> ценностям<strong>и</strong>демократ<strong>и</strong>ческого общест<strong>в</strong>а <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> осно<strong>в</strong>ным<strong>и</strong>конст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong>онным<strong>и</strong> пра<strong>в</strong>ам<strong>и</strong> как ж<strong>и</strong>знь, с<strong>в</strong>обода <strong>и</strong> л<strong>и</strong>чнаябезопасность) <strong>и</strong>л<strong>и</strong>, напрот<strong>и</strong><strong>в</strong>, пр<strong>и</strong>обретенным пра<strong>в</strong>ом,заслуж<strong>и</strong><strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>м меньшей пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ой защ<strong>и</strong>ты — остаетсяпредметом острой д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> со<strong>в</strong>ременной пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ойл<strong>и</strong>тературе (напр., <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с пр<strong>и</strong>нят<strong>и</strong>ем демократ<strong>и</strong>ческойконст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong><strong>и</strong> Южно-Афр<strong>и</strong>канской республ<strong>и</strong>к<strong>и</strong> 1996 г.).Ключе<strong>в</strong>ая проблема — как со<strong>в</strong>мест<strong>и</strong>ть с<strong>в</strong>ободу <strong>и</strong> ра<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>остарто<strong>в</strong>ых усло<strong>в</strong><strong>и</strong>й пр<strong>и</strong> распределен<strong>и</strong><strong>и</strong> земельных ресурсо<strong>в</strong> <strong>и</strong>до какой степен<strong>и</strong> государст<strong>в</strong>о <strong>в</strong>пра<strong>в</strong>е <strong>в</strong>меш<strong>и</strong><strong>в</strong>аться <strong>в</strong> эт<strong>и</strong>процессы?В проектах, разрабаты<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся <strong>в</strong> ходе реформы1861 г, предста<strong>в</strong>лено 3 осно<strong>в</strong>ных концепц<strong>и</strong><strong>и</strong>.1) Л<strong>и</strong>чное ос<strong>в</strong>обожден<strong>и</strong>е крестьян без земл<strong>и</strong> —предоста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> крепостным л<strong>и</strong>чной с<strong>в</strong>ободы содно<strong>в</strong>ременным л<strong>и</strong>шен<strong>и</strong>ем <strong>и</strong>х пра<strong>в</strong> собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> на землю.272


В с<strong>в</strong>ою очередь реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я данной модел<strong>и</strong> аграрнойреформы могла про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ться <strong>в</strong> более жесткой <strong>и</strong> мягкойформе — ед<strong>и</strong>но<strong>в</strong>ременно <strong>и</strong>л<strong>и</strong> быть растянутой <strong>в</strong>о <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>(крестьяне сохранял<strong>и</strong> <strong>в</strong>озможность пользо<strong>в</strong>аться землей заопределенные по<strong>в</strong><strong>и</strong>нност<strong>и</strong> с последующ<strong>и</strong>м пре<strong>в</strong>ращен<strong>и</strong>ем <strong>в</strong>наемных рабоч<strong>и</strong>х). Данный <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ант, оп<strong>и</strong>ра<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йся на опытАнгл<strong>и</strong><strong>и</strong>, я<strong>в</strong>лялся на<strong>и</strong>более рац<strong>и</strong>ональным с эконом<strong>и</strong>ческойточк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я (быстрое эконом<strong>и</strong>ческое расслоен<strong>и</strong>е крестьян <strong>и</strong><strong>в</strong>о<strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>е земл<strong>и</strong> <strong>в</strong> коммерческ<strong>и</strong>й оборот), однако былот<strong>в</strong>ергнут по пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>нам (он <strong>в</strong>лек острыесоц<strong>и</strong>альные конфл<strong>и</strong>кты <strong>и</strong> поя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е класс<strong>и</strong>ческогопролетар<strong>и</strong>ата).2) Ос<strong>в</strong>обожден<strong>и</strong>е крестьян с параллельнойорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ей <strong>и</strong>х перемещен<strong>и</strong>я на но<strong>в</strong>ые государст<strong>в</strong>енныеземл<strong>и</strong> за счет государст<strong>в</strong>а: крестьяне получал<strong>и</strong> <strong>в</strong>озможностьстать собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong> земл<strong>и</strong>, однако, ценой перемещен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>зцентральных районо<strong>в</strong> на окра<strong>и</strong>ны. Данный <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ант,пр<strong>и</strong>емлемый с эконом<strong>и</strong>ческой точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> способный, <strong>в</strong>частност<strong>и</strong>, реш<strong>и</strong>ть потенц<strong>и</strong>альную проблему аграрногоперенаселен<strong>и</strong>я, актуал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ался <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од столып<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>хреформ, но был, однако, от<strong>в</strong>ергнут <strong>в</strong> 1861 г. с ф<strong>и</strong>нансо<strong>в</strong>ой <strong>и</strong>адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>но-пол<strong>и</strong>цейской точек зрен<strong>и</strong>я.3) Ос<strong>в</strong>обожден<strong>и</strong>е крестьян с землей, <strong>в</strong>ключаяпомещ<strong>и</strong>чь<strong>и</strong> земл<strong>и</strong>, с предоста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем <strong>в</strong>ладельцамра<strong>в</strong>ноценного <strong>в</strong>озмещен<strong>и</strong>я. Это была та на<strong>и</strong>болеерац<strong>и</strong>ональная формула решен<strong>и</strong>я аграрного <strong>в</strong>опроса, которая<strong>в</strong>последст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> была положена <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>у многоч<strong>и</strong>сленныхреформ <strong>в</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>хся странах (Инд<strong>и</strong>я, Япон<strong>и</strong>я,некоторые страны Лат<strong>и</strong>нской Амер<strong>и</strong>к<strong>и</strong>). В Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> ееотста<strong>и</strong><strong>в</strong>ала <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оей программе Конст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong>оннодемократ<strong>и</strong>ческаяпарт<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>ыд<strong>в</strong><strong>и</strong>га<strong>в</strong>шая <strong>и</strong>деюперераспределен<strong>и</strong>я земельных ресурсо<strong>в</strong> с гарант<strong>и</strong>ей<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>енных пра<strong>в</strong> земле<strong>в</strong>ладельце<strong>в</strong> (проектКонст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong>онно-демократ<strong>и</strong>ческой парт<strong>и</strong><strong>и</strong>) 15 .В данной неол<strong>и</strong>беральной модел<strong>и</strong> прослеж<strong>и</strong><strong>в</strong>ается<strong>в</strong>ыработка формулы соц<strong>и</strong>альных функц<strong>и</strong>й пра<strong>в</strong>а <strong>и</strong>соц<strong>и</strong>ального государст<strong>в</strong>а с целью конст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong>онного273


решен<strong>и</strong>я аграрного <strong>в</strong>опроса 16 . Теорет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> данная формуласпособна найт<strong>и</strong> пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ой компром<strong>и</strong>сс прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оположных<strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong> соц<strong>и</strong>альных слое<strong>в</strong> трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онного общест<strong>в</strong>а —крестьян <strong>и</strong> помещ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> пр<strong>и</strong> посредн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>е государст<strong>в</strong>енной<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Проблема этого решен<strong>и</strong>я, однако, заключалась <strong>в</strong> том,что сч<strong>и</strong>тать «ра<strong>в</strong>ноценным <strong>в</strong>озмещен<strong>и</strong>ем» сто<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> земл<strong>и</strong>прежн<strong>и</strong>м <strong>в</strong>ладельцам — сто<strong>и</strong>мость земл<strong>и</strong> на моментосущест<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я реформы, рыночную сто<strong>и</strong>мость земл<strong>и</strong> послеее <strong>в</strong>ключен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> полноценный коммерческ<strong>и</strong>й оборот <strong>и</strong>л<strong>и</strong>,наконец, цену земл<strong>и</strong>, назначаемую сам<strong>и</strong>м государст<strong>в</strong>ом.Так<strong>и</strong>м образом, конфл<strong>и</strong>кт по <strong>в</strong>опросу распределен<strong>и</strong>я земл<strong>и</strong>трансформ<strong>и</strong>руется <strong>в</strong> конфл<strong>и</strong>кт по <strong>в</strong>опросу о ее сто<strong>и</strong>мост<strong>и</strong>. Врезультате Редакц<strong>и</strong>онные ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>ынуждены был<strong>и</strong>от<strong>в</strong>ергнуть <strong>и</strong> это решен<strong>и</strong>е, пр<strong>и</strong>знанное нереал<strong>и</strong>зуемымед<strong>и</strong>но<strong>в</strong>ременно с ф<strong>и</strong>нансо<strong>в</strong>ой точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я (отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>есредст<strong>в</strong> у государст<strong>в</strong>а для <strong>в</strong>ыплаты помещ<strong>и</strong>кам компенсац<strong>и</strong><strong>и</strong>по рыночной цене земл<strong>и</strong>).Общ<strong>и</strong>м результатом дебато<strong>в</strong> <strong>в</strong> 1861 г. сталакомпром<strong>и</strong>ссная формула — ос<strong>в</strong>обожден<strong>и</strong>я крестьян сземлей, осущест<strong>в</strong>ляемое, однако, не <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>де ед<strong>и</strong>но<strong>в</strong>ременногоакта, но процесса, растянутого <strong>в</strong>о <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>. Данныйкомпром<strong>и</strong>сс потребо<strong>в</strong>ал <strong>и</strong> другой <strong>в</strong>ажной уступк<strong>и</strong>трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>зму — сохранен<strong>и</strong>я крестьянской общ<strong>и</strong>ны,предста<strong>в</strong>ля<strong>в</strong>шей собой ф<strong>и</strong>скально-адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>ный<strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тут, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> я<strong>в</strong>ля<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йся осно<strong>в</strong>ным <strong>и</strong>нструментомконтроля государст<strong>в</strong>а над крестьянск<strong>и</strong>м населен<strong>и</strong>ем.Сохранен<strong>и</strong>е общ<strong>и</strong>ны, следо<strong>в</strong>ательно, не результат ош<strong>и</strong>бк<strong>и</strong>реформаторо<strong>в</strong> (как думают некоторые со<strong>в</strong>ременные кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>реформы), но <strong>в</strong>ынужденная мера, <strong>в</strong>ытекающая <strong>и</strong>з пр<strong>и</strong>нятойконцепц<strong>и</strong><strong>и</strong> решен<strong>и</strong>я крестьянского <strong>в</strong>опроса. Формулаос<strong>в</strong>обожден<strong>и</strong>я с землей (как компром<strong>и</strong>сс пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>по<strong>в</strong> с<strong>в</strong>ободы<strong>и</strong> ра<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> переходный пер<strong>и</strong>од) пр<strong>и</strong>обрела оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>альныйхарактер факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> до начала д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong><strong>и</strong>: объем реформыф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ался уже <strong>в</strong> рескр<strong>и</strong>птах <strong>и</strong> ут<strong>в</strong>ержденном царемжурнале Гла<strong>в</strong>ного ком<strong>и</strong>тета от 4 декабря 1858 г., гдепредусматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я решен<strong>и</strong>я по стратег<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>в</strong>опросам: от упразднен<strong>и</strong>я л<strong>и</strong>чного крепостного пра<strong>в</strong>а <strong>и</strong>274


отношен<strong>и</strong>й собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> на землю до устройст<strong>в</strong>асамостоятельного м<strong>и</strong>рского упра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> крестьянск<strong>и</strong>хобщест<strong>в</strong>ах, предоста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>м средст<strong>в</strong> для пр<strong>и</strong>обретен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>собст<strong>в</strong>енность (с соглас<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ладельце<strong>в</strong>) от<strong>в</strong>еденной <strong>в</strong> наделземл<strong>и</strong> 17 .Другое <strong>и</strong>змерен<strong>и</strong>е лег<strong>и</strong>т<strong>и</strong>мност<strong>и</strong> — <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческоеобосно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е пра<strong>в</strong> собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> на землю, с<strong>в</strong>язанное с<strong>в</strong>опросом о <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> (<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческой да<strong>в</strong>ност<strong>и</strong>) <strong>и</strong> характере(пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ом <strong>и</strong>л<strong>и</strong> непра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ом) ее пр<strong>и</strong>обретен<strong>и</strong>я разл<strong>и</strong>чным<strong>и</strong>соц<strong>и</strong>альным<strong>и</strong> группам<strong>и</strong>. Незыблемость пра<strong>в</strong>а собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>на землю осно<strong>в</strong>ана обычно на <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческой да<strong>в</strong>ност<strong>и</strong> еепр<strong>и</strong>обретен<strong>и</strong>я — укорененном <strong>в</strong> сознан<strong>и</strong><strong>и</strong> предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong>том, что чело<strong>в</strong>ек <strong>в</strong>пер<strong>в</strong>ые посел<strong>и</strong>лся на ней. В усло<strong>в</strong><strong>и</strong>яхаграрных конфл<strong>и</strong>кто<strong>в</strong> этот мот<strong>и</strong><strong>в</strong> пр<strong>и</strong>обретает особеннос<strong>и</strong>льное з<strong>в</strong>учан<strong>и</strong>е. Поскольку крепостное пра<strong>в</strong>о я<strong>в</strong>лялосьдре<strong>в</strong>н<strong>и</strong>м <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тутом, про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>е которого не <strong>и</strong>мелозаф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анного юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческого характера (о чемс<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> споры об указном <strong>и</strong> безуказномзакрепощен<strong>и</strong><strong>и</strong>), это откры<strong>в</strong>ало <strong>в</strong>озможность д<strong>и</strong>аметральнопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>оположных юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х формул его <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong><strong>и</strong>.В полем<strong>и</strong>ке с В. И. Сергее<strong>в</strong><strong>и</strong>чем, отста<strong>и</strong><strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м указнуютеор<strong>и</strong>ю, В. О. Ключе<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й пр<strong>и</strong> объяснен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>якрепостного пра<strong>в</strong>а <strong>и</strong>сход<strong>и</strong>л не <strong>и</strong>з публ<strong>и</strong>чного, а <strong>и</strong>з частногопра<strong>в</strong>а, полагая, что крепостные пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ые отношен<strong>и</strong>я<strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кл<strong>и</strong> не путем государст<strong>в</strong>енного пр<strong>и</strong>нужден<strong>и</strong>я (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> негла<strong>в</strong>ным образом через него), а путем дого<strong>в</strong>орных сделокмежду <strong>в</strong>ладельцам<strong>и</strong> земл<strong>и</strong> — помещ<strong>и</strong>ком <strong>и</strong> крестьянам<strong>и</strong>.Отсюда он делал <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од, что «крепостное пра<strong>в</strong>о <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>было создано не государст<strong>в</strong>ом, а только с участ<strong>и</strong>емгосударст<strong>в</strong>а: последнему пр<strong>и</strong>надлежал<strong>и</strong> не осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я пра<strong>в</strong>а,а его гран<strong>и</strong>цы» 18 . Отмена крепостного пра<strong>в</strong>а также нея<strong>в</strong>ляется делом <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельно государст<strong>в</strong>а — оно л<strong>и</strong>шьот<strong>в</strong>ечает назре<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м потребностям соц<strong>и</strong>ального раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я.Обращен<strong>и</strong>е ко <strong>в</strong>торой формуле стано<strong>в</strong><strong>и</strong>лось юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческойосно<strong>в</strong>ой л<strong>и</strong>беральных реформ: ос<strong>в</strong>обожден<strong>и</strong>я крестьян сземлей, устано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>х пра<strong>в</strong>а на нее путем компром<strong>и</strong>сса с275


аналог<strong>и</strong>чным пра<strong>в</strong>ом помещ<strong>и</strong>ка (уста<strong>в</strong>ные грамоты),наконец, перехода к практ<strong>и</strong>ческой реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> реформы.В этом контексте <strong>и</strong>нформат<strong>и</strong><strong>в</strong>ен по<strong>и</strong>ск русскойпра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ой мыслью XVIII — пер<strong>в</strong>ой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>ны XIX <strong>в</strong><strong>в</strong>.опт<strong>и</strong>мальной формулы решен<strong>и</strong>я крестьянского <strong>в</strong>опроса —<strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я той <strong>и</strong>сходной конструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> соед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>я земл<strong>и</strong> <strong>и</strong><strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong> рамках крепостного пра<strong>в</strong>а, которая соста<strong>в</strong>ляласердце<strong>в</strong><strong>и</strong>ну служ<strong>и</strong>лого государст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>плоть до начала егореформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. Напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я этого реформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>япредста<strong>в</strong>лены был<strong>и</strong> <strong>в</strong>пер<strong>в</strong>ые <strong>в</strong>полне определенно проектам<strong>и</strong>Уложенных Ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>й XVIII <strong>в</strong>., <strong>в</strong> частност<strong>и</strong> — <strong>в</strong>ыд<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>емполярных концепц<strong>и</strong>й решен<strong>и</strong>я крестьянского <strong>в</strong>опроса <strong>в</strong>Екатер<strong>и</strong>н<strong>и</strong>нской Уложенной ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong><strong>и</strong> 1767 г. 19 . Другаятеорет<strong>и</strong>ческая конструкц<strong>и</strong>я — с<strong>в</strong>язана с проектам<strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>в</strong>еден<strong>и</strong>янаследст<strong>в</strong>енной аренды на землю для крестьян(А. Я. Полено<strong>в</strong>а) 20 , которая определ<strong>и</strong>ла контурыпоследующ<strong>и</strong>х реформац<strong>и</strong>онных <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>(М. М. Сперанского <strong>и</strong> Н. С. Морд<strong>в</strong><strong>и</strong>но<strong>в</strong>а) 21 <strong>и</strong> далее —д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>плоть до реформы государст<strong>в</strong>енных крестьянП. Д. К<strong>и</strong>селе<strong>в</strong>а) 22 . Ее поя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е ознамено<strong>в</strong>ало по<strong>и</strong>ск <strong>в</strong>ыхода<strong>и</strong>з жесткой формулы регулярного петро<strong>в</strong>ского государст<strong>в</strong>а,с<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шей д<strong>в</strong>а осно<strong>в</strong>ных сосло<strong>в</strong><strong>и</strong>я крестьян <strong>и</strong> д<strong>в</strong>орянмежду собой <strong>в</strong>о <strong>и</strong>мя <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>я служебной функц<strong>и</strong><strong>и</strong>государст<strong>в</strong>у. В этой лог<strong>и</strong>ке не случайно поя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>де<strong>и</strong>постепенного ос<strong>в</strong>обожден<strong>и</strong>я крепостных с сохранен<strong>и</strong>емтрад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онных форм земле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>я — наделен<strong>и</strong>я крестьянземлей с сохранен<strong>и</strong>ем дл<strong>и</strong>тельного переходного пер<strong>и</strong>ода <strong>и</strong>трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онных общ<strong>и</strong>нных <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>туто<strong>в</strong>. В проектах канунареформы 1861 г. предста<strong>в</strong>лены с эт<strong>и</strong>х поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й пут<strong>и</strong>ос<strong>в</strong>обожден<strong>и</strong>я крестьян, оказа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е реальное <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>е на ход<strong>и</strong> результаты Крестьянской реформы 23 . Это, далее, —проекты л<strong>и</strong>беральных сторонн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> реформы (прежде <strong>в</strong>сегопроект К. Д. Ка<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>на <strong>и</strong> его реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я <strong>в</strong> ходе Крестьянскойреформы) 24 , проекты д<strong>в</strong>орянск<strong>и</strong>х ком<strong>и</strong>тето<strong>в</strong>, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я <strong>и</strong>храссмотрен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> Редакц<strong>и</strong>онных ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>ях 25 .В ходе реформы пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п<strong>и</strong>альное значен<strong>и</strong>е получ<strong>и</strong>лад<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong>я об <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческом содержан<strong>и</strong><strong>и</strong> крепостного пра<strong>в</strong>а276


кануна его отмены: означает л<strong>и</strong> оно крепость крестьян<strong>и</strong>напомещ<strong>и</strong>ку (<strong>в</strong> этом случае оно стано<strong>в</strong><strong>и</strong>лось тождест<strong>в</strong>еннопон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>ю рабст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> р<strong>и</strong>мском пра<strong>в</strong>е) <strong>и</strong>л<strong>и</strong> крепостькрестьян<strong>и</strong>на земле (<strong>в</strong> этом случае крестьян<strong>и</strong>н <strong>в</strong>ыступалтеорет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> как с<strong>в</strong>ободный чело<strong>в</strong>ек, <strong>и</strong>ме<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й пра<strong>в</strong>о наземлю). Второй <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ант от<strong>в</strong>ета был положен <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>урабочей концепц<strong>и</strong><strong>и</strong> реформаторо<strong>в</strong>. Раз<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хпонят<strong>и</strong>й «рабст<strong>в</strong>а» <strong>и</strong> «крепостн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>а» (пр<strong>и</strong> <strong>и</strong>хфакт<strong>и</strong>ческой бл<strong>и</strong>зост<strong>и</strong> для ряда эпох е<strong>в</strong>ропейской <strong>и</strong>росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>) <strong>в</strong> пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пе <strong>в</strong>ыступает как <strong>и</strong>нструментлег<strong>и</strong>т<strong>и</strong>мац<strong>и</strong><strong>и</strong> эманс<strong>и</strong>пац<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> разных странах<strong>в</strong>плоть до со<strong>в</strong>ременност<strong>и</strong> (данная аргументац<strong>и</strong>япр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong>ует <strong>в</strong> соч<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>ях амер<strong>и</strong>канск<strong>и</strong>х абол<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>,дебатах аграрных реформ после<strong>в</strong>оенной Япон<strong>и</strong><strong>и</strong>, Инд<strong>и</strong><strong>и</strong>,ЮАР, стран Лат<strong>и</strong>нской Амер<strong>и</strong>к<strong>и</strong>) 26 . Во <strong>в</strong>сех случаяхподобных преобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й решающ<strong>и</strong>м фактором<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я реформ стано<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь не эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>еаргументы (<strong>в</strong> ряде случае<strong>в</strong> сохранен<strong>и</strong>е форм за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong>сохраняло на момент начала <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>й определеннуюхозяйст<strong>в</strong>енную рац<strong>и</strong>ональность) <strong>и</strong> не демограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е(поскольку ч<strong>и</strong>сленность крепостного населен<strong>и</strong>я моглауменьшаться э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онным путем 27 ), а <strong>и</strong>менно моральные <strong>и</strong>ф<strong>и</strong>лософско-пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ые аргументы.Третье <strong>и</strong>змерен<strong>и</strong>е — способы защ<strong>и</strong>ты пра<strong>в</strong>асобст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>, — <strong>в</strong>ыя<strong>в</strong>ляет с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ю пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ого дуал<strong>и</strong>зма:сосущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> одной пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ой с<strong>и</strong>стеме д<strong>в</strong>ух разл<strong>и</strong>чных<strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> пра<strong>в</strong>а. В Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, нач<strong>и</strong>ная с Петра Вел<strong>и</strong>кого <strong>и</strong>особенно после л<strong>и</strong>беральных реформ 1860-х гг., <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>к <strong>и</strong>сохранялся до ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> 1917 г. феномен пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>огодуал<strong>и</strong>зма: он состоял <strong>в</strong> параллельном сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> д<strong>в</strong>ухпра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ых с<strong>и</strong>стем. С одной стороны — <strong>в</strong>полне рац<strong>и</strong>ональнойс<strong>и</strong>стемы поз<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ных пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ых норм, которые был<strong>и</strong> <strong>в</strong>знач<strong>и</strong>тельной мере за<strong>и</strong>мст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>аны <strong>и</strong>з е<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х кодексо<strong>в</strong>,прежде <strong>в</strong>сего Кодекса Наполеона, а позднее такжеГерманского гражданского уложен<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>полнесоот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ям о гражданском общест<strong>в</strong>е <strong>и</strong>частной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>, с другой — особой сферы277


неп<strong>и</strong>саного крестьянского пра<strong>в</strong>а (ох<strong>в</strong>аты<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шегопода<strong>в</strong>ляющую часть населен<strong>и</strong>я страны) с его арха<strong>и</strong>чным<strong>и</strong>аграрным<strong>и</strong> предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> о спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong>, пр<strong>и</strong>ор<strong>и</strong>тетеколлект<strong>и</strong><strong>в</strong>ного начала над л<strong>и</strong>чным, отр<strong>и</strong>цан<strong>и</strong>ем<strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>. Есл<strong>и</strong> пер<strong>в</strong>ая пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>аяс<strong>и</strong>стема отражала западные предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> насаждаласьгосударст<strong>в</strong>ом <strong>в</strong> <strong>и</strong>нтересах модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> страны, то <strong>в</strong>торая, <strong>в</strong>общем, соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ала трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онным порядкамкрестьянской общ<strong>и</strong>ны с ее непод<strong>в</strong><strong>и</strong>жностью,коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>змом <strong>и</strong> ура<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно-распредел<strong>и</strong>тельным<strong>и</strong>пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пам<strong>и</strong> трудо<strong>в</strong>ой эт<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, рад<strong>и</strong>кально отторга<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м<strong>и</strong>пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пы рыночной эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуального <strong>в</strong>клада.С<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>я пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ого дуал<strong>и</strong>зма <strong>в</strong> пореформеннойРосс<strong>и</strong><strong>и</strong> получала разл<strong>и</strong>чные <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong><strong>и</strong>: одн<strong>и</strong><strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong> полагал<strong>и</strong>, что она отражает сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ед<strong>в</strong>ух полноценных <strong>и</strong> конкурентоспособных пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ыхс<strong>и</strong>стем; друг<strong>и</strong>е — что эт<strong>и</strong> д<strong>в</strong>е с<strong>и</strong>стемы нера<strong>в</strong>ноценны <strong>и</strong>следует го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть скорее о соотношен<strong>и</strong><strong>и</strong> д<strong>в</strong>ух <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> пра<strong>в</strong>а(п<strong>и</strong>саного <strong>и</strong> обычного); треть<strong>и</strong> — что <strong>и</strong>меет местопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>е поз<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ного пра<strong>в</strong>а <strong>и</strong> факта 28 . Исходя <strong>и</strong>з этого<strong>в</strong>ыд<strong>в</strong><strong>и</strong>галось тр<strong>и</strong> концепц<strong>и</strong><strong>и</strong> разрешен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>опроса —ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онно-попул<strong>и</strong>стская,демагог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>прот<strong>и</strong><strong>в</strong>опоста<strong>в</strong>ля<strong>в</strong>шая пра<strong>в</strong>о сельской общ<strong>и</strong>ны как более«спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ое» — «неспра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ому» государст<strong>в</strong>енномупра<strong>в</strong>у (разл<strong>и</strong>чные аграрно-коммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е доктр<strong>и</strong>ны);формально-юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческая, усматр<strong>и</strong><strong>в</strong>а<strong>в</strong>шая преодолен<strong>и</strong>едуал<strong>и</strong>зма <strong>в</strong> распространен<strong>и</strong><strong>и</strong> сферы дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я гражданскогопра<strong>в</strong>а на обычное крестьянское пра<strong>в</strong>о (проект ГражданскогоУложен<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>мпер<strong>и</strong><strong>и</strong>) 29 <strong>и</strong> практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>государст<strong>в</strong>енная,усматр<strong>и</strong><strong>в</strong>а<strong>в</strong>шая решен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>опроса <strong>в</strong>преобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х отношен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> споз<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ным пра<strong>в</strong>ом. Данная поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>я получ<strong>и</strong>латеорет<strong>и</strong>ческое обосно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>в</strong> концепц<strong>и</strong><strong>и</strong> аграрной реформыграфа С. Ю. В<strong>и</strong>тте. Согласно его точке зрен<strong>и</strong>я, сохранен<strong>и</strong>еура<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельного общ<strong>и</strong>нного землепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> с<strong>и</strong>стемыобычного крестьянского пра<strong>в</strong>а отнюдь не <strong>в</strong>ытекает <strong>и</strong>зПоложен<strong>и</strong>й 1861 г. <strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>т духу решен<strong>и</strong>й278


Редакц<strong>и</strong>онных ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>й 30 . Гото<strong>в</strong>я ос<strong>в</strong>обожден<strong>и</strong>е крестьян,он<strong>и</strong> <strong>и</strong>сход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>з пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>па распространен<strong>и</strong>я на н<strong>и</strong>х <strong>в</strong>сейс<strong>и</strong>стемы гражданского пра<strong>в</strong>а (отраженной <strong>в</strong> 1 част<strong>и</strong> Х томаС<strong>в</strong>ода законо<strong>в</strong>), но допускал<strong>и</strong> определенные <strong>и</strong>зъят<strong>и</strong>я <strong>и</strong>зобщегражданск<strong>и</strong>х пра<strong>в</strong> для определенных категор<strong>и</strong>йкрестьян <strong>и</strong>л<strong>и</strong> категор<strong>и</strong>й пра<strong>в</strong> (<strong>в</strong> област<strong>и</strong> семейного <strong>и</strong>л<strong>и</strong>наследст<strong>в</strong>енного пра<strong>в</strong>а крестьян), предоста<strong>в</strong>ляя крестьянамруко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>аться с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м<strong>и</strong> обычаям<strong>и</strong> л<strong>и</strong>шь <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>едополн<strong>и</strong>тельного <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ка пра<strong>в</strong>а. В дальнейшем, однако, <strong>в</strong>результате пр<strong>и</strong>нят<strong>и</strong>я но<strong>в</strong>ой юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческой доктр<strong>и</strong>ны,про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>т подмена этой аутент<strong>и</strong>чной <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong><strong>и</strong>крестьянск<strong>и</strong>х обычае<strong>в</strong> как <strong>в</strong>спомогательного <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>капра<strong>в</strong>а его <strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong>ей как ед<strong>в</strong>а л<strong>и</strong> не ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енного, <strong>в</strong>с<strong>и</strong>лу чего оно получает чрез<strong>в</strong>ычайно расш<strong>и</strong>р<strong>и</strong>тельнуютракто<strong>в</strong>ку.Эта теорет<strong>и</strong>ческая поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>я была положенафакт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>у аграрной реформы П. А. Столып<strong>и</strong>на(Указ 9 ноября 1906 г.), суть которой состояла <strong>в</strong> л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong>пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ого дуал<strong>и</strong>зма, т. е. <strong>в</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еден<strong>и</strong><strong>и</strong> нормы <strong>и</strong> факта <strong>в</strong>соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong>е друг с другом — распространен<strong>и</strong><strong>и</strong>дейст<strong>в</strong>ующего гражданского пра<strong>в</strong>а на <strong>в</strong>се населен<strong>и</strong>е страны,предоста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянам пра<strong>в</strong>а беспрепятст<strong>в</strong>енного<strong>в</strong>ыхода <strong>и</strong>з общ<strong>и</strong>ны со <strong>в</strong>сем<strong>и</strong> ее огран<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, поощрен<strong>и</strong><strong>и</strong>государст<strong>в</strong>ом <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальной трудо<strong>в</strong>ой деятельност<strong>и</strong> 31 .Лег<strong>и</strong>т<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анная как продолжен<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>по<strong>в</strong> 1861 г.,столып<strong>и</strong>нская реформа отста<strong>и</strong><strong>в</strong>ала <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тут частнойсобст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> на землю, пр<strong>и</strong>чем делала это даже болеепоследо<strong>в</strong>ательно, чем л<strong>и</strong>беральные парт<strong>и</strong><strong>и</strong>. Однако <strong>в</strong>усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях сохранен<strong>и</strong>я помещ<strong>и</strong>чьей <strong>и</strong> государст<strong>в</strong>еннойсобст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> на землю, данная реформа ф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ала<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> слож<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йся порядок распределен<strong>и</strong>я земл<strong>и</strong>: неста<strong>в</strong><strong>и</strong>ла (подобно ряду проекто<strong>в</strong> 1861 г. <strong>и</strong> проекто<strong>в</strong>кадетской парт<strong>и</strong><strong>и</strong>) <strong>в</strong>опроса об отчужден<strong>и</strong><strong>и</strong> земл<strong>и</strong>ар<strong>и</strong>стократ<strong>и</strong><strong>и</strong> за ра<strong>в</strong>ноценную компенсац<strong>и</strong>ю <strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>енныхпра<strong>в</strong>, а следо<strong>в</strong>ательно, сталк<strong>и</strong><strong>в</strong>алась с сохранен<strong>и</strong>ем д<strong>и</strong>леммыэффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ного разрешен<strong>и</strong>я проблемы спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong> <strong>в</strong>трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онном общест<strong>в</strong>е — конфл<strong>и</strong>кта д<strong>в</strong>ух279


фундаментальных пра<strong>в</strong> — с<strong>в</strong>ободы <strong>и</strong> ра<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>яхускоренной модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>.Данная соц<strong>и</strong>альная реальность со<strong>в</strong>ершенно по <strong>и</strong>ному(чем ранее, до поя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я «аграрного <strong>в</strong>опроса» каксоц<strong>и</strong>ального феномена) ста<strong>в</strong><strong>и</strong>т проблему лег<strong>и</strong>т<strong>и</strong>мност<strong>и</strong>государст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> обеспечен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> трансформац<strong>и</strong><strong>и</strong> отношен<strong>и</strong>йпоземельной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>. Л<strong>и</strong>беральный пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п защ<strong>и</strong>тыпра<strong>в</strong> собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ка, с одной стороны, <strong>и</strong> необход<strong>и</strong>мостьжесткого (<strong>и</strong> подчас гран<strong>и</strong>чащего с пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ым<strong>в</strong>олюнтар<strong>и</strong>змом) регул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я отношен<strong>и</strong>й собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> <strong>в</strong>усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях соц<strong>и</strong>альных преобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й (аграрных реформ), сдругой — центральное прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>е, с которымстолкнулось демократ<strong>и</strong>ческое общест<strong>в</strong>о <strong>в</strong> начале ХХ <strong>в</strong>.Данная постано<strong>в</strong>ка <strong>в</strong>опроса поз<strong>в</strong>оляет сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ть д<strong>в</strong>а <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>антамодерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> — путем «ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> сн<strong>и</strong>зу»(реал<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шейся <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, К<strong>и</strong>тае, Мекс<strong>и</strong>ке) <strong>и</strong> «ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>с<strong>в</strong>ерху» <strong>в</strong> друг<strong>и</strong>х странах ХХ <strong>в</strong>., поз<strong>в</strong>ол<strong>и</strong><strong>в</strong>шей <strong>и</strong>збежатькон<strong>в</strong>ульс<strong>и</strong><strong>в</strong>ного ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онного <strong>в</strong>зры<strong>в</strong>а. Механ<strong>и</strong>змпроцесса реформы состоял <strong>в</strong> следующем: отмена структурстарого реж<strong>и</strong>ма была про<strong>в</strong>едена не через экстенс<strong>и</strong><strong>в</strong>ноепр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong>е массо<strong>в</strong>ого <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>оенного нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я, а гла<strong>в</strong>нымобразом пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> средст<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>; <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сьне путем рад<strong>и</strong>кальной ломк<strong>и</strong>, а путем рядапоследо<strong>в</strong>ательных <strong>и</strong> огран<strong>и</strong>ченных но<strong>в</strong>о<strong>в</strong><strong>в</strong>еден<strong>и</strong>й, сочетан<strong>и</strong>ябюрократ<strong>и</strong>ческого контроля для отмены <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>консер<strong>в</strong>аторо<strong>в</strong> <strong>и</strong> ман<strong>и</strong>пул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я умеренным<strong>и</strong> элементам<strong>и</strong>для обеспечен<strong>и</strong>я поддержк<strong>и</strong> более рад<strong>и</strong>кальныхпреобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й. Реформы такого рода актуал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>руютпроблему демократ<strong>и</strong>ческого цезар<strong>и</strong>зма <strong>в</strong> котором<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong> спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>о усматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> гла<strong>в</strong>ноепрепятст<strong>в</strong><strong>и</strong>е программе ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онного рад<strong>и</strong>кал<strong>и</strong>зма.Бонапарт<strong>и</strong>зм по<strong>в</strong>сюду <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мался как альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>аре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стского т<strong>и</strong>па: <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong><strong>и</strong> коммун<strong>и</strong>змаон прот<strong>и</strong><strong>в</strong>опоста<strong>в</strong>лял нац<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>зм; ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> — реформыс<strong>в</strong>ерху; классо<strong>в</strong>ому расколу — ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о общест<strong>в</strong>а (на осно<strong>в</strong>епатр<strong>и</strong>от<strong>и</strong>зма); коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зму — сохранен<strong>и</strong>е частнойсобст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>; соц<strong>и</strong>альной анарх<strong>и</strong><strong>и</strong> — с<strong>и</strong>льное государст<strong>в</strong>о.280


Реж<strong>и</strong>мы данного т<strong>и</strong>па, прообразом которых был<strong>и</strong>пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е с<strong>и</strong>стемы Наполеона III, Б<strong>и</strong>смарка <strong>и</strong>Столып<strong>и</strong>на <strong>в</strong> Е<strong>в</strong>ропе, стано<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь реальной альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>ойстратег<strong>и</strong><strong>и</strong> Ком<strong>и</strong>нтерна <strong>в</strong> друг<strong>и</strong>х рег<strong>и</strong>онах м<strong>и</strong>ра. В ХХ <strong>в</strong>. он<strong>и</strong>был<strong>и</strong> предста<strong>в</strong>лены Кемалем <strong>в</strong> Турц<strong>и</strong><strong>и</strong>, Чан Кайш<strong>и</strong> <strong>в</strong> К<strong>и</strong>тае,отчаст<strong>и</strong> а<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>тарным<strong>и</strong> <strong>в</strong>оенным<strong>и</strong> реж<strong>и</strong>мам<strong>и</strong> <strong>в</strong> ЮжнойЕ<strong>в</strong>ропе, Япон<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> Лат<strong>и</strong>нской Амер<strong>и</strong>ке (пр<strong>и</strong> <strong>в</strong>сей усло<strong>в</strong>ност<strong>и</strong><strong>и</strong>нтерпретац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>х как бонапарт<strong>и</strong>стск<strong>и</strong>х). В данном контекстетак<strong>и</strong>е реформаторы как Б<strong>и</strong>смарк, а позднее Карранса,Кемаль показал<strong>и</strong>, как<strong>и</strong>м образом рад<strong>и</strong>кальные соц<strong>и</strong>альные <strong>и</strong>аграрные реформы <strong>в</strong>ыступают эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ной альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>ойре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онной модел<strong>и</strong> образца 1905 г. «Ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>яс<strong>в</strong>ерху», которую <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> план<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал Столып<strong>и</strong>н,продемонстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ала <strong>в</strong> сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельной перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>езнач<strong>и</strong>тельно более конструкт<strong>и</strong><strong>в</strong>ные пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ые <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong>решен<strong>и</strong>я аграрного <strong>в</strong>опроса, нежел<strong>и</strong> ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онная модель,осно<strong>в</strong>анная на на<strong>и</strong><strong>в</strong>ных предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ях масс обура<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельной спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong>, но <strong>в</strong>едущая кретрад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> общест<strong>в</strong>а <strong>и</strong> факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> отказу отполноценной аграрной модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>.Выход <strong>и</strong>з этого прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>я <strong>в</strong>озможен по л<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>и</strong>создан<strong>и</strong>я так<strong>и</strong>х технолог<strong>и</strong>й про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я аграрных реформ,которые ста<strong>в</strong>ят целью полноценную пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>уюмодерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онного аграрного общест<strong>в</strong>а, нодемонстр<strong>и</strong>руют пр<strong>и</strong> этом <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е к <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>мся предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ям о спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong> 32 .Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 С<strong>в</strong>од аграрных программ. СПб., 1907; Программыпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х парт<strong>и</strong>й Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. Конец XIX — начало XX <strong>в</strong><strong>в</strong>. М.,1995; Аграрный <strong>в</strong>опрос <strong>в</strong> программах пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х парт<strong>и</strong>йРосс<strong>и</strong><strong>и</strong>: документы <strong>и</strong> матер<strong>и</strong>алы. Последняя треть XIX <strong>в</strong>. —октябрь 1917 г. М., 2000.2 Перш<strong>и</strong>н П. Н. Аграрная ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. М., 1966;Анф<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> А. М. Неоконченные споры // Вопросы <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>. 1997.281


№ 5—9; Ко<strong>в</strong>альченко И. Д. Аграрный строй Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>торойполо<strong>в</strong><strong>и</strong>ны XIX — начала XX <strong>в</strong><strong>в</strong>. М., 2004.3 Крестьяно<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е. Теор<strong>и</strong>я. Истор<strong>и</strong>я. Со<strong>в</strong>ременность. М.,1999.4 Медуше<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й А. Н. Проекты аграрных реформ <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>XVIII—XXI <strong>в</strong>ека. М., 2005.5 Но<strong>в</strong>городце<strong>в</strong> П. И. Нра<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>енный <strong>и</strong>деал<strong>и</strong>зм <strong>в</strong> ф<strong>и</strong>лософ<strong>и</strong><strong>и</strong>пра<strong>в</strong>а // Проблемы <strong>и</strong>деал<strong>и</strong>зма. М., 1902; Гессен В. М. Возрожден<strong>и</strong>еестест<strong>в</strong>енного пра<strong>в</strong>а. СПб., 1902.6 См.: Конст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong>я Е<strong>в</strong>ропейского Союза: Дого<strong>в</strong>ор,устана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>й Конст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong>ю для Е<strong>в</strong>ропы с комментар<strong>и</strong>ем. М.,2005.7 Стандарты Со<strong>в</strong>ета Е<strong>в</strong>ропы <strong>в</strong> област<strong>и</strong> пра<strong>в</strong> чело<strong>в</strong>екапр<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельно к положен<strong>и</strong>ям Конст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong><strong>и</strong> РФ. М., 2002.8 Петраж<strong>и</strong>цк<strong>и</strong>й Л. И. Соц<strong>и</strong>альная ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я // Пра<strong>в</strong>о <strong>и</strong>общест<strong>в</strong>о <strong>в</strong> эпоху перемен. М., 2008.9 Т<strong>и</strong>маше<strong>в</strong> Н. С. Раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong> пра<strong>в</strong>а <strong>и</strong> ее сфера// Беккер Г. Б., Боско<strong>в</strong> А. Со<strong>в</strong>ременная соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческая теор<strong>и</strong>я. М.,1961. С. 479—508.10 Муромце<strong>в</strong> С. А. Определен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> осно<strong>в</strong>ное разделен<strong>и</strong>епра<strong>в</strong>а // Муромце<strong>в</strong> С. А. Избранные труды по р<strong>и</strong>мскому <strong>и</strong>гражданскому пра<strong>в</strong>у. М., 2004.11 Проект Осно<strong>в</strong>ного закона Росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>мпер<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> Проект<strong>и</strong>зб<strong>и</strong>рательного закона <strong>в</strong> редакц<strong>и</strong><strong>и</strong> С. А. Муромце<strong>в</strong>а// Конст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong>онные проекты <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. М., 2000. Документ 41.12 Rawls J. Justice as Fairness. A Restatement. Cambridge(Mass.), 2003.13 Nozik R. Anarchy, State and Utopia. London, 2006.14 Macintyre A. After Virtue. University of .Notre Dame Press,2003.15 Проект Осно<strong>в</strong>ных положен<strong>и</strong>й аграрной реформы Парт<strong>и</strong><strong>и</strong>народной с<strong>в</strong>ободы // Съезды <strong>и</strong> конференц<strong>и</strong><strong>и</strong> Конст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong>оннодемократ<strong>и</strong>ческойпарт<strong>и</strong><strong>и</strong>. М., 1997. Т. 1. См. также: Аграрный<strong>в</strong>опрос. М., 1906—1907.16 Герценштейн М. Земельная реформа <strong>в</strong> программепарт<strong>и</strong><strong>и</strong> народной с<strong>в</strong>ободы. М., 1906.17 Скреб<strong>и</strong>цк<strong>и</strong>й А. Крестьянское дело <strong>в</strong> царст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>еАлександра II. Матер<strong>и</strong>алы для <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> ос<strong>в</strong>обожден<strong>и</strong>я крестьян. Пооф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>альным <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>кам. Бонн на Рейне, 1862—1868. Т. I—IV.282


18 Ключе<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й В. О. Про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>е крепостного пра<strong>в</strong>а <strong>в</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> // Ключе<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й В. О. Соч. М., 1959. Т. 7. С. 317.19 Проекты к соч<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>ю Но<strong>в</strong>ого Уложен<strong>и</strong>я 1754—1766 гг.<strong>и</strong> пер<strong>в</strong>оначальный План к соч<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>ю но<strong>в</strong>ого Уложен<strong>и</strong>я // ПроектыУголо<strong>в</strong>ного Уложен<strong>и</strong>я 1754—1766. СПб., 1882.20 Полено<strong>в</strong> А. Я. Об ун<strong>и</strong>чтожен<strong>и</strong><strong>и</strong> крепостного состоян<strong>и</strong>якрестьян <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> // Русск<strong>и</strong>й Арх<strong>и</strong><strong>в</strong>. Истор<strong>и</strong>ко-л<strong>и</strong>тературныйсборн<strong>и</strong>к. М., 1865 (Год Трет<strong>и</strong>й). С. 510—541.21 План государст<strong>в</strong>енного преобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я графаМ. М. Сперанского. В<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е к Уложен<strong>и</strong>ю государст<strong>в</strong>енныхзаконо<strong>в</strong> 1809 г. М, 1905.22 Проекты П. Д. К<strong>и</strong>селе<strong>в</strong>а см. <strong>в</strong> кн.: Заблоцк<strong>и</strong>й-Десято<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й А. П. Граф П. Д. К<strong>и</strong>селе<strong>в</strong> <strong>и</strong> его <strong>в</strong>ремя. СПб., 1882.Т. 1—4.23 Самар<strong>и</strong>н Ю. Ф. О крепостном состоян<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> о переходе <strong>и</strong>знего к гражданской с<strong>в</strong>ободе // Соч. М., 1978. Т. 2.24 Ка<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>н К. Д. Зап<strong>и</strong>ска об ос<strong>в</strong>обожден<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьян <strong>в</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. // Собр. соч. СПб., 1898. Т. 2.25 Корн<strong>и</strong>ло<strong>в</strong> А. А. Губернск<strong>и</strong>е д<strong>в</strong>орянск<strong>и</strong>е ком<strong>и</strong>теты 1858—1859 гг. // Вел<strong>и</strong>кая реформа, 1861—1911. Русское общест<strong>в</strong>о <strong>и</strong>крестьянск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опрос <strong>в</strong> прошлом <strong>и</strong> настоящем. М., 1911. Т. I—V.26 Hare R. M. Liberty, Equality, and Fraternity in SouthAfrica? // Essays on Political Morality. Oxford, 1998. P. 167—181.27 Кабузан В. М. Крепостное населен<strong>и</strong>е Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> XVIII —50-х годах XIX <strong>в</strong>. (ч<strong>и</strong>сленность, размещен<strong>и</strong>е, этн<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й соста<strong>в</strong>).М., 1963.28 Пахман С. В. Обычное гражданское пра<strong>в</strong>о <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>.Юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е очерк<strong>и</strong>. СПб., 1877—1879. Т. 1—2; Леонтье<strong>в</strong> А. А.Крестьянское пра<strong>в</strong>о. С<strong>и</strong>стемат<strong>и</strong>ческое <strong>и</strong>зложен<strong>и</strong>е особенностейзаконодательст<strong>в</strong>а о крестьянах. СПб., 1914.29 Гражданское Уложен<strong>и</strong>е. Кн<strong>и</strong>га пер<strong>в</strong>ая. Положен<strong>и</strong>яобщ<strong>и</strong>е. Проект Высочайше ут<strong>в</strong>ержденной Редакц<strong>и</strong>онной ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong><strong>и</strong>по соста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ю Гражданского Уложен<strong>и</strong>я с объяснен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>. СПб.,1903; Гражданское Уложен<strong>и</strong>е. Кн<strong>и</strong>га третья. Вотч<strong>и</strong>нное пра<strong>в</strong>о.Проект Высочайше Ут<strong>в</strong>ержденной Редакц<strong>и</strong>онной ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong><strong>и</strong> пососта<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ю Гражданского Уложен<strong>и</strong>я. Вторая редакц<strong>и</strong>я спояснен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>. СПб., 1905.30 В<strong>и</strong>тте С. Ю. Зап<strong>и</strong>ска по крестьянскому делу. СПб.,1905.283


31 Столып<strong>и</strong>н П. А. «Нам нужна Вел<strong>и</strong>кая Росс<strong>и</strong>я». Полноесобран<strong>и</strong>е речей <strong>в</strong> Государст<strong>в</strong>енной Думе <strong>и</strong> Государст<strong>в</strong>енномСо<strong>в</strong>ете. 1906—1911. М., 1991.32 Медуше<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й А. Н. Опыт Вел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>х реформ: технолог<strong>и</strong><strong>и</strong>демократ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х реформ <strong>в</strong> переходных общест<strong>в</strong>ах // Вестн<strong>и</strong>кЕ<strong>в</strong>ропы, 2003. Т. IX; Его же: Стратег<strong>и</strong><strong>и</strong> решен<strong>и</strong>я аграрного<strong>в</strong>опроса <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> // Отечест<strong>в</strong>енные зап<strong>и</strong>ск<strong>и</strong>. 2004. № 1.284


Е. В. М<strong>и</strong>хайло<strong>в</strong>аКРЕСТЬЯНЕ-ОТХОДНИКИНА СТРОЙКАХ ПЕРВОЙ ПЯТИЛЕТКИВ декабре 1927 г. ХV съезд ВКП (б) ут<strong>в</strong>ерд<strong>и</strong>лд<strong>и</strong>рект<strong>и</strong><strong>в</strong>ы по пер<strong>в</strong>ому пят<strong>и</strong>летнему плану раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>янародного хозяйст<strong>в</strong>а СССР 1 . ХV парт<strong>и</strong>йная конференц<strong>и</strong>я <strong>в</strong>апреле 1929 г. пр<strong>и</strong>няла опт<strong>и</strong>мальный <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ант плана пер<strong>в</strong>ойпят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong> 2 . Суть постано<strong>в</strong>ленной задач<strong>и</strong> с<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лась к тому,чтобы пре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>ть СССР <strong>в</strong> <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>альную страну сраз<strong>в</strong><strong>и</strong>той со<strong>в</strong>ременной техн<strong>и</strong>кой <strong>и</strong> с<strong>и</strong>льной обороннойпромышленностью. Стержнем плана пер<strong>в</strong>ой пят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong> сталастро<strong>и</strong>тельная программа, поскольку плано<strong>в</strong>ые задан<strong>и</strong>ятребо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>в</strong> несколько раз у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ть кап<strong>и</strong>тальноестро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о.Кадро<strong>в</strong>ый <strong>в</strong>опрос <strong>в</strong> стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>е был одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>зострейш<strong>и</strong>х <strong>в</strong> эт<strong>и</strong> годы. Днепрогэс <strong>и</strong> Уралмаш, Магн<strong>и</strong>тка <strong>и</strong>Стал<strong>и</strong>нградск<strong>и</strong>й тракторный стал<strong>и</strong> не только с<strong>и</strong>м<strong>в</strong>олам<strong>и</strong>пер<strong>в</strong>ой пят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong>, но <strong>и</strong> средоточ<strong>и</strong>ем соц<strong>и</strong>альных <strong>и</strong>пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х проблем, поскольку <strong>и</strong>менно туда хлынула«рыхлая масса, <strong>и</strong>дущая <strong>и</strong>з дере<strong>в</strong>ень <strong>в</strong>пер<strong>в</strong>ые напро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о…с крайне н<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>м уро<strong>в</strong>нем культуры» 3 . Наэтом этапе стало не<strong>в</strong>озможным реш<strong>и</strong>ть проблему создан<strong>и</strong>япостоянных кадро<strong>в</strong> стро<strong>и</strong>тельных рабоч<strong>и</strong>х по-старому,путем пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>я на стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о крестьян,неорган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анно уход<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х <strong>и</strong>з дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> под страхом голода.Поэтому <strong>в</strong> массо<strong>в</strong>ом масштабе был осущест<strong>в</strong>лен переход корган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анному набору рабочей с<strong>и</strong>лы на но<strong>в</strong>остройк<strong>и</strong>страны. Сред<strong>и</strong> 12,6 млн рабоч<strong>и</strong>х <strong>и</strong> служащ<strong>и</strong>х, <strong>в</strong>о<strong>в</strong>леченных <strong>в</strong>разл<strong>и</strong>чные отрасл<strong>и</strong> народного хозяйст<strong>в</strong>а, 8,6 млн я<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь<strong>в</strong>ыходцам<strong>и</strong> <strong>и</strong>з дере<strong>в</strong>ень 4 , знач<strong>и</strong>тельная часть которыхпр<strong>и</strong>шла <strong>в</strong> стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о. В 1929 г. по отдельным областямстраны крестьяне-отходн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> соста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> от 30—40% до 80%занятых на но<strong>в</strong>остройках рабоч<strong>и</strong>х 5 .


Уже к началу пят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong> процент крестьянсезонн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>,занятых <strong>в</strong> стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>е был очень <strong>в</strong>ысок. Есл<strong>и</strong><strong>в</strong> ян<strong>в</strong>аре 1926 г. после сезона 1925 г. снялось с учета <strong>в</strong> ВССР(Всеросс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й союз стро<strong>и</strong>тельных рабоч<strong>и</strong>х) <strong>и</strong> ушло <strong>в</strong>дере<strong>в</strong>ню 63 128 чело<strong>в</strong>ек, то <strong>в</strong> ян<strong>в</strong>аре 1927 г. эта ц<strong>и</strong>фра болеечем уд<strong>в</strong>о<strong>и</strong>лась — 143 696 чело<strong>в</strong>ек 6 . Постано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>еПрез<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ума ЦК ВССР от 2 <strong>и</strong>юня 1928 г. отмечало нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>есред<strong>и</strong> <strong>в</strong>сех стро<strong>и</strong>тельных рабоч<strong>и</strong>х д<strong>в</strong>ух групп: постоянныестро<strong>и</strong>тельные рабоч<strong>и</strong>е <strong>и</strong> отходн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> 7 . Отходн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>назы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь рабоч<strong>и</strong>е, которые ежегодно пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> настро<strong>и</strong>тельные работы <strong>и</strong> <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> с<strong>в</strong>язь с сельск<strong>и</strong>м хозяйст<strong>в</strong>ом,т. е. <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ком сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я которых я<strong>в</strong>лялась не толькоработа по найму, но <strong>и</strong> сельское хозяйст<strong>в</strong>о.На терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong><strong>и</strong> РСФСР, я<strong>в</strong>ля<strong>в</strong>шейся осно<strong>в</strong>нымпоста<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>ком стро<strong>и</strong>тельных рабоч<strong>и</strong>х, <strong>в</strong> начале пят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong>прож<strong>и</strong><strong>в</strong>ало около 93% стро<strong>и</strong>телей-отходн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>. Гла<strong>в</strong>ным<strong>и</strong>поста<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>кам<strong>и</strong> отходн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>-стро<strong>и</strong>телей (около 81% <strong>в</strong>сегоотхода по СССР) я<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь 18 губерн<strong>и</strong>й, крупнейш<strong>и</strong>е <strong>и</strong>зкоторых: Калужская, Т<strong>в</strong>ерская, Костромская, Тамбо<strong>в</strong>ская,Вологодская, Смоленская, Моско<strong>в</strong>ская 8 .То, что осно<strong>в</strong>ная масса отходн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м<strong>и</strong> корням<strong>и</strong>была теснейш<strong>и</strong>м образом с<strong>в</strong>язана с крестьянск<strong>и</strong>мхозяйст<strong>в</strong>ом, убед<strong>и</strong>тельно <strong>и</strong>ллюстр<strong>и</strong>руется следующ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>данным<strong>и</strong>: только 4,2% отходн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong>а безпосе<strong>в</strong>а, 3% — 2% — с посе<strong>в</strong>ом, но без рабочего скота <strong>и</strong>64.6% — с посе<strong>в</strong>ом <strong>и</strong> рабочем скотом 9 . В концестро<strong>и</strong>тельного сезона 1928 г. <strong>в</strong>о мног<strong>и</strong>х местностяхсостоял<strong>и</strong>сь торжест<strong>в</strong>енные про<strong>в</strong>оды сезонн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> на работу <strong>в</strong>дере<strong>в</strong>ню, проход<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е под лозунгом: « Сезонн<strong>и</strong>к-стро<strong>и</strong>тельдолжен стать про<strong>в</strong>одн<strong>и</strong>ком пролетарского <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>я населе» 10 .Еще одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ком созда<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шегося отрядастро<strong>и</strong>тельных рабоч<strong>и</strong>х был<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыходцы <strong>и</strong>з заж<strong>и</strong>точных слое<strong>в</strong>.Отношен<strong>и</strong>е к так<strong>и</strong>м людям было неоднозначным даже сред<strong>и</strong>стро<strong>и</strong>телей. Интересно <strong>в</strong> этом плане п<strong>и</strong>сьмо сезонн<strong>и</strong>каИ<strong>в</strong>ана Г<strong>и</strong>тальского (пос. Ше<strong>в</strong>ченко): «Мне кажется, чтокулак<strong>и</strong>-хлеборобы не заслуж<strong>и</strong><strong>в</strong>ают позора. Спас<strong>и</strong>бо <strong>и</strong>м надо286


сказать за труды, а не клейм<strong>и</strong>ть з<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем кулако<strong>в</strong>. Ведь он<strong>и</strong>спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>сты сельского хозяйст<strong>в</strong>а». Мнен<strong>и</strong>е другогостро<strong>и</strong>теля — Дм<strong>и</strong>тр<strong>и</strong>я Горн<strong>и</strong>цкого: «непра<strong>в</strong><strong>и</strong>льно поступаетпра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о, что не дает крестьян<strong>и</strong>ну раз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>аться. Когдабыл<strong>и</strong> кулак<strong>и</strong>, то был <strong>и</strong> хлеб. Есл<strong>и</strong> бы кулак раз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ался, онбы <strong>в</strong>се ра<strong>в</strong>но прода<strong>в</strong>ал хлеб государст<strong>в</strong>у, тогда <strong>в</strong>сем лучшебы было» 11 .Пр<strong>и</strong>чем, <strong>и</strong>менно д<strong>и</strong>рект<strong>и</strong><strong>в</strong>но — командные методыпро<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, жесткое налого<strong>в</strong>ое обложен<strong>и</strong>е,а порой <strong>и</strong> прямое нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>е по отношен<strong>и</strong>ю к среднемукрестьянст<strong>в</strong>у, <strong>в</strong>ынуждал<strong>и</strong> крестьян <strong>и</strong>скать работу <strong>в</strong> городах.Интересно <strong>в</strong> этом отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> замечан<strong>и</strong>е А. М. Панф<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>ой отом, что к началу пят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong> «средн<strong>и</strong>й размер дохода одногорабочего пре<strong>в</strong>ышал доход бедняка более чем <strong>в</strong> 2,5 раза <strong>и</strong>середняка почт<strong>и</strong> <strong>в</strong> 2 раза. Более <strong>в</strong>ысок<strong>и</strong>й уро<strong>в</strong>ень ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>рабочего класса ст<strong>и</strong>мул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал пр<strong>и</strong>ток крестьян <strong>в</strong> город,особенно бедноты» 12 .Одно<strong>в</strong>ременно некоторые руко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тел<strong>и</strong> колхозо<strong>в</strong>,начал<strong>и</strong> трет<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать отходн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, как «дезерт<strong>и</strong>ро<strong>в</strong> сколхозного фронта, отходн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> за дл<strong>и</strong>нным рублем»,созда<strong>в</strong>ая для н<strong>и</strong>х обстано<strong>в</strong>ку, препятст<strong>в</strong>ующую отходу(не<strong>в</strong>ыдача хлеба за деньг<strong>и</strong> для семь<strong>и</strong> <strong>и</strong> корма для скота,<strong>в</strong>ысок<strong>и</strong>е отч<strong>и</strong>слен<strong>и</strong>я от неземледельческ<strong>и</strong>х заработко<strong>в</strong> <strong>и</strong> т.д.). Местные <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> стрем<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь задержать сезонн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong> подпредлогом того, что <strong>в</strong>ербо<strong>в</strong>к<strong>и</strong> сры<strong>в</strong>ают коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю 13 .Зачастую был<strong>и</strong> непомерно больш<strong>и</strong>м<strong>и</strong> отч<strong>и</strong>слен<strong>и</strong>я сзаработко<strong>в</strong> колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> на стороне. На Укра<strong>и</strong>не был<strong>и</strong>районы, требо<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е отч<strong>и</strong>слен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>сего заработка(В<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>цк<strong>и</strong>й округ) 14 .Несколько парт<strong>и</strong>йных <strong>и</strong> государст<strong>в</strong>енныхпостано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й 1931 г. полож<strong>и</strong>л<strong>и</strong> конец неразбер<strong>и</strong>хе <strong>в</strong> этом<strong>в</strong>опрос 15 . Постано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е «Об отходн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>е», напр<strong>и</strong>мер,упорядоч<strong>и</strong><strong>в</strong>ало отход <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аннойдере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, да<strong>в</strong>ало конкретные указан<strong>и</strong>я по <strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>яммежду отходн<strong>и</strong>ком <strong>и</strong> колхозом, устана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ало льготыколхозам, колхозн<strong>и</strong>кам <strong>и</strong> ед<strong>и</strong>нол<strong>и</strong>чн<strong>и</strong>кам, заключа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>мдого<strong>в</strong>оры об отходе. Хозорганы обязы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь обеспеч<strong>и</strong>ть287


отходн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> ж<strong>и</strong>льем <strong>и</strong> продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем, оплат<strong>и</strong>ть расходына проезд к месту работы <strong>и</strong> обратно, <strong>в</strong>ыплат<strong>и</strong>ть суточные на<strong>в</strong>ремя проезда. В результате массо<strong>в</strong>ое д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е рабочейс<strong>и</strong>лы колхозо<strong>в</strong> на стройк<strong>и</strong> начало раст<strong>и</strong>. Имел<strong>и</strong> место случа<strong>и</strong>пр<strong>и</strong>быт<strong>и</strong>я на но<strong>в</strong>остройк<strong>и</strong> целых бр<strong>и</strong>гад <strong>и</strong>з колхозо<strong>в</strong>,спец<strong>и</strong>альных эшелоно<strong>в</strong> с будущ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> рабоч<strong>и</strong>м<strong>и</strong> 16 .В 1929 г. пода<strong>в</strong>ляющее больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о сезонн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>(63%) пр<strong>и</strong>шл<strong>и</strong> на стройк<strong>и</strong> самотеком 17 . Под самотеком мыпон<strong>и</strong>маем ст<strong>и</strong>х<strong>и</strong>йное, неупорядоченное, случайнонапра<strong>в</strong>ленное д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е на заработк<strong>и</strong> бедняцкой массыкрестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>з перенаселенной дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. Самостоятельноеперемещен<strong>и</strong>е крестьян <strong>в</strong> город стало массо<strong>в</strong>ым <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>яхколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. С другой стороны, уход крестьян <strong>и</strong>здере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> <strong>в</strong>о многом объяснялся перег<strong>и</strong>бам<strong>и</strong> <strong>в</strong> колхозномстро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>е. В 1932 г. удельный <strong>в</strong>ес самотека по <strong>в</strong>сем 35стройкам Урала соста<strong>в</strong><strong>и</strong>л 72.5% 18 .Орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анное пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>е рабоч<strong>и</strong>х на стройк<strong>и</strong> —это осущест<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е хозяйст<strong>в</strong>енным<strong>и</strong> <strong>и</strong> государст<strong>в</strong>енным<strong>и</strong>органам<strong>и</strong> акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ных операц<strong>и</strong>й через агенто<strong>в</strong> б<strong>и</strong>рж труда,корреспондентск<strong>и</strong>е пункты, <strong>в</strong>ербо<strong>в</strong>очный аппарат, спомощью дого<strong>в</strong>ора с колхозам<strong>и</strong>. Это результат не тольконедостатка, но <strong>и</strong> необход<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> регул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я,распределен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> перераспределен<strong>и</strong>я рабочей с<strong>и</strong>лы с тем,чтобы <strong>и</strong>збежать ненужного ее расточ<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а. В годыпер<strong>в</strong>ой пят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong> орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анное пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>пер<strong>в</strong>ыестано<strong>в</strong><strong>и</strong>тся преобладающ<strong>и</strong>м для комплекто<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я рабоч<strong>и</strong>м<strong>и</strong>но<strong>в</strong>ого промышленного стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а.От терм<strong>и</strong>на «самотек» сто<strong>и</strong>т отдел<strong>и</strong>ть понят<strong>и</strong>етекучест<strong>и</strong> рабоч<strong>и</strong>х кадро<strong>в</strong>, <strong>в</strong>есьма характерное дляно<strong>в</strong>остроек пер<strong>в</strong>ой пят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong>. В осно<strong>в</strong>ном под н<strong>и</strong>м можнопон<strong>и</strong>мать перераспределен<strong>и</strong>е рабоч<strong>и</strong>х между стройкам<strong>и</strong>,<strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шееся разл<strong>и</strong>чным<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>. Колоссальнаятекучесть кадро<strong>в</strong> была ед<strong>в</strong>а л<strong>и</strong> не самым серьезнымпрепятст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем <strong>в</strong> орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а, где оборотрабочей с<strong>и</strong>лы <strong>в</strong> сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong><strong>и</strong> с промышленностью был больше.Вот так <strong>в</strong>ыглядела с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>я <strong>в</strong> разгар стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>асезона 1930 г. (см. таб. 1) 19 .288


Таб. 1. Д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е рабочей с<strong>и</strong>лы на Магн<strong>и</strong>тострое <strong>в</strong> 1930 г.Месяц Пр<strong>и</strong>было Выбыло<strong>и</strong>юль 9 000 6 000а<strong>в</strong>густ 3 600 3 200сентябрь 4 600 3 400<strong>и</strong>юнь-октябрь 29 000 20 000Не отл<strong>и</strong>чал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> этом году лучш<strong>и</strong>м положен<strong>и</strong>ем <strong>и</strong>друг<strong>и</strong>е крупные стройк<strong>и</strong> (см. таб. 2) 20 .Таб. 2. Д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е рабочей с<strong>и</strong>лы на крупных стройках <strong>в</strong>1930 г.Стро<strong>и</strong>тельные Срок<strong>и</strong> Пр<strong>и</strong>было ВыбылообъектыА<strong>в</strong>тострой май-а<strong>в</strong>густ 13 000 8 500Березн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>ское ян<strong>в</strong>арьсентябрь10 000 9 000стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>оКрамоторск<strong>и</strong>й за<strong>в</strong>од май-а<strong>в</strong>густ 838 1 241В усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях форс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных темпо<strong>в</strong> стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а сопорой на ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong>е адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>но — командныхметодо<strong>в</strong> люд<strong>и</strong> с <strong>и</strong>х потребностям<strong>и</strong> не<strong>и</strong>збежно отод<strong>в</strong><strong>и</strong>гал<strong>и</strong>сьна <strong>в</strong>торой план. Резкое же у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>тока рабоч<strong>и</strong>х <strong>в</strong> этуотрасль, не подкрепленное стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>ом ж<strong>и</strong>лья <strong>и</strong> объекто<strong>в</strong>соц<strong>и</strong>ального назначен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ело к ухудшен<strong>и</strong>ю уро<strong>в</strong>ня ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>.Это стало одной <strong>и</strong>з осно<strong>в</strong>ных пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>н текучест<strong>и</strong> кадро<strong>в</strong>,поскольку переход на з<strong>и</strong>мнюю работу, постепеннаял<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong>я «сезонност<strong>и</strong>» закрепляла на стройке не толькорабочего, но <strong>и</strong> его семью.По данным стат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong> ЦК ВССР, обеспеченностьстро<strong>и</strong>тельных рабоч<strong>и</strong>х ж<strong>и</strong>льем на начало пят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong>ра<strong>в</strong>нялась по Укра<strong>и</strong>не — 59%, Уралу — 28%, Се<strong>в</strong>ерномуКа<strong>в</strong>казу — 21%, С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>р<strong>и</strong> — 24%, Н<strong>и</strong>жнему Но<strong>в</strong>городу —42,3%, Смоленску — 71%, Лен<strong>и</strong>нградской област<strong>и</strong> — 53,9%,Моск<strong>в</strong>а — 15,4% 21 . В 1929 — 1930 г. по <strong>в</strong>сем трестамСоюзстроя обеспеченность ж<strong>и</strong>льем соста<strong>в</strong><strong>и</strong>ла 42% 22 . Одной289


<strong>и</strong>з самых благополучных строек с точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я решен<strong>и</strong>яж<strong>и</strong>л<strong>и</strong>щного <strong>в</strong>опроса было Днепро<strong>в</strong>ское стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о. В1928 г. за 7 месяце<strong>в</strong> <strong>в</strong> К<strong>и</strong>чкасе было построено 4 хорошоблагоустроенных поселка 23 с 20-тысячным населен<strong>и</strong>ем,только поло<strong>в</strong><strong>и</strong>на которого работала на стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>е 24 . В1930 г. на Днепрострое <strong>и</strong>мел<strong>и</strong>сь оштукатуренные ж<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ща спаро<strong>в</strong>ым отоплен<strong>и</strong>ем <strong>и</strong> комнатной с<strong>и</strong>стемой 25 . Однако,большой проблемой была удаленность ж<strong>и</strong>лья от местаработы. Так, около 1 000 стро<strong>и</strong>телей Днепростроя <strong>в</strong> 1928—1929 г был<strong>и</strong> <strong>в</strong>ынуждены трат<strong>и</strong>ть на дорогу к месту работы <strong>и</strong>обратно до 5 часо<strong>в</strong> <strong>в</strong> день 26 .Очень плохо был решен <strong>в</strong> начале пят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong>ж<strong>и</strong>л<strong>и</strong>щный <strong>в</strong>опрос на Кузнецкстрое, созда<strong>в</strong>аемом <strong>в</strong>малонаселенной местност<strong>и</strong>, <strong>в</strong>дал<strong>и</strong> от железныхдорог 27 . . Всего 20 з<strong>и</strong>мн<strong>и</strong>х барако<strong>в</strong> сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ало <strong>в</strong> 1929 г. для12 тысяч сезонных рабоч<strong>и</strong>х Магн<strong>и</strong>тостроя 28 . Вот почемуосенью 1930 г., когда <strong>в</strong>незапно удар<strong>и</strong>л<strong>и</strong> холода, мног<strong>и</strong>ерабоч<strong>и</strong>е штурмом брал<strong>и</strong> поезда, уход<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е с Магн<strong>и</strong>тк<strong>и</strong> 29 . Аз<strong>и</strong>мой 1931 г. с<strong>в</strong>ыше 10 тыс. рабоч<strong>и</strong>х там <strong>в</strong>ынуждены был<strong>и</strong>ж<strong>и</strong>ть <strong>в</strong> палатках 30 . В среднем на одного стро<strong>и</strong>теля Магн<strong>и</strong>тк<strong>и</strong><strong>в</strong> конце пят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>лось 1,8 к<strong>в</strong>. м. ж<strong>и</strong>лой площад<strong>и</strong> 31 .Есл<strong>и</strong> даже на ударных стройках, где особенно яркопроя<strong>в</strong>лялся трудо<strong>в</strong>ой энтуз<strong>и</strong>азм, нерешенность ж<strong>и</strong>л<strong>и</strong>щныхпроблем пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>ла к сры<strong>в</strong>ам работы, то <strong>в</strong> районах СреднейАз<strong>и</strong><strong>и</strong> ее состоян<strong>и</strong>е <strong>и</strong> последст<strong>в</strong><strong>и</strong>я был<strong>и</strong> простокатастроф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>. В арх<strong>и</strong><strong>в</strong>е сохранял<strong>и</strong>сь оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>я«общеж<strong>и</strong>т<strong>и</strong>й» часто <strong>в</strong>стреча<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся <strong>в</strong> Туркмен<strong>и</strong><strong>и</strong>:«…пр<strong>и</strong>способленные под общеж<strong>и</strong>т<strong>и</strong>я собачья конура,курятн<strong>и</strong>к, старая полураз<strong>в</strong>ал<strong>и</strong><strong>в</strong>шаяся печь <strong>и</strong> просто пещера,<strong>в</strong>ырытая <strong>в</strong> земле… рабоч<strong>и</strong>е ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ут гораздо хуже скот<strong>и</strong>ны <strong>и</strong>по соседст<strong>в</strong>у <strong>и</strong>меют… уголо<strong>в</strong>ный элемент: кур<strong>и</strong>льщ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>оп<strong>и</strong>ума <strong>и</strong> т. д. 32 . Очень тяжелым<strong>и</strong> был<strong>и</strong> ж<strong>и</strong>л<strong>и</strong>щные усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>в</strong>Узбек<strong>и</strong>стане, где 60% <strong>в</strong>сех стро<strong>и</strong>тельных работ соста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>работы по <strong>и</strong>рр<strong>и</strong>гац<strong>и</strong><strong>и</strong>, про<strong>в</strong>од<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся круглогод<strong>и</strong>чно 33 .Снабжен<strong>и</strong>е рабоч<strong>и</strong>х продуктам<strong>и</strong> п<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> то<strong>в</strong>арам<strong>и</strong>пер<strong>в</strong>ой необход<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> было недостаточным <strong>в</strong> течен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>сейпят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong>. В 1928 г. Днепрострой ощущал <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельно290


острый недостаток хлеба, мяса, круп, мануфактуры, обу<strong>в</strong><strong>и</strong>,спецодежды <strong>и</strong> др. 34 . В апреле 1928 г. пр<strong>и</strong> началестро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а Стал<strong>и</strong>нградского тракторного за<strong>в</strong>ода, пом<strong>и</strong>моск<strong>в</strong>ерных быто<strong>в</strong>ых усло<strong>в</strong><strong>и</strong>й, отмечалось абсолютнонедостаточное обеспечен<strong>и</strong>е 1,5 тыс. стро<strong>и</strong>телей продуктам<strong>и</strong>п<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> одеждой 35 . В 1929 г. острая нех<strong>в</strong>атка продукто<strong>в</strong>п<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>аленок <strong>и</strong> рука<strong>в</strong><strong>и</strong>ц резко обостр<strong>и</strong>ла с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ю наТуркс<strong>и</strong>бе 36 . В этом же году под угрозу сры<strong>в</strong>а былопоста<strong>в</strong>лено стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о Березн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>ского х<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческогокомб<strong>и</strong>ната <strong>и</strong>з-за отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>я хлебопекарн<strong>и</strong> способнойобеспеч<strong>и</strong>ть 7 тыс. рабоч<strong>и</strong>х 37 . Показательно, что <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ыегоды пят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong> сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ала знач<strong>и</strong>тельная разн<strong>и</strong>ца <strong>в</strong>снабжен<strong>и</strong><strong>и</strong> постоянных <strong>и</strong> сезонных рабоч<strong>и</strong>х,ст<strong>и</strong>мул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шая текучесть последн<strong>и</strong>х 38 .Все это <strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>ало недо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о сред<strong>и</strong> рабоч<strong>и</strong>х. За 10месяце<strong>в</strong> 1928 г. <strong>в</strong> ЦК профсоюза стро<strong>и</strong>телей поступ<strong>и</strong>л<strong>и</strong>с<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я о 29 забасто<strong>в</strong>ках, <strong>в</strong> которых участ<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ало 3 934чело<strong>в</strong>ека. Их пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>нам<strong>и</strong> был<strong>и</strong>: не<strong>в</strong>ыплата зарплаты, н<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>ерасценк<strong>и</strong>, не<strong>в</strong>озможность <strong>в</strong>ыработать нормы, недоплата заработу <strong>в</strong> дождл<strong>и</strong><strong>в</strong>ые <strong>и</strong> холодные дн<strong>и</strong>, нех<strong>в</strong>атка хлеба наместе работы, грубое обращен<strong>и</strong>е адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страц<strong>и</strong><strong>и</strong> с рабоч<strong>и</strong>м<strong>и</strong>,нарушен<strong>и</strong>е коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>ного дого<strong>в</strong>ора. Было утеряно7 530 чело<strong>в</strong>еко-дней. В 8 случаях требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я басто<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хбыл<strong>и</strong> удо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>орены полностью, <strong>в</strong> 12 — част<strong>и</strong>чно 39 .Итак, пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны, порожда<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е текучесть кадро<strong>в</strong> нано<strong>в</strong>остройках пят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong>, был<strong>и</strong> достаточно разнообразны:это <strong>и</strong> объект<strong>и</strong><strong>в</strong>ная пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>на — хорош<strong>и</strong>й урожай <strong>и</strong> осенн<strong>и</strong>еполе<strong>в</strong>ые работы, сн<strong>и</strong>жа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>ток рабоч<strong>и</strong>х рук настро<strong>и</strong>тельный рынок, с другой стороны ряд субъект<strong>и</strong><strong>в</strong>ныхпр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>н — порок<strong>и</strong> <strong>в</strong> орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>ербо<strong>в</strong>к<strong>и</strong> рабоч<strong>и</strong>х,неудо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>тельные матер<strong>и</strong>альные <strong>и</strong> ж<strong>и</strong>л<strong>и</strong>щно-быто<strong>в</strong>ыеусло<strong>в</strong><strong>и</strong>я, пестрота <strong>и</strong> ура<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>ка <strong>в</strong> заработной плате <strong>и</strong> т. д.Нельзя не отмет<strong>и</strong>ть, что удельный <strong>в</strong>ес стро<strong>и</strong>тельныхрабоч<strong>и</strong>х, с<strong>в</strong>язанных с землей, оста<strong>в</strong>ался <strong>в</strong>ысок<strong>и</strong>м <strong>в</strong> течен<strong>и</strong>е<strong>в</strong>сей пят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong>: от 38% <strong>в</strong> 1928г. <strong>и</strong> 45% <strong>в</strong> 1932 г. <strong>в</strong>железнодорожном <strong>и</strong> шоссейном стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>е до 51,2% <strong>в</strong>291


1928 г. <strong>и</strong> 59,8% <strong>в</strong> 1932 г. <strong>в</strong> промышленно — ж<strong>и</strong>л<strong>и</strong>щном <strong>и</strong>коммунальном стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>е 40 .Показательны так же данные о состоян<strong>и</strong><strong>и</strong>крестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> стро<strong>и</strong>телей <strong>в</strong> 1930 г. (см. таб. 3) 41 .Таб. 3. Крестьянск<strong>и</strong>е хозяйст<strong>в</strong>а стро<strong>и</strong>телей(работающ<strong>и</strong>х постоянно <strong>и</strong> отходн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>)Хозяйст<strong>в</strong>а стро<strong>и</strong>телейПостоянных(<strong>в</strong> %)Отходн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>(<strong>в</strong> %)без посе<strong>в</strong>а 12,6 4,2c посе<strong>в</strong>ом без рабочего скота 28,6 31,2c посе<strong>в</strong>ом <strong>и</strong> рабоч<strong>и</strong>м скотом 58,8 64,6Так<strong>и</strong>м образом, за годы пер<strong>в</strong>ой пят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong> осно<strong>в</strong>наямасса стро<strong>и</strong>телей, корням<strong>и</strong> с<strong>в</strong>язанная с крестьянск<strong>и</strong>мхозяйст<strong>в</strong>ом, еще не стала кадро<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> рабоч<strong>и</strong>м<strong>и</strong>. Это былдостаточно долг<strong>и</strong>й <strong>и</strong> сложный процесс, с<strong>в</strong>язанный <strong>и</strong> суро<strong>в</strong>нем <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> самой отрасл<strong>и</strong>. Во<strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о сотен тысяч людей, образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е множест<strong>в</strong>ано<strong>в</strong>ых трудо<strong>в</strong>ых коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>о<strong>в</strong>, не <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>х кадро<strong>в</strong>ого ядра <strong>и</strong>трудо<strong>в</strong>ых трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й, недостатк<strong>и</strong> <strong>в</strong>осп<strong>и</strong>тательной работы,трудност<strong>и</strong> с ж<strong>и</strong>льем, снабжен<strong>и</strong>ем <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>е тяготы бытасказы<strong>в</strong>алась на моральной атмосфере, нра<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>енномздоро<strong>в</strong>ье стро<strong>и</strong>телей. Настоящ<strong>и</strong>м бедст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем для оченьмног<strong>и</strong>х строек стал<strong>и</strong> прогулы. Напр<strong>и</strong>мер, <strong>в</strong> Рязанскойобласт<strong>и</strong> <strong>в</strong> 1928 г. процент прогуло<strong>в</strong> по неу<strong>в</strong>аж<strong>и</strong>тельнымпр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>нам колебался от 4 до 8,5% 42 .Напряженность по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыступалаодной <strong>и</strong>з пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>н бедст<strong>в</strong>енного роста пьянст<strong>в</strong>а на стройках. Вначале 1929 г. «пьяная <strong>в</strong>олна» прокат<strong>и</strong>лась по поселкам, гдеж<strong>и</strong>л<strong>и</strong> рабоч<strong>и</strong>е <strong>и</strong> служащ<strong>и</strong>е Туркс<strong>и</strong>ба. Было <strong>в</strong>скрыто многопр<strong>и</strong>тоно<strong>в</strong> ш<strong>и</strong>нкарей 43 . Расход на алкоголь <strong>в</strong> бюджетеуральск<strong>и</strong>х рабоч<strong>и</strong>х был <strong>в</strong>ыше, чем у рабоч<strong>и</strong>х Моск<strong>в</strong>ы <strong>и</strong>Донбасса 44 . Пр<strong>и</strong>чем, практ<strong>и</strong>ка борьбы с пьянст<strong>в</strong>ом <strong>в</strong> годыпер<strong>в</strong>ой пят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong> на Урале показала, что адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>ныемеры оказал<strong>и</strong>сь малоэффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ным<strong>и</strong>, а порой да<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>и</strong>обратный эффект 45 . Есл<strong>и</strong> <strong>в</strong> област<strong>и</strong> эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> д<strong>и</strong>рект<strong>и</strong><strong>в</strong>но-292


командные методы был<strong>и</strong> результат<strong>и</strong><strong>в</strong>ным<strong>и</strong>, то <strong>в</strong> сфередухо<strong>в</strong>ной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> людей он<strong>и</strong> был<strong>и</strong> бесс<strong>и</strong>льны.Нельзя не сказать, что успех<strong>и</strong> <strong>в</strong> област<strong>и</strong>стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> годы пер<strong>в</strong>ой пят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong> был<strong>и</strong> дост<strong>и</strong>гнуты,гла<strong>в</strong>ным образом, за счет <strong>в</strong>ысочайшего напряжен<strong>и</strong>я с<strong>и</strong>лстро<strong>и</strong>тельных рабоч<strong>и</strong>х, <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>ной с<strong>в</strong>оей массе — крестьянотходн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>,мног<strong>и</strong>м<strong>и</strong> н<strong>и</strong>тям<strong>и</strong> с<strong>в</strong>язанных с дере<strong>в</strong>ней,облада<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м<strong>и</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>м ментал<strong>и</strong>тетом, <strong>в</strong>зглядам<strong>и</strong>,пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычкам<strong>и</strong>…Процесс <strong>и</strong>нтеграц<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьян <strong>в</strong> рядыстро<strong>и</strong>тельных рабоч<strong>и</strong>х был достаточно болезненным <strong>и</strong>прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong><strong>в</strong>ым. Это <strong>в</strong>о многом определ<strong>и</strong>ло <strong>и</strong> сезонностьстро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а того пер<strong>и</strong>ода, <strong>и</strong> несбаланс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анностьрабочей с<strong>и</strong>лы между отдельным<strong>и</strong> стройкам<strong>и</strong>, <strong>и</strong>нестаб<strong>и</strong>льность стро<strong>и</strong>тельных коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>о<strong>в</strong>, <strong>и</strong> н<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>й ростпро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> труда. Но без но<strong>в</strong>ых кадро<strong>в</strong> рабоч<strong>и</strong>х,пр<strong>и</strong>шедш<strong>и</strong>х <strong>и</strong>з дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, форс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анное раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>естро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а было бы неосущест<strong>в</strong><strong>и</strong>мым. А пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мая <strong>в</strong>о<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е масштабы поста<strong>в</strong>ленных задач <strong>и</strong> сжатые срок<strong>и</strong> <strong>и</strong>хрешен<strong>и</strong>я, можно сказать, что <strong>в</strong>се <strong>в</strong>ышеуказанные проблемыбыл<strong>и</strong> <strong>в</strong> знач<strong>и</strong>тельной степен<strong>и</strong> закономерны, прод<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>епутем «проб <strong>и</strong> ош<strong>и</strong>бок» было <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях той обстано<strong>в</strong>к<strong>и</strong>не<strong>и</strong>збежным. Опыт, полож<strong>и</strong>тельный <strong>и</strong> отр<strong>и</strong>цательный,пр<strong>и</strong>обретенный <strong>в</strong> это <strong>в</strong>ремя, стал осно<strong>в</strong>ой решен<strong>и</strong>япроблемы создан<strong>и</strong>я к<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных кадро<strong>в</strong>стро<strong>и</strong>тельных рабоч<strong>и</strong>х <strong>в</strong> последующ<strong>и</strong>е годы.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 КПСС <strong>в</strong> ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>ях <strong>и</strong> решен<strong>и</strong>ях съездо<strong>в</strong>, конференц<strong>и</strong>й <strong>и</strong>пленумо<strong>в</strong> сло<strong>в</strong> ЦК. Т. 4. М., 1984. С.274. Там же. С. 449.2 См.: Отчетный доклад ЦК ВССР VIII съезду стро<strong>и</strong>телей.// ГАРФ. Ф. 5475. Оп. 22. Д. 2. Л. 5.3 Итог<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>я пер<strong>в</strong>ого пят<strong>и</strong>летнего плана раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>янародного хозяйст<strong>в</strong>а Союза ССР. М., 1934. С. 174—175.4 Гольцман М. Т. Соста<strong>в</strong> стро<strong>и</strong>тельных рабоч<strong>и</strong>х СССР <strong>в</strong>годы пер<strong>в</strong>ой пят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong> (по матер<strong>и</strong>алам профсоюзных переп<strong>и</strong>сей1929 <strong>и</strong> 1932 г.). Изменен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> ч<strong>и</strong>сленност<strong>и</strong> <strong>и</strong> соста<strong>в</strong>е со<strong>в</strong>етскогорабочего класса. М., 1961.С. 143.293


5 ГАРФ. Ф. 5475 Оп. 11. Д. 15. Л. 4.6 Там же. Д. 81. Л. 93.7 Там же. Оп. 12. Д. 209. Л. 2.8 Там же. Оп. 13. Д. 6. Л. 176.9 Там же. Оп. 11. Д. 106.Л. 47.10 Там же. Оп. 12. Д. 231. Л. 139.11 Там же. Оп. 17. Д. 176. Л. 19.12 Панф<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>а А.М. Форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е рабочего класса СССР <strong>в</strong>годы пер<strong>в</strong>ой пят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong><strong>и</strong> (1928—1932). М., 1964. С. 14.13 Пра<strong>в</strong>да. 1930. 27 марта; За <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю. 1930.8 апреля.14 Там же. 1930. 20 марта.15 См. Постано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я ЦИК СССР от 10 <strong>и</strong> 30 ян<strong>в</strong>аря 1931 г.16 Пра<strong>в</strong>да. 1931. 19 а<strong>в</strong>густа.17 Гольцман М. Т. Указ. соч. С. 133.18 Чернокрыло<strong>в</strong>а В. Н. Кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>енные <strong>и</strong> качест<strong>в</strong>енные<strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> соста<strong>в</strong>е рабоч<strong>и</strong>х Урала <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>,1926 — 1932гг.: А<strong>в</strong>тореф. д<strong>и</strong>с … к. <strong>и</strong>. н. С<strong>в</strong>ердло<strong>в</strong>ск, 1988. С. 14.19 ГАРФ. Ф. 5475. Оп. 13. Д. 3. Л. 21. (Табл<strong>и</strong>ца соста<strong>в</strong>ленаа<strong>в</strong>тором. — [Пр<strong>и</strong>м. а<strong>в</strong>т.]).20 За <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю. 1930. 21, 25 сентября. (Табл<strong>и</strong>цасоста<strong>в</strong>лена а<strong>в</strong>тором. — [Пр<strong>и</strong>м. а<strong>в</strong>т.]).21 ГАРФ. Ф. 5475. Оп. 11. Д. 18. Л. 86.22 Там же. Оп. 13. Д. 9. Л. 248.23 Постройка: Орган ЦК профсоюза стро<strong>и</strong>тельныхрабоч<strong>и</strong>х. М. 1928. 10 марта24 ГАРФ. Ф. 5475. Оп. 11. Д. 213. Л. 64.25 Там же. Оп. 13. Д. 3. Л. 28.26 Там же. Оп. 11. Д. 216. Л. 35.27 Там же. Оп. 17. Д. 142. Л. 1.28 Там же. Д. 143. Л. 4.29 За <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю 1930. 31 октября.30 ГАРФ. Ф. 5475. Оп. 17. Д. 129. Л. 133.31 Чернокрыло<strong>в</strong>а В. Н. Указ. соч. С. 12.32 ГАРФ. Ф. 5475. Оп. 11. Д. 283. Л. 44.33 Там же. Оп. 12. Д. 3. Л. 39.34 Там же. Д. 287. Л. 3, 26.35 Там же. Оп. 12. Д. 144. Л. 59.36 Там же. Д. 194. Л. 7.294


37 Там же. Д. 145. Л. 1.38 Там же. Д. 201. Л. 19, 31.39 Там же. Оп. 11. Д. 367. Л. 1.40 Профсоюзная переп<strong>и</strong>сь 1932—1933 гг. М., 1934. С. 143,149.41 ГАРФ. Ф 5475. Оп. 13. Д. 6. Л. 6. Л. 176, 175. (Табл<strong>и</strong>цасоста<strong>в</strong>лена а<strong>в</strong>тором. — [Пр<strong>и</strong>м. а<strong>в</strong>т.]).42 Там же. Ф. 5475. Оп.11. Д. 186. Л. 139.43 ЦГАР. Ф. 5575. Оп. 12. Д. 196. Л. 12.44 Там же. Ф. 5515. Оп. 17. Д. 32. Л. 176.45 Чернокрыло<strong>в</strong>а Е. Н. Указ. соч. С. 16.295


А. М. Н<strong>и</strong>кул<strong>и</strong>нСТАНОВЛЕНИЕ АГРАРНИКА СТАЛИНА:1906—1918 гг.«Аграрный <strong>в</strong>опрос» <strong>и</strong> «классо<strong>в</strong>ая борьба» (1906)Терм<strong>и</strong>н «аграрн<strong>и</strong>к» <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> конца XIX — началаXX <strong>в</strong><strong>в</strong>. з<strong>в</strong>учал часто <strong>и</strong> <strong>в</strong>нуш<strong>и</strong>тельно. В ш<strong>и</strong>роком смыслетерм<strong>и</strong>н этот обозначал теорет<strong>и</strong>ка <strong>и</strong> практ<strong>и</strong>ка <strong>в</strong> област<strong>и</strong>разрешен<strong>и</strong>я так назы<strong>в</strong>аемого «аграрного <strong>в</strong>опроса».Аграрный <strong>в</strong>опрос я<strong>в</strong>лялся, пожалуй, самым<strong>и</strong>нтеллектуально модным <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> актуальным <strong>в</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> столетней да<strong>в</strong>ност<strong>и</strong>. Професс<strong>и</strong>оналы от множест<strong>в</strong>аземледельческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong> общест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>едческ<strong>и</strong>х д<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>н, пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>от разл<strong>и</strong>чных <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>й <strong>и</strong> парт<strong>и</strong>й, так <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>наче,<strong>в</strong>о<strong>в</strong>лекал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> сеть многообразных земск<strong>и</strong>х,государст<strong>в</strong>енных, частных, кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных аграрныхмеропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й <strong>в</strong> <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>кой крестьянской стране. Краткоеопределен<strong>и</strong>е стал<strong>и</strong>нской большой со<strong>в</strong>етской энц<strong>и</strong>клопед<strong>и</strong><strong>и</strong>:«Аграрный <strong>в</strong>опрос — <strong>в</strong>опрос о земельных отношен<strong>и</strong>ях,классах <strong>и</strong> классо<strong>в</strong>ой борьбе <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не, об эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хзаконах сельского хозяйст<strong>в</strong>а» 1 , пожалуй, точно отражаетперечень аграрных проблем поздней царской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, где, помнен<strong>и</strong>ю больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а ее со<strong>в</strong>ременн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> земельныеотношен<strong>и</strong>я был<strong>и</strong> запутанным<strong>и</strong>, классо<strong>в</strong>ое прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>е,прежде <strong>в</strong>сего, между помещ<strong>и</strong>кам<strong>и</strong> <strong>и</strong> крестьянам<strong>и</strong> —напряженным, а <strong>в</strong> целом само росс<strong>и</strong>йское сельскоехозяйст<strong>в</strong>о на фоне больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а аналого<strong>в</strong> Е<strong>в</strong>ропы <strong>и</strong> Амер<strong>и</strong>к<strong>и</strong>— отсталым.От<strong>в</strong>ет на аграрный <strong>в</strong>опрос <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> должен былсодержать <strong>в</strong> себе рекомендац<strong>и</strong>ю: что делать с самыммассо<strong>в</strong>ым соц<strong>и</strong>альным слоем страны — крестьянст<strong>в</strong>ом?Сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ало д<strong>в</strong>а стратег<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>анта от<strong>в</strong>ето<strong>в</strong>:реформ<strong>и</strong>стск<strong>и</strong>й <strong>и</strong> ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онный. Реформ<strong>и</strong>стск<strong>и</strong>йподразуме<strong>в</strong>ал постепенное про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е комплекса реформ <strong>в</strong>296


област<strong>и</strong> землепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> земледел<strong>и</strong>я, медленную уступкуостатко<strong>в</strong> помещ<strong>и</strong>чь<strong>и</strong>х земель крестьянам через<strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е рыночных механ<strong>и</strong>змо<strong>в</strong> банко<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>х кред<strong>и</strong>то<strong>в</strong>,а также раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е сельскохозяйст<strong>в</strong>енной кооперац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>агроном<strong>и</strong>ческой пропаганды — как результат —форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е на селе массо<strong>в</strong>ого слоя крепк<strong>и</strong>х,<strong>в</strong>ысокопро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тельных крестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong>.Ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онный <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ант <strong>в</strong> целом полагалне<strong>в</strong>озможным дого<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ться с царск<strong>и</strong>м пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>ом(отста<strong>и</strong><strong>в</strong>а<strong>в</strong>шем, прежде <strong>в</strong>сего, <strong>и</strong>нтересы помещ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>) опередаче земл<strong>и</strong> <strong>в</strong> рук<strong>и</strong> крестьян, а, кроме того, сам пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пчастного земле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> землепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я от<strong>в</strong>ергалсябольш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>ом соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>,предлага<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х <strong>в</strong> с<strong>в</strong>ою очередь несколько <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>анто<strong>в</strong>рад<strong>и</strong>кального земельного переустройст<strong>в</strong>а общест<strong>в</strong>а: наосно<strong>в</strong>е <strong>и</strong>л<strong>и</strong> мун<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>пал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong>нац<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> земл<strong>и</strong>. Соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е подходы кземледел<strong>и</strong>ю также <strong>в</strong><strong>и</strong>дел<strong>и</strong> стратег<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ыраз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я сельского хозяйст<strong>в</strong>а не столько <strong>в</strong>со<strong>в</strong>ершенст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> ед<strong>и</strong>нол<strong>и</strong>чно семейных эконом<strong>и</strong>к,сколько на пут<strong>и</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я укрупненных сельск<strong>и</strong>хпредпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й общ<strong>и</strong>нного, кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ного, ассоц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ного,государст<strong>в</strong>енного т<strong>и</strong>па.Росс<strong>и</strong>йская пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ко-эконом<strong>и</strong>ческая наукадейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно <strong>в</strong>ыд<strong>в</strong><strong>и</strong>нула <strong>в</strong> то <strong>в</strong>ремя плеяду <strong>в</strong>ыдающ<strong>и</strong>хся<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателей-аграрн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ого уро<strong>в</strong>ня. Здесьдостаточно упомянуть <strong>в</strong> алфа<strong>в</strong><strong>и</strong>тном порядке так<strong>и</strong>е <strong>и</strong>менакак: Н. Кондратье<strong>в</strong>, В. Лен<strong>и</strong>н, Л. Л<strong>и</strong>тошенко, Н. Макаро<strong>в</strong>,С. Масло<strong>в</strong>, Н. Огано<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й, А. Пешехоно<strong>в</strong>, В. Попо<strong>в</strong>,С. Прокопо<strong>в</strong><strong>и</strong>ч, А. Фортунато<strong>в</strong>, А. Хряще<strong>в</strong>а, А. Чаяно<strong>в</strong>,Н. Чел<strong>и</strong>нце<strong>в</strong>, Ф. Щерб<strong>и</strong>на. Но также как шахматныегроссмейстеры поя<strong>в</strong>ляются только <strong>в</strong> той стране, где <strong>в</strong> целом<strong>в</strong>есь народ люб<strong>и</strong>т <strong>и</strong>грать <strong>в</strong> шахматы, также <strong>и</strong><strong>в</strong>ысокопрофесс<strong>и</strong>ональные аграрн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> форм<strong>и</strong>руются л<strong>и</strong>шьтам, где любой более-менее образо<strong>в</strong>анный чело<strong>в</strong>ек пос<strong>в</strong>ят<strong>и</strong>лхотя бы одну рукоп<strong>и</strong>сную строчку с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х размышлен<strong>и</strong>йразрешен<strong>и</strong>ю пресло<strong>в</strong>утого «аграрного <strong>в</strong>опроса». Именно297


такой страной <strong>в</strong> начале XX <strong>в</strong>. была Росс<strong>и</strong>я. Естест<strong>в</strong>енно, чтол<strong>и</strong>хорадочная «аграро<strong>в</strong>опросо-графоман<strong>и</strong>я» особообострялась <strong>в</strong> ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онные пер<strong>и</strong>оды 1905—1907 <strong>и</strong>1917 гг. Это легко про<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>ть, пол<strong>и</strong>ста<strong>в</strong>, напр<strong>и</strong>мер,темат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е каталог<strong>и</strong> «лен<strong>и</strong>нк<strong>и</strong>» за соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>ере<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онные годы начала ХХ <strong>в</strong>., где сред<strong>и</strong>многоч<strong>и</strong>сленных трудо<strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х аграрных кор<strong>и</strong>фее<strong>в</strong>можно обнаруж<strong>и</strong>ть массу брошюр <strong>и</strong>л<strong>и</strong>, по крайней мере,статей ныне н<strong>и</strong>кому не <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естных пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ат-доценто<strong>в</strong>,<strong>и</strong>нженеро<strong>в</strong>, агрономо<strong>в</strong>, журнал<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>, пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хакт<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>сто<strong>в</strong> — а<strong>в</strong>торо<strong>в</strong> без<strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ратно кану<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х <strong>в</strong> летупро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>й, пос<strong>в</strong>ященных аграрному <strong>в</strong>опросу.«Аграрный <strong>в</strong>опрос» [Здесь <strong>и</strong> далее <strong>в</strong>ыделен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>тексте сделаны а<strong>в</strong>тором — Пр<strong>и</strong>м. ред.] — <strong>и</strong>менно такназы<strong>в</strong>алась <strong>и</strong> пер<strong>в</strong>ая аграрная статья, опубл<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>аннаяд<strong>в</strong>адцат<strong>и</strong>сем<strong>и</strong>летн<strong>и</strong>м больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ком Иос<strong>и</strong>фом Бес<strong>и</strong>аш<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>(ранн<strong>и</strong>й псе<strong>в</strong>дон<strong>и</strong>м Стал<strong>и</strong>на) <strong>в</strong> груз<strong>и</strong>нской соц<strong>и</strong>алдемократ<strong>и</strong>ческойгазете «Эл<strong>в</strong>а» <strong>в</strong> а<strong>в</strong>густе 1906 г. Это было<strong>в</strong>ообще одно <strong>и</strong>з пер<strong>в</strong>ых публ<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>ймолодого ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онера, <strong>в</strong>последст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно<strong>в</strong>ошедшее <strong>в</strong> 1-й том канон<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х соч<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ождя.Изложен<strong>и</strong>е стать<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыстроено <strong>в</strong> класс<strong>и</strong>ческом жанреросс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х размышлен<strong>и</strong>й по аграрному <strong>в</strong>опросу конца XIX— начала XX <strong>в</strong><strong>в</strong>. Сначала дается обзор <strong>в</strong>озможныхземельных реж<strong>и</strong>мо<strong>в</strong>: мун<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>пал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я, соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я,нац<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я, а потом а<strong>в</strong>тор предлагает с<strong>в</strong>ойопт<strong>и</strong>мальный <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ант разрешен<strong>и</strong>я проблемы 2 . Почт<strong>и</strong> черездесять лет — <strong>в</strong> таком же класс<strong>и</strong>ческом жанре — <strong>в</strong> 1917 г.молодые 27-летн<strong>и</strong>е Чаяно<strong>в</strong> <strong>и</strong> Кондратье<strong>в</strong> опубл<strong>и</strong>куюткаждый с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> сброшюро<strong>в</strong>анные <strong>в</strong>ерс<strong>и</strong><strong>и</strong> «Аграрных<strong>в</strong>опросо<strong>в</strong>», где <strong>в</strong> заключен<strong>и</strong>е Чаяно<strong>в</strong> будет предлагатьнац<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю земл<strong>и</strong> 3 , Кондратье<strong>в</strong> — соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю 4 , ачто же предлагал <strong>в</strong> 1906-м <strong>и</strong>х ро<strong>в</strong>есн<strong>и</strong>к Бес<strong>и</strong>аш<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>-Стал<strong>и</strong>н?Во гла<strong>в</strong>е угла стал<strong>и</strong>нского от<strong>в</strong>ета наход<strong>и</strong>тся некр<strong>и</strong>тер<strong>и</strong>й по<strong>и</strong>ска опт<strong>и</strong>мального сочетан<strong>и</strong>я междуэконом<strong>и</strong>ческой про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тельностью <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альнойспра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>остью, которым руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>алось <strong>в</strong> то <strong>в</strong>ремя298


больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о аграрн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> (<strong>в</strong> <strong>и</strong>х ч<strong>и</strong>сле Кондратье<strong>в</strong> <strong>и</strong> Чаяно<strong>в</strong>),но пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьян на борьбу прот<strong>и</strong><strong>в</strong>самодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>я. Не так уж для нас сам<strong>и</strong> по себе <strong>и</strong> <strong>в</strong>ажны <strong>в</strong>сеэт<strong>и</strong> нац<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, мун<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>пал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, —рассуждал Бес<strong>и</strong>аш<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>, — нам нужна такая программааграрных дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>й, которая, прежде <strong>в</strong>сего, <strong>в</strong>сколыхнеткрестьян на с<strong>в</strong>ержен<strong>и</strong>е царя, по<strong>в</strong>едет крестьян за нам<strong>и</strong>…Пр<strong>и</strong>мат борьбы прот<strong>и</strong><strong>в</strong> самодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>я — <strong>в</strong>от кр<strong>и</strong>тер<strong>и</strong>й<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>нност<strong>и</strong> аграрного от<strong>в</strong>ета раннего Стал<strong>и</strong>на. В том же1906-м он еще д<strong>в</strong>ажды кратко сформул<strong>и</strong>рует с<strong>в</strong>оене<strong>и</strong>зменное аграрное мнен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> статье репл<strong>и</strong>ке «К аграрному<strong>в</strong>опросу» <strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong><strong>и</strong>-репл<strong>и</strong>ке на IV-м съезде РСДРП«О пересмотре аграрной программы» 5 .Но <strong>в</strong>ообще крестьянст<strong>в</strong>о само по себе Стал<strong>и</strong>на<strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>ало очень мало не только до 1917-го, но даже,пожалуй, до 1923 г. Смысл больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а раннестал<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>хстатей: центр соц<strong>и</strong>ально-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой борьбырасполагается <strong>в</strong> треугольн<strong>и</strong>ке: пролетар<strong>и</strong>ат — буржуаз<strong>и</strong>я —самодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>е, где крестьянст<strong>в</strong>о я<strong>в</strong>ляется громаднымотсталым резер<strong>в</strong>ом для каждой <strong>и</strong>з трех борющ<strong>и</strong>хся сторон.<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong>, конечно, надо бы перетянуть на с<strong>в</strong>ою сторону<strong>и</strong>л<strong>и</strong> как люб<strong>и</strong>л п<strong>и</strong>сать Стал<strong>и</strong>н «отколоть» от <strong>и</strong>х лагеря <strong>и</strong>«пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечь» <strong>в</strong> наш лагерь. Но конкретно у него самогоСтал<strong>и</strong>на <strong>в</strong> этот пер<strong>и</strong>од практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong> теорет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е<strong>и</strong>нтересы почт<strong>и</strong> полностью сосредоточены <strong>в</strong> област<strong>и</strong> анал<strong>и</strong>затекущей орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> парт<strong>и</strong>йного <strong>и</strong> рабочего д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я, атакже проблем пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>й на нац<strong>и</strong>ональныхокра<strong>и</strong>нах росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>мпер<strong>и</strong><strong>и</strong>. В парт<strong>и</strong><strong>и</strong> больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong>ранн<strong>и</strong>й Стал<strong>и</strong>н спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст, прежде <strong>в</strong>сего, понац<strong>и</strong>ональному, <strong>и</strong> уж н<strong>и</strong>как не по аграрному <strong>в</strong>опросу.Пораз<strong>и</strong>тельно, но <strong>в</strong>се <strong>в</strong> том же 1906-м году <strong>в</strong> статье сознамен<strong>и</strong>тым хрестомат<strong>и</strong>йно маркс<strong>и</strong>стск<strong>и</strong>м наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем«Классо<strong>в</strong>ая борьба» эмоц<strong>и</strong>онально ж<strong>и</strong><strong>в</strong>оп<strong>и</strong>суя формысоц<strong>и</strong>ального сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, Стал<strong>и</strong>н <strong>в</strong>ообще забылупомянуть самый многоч<strong>и</strong>сленный соц<strong>и</strong>альный класс:«Чрез<strong>в</strong>ычайно сложна со<strong>в</strong>ременная ж<strong>и</strong>знь! Она сплошьпестр<strong>и</strong>т разным<strong>и</strong> классам<strong>и</strong> <strong>и</strong> группам<strong>и</strong>: крупная, средняя <strong>и</strong>299


мелкая буржуаз<strong>и</strong>я; крупные, средн<strong>и</strong>е <strong>и</strong> мелк<strong>и</strong>е феодалы;подмастерья, чернорабоч<strong>и</strong>е <strong>и</strong> к<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анныефабр<strong>и</strong>чно-за<strong>в</strong>одск<strong>и</strong>е рабоч<strong>и</strong>е; <strong>в</strong>ысшее, среднее <strong>и</strong> мелкоедухо<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>о; <strong>в</strong>ысшая, средняя <strong>и</strong> мелкая бюрократ<strong>и</strong>я;разнородная <strong>и</strong>нтелл<strong>и</strong>генц<strong>и</strong>я <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>е подобные группы —<strong>в</strong>от какую пеструю карт<strong>и</strong>ну предста<strong>в</strong>ляет собой нашаж<strong>и</strong>знь! 6 ». В этом, очень по-стал<strong>и</strong>нск<strong>и</strong> <strong>и</strong>ерарх<strong>и</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анном,м<strong>и</strong>ре крестьяне не упомянуты <strong>в</strong>ообще! Конечно, можнопредполож<strong>и</strong>ть, что Стал<strong>и</strong>н чохом, следуя некоторыммнен<strong>и</strong>ям Лен<strong>и</strong>на, зап<strong>и</strong>сал крестьян по разряду мелкойбуржуаз<strong>и</strong><strong>и</strong>, но <strong>в</strong>се же, хотя бы, л<strong>и</strong>шь «пестроты карт<strong>и</strong>ны»рад<strong>и</strong> можно было <strong>в</strong>полне по маркс<strong>и</strong>стк<strong>и</strong> <strong>в</strong>ста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть: кулак<strong>и</strong>,середняк<strong>и</strong>, бедняк<strong>и</strong> — крестьяне.Эта, на пер<strong>в</strong>ый <strong>в</strong>згляд, курьезно-патолог<strong>и</strong>ческаязабы<strong>в</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>ость на крестьян у Стал<strong>и</strong>на не случайна.<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> для Стал<strong>и</strong>на <strong>в</strong>сегда служ<strong>и</strong>ло однозначнымс<strong>и</strong>нон<strong>и</strong>мом отсталост<strong>и</strong>. Когда он укреп<strong>и</strong>тся у <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>,гла<strong>в</strong>ный смысл его сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я станет борьба запреодолен<strong>и</strong>е этой самой отсталост<strong>и</strong>, где уменьшен<strong>и</strong>езначен<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а как класса за его же собст<strong>в</strong>енныйкрестьянск<strong>и</strong>й счет станет краеугольным камнем стал<strong>и</strong>нскойпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. Эта г<strong>и</strong>гантская, сложнейшая задача,неукосн<strong>и</strong>тельно <strong>в</strong>ыполнялась Стал<strong>и</strong>ным <strong>и</strong> его аппаратом.Похоже, <strong>в</strong> молодост<strong>и</strong>, сред<strong>и</strong> <strong>в</strong>сего, так очаро<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шего егоп<strong>и</strong>ра классо<strong>в</strong>ой пестроты, его <strong>в</strong>згляд упорно м<strong>и</strong>но<strong>в</strong>алсмотреть на «чашу с<strong>и</strong>ю», предназнача<strong>в</strong>шуюся для его<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>кого реформаторского будущего.Хлеб <strong>и</strong> кро<strong>в</strong>ь Цар<strong>и</strong>цынаВ ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>ю <strong>и</strong> гражданскую <strong>в</strong>ойну центральнымпракт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м <strong>в</strong>опросом пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческого <strong>и</strong> эконом<strong>и</strong>ческого<strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong> с крестьянам<strong>и</strong> стала проблемахлеба, продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>я, <strong>и</strong> обе стороны здесь мало пон<strong>и</strong>мал<strong>и</strong>друг друга.П<strong>и</strong>сатель Андрей Платоно<strong>в</strong>, сам участн<strong>и</strong>к красныхотрядо<strong>в</strong> гражданской <strong>в</strong>ойны, емко <strong>в</strong>ыраз<strong>и</strong>л это <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>коепрот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>е <strong>в</strong> одном <strong>и</strong>з д<strong>и</strong>алого<strong>в</strong> романа «Че<strong>в</strong>енгур», где300


гла<strong>в</strong>ный герой юный коммун<strong>и</strong>ст Александр Д<strong>в</strong>ано<strong>в</strong> <strong>в</strong>ыясняету безымянного крестьян<strong>и</strong>на-кузнеца, чем он об<strong>и</strong>жен наСо<strong>в</strong>етскую <strong><strong>в</strong>ласть</strong>:— Оттого <strong>в</strong>ы <strong>и</strong> конч<strong>и</strong>тесь, что сначала стреляете,а потом спраш<strong>и</strong><strong>в</strong>аете, — злобно от<strong>в</strong>ет<strong>и</strong>л кузнец. —Мудреное дело: землю отдал<strong>и</strong>, а хлеб до последнего зернаотб<strong>и</strong>раете: да пода<strong>в</strong><strong>и</strong>сь ты сам такой землей! Муж<strong>и</strong>ку отземл<strong>и</strong> од<strong>и</strong>н гор<strong>и</strong>зонт остается. Кого <strong>в</strong>ы обманы<strong>в</strong>аете-то?Д<strong>в</strong>ано<strong>в</strong> объясн<strong>и</strong>л, что раз<strong>в</strong>ерстка <strong>и</strong>дет <strong>в</strong> кро<strong>в</strong>ьре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>...— Это ты себе оста<strong>в</strong>ь! — знающе от<strong>в</strong>ергнулкузнец... — Ты го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>шь хлеб для ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>! Дурень ты,народ <strong>в</strong>едь ум<strong>и</strong>рает — кому ж т<strong>в</strong>оя ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>яостанется?..Кузнец перестал го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть, сообраз<strong>и</strong><strong>в</strong>, что перед н<strong>и</strong>мтакой же странный чело<strong>в</strong>ек, как <strong>и</strong> <strong>в</strong>се коммун<strong>и</strong>сты: какбудто н<strong>и</strong>чего чело<strong>в</strong>ек, а дейст<strong>в</strong>ует прот<strong>и</strong><strong>в</strong> простогонарода... 7Крупнейш<strong>и</strong>й аграрн<strong>и</strong>к-эконом<strong>и</strong>ст Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>Л. Н. Л<strong>и</strong>тошенко — кадет, зан<strong>и</strong>ма<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ю стороннегобуржуазного наблюдателя <strong>в</strong> соперн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>е <strong>в</strong>оенногокоммун<strong>и</strong>зма больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong> с общ<strong>и</strong>нным<strong>и</strong> м<strong>и</strong>рам<strong>и</strong>крестьянск<strong>и</strong>х д<strong>в</strong>оро<strong>в</strong> — c мрачной <strong>и</strong>рон<strong>и</strong>ей характер<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>алкарт<strong>и</strong>ну этого глубочайшего соц<strong>и</strong>ального конфл<strong>и</strong>кта:«Перед объед<strong>и</strong>ненным крестьянст<strong>в</strong>ом стоял общ<strong>и</strong>й <strong>в</strong>раг… онстро<strong>и</strong>л какое-то не<strong>в</strong>едомое <strong>и</strong> чуждое крестьян<strong>и</strong>ну здан<strong>и</strong>есоц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зма, а крестьян<strong>и</strong>н должен был доста<strong>в</strong>лять емударо<strong>в</strong>ой хлеб, сж<strong>и</strong>мать с<strong>в</strong>ое потреблен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> м<strong>и</strong>р<strong>и</strong>ться с тем,что его хозяйст<strong>в</strong>о оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ально пр<strong>и</strong>зна<strong>в</strong>алось "отж<strong>и</strong><strong>в</strong>ающей"формой землепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я» 8 . По мнен<strong>и</strong>ю Л<strong>и</strong>тошенко, <strong>в</strong>ойнамежду крестьянам<strong>и</strong> <strong>и</strong> больше<strong>в</strong><strong>и</strong>кам<strong>и</strong> перерастала <strong>в</strong>с<strong>и</strong>стемат<strong>и</strong>ческую м<strong>и</strong>л<strong>и</strong>тар<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енного дела.Спец<strong>и</strong>ально созданная больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стская продарм<strong>и</strong>я,состоящая <strong>и</strong>з 800 рабоч<strong>и</strong>х отрядо<strong>в</strong> кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>ом <strong>в</strong> 20 тыс.штыко<strong>в</strong> <strong>и</strong> сабель рыскала по сельской стране, <strong>и</strong>зымая укрестьянст<strong>в</strong>а ресурсы для <strong>в</strong>ыж<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я города. Кроме того,301


пр<strong>и</strong> помощ<strong>и</strong> тех же <strong>в</strong>ооруженных отрядо<strong>в</strong> <strong>в</strong>еласьбеспощадная <strong>в</strong>ойна с «мешочн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>ом» <strong>и</strong> с<strong>в</strong>ободнойторго<strong>в</strong>лей. Сет<strong>и</strong> больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стск<strong>и</strong>х заград<strong>и</strong>тельных отрядо<strong>в</strong>раск<strong>и</strong>нул<strong>и</strong>сь по железнодорожным л<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ям <strong>и</strong> грунто<strong>в</strong>ымдорогам, блок<strong>и</strong>руя про<strong>в</strong>оз продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>я для л<strong>и</strong>чногопотреблен<strong>и</strong>я даже <strong>в</strong> самых м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мальных кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>ах.Вольная торго<strong>в</strong>ля <strong>в</strong> городах <strong>и</strong>скоренялась, рынк<strong>и</strong>разгонял<strong>и</strong>сь, торго<strong>в</strong>цы под<strong>в</strong>ергал<strong>и</strong>сь аресту.Именно хлеб гражданской <strong>в</strong>ойны стал темконкретным продуктом <strong>и</strong> абстрактным понят<strong>и</strong>ем,сыгра<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м ключе<strong>в</strong>ую роль <strong>в</strong> стал<strong>и</strong>нской карьере <strong>и</strong>созданной <strong>и</strong>м аграрной с<strong>и</strong>стеме.Есл<strong>и</strong> Стал<strong>и</strong>н аграрн<strong>и</strong>к-теорет<strong>и</strong>к нач<strong>и</strong>нался с эссе побольше<strong>в</strong><strong>и</strong>стскому ч<strong>и</strong>стоп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>ю об аграрном <strong>в</strong>опросе, тоСтал<strong>и</strong>н аграрн<strong>и</strong>к-практ<strong>и</strong>к нач<strong>и</strong>нался с решен<strong>и</strong>ясерьезнейшей орган<strong>и</strong>заторской задач<strong>и</strong> продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енного<strong>в</strong>опроса. Именно легендарного зака<strong>в</strong>казскогоэкспропр<strong>и</strong>атора банко<strong>в</strong>, послал Лен<strong>и</strong>н, пр<strong>и</strong>да<strong>в</strong> ему отряд <strong>в</strong>400 латышск<strong>и</strong>х стрелко<strong>в</strong>, под Цар<strong>и</strong>цын добы<strong>в</strong>ать хлеб дляголодающ<strong>и</strong>х ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онных стол<strong>и</strong>ц летом 1918 г. И Стал<strong>и</strong>нх<strong>в</strong>атко спра<strong>в</strong><strong>и</strong>лся с поста<strong>в</strong>ленной задачей, о<strong>в</strong>ладе<strong>в</strong>скоп<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ся на н<strong>и</strong>жней Волге хлебным<strong>и</strong> эшелонам<strong>и</strong>,напра<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong> <strong>и</strong>х <strong>в</strong> сторону Моск<strong>в</strong>ы. Истор<strong>и</strong>я с хлебозагото<strong>в</strong>койпод Цар<strong>и</strong>цыном стала для Стал<strong>и</strong>на аналогом <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> снаполеоно<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>м артобстрелом Тулона. Обо<strong>и</strong>х нач<strong>и</strong>нающ<strong>и</strong>хре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онных генерало<strong>в</strong> (будущ<strong>и</strong>х д<strong>и</strong>ктаторо<strong>в</strong>) стал<strong>и</strong><strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать <strong>в</strong>серьез л<strong>и</strong>шь после эт<strong>и</strong>х ж<strong>и</strong>зненно <strong>в</strong>ажныхдля гражданск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ойн событ<strong>и</strong>й.Этот факт особо торжест<strong>в</strong>енно отмечен <strong>и</strong> <strong>в</strong> краткойстал<strong>и</strong>нской б<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong>: «6 <strong>и</strong>юня 1918 г. Стал<strong>и</strong>н с отрядомрабоч<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>был <strong>в</strong> Цар<strong>и</strong>цын… Оч<strong>и</strong>ст<strong>и</strong><strong>в</strong> железной рукойгород от белог<strong>в</strong>ардейск<strong>и</strong>х заго<strong>в</strong>орщ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, добы<strong>в</strong> <strong>и</strong> посла<strong>в</strong>голодающ<strong>и</strong>м стол<strong>и</strong>цы знач<strong>и</strong>тельное кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>опродо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>я, Стал<strong>и</strong>н цел<strong>и</strong>ком занялся оборонойЦар<strong>и</strong>цына» 9 .Впрочем, драмат<strong>и</strong>зм цар<strong>и</strong>цынской хлебной эпопе<strong>и</strong>точнее передает сама телеграмма Стал<strong>и</strong>на <strong>в</strong> центр летом302


1918 г.: «Гоню <strong>и</strong> ругаю <strong>в</strong>сех, кого нужно, надеюсь скоро<strong>в</strong>осстано<strong>в</strong><strong>и</strong>м положен<strong>и</strong>е. Можете быть у<strong>в</strong>ерены, что непощад<strong>и</strong>м н<strong>и</strong>кого, н<strong>и</strong> себя, н<strong>и</strong> друг<strong>и</strong>х, а хлеб <strong>в</strong>се же дад<strong>и</strong>м.Есл<strong>и</strong> бы наш<strong>и</strong> <strong>в</strong>оенные спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>сты (сапожн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>!)…(далееследует ругань <strong>в</strong> адрес <strong>в</strong>оенспецо<strong>в</strong>, поддерж<strong>и</strong><strong>в</strong>аемыхТроцк<strong>и</strong>м) 10 ».Оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>озный хронограф стал<strong>и</strong>нской хлебноцар<strong>и</strong>цынскойэпопе<strong>и</strong> М. Фейгельсон <strong>в</strong> 1940 г. <strong>в</strong> статье«Борьба за хлеб <strong>в</strong> Цар<strong>и</strong>цыне» так <strong>в</strong>осторженно отмечал <strong>в</strong>ех<strong>и</strong>перелома <strong>в</strong> ходе стал<strong>и</strong>нского «кресто<strong>в</strong>ого похода захлебом»:1. До поя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я Стал<strong>и</strong>на: «Крайн<strong>и</strong>й хаос цар<strong>и</strong>л <strong>в</strong>со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>х, парт<strong>и</strong>йных <strong>и</strong> професс<strong>и</strong>ональных орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ях.Хлебная монопол<strong>и</strong>я <strong>и</strong> карточная с<strong>и</strong>стема был<strong>и</strong> отменены.Т<strong>в</strong>ердые цены не сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>. По<strong>в</strong>сюду господст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>алразгул спекуляц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Все железнодорожные станц<strong>и</strong><strong>и</strong> был<strong>и</strong>заб<strong>и</strong>ты мешочн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>…»;2. «По пр<strong>и</strong>езде <strong>в</strong> Цар<strong>и</strong>цын то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ща Стал<strong>и</strong>нал<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>руется городская дума <strong>и</strong> одно<strong>в</strong>ременно стараяцар<strong>и</strong>цынская продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енная упра<strong>в</strong>а. На осно<strong>в</strong>е жесткойцентрал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> стро<strong>и</strong>тся но<strong>в</strong>ый бое<strong>в</strong>ой продаппарат;л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>руется бесч<strong>и</strong>сленное кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>й поразномуреша<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енную проблему;перестра<strong>и</strong><strong>в</strong>ается с<strong>и</strong>стема загото<strong>в</strong>ок хлеба <strong>и</strong> то<strong>в</strong>арообмена;орган<strong>и</strong>зуется ряд спец<strong>и</strong>альных хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельныхэкспед<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й. В целях <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>я к продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енной работе<strong>и</strong> ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong>я хлебозагото<strong>в</strong>ок орган<strong>и</strong>зуется «хлебнаянеделя»…»;3. В результате: «По неполным данным, только запер<strong>в</strong>ый месяц деятельност<strong>и</strong> <strong>в</strong> Цар<strong>и</strong>цыне (<strong>и</strong>юнь) то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щСтал<strong>и</strong>н напра<strong>в</strong><strong>и</strong>л <strong>в</strong> голодающ<strong>и</strong>е губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> 2 379 <strong>в</strong>агоно<strong>в</strong>хлеба, мяса, рыбы <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>х продукто<strong>в</strong>. Влад<strong>и</strong>м<strong>и</strong>р Иль<strong>и</strong>ч <strong>и</strong><strong>в</strong>есь голодающ<strong>и</strong>й народ с напряжен<strong>и</strong>ем ож<strong>и</strong>дал<strong>и</strong> каждыйстал<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й маршрут 11 ».Есл<strong>и</strong> попробо<strong>в</strong>ать продраться через эмоц<strong>и</strong>ональные<strong>в</strong>осторг<strong>и</strong> парт<strong>и</strong>йной апологет<strong>и</strong>к<strong>и</strong> к с<strong>и</strong>стемной сут<strong>и</strong>стал<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х цар<strong>и</strong>цынск<strong>и</strong>х хлебных опыто<strong>в</strong>, то здесь можно303


<strong>в</strong>ычлен<strong>и</strong>ть несколько базо<strong>в</strong>ых элементо<strong>в</strong> продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>еннойпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> (между проч<strong>и</strong>м, полностью соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующейбольше<strong>в</strong><strong>и</strong>стск<strong>и</strong>м парт<strong>и</strong>йным устано<strong>в</strong>кам образца 1918 г.),нашедш<strong>и</strong>х черед десять лет пр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> даже болееглубокое, тотальное распространен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> хлебозагото<strong>в</strong>кахколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>.Во-пер<strong>в</strong>ых, это жесточайшая хлебная монопол<strong>и</strong>я<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Поддержан<strong>и</strong>е такой монопол<strong>и</strong><strong>и</strong> сам Лен<strong>и</strong>н сч<strong>и</strong>тал«пос<strong>и</strong>льнее законо<strong>в</strong> кон<strong>в</strong>ента <strong>и</strong> его г<strong>и</strong>льот<strong>и</strong>ны» 12 . Сутьмонопол<strong>и</strong><strong>и</strong> с<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тся к требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю, по которому <strong>в</strong>есь хлеб,кроме <strong>и</strong>спользуемого крестьянск<strong>и</strong>м хозяйст<strong>в</strong>ом для посе<strong>в</strong>а, атакже прокормлен<strong>и</strong>я семь<strong>и</strong> <strong>и</strong> скота, <strong>и</strong>зымается государст<strong>в</strong>ом.Пр<strong>и</strong> этом определен<strong>и</strong>е: где кончается хлеб необход<strong>и</strong>мый длякрестьянского хозяйст<strong>в</strong>а, <strong>и</strong> нач<strong>и</strong>нается его <strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шек, —пр<strong>и</strong>надлеж<strong>и</strong>т государст<strong>в</strong>у.Второе, лог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> <strong>в</strong>ытекающее <strong>и</strong>з пер<strong>в</strong>ого (хлебноймонопол<strong>и</strong><strong>и</strong>), — это <strong>в</strong><strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е т<strong>в</strong>ердых цен <strong>и</strong> карточнойс<strong>и</strong>стемы на хлеб. Стал<strong>и</strong>н з<strong>в</strong>ерск<strong>и</strong> дрался не только <strong>в</strong>Цар<strong>и</strong>цынской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>, но <strong>и</strong> <strong>в</strong> окрестных рег<strong>и</strong>онах — <strong>в</strong>Сарато<strong>в</strong>ской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>, на Дону за жесткое пресечен<strong>и</strong>еспекулят<strong>и</strong><strong>в</strong>ной торго<strong>в</strong>л<strong>и</strong>, пр<strong>и</strong>ор<strong>и</strong>тет карточной с<strong>и</strong>стемы.Третье, стремлен<strong>и</strong>е орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ать прямойто<strong>в</strong>арообмен между городом <strong>и</strong> дере<strong>в</strong>ней, <strong>в</strong>ытесняющ<strong>и</strong>йрыночную торго<strong>в</strong>лю. Стал<strong>и</strong>н <strong>в</strong> Цар<strong>и</strong>цыне жесткоцентрал<strong>и</strong>зует фонды то<strong>в</strong>арообмена, которые, судя посодержан<strong>и</strong>ю его телеграммы Лен<strong>и</strong>ну, Цурюпе <strong>и</strong> С<strong>в</strong>ердло<strong>в</strong>у,должны был<strong>и</strong> пополняться следующ<strong>и</strong>м образом: «Нанемедленную загото<strong>в</strong>ку <strong>и</strong> отпра<strong>в</strong>ку <strong>в</strong> Моск<strong>в</strong>у десят<strong>и</strong>м<strong>и</strong>лл<strong>и</strong>оно<strong>в</strong> пудо<strong>в</strong> хлеба <strong>и</strong> тысяч десят<strong>и</strong> голо<strong>в</strong> скотанеобход<strong>и</strong>мо послать <strong>в</strong> распоряжен<strong>и</strong>е Чекпрода 75 м<strong>и</strong>лл<strong>и</strong>оно<strong>в</strong>деньгам<strong>и</strong>, по <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> мелк<strong>и</strong>м<strong>и</strong> купюрам<strong>и</strong>, <strong>и</strong> разныхто<strong>в</strong>аро<strong>в</strong> м<strong>и</strong>лл<strong>и</strong>оно<strong>в</strong> на 36: <strong>в</strong><strong>и</strong>лы, топоры, г<strong>в</strong>озд<strong>и</strong>, болты,гайк<strong>и</strong>, стекла оконные, чайная <strong>и</strong> столо<strong>в</strong>ая посуда, кос<strong>и</strong>лк<strong>и</strong> <strong>и</strong>част<strong>и</strong> к н<strong>и</strong>м, заклепк<strong>и</strong>, железо, ш<strong>и</strong>нное круглое, лобогрейк<strong>и</strong>,катк<strong>и</strong>, сп<strong>и</strong>чк<strong>и</strong>, част<strong>и</strong> конной упряж<strong>и</strong>, обу<strong>в</strong>ь, с<strong>и</strong>тец, тр<strong>и</strong>ко,коленкор, бязь, нансук, ласт<strong>и</strong>к, сат<strong>и</strong>н, ше<strong>в</strong><strong>и</strong>от, мар<strong>и</strong>н сукно,дамское <strong>и</strong> г<strong>в</strong>ардейское, разные кож<strong>и</strong>, загото<strong>в</strong>к<strong>и</strong>, чай, косы,304


сеялк<strong>и</strong>, подойн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, плуг<strong>и</strong>, мешк<strong>и</strong>, брезенты, галош<strong>и</strong>, краск<strong>и</strong>,лак<strong>и</strong>, кузнечные, столярные <strong>и</strong>нструменты, нап<strong>и</strong>льн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>,карболо<strong>в</strong>ая к<strong>и</strong>слота, ск<strong>и</strong>п<strong>и</strong>дар, сода» 13 .Естест<strong>в</strong>енным конкурентом централ<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анногопрямого то<strong>в</strong>арообмена я<strong>в</strong>лялось ст<strong>и</strong>х<strong>и</strong>йное мешочн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о,которое Стал<strong>и</strong>н преследо<strong>в</strong>ал самым с<strong>в</strong><strong>и</strong>репым образом.И чет<strong>в</strong>ертое, государст<strong>в</strong>енно-централ<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анныйаппарат хлебозагото<strong>в</strong>ок, созданный через разгром <strong>и</strong>ныхформ хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельного дела (кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных,эсеро<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>х, частных <strong>и</strong> т. д.), беспрекосло<strong>в</strong>но <strong>в</strong>ыполняющ<strong>и</strong>й<strong>в</strong>олю с<strong>в</strong>оего <strong>в</strong>ерхо<strong>в</strong>ного руко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>теля.В конце концо<strong>в</strong>, Стал<strong>и</strong>н, <strong>и</strong>менно на осно<strong>в</strong>е с<strong>в</strong>оегопо<strong>в</strong>олжского экспер<strong>и</strong>мента, <strong>в</strong> п<strong>и</strong>сьме к Лен<strong>и</strong>ну <strong>в</strong> а<strong>в</strong>густе1918 г., пр<strong>и</strong>шел к <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>оду, что гла<strong>в</strong>ным прот<strong>и</strong><strong>в</strong>н<strong>и</strong>комэконом<strong>и</strong>ческой пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма был«спра<strong>в</strong>ный муж<strong>и</strong>к» — средн<strong>и</strong>й крестьян<strong>и</strong>н, который«нена<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>т <strong>в</strong>сей душой хлебную монопол<strong>и</strong>ю, т<strong>в</strong>ердые цены,рек<strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>, борьбу с мешочн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>ом» 14 .Все же последующ<strong>и</strong>е тр<strong>и</strong> года гражданской <strong>в</strong>ойны<strong>в</strong>ынуд<strong>и</strong>л<strong>и</strong> т<strong>в</strong>ердокаменных догмат<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> уступ<strong>и</strong>ть<strong>в</strong>оле пода<strong>в</strong>ляющего больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а населен<strong>и</strong>я страны —крестьянст<strong>в</strong>у, <strong>в</strong>едомому с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м<strong>и</strong> «спра<strong>в</strong>ным<strong>и</strong> муж<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>».Но<strong>в</strong>ая эконом<strong>и</strong>ческая пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка, объя<strong>в</strong>леннаякоммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю <strong>в</strong>ынужденным компром<strong>и</strong>ссом,подтяг<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем тыло<strong>в</strong> <strong>и</strong> резер<strong>в</strong>о<strong>в</strong>, <strong>в</strong>ернулась к рыночнымотношен<strong>и</strong>ям <strong>в</strong> городе <strong>и</strong> дере<strong>в</strong>не.Но опыт, подобный стал<strong>и</strong>нско-цар<strong>и</strong>цынскому —м<strong>и</strong>л<strong>и</strong>тар<strong>и</strong>стско-пол<strong>и</strong>цейскому упра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ю соц<strong>и</strong>альнойж<strong>и</strong>знью, глубоко прон<strong>и</strong>к <strong>в</strong> поры пра<strong>в</strong>ящей <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Соблазнскорого пр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong>я по любому по<strong>в</strong>оду, чрез<strong>в</strong>ычайных,часто кро<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ых мер, <strong>в</strong> конечном счете, пода<strong>в</strong>лял <strong>и</strong>ные более«медл<strong>и</strong>тельные <strong>и</strong> рут<strong>и</strong>нные» <strong>и</strong>нтеллектуально-толерантныеспособы решен<strong>и</strong>я соц<strong>и</strong>альных проблем. Троцк<strong>и</strong>й <strong>в</strong>б<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong> Стал<strong>и</strong>на подмет<strong>и</strong>л роко<strong>в</strong>ое <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>е опыта<strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма на пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong> эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>епр<strong>и</strong>ор<strong>и</strong>теты наследн<strong>и</strong>ка Лен<strong>и</strong>на: «Во <strong>в</strong>ремя гражданской<strong>в</strong>ойны он л<strong>и</strong>знул кро<strong>в</strong><strong>и</strong>. Черн<strong>и</strong>ла <strong>и</strong> печатная бумага казал<strong>и</strong>сь305


ему сл<strong>и</strong>шком н<strong>и</strong>чтожным<strong>и</strong> средст<strong>в</strong>ам<strong>и</strong> <strong>в</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческойборьбе» 15 . Тут сто<strong>и</strong>т л<strong>и</strong>шь замет<strong>и</strong>ть: а кто <strong>и</strong>з акт<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>сто<strong>в</strong>больше<strong>в</strong><strong>и</strong>зма, <strong>в</strong>ключая самого Троцкого, <strong>в</strong> гражданскую<strong>в</strong>ойну не от<strong>в</strong>едал кро<strong>в</strong><strong>и</strong>? Пра<strong>в</strong>да, последст<strong>в</strong><strong>и</strong>я такойдегустац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>л<strong>и</strong>яют на разных людей по-разному. Стал<strong>и</strong>ну —похоже, понра<strong>в</strong><strong>и</strong>лось, <strong>в</strong>последст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> он будетцеленапра<strong>в</strong>ленно подб<strong>и</strong>рать <strong>в</strong> с<strong>в</strong>ой аппарат коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>себе подобных люб<strong>и</strong>телей жесток<strong>и</strong>х мер, больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о <strong>и</strong>зкоторых стал<strong>и</strong> кро<strong>в</strong>охлебам<strong>и</strong>-професс<strong>и</strong>оналам<strong>и</strong> <strong>и</strong>менно <strong>в</strong>гражданскую <strong>в</strong>ойну, часто практ<strong>и</strong>куясь <strong>в</strong> <strong>в</strong>ымогательст<strong>в</strong>екрестьянского хлеба. Так закалялся аграрн<strong>и</strong>к Стал<strong>и</strong>н.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 Большая со<strong>в</strong>етская энц<strong>и</strong>клопед<strong>и</strong>я. М., 1949. Т. 1. С. 337.2 Стал<strong>и</strong>н И. В. Аграрный <strong>в</strong>опрос // Стал<strong>и</strong>н И. В. Соч. Т. 1.М., 1946. С. 214—229.3 Чаяно<strong>в</strong> А. В. Что такое аграрный <strong>в</strong>опрос? М., 1917.4 Кондратье<strong>в</strong> Н. Д. Аграрный <strong>в</strong>опрос: о земле <strong>и</strong> земельныхпорядках. М., 1917.5 Стал<strong>и</strong>н И. В. К аграрному <strong>в</strong>опросу // Указ. соч. С. 230—235.6 Стал<strong>и</strong>н И. В. Классо<strong>в</strong>ая борьба // Указ. соч. С. 2807 Платоно<strong>в</strong> А. П. Че<strong>в</strong>енгур. М., 1991. С. 314.8 Л<strong>и</strong>тошенко Л. Н. Соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я земл<strong>и</strong> <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>.Но<strong>в</strong>ос<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рск, 2001. С. 230.9 Иос<strong>и</strong>ф В<strong>и</strong>ссар<strong>и</strong>оно<strong>в</strong><strong>и</strong>ч Стал<strong>и</strong>н. Краткая б<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я. —М., 1947.10 Фейгельсон М. Борьба за хлеб <strong>в</strong> Цар<strong>и</strong>цыне // Проблемыэконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. 1940. № 1.11 Его же. Указ. соч. С. 151—153.12 Лен<strong>и</strong>н В. И. Удержат л<strong>и</strong> больше<strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong> государст<strong>в</strong>енную<strong><strong>в</strong>ласть</strong>?/ Полное собран<strong>и</strong>е соч<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>й, 5-е <strong>и</strong>зд. Т. 34 С. 310.13 Фейгельсон М. Указ. соч. С. 15214 Стал<strong>и</strong>н И. В. П<strong>и</strong>сьмо В. И. Лен<strong>и</strong>ну 4 а<strong>в</strong>густа 1918 г.// Указ. соч. Т. 4. М., 1949. С. 91.15 Троцк<strong>и</strong>й Л. Стал<strong>и</strong>н. Т. 2. М., 1996. C. 226.306


307В. Н. П<strong>и</strong>скунУКРАИНСКИЕ КУЛЬТУРНЫЕ ТРАДИЦИИВ КРЕСТЬЯНСКОМ БЫТУ РОССИИ:ИСТОРИЧЕСКИЙ РАКУРСВопрос о <strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>ях росс<strong>и</strong>йскогокрестьянст<strong>в</strong>а, как осно<strong>в</strong>ного соц<strong>и</strong>ального сообщест<strong>в</strong>а, <strong>и</strong><strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> ХХ <strong>в</strong>. я<strong>в</strong>ляется кард<strong>и</strong>нальным<strong>в</strong>опросом росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>, что особенно <strong>в</strong>ажно, онтакже я<strong>в</strong>ляется гла<strong>в</strong>ным <strong>в</strong> пон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong><strong>и</strong> модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онныхпроцессо<strong>в</strong>, осущест<strong>в</strong>ляемых <strong>в</strong> эконом<strong>и</strong>ке.Росс<strong>и</strong>йская <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческая наука за последн<strong>и</strong>ед<strong>в</strong>адцать лет накоп<strong>и</strong>ла знач<strong>и</strong>тельный опыт <strong>в</strong> <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong><strong>и</strong> этого<strong>в</strong>опроса как <strong>в</strong> концептуальном плане, так <strong>и</strong><strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>едческом. Работы <strong>в</strong>едущ<strong>и</strong>х росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>зарубежных <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, зан<strong>и</strong>мающ<strong>и</strong>хся <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>емкрестьянского <strong>в</strong>опроса <strong>и</strong> аграрных отношен<strong>и</strong>й (ТеодораШан<strong>и</strong>на, В<strong>и</strong>ктора Дан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>а, Влад<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ра Булдако<strong>в</strong>а <strong>и</strong>друг<strong>и</strong>х), залож<strong>и</strong>л<strong>и</strong> осно<strong>в</strong>ы но<strong>в</strong>ых подходо<strong>в</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>й крестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Несмотря напроделанную работу, ос<strong>в</strong>ещен<strong>и</strong>е некоторых проблемостается «за кадром» <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ательск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>.На мой <strong>в</strong>згляд, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ю росс<strong>и</strong>йского крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>ХХ <strong>в</strong>. нельзя рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ать, не уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ая гомогенност<strong>и</strong>гран<strong>и</strong>цы распространен<strong>и</strong>я «русскост<strong>и</strong>» крестьян<strong>и</strong>на, техм<strong>и</strong>грац<strong>и</strong>онных процессо<strong>в</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я гран<strong>и</strong>ц государст<strong>в</strong>а, <strong>в</strong>пределы которого <strong>в</strong>олей <strong>и</strong>л<strong>и</strong> не<strong>в</strong>олей попадал<strong>и</strong>, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле,<strong>и</strong> крестьяне с <strong>и</strong>ным культурным т<strong>и</strong>пом хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я.Как <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естно, одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з мощных соста<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>хросс<strong>и</strong>йско-крестьянского сообщест<strong>в</strong>а я<strong>в</strong>ляются укра<strong>и</strong>нцы.Н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>е процессы, про<strong>и</strong>сходящ<strong>и</strong>е <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> ХХ <strong>в</strong>., нельзясебе предста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть без участ<strong>и</strong>я укра<strong>и</strong>нского крестьян<strong>и</strong>на <strong>и</strong> егокультурных <strong>в</strong>за<strong>и</strong>мос<strong>в</strong>язей на погран<strong>и</strong>чье поселен<strong>и</strong>й <strong>и</strong> <strong>в</strong>этн<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> целостных зонах прож<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. Так<strong>и</strong>м<strong>и</strong> зонам<strong>и</strong>«культурной экспанс<strong>и</strong><strong>и</strong>» на<strong>и</strong>более ярко проя<strong>в</strong>ляющейся <strong>в</strong>


способах хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я я<strong>в</strong>ляются: Белгородская,Воронежская, Курская губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>, Дальн<strong>и</strong>й Восток, С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рь,Среднее <strong>и</strong> Н<strong>и</strong>жнее По<strong>в</strong>олжье, Ста<strong>в</strong>рополье <strong>и</strong> Кубань.Истор<strong>и</strong>к<strong>и</strong> отмечают несколько м<strong>и</strong>грац<strong>и</strong>онных <strong>в</strong>олн <strong>и</strong>зУкра<strong>и</strong>ны <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong>ю 1 . Интенс<strong>и</strong><strong>в</strong>ность переселен<strong>и</strong>йус<strong>и</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ается после реформы 1861 г. Напр<strong>и</strong>мер, пер<strong>в</strong>ыепереселенцы <strong>в</strong> Пр<strong>и</strong>морье пр<strong>и</strong>был<strong>и</strong> летом 1886 г. Только <strong>в</strong>нынешнем Спасском районе он<strong>и</strong> <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ел<strong>и</strong> 21 село (<strong>в</strong>частност<strong>и</strong>, Спасское, Гай<strong>в</strong>орон, Дубо<strong>в</strong>ське, Красыл<strong>и</strong><strong>в</strong>ка <strong>и</strong>др.) 2 . По данным пер<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>серосс<strong>и</strong>йской переп<strong>и</strong>с<strong>и</strong> населен<strong>и</strong>яза пределам<strong>и</strong> де<strong>в</strong>ят<strong>и</strong> укра<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х губерн<strong>и</strong>й прож<strong>и</strong><strong>в</strong>ало 5 375тысяч укра<strong>и</strong>нце<strong>в</strong>. 1305 тыс. укра<strong>и</strong>нце<strong>в</strong> насч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>алось наКа<strong>в</strong>казе, на Кубан<strong>и</strong> — 909 тыс., <strong>в</strong> Ста<strong>в</strong>рополье — 320 тыс., <strong>в</strong>С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>р<strong>и</strong> <strong>и</strong> на Дальнем Востоке — 223 тыс., <strong>в</strong> Н<strong>и</strong>жнемПо<strong>в</strong>олжье — 400 тыс., <strong>в</strong> Южном Пр<strong>и</strong>уралье — 46, 5 тыс. 3Столып<strong>и</strong>нская аграрная реформа стала толчком не тольком<strong>и</strong>грац<strong>и</strong>онного потока <strong>и</strong>з Укра<strong>и</strong>ны <strong>в</strong> аз<strong>и</strong>атскую частьРосс<strong>и</strong><strong>и</strong>, но <strong>и</strong> <strong>и</strong>змен<strong>и</strong>ла само отношен<strong>и</strong>е крестьян<strong>и</strong>на к землекак частной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> <strong>и</strong> осно<strong>в</strong>е с<strong>в</strong>ободы л<strong>и</strong>чност<strong>и</strong>.Государст<strong>в</strong>о, <strong>в</strong>ыступ<strong>и</strong><strong>в</strong>шее <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>атором переселен<strong>и</strong>я, не<strong>в</strong>сегда пр<strong>и</strong>держ<strong>и</strong><strong>в</strong>алось обещанных льгот <strong>и</strong> деклар<strong>и</strong>руемойматер<strong>и</strong>альной поддержк<strong>и</strong>. В последст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>одре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> 1917 г. крестьян<strong>и</strong>н станет осно<strong>в</strong>нымдейст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>м л<strong>и</strong>цом <strong>в</strong>сех ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онных потрясен<strong>и</strong>й <strong>и</strong>неотъемлемой соста<strong>в</strong>ляющей укра<strong>и</strong>нского нац<strong>и</strong>ональноос<strong>в</strong>обод<strong>и</strong>тельногод<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>.Изучая предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я об этн<strong>и</strong>ческой ном<strong>и</strong>нац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>этн<strong>и</strong>чност<strong>и</strong>, А. С. Мыльн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> подчерк<strong>и</strong><strong>в</strong>ал, что сущностьэтн<strong>и</strong>чност<strong>и</strong> я<strong>в</strong>ляется «концентр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анным <strong>в</strong>ыражен<strong>и</strong>емэтн<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анност<strong>и</strong> публ<strong>и</strong>чной <strong>и</strong> частной чело<strong>в</strong>еческойдеятельност<strong>и</strong> постольку, поскольку эт<strong>и</strong> функц<strong>и</strong><strong>и</strong> обладаюткачест<strong>в</strong>ом <strong>в</strong>ключенност<strong>и</strong> <strong>в</strong> определенный этнокультурныйконтекст… мн<strong>и</strong>мая «неуло<strong>в</strong><strong>и</strong>мость» этн<strong>и</strong>чност<strong>и</strong>,отражающаяся <strong>в</strong> сфере этн<strong>и</strong>ческой пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong><strong>и</strong>, реал<strong>и</strong>зуется<strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>де обусло<strong>в</strong>ленных объемом знан<strong>и</strong>й эпох<strong>и</strong>, а потому неостающ<strong>и</strong>хся не<strong>и</strong>зменным<strong>и</strong>, предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й о спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кематер<strong>и</strong>альных <strong>и</strong> духо<strong>в</strong>ных форм культуры данного этноса,308


отл<strong>и</strong>чающ<strong>и</strong>х его от друг<strong>и</strong>х, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong>бл<strong>и</strong>зкородст<strong>в</strong>енных этносо<strong>в</strong>» 4 . Этнознако<strong>в</strong>ые средст<strong>в</strong>акультуры разл<strong>и</strong>чны, но язык культуры — это <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>уюочередь <strong>в</strong>ыражен<strong>и</strong>е содержан<strong>и</strong>я как на сознательном так <strong>и</strong>подсознательном уро<strong>в</strong>нях.Самосохранен<strong>и</strong>е укра<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х культурных трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й <strong>в</strong>крестьянском быту Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>сецело за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>т от <strong>в</strong>ременнойудаленност<strong>и</strong> сообщест<strong>в</strong>а от матер<strong>и</strong>нской культуры,кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>енной предста<strong>в</strong>ленност<strong>и</strong> ее нос<strong>и</strong>телей <strong>и</strong><strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>я с <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю по л<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>и</strong> сохранен<strong>и</strong>е(самосохранен<strong>и</strong>е) — зат<strong>и</strong>ран<strong>и</strong>е <strong>и</strong>л<strong>и</strong> л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong>я<strong>в</strong>озможностей для удо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>орен<strong>и</strong>я культурных запросо<strong>в</strong>(прежде <strong>в</strong>сего через с<strong>и</strong>стему образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> общен<strong>и</strong>я).Власть <strong>в</strong>сегда рассч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ала на поддержку ее пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> состороны переселенце<strong>в</strong>, <strong>и</strong>бо <strong>в</strong>торгаясь <strong>в</strong> пределыж<strong>и</strong>знедеятельност<strong>и</strong> друг<strong>и</strong>х народо<strong>в</strong>, укра<strong>и</strong>нцы-переселенцыстано<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь с<strong>в</strong>оеобразным<strong>и</strong> «агентам<strong>и</strong>» <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. С другойстороны, <strong>в</strong> процессе ж<strong>и</strong>знедеятельност<strong>и</strong> <strong>и</strong> смены поколен<strong>и</strong>йон<strong>и</strong> постепенно утрач<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> нац<strong>и</strong>ональную <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чность <strong>и</strong>оказы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь на культурном порубежье.Одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з пр<strong>и</strong>меро<strong>в</strong> л<strong>и</strong>чностной оценк<strong>и</strong> способаж<strong>и</strong>знедеятельност<strong>и</strong> <strong>и</strong> само<strong>и</strong>дент<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> ж<strong>и</strong>телей я<strong>в</strong>ляется,напр<strong>и</strong>мер, «Родосло<strong>в</strong>ная зап<strong>и</strong>сь о ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> рода Обабко наКубан<strong>и</strong>», соста<strong>в</strong>ленная А. П. Обабко. «Осно<strong>в</strong>ой хозяйст<strong>в</strong>аказака я<strong>в</strong>лялась земля, которой наделялся каждый членсемь<strong>и</strong> мужского пола. По урочному положен<strong>и</strong>ю для стан<strong>и</strong>цТаманского полуостро<strong>в</strong>а надел определялся <strong>в</strong> 16 десят<strong>и</strong>н наказака. Отсюда <strong>и</strong> <strong>в</strong>ытекало занят<strong>и</strong>е хлебопашест<strong>в</strong>ом. Бы<strong>в</strong>шаяКубанская область <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кла по соображен<strong>и</strong>ям <strong>в</strong>оенногопорядка, когда поя<strong>в</strong><strong>и</strong>лась необход<strong>и</strong>мость создать оплот пореке Кубан<strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong> горск<strong>и</strong>х племен. Это случ<strong>и</strong>лось <strong>в</strong> 1792 г.Сорока «куріням<strong>и</strong>» по образу «Запорожской Січі»рассел<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь черноморцы по обш<strong>и</strong>рным степям Кубан<strong>и</strong> <strong>и</strong>стал<strong>и</strong> назы<strong>в</strong>аться Черноморск<strong>и</strong>м <strong>в</strong>ойском… пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>омРосс<strong>и</strong><strong>и</strong> предпр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>малось несколько переселен<strong>и</strong>й на Кубаньж<strong>и</strong>телей укра<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х областей, родст<strong>в</strong>енных черноморцам понареч<strong>и</strong>ю. Последнее массо<strong>в</strong>ое переселен<strong>и</strong>е про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>ло <strong>в</strong>309


1848 г., когда <strong>и</strong> <strong>в</strong> ст. Ахтан<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>скую попало около 40семейст<strong>в</strong> <strong>и</strong>з Черн<strong>и</strong>го<strong>в</strong>ской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>. Это был<strong>и</strong>«государст<strong>в</strong>енные крестьяне», не закрепощенные упомещ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>. Сам<strong>и</strong> он<strong>и</strong> <strong>и</strong>мено<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> себя «гетьманск<strong>и</strong>м<strong>и</strong>казакам<strong>и</strong>» 5 . А<strong>в</strong>тор родосло<strong>в</strong>ной также подчерк<strong>и</strong><strong>в</strong>ает, что,несмотря на то, что переселенцы был<strong>и</strong> <strong>и</strong>з разных мест — <strong>и</strong>хобъед<strong>и</strong>нял<strong>и</strong> <strong>в</strong>ера <strong>и</strong> укра<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й язык.В росс<strong>и</strong>йской же <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong> казак<strong>и</strong> Кубан<strong>и</strong> <strong>и</strong>Ста<strong>в</strong>рополья <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>руются как особая этносоц<strong>и</strong>альнаягруппа со с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м нареч<strong>и</strong>ем. И даже <strong>в</strong> но<strong>в</strong>ейш<strong>и</strong>х<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ях подчерк<strong>и</strong><strong>в</strong>ается эта особенность. Хотянекоторые <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>к<strong>и</strong> объект<strong>и</strong><strong>в</strong>но пытаются показать как <strong>в</strong>процессе коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> шла острая борьба казачест<strong>в</strong>а за«с<strong>в</strong>ятые казачь<strong>и</strong> <strong>в</strong>ольност<strong>и</strong>» <strong>и</strong> сущность эт<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ольностей,предполага<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х особенност<strong>и</strong> собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> на землю,способ ж<strong>и</strong>знедеятельност<strong>и</strong>, самореал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю л<strong>и</strong>чност<strong>и</strong> <strong>и</strong>устойч<strong>и</strong><strong>в</strong>ость самоорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> сообщест<strong>в</strong>а 6 .Исследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong> сосредотач<strong>и</strong><strong>в</strong>ают <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е наразл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ях между укра<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>м <strong>и</strong> русск<strong>и</strong>м крестьян<strong>и</strong>ном. Еще<strong>в</strong> ХІХ <strong>в</strong>. Н<strong>и</strong>колай Костомаро<strong>в</strong> обобщ<strong>и</strong>л разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>я междуд<strong>в</strong>умя русск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> народностям<strong>и</strong>. Он, <strong>в</strong> частност<strong>и</strong>, п<strong>и</strong>сал:«можно заключ<strong>и</strong>ть, что племя южнорусское <strong>и</strong>мелоотл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>тельным с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м характером пере<strong>в</strong>ес л<strong>и</strong>чной с<strong>в</strong>ободы,<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>корусское — пере<strong>в</strong>ес общ<strong>и</strong>нност<strong>и</strong>» 7 . Д. М. Воласс, кпр<strong>и</strong>меру, акцент<strong>и</strong>рует <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е на комплексе соста<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>хразл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>й, сред<strong>и</strong> которых: «язык, одежда, трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>,народные песн<strong>и</strong>, посло<strong>в</strong><strong>и</strong>цы, фольклор, домашн<strong>и</strong>й быт,способ ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> <strong>и</strong> общест<strong>в</strong>енная орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я» 8 . Разделяя этуточку зрен<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>се же констат<strong>и</strong>рую, что укра<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>мпоселен<strong>и</strong>ям <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> характерны <strong>и</strong> так<strong>и</strong>е качест<strong>в</strong>а какне<strong>и</strong>зменное желан<strong>и</strong>е перенест<strong>и</strong> <strong>и</strong> сохран<strong>и</strong>ть местнуютопон<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ю (что с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>ует об остром чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>е<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческой памят<strong>и</strong> <strong>и</strong> нац<strong>и</strong>ональной <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong>). Такпоя<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я Черн<strong>и</strong>го<strong>в</strong>ка, Укра<strong>и</strong>нка, Н<strong>и</strong>кополь,Яросла<strong>в</strong>ка, Полта<strong>в</strong>ка <strong>и</strong> др. Напр<strong>и</strong>мер, село Полта<strong>в</strong>каН<strong>и</strong>колае<strong>в</strong>ской <strong>в</strong>олост<strong>и</strong>, осно<strong>в</strong>ано <strong>в</strong> 1895 г. переселенцам<strong>и</strong> <strong>и</strong>зПолта<strong>в</strong>ской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> Укра<strong>и</strong>ны, <strong>в</strong>ыходцам<strong>и</strong> <strong>и</strong>з с. Васют<strong>и</strong>но <strong>и</strong>310


Старое, что рядом с Верем<strong>и</strong>е<strong>в</strong>кой Золотоношского уезда.Характерной особенностью укра<strong>и</strong>нского культурногокомплекса я<strong>в</strong>ляется способ обустройст<strong>в</strong>а пр<strong>и</strong>родногопространст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>но<strong>в</strong>ь заселенной терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong><strong>и</strong> (как показы<strong>в</strong>аетсра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельный анал<strong>и</strong>з сельск<strong>и</strong>х поселен<strong>и</strong>й Канады <strong>и</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>) <strong>и</strong> способ <strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, <strong>и</strong> культура среды.Именно эт<strong>и</strong> черты также оказы<strong>в</strong>ают сущест<strong>в</strong>енную роль <strong>в</strong>о<strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>ях крестьян<strong>и</strong>на <strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Со<strong>в</strong>ременные<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong> фольклора С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>р<strong>и</strong> отмечают, сохран<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>есяособенност<strong>и</strong> быта укра<strong>и</strong>нце<strong>в</strong>. «И дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно, <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сехукра<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х селах Омщ<strong>и</strong>ны, <strong>в</strong> которых нам до<strong>в</strong>елосьпобы<strong>в</strong>ать, мы отмечал<strong>и</strong> для себя какой-то опт<strong>и</strong>м<strong>и</strong>змж<strong>и</strong>телей, ч<strong>и</strong>стые <strong>и</strong> нарядные хаты, ухоженные огороды,крас<strong>и</strong><strong>в</strong>ые села. Внутр<strong>и</strong> хаты — очень похож<strong>и</strong>й <strong>и</strong>нтерьер:<strong>в</strong>ыш<strong>и</strong>тые гладью на<strong>в</strong>олочк<strong>и</strong>, <strong>и</strong>коны с рушн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>…Ощущен<strong>и</strong>е, что мы <strong>в</strong> Укра<strong>и</strong>не. Го<strong>в</strong>орят местные ж<strong>и</strong>тел<strong>и</strong> поукра<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>,<strong>и</strong> точно так же по-укра<strong>и</strong>нск<strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong>уют.Пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мал<strong>и</strong> нас очень хорошо <strong>и</strong> радушно. Наутро мы пошл<strong>и</strong><strong>в</strong> клуб зап<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>ать песн<strong>и</strong> — <strong>и</strong> был<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>ятно уд<strong>и</strong><strong>в</strong>лены тем,насколько местным бабушкам (переселенкам с Полта<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>ны)удалось сохран<strong>и</strong>ть <strong>и</strong> язык, <strong>и</strong> песн<strong>и</strong>, <strong>и</strong> манеру <strong>и</strong>сполнен<strong>и</strong>я −<strong>и</strong>х пен<strong>и</strong>е было по-настоящему укра<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>м» 9 . Хотя, какотмечают <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong>, пр<strong>и</strong> отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> поддержк<strong>и</strong>раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я языка он пре<strong>в</strong>ращается <strong>в</strong> д<strong>и</strong>алект, а сама культурамарг<strong>и</strong>нал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>руется. Язык утрач<strong>и</strong><strong>в</strong>ает <strong>в</strong>ажнуюкоммун<strong>и</strong>кат<strong>и</strong><strong>в</strong>ную функц<strong>и</strong>ю 10 .Еще <strong>в</strong> 20-х — начале 30-х гг. ХХ <strong>в</strong>. укра<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>атель С. Таранушенко отмет<strong>и</strong>л <strong>в</strong>ажную сущностьконтекста <strong>и</strong> целостност<strong>и</strong> укра<strong>и</strong>нской культуры. Изучаясоц<strong>и</strong>альные <strong>и</strong> матер<strong>и</strong>альные предпосылк<strong>и</strong> монументальногостро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а, заселен<strong>и</strong>е терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong><strong>и</strong>, на которой потомсооружал<strong>и</strong>сь здан<strong>и</strong>я, характер леса, плотн<strong>и</strong>ческое <strong>и</strong>скусст<strong>в</strong>о— <strong>и</strong> даже сло<strong>в</strong>арь стро<strong>и</strong>тельных терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong>, <strong>и</strong>спользуемых <strong>в</strong>той <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ной местност<strong>и</strong> подчерк<strong>и</strong><strong>в</strong>ал, что спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>канародного <strong>и</strong>скусст<strong>в</strong>а д<strong>и</strong>ктует комплексность подхода к егопро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>ям 11 . Утрач<strong>и</strong><strong>в</strong>ая комплексность, культурапостепенно стано<strong>в</strong><strong>и</strong>тся беднее <strong>и</strong> теряет с<strong>в</strong>ою магнет<strong>и</strong>ческую311


с<strong>и</strong>лу. Нос<strong>и</strong>тел<strong>и</strong> же ее, <strong>в</strong>ыр<strong>в</strong>анные <strong>и</strong>з той <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>нойкультурной среды, денац<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>руясь, также утрач<strong>и</strong><strong>в</strong>аютхарактерные по<strong>в</strong>еденческ<strong>и</strong>е черты, стойкость пс<strong>и</strong>х<strong>и</strong>ческого<strong>и</strong> эмоц<strong>и</strong>онального само<strong>в</strong>ыражен<strong>и</strong>я, часто сохраняя <strong>и</strong>х <strong>в</strong>зачаточных формах.Подытож<strong>и</strong><strong>в</strong>ая <strong>и</strong>зложенное, констат<strong>и</strong>руем, чтопон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е <strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>я крестьян<strong>и</strong>на <strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>ХХ <strong>в</strong>. за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>т также <strong>и</strong> от осознан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> глубокого<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онных культурных особенностейсамого росс<strong>и</strong>йского крестьян<strong>и</strong>на, <strong>в</strong>ыя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е его л<strong>и</strong>чностной<strong>и</strong> гражданской ор<strong>и</strong>ентац<strong>и</strong><strong>и</strong>, нац<strong>и</strong>ональных особенностейсклады<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шейся <strong>в</strong> течен<strong>и</strong>е ХХ <strong>в</strong>. <strong>и</strong>ерарх<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> по <strong>в</strong>сей<strong>в</strong>ерт<strong>и</strong>кал<strong>и</strong>.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 В<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>ченко І. Українці <strong>в</strong> держа<strong>в</strong>ах кол<strong>и</strong>шнього СРСР:істор<strong>и</strong>ко-географічн<strong>и</strong>й нар<strong>и</strong>с. Ж<strong>и</strong>том<strong>и</strong>р, 1992. С. 11—16.2 См.: Луцак Л. Терн<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>й шлях української род<strong>и</strong>н<strong>и</strong> наДалекому Сході // Українська діаспора, 1993. Ч. 4. С. 37—38.3 Пер<strong>в</strong>ая <strong>в</strong>сеобщая переп<strong>и</strong>сь населен<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong>йской<strong>и</strong>мпер<strong>и</strong><strong>и</strong>. СПб, 1905. С. 4, 5, 6.4 Мыльн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> А. С. Карт<strong>и</strong>на сла<strong>в</strong>янского м<strong>и</strong>ра: <strong>в</strong>згляд <strong>и</strong>зВосточной Е<strong>в</strong>ропы. Предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я об этн<strong>и</strong>ческой ном<strong>и</strong>нац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>этн<strong>и</strong>чност<strong>и</strong> XVI — начала XVIII <strong>в</strong>ека. СПб., 1999. С. 310.5 Обабко А. П. Родосло<strong>в</strong>ная зап<strong>и</strong>сь о ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> рода Обабкона Кубан<strong>и</strong> // Кубань: проблемы культуры <strong>и</strong> <strong>и</strong>нформат<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. 2001.№ 2 (19). С. 42.6 Скор<strong>и</strong>к А. П. Казач<strong>и</strong>й Юг Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> 1930-е годы: гран<strong>и</strong><strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х судеб соц<strong>и</strong>альной общност<strong>и</strong>. Росто<strong>в</strong>-на-Дону, 2009.7 Костомаро<strong>в</strong> Н. И. Д<strong>в</strong>е русск<strong>и</strong>е народност<strong>и</strong>. К<strong>и</strong>е<strong>в</strong>-Харько<strong>в</strong>, 1991. С. 50.8 Wallass D. M., Sir. Russia on the Eve of War and Revolution.— N. Y., 1961. P. 195.Серб<strong>и</strong>на Н. Фольклорная экспед<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>я <strong>в</strong> С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рь:укра<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е песн<strong>и</strong> <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йской глуб<strong>и</strong>нке// http://infoporn.org.ua/2010/09/29/fol%27klornaya_ekspedycyya_v_sybyr%27_ukraynskye_pesny_v_rossyyiskoyi_glubynke.312


10 Се<strong>в</strong>ер’яно<strong>в</strong>а О. Про мо<strong>в</strong>н<strong>и</strong>й статус а<strong>в</strong>тохтонногоукраїнського населення н<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ого Над<strong>в</strong>олжя // Укранська діаспора.1995. Ч. 8. С. 40—44.11Таранушенко С. А. Науко<strong>в</strong>а спадщ<strong>и</strong>на. Харкі<strong>в</strong>ськ<strong>и</strong>йперіод і дослідження 1918—1932 рр. Монографічні <strong>в</strong><strong>и</strong>дання.Статті. Рецензії. Додатк<strong>и</strong>. Таранушенко зна<strong>в</strong>чі студії. Харкі<strong>в</strong>, 2009.С. 15.313


314Н. Л. Рогал<strong>и</strong>наКОЛЛЕКТИВИЗАЦИЯ — РЕШАЮЩИЙ ЭТАПВ РЕПРЕССИВНОМ РАСКРЕСТЬЯНИВАНИИИз<strong>в</strong>естны д<strong>в</strong>а т<strong>и</strong>па раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я: естест<strong>в</strong>енное,орган<strong>и</strong>чное <strong>и</strong> репресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ное, пр<strong>и</strong>нуд<strong>и</strong>тельное. Пер<strong>в</strong>ый т<strong>и</strong>ппредста<strong>в</strong>лен, <strong>в</strong>есьма рельефно, ходом столып<strong>и</strong>нскойаграрной реформы. Второй — стал<strong>и</strong>нскойколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ей.Ученые дружно к<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>руют коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>юкак народную трагед<strong>и</strong>ю, как ант<strong>и</strong>крестьянскую,прот<strong>и</strong><strong>в</strong>опра<strong>в</strong>ную пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ку, с<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>ая с ней какэконом<strong>и</strong>ческое, так <strong>и</strong> <strong>в</strong>неэконом<strong>и</strong>ческое пр<strong>и</strong>нужден<strong>и</strong>е 1 .Изучается «чрез<strong>в</strong>ычайщ<strong>и</strong>на» <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сех ее разнообразныхстад<strong>и</strong>ях <strong>и</strong> проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ях: от про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>ольных <strong>и</strong>зъят<strong>и</strong>й <strong>и</strong>конф<strong>и</strong>скац<strong>и</strong>й до раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> голодомора <strong>в</strong> ходенас<strong>и</strong>льст<strong>в</strong>енной коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, от пол<strong>и</strong>тотдельск<strong>и</strong>хмеропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й до заключ<strong>и</strong>тельного пр<strong>и</strong>нуд<strong>и</strong>тельногоконсенсуса 1935 г. между <strong>в</strong>сес<strong>и</strong>льным государст<strong>в</strong>ом <strong>и</strong>пасс<strong>и</strong><strong>в</strong>ным крестьянст<strong>в</strong>ом на поч<strong>в</strong>е юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>заф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анного пра<strong>в</strong>а на л<strong>и</strong>чное подсобное хозяйст<strong>в</strong>о.Раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е предстает как «узаконенное беззакон<strong>и</strong>е»,как обязательное усло<strong>в</strong><strong>и</strong>е <strong>в</strong>збадр<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я сплошнойколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>и</strong> постоянное устрашен<strong>и</strong>е какколхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, так <strong>и</strong> ед<strong>и</strong>нол<strong>и</strong>чн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> на протяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>сегодесят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>я «<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>кого перелома» 1929—1939 гг.Несомненно, <strong>в</strong>ерен <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ательск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>одИ. Зелен<strong>и</strong>на, сделанный на осно<strong>в</strong>е документо<strong>в</strong> о том, что«раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыселен<strong>и</strong>е крестьян» (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> угроза <strong>и</strong>хпр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong>я) я<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь осно<strong>в</strong>ным<strong>и</strong>, решающ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> факторам<strong>и</strong>«но<strong>в</strong>ого подъема» колхозного д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я» 2 . Факты го<strong>в</strong>орят отом, что раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е было пер<strong>в</strong><strong>и</strong>чным, аколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ыступала как про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одное от него, какосно<strong>в</strong>ной метод коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong>кулачест<strong>в</strong>а как класса я<strong>в</strong>лялась усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ем <strong>и</strong> поч<strong>в</strong>ой сплошнойколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Она опережала коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю,


ст<strong>и</strong>мул<strong>и</strong>руя ее эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> <strong>и</strong> пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>, <strong>в</strong>ыступаякак мотор «последнего предупрежден<strong>и</strong>я» <strong>и</strong> устрашен<strong>и</strong>яед<strong>и</strong>нол<strong>и</strong>чн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>. Раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е предстает как «узаконенноебеззакон<strong>и</strong>е», как непременное усло<strong>в</strong><strong>и</strong>е <strong>в</strong>збадр<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>подталк<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я сплошной коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>.Со<strong>в</strong>окупным результатом «голого раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я»,«раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я до н<strong>и</strong>тк<strong>и</strong>» было колоссальное разрушен<strong>и</strong>епро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тельных с<strong>и</strong>л, сплошное <strong>и</strong> на каждом шагу,нарушен<strong>и</strong>е «ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онной законност<strong>и</strong>». Бессмысленнаярастрата про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тельных с<strong>и</strong>л пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ела к колоссальномупаден<strong>и</strong>ю уро<strong>в</strong>ня хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, к катастроф<strong>и</strong>ческойнех<strong>в</strong>атке продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>и</strong> последующей голоднойкатастрофе. Раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>в</strong> тех <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ных масштабах шлоперманентно, то ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>аясь, то ослабе<strong>в</strong>ая, <strong>и</strong>мело глубок<strong>и</strong>е <strong>и</strong>дл<strong>и</strong>тельные соц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е, пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>демограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е последст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>де крестьянскогобеженст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> самол<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong> сотен тысяч крестьянск<strong>и</strong>ххозяйст<strong>в</strong>, <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оей со<strong>в</strong>окупност<strong>и</strong> даже пре<strong>в</strong>осход<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хч<strong>и</strong>сленность репресс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных крестьян <strong>и</strong> члено<strong>в</strong> <strong>и</strong>х семей.Исследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong> отмечают «крестьянск<strong>и</strong>й след» <strong>в</strong>голоде 1932—1933 гг., <strong>в</strong> с<strong>в</strong>язанном с н<strong>и</strong>м бродяжн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>е,беспр<strong>и</strong>зорност<strong>и</strong>, а также <strong>в</strong> обосно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> «Большоготеррора», <strong>в</strong> которой пр<strong>и</strong>ор<strong>и</strong>тетное место от<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лось«кулацкой операц<strong>и</strong><strong>и</strong>» с по<strong>и</strong>скам<strong>и</strong> осе<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х по<strong>в</strong>сюду«кулако<strong>в</strong>» 3 . Несомненно, раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ыступало какс<strong>и</strong>нон<strong>и</strong>м раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, что «операц<strong>и</strong>я по кулакам» (какона назы<strong>в</strong>алась <strong>в</strong> секретных документах ОГПУ) была«операц<strong>и</strong>ей по крестьянст<strong>в</strong>у», а «кулацкая ссылка», по сут<strong>и</strong>,я<strong>в</strong>лялась крестьянской ссылкой.Сначала кампан<strong>и</strong>я по раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю была<strong>в</strong>озложена на НКВД РСФСР, а с лета 1931 г. — на ОГПУ.Органы ОГПУ от<strong>в</strong>ечал<strong>и</strong> за орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю <strong>в</strong>ысылк<strong>и</strong>раскулаченных <strong>и</strong> за <strong>и</strong>х доста<strong>в</strong>ку <strong>в</strong> места расселен<strong>и</strong>я, Он<strong>и</strong>распределял<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> по наркоматам <strong>и</strong> <strong>в</strong>едомст<strong>в</strong>ам«спецпереселенце<strong>в</strong>» — рабо<strong>в</strong> Гулага. Постано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>еПол<strong>и</strong>тбюро ЦК ВКП (б) о спецпереселенцах, <strong>в</strong>ыселяемых позая<strong>в</strong>кам орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>й от 10 <strong>и</strong>юля 1931 г., поз<strong>в</strong>оляет суд<strong>и</strong>ть о315


характере <strong>и</strong> масштабах <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>х труда. Осно<strong>в</strong>ныемассы <strong>в</strong>ыселяемых <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь на трудоемк<strong>и</strong>хмалок<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных работах — лесопо<strong>в</strong>але, <strong>в</strong>горнорудной промышленност<strong>и</strong>, на промыслах <strong>и</strong> гораздореже — <strong>в</strong> сельском хозяйст<strong>в</strong>е. С 1931 г. спецпереселенцы<strong>и</strong>спользуются уже как ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерсальная рабочая с<strong>и</strong>ла.Полномочные предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong> ОГПУ по рег<strong>и</strong>онамразрабаты<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>е предложен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>удо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>орял<strong>и</strong> зая<strong>в</strong>к<strong>и</strong> от промышленност<strong>и</strong> <strong>и</strong> строек надеше<strong>в</strong>ую рабочую с<strong>и</strong>лу. Напр<strong>и</strong>мер, зая<strong>в</strong>к<strong>и</strong> Востокугля на 7тыс. был<strong>и</strong> удо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>орены част<strong>и</strong>чно за счет башк<strong>и</strong>рск<strong>и</strong>хспецпереселенце<strong>в</strong>, а также за счет <strong>в</strong>нутреннего <strong>в</strong>осточнос<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рского<strong>и</strong> западно-с<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рского спецпереселен<strong>и</strong>я позая<strong>в</strong>кам Уралугля было напра<strong>в</strong>лено 2 200 чел. <strong>и</strong>зН<strong>и</strong>жегородского края. Востоксталь запрос<strong>и</strong>л 18 200 семей <strong>и</strong>зМоско<strong>в</strong>ской област<strong>и</strong> для Кузнецкстроя, С<strong>и</strong>нарстроя,Магн<strong>и</strong>тостроя, Высокогорского, Бакальского,Горноблагодатского, Златоусто<strong>в</strong>ского рудоупра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й.Ц<strong>в</strong>етметзолото, Союзторф, Союзлеспром также предъя<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> зая<strong>в</strong>к<strong>и</strong>.Так, <strong>и</strong>з зап<strong>и</strong>ск<strong>и</strong> члена през<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ума ВСНХ СССРЮ. П. Ф<strong>и</strong>гантера зам. председателя СНК СССРА. А. Андрее<strong>в</strong>у (март 1931 г.) о перераспределен<strong>и</strong><strong>и</strong>спецпереселенце<strong>в</strong> по стройкам С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>р<strong>и</strong>, мы узнаем о просьбеС. Оржон<strong>и</strong>к<strong>и</strong>дзе напра<strong>в</strong><strong>и</strong>ть <strong>и</strong>з Кузнецкстроя 5 тыс.спецпереселенце<strong>в</strong> для Востокугля. «То <strong>и</strong> другое <strong>в</strong> С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>р<strong>и</strong>»,— подчерк<strong>и</strong><strong>в</strong>ает а<strong>в</strong>тор зап<strong>и</strong>ск<strong>и</strong>. «Ягода не <strong>в</strong>озражает, нужнот<strong>в</strong>ое соглас<strong>и</strong>е. Ты как?» 4 . Обследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я бытаспецпереселенце<strong>в</strong>, <strong>в</strong>ыселяемых по зая<strong>в</strong>кам орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>йотмечал<strong>и</strong> безобразное устройст<strong>в</strong>о семей переселенных,«плохое <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е на лесоразработках трудаспецпереселенце<strong>в</strong>». Отсутст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ала должная <strong>и</strong>нфраструктураспецпоселен<strong>и</strong>й — ж<strong>и</strong>лплощад<strong>и</strong>, п<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> мед<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>нскогообслуж<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я — о чем <strong>и</strong>нформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> начальн<strong>и</strong>кКузнецстроя С. Франкфурт <strong>и</strong> секретарь Кузнецкого райкомапарт<strong>и</strong><strong>и</strong> Р. Х<strong>и</strong>таро<strong>в</strong> <strong>в</strong> телеграмме на <strong>и</strong>мя председателяком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong><strong>и</strong> Пол<strong>и</strong>тбюро ЦК ВКП (б) А. Андрее<strong>в</strong>а 5 .316


Документы, помещенные <strong>в</strong> 3-м томе «Трагед<strong>и</strong><strong>и</strong>со<strong>в</strong>етской дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>» «Коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я <strong>и</strong> раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е»го<strong>в</strong>орят об особенно тяжелой обстано<strong>в</strong>ке для переселенце<strong>в</strong> <strong>в</strong>Западно-С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рском крае. Информац<strong>и</strong>я о <strong>в</strong>ыселен<strong>и</strong><strong>и</strong> кулако<strong>в</strong><strong>в</strong> се<strong>в</strong>ерные районы края (не позднее 5 <strong>и</strong>юня 1931 г.) глас<strong>и</strong>ла:«Начатая на осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> решен<strong>и</strong>я д<strong>и</strong>рект<strong>и</strong><strong>в</strong>ных органо<strong>в</strong> 10мая операц<strong>и</strong>я по <strong>в</strong>ыселен<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> необж<strong>и</strong>тые се<strong>в</strong>ерные районыкрая <strong>в</strong> целях <strong>и</strong>х сельскохозяйст<strong>в</strong>енного ос<strong>в</strong>оен<strong>и</strong>я 40 тыс.кулацк<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>ном закончена. Выселено <strong>и</strong>зрайоно<strong>в</strong> <strong>в</strong>сего 39 788 хозяйст<strong>в</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> 110 743 чел. «Ос<strong>в</strong>оен<strong>и</strong>ерайоно<strong>в</strong> <strong>в</strong>селен<strong>и</strong>я, про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о посе<strong>в</strong>о<strong>в</strong> <strong>в</strong> размерах,обеспеч<strong>и</strong><strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>х <strong>в</strong>сех переселенце<strong>в</strong> продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем,<strong>в</strong>озможно осенью 1932 г., до этого <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> необход<strong>и</strong>мообеспеч<strong>и</strong>ть переселенных м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мальным кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>омпродо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>я…» 6 . В другом документе, характер<strong>и</strong>зующемнадзор за ссылкой <strong>и</strong> переселен<strong>и</strong>ем, дат<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анном декабрем1931 г., отмечал<strong>и</strong>сь «катастроф<strong>и</strong>чность положен<strong>и</strong>я спродо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем», «<strong>в</strong>ысокая смертность стар<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong> детей» 7 .Только <strong>в</strong> сентябре-октябре 1931 г. было зарег<strong>и</strong>стр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ано 37тыс. побего<strong>в</strong>, пр<strong>и</strong>чем пог<strong>и</strong>бло от чет<strong>в</strong>ерт<strong>и</strong> до трет<strong>и</strong>депорт<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных крестьян. 3/4 спецпереселенце<strong>в</strong> работал<strong>и</strong> <strong>в</strong>промхозах, то есть крестьянск<strong>и</strong>й труд на<strong>и</strong>более умелых, небыл <strong>в</strong>остребо<strong>в</strong>ан. Процесс раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыселен<strong>и</strong>яраскулаченных семей растянулся на чет<strong>в</strong>ерть <strong>в</strong>ека <strong>и</strong> шелперманентно с 1929 по 1954 гг. Опыт крестьянск<strong>и</strong>хдепортац<strong>и</strong>й <strong>и</strong> спецпоселен<strong>и</strong>й пр<strong>и</strong>менялся <strong>и</strong> далее <strong>в</strong>карательной практ<strong>и</strong>ке <strong>и</strong> <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> пр<strong>и</strong>нуд<strong>и</strong>тельноготруда.Ущербное раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е обернулось массо<strong>в</strong>ойрурар<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ей, окрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем городо<strong>в</strong>. В годы пер<strong>в</strong>ойпят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong> <strong>и</strong>з дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>было 8 млн молодых людей,бежа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х от коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. К 1940 г. <strong>в</strong> города страныперемест<strong>и</strong>лось уже 20 млн чел. Марг<strong>и</strong>налы, унесенные<strong>в</strong>етром перемен, ж<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong> думал<strong>и</strong> по-общ<strong>и</strong>нному, <strong>и</strong>х трудо<strong>в</strong>аяэт<strong>и</strong>ка была н<strong>и</strong>зка. В результате слож<strong>и</strong>лось положен<strong>и</strong>е, окотором п<strong>и</strong>сал поэт: «Окра<strong>и</strong>на! Куда нас занесло. И города<strong>и</strong>з нас не получ<strong>и</strong>лось, <strong>и</strong> на<strong>в</strong>сегда утрачено село».317


Друг<strong>и</strong>м способом раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я я<strong>в</strong><strong>и</strong>лосьогосударст<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е колхозного труда <strong>и</strong> его результато<strong>в</strong>. Шлоперманентное «разбазар<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е» колхозных земель <strong>и</strong> <strong>и</strong>хнезаконное <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е, как государст<strong>в</strong>енным<strong>и</strong>орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, так <strong>и</strong> частным<strong>и</strong> л<strong>и</strong>цам<strong>и</strong>. Без <strong>в</strong>едома <strong>и</strong>соглас<strong>и</strong>я колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>ы укрупнял<strong>и</strong>сь <strong>и</strong>разукрупнял<strong>и</strong>сь: позднее эта практ<strong>и</strong>ка <strong>в</strong>ыльется <strong>в</strong> массо<strong>в</strong>ыйпере<strong>в</strong>од колхозо<strong>в</strong> <strong>в</strong> со<strong>в</strong>хозы. Пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>на — обезл<strong>и</strong>чка земл<strong>и</strong>.Колхозы, созданные <strong>в</strong>опрек<strong>и</strong> <strong>в</strong>оле крестьян, <strong>в</strong>ыступал<strong>и</strong> какс<strong>в</strong>оеобразные <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ого труда.Массо<strong>в</strong>ые документы заф<strong>и</strong>кс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> ключе<strong>в</strong>ыесло<strong>в</strong>а эпох<strong>и</strong>: «барщ<strong>и</strong>на — Соло<strong>в</strong>к<strong>и</strong> — бесхозяйст<strong>в</strong>енность».Крестьяне назы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю «<strong>в</strong>торым крепостнымпра<strong>в</strong>ом», по — с<strong>в</strong>оему раскры<strong>в</strong>ая аббре<strong>в</strong><strong>и</strong>атуру ВКП (б)»,<strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мая ее как механ<strong>и</strong>зм соц<strong>и</strong>альной <strong>и</strong> эконом<strong>и</strong>ческойэксплуатац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Ут<strong>в</strong>ерждалась модель эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> снеогран<strong>и</strong>ченным экстенс<strong>и</strong><strong>в</strong>ным ростом средст<strong>в</strong>про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> «про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о рад<strong>и</strong> про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а», стотальной моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ей <strong>в</strong> фонд накоплен<strong>и</strong>я огромныхтрудо<strong>в</strong>ых <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>родных ресурсо<strong>в</strong>. Этот полурабск<strong>и</strong>й трудколхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> мало отл<strong>и</strong>чался от рабского трудазаключенных. Через данную моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онную модельсо<strong>в</strong>етское общест<strong>в</strong>о доб<strong>и</strong>лось огран<strong>и</strong>ченных результато<strong>в</strong>.Осно<strong>в</strong>ным<strong>и</strong> <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong> доходо<strong>в</strong> колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> был<strong>и</strong>л<strong>и</strong>чные подсобные хозяйст<strong>в</strong>а, облага<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся огромнымналогом, а также <strong>в</strong>ынужденное <strong>и</strong> небезопасное пр<strong>и</strong>с<strong>в</strong>оен<strong>и</strong>еобщест<strong>в</strong>енных ресурсо<strong>в</strong>, кара<strong>в</strong>шееся тюремнымзаключен<strong>и</strong>ем. Пр<strong>и</strong>мерный уста<strong>в</strong> сельскохозяйст<strong>в</strong>еннойартел<strong>и</strong> 1935 г., определяя статус <strong>и</strong> размеры (от 0,4 до 1 га)л<strong>и</strong>чного подсобного хозяйст<strong>в</strong>а, гарант<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал его пр<strong>и</strong>усло<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>ыработк<strong>и</strong> колхозн<strong>и</strong>ком м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мума трудодней <strong>в</strong>общест<strong>в</strong>енном хозяйст<strong>в</strong>е. Л<strong>и</strong>чное подсобное хозяйст<strong>в</strong>о,зан<strong>и</strong>мая чуть более 6% колхозного сектора, «зажатое»<strong>в</strong>ысок<strong>и</strong>м<strong>и</strong> налогам<strong>и</strong>, про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ло с<strong>в</strong>ыше 70% молока, мясакож, 43% шерст<strong>и</strong>; «с<strong>в</strong>ерхтруд» на пр<strong>и</strong>усадебном участкеда<strong>в</strong>ал более поло<strong>в</strong><strong>и</strong>ны денежных доходо<strong>в</strong> колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>.318


Накануне большой <strong>в</strong>ойны <strong>в</strong> рамках «упрочен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>со<strong>в</strong>ершенст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я колхозного строя» пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мается рядпостано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> упорядочен<strong>и</strong>я колхозногоземлепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я порядка план<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>япосе<strong>в</strong>ных площадей, перехода к но<strong>в</strong>ой с<strong>и</strong>стеме загото<strong>в</strong>ок.Майское 1939 г. постано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е ЦК ВКП (б) <strong>и</strong> СНК СССР «Омерах охраны общест<strong>в</strong>енных земель колхозо<strong>в</strong> отразбазар<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я» <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ало борьбу с незаконнымрасш<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>ем <strong>и</strong> расх<strong>и</strong>щен<strong>и</strong>ем общест<strong>в</strong>енных земельколхозо<strong>в</strong> <strong>в</strong> пользу л<strong>и</strong>чного хозяйст<strong>в</strong>а. Борьба с нарушен<strong>и</strong>емПр<strong>и</strong>мерного уста<strong>в</strong>а сельскохозяйст<strong>в</strong>енной артел<strong>и</strong>сопро<strong>в</strong>ождалась очередным обмером участко<strong>в</strong> колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong><strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>ем к уголо<strong>в</strong>ной от<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> по ст. 109 УКРСФСР. Расследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е по эт<strong>и</strong>м делам было пр<strong>и</strong>казанозаканч<strong>и</strong><strong>в</strong>ать <strong>в</strong> кратчайш<strong>и</strong>й срок, обеспеч<strong>и</strong><strong>в</strong>ая быстрейшеепрохожден<strong>и</strong>е <strong>и</strong>х <strong>в</strong> судах 8 .На самом деле л<strong>и</strong>шь у 10% колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> размерыпр<strong>и</strong>усадебного хозяйст<strong>в</strong>а пре<strong>в</strong>ышал<strong>и</strong> нормы уста<strong>в</strong>а (у 12%он<strong>и</strong> оказал<strong>и</strong>сь н<strong>и</strong>же). Постано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е должно было заста<strong>в</strong><strong>и</strong>тьлучше труд<strong>и</strong>ться <strong>в</strong> общест<strong>в</strong>енном хозяйст<strong>в</strong>е, а на делепр<strong>и</strong><strong>в</strong>ело к реальному сн<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ю уро<strong>в</strong>ня ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>.Устано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е обязательного м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мума <strong>в</strong>ыработк<strong>и</strong>трудодней <strong>в</strong> году (от 60 до 100) означало, что <strong>в</strong> случаенарушен<strong>и</strong>я, колхозн<strong>и</strong>к сч<strong>и</strong>тался <strong>в</strong>ыбы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з колхоза <strong>и</strong>потеря<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м пра<strong>в</strong>а колхозн<strong>и</strong>ка. Из ч<strong>и</strong>сла участн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>колхозного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а было <strong>и</strong>сключено 5 млнколхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, не проработа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х н<strong>и</strong> одного трудодня <strong>и</strong> 1,5млн чел., <strong>и</strong>ме<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х очень мало трудодней. По даннымэконом<strong>и</strong>ста М. И. Кубан<strong>и</strong>на 13,1% <strong>в</strong>зрослых учтенныхколхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> не участ<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ало <strong>в</strong> про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>е 9 . Отчужден<strong>и</strong>е отрезультато<strong>в</strong> труда <strong>в</strong> общест<strong>в</strong>енном про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>е,неудо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>оренность его оплатой <strong>в</strong>ыражалось <strong>в</strong> том,напр<strong>и</strong>мер, что накануне <strong>в</strong>ойны почт<strong>и</strong> чет<strong>в</strong>ерть колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>была «мн<strong>и</strong>мой», т. е. не <strong>в</strong>ыработала <strong>и</strong> 50 дней <strong>в</strong> году.Осно<strong>в</strong>ным<strong>и</strong> <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong> доходо<strong>в</strong> колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> был<strong>и</strong>л<strong>и</strong>чные подсобные хозяйст<strong>в</strong>а, облага<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся огромнымналогом, а также <strong>в</strong>ынужденное <strong>и</strong> небезопасное пр<strong>и</strong>с<strong>в</strong>оен<strong>и</strong>е319


общест<strong>в</strong>енных ресурсо<strong>в</strong>, кара<strong>в</strong>шееся тюремнымзаключен<strong>и</strong>ем. Л<strong>и</strong>чное подсобное хозяйст<strong>в</strong>о, зан<strong>и</strong>мая чутьболее 6% колхозного сектора, «зажатое» <strong>в</strong>ысок<strong>и</strong>м<strong>и</strong>налогам<strong>и</strong>, про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ло с<strong>в</strong>ыше 70% молока, мяса кож, 43%шерст<strong>и</strong>; «с<strong>в</strong>ерхтруд» на пр<strong>и</strong>усадебном участке да<strong>в</strong>ал болееполо<strong>в</strong><strong>и</strong>ны денежных доходо<strong>в</strong> колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>. Пр<strong>и</strong>усадебноехозяйст<strong>в</strong>о колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> объект<strong>и</strong><strong>в</strong>но прот<strong>и</strong><strong>в</strong>одейст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>алопроцессу раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я.Марто<strong>в</strong>ское (1940 г.) постано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е «Об <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ке загото<strong>в</strong>ок <strong>и</strong> закупок сельскохозяйст<strong>в</strong>енныхпродукто<strong>в</strong>» отменяло прежн<strong>и</strong>й порядок <strong>и</strong>сч<strong>и</strong>слен<strong>и</strong>яобязательных поста<strong>в</strong>ок государст<strong>в</strong>у сельскохозяйст<strong>в</strong>еннойпродукц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> с<strong>и</strong>стему контрактац<strong>и</strong><strong>и</strong> на осно<strong>в</strong>е плано<strong>в</strong>посе<strong>в</strong>о<strong>в</strong>. С целью «лучшего <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я земельныхугод<strong>и</strong>й» обязательные поста<strong>в</strong>к<strong>и</strong> стал<strong>и</strong> <strong>и</strong>сч<strong>и</strong>сляться с каждогогектара пашн<strong>и</strong>, закрепленной за колхозам<strong>и</strong>. На самом делегосударст<strong>в</strong>о стрем<strong>и</strong>лось м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>м<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать потер<strong>и</strong> для себя отбегст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>з дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, <strong>в</strong>озлагая от<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енность на оста<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся.Был осущест<strong>в</strong>лен <strong>и</strong> переход на погектарное <strong>и</strong>сч<strong>и</strong>слен<strong>и</strong>епоста<strong>в</strong>ок мяса, молока, шерст<strong>и</strong> <strong>и</strong> т. д. Эт<strong>и</strong>, по сут<strong>и</strong>ант<strong>и</strong>крестьянск<strong>и</strong>е меры, пред<strong>в</strong>арял<strong>и</strong>сь д<strong>в</strong>умяпостано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> СНК СССР <strong>и</strong> ЦК ВКП (б) «О запрещен<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>я колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong>з колхозо<strong>в</strong>» <strong>и</strong> «О непра<strong>в</strong><strong>и</strong>льномраспределен<strong>и</strong><strong>и</strong> доходо<strong>в</strong> <strong>в</strong> колхозах» (апрель 1938 г.) 10л<strong>и</strong>цемерно осужда<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м<strong>и</strong> очередные «перег<strong>и</strong>бы <strong>и</strong><strong>и</strong>з<strong>в</strong>ращен<strong>и</strong>я», а «отбой» <strong>в</strong> крупномасштабной кулацкойоперац<strong>и</strong><strong>и</strong> не означал <strong>и</strong>спра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я «ош<strong>и</strong>бок». Факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>про<strong>и</strong>зошел отказ от пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>по<strong>в</strong> «колхозного нэпа».Пр<strong>и</strong>усадебное хозяйст<strong>в</strong>о колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> объект<strong>и</strong><strong>в</strong>нопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>одейст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ало раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю, но отчужден<strong>и</strong>е отрезультато<strong>в</strong> труда <strong>в</strong> общест<strong>в</strong>енном про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>е,неудо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>оренность его оплатой <strong>в</strong>ыражалось <strong>в</strong> том,напр<strong>и</strong>мер, что накануне <strong>в</strong>ойны почт<strong>и</strong> чет<strong>в</strong>ерть колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>была «мн<strong>и</strong>мой», т. е. не <strong>в</strong>ыработала <strong>и</strong> 50 дней <strong>в</strong> году.Деморал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я земледельца, потере <strong>и</strong>нтереса к земле<strong>в</strong>ыступала как еще одна форма раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я,<strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>анная коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ей.320


Коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я я<strong>в</strong><strong>и</strong>лась с<strong>и</strong>стемной реформой. Онанос<strong>и</strong>ла не про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тельный характер, а <strong>в</strong>ыступала какметод перераспределен<strong>и</strong>я (ред<strong>и</strong>стр<strong>и</strong>буц<strong>и</strong><strong>и</strong>) того, что созданофакт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> бесплатным трудом колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>. Колхозныйколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зм сочетался с с<strong>и</strong>стемой пр<strong>и</strong>нуд<strong>и</strong>тельного трудане <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чного н<strong>и</strong> феодал<strong>и</strong>зму <strong>и</strong> не барщ<strong>и</strong>не <strong>в</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ду <strong>в</strong>ысокойсоц<strong>и</strong>альной моб<strong>и</strong>льност<strong>и</strong> населен<strong>и</strong>я, хотя элементыфеодального землепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> ней пр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>денаделен<strong>и</strong>я колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> пр<strong>и</strong>усадебным<strong>и</strong> участкам<strong>и</strong>.Соц<strong>и</strong>альная арха<strong>и</strong>ка <strong>и</strong> жесточайш<strong>и</strong>е формы<strong>в</strong>неэконом<strong>и</strong>ческого пр<strong>и</strong>нужден<strong>и</strong>я <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> разнообразноепроя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е. Достаточно переч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>ть по<strong>в</strong><strong>и</strong>нност<strong>и</strong>росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>: отработочные, денежные,дорожные, натуральные по<strong>в</strong><strong>и</strong>нност<strong>и</strong>, подп<strong>и</strong>ск<strong>и</strong> на займы <strong>и</strong>т. д. Отработочная по<strong>в</strong><strong>и</strong>нность, слож<strong>и</strong><strong>в</strong>шаяся к концу 1930-хгг. состояла <strong>в</strong> обязательном труде <strong>в</strong> общест<strong>в</strong>енном хозяйст<strong>в</strong>еартел<strong>и</strong>, на лесо- <strong>и</strong> торфоразработках, стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>е <strong>и</strong>ремонте дорог <strong>и</strong> т. д. Натурально-продукто<strong>в</strong>ые по<strong>в</strong><strong>и</strong>нност<strong>и</strong>,<strong>в</strong><strong>в</strong>еденные <strong>в</strong> начале 1930-х гг. <strong>в</strong> форме обязательныхпоста<strong>в</strong>ок государст<strong>в</strong>у отдельных, а <strong>в</strong> конце 1930-х гг. почт<strong>и</strong><strong>в</strong>сех осно<strong>в</strong>ных продукто<strong>в</strong>, про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>мых <strong>в</strong> л<strong>и</strong>чномпр<strong>и</strong>усадебном хозяйст<strong>в</strong>е, <strong>в</strong>се <strong>в</strong>ремя у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь <strong>и</strong> был<strong>и</strong>отменены л<strong>и</strong>шь <strong>в</strong> 1958 г. 11В сущност<strong>и</strong>, коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я я<strong>в</strong><strong>и</strong>лась продолжен<strong>и</strong>емкомандной эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> 1920-х гг., до<strong>в</strong>еденной до лог<strong>и</strong>ческогоконца. Дело <strong>в</strong> степен<strong>и</strong> последо<strong>в</strong>ательного огосударст<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ясельского хозяйст<strong>в</strong>а. Недаром, И. Стал<strong>и</strong>н <strong>в</strong><strong>и</strong>дел пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>нусра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельной легкост<strong>и</strong> <strong>и</strong> быстроты процесса раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>яколхозного д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> частной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>на землю 12 . Но<strong>в</strong>ое государст<strong>в</strong>енное крепостн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>осопро<strong>в</strong>ождалось ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong>ем арха<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> натурал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>отношен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> аграрной сфере <strong>в</strong>ообще <strong>и</strong> <strong>в</strong> област<strong>и</strong> земельныхотношен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> частност<strong>и</strong>. Со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>е колхозы я<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сьнесущей соц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческой конструкц<strong>и</strong>ей <strong>в</strong> с<strong>и</strong>стемегосударст<strong>в</strong>енного соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зма <strong>в</strong> СССР. В слож<strong>и</strong><strong>в</strong>шейся«ранго<strong>в</strong>ой сосло<strong>в</strong>но-корпорат<strong>и</strong><strong>в</strong>ной с<strong>и</strong>стеме», «<strong>и</strong>ерарх<strong>и</strong><strong>и</strong>соц<strong>и</strong>альных статусо<strong>в</strong>», колхозн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> (29 млн чело<strong>в</strong>ек <strong>в</strong> 1940321


г.) <strong>в</strong>месте с заключенным<strong>и</strong> (3,7 млн чело<strong>в</strong>ек <strong>в</strong> 1939 г.)относ<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь к самым н<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>м стратам, чей деше<strong>в</strong>ый труднещадно эксплуат<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ался государст<strong>в</strong>ом. В <strong>и</strong>тоге«соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческого укрупнен<strong>и</strong>я» крестьянст<strong>в</strong>о практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong><strong>в</strong>ыступает как побежденная <strong>и</strong> д<strong>и</strong>скр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анная группа,судьба которой цел<strong>и</strong>ком наход<strong>и</strong>тся <strong>в</strong> руках государст<strong>в</strong>а.Истор<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> эконом<strong>и</strong>сты расходятся <strong>в</strong> определен<strong>и</strong><strong>и</strong>степен<strong>и</strong> раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> <strong>и</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енноогосударст<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я колхозного труда <strong>и</strong> собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>.В. М. Кудро<strong>в</strong> п<strong>и</strong>шет, что колхозы постепенно терял<strong>и</strong> с<strong>в</strong>ой<strong>и</strong>сходно кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ный характер <strong>и</strong> пре<strong>в</strong>ращал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> обычныегосударст<strong>в</strong>енные предпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я 13 . Н. Н. Тепцо<strong>в</strong> определяетколхозы образца 1930-х гг. как с<strong>в</strong>оеобразные <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>бесплатного ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ого труда 14 . В. А. Бондаре<strong>в</strong> делает акцент наколхозной многоукладност<strong>и</strong>, <strong>в</strong>ключающей частный сектор,не коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анную часть <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>де подсобногохозяйст<strong>в</strong>а. Он п<strong>и</strong>шет о том, что объект<strong>и</strong><strong>в</strong>носформул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анная задача «раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я» так <strong>и</strong> небыла за<strong>в</strong>ершена н<strong>и</strong> <strong>в</strong> стал<strong>и</strong>нскую эпоху, н<strong>и</strong> позже 15 .В ходе колхозного стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а ут<strong>в</strong>ерд<strong>и</strong>лась модельэконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> с неогран<strong>и</strong>ченным экстенс<strong>и</strong><strong>в</strong>ным ростом средст<strong>в</strong>про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> «про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о рад<strong>и</strong> про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а» стотальной моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ей <strong>в</strong> фонд накоплен<strong>и</strong>я огромныхтрудо<strong>в</strong>ых <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>родных ресурсо<strong>в</strong>. Этот полурабск<strong>и</strong>й трудколхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> мало отл<strong>и</strong>чался от рабского трудазаключенных. Через данную моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онную модельсо<strong>в</strong>етское общест<strong>в</strong>о доб<strong>и</strong>лось огран<strong>и</strong>ченных результато<strong>в</strong>.Землепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е сч<strong>и</strong>талось бесплатным, однако реальнаяцена, заплаченная сельскохозяйст<strong>в</strong>енным<strong>и</strong> артелям<strong>и</strong> запользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е землей, была огромна, есл<strong>и</strong> учесть постоянный,чудо<strong>в</strong><strong>и</strong>щно неэк<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>алентный обмен с городом,промышленностью. Деморал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я земледельца, потеря<strong>и</strong>нтереса к земле <strong>в</strong>ыступала как еще одна формараскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>анная коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ей.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я322


1 См.: Дан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong> В. П., Ман<strong>и</strong>нг Р., В<strong>и</strong>ола Л. Редакторское<strong>в</strong><strong>в</strong>одное сло<strong>в</strong>о // Трагед<strong>и</strong>я со<strong>в</strong>етской дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. Коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я <strong>и</strong>раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е. Документы <strong>и</strong> матер<strong>и</strong>алы <strong>в</strong> 5 т. 1927—1939. Т. 1.М, 1999. С. 7; Росс<strong>и</strong>я <strong>в</strong> ХIХ—XХ <strong>в</strong><strong>в</strong>. глазам<strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>зарубежных <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>. М., 1996. С. 209, 212, 239; Ф<strong>и</strong>цпатр<strong>и</strong>к Ш.Стал<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е крестьяне. Соц<strong>и</strong>альная <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я со<strong>в</strong>етской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> 30-е годы: дере<strong>в</strong>ня. М., 2001; Мал<strong>и</strong>а М. Со<strong>в</strong>етская трагед<strong>и</strong>я. Истор<strong>и</strong>ясоц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зма <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. 1917—1991. .М., 2002; <strong>и</strong> др.2 Трагед<strong>и</strong>я со<strong>в</strong>етской дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. Т. 3. С. 12.3 Пол<strong>и</strong>тбюро <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>о: <strong>в</strong>ысылка, спецпоселен<strong>и</strong>е.1930—1940. М., Т. 1. 2005. С. 13; Осок<strong>и</strong>на Е. А. Золото для<strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Торгс<strong>и</strong>н. М., 2009., С.141—153; Беспр<strong>и</strong>зорностьна Урале <strong>в</strong> 1929—1941 гг. Сборн<strong>и</strong>к документо<strong>в</strong> <strong>и</strong> матер<strong>и</strong>ало<strong>в</strong>.Екатер<strong>и</strong>нбург. 2009. С. 317—318; Хле<strong>в</strong>нюк О. В. Хозя<strong>и</strong>н. Стал<strong>и</strong>н <strong>и</strong>ут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>е стал<strong>и</strong>нской д<strong>и</strong>ктатуры. М., 2010. С. 307—322.4 Трагед<strong>и</strong>я со<strong>в</strong>етской дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. Т. 3. Док. № 31.5 Там же. Док. № 21.6 Там же. Док. № 43.7 Там же. Док. № 88.8 СЗ СССР. 1939. № 34. Ст. 235, 236.9 Кубан<strong>и</strong>н М. И. О темпах роста про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> труда<strong>в</strong> сельском хозяйст<strong>в</strong>е СССР <strong>и</strong> кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х стран// Проблемы эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. 1940. № 2. С. 66.10 СЗ СССР. 1938. № 18. Ст. 115, 116.11 См.: Безн<strong>и</strong>н М. А., Д<strong>и</strong>мон<strong>и</strong> Т. М. По<strong>в</strong><strong>и</strong>нност<strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>хколхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>в</strong> 1930—1960-е годы // Отечест<strong>в</strong>енная <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я. 2002.№ 2. С. 96—111; Ф<strong>и</strong>цпатр<strong>и</strong>к Ш. Указ. соч. С. 120— 121.12 Стал<strong>и</strong>н И. В. Соч. Т. 12. С. 153.13 Кудро<strong>в</strong> В. М. Эконом<strong>и</strong>ка Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ом контексте.СПб, 2007. С. 259.14 Тепцо<strong>в</strong> Н. В дн<strong>и</strong> <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>кого перелома. Пра<strong>в</strong>да ораскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> секретных документах. М., 2002. С. 334.15 Бондаре<strong>в</strong> В. А. <strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я.Росто<strong>в</strong> н/Д, 2006. С. 37.323


324А. П. Скор<strong>и</strong>кКРИЗИСНЫЕ ЯВЛЕНИЯ В СЕЛЬСКОМ ХОЗЯЙСТВЕКУБАНИ И ДОНА КАК РЕЗУЛЬТАТ ДЕПОРТАЦИИНАСЕЛЕНИЯ «ЧЕРНОДОСОЧНЫХ» СТАНИЦ(1932—1934 гг.)Сплошная форс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анная коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я,осно<strong>в</strong>анная на соц<strong>и</strong>альной демагог<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> репресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ных мерах,сопро<strong>в</strong>ожда<strong>в</strong>шаяся неогран<strong>и</strong>ченным <strong>в</strong>ластным нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ем <strong>и</strong>про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>олом, устран<strong>и</strong>ла <strong>и</strong>з дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> на<strong>и</strong>более акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ных,<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных <strong>и</strong> предпр<strong>и</strong><strong>и</strong>мч<strong>и</strong><strong>в</strong>ых крестьян <strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>в</strong>ерглаостальных <strong>в</strong> состоян<strong>и</strong>е стресса <strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong>енной апат<strong>и</strong><strong>и</strong>.Созданные <strong>в</strong> кратчайш<strong>и</strong>е срок<strong>и</strong> коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>ные хозяйст<strong>в</strong>адолжны был<strong>и</strong> отда<strong>в</strong>ать государст<strong>в</strong>у преобладающую частьпро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>еденной продукц<strong>и</strong><strong>и</strong>, что н<strong>и</strong>ко<strong>и</strong>м образом неспособст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ало орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онно-хозяйст<strong>в</strong>енному укреплен<strong>и</strong>юколхозной с<strong>и</strong>стемы. В <strong>и</strong>тоге стал<strong>и</strong>нское «колхозноестро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о» пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ело к тяжелейшему кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>су аграрногопро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а, <strong>в</strong>ыраз<strong>и</strong><strong>в</strong>шемуся <strong>в</strong> сн<strong>и</strong>жен<strong>и</strong><strong>и</strong> урожайност<strong>и</strong>,сокращен<strong>и</strong><strong>и</strong> посе<strong>в</strong>ных площадей по отдельнымсельхозкультурам, резком уменьшен<strong>и</strong><strong>и</strong> ч<strong>и</strong>сленност<strong>и</strong> скота.Кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>сные я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я наблюдал<strong>и</strong>сь по <strong>в</strong>сей стране, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong>на Кубан<strong>и</strong> <strong>и</strong> Дону, где негат<strong>и</strong><strong>в</strong>ный <strong>и</strong>мпульс коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>был ус<strong>и</strong>лен ант<strong>и</strong>казачь<strong>и</strong>м<strong>и</strong> акц<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> парт<strong>и</strong>йно-со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>хфункц<strong>и</strong>онеро<strong>в</strong>.Коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я <strong>в</strong>озрод<strong>и</strong>ла ант<strong>и</strong>казачь<strong>и</strong> настроен<strong>и</strong>ясред<strong>и</strong> больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong> спро<strong>в</strong>оц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ала дл<strong>и</strong>нный ряднапра<strong>в</strong>ленных прот<strong>и</strong><strong>в</strong> казако<strong>в</strong> акц<strong>и</strong>й, сред<strong>и</strong> которых одной<strong>и</strong>з на<strong>и</strong>более масштабных <strong>и</strong> траг<strong>и</strong>чных стала депортац<strong>и</strong>янаселен<strong>и</strong>я «чернодосочных» стан<strong>и</strong>ц Кубан<strong>и</strong> <strong>и</strong> Дона <strong>в</strong> конце1932 г. Истор<strong>и</strong>я занесен<strong>и</strong>я ряда казачь<strong>и</strong>х стан<strong>и</strong>ц Се<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казского края (<strong>и</strong>менно <strong>в</strong> гран<strong>и</strong>цах данного краяобъед<strong>и</strong>нял<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> данное <strong>в</strong>ремя Кубань <strong>и</strong> Дон) на «чернуюдоску» <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыселен<strong>и</strong>я практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> <strong>в</strong>сех <strong>и</strong>л<strong>и</strong> мног<strong>и</strong>х <strong>и</strong>х ж<strong>и</strong>телей<strong>в</strong>пер<strong>в</strong>ые была <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ана Е. Н. Осколко<strong>в</strong>ым 1 , однако


последст<strong>в</strong><strong>и</strong>я этого больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стского деян<strong>и</strong>я остаются покаменее <strong>и</strong>зученным <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м сюжетом. В конце октября1932 г. И. В. Стал<strong>и</strong>н, раздраженный тем, что колхозы <strong>и</strong>ед<strong>и</strong>нол<strong>и</strong>чн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> Юга Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> медленно <strong>в</strong>ыполнял<strong>и</strong> за<strong>в</strong>ышенныепланы хлебозагото<strong>в</strong>ок, напра<strong>в</strong><strong>и</strong>л <strong>в</strong> край сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анную <strong>и</strong>з<strong>в</strong>ысш<strong>и</strong>х парт<strong>и</strong>йно-со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>х ч<strong>и</strong>но<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>ю <strong>в</strong>о гла<strong>в</strong>е сего <strong>в</strong>ерным соратн<strong>и</strong>ком Л. М. Кагано<strong>в</strong><strong>и</strong>чем. Ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>я <strong>и</strong>мелацелью <strong>в</strong>ыполн<strong>и</strong>ть хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельные планы, неостана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>аясь перед пр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong>ем самых жестк<strong>и</strong>х мер.В общем комплексе карательно-репресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ных мер,ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>я Кагано<strong>в</strong><strong>и</strong>ча пр<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>ла <strong>и</strong> такую, как занесен<strong>и</strong>е рядастан<strong>и</strong>ц Се<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казского края на «черную доску».Выражен<strong>и</strong>е «занест<strong>и</strong> на «черную доску» пер<strong>в</strong>оначальноозначало «публ<strong>и</strong>чно предать позору» (<strong>в</strong> то <strong>в</strong>ремя как занесен<strong>и</strong>ена «красную доску» предста<strong>в</strong>ляло собой метод поощрен<strong>и</strong>я,просла<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я передо<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong> про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а); это был методморального ст<strong>и</strong>мул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong> колхознойадм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страц<strong>и</strong><strong>и</strong>, нацеленный на то, чтобы путемобщест<strong>в</strong>енного пор<strong>и</strong>цан<strong>и</strong>я заста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть <strong>и</strong>х лучше работать <strong>и</strong><strong>в</strong>ыполнять разл<strong>и</strong>чные государст<strong>в</strong>енные задан<strong>и</strong>я.В л<strong>и</strong>тературе нередко можно <strong>в</strong>стрет<strong>и</strong>ть ут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>я,что с<strong>и</strong>стему «черных досок» <strong>в</strong><strong>в</strong>ел <strong>в</strong> обращен<strong>и</strong>е пер<strong>в</strong>ыйсекретарь Се<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казского крайкома ВКП (б)Б. П. Шеболдае<strong>в</strong> 2 . На самом деле это не так. Указаннаяпракт<strong>и</strong>ка быто<strong>в</strong>ала еще <strong>в</strong> досо<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>й пер<strong>и</strong>од, а затем получ<strong>и</strong>лараспространен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> 1920-х гг. В частност<strong>и</strong>, <strong>в</strong> рег<strong>и</strong>ональнойпрессе на Дону уже с начала 1920-х гг. нередко содержатсякратк<strong>и</strong>е сообщен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> более пространные заметк<strong>и</strong> о занесен<strong>и</strong><strong>и</strong>на «черную» доску тех <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ных учрежден<strong>и</strong>й <strong>и</strong> предпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й,не спра<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>хся со с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м<strong>и</strong> обязанностям<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> не<strong>в</strong>ыполняющ<strong>и</strong>х про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>енные планы (есл<strong>и</strong> же, наоборот,эт<strong>и</strong> учрежден<strong>и</strong>я <strong>и</strong> предпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я служ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> образцом <strong>в</strong> работе, то<strong>в</strong> прессе помещал<strong>и</strong>сь сообщен<strong>и</strong>я о занесен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>х на «красную»доску) 3 . С Шеболдае<strong>в</strong>ым же «черные доск<strong>и</strong>» с<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>ают, по<strong>в</strong>сей <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мост<strong>и</strong>, потому, что <strong>и</strong>менно тогда, когда он <strong>в</strong>озгла<strong>в</strong>лялкрае<strong>в</strong>ую парторган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю, данный метод моральногост<strong>и</strong>мул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я рабоч<strong>и</strong>х <strong>и</strong> колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> получ<strong>и</strong>л на<strong>и</strong>более325


печальную <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естность. 4 ноября 1932 г. Се<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казск<strong>и</strong>йкрайком ВКП (б) пр<strong>и</strong>нял постано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е, <strong>в</strong> которомпереч<strong>и</strong>слял<strong>и</strong>сь меры по ускорен<strong>и</strong>ю хлебозагото<strong>в</strong>ок. Одной <strong>и</strong>зн<strong>и</strong>х стало занесен<strong>и</strong>е на «черную доску» колхозо<strong>в</strong> <strong>и</strong> стан<strong>и</strong>ц за«я<strong>в</strong>ный сры<strong>в</strong> плано<strong>в</strong> по се<strong>в</strong>у <strong>и</strong> хлебозагото<strong>в</strong>кам» 4 . Но, с подач<strong>и</strong>ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong><strong>и</strong> Кагано<strong>в</strong><strong>и</strong>ча, смысл <strong>в</strong>ыражен<strong>и</strong>я «занест<strong>и</strong> на«черную доску» резко поменялся. Теперь «чернодосочные»стан<strong>и</strong>цы под<strong>в</strong>ергал<strong>и</strong>сь уже не просто позору, а <strong>в</strong>полнереальным репресс<strong>и</strong><strong>в</strong>но-карательным мерам, <strong>в</strong>ерш<strong>и</strong>нойкоторых я<strong>в</strong>лялась депортац<strong>и</strong>я <strong>и</strong>х ж<strong>и</strong>телей.В целом, на «черную доску» был<strong>и</strong> занесены 15 стан<strong>и</strong>ц:13 кубанск<strong>и</strong>х <strong>и</strong> 2 донск<strong>и</strong>е. В ходе депортац<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ысел<strong>и</strong>л<strong>и</strong> почт<strong>и</strong><strong>в</strong>се ж<strong>и</strong>телей стан<strong>и</strong>ц Полта<strong>в</strong>ской, Мед<strong>в</strong>едо<strong>в</strong>ской, Урупской.Всего, по подсчетам Осколко<strong>в</strong>а, депортац<strong>и</strong><strong>и</strong> под<strong>в</strong>ергл<strong>и</strong>сь более61,6 тыс. ж<strong>и</strong>телей «чернодосочных» стан<strong>и</strong>ц 5 .Тот факт, что <strong>в</strong> «чернодосочных» стан<strong>и</strong>цахпреобладало казачье населен<strong>и</strong>е, которое <strong>и</strong> под<strong>в</strong>ерглосьдепортац<strong>и</strong>ям, не был случаен. Осколко<strong>в</strong> обосно<strong>в</strong>анноуказы<strong>в</strong>ал, «что руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о парт<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> государст<strong>в</strong>астрем<strong>и</strong>лось пр<strong>и</strong>дать с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м нас<strong>и</strong>льст<strong>в</strong>енным акц<strong>и</strong>ям <strong>в</strong>Се<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казском крае ант<strong>и</strong>казач<strong>и</strong>й характер» 6 . О том, чтодепортац<strong>и</strong>я была напра<strong>в</strong>лена прот<strong>и</strong><strong>в</strong> казако<strong>в</strong>, зая<strong>в</strong><strong>и</strong>л самКагано<strong>в</strong><strong>и</strong>ч, который, естест<strong>в</strong>енно, л<strong>и</strong>шь <strong>в</strong>ыполнял указан<strong>и</strong>яСтал<strong>и</strong>на: «…надо, чтобы <strong>в</strong>се кубанск<strong>и</strong>е казак<strong>и</strong> знал<strong>и</strong>, как <strong>в</strong>21 г. терск<strong>и</strong>х казако<strong>в</strong> переселял<strong>и</strong>, которые сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сьСо<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Так <strong>и</strong> сейчас — мы не можем, чтобыкубанск<strong>и</strong>е земл<strong>и</strong>, земл<strong>и</strong> золотые, чтобы он<strong>и</strong> не засе<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь, азасорял<strong>и</strong>сь, чтобы на н<strong>и</strong>х пле<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>, чтобы с н<strong>и</strong>м<strong>и</strong> несч<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>сь… мы пересел<strong>и</strong>м <strong>в</strong>ас» 7 . Так<strong>и</strong>м образом, <strong>в</strong> 1932 г.Моск<strong>в</strong>а, <strong>в</strong>разрез с оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ально пр<strong>и</strong>знанной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>койклассо<strong>в</strong>о-д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анного отношен<strong>и</strong>я к казачест<strong>в</strong>у,пр<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>ла огульно-массо<strong>в</strong>ые репресс<strong>и</strong><strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong> казако<strong>в</strong>.Жестокость центрального парт<strong>и</strong>йно-со<strong>в</strong>етскогоруко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> кубанск<strong>и</strong>х казако<strong>в</strong> объясняласьстремлен<strong>и</strong>ем <strong>в</strong>о что бы то н<strong>и</strong> стало <strong>в</strong>ыполн<strong>и</strong>тьхлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельные планы <strong>и</strong> раз <strong>и</strong> на<strong>в</strong>сегда запугатьхлеборобо<strong>в</strong>, чтобы он<strong>и</strong> более не пытал<strong>и</strong>сь сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>ляться326


меропр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>ям стал<strong>и</strong>нского реж<strong>и</strong>ма; — рад<strong>и</strong> этого Стал<strong>и</strong>нпошел на оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дное попран<strong>и</strong>е классо<strong>в</strong>ых пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>по<strong>в</strong>больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стской <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong><strong>и</strong>. Хлебозагото<strong>в</strong>к<strong>и</strong> тогда, как<strong>и</strong>з<strong>в</strong>естно, <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>ном <strong>в</strong>ыполн<strong>и</strong>л<strong>и</strong>. Но как<strong>и</strong>е же <strong>и</strong>ст<strong>и</strong>нные<strong>и</strong>тог<strong>и</strong> крайне жестк<strong>и</strong>х дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>й стал<strong>и</strong>нского руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>аможно определ<strong>и</strong>ть для населен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> сельского хозяйст<strong>в</strong>аКубан<strong>и</strong> <strong>и</strong> Дона? Есл<strong>и</strong> го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть только о казачест<strong>в</strong>е, то здесь, <strong>в</strong>пер<strong>в</strong>ую очередь, стало заметно нарастан<strong>и</strong>е напряженност<strong>и</strong> <strong>в</strong>о<strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>ях казачь<strong>и</strong>х сообщест<strong>в</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>ластей; <strong>и</strong>, <strong>в</strong>о<strong>в</strong>торых,разраз<strong>и</strong>лся локальный кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>с аграрного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а<strong>в</strong> колхозах «чернодосочных» стан<strong>и</strong>ц.Казак<strong>и</strong>, естест<strong>в</strong>енно, <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>нял<strong>и</strong> депортац<strong>и</strong>юж<strong>и</strong>телей «чернодосочных» стан<strong>и</strong>ц как с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>оосущест<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я «расказач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я». Эта акц<strong>и</strong>я Моск<strong>в</strong>ын<strong>и</strong>ко<strong>и</strong>м образом не способст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ала налаж<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>юдобрососедск<strong>и</strong>х отношен<strong>и</strong>й между <strong>в</strong>ластям<strong>и</strong> на Юге Росс<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> казакам<strong>и</strong>: она пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ела только к нарастан<strong>и</strong>ю <strong>в</strong>за<strong>и</strong>многонедо<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>я <strong>и</strong> к росту протестных настроен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> массеказачест<strong>в</strong>а. Показателен следующ<strong>и</strong>й пр<strong>и</strong>мер,демонстр<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>й <strong>в</strong>сю глуб<strong>и</strong>ну недо<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>я, которое казак<strong>и</strong>после депортац<strong>и</strong><strong>и</strong> ж<strong>и</strong>телей «чернодосочных» стан<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>спыты<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> к за<strong>в</strong>ерен<strong>и</strong>ям <strong>в</strong>ластей о том, что он<strong>и</strong> строгопр<strong>и</strong>держ<strong>и</strong><strong>в</strong>аются классо<strong>в</strong>ого подхода <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong>казачест<strong>в</strong>а. Когда <strong>в</strong> мае 1934 г. <strong>в</strong> колхозе «Соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческоеземледел<strong>и</strong>е» Куще<strong>в</strong>ского района Азо<strong>в</strong>о-Черноморского краяпошл<strong>и</strong> разго<strong>в</strong>оры о <strong>в</strong>ыселен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>сех казако<strong>в</strong> на Се<strong>в</strong>ер,населен<strong>и</strong>е отреаг<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ало немедленно. Сотрудн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> ОГПУдоклады<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>, что «отдельные колхозн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>» на <strong>в</strong>олне слухо<strong>в</strong>о <strong>в</strong>ыселен<strong>и</strong><strong>и</strong> гото<strong>в</strong>ятся «к <strong>в</strong>ыезду <strong>и</strong>з стан<strong>и</strong>цы, распродают<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>о, загота<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ают сухар<strong>и</strong> <strong>и</strong> др. продукты на дорогу,<strong>в</strong>плоть до <strong>в</strong>ыкапы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я только что посаженногокартофеля» 8 .В соц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческом плане <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>еза<strong>в</strong>ышенных хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельных плано<strong>в</strong> стало одной <strong>и</strong>зосно<strong>в</strong>ных пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>н Вел<strong>и</strong>кого голода 1932—1933 гг. <strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>елок кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>су аграрного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а на Се<strong>в</strong>ерном Ка<strong>в</strong>казе.Пр<strong>и</strong>чем, <strong>в</strong> данном случае <strong>в</strong>ажно подчеркнуть негат<strong>и</strong><strong>в</strong>ные327


последст<strong>в</strong><strong>и</strong>я не только государст<strong>в</strong>енного грабежа колхозо<strong>в</strong> <strong>и</strong>ед<strong>и</strong>нол<strong>и</strong>чн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> (у которых <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> заб<strong>и</strong>рал<strong>и</strong> даже семенноезерно, чем ста<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong> под угрозу <strong>в</strong>есеннюю посе<strong>в</strong>нуюкампан<strong>и</strong>ю), но также <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыселен<strong>и</strong>е ж<strong>и</strong>телей «чернодосочных»стан<strong>и</strong>ц. Ведь <strong>в</strong> результате депортац<strong>и</strong>й Се<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казск<strong>и</strong>йкрай потерял м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мум несколько десятко<strong>в</strong> тысяч рабоч<strong>и</strong>хрук. Кроме того, мног<strong>и</strong>е сельск<strong>и</strong>е ж<strong>и</strong>тел<strong>и</strong> сам<strong>и</strong> бежал<strong>и</strong> <strong>и</strong>зс<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х сел, стан<strong>и</strong>ц, хуторо<strong>в</strong>, <strong>в</strong><strong>и</strong>дя, что коммун<strong>и</strong>сты рад<strong>и</strong><strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>я хлебозагото<strong>в</strong>ок не остана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>аются н<strong>и</strong> передкак<strong>и</strong>м<strong>и</strong> репресс<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>м глубоко пле<strong>в</strong>ать, что будет схлеборобам<strong>и</strong> после реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельныхплано<strong>в</strong>. Особенно знач<strong>и</strong>тельных масштабо<strong>в</strong> бегст<strong>в</strong>онаселен<strong>и</strong>я дост<strong>и</strong>гло на Кубан<strong>и</strong>, о чем го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>л на IIIобъед<strong>и</strong>ненном пленуме Се<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казского крайкома <strong>и</strong>крайКК ВКП (б) предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тель Т<strong>и</strong>маше<strong>в</strong>ского районаВолко<strong>в</strong>: «положен<strong>и</strong>е такое, что сейчас <strong>в</strong> ряде колхозо<strong>в</strong>людей нет. Люд<strong>и</strong> текут, бегут, расползаются» 9 .В <strong>и</strong>тоге уже <strong>в</strong> начале 1933 г. пер<strong>в</strong>ый секретарьСе<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казского крайкома ВКП (б) Шеболдае<strong>в</strong> пр<strong>и</strong>зна<strong>в</strong>ал,что <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>йся <strong>в</strong> крае недосе<strong>в</strong> оз<strong>и</strong>мых <strong>в</strong> размере 500 тыс. га«падает пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>енно на районы Кубан<strong>и</strong> <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>мыкающ<strong>и</strong>ек н<strong>и</strong>м» 10 , то есть те районы, которые пострадал<strong>и</strong> от депортац<strong>и</strong>йж<strong>и</strong>телей «чернодосочных» стан<strong>и</strong>ц. Даже к <strong>и</strong>сходу 1933 г. 16районо<strong>в</strong> Кубан<strong>и</strong> прос<strong>и</strong>л<strong>и</strong> крае<strong>в</strong>ое руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о для<strong>в</strong>озмещен<strong>и</strong>я убыл<strong>и</strong> депорт<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных казако<strong>в</strong> пр<strong>и</strong>слать неменее 32,7 тыс. чело<strong>в</strong>ек (за счет переселенце<strong>в</strong>), чтососта<strong>в</strong>ляло 7,5% от общего ч<strong>и</strong>сла трудоспособных ж<strong>и</strong>телейэт<strong>и</strong>х районо<strong>в</strong> 11 .В следующем году с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>я оста<strong>в</strong>алась крайнесложной. Начальн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> пол<strong>и</strong>тотдело<strong>в</strong> МТС, расположенных <strong>в</strong>тех районах, где наход<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь «чернодосочные» стан<strong>и</strong>цы,жало<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь, что <strong>и</strong>з-за <strong>в</strong>ыселен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>к деф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>т рабочейс<strong>и</strong>лы, <strong>и</strong> прос<strong>и</strong>л<strong>и</strong> крае<strong>в</strong>ое руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о <strong>и</strong>зыскать для н<strong>и</strong>х но<strong>в</strong>ыхработн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>. Так, начальн<strong>и</strong>к пол<strong>и</strong>тотдела Лен<strong>и</strong>нградской МТСЛапш<strong>и</strong>н сообщал крае<strong>в</strong>ому руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>у <strong>в</strong> <strong>и</strong>юне 1934 г., что наподч<strong>и</strong>ненной ему терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong><strong>и</strong>, где насч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>алось 16 колхозо<strong>в</strong>,«раньше было 30 000 населен<strong>и</strong>я, [а] сейчас <strong>и</strong>меется 19 000», <strong>и</strong>328


прос<strong>и</strong>л «дать мне помощь людск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> с<strong>и</strong>лам<strong>и</strong> <strong>и</strong>з Росто<strong>в</strong>а, <strong>в</strong>порядке шефст<strong>в</strong>а, хотя бы 500 чело<strong>в</strong>ек» 12 . Понятно, почему <strong>в</strong>колхозах Лен<strong>и</strong>нградской МТС наблюдалась такая резкаяубыль населен<strong>и</strong>я. Ведь стан<strong>и</strong>ца Лен<strong>и</strong>нградская — этобы<strong>в</strong>шая стан<strong>и</strong>ца Уманская, <strong>и</strong>з которой было <strong>в</strong>ыслано неменее 6 тыс. чело<strong>в</strong>ек, плюс к этому неустано<strong>в</strong>ленноекол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong> ед<strong>и</strong>нол<strong>и</strong>чн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, <strong>в</strong>ысланных <strong>и</strong>збл<strong>и</strong>злежащ<strong>и</strong>х к стан<strong>и</strong>це хуторо<strong>в</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> бежа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х оттуда(пом<strong>и</strong>мо Уманской, пере<strong>и</strong>мено<strong>в</strong>анной <strong>в</strong> Лен<strong>и</strong>нградскую,пере<strong>и</strong>мено<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю под<strong>в</strong>ергл<strong>и</strong>сь кубанск<strong>и</strong>е стан<strong>и</strong>цыПолта<strong>в</strong>ская <strong>и</strong> Урупская: пер<strong>в</strong>ая стала Красноармейской,<strong>в</strong>торая — Со<strong>в</strong>етской).Тогда же начальн<strong>и</strong>к пол<strong>и</strong>тотдела Отрадо-КубанскойМТС Саенко доклады<strong>в</strong>ал <strong>в</strong> крае<strong>в</strong>ой центр, что ему дляпрополк<strong>и</strong> не х<strong>в</strong>атает 1,8 тыс. чело<strong>в</strong>ек, а пр<strong>и</strong> этом на колхозах<strong>в</strong><strong>и</strong>села обязанность <strong>в</strong>ыдел<strong>и</strong>ть для местных со<strong>в</strong>хозо<strong>в</strong> 750чело<strong>в</strong>ек. Отмечая, что «пр<strong>и</strong> таком положен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>ыполн<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>сепра<strong>в</strong><strong>и</strong>ла агротехн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> по обработк<strong>и</strong> поч<strong>в</strong>ы, уборке, молотьбе, атакже кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>енно спра<strong>в</strong><strong>и</strong>ться со <strong>в</strong>сем<strong>и</strong>сельскохозяйст<strong>в</strong>енным<strong>и</strong> работам<strong>и</strong> будет чрез<strong>в</strong>ычайно трудно»,Саенко прос<strong>и</strong>л <strong>в</strong>ышестоящее руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о «за<strong>в</strong>езт<strong>и</strong> <strong>в</strong> колхозырайона деятельност<strong>и</strong> МТС трудоспособных колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> засчет переселенце<strong>в</strong> не менее 1 500 чело<strong>в</strong>ек» <strong>и</strong> ос<strong>в</strong>обод<strong>и</strong>тьколлект<strong>и</strong><strong>в</strong>ные хозяйст<strong>в</strong>а от обязанност<strong>и</strong> <strong>и</strong>зыскать для со<strong>в</strong>хозо<strong>в</strong>750 работн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> 13 .О негат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных последст<strong>в</strong><strong>и</strong>ях <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных Моск<strong>в</strong>ойант<strong>и</strong>казачь<strong>и</strong>х акц<strong>и</strong>й го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>л<strong>и</strong> даже <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> но<strong>в</strong>ообразо<strong>в</strong>анногоСе<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казского края, относ<strong>и</strong>тельно слабо пострада<strong>в</strong>шегоот борьбы с «кулацк<strong>и</strong>м саботажем хлебозагото<strong>в</strong>ок» (хотя кнему отошел ряд кубанск<strong>и</strong>х казачь<strong>и</strong>х стан<strong>и</strong>ц). Предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong>местного руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а рассуждал<strong>и</strong> на II пленуме крайкомаВКП (б) <strong>в</strong> <strong>и</strong>юне 1934 г.: «как <strong>в</strong> так<strong>и</strong>х казачь<strong>и</strong>х стан<strong>и</strong>цах, какНе<strong>в</strong><strong>и</strong>нка, утекает рабочая с<strong>и</strong>ла. Это началось с момента ломк<strong>и</strong>саботажа. Часть [казако<strong>в</strong>] <strong>в</strong>ыбыла, часть <strong>в</strong>ыслал<strong>и</strong>, частьразбежалась сама, <strong>и</strong> последнее <strong>в</strong>ремя накануне окончан<strong>и</strong>япрошлого года у нас начался отход последн<strong>и</strong>х остатко<strong>в</strong> <strong>и</strong>збы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х репресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ных хозяйст<strong>в</strong> на разные работы — на329


шерстомойку, на железную дорогу», на друг<strong>и</strong>е местныепредпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я, <strong>в</strong> со<strong>в</strong>хозы <strong>и</strong> т. д. В <strong>и</strong>тоге, констат<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, <strong>в</strong> колхозах Не<strong>в</strong><strong>и</strong>нномысского районакатастроф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> не х<strong>в</strong>атает рабоч<strong>и</strong>х рук, <strong>и</strong> «мы <strong>в</strong>ынужденыбудем пр<strong>и</strong>бегать к помощ<strong>и</strong> посторонней рабочей с<strong>и</strong>лы, пустьэто будут колхозн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, пусть это будут ед<strong>и</strong>нол<strong>и</strong>чн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, но мыобязаны убрать <strong>в</strong>есь хлеб до ед<strong>и</strong>ного зерна» 14 .Для устранен<strong>и</strong>я деф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>та рабочей с<strong>и</strong>лы,образо<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шейся после депортац<strong>и</strong>й ж<strong>и</strong>телей казачь<strong>и</strong>х«чернодосочных» стан<strong>и</strong>ц, крае<strong>в</strong>ое руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о Юга Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>попыталось орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ать переселен<strong>и</strong>е сюда колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> стерр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong><strong>и</strong> Ста<strong>в</strong>рополья <strong>и</strong> «се<strong>в</strong>ерных крестьянск<strong>и</strong>х районо<strong>в</strong>края» 15 . Но за счет <strong>в</strong>нутр<strong>и</strong>крае<strong>в</strong>ых ресурсо<strong>в</strong> покрыть убыльказачьего населен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> кратчайш<strong>и</strong>е срок<strong>и</strong>, то есть до <strong>в</strong>есеннейпосе<strong>в</strong>ной кампан<strong>и</strong><strong>и</strong> 1933 г., не предста<strong>в</strong>лялось <strong>в</strong>озможным.Поэтому было срочно орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ано переселен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> Се<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казск<strong>и</strong>й край демоб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анных красноармейце<strong>в</strong>, которыерасцен<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь как резер<strong>в</strong> для создан<strong>и</strong>я на<strong>и</strong>болеед<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных, сознательных <strong>и</strong> трудолюб<strong>и</strong><strong>в</strong>ых кадро<strong>в</strong>колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>.Надо сказать, что данная акц<strong>и</strong>я не я<strong>в</strong>ляласьсо<strong>в</strong>ершенно но<strong>в</strong>ой для Юга Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. Красноармейцы, часть<strong>и</strong>з которых была родом <strong>и</strong>з центральных <strong>и</strong> се<strong>в</strong>ерных рег<strong>и</strong>оно<strong>в</strong>РСФСР, расселял<strong>и</strong>сь на терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong><strong>и</strong> кубанского Черноморьяеще с 1931 г. 16 (опять-так<strong>и</strong> <strong>в</strong>озмещая убыль населен<strong>и</strong>я,образо<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шуюся здесь <strong>в</strong> результате депортац<strong>и</strong><strong>и</strong> с<strong>в</strong>ыше 9 тыс.«кулацк<strong>и</strong>х» хозяйст<strong>в</strong> <strong>в</strong> начале этого года). Так, уже <strong>в</strong> <strong>и</strong>юне1931 г. Соч<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й райком ВКП (б) рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>алхозяйст<strong>в</strong>енные <strong>в</strong>опросы, с<strong>в</strong>язанные с орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ей«красноармейской коммуны», а команд<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анный <strong>в</strong> район<strong>в</strong>оенный ком<strong>и</strong>ссар 5 ка<strong>в</strong>алер<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й д<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong><strong>и</strong> СКВО Амал<strong>и</strong>нконстат<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал неудо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>тельные темпы стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а(<strong>в</strong> частност<strong>и</strong>, он констат<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал, что, есл<strong>и</strong> стро<strong>и</strong>тельныеработы будут <strong>и</strong> далее продолжаться черепашь<strong>и</strong>м<strong>и</strong> темпам<strong>и</strong>,то к серед<strong>и</strong>не сентября заплан<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анные 200красноармейск<strong>и</strong>х «семейст<strong>в</strong>» не смогут <strong>в</strong>сел<strong>и</strong>ться) 17 . Вцелом, к <strong>в</strong>есне 1934 г., <strong>в</strong> пр<strong>и</strong>черноморск<strong>и</strong>х районах Кубан<strong>и</strong>330


(Анапском, Гелендж<strong>и</strong>кском, Но<strong>в</strong>оросс<strong>и</strong>йском, Соч<strong>и</strong>нском,Туапс<strong>и</strong>нском, Шапсугском), за счет красноармейце<strong>в</strong>переселенце<strong>в</strong>орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> 14 коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>ных хозяйст<strong>в</strong> 18 . Поданным стат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х органо<strong>в</strong> Краснодарского края, <strong>в</strong>красноармейск<strong>и</strong>х колхозах Черноморья к 1 ян<strong>в</strong>аря 1939 г.насч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>алось 428 семейст<strong>в</strong> 19 .Но масштабы переселен<strong>и</strong>я красноармейце<strong>в</strong> <strong>в</strong> колхозыЮга Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> 1933 г. был<strong>и</strong> намного знач<strong>и</strong>тельнее, чем <strong>в</strong>1931 г., <strong>и</strong> размеры помощ<strong>и</strong>, оказы<strong>в</strong>аемой переселенцамгосударст<strong>в</strong>ом <strong>и</strong> местным<strong>и</strong> органам<strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> — тоже 20 . Уже ксеред<strong>и</strong>не фе<strong>в</strong>раля 1933 г. пер<strong>в</strong>ые конт<strong>и</strong>нгентыкрасноармейце<strong>в</strong> (около 20 тыс.) пр<strong>и</strong>был<strong>и</strong> <strong>в</strong> «чернодосочные»стан<strong>и</strong>цы 21 , у<strong>в</strong><strong>и</strong>де<strong>в</strong> здесь тяжелейш<strong>и</strong>е последст<strong>в</strong><strong>и</strong>я «борьбы ссаботажем»: разрушенные дома, поля, заросш<strong>и</strong>е сорнякам<strong>и</strong>,<strong>и</strong>зломанный сельхоз<strong>и</strong>н<strong>в</strong>ентарь 22 .Пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>енно красноармейцы переселял<strong>и</strong>сь <strong>и</strong>зЛен<strong>и</strong>нградского, Белорусского, Моско<strong>в</strong>ского <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>хцентральных <strong>и</strong> се<strong>в</strong>еро-западных <strong>в</strong>оенных округо<strong>в</strong>, а также сУкра<strong>и</strong>ны (П. Кофано<strong>в</strong> <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оей кн<strong>и</strong>ге «Стансо<strong>в</strong>ет» п<strong>и</strong>сал, что<strong>в</strong> стан<strong>и</strong>цу Полта<strong>в</strong>скую пр<strong>и</strong>был<strong>и</strong> люд<strong>и</strong> «с дальнего се<strong>в</strong>ера, <strong>и</strong>зБелорусс<strong>и</strong><strong>и</strong>, Западной област<strong>и</strong>, с Урала, <strong>и</strong>з Горько<strong>в</strong>скогокрая <strong>и</strong> Казахстана, Башк<strong>и</strong>р<strong>и</strong><strong>и</strong>» 23 ). Небольш<strong>и</strong>е группыкрасноармейце<strong>в</strong> пр<strong>и</strong>был<strong>и</strong> <strong>в</strong> «чернодосочные» стан<strong>и</strong>цы <strong>и</strong>зЗака<strong>в</strong>казья <strong>и</strong> непосредст<strong>в</strong>енно <strong>и</strong>з Се<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казского<strong>в</strong>оенного округа.Больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о красноармейце<strong>в</strong> до службы работал<strong>и</strong> <strong>в</strong>аграрной сфере, что было немало<strong>в</strong>ажно для устройст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>х нано<strong>в</strong>ом месте ж<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> работы (нередко предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong><strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> стрем<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь сразу устано<strong>в</strong><strong>и</strong>ть, кто <strong>и</strong>з переселенце<strong>в</strong> <strong>и</strong>меетотношен<strong>и</strong>е к сельскому хозяйст<strong>в</strong>у, а кто — нет; <strong>в</strong>едь горожанечаще <strong>в</strong>сего уезжал<strong>и</strong> обратно, л<strong>и</strong>шь только у<strong>в</strong><strong>и</strong>де<strong>в</strong> «прелест<strong>и</strong>»разоренных больше<strong>в</strong><strong>и</strong>кам<strong>и</strong> кубанск<strong>и</strong>х стан<strong>и</strong>ц). Переселенцы,пра<strong>в</strong>да, <strong>в</strong> больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е с<strong>в</strong>оем не предста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>к<strong>и</strong>пр<strong>и</strong>родно-кл<strong>и</strong>мат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х усло<strong>в</strong><strong>и</strong>й Кубан<strong>и</strong> <strong>и</strong> особенностейсельхозпро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> данном рег<strong>и</strong>оне, поскольку я<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сьуроженцам<strong>и</strong> <strong>и</strong>ных областей <strong>и</strong> крае<strong>в</strong>. Поэтому, чтобыпереселенцы лучше предста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> себе, <strong>в</strong> как<strong>и</strong>х усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях <strong>и</strong>м331


пр<strong>и</strong>дется работать, на станц<strong>и</strong><strong>и</strong> Батайск орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>спец<strong>и</strong>альную сельскохозяйст<strong>в</strong>енную <strong>в</strong>ыста<strong>в</strong>ку, которуюпосет<strong>и</strong>л<strong>и</strong> до 80% гла<strong>в</strong> семей <strong>и</strong> до 30% члено<strong>в</strong> семейкрасноармейце<strong>в</strong> 24 (Батайск был <strong>в</strong>ыбран по той пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не, что оня<strong>в</strong>лялся пр<strong>и</strong>емно-распредел<strong>и</strong>тельным пунктом для эшелоно<strong>в</strong> спереселенцам<strong>и</strong>: <strong>в</strong>се он<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>бы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> сюда, <strong>и</strong> здесь жераспределял<strong>и</strong>сь по напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ям мест <strong>в</strong>селен<strong>и</strong>я).К 10 апреля 1934 г. <strong>в</strong> Азо<strong>в</strong>о-Черноморском крае,пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>енно на Кубан<strong>и</strong>, насч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>алось около 48,2 тыс.красноармейце<strong>в</strong>-переселенце<strong>в</strong> <strong>и</strong> члено<strong>в</strong> <strong>и</strong>х семей (еще <strong>в</strong>ян<strong>в</strong>аре 1934 г. Се<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казск<strong>и</strong>й край был реорган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ан:<strong>и</strong>з него <strong>в</strong>ыдел<strong>и</strong>л<strong>и</strong> Азо<strong>в</strong>о-Черноморск<strong>и</strong>й край, <strong>в</strong> гран<strong>и</strong>цахкоторого объед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь Дон <strong>и</strong> Кубань, а Ста<strong>в</strong>рополье, Терек<strong>и</strong> нац<strong>и</strong>ональные а<strong>в</strong>тоном<strong>и</strong><strong>и</strong> остал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> гран<strong>и</strong>цах с<strong>и</strong>льноуменьш<strong>и</strong><strong>в</strong>шегося Се<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казского края). Вно<strong>в</strong>ообразо<strong>в</strong>анный Се<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казск<strong>и</strong>й край отпра<strong>в</strong><strong>и</strong>лосьл<strong>и</strong>шь 572 красноармейца, поскольку депортац<strong>и</strong><strong>и</strong> населен<strong>и</strong>я<strong>и</strong>з «чернодосочных» стан<strong>и</strong>ц здесь не про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лось. Изкрасноармейце<strong>в</strong> <strong>в</strong> Азо<strong>в</strong>о-Черноморском крае былосформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ано 200 про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>енных бр<strong>и</strong>гад, которыерекомендо<strong>в</strong>алось не смеш<strong>и</strong><strong>в</strong>ать с бр<strong>и</strong>гадам<strong>и</strong> <strong>и</strong>з местныхж<strong>и</strong>телей. На 5 октября 1934 г. <strong>в</strong> Азо<strong>в</strong>о-Черноморском краенасч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>алось уже около 62,2 тыс. переселенце<strong>в</strong> 25 .Отчаст<strong>и</strong> переселен<strong>и</strong>е демоб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анныхкрасноармейце<strong>в</strong> <strong>в</strong> казачь<strong>и</strong> «чернодосочные» стан<strong>и</strong>цыспособст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ало ослаблен<strong>и</strong>ю деф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>та рабоч<strong>и</strong>х рук <strong>и</strong> оказалоопределенное поз<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ное <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>е на состоян<strong>и</strong>е колхозногопро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а Кубан<strong>и</strong>. Однако <strong>и</strong>з-за слабого снабжен<strong>и</strong>я,непр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычных пр<strong>и</strong>родно-кл<strong>и</strong>мат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х усло<strong>в</strong><strong>и</strong>й, по<strong>в</strong>лекш<strong>и</strong>хмассо<strong>в</strong>ую заболе<strong>в</strong>аемость переселенце<strong>в</strong> маляр<strong>и</strong>ей, а также <strong>и</strong>зза<strong>в</strong>раждебност<strong>и</strong> местного казачьего населен<strong>и</strong>я(<strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ня<strong>в</strong>шего демоб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анных красноармейце<strong>в</strong> какпособн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> стал<strong>и</strong>нского реж<strong>и</strong>ма <strong>и</strong> зах<strong>в</strong>атч<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>) знач<strong>и</strong>тельнаячасть красноармейце<strong>в</strong>, — пр<strong>и</strong>мерно 30% к осен<strong>и</strong> 1934 г. —<strong>в</strong>ернулась обратно на род<strong>и</strong>ну 26 . Полностью <strong>и</strong>спра<strong>в</strong><strong>и</strong>тьтяжелейш<strong>и</strong>е последст<strong>в</strong><strong>и</strong>я ант<strong>и</strong>казачь<strong>и</strong>х акц<strong>и</strong>й пер<strong>и</strong>ода борьбыс «кулацк<strong>и</strong>м саботажем» переселен<strong>и</strong>е демоб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анных332


красноармейце<strong>в</strong> оказалось неспособно. Пр<strong>и</strong>зна<strong>в</strong>ая этотс<strong>в</strong>ерш<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йся факт, Азо<strong>в</strong>о-Черноморск<strong>и</strong>й крайком ВКП (б)уже <strong>в</strong> апреле 1934 г. пр<strong>и</strong>нял решен<strong>и</strong>е о дополн<strong>и</strong>тельномрасселен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> крае еще 20 тыс. колхозных семей <strong>и</strong>з друг<strong>и</strong>хрег<strong>и</strong>оно<strong>в</strong> Со<strong>в</strong>етского Союза 27 .Итак, осущест<strong>в</strong>ленная стал<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>м реж<strong>и</strong>мом <strong>в</strong> конце1932 г. депортац<strong>и</strong>я ж<strong>и</strong>телей «чернодосочных» стан<strong>и</strong>ц,пр<strong>и</strong>ня<strong>в</strong>шая отчетл<strong>и</strong><strong>в</strong>о <strong>в</strong>ыраженный ант<strong>и</strong>казач<strong>и</strong>й характер,крайне негат<strong>и</strong><strong>в</strong>но отраз<strong>и</strong>лась на сельском хозяйст<strong>в</strong>е Кубан<strong>и</strong><strong>и</strong> Дона, ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong> <strong>и</strong> без того тяжелые последст<strong>в</strong><strong>и</strong>яколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Необосно<strong>в</strong>анные репресс<strong>и</strong><strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ж<strong>и</strong>телей «чернодосочных» стан<strong>и</strong>ц пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ел<strong>и</strong> к тяжелейш<strong>и</strong>мобщест<strong>в</strong>енно-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>мпоследст<strong>в</strong><strong>и</strong>ям, которые <strong>в</strong>ыраз<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> локальном кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>сеаграрного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а (прежде <strong>в</strong>сего, на Кубан<strong>и</strong>) <strong>и</strong>обострен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>за<strong>и</strong>много недо<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>я между знач<strong>и</strong>тельнойчастью южно-росс<strong>и</strong>йского казачест<strong>в</strong>а <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 См.: Осколко<strong>в</strong> Е. Н. Трагед<strong>и</strong>я «чернодосочных» стан<strong>и</strong>ц:документы <strong>и</strong> факты // Из<strong>в</strong>ест<strong>и</strong>я <strong>в</strong>узо<strong>в</strong>. Се<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казск<strong>и</strong>й рег<strong>и</strong>он.Общест<strong>в</strong>енные наук<strong>и</strong>. 1993. № 1—2. С. 3—23.2 К<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>цын С. А., Дул<strong>и</strong>мо<strong>в</strong> Е. И. Шолохо<strong>в</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>.Парадоксы <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>кого п<strong>и</strong>сателя. Росто<strong>в</strong> н/Д., 2005. С. 180;Кокунько Г. В. «Черные доск<strong>и</strong>» // Кубанск<strong>и</strong>й сборн<strong>и</strong>к. Краснодар,2006. С. 216.3 См., напр.: Красный Дон. 1921. 5 фе<strong>в</strong>раля, 10 фе<strong>в</strong>раля, 10апреля, 31 <strong>и</strong>юля, 15 сентября, 4 октября; Донская пра<strong>в</strong>да. 1929.5 апреля; Молот. 1930. 31 ян<strong>в</strong>аря, 5 фе<strong>в</strong>раля.4 Осколко<strong>в</strong> Е. Н. Голод 1932/1933. Хлебозагото<strong>в</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> голод1932/1933 года <strong>в</strong> Се<strong>в</strong>еро-Ка<strong>в</strong>казском крае. Росто<strong>в</strong> н/Д., 1991. С. 39.5 Осколко<strong>в</strong> Е. Н. Трагед<strong>и</strong>я «чернодосочных» стан<strong>и</strong>ц. С. 18.6 Там же. С. 19.7 Там же. С. 9—10.8ЦДНИРО (Центр документац<strong>и</strong><strong>и</strong> но<strong>в</strong>ейшей <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>Росто<strong>в</strong>. обл.). Ф. 166. Оп. 1. Д. 111. Л. 204—205.9 Там же. Ф. 7. Оп. 1. Д. 1298. Л. 64.333


10 Шеболдае<strong>в</strong> Б. П. Об <strong>и</strong>тогах осенн<strong>и</strong>хсельскохозяйст<strong>в</strong>енных работ, хлебозагото<strong>в</strong>ок <strong>и</strong> о задачах<strong>в</strong>есеннего се<strong>в</strong>а. Росто<strong>в</strong> н/Д., 1933. С. 9.11 Рассч<strong>и</strong>тано по: ГАРО (Гос. арх<strong>и</strong><strong>в</strong> Росто<strong>в</strong>. обл.). Ф. Р-2608. Оп. 1. Д. 2. Л. 55.12 Там же. Ф. 166. Оп. 1. Д. 102. Л. 35.13 ЦДНИРО. Ф. 166. Оп. 1. Д. 227. Л. 16.14 ГАНИСК (Гос. арх<strong>и</strong><strong>в</strong> но<strong>в</strong>ейшей <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Ста<strong>в</strong>ропол.края). Ф. 1. Оп. 1. Д. 11. Л. 108.15 Пол<strong>и</strong>тбюро <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>о: <strong>в</strong>ысылка, спецпоселен<strong>и</strong>е.1930—1940. Кн. I. М., 2005. С. 561.16 ЦДНИРО. Ф. 7. Оп. 1. Д. 1076. Л. 108 — 109об; ГАРО.Ф. Р-1390. Оп. 6. Д. 1798. Л. 224, 226; Оп. 7. Д. 462. Л. 230;Залесск<strong>и</strong>й И. Л. Коммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческая парт<strong>и</strong>я — орган<strong>и</strong>затор помощ<strong>и</strong>Красной Арм<strong>и</strong><strong>и</strong> трудящемуся крестьянст<strong>в</strong>у <strong>в</strong> соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческомпреобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> сельского хозяйст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> 1927—1932 годах: Д<strong>и</strong>с. …к. <strong>и</strong>. н. Росто<strong>в</strong> н/Д., 1981. С. 152—156.17 ЦДНИРО Ф. 7. Оп. 1. Л. 108—109 об.18 ГАРО. Ф. Р-1390. Оп. 7. Д. 462. Л. 2, 24, 63, 137, 303,346, 388.19 ГАКК (Гос. арх<strong>и</strong><strong>в</strong> Краснодар. края). Ф. Р-1378. Оп. 2.Д. 3. Л. 66.20 ГАРО. Ф. Р-1390. Оп. 6. Д. 1800. Л. 4 — 6, 10, 21.21 Осколко<strong>в</strong> Е. Н. Трагед<strong>и</strong>я «чернодосочных» стан<strong>и</strong>ц…С. 18.22 ГАРО. Ф. Р-1390. Оп. 7. Д. 442. Л. 34.23 Кофано<strong>в</strong> П. Стансо<strong>в</strong>ет. Росто<strong>в</strong> н/Д., 1934. С. 7.24 ГАРО. Ф. Р-2608. Оп. 1. Д. 5. Л. 59, 188; Д. 7. Л. 1.25 ЦДНИРО. Ф. 7. Оп. 1. Д. 1390. Л. 5; ф. 166. Оп. 1. Д. 113.Л. 88; ГАРО. Ф. Р-1390. Оп. 6. Д. 3232. Л. 48; Ф. Р-2608. Оп. 1.Д. 4. Л. 6, 7.26 Мат<strong>в</strong>ее<strong>в</strong> О. В., Ракаче<strong>в</strong> В. Н., Ракаче<strong>в</strong> Д. Н. Этн<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>ем<strong>и</strong>грац<strong>и</strong><strong>и</strong> на Кубан<strong>и</strong>: <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я <strong>и</strong> со<strong>в</strong>ременность. Краснодар, 2003.С. 113.27 ЦДНИРО. Ф. 8. Оп. 1. Д. 58. Л. 39 об, 50 об. — 52.334


ВОЕННЫЙ КОММУНИЗМ:ВЛАСТЬ И КРЕСТЬЯНСТВО/ КРЕСТЬЯНСТВО И ВЛАСТЬ335В. Л. Тел<strong>и</strong>цынНам уже неоднократно пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>лось п<strong>и</strong>сать о<strong>в</strong>се<strong>в</strong>озможных аспектах, сторонах <strong>и</strong> по<strong>в</strong>оротах «<strong>в</strong>оенногокоммун<strong>и</strong>зма» 1 . Немало сказано о «<strong>в</strong>оенном коммун<strong>и</strong>зме»было <strong>и</strong> наш<strong>и</strong>м<strong>и</strong> коллегам<strong>и</strong> — пр<strong>и</strong>чем, <strong>в</strong> разл<strong>и</strong>чныхтемат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>постасях 2 . Конечно, <strong>в</strong>ест<strong>и</strong> разго<strong>в</strong>оры, п<strong>и</strong>сать<strong>и</strong> д<strong>и</strong>скут<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать по <strong>в</strong>опросам особенностей этогопол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческого курса можно бесконечно. Однако сто<strong>и</strong>тнапомн<strong>и</strong>ть, что до с<strong>и</strong>х пор <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong> нал<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>уюттр<strong>и</strong> тракто<strong>в</strong>к<strong>и</strong> «<strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма» —трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>стское, плюрал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческое <strong>и</strong>нонконформ<strong>и</strong>стское. (Обознач<strong>и</strong>м <strong>и</strong>х так, хотя у коллег<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>может сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать <strong>и</strong> <strong>и</strong>ной подход к<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>ческой градац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> к терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong><strong>и</strong>).К трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>стам (<strong>и</strong>х можно было подраздел<strong>и</strong>тьна «умеренных» <strong>и</strong> «рад<strong>и</strong>кало<strong>в</strong>») <strong>в</strong>полне <strong>в</strong>озможно отнест<strong>и</strong>тех <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, кто <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мал <strong>в</strong>оенный коммун<strong>и</strong>зм, какэконом<strong>и</strong>ческую программу сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>якр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>са, порожденного Пер<strong>в</strong>ой м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой <strong>и</strong> Гражданской<strong>в</strong>ойнам<strong>и</strong>, ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> 1917 г., <strong>и</strong>нтер<strong>в</strong>енц<strong>и</strong>ей прот<strong>и</strong><strong>в</strong>«молодой Со<strong>в</strong>етской республ<strong>и</strong>к<strong>и</strong>» <strong>и</strong> блокадой со стороны«<strong>и</strong>мпер<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х государст<strong>в</strong>». Трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>стынапрочь от<strong>в</strong>ергал<strong>и</strong> даже саму мысль, что <strong>в</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>кебольше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong> могл<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать элементы не просто<strong>в</strong>ынужденност<strong>и</strong>, но <strong>и</strong> теорет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х разработок учен<strong>и</strong>ямаркс<strong>и</strong>зма 3 .К плюрал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческому напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ю сто<strong>и</strong>т отнест<strong>и</strong><strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателей, которые уже допускал<strong>и</strong> <strong>в</strong> «<strong>в</strong>оеннокоммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой»пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ке со<strong>в</strong>мещен<strong>и</strong>е д<strong>в</strong>ухсоста<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>х — <strong>в</strong>ынужденност<strong>и</strong> <strong>и</strong> обусло<strong>в</strong>ленност<strong>и</strong>, т. е.меры, <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>анные тяжелым эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м положен<strong>и</strong>ем


страны, переплетал<strong>и</strong>сь с методам<strong>и</strong> переустройст<strong>в</strong>а общест<strong>в</strong>ана осно<strong>в</strong>е эгал<strong>и</strong>тарной морал<strong>и</strong>. Подобный «допуск» былс<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>енен работам конца 1980-х — начала 1990-х гг. 4 .И, наконец, третье напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е, здесь пре<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>рует<strong>и</strong>дея о том, что «<strong>в</strong>оенный коммун<strong>и</strong>зм» есть не что <strong>и</strong>ное, какреал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>дей на практ<strong>и</strong>ке 5 .Конечно, можно дать <strong>и</strong> <strong>и</strong>ную характер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ку эт<strong>и</strong>мтрем напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ям, <strong>в</strong> частност<strong>и</strong>, последнее можноопредел<strong>и</strong>ть не <strong>и</strong>наче как рад<strong>и</strong>кальное. Но это не пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льно.Научная мысль требует раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я, <strong>и</strong> это напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й также поможет ос<strong>в</strong>ет<strong>и</strong>ть «<strong>в</strong>оенныйкоммун<strong>и</strong>зм» со с<strong>в</strong>оей точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я, опер<strong>и</strong>руя с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м<strong>и</strong>аргументам<strong>и</strong>.По<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>м, каждая <strong>и</strong>з указанных точек зрен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>меетпра<strong>в</strong>о на сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е. Но <strong>в</strong> данной статье мы бы хотел<strong>и</strong>остано<strong>в</strong><strong>и</strong>ться несколько на <strong>и</strong>ных аспектах, которые, конечно,так <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>наче, <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>едут нас на ту <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ную л<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ю<strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я <strong>и</strong> объяснен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма. Для нас<strong>в</strong>ажны полож<strong>и</strong>тельные <strong>и</strong> отр<strong>и</strong>цательные стороны этойпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. Ого<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>мся сразу, «за» <strong>и</strong> «прот<strong>и</strong><strong>в</strong>» мы будемоцен<strong>и</strong><strong>в</strong>ать не с поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> пр<strong>и</strong>емлемой л<strong>и</strong>чно для настракто<strong>в</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>оенно-коммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, а <strong>в</strong>ажност<strong>и</strong>ее для государст<strong>в</strong>а, для населен<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, для самогомногоч<strong>и</strong>сленного общест<strong>в</strong>енного слоя — крестьянст<strong>в</strong>а.Итак, государст<strong>в</strong>о, к создан<strong>и</strong>ю которого больше<strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong>пр<strong>и</strong>ступ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> 1917 г., <strong>и</strong>мело с<strong>в</strong>оей целью ра<strong>в</strong>нопра<strong>в</strong><strong>и</strong>е <strong>в</strong>сех <strong>и</strong>каждого, средст<strong>в</strong>а дост<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я — л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong>я эксплуатац<strong>и</strong><strong>и</strong>,а знач<strong>и</strong>т <strong>и</strong> <strong>в</strong>сех <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>туто<strong>в</strong>, эксплуатац<strong>и</strong>ю этупорождающ<strong>и</strong>х. Л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ую очередь подлежал<strong>и</strong>частная собст<strong>в</strong>енность на землю <strong>и</strong> средст<strong>в</strong>а про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а,то<strong>в</strong>арно-денежные отношен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> <strong>в</strong>озможность общест<strong>в</strong>а (<strong>и</strong>отдельных общест<strong>в</strong>енных слое<strong>в</strong>) <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ять на <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>и</strong> на<strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>е ее пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческого курса. Все эт<strong>и</strong> аспекты, так <strong>и</strong>л<strong>и</strong><strong>и</strong>наче, <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ял<strong>и</strong> на состоян<strong>и</strong>е крестьянского хозяйст<strong>в</strong>а, нанастроен<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> 6 .Пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка, осущест<strong>в</strong>ляемая больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стской <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю,нач<strong>и</strong>ная ед<strong>в</strong>а л<strong>и</strong> не с 25 октября 1917 г.: про<strong>в</strong>озглашен<strong>и</strong>е336


земл<strong>и</strong>, как общенац<strong>и</strong>ональной ценност<strong>и</strong>, нац<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>япромышленного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а, огосударст<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ебанко<strong>в</strong>ской с<strong>и</strong>стемы, рад<strong>и</strong>кал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я с<strong>и</strong>стемы распределен<strong>и</strong>япродукто<strong>в</strong> <strong>и</strong> то<strong>в</strong>аро<strong>в</strong> по карточной с<strong>и</strong>стеме — от соц<strong>и</strong>альноура<strong>в</strong>но<strong>в</strong>ешенной к классо<strong>в</strong>ой структуре, <strong>в</strong>ыстра<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>еособых отношен<strong>и</strong>й с крестьянст<strong>в</strong>ом 7 .Именно эта пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка могла не просто дать<strong>в</strong>озможность реал<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ать теорет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е постулатыбольше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong> на практ<strong>и</strong>ке, эта пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка была <strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>мсодержан<strong>и</strong>ем больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, стержнем <strong>в</strong>сех еедейст<strong>в</strong><strong>и</strong>й на протяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> пер<strong>в</strong>ых ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онных лет. Да, этобыл настоящ<strong>и</strong>й экспер<strong>и</strong>мент, у больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стскогопра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а не было перед собой н<strong>и</strong>какого образца. Аесл<strong>и</strong> бы <strong>и</strong> был? Стал<strong>и</strong> бы он<strong>и</strong> ср<strong>и</strong>со<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ать <strong>в</strong>се од<strong>и</strong>н кодному? Напр<strong>и</strong>мер, с Пар<strong>и</strong>жской коммуны?Больше<strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong> не учл<strong>и</strong> <strong>в</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х построен<strong>и</strong>ях толькоодного, того, что пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка эта не <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>ала <strong>в</strong>осторженныхчу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong> <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сех соц<strong>и</strong>альных стратах. В пер<strong>в</strong>ую очередь,недо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о проя<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> крестьяне, которых сначалаобнадеж<strong>и</strong>л<strong>и</strong> «Декретом о земле», но потом достаточнобыстро <strong>в</strong>се с<strong>в</strong>ел<strong>и</strong> под контроль государст<strong>в</strong>а над земельным<strong>и</strong>ресурсам<strong>и</strong> (Закон о соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> земл<strong>и</strong>), доба<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong> ко <strong>в</strong>семуобремен<strong>и</strong>тельные для дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> продраз<strong>в</strong>ерстку, трудо<strong>в</strong>ые <strong>и</strong>гуже<strong>в</strong>ые по<strong>в</strong><strong>и</strong>нност<strong>и</strong>, налог<strong>и</strong> на содержан<strong>и</strong>е коммун<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>й,рек<strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> лошадей, <strong>и</strong> проч. 8 .Все объяснен<strong>и</strong>я больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ластей с<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь ктому, что крестьянст<strong>в</strong>о должно (более того — обязано)потерпеть <strong>в</strong>се трудност<strong>и</strong>, пока <strong>и</strong>дет Гражданская <strong>в</strong>ойна. Но<strong>в</strong>сему есть предел, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong> терпен<strong>и</strong>ю крестьянст<strong>в</strong>а,которое могла понять, что Красную арм<strong>и</strong>ю надо корм<strong>и</strong>ть,обу<strong>в</strong>ать <strong>и</strong> оде<strong>в</strong>ать, <strong>и</strong> что <strong>в</strong>едущее значен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> этом от<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ться<strong>и</strong>менно дере<strong>в</strong>не (да<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шей арм<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> хлеб, <strong>и</strong> фураж, <strong>и</strong> сырьедля про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а обмунд<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я). Но крестьян<strong>и</strong>н не могуясн<strong>и</strong>ть того, почему размеры раз<strong>в</strong>ерсток растут <strong>в</strong>геометр<strong>и</strong>ческой прогресс<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>и</strong> почему большая часть того,что <strong>и</strong>зымается <strong>в</strong>ластям<strong>и</strong> <strong>и</strong>з его хозяйст<strong>в</strong>а, л<strong>и</strong>бо не <strong>и</strong>дет далееместных упра<strong>в</strong>ленческ<strong>и</strong>х структур, распределяется не <strong>в</strong>337


армейск<strong>и</strong>х частях, а сред<strong>и</strong> беднейш<strong>и</strong>х слое<strong>в</strong>, сред<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>но<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>. Но самое гла<strong>в</strong>ное, чего не пон<strong>и</strong>мал крестьян<strong>и</strong>н,почему, как пра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло, 1/3 собранного <strong>и</strong>м урожая <strong>и</strong> отданногопродотрядам, сгн<strong>и</strong><strong>в</strong>ало где-то на промежуточных станц<strong>и</strong>ях.Крестьян<strong>и</strong>н <strong>в</strong> этом случае даже не <strong>в</strong>спом<strong>и</strong>нал об обещан<strong>и</strong>ях<strong>и</strong> расп<strong>и</strong>сках <strong>в</strong>ластей, согласно которым его, <strong>в</strong> далекомбудущем (которое, кстат<strong>и</strong>, так <strong>и</strong> не наступ<strong>и</strong>ло), обещал<strong>и</strong>обеспеч<strong>и</strong>ть то<strong>в</strong>арам<strong>и</strong> промышленного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а. Он<strong>и</strong> немогл<strong>и</strong> пере<strong>в</strong>ес<strong>и</strong>ть то <strong>в</strong>озмущен<strong>и</strong>е крестьян<strong>и</strong>на, которое он<strong>и</strong>спыты<strong>в</strong>ал, <strong>в</strong><strong>и</strong>дя, как пропадает результат его труда.Крестьяне <strong>в</strong>ообще предста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> для больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong>на<strong>и</strong>большую опасность, поскольку я<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> собой не только<strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к хаоса, но <strong>и</strong> тот соц<strong>и</strong>альный страт, который нежелал подч<strong>и</strong>няться «учету <strong>и</strong> контролю».Но <strong><strong>в</strong>ласть</strong> не сразу (по крайней мере, <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ый годбольше<strong>в</strong><strong>и</strong>стской д<strong>и</strong>ктатуры), обрат<strong>и</strong>ло столь пр<strong>и</strong>стальное<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е на крестьянск<strong>и</strong>е протесты, <strong>в</strong>спыхну<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>ед<strong>в</strong>а л<strong>и</strong> не через месяц после Октября 1917 г. (рано <strong>и</strong>л<strong>и</strong>поздно крестьян <strong>в</strong>се ра<strong>в</strong>но ут<strong>и</strong>хом<strong>и</strong>рят — с<strong>и</strong>лой, угрозам<strong>и</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong> уго<strong>в</strong>орам<strong>и</strong>; <strong>в</strong>перемежку с незнач<strong>и</strong>тельным<strong>и</strong> подачкам<strong>и</strong>),гораздо <strong>в</strong>ажнее была борьба с мешочн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>, поя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>екоторых означало, что столь нена<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мый больше<strong>в</strong><strong>и</strong>кам<strong>и</strong>рынок <strong>и</strong> то<strong>в</strong>арно-денежные отношен<strong>и</strong>я (пра<strong>в</strong>да, <strong>в</strong>упрощенной форме) продолжал<strong>и</strong> сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать 9 .Мешочн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> (он<strong>и</strong> же, по со<strong>в</strong>етской терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong><strong>и</strong> —спекулянты; хотя ста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть <strong>и</strong>х <strong>в</strong> од<strong>и</strong>н ряд можно было толькочто с большой натяжкой) <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мал<strong>и</strong>сь, как <strong>в</strong>раг<strong>и</strong>ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>, которые могл<strong>и</strong> <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельно с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>мсоц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>ем, с<strong>в</strong>оей хозяйст<strong>в</strong>еннойролью с<strong>в</strong>ест<strong>и</strong> на нет <strong>в</strong>се ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я пролетарского государст<strong>в</strong>апо реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> эконом<strong>и</strong>ческой модел<strong>и</strong> сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>яобщест<strong>в</strong>а.Но мешочн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> оказал<strong>и</strong>сь ед<strong>в</strong>а л<strong>и</strong> не ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енной<strong>в</strong>озможность сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я городск<strong>и</strong>х слое<strong>в</strong>, способныхосущест<strong>в</strong><strong>и</strong>ть <strong>в</strong>за<strong>и</strong>мос<strong>в</strong>язь обы<strong>в</strong>ателя с дере<strong>в</strong>ней.Мешочн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, по сут<strong>и</strong>, <strong>в</strong>ыполнял<strong>и</strong> функц<strong>и</strong><strong>и</strong> государст<strong>в</strong>а,решая проблему (конечно, очень пр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>но) снабжен<strong>и</strong>я338


дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> промышленным<strong>и</strong> то<strong>в</strong>арам<strong>и</strong>, а города — хлебом.Власть столкнулось с объект<strong>и</strong><strong>в</strong>ным фактом сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ярынка даже тогда, когда <strong>и</strong>скусст<strong>в</strong>енно <strong>и</strong>счезал элементпосредн<strong>и</strong>к— денежные знак<strong>и</strong>.Мешочн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> оказал<strong>и</strong>сь не только <strong>в</strong> рол<strong>и</strong> спас<strong>и</strong>телейгорода, городского населен<strong>и</strong>я, но <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а, т.к. могл<strong>и</strong>хоть <strong>в</strong> какой-то мере удо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>орять запросы крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>то<strong>в</strong>арах промышленного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а.Пон<strong>и</strong>мала л<strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, что мешочн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> (сам<strong>и</strong> того неподозре<strong>в</strong>ая) я<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь последн<strong>и</strong>м буфером, удерж<strong>и</strong><strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>мстрану от полнейшей катастрофы, могущей <strong>в</strong>ыраст<strong>и</strong> <strong>и</strong>зглобального столкно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>я города <strong>и</strong> дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>? Думается, чтонет, <strong><strong>в</strong>ласть</strong> не пон<strong>и</strong>мала (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>шла к этому пон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>ючерез год-д<strong>в</strong>а после Октября 1917-го). Иначе, как объясн<strong>и</strong>ть,что мешочн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, как <strong>и</strong> крестьяне, спасающ<strong>и</strong>е страну отголодного коллапса, под<strong>в</strong>ергаются столь чудо<strong>в</strong><strong>и</strong>щнымрепресс<strong>и</strong>ям, что <strong>и</strong>х, по сут<strong>и</strong>, зач<strong>и</strong>сляют <strong>в</strong> ранг «<strong>в</strong>раго<strong>в</strong>народа».«Военный коммун<strong>и</strong>зм» поз<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>л больше<strong>в</strong><strong>и</strong>каудержаться у <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. И <strong>в</strong> этом его — с поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong>— плюс. В конце 1920-го — начале 1921 гг. больше<strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong>неож<strong>и</strong>данно «пр<strong>и</strong>знал<strong>и</strong>», с ого<strong>в</strong>оркам<strong>и</strong>, что пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка <strong>и</strong>х <strong>в</strong>сетак<strong>и</strong>была ош<strong>и</strong>бочной, поскольку <strong>и</strong>тог ее — массо<strong>в</strong>оенедо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о крестьян. Но пр<strong>и</strong>знан<strong>и</strong>е это — постфактум,большой рол<strong>и</strong> оно <strong>в</strong> самооценках больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong> не <strong>и</strong>грало(поскольку он<strong>и</strong> уже относ<strong>и</strong>тельно прочно держал<strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>).«Военный коммун<strong>и</strong>зм» уже сыграл с<strong>в</strong>ою роль, <strong>в</strong> но<strong>в</strong>ыхусло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях (перехода Гражданской <strong>в</strong>ойны <strong>в</strong> <strong>и</strong>ную стад<strong>и</strong>ю),необход<strong>и</strong>ма была реформа <strong>в</strong>нутренней пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>по отношен<strong>и</strong>ю к крестьянст<strong>в</strong>у, <strong>в</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ном случаебольше<strong>в</strong><strong>и</strong>стской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно гроз<strong>и</strong>л серьезныйкр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>с. Больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стская <strong><strong>в</strong>ласть</strong> не желала терять такогосоюзн<strong>и</strong>ка, как крестьянст<strong>в</strong>о. Именно благодаря последнему<strong>в</strong>ластям удалось удержать победу <strong>в</strong> Гражданской <strong>в</strong>ойне. Иперетян<strong>и</strong> третью с<strong>и</strong>лу (крестьянст<strong>в</strong>о) <strong>в</strong>но<strong>в</strong>ь <strong>в</strong> ант<strong>и</strong>со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>йлагерь, непонятно, сколько еще продолжал<strong>и</strong>сь быстолкно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>я на бескрайн<strong>и</strong>х просторах <strong>и</strong>мпер<strong>и</strong><strong>и</strong>.339


«М<strong>и</strong>нусы» <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма, но — с поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>государст<strong>в</strong>а. Эконом<strong>и</strong>ческая соста<strong>в</strong>ляющая <strong>в</strong>оеннокоммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческойпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> порождала у част<strong>и</strong> общест<strong>в</strong>аоткро<strong>в</strong>енно <strong>и</strong>жд<strong>и</strong><strong>в</strong>енческ<strong>и</strong>е настроен<strong>и</strong>я, <strong>и</strong> слойгосударст<strong>в</strong>енных <strong>и</strong>жд<strong>и</strong><strong>в</strong>енце<strong>в</strong> постоянно у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>ался.Пр<strong>и</strong>чем, каждый стрем<strong>и</strong>лся ур<strong>в</strong>ать, как можно больше засчет про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одящего слоя — крестьянст<strong>в</strong>а (<strong>и</strong>ныхпро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телей <strong>в</strong> стране на то <strong>в</strong>ремя не было), не сч<strong>и</strong>таясь стем, как<strong>и</strong>е ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong>е был<strong>и</strong> потрачены <strong>в</strong>се тем же крестьянст<strong>в</strong>ом<strong>и</strong> мешочн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong> на про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о <strong>и</strong> транспорт<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>купродукта.С другой стороны росло недо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> тех слоях,которые оста<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телям<strong>и</strong> продукто<strong>в</strong>, <strong>в</strong>крестьянст<strong>в</strong>е. Их ч<strong>и</strong>сло постоянно уменьшалось, тогда, какнагрузк<strong>и</strong> <strong>в</strong>се <strong>в</strong>ремя у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь.Еще од<strong>и</strong>н «м<strong>и</strong>нус» — рост бюрократ<strong>и</strong>ческогоаппарата, т.к. <strong>в</strong>се острее <strong>и</strong> острее <strong>в</strong>ста<strong>в</strong>ал <strong>в</strong>опрос о <strong>в</strong>сеобщемучете <strong>и</strong> контроле, о распределен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> объемах требуемогопродукта. Бюрократ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й аппарат <strong>и</strong> сам оказался одн<strong>и</strong>м<strong>и</strong>з пер<strong>в</strong>ейш<strong>и</strong>х потреб<strong>и</strong>телей, пр<strong>и</strong>чем его потребност<strong>и</strong> <strong>в</strong>се<strong>в</strong>ремя росл<strong>и</strong>, так как росла <strong>и</strong> сама его ч<strong>и</strong>сленность.Уд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>тельный факт, но <strong>и</strong>менно <strong>в</strong> годы <strong>в</strong>оенногокоммун<strong>и</strong>зма, как н<strong>и</strong> странно получ<strong>и</strong>ла практ<strong>и</strong>ческоеподт<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>е <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естная пого<strong>в</strong>орка: на одного крестьян<strong>и</strong>напр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>лось семь ч<strong>и</strong>но<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>.И еще одно неудобст<strong>в</strong>о — рост арм<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>и</strong> этопродолжалось до начало 1920-х гг., когда после объя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>янэпа <strong>в</strong>ластям пр<strong>и</strong>шлось <strong>в</strong> законодательном порядкесократ<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>ооруженные с<strong>и</strong>лы Со<strong>в</strong>етской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> ро<strong>в</strong>но <strong>в</strong>десять раз. Пра<strong>в</strong>да, сокращен<strong>и</strong>я не коснул<strong>и</strong>сь спецслужб <strong>и</strong>структур бл<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>х к н<strong>и</strong>м. Это, <strong>в</strong> пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пе, закономерно, т.к.кроме бюрократ<strong>и</strong>ческого аппарата, <strong>в</strong>ластям для отста<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>яс<strong>в</strong>оей л<strong>и</strong>н<strong>и</strong><strong>и</strong> был крайне необход<strong>и</strong>м репресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ный<strong>и</strong>нструментар<strong>и</strong>й, пр<strong>и</strong>чем такой, который был бы способенох<strong>в</strong>ат<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>се <strong>в</strong>озможные сферы общест<strong>в</strong>а, дабы не допуст<strong>и</strong>тьмалейшего непо<strong>в</strong><strong>и</strong>но<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>я. Здесь <strong>и</strong>нтересен од<strong>и</strong>н<strong>в</strong>ажнейш<strong>и</strong>й аспект отношен<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а к <strong>в</strong>о<strong>и</strong>нской340


службе <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях Гражданской <strong>в</strong>ойны. Уже много <strong>и</strong> оченьподробно п<strong>и</strong>салось о том, какую роль сыграл<strong>и</strong> <strong>в</strong>послере<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онные годы моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> — как <strong>в</strong> Красную,так <strong>и</strong> <strong>в</strong> Белую арм<strong>и</strong><strong>и</strong>. Да, для ряда пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х круго<strong>в</strong>моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> оказал<strong>и</strong>сь той последней каплей, которая с<strong>в</strong>елана нет <strong>в</strong>се <strong>и</strong>х ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я за пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческое л<strong>и</strong>дерст<strong>в</strong>о. Однако,крестьянст<strong>в</strong>о, соста<strong>в</strong>ляющее пода<strong>в</strong>ляющее больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>оеннослужащ<strong>и</strong>х, как <strong>в</strong> том, так <strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>ном прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоящ<strong>и</strong>хлагерях, по с<strong>в</strong>оему, с дере<strong>в</strong>енской осно<strong>в</strong>ательностьюподход<strong>и</strong>ло к <strong>в</strong>оенной службе: есл<strong>и</strong> оно было хорошообмунд<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ано (особенно <strong>в</strong> з<strong>и</strong>мн<strong>и</strong>е месяцы), хорошо <strong>и</strong>регулярно накормлено, то, даже с учетом трудностей <strong>в</strong>ременГражданской <strong>в</strong>ойны, крестьянская масса гото<strong>в</strong>а была нест<strong>и</strong>службу <strong>и</strong> <strong>в</strong> точност<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыполнять <strong>в</strong>се требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>якомандо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я 10 .Военно-коммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческая модель порождаладо<strong>в</strong>ольно так<strong>и</strong> странные колл<strong>и</strong>з<strong>и</strong><strong>и</strong>: государст<strong>в</strong>о утрач<strong>и</strong><strong>в</strong>алос<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>енный ему классо<strong>в</strong>о-эксплуататорск<strong>и</strong>й <strong>в</strong><strong>и</strong>д, нотрансформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алось <strong>в</strong> бюрократ<strong>и</strong>ческую структуру, гдероль «эксплуататоро<strong>в</strong>» от<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лась упра<strong>в</strong>ленцам,дейст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>м не менее безжалостно, чем предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong>л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>ей классо<strong>в</strong>, особенно прот<strong>и</strong><strong>в</strong>тех, кого рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>, как «н<strong>и</strong>зкое сосло<strong>в</strong><strong>и</strong>е»(естест<strong>в</strong>енно, крестьянст<strong>в</strong>о).Элемент «пролетарск<strong>и</strong>й» напрочь <strong>в</strong>ылетал <strong>и</strong>зконструкц<strong>и</strong>й «пролетарское государст<strong>в</strong>о» <strong>и</strong> «пролетарскаяд<strong>и</strong>ктатура», что, <strong>в</strong>прочем, со<strong>в</strong>ершенно естест<strong>в</strong>енно,уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ая пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ку государст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> сфере <strong>в</strong>нутренней(ант<strong>и</strong>крестьянской) пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. Вообще, терм<strong>и</strong>н«пролетарск<strong>и</strong>й» для Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> начала ХХ <strong>в</strong>. можно было<strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ать крайне осторожно. Нет необход<strong>и</strong>мост<strong>и</strong>раз<strong>в</strong>орач<strong>и</strong><strong>в</strong>ать эту тему, <strong>в</strong>округ которой было поломаностолько коп<strong>и</strong>й. Достаточно л<strong>и</strong>шь напомн<strong>и</strong>ть о д<strong>в</strong>ухмоментах — о том, что пролетар<strong>и</strong>ат не пре<strong>в</strong>ышал 10—15%от общей ч<strong>и</strong>сленност<strong>и</strong> населен<strong>и</strong>я страны, а <strong>в</strong>о <strong>в</strong>торых, онбыл настолько прочно с<strong>в</strong>язан с дере<strong>в</strong>ней, что класс<strong>и</strong>ческое341


определен<strong>и</strong>е К. Маркса <strong>в</strong>ряд л<strong>и</strong> <strong>в</strong>ообще пр<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>мо кРосс<strong>и</strong><strong>и</strong> 11 .По нашему мнен<strong>и</strong>ю, <strong>и</strong> подобранный В. И. Лен<strong>и</strong>нымтерм<strong>и</strong>н «<strong>в</strong>оенный коммун<strong>и</strong>зм», как, <strong>в</strong>прочем, <strong>и</strong> определен<strong>и</strong>еА. А. Богдано<strong>в</strong>а «<strong>в</strong>оенный соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зм» не со<strong>в</strong>сем точноотражает содержан<strong>и</strong>е <strong>и</strong> характер больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стской пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>пер<strong>в</strong>ых ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онных лет 12 .Пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льнее характер<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ать эту модельгосударст<strong>в</strong>енного устройст<strong>в</strong>а, как <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й этат<strong>и</strong>зм.Под эт<strong>и</strong>м, несколько необычным наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем кроется простая<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>на — отношен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> государст<strong>в</strong>е <strong>в</strong>ыстра<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь <strong>и</strong>сходясугубо <strong>и</strong>з <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, с ор<strong>и</strong>ентац<strong>и</strong>ей <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельнона ее, <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е устано<strong>в</strong>к<strong>и</strong>, с которым<strong>и</strong>пра<strong>в</strong>ящая парт<strong>и</strong>я <strong>и</strong> реш<strong>и</strong>ла <strong>в</strong>ыстра<strong>и</strong><strong>в</strong>ать <strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>я собщест<strong>в</strong>ом, с его слоям<strong>и</strong> — от самых многоч<strong>и</strong>сленных(крестьянст<strong>в</strong>о), до <strong>и</strong>счезающ<strong>и</strong>х — помещ<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, с<strong>в</strong>ященн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, <strong>и</strong>проч.Конечно, кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стского «<strong>в</strong>оенногокоммун<strong>и</strong>зма» <strong>в</strong>полне опра<strong>в</strong>дана, но только тогда, когда речь<strong>и</strong>дет о сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong><strong>и</strong> этой модел<strong>и</strong> с <strong>и</strong>ной, с той, котораядейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно могла быть напра<strong>в</strong>лена на <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од страны <strong>и</strong>з<strong>и</strong>нтегрального соц<strong>и</strong>ально-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческого кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>са.В нашем же случае, пр<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> «плюсо<strong>в</strong>» <strong>и</strong>«м<strong>и</strong>нусо<strong>в</strong>» можно только уд<strong>и</strong><strong>в</strong>ляться тому, как больше<strong>в</strong><strong>и</strong>камудалось <strong>в</strong>ыдерж<strong>и</strong><strong>в</strong>ать с<strong>в</strong>ою л<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ю на сохранен<strong>и</strong>е (<strong>и</strong> дажераз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е) пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, что, <strong>в</strong> сущност<strong>и</strong>, <strong>и</strong> поз<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>ла создатьбольше<strong>в</strong><strong>и</strong>стское государст<strong>в</strong>о.И со<strong>в</strong>ершенно пра<strong>в</strong>о оказалось рад<strong>и</strong>кальнонастроенная часть больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стского руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а, которая недопускала даже намека на <strong>в</strong>озможность ослаблен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>оеннокоммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческойпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, ослаблен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>япол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> с крестьянст<strong>в</strong>ом, что могло пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> красшаты<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю <strong>в</strong>сей с<strong>и</strong>стемы 13 . Такая <strong>в</strong>ыдержка много сто<strong>и</strong>т.Итак, «плюсы» «<strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма», с поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ажност<strong>и</strong> такой пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> я<strong>в</strong>но пере<strong>в</strong>еш<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>в</strong>се «м<strong>и</strong>нусы».Государст<strong>в</strong>о нашло ту форму <strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>я собщест<strong>в</strong>ом, которая устра<strong>и</strong><strong>в</strong>ало <strong>и</strong>менно государст<strong>в</strong>о342


(<strong>в</strong>прочем, <strong>и</strong> некоторую часть самого общест<strong>в</strong>а). Пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>каэта <strong>и</strong>мела <strong>и</strong> с<strong>в</strong>ою трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ю, <strong>и</strong> с<strong>в</strong>ою но<strong>в</strong>ац<strong>и</strong>оннуюсоста<strong>в</strong>ляющую, что касается трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й, то патернал<strong>и</strong>стск<strong>и</strong>енастроен<strong>и</strong>я я<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> собой бесспорный, обязательный элемент<strong>в</strong>сей росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>. И «<strong>в</strong>оенный коммун<strong>и</strong>зм» со с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>мпатернал<strong>и</strong>стск<strong>и</strong>м пр<strong>и</strong>ор<strong>и</strong>тетом прекрасно <strong>в</strong>п<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>ался <strong>в</strong>общую кан<strong>в</strong>у <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я росс<strong>и</strong>йскогогосударст<strong>в</strong>а. То есть, патернал<strong>и</strong>зм больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стской пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>был поддержан со стороны част<strong>и</strong> обы<strong>в</strong>ательск<strong>и</strong>х круго<strong>в</strong>,больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телей которых <strong>и</strong> не стрем<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь кнеза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> от государст<strong>в</strong>а. В этом плане <strong>в</strong>ажноакцент<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е <strong>и</strong> на том факте, что <strong>и</strong> <strong>в</strong>крестьянской среде было немало тех, кто гото<strong>в</strong> былбезого<strong>в</strong>орочно поддержать <strong><strong>в</strong>ласть</strong>. И не потому, чтопоследняя объя<strong>в</strong><strong>и</strong>ла о нац<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> земл<strong>и</strong> <strong>и</strong> передач<strong>и</strong> ее <strong>в</strong>бессрочное пользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е (о «Декрете о земле» скоро <strong>в</strong>сезабыл<strong>и</strong>, да <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>резк<strong>и</strong> соста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> бук<strong>в</strong>ально десятые дол<strong>и</strong>десят<strong>и</strong>ны). Больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стск<strong>и</strong>х сторонн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>в</strong> среде крестьян<strong>в</strong>дохно<strong>в</strong>ляло то, что государст<strong>в</strong>о брало на себя обязанностьподдерж<strong>и</strong><strong>в</strong>ать бедноты, н<strong>и</strong>чего не требуя (кроме гото<strong>в</strong>ност<strong>и</strong>умереть за <strong>и</strong>дею, а это, как <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естно, не более чем р<strong>и</strong>тор<strong>и</strong>ка)<strong>в</strong>замен: н<strong>и</strong> деше<strong>в</strong>ого хлеба, н<strong>и</strong> дармо<strong>в</strong>ого фуража, н<strong>и</strong>бесперебойных трудо<strong>в</strong>ых по<strong>в</strong><strong>и</strong>нностей. За бедноту <strong>в</strong>сетяжест<strong>и</strong> <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма был<strong>и</strong> переложены на болеесостоятельных крестьян, которые еще <strong>и</strong> содержал<strong>и</strong> этубедноту (часть продраз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong> шло <strong>в</strong> комбедо<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>е фонды).К <strong>в</strong>опросу о но<strong>в</strong>ац<strong>и</strong>ях <strong>в</strong> <strong>в</strong>оенном коммун<strong>и</strong>зме.(Вопрос этот несколько от<strong>в</strong>од<strong>и</strong>т нас от осно<strong>в</strong>ной темы —<strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>о, но без его, хотя бы краткогоос<strong>в</strong>ещен<strong>и</strong>я обойт<strong>и</strong>сь нельзя.) В работах <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>,<strong>и</strong>сследующ<strong>и</strong>х ф<strong>и</strong>лософскую соста<strong>в</strong>ляющую больше<strong>в</strong><strong>и</strong>зма,настойч<strong>и</strong><strong>в</strong>о по<strong>в</strong>торяется тез<strong>и</strong>с о том, что последн<strong>и</strong>й естьпорожден<strong>и</strong>е Запада, западное<strong>в</strong>ропейской общест<strong>в</strong>енноймыл<strong>и</strong>. Конечно, маркс<strong>и</strong>зм, бесспорно, зарод<strong>и</strong>лся на Западе,его соста<strong>в</strong>ные элементы <strong>и</strong>меют много<strong>в</strong>еко<strong>в</strong>ую <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ю, <strong>и</strong>прорабаты<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь под <strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем западное<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>хре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>й XVIII—XIX <strong>в</strong><strong>в</strong>.343


Но н<strong>и</strong> <strong>в</strong> какой другой стране маркс<strong>и</strong>зм не нашелстоль п<strong>и</strong>тательной поч<strong>в</strong>ы для с<strong>в</strong>оей реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> (как <strong>в</strong>рад<strong>и</strong>кальном, так <strong>и</strong> <strong>в</strong> несколько умеренном <strong>и</strong>сполнен<strong>и</strong><strong>и</strong>)кроме как <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. Иным<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>, <strong>и</strong>менно здесь, <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>поч<strong>в</strong>а для его раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я оказалась столь «плодородна», что онстал государст<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>ей.«Плюсы» <strong>и</strong> «м<strong>и</strong>нусы» «<strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма»прекрасно реал<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь <strong>и</strong> пр<strong>и</strong> решен<strong>и</strong><strong>и</strong> более глобальнойзадач<strong>и</strong>, к решен<strong>и</strong>ю которой больше<strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong> осно<strong>в</strong>ательнопр<strong>и</strong>ступ<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, нач<strong>и</strong>ная с конца 1920-х гг., когда речь шла о<strong>в</strong>осстано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> осно<strong>в</strong>ных структур <strong>и</strong> модулей Росс<strong>и</strong>йской<strong>и</strong>мпер<strong>и</strong><strong>и</strong>, пра<strong>в</strong>да уже под <strong>и</strong>ным наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем — Со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>йСоюз. Но смена наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й не меняла осно<strong>в</strong>ного содержан<strong>и</strong>я,поскольку только <strong>и</strong>мперская пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка могла удержать «<strong>в</strong>узде» многоч<strong>и</strong>сленные «колон<strong>и</strong><strong>и</strong>», да <strong>и</strong> порядок <strong>в</strong> самой«метропол<strong>и</strong><strong>и</strong>». И <strong>в</strong> этом не было н<strong>и</strong>чего экстраорд<strong>и</strong>нарного.Как <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естно, Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>лось <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оей <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>неоднократно переж<strong>и</strong><strong>в</strong>ать кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>сы с<strong>в</strong>оего <strong>и</strong>мперскогоустройст<strong>в</strong>а (тр<strong>и</strong> самых <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естных — начало XVII <strong>в</strong>.,<strong>в</strong>ошедш<strong>и</strong>й <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ю, как «Русская смута»; русск<strong>и</strong>ере<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> начала ХХ <strong>в</strong>.; <strong>и</strong>, наконец, ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онныепотрясен<strong>и</strong>я 1990-х гг.). И только <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ращен<strong>и</strong>е к <strong>и</strong>мперскойпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ке да<strong>в</strong>ало <strong>в</strong>озможность сохранен<strong>и</strong>я страны. И это не<strong>в</strong><strong>и</strong>на, это не беда, это закономерность росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>.И больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стское руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о, даже находясь под<strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>ем ряда субъект<strong>и</strong><strong>в</strong>ных факторо<strong>в</strong> — <strong>в</strong> частност<strong>и</strong>,отр<strong>и</strong>цан<strong>и</strong>я колон<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, как соц<strong>и</strong>ально-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческогофеномена, подсознательно про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ла пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ку,напра<strong>в</strong>ленную на <strong>в</strong>осстано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>мперск<strong>и</strong>х трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й <strong>в</strong>государст<strong>в</strong>енном устройст<strong>в</strong>е Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>.Конечно, процесс этот растяг<strong>и</strong><strong>в</strong>ался на долг<strong>и</strong>е годы,подразделяясь на пер<strong>и</strong>оды наступлен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> отступлен<strong>и</strong>я,обострен<strong>и</strong>я общест<strong>в</strong>енных отношен<strong>и</strong>й, ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>ослаблен<strong>и</strong>я (<strong>в</strong>ременно) государст<strong>в</strong>а, но <strong>в</strong>сегда —перманентного д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я к ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енной цел<strong>и</strong>.Отношен<strong>и</strong>е к государст<strong>в</strong>енным формам <strong>и</strong><strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>ю <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> общест<strong>в</strong>а <strong>в</strong>сегда отл<strong>и</strong>чало344


Росс<strong>и</strong>ю от стран Запада. Особенно ярко это проя<strong>в</strong>лялось <strong>в</strong>годы соц<strong>и</strong>альных потрясен<strong>и</strong>й, когда росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й обы<strong>в</strong>ательоказы<strong>в</strong>ался <strong>в</strong> растерянност<strong>и</strong> от стоящ<strong>и</strong>х перед н<strong>и</strong>м задач посамосо<strong>в</strong>ершенст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю общест<strong>в</strong>а, перепоручая решен<strong>и</strong>яэт<strong>и</strong>х сложнейш<strong>и</strong>х, но <strong>в</strong> то же <strong>в</strong>ремя очень дел<strong>и</strong>катныхпроблем <strong>в</strong>ластям. На Западе <strong>и</strong>мел место обратный процесс— за<strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>анность граждан пре<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ала над <strong>и</strong>деям<strong>и</strong>патернал<strong>и</strong>зма, <strong>и</strong> дело заканч<strong>и</strong><strong>в</strong>алось заключен<strong>и</strong>ем но<strong>в</strong>ого«общест<strong>в</strong>енного дого<strong>в</strong>ора».Пожалуй, счастл<strong>и</strong><strong>в</strong>ым <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем можно сч<strong>и</strong>татьре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>ю 1990-х гг. Конечно, <strong>и</strong> <strong>в</strong> этот распад <strong>и</strong>мпер<strong>и</strong><strong>и</strong> необошлось без гражданской <strong>в</strong>ойны (пра<strong>в</strong>да, <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>ном наокра<strong>и</strong>нах бы<strong>в</strong>шего СССР), без <strong>в</strong><strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я элементо<strong>в</strong> «<strong>в</strong>оеннокоммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой»с<strong>и</strong>стемы. От мер последней отказал<strong>и</strong>сьсразу, когда стало понятным, что пер<strong>в</strong>ые шаг<strong>и</strong> <strong>в</strong> этомнапра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> потребуют с<strong>в</strong>оего лог<strong>и</strong>ческого продолжен<strong>и</strong>я.Ста<strong>в</strong>ка на рыночные регуляторы, быть может, болеерад<strong>и</strong>кальные, да<strong>в</strong>ала <strong>в</strong>озможность быстрее отказаться отпр<strong>и</strong>дан<strong>и</strong>я государст<strong>в</strong>у абсолютной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> над общест<strong>в</strong>ом.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 См., напр.: Тел<strong>и</strong>цын В. Л. «И еще раз о <strong>в</strong>оенномкоммун<strong>и</strong>зме» // Истор<strong>и</strong>я Со<strong>в</strong>етской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>: но<strong>в</strong>ые <strong>и</strong>де<strong>и</strong>, сужден<strong>и</strong>я.Тюмень, 1993. Ч. 1. С. 46—47; Его же. «Военный коммун<strong>и</strong>зм»:<strong>и</strong>сток<strong>и</strong> <strong>и</strong> смысл // Д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong><strong>и</strong> по <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Отечест<strong>в</strong>а. С<strong>и</strong>мферополь,1997. С. 62—82; Его же. Ск<strong>в</strong>озь терн<strong>и</strong><strong>и</strong> «<strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма»:крестьянское хозяйст<strong>в</strong>о Урала <strong>в</strong> 1917—1921 гг. М., 1998; <strong>и</strong> др.2 См., напр<strong>и</strong>мер: Па<strong>в</strong>люченко<strong>в</strong> С. А. Военный коммун<strong>и</strong>зм <strong>в</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>: <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>и</strong> массы. М., 1997; Его же. Крестьянск<strong>и</strong>й Брест <strong>и</strong>л<strong>и</strong>предыстор<strong>и</strong>я больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стского нэпа. М., 1996; Ос<strong>и</strong>по<strong>в</strong>а Т. В.Росс<strong>и</strong>йское крестьянст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> гражданской <strong>в</strong>ойне. М.,2001.3 Г<strong>и</strong>мпельсон Е. Г. «Военный коммун<strong>и</strong>зм»: пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка,практ<strong>и</strong>ка, <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>я. М., 1973; Его же. К <strong>в</strong>опросу о «<strong>в</strong>оенномкоммун<strong>и</strong>зме» // Вопросы <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> КПСС. 1986. № 6; Берх<strong>и</strong>н И. Б.Что же такое «<strong>в</strong>оенный коммун<strong>и</strong>зм» // Истор<strong>и</strong>я СССР. 1990. № 3;345


Дм<strong>и</strong>тренко В. П. Пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка «<strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма»: проблемы <strong>и</strong>опыт // Вопросы <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> КПСС. 1990. № 2.4 Булдако<strong>в</strong> В. П., Кабано<strong>в</strong> В. В. «Военный коммун<strong>и</strong>зм»:<strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>я <strong>и</strong> общест<strong>в</strong>енное раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е // Вопросы <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>.1990. № 3.5 Тел<strong>и</strong>цын В. Л. Ск<strong>в</strong>озь терн<strong>и</strong><strong>и</strong> «<strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма»:крестьянское хозяйст<strong>в</strong>о Урала <strong>в</strong> 1917—1921 гг. М., 1998.6 См. работы В. И. Лен<strong>и</strong>на за 1917—1918 гг. (Лен<strong>и</strong>н В. И.Полн. собр. соч. Т. 36, 37, 43.)7 См.: Аграрная пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка Со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> (1917—1918 гг.): документы <strong>и</strong> матер<strong>и</strong>алы. М., 1954. С. 286—287, 298—299, 340.8 Сборн<strong>и</strong>к положен<strong>и</strong>й, декрето<strong>в</strong>, <strong>и</strong>нструкц<strong>и</strong>й <strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ркулярных про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>й <strong>и</strong> ц<strong>и</strong>ркулярных распоряжен<strong>и</strong>й посоц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческому землеустройст<strong>в</strong>у. Пг., 1919; Узаконен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>распоряжен<strong>и</strong>я по <strong>в</strong>опросам соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческого землеустройст<strong>в</strong>а.Казань, 1919; Спра<strong>в</strong>очн<strong>и</strong>к по соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческому землеустройст<strong>в</strong>у.Влад<strong>и</strong>м<strong>и</strong>р, 1920; Сборн<strong>и</strong>к распоряжен<strong>и</strong>й по соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческомуземлеустройст<strong>в</strong>у. Грязо<strong>в</strong>ец, 1921.9 Да<strong>в</strong>ыдо<strong>в</strong> А. Ю. Нелегальное снабжен<strong>и</strong>е росс<strong>и</strong>йскогонаселен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> 1917—1921 гг.: Мешочн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. СПб., 2002;РГАСПИ. Ф. 5. Оп. 1. Д. 2621. Л. 64, 130.10 РГВА. Ф. 1. Оп. 1. Д. 303. Л. 13—14; Яро<strong>в</strong> С. В.Крестьян<strong>и</strong>н как пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к: <strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> се<strong>в</strong>еро-запада Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>1918—1919 гг.: пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческое мышлен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> массо<strong>в</strong>ый протест.СПб., 1999. С. 33—34. (Есл<strong>и</strong>, конечно, дело не <strong>в</strong>ыл<strong>и</strong><strong>в</strong>алось <strong>в</strong>другую крайность: <strong>в</strong> 1921 г. <strong>в</strong> Т<strong>в</strong>ерской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> наблюдал<strong>и</strong>сьслуча<strong>и</strong> хожден<strong>и</strong>я красноармейце<strong>в</strong> за м<strong>и</strong>лостыней — [Пр<strong>и</strong>м. а<strong>в</strong>т.].— См.: РГАСПИ. Ф. 5. Оп. 1. Д. 2621. Л. 136.)11 Именно по по<strong>в</strong>оду эт<strong>и</strong>х аспекто<strong>в</strong> раз<strong>в</strong>ернулась борьбапрот<strong>и</strong><strong>в</strong> так назы<strong>в</strong>аемого «но<strong>в</strong>ого напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческойнауке. См.: Пол<strong>и</strong>карпо<strong>в</strong> В. В. «Но<strong>в</strong>ое напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е» — <strong>в</strong> старомпрочтен<strong>и</strong><strong>и</strong> // Пол<strong>и</strong>карпо<strong>в</strong> В. В. От Цус<strong>и</strong>мы к Фе<strong>в</strong>ралю. Цар<strong>и</strong>зм <strong>и</strong><strong>в</strong>оенная промышленность <strong>в</strong> начале ХХ <strong>в</strong>ека. М., 2008. С. 11—32.12 Богдано<strong>в</strong> А. Вопросы соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зма. М., 1990.13 Па<strong>в</strong>люченко<strong>в</strong> С. А. «Орден меченосце<strong>в</strong>»: Парт<strong>и</strong>я <strong>и</strong><strong><strong>в</strong>ласть</strong> после ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>. 1917—1929. М., 2008; РГАСПИ. Ф. 17.Оп. 84. Д. 150. Л. 3.346


347Ж. Т. ТощенкоПАРАДОКСАЛЬНОСТЬ ЭКОНОМИЧЕСКОГОСОЗНАНИЯ И ПОВЕДЕНИЯРОССИЙСКОГО КРЕСТЬЯНСТВАВ сельском хозяйст<strong>в</strong>е про<strong>и</strong>сходят глубок<strong>и</strong>е,подспудные, латентные процессы, которые на пер<strong>в</strong>ый <strong>в</strong>зглядне оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дны, но он<strong>и</strong> <strong>и</strong>меют огромные соц<strong>и</strong>альныепоследст<strong>в</strong><strong>и</strong>я. Он<strong>и</strong> далеко неоднозначны, прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong><strong>в</strong>ы,<strong>и</strong>меют огромную спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ку <strong>в</strong>о мног<strong>и</strong>х районах страны.Особенно есл<strong>и</strong> к этому <strong>и</strong>меет отношен<strong>и</strong>е нац<strong>и</strong>ональный <strong>и</strong>даже конфесс<strong>и</strong>ональный фактор.Однако мног<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, пос<strong>в</strong>ященныеросс<strong>и</strong>йскому селу, не ох<strong>в</strong>аты<strong>в</strong>ают <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сем многообраз<strong>и</strong><strong>и</strong>про<strong>и</strong>сходящ<strong>и</strong>е <strong>в</strong> нем процессы. В ряде <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х <strong>и</strong>меет местоапелляц<strong>и</strong>я к прошлому, что само себе <strong>в</strong>ажно, но недостаточно, а гла<strong>в</strong>ное — не соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует потребностям<strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>. В друг<strong>и</strong>х работах преобладают нек<strong>и</strong>е схемы,модел<strong>и</strong>, которые <strong>в</strong>ыражают пожелан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> <strong>в</strong>згляды а<strong>в</strong>торо<strong>в</strong>, нокоторые нередко мало <strong>и</strong>меют общего с реальнойдейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельностью. Умозр<strong>и</strong>тельность <strong>и</strong>х <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>одо<strong>в</strong> не можетудо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>зыскательного ч<strong>и</strong>тателя <strong>и</strong> знатока сельскойж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>. В треть<strong>и</strong>х публ<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>ях делается акцент на острые,злободне<strong>в</strong>ные проблемы сельской ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, частооста<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>х ч<strong>и</strong>тателя <strong>в</strong> раздумье — а что [Здесь <strong>и</strong> далее<strong>в</strong>ыделен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> тексте сделаны а<strong>в</strong>тором — Пр<strong>и</strong>м. ред.] надоделать, как решать эт<strong>и</strong> неотложные проблемы. Надо такжеотмет<strong>и</strong>ть, что <strong>в</strong> отечест<strong>в</strong>енной л<strong>и</strong>тературе еще маломонограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й, которые был<strong>и</strong> нацелены накомплексное решен<strong>и</strong>е эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альных проблемсела, <strong>и</strong>бо прежн<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong> аграрной сферы <strong>и</strong>л<strong>и</strong>перестал<strong>и</strong> ей зан<strong>и</strong>маться <strong>и</strong>л<strong>и</strong> перешл<strong>и</strong> на друг<strong>и</strong>е актуальныетемы. Но есть од<strong>и</strong>н кард<strong>и</strong>нальный недостаток мног<strong>и</strong>х<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й — он<strong>и</strong> не (мало) уделяют <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>я тому, чтопро<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>т <strong>в</strong> сознан<strong>и</strong><strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х крестьян, что <strong>и</strong>х


тре<strong>в</strong>ож<strong>и</strong>т, что <strong>в</strong>олнует, на что он<strong>и</strong> надеются, <strong>и</strong> как он<strong>и</strong>намерены стро<strong>и</strong>ть с<strong>в</strong>ое будущее. В конечном счете, он<strong>и</strong>, как<strong>и</strong> <strong>в</strong>се люд<strong>и</strong> поступают так, как думают. Как оцен<strong>и</strong><strong>в</strong>аютдейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельность, какой пр<strong>и</strong>го<strong>в</strong>ор ей <strong>в</strong>ыносят.Именно поэтому <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я общест<strong>в</strong>енногосознан<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а пр<strong>и</strong>обретают особую актуальность <strong>и</strong>знач<strong>и</strong>мость.Анал<strong>и</strong>з <strong>и</strong>меющейся <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong><strong>и</strong> поз<strong>в</strong>оляетут<strong>в</strong>ерждать, что гла<strong>в</strong>ной проблемой общест<strong>в</strong>енного сознан<strong>и</strong>якрестьянст<strong>в</strong>а я<strong>в</strong>ляется его парадоксальность, которая <strong>в</strong> почт<strong>и</strong>од<strong>и</strong>нако<strong>в</strong>ой степен<strong>и</strong> касается бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, рабоч<strong>и</strong>хсо<strong>в</strong>хозо<strong>в</strong>, нынешн<strong>и</strong>х фермеро<strong>в</strong> <strong>и</strong> работн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>сельскохозяйст<strong>в</strong>енных акц<strong>и</strong>онерных общест<strong>в</strong>. Како<strong>в</strong>о же онона самом деле? Рассмотр<strong>и</strong>м данные, полученные <strong>в</strong>Инст<strong>и</strong>туте эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> промышленногопро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а СО РАН (см. таб. 1)Таб. 1. Распределен<strong>и</strong>е от<strong>в</strong>ето<strong>в</strong> на <strong>в</strong>опрос: «Как<strong>и</strong>змен<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь, по Вашему мнен<strong>и</strong>ю, за годы реформ Ваш<strong>и</strong><strong>в</strong>озможност<strong>и</strong>?» (<strong>в</strong> % к ч<strong>и</strong>слу опрошенных) 1ВОЗМОЖНОСТИ УЛ УХ Н/И Т/С *Иметь полную работу 2,4 60,0 33,3 4,3Работать по с<strong>в</strong>оей3,9 57,6 32,4 6,1спец<strong>и</strong>альност<strong>и</strong>, професс<strong>и</strong><strong>и</strong>Работать <strong>в</strong> полную с<strong>и</strong>лу 7,8 49,0 35,4 7,8Проя<strong>в</strong>лять с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>10,9 40,1 35,0 14способност<strong>и</strong>, знан<strong>и</strong>я,<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>уХорошо зарабаты<strong>в</strong>ать 6,8 70,5 15,7 7,0Зан<strong>и</strong>маться тем, чемхочется24,6 24,8 25,1 25,5* Обозначен<strong>и</strong>я: «УЛ» — «улучш<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь»; «УХ» —«ухудш<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь»; «Н/И» — «не <strong>и</strong>змен<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь»;«Т/С» — «трудносказать».348


Вл<strong>и</strong>ять на результатыработы с<strong>в</strong>оего предпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>яНе за<strong>в</strong><strong>и</strong>сеть от начальст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>решен<strong>и</strong><strong>и</strong> про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>енных<strong>в</strong>опросо<strong>в</strong>Пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать участ<strong>и</strong>е <strong>в</strong>упра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> предпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>емОтста<strong>и</strong><strong>в</strong>ать с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> трудо<strong>в</strong>ыепра<strong>в</strong>а <strong>и</strong> <strong>и</strong>нтересыСтать самостоятельнымхозя<strong>и</strong>ном, собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ком9,8 29,2 35,3 25,710,1 28,5 40,7 20,79,2 27,0 37,7 26,114,7 42,0 23,9 19,429,1 22,4 26,4 22,1Из эт<strong>и</strong>х локальных, но предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тельных данныхможно сделать <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од о парадоксальной с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong>:<strong>в</strong>озможность стать самостоятельным хозя<strong>и</strong>ном пр<strong>и</strong>знаетпочт<strong>и</strong> каждый трет<strong>и</strong>й крестьян<strong>и</strong>н, <strong>и</strong> <strong>в</strong> то же <strong>в</strong>ремя 70,5%оцен<strong>и</strong><strong>в</strong>ает ухудшен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> зарабаты<strong>в</strong>ать, 49% —работать <strong>в</strong> полную с<strong>и</strong>лу, 60% — <strong>и</strong>меть полную работу.Иначе го<strong>в</strong>оря, пра<strong>в</strong>о на самостоятельность, на <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>у нереал<strong>и</strong>зуется <strong>в</strong> реальной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>. Более того, оносопро<strong>в</strong>ождается серьезным<strong>и</strong> <strong>и</strong>здержкам<strong>и</strong> <strong>и</strong> ухудшен<strong>и</strong>емсоц<strong>и</strong>ального настроен<strong>и</strong>я, соц<strong>и</strong>ального самочу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong><strong>и</strong>я.А как объясн<strong>и</strong>ть такое парадоксальное отношен<strong>и</strong>е ктакому феномену, особенно реклам<strong>и</strong>руемому оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>альной<strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю, когда передача земл<strong>и</strong> <strong>в</strong> частную собст<strong>в</strong>енность <strong>в</strong>на<strong>и</strong>меньшей степен<strong>и</strong> поддерж<strong>и</strong><strong>в</strong>ается <strong>и</strong>меннокрестьянст<strong>в</strong>ом? Почему гораздо больше желающ<strong>и</strong>хнадел<strong>и</strong>ть людей землей сред<strong>и</strong> городск<strong>и</strong>х ж<strong>и</strong>телей <strong>и</strong> сред<strong>и</strong> такназы<strong>в</strong>аемой демократ<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong>нтелл<strong>и</strong>генц<strong>и</strong><strong>и</strong>? А крестьянене хотят. По данным З. И. Калуг<strong>и</strong>ной, только 19,2%опрошенных крестьян согласны с тем, что земля должнабыть предметом купл<strong>и</strong>-продаж<strong>и</strong> пр<strong>и</strong> 8,3% част<strong>и</strong>чносогласных <strong>и</strong> 58,5% отр<strong>и</strong>цающ<strong>и</strong>х такую <strong>в</strong>озможность (14%затрудн<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь сформул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать с<strong>в</strong>ое отношен<strong>и</strong>е) 2 . Почему?Это объясняется рядом как объект<strong>и</strong><strong>в</strong>ных, так <strong>и</strong>субъект<strong>и</strong><strong>в</strong>ных пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>н. К объект<strong>и</strong><strong>в</strong>ным следует отнест<strong>и</strong>349


усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я (сто<strong>и</strong>мость техн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, средст<strong>в</strong>агрох<strong>и</strong>м<strong>и</strong><strong>и</strong>, удобрен<strong>и</strong>й <strong>и</strong> т. д.), отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е государст<strong>в</strong>еннойподдержк<strong>и</strong> сельскохозяйст<strong>в</strong>енного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а, <strong>в</strong>ысок<strong>и</strong>еналог<strong>и</strong>, незащ<strong>и</strong>щенность пра<strong>в</strong> собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ка, монопол<strong>и</strong>змперерабаты<strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>х, загото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельных <strong>и</strong> обслуж<strong>и</strong><strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>хпредпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й, которые делают нерентабельным<strong>и</strong>,неэффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ным<strong>и</strong> <strong>и</strong> даже бессмысленным<strong>и</strong> мног<strong>и</strong>е попытк<strong>и</strong>хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я на земле. Эту с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ю усугубляютсубъект<strong>и</strong><strong>в</strong>ные пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны, с<strong>в</strong>язанные с тем, что фермерст<strong>в</strong>о— тяжелый, напряженный, непреры<strong>в</strong>ный труд, <strong>в</strong> то <strong>в</strong>ремякак <strong>в</strong> колхозе <strong>и</strong> со<strong>в</strong>хозе работн<strong>и</strong>ку был обеспечен хоть <strong>и</strong>небольшой, но регулярный доход, упорядоченный <strong>и</strong>регламент<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анный труд, поз<strong>в</strong>оляющ<strong>и</strong>й ж<strong>и</strong>ть хоть бедно,но спокойно, без особых напряжен<strong>и</strong>й, колл<strong>и</strong>з<strong>и</strong>й <strong>и</strong> страстей.А есл<strong>и</strong> к этому доба<strong>в</strong><strong>и</strong>ть те соц<strong>и</strong>альные гарант<strong>и</strong><strong>и</strong>, которыебыл<strong>и</strong> созданы пр<strong>и</strong> со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>де детск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>общеобразо<strong>в</strong>ательных учрежден<strong>и</strong>й, очаго<strong>в</strong> культуры,б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>отек, орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>й здра<strong>в</strong>оохранен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> т. д., токрестьян<strong>и</strong>н н<strong>и</strong>как не может понять, как будутобеспеч<strong>и</strong><strong>в</strong>аться эт<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альные нужды пр<strong>и</strong> <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальномхозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong>. Вот <strong>и</strong> получается парадокс — колхозы —это прошлое, фермерст<strong>в</strong>о — будущее, а корм<strong>и</strong>ть людейнадо сегодня, не отклады<strong>в</strong>ая это на потом. Попытк<strong>и</strong> жеотлож<strong>и</strong>ть это на «потом» пр<strong>и</strong><strong>в</strong>одят к тому, что рынокпотреблен<strong>и</strong>я заполняется западным<strong>и</strong> то<strong>в</strong>арам<strong>и</strong> <strong>и</strong> услугам<strong>и</strong>,усугубляя <strong>и</strong> без того тяжелейшее положен<strong>и</strong>е росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>хсельхозпро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телей.Этот парадокс <strong>и</strong>меет достаточно губ<strong>и</strong>тельныепоследст<strong>в</strong><strong>и</strong>я. С серед<strong>и</strong>ны 1990 гг. про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>т сокращен<strong>и</strong>еч<strong>и</strong>сла тех, кто р<strong>и</strong>скнул стать фермером, пр<strong>и</strong>чем реальным,не про «запас». Имеющ<strong>и</strong>йся опыт убеждает, что тысяч<strong>и</strong>крестьян, не <strong>в</strong>ыдержа<strong>в</strong> гнета <strong>и</strong>скусст<strong>в</strong>енных препятст<strong>в</strong><strong>и</strong>й,незащ<strong>и</strong>щенност<strong>и</strong> от нра<strong>в</strong>о<strong>в</strong> д<strong>и</strong>кого рынка, <strong>в</strong>ынужденыброс<strong>и</strong>ть землю, <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ращаться <strong>в</strong> город <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е со<strong>в</strong>хозы<strong>и</strong> колхозы к прежн<strong>и</strong>м занят<strong>и</strong>ям — безрадостным, но <strong>и</strong>бесхлопотным. А есл<strong>и</strong> еще учесть, что знач<strong>и</strong>тельныйпроцент фермеро<strong>в</strong> трансформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал с<strong>в</strong>ое хозяйст<strong>в</strong>о <strong>в</strong>350


пр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ные натуральные хозяйст<strong>в</strong>а, которые даже <strong>в</strong>отдаленной степен<strong>и</strong> н<strong>и</strong>какого отношен<strong>и</strong>я не <strong>и</strong>меют к <strong>и</strong>дее <strong>и</strong>хто<strong>в</strong>арност<strong>и</strong>, то карт<strong>и</strong>на аграрного запустен<strong>и</strong>я стано<strong>в</strong><strong>и</strong>тьсяеще более <strong>в</strong>печатляющей. Следует отмет<strong>и</strong>ть <strong>и</strong> такойпарадоксальный факт: дост<strong>и</strong>гну<strong>в</strong> п<strong>и</strong>ка ч<strong>и</strong>сла фермерск<strong>и</strong>ххозяйст<strong>в</strong> <strong>в</strong> 1994 г. (282,7 тыс.), кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о ч<strong>и</strong>сло фермерск<strong>и</strong>ххозяйст<strong>в</strong>, прекрат<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х с<strong>в</strong>ою деятельность, начало падать,дост<strong>и</strong>гну<strong>в</strong> <strong>в</strong> 2009 г. 195 тыс. 3В результате мы <strong>и</strong>меем печальный <strong>и</strong>тог. Есл<strong>и</strong> 1991 г.сельскохозяйст<strong>в</strong>енные предпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я законч<strong>и</strong>л<strong>и</strong> с уро<strong>в</strong>немрентабельност<strong>и</strong> <strong>в</strong> 43%, то <strong>в</strong> 1995 г. — ч<strong>и</strong>сло убыточныххозяйст<strong>в</strong> <strong>в</strong>ыросло <strong>в</strong> 20 раз, а к 2005 г. уменьш<strong>и</strong>лось <strong>в</strong> д<strong>в</strong>араза, а <strong>в</strong> к 2005 г опять у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>лось (См. таб. 2).Таб. 2. Убыточность сельскохозяйст<strong>в</strong>енныхпредпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> 1970—2005 гг. 4ГодЧ<strong>и</strong>сло убыточ. хоз., Доля убыточ. хоз.,тыс. <strong>в</strong> % от общего ч<strong>и</strong>сла1970 2,9 131980 16,8 711990 0,7 31994 15,9 591995 15,4 572000 14,1 512003 10,8 492005 7,6 40И есл<strong>и</strong> к этому доба<strong>в</strong><strong>и</strong>ть тот факт, что <strong>в</strong> структуресельскохозяйст<strong>в</strong>енного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а 41% продукц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>дейст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х ценах про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong> сельхозпредпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я, 57%— л<strong>и</strong>чные подсобные хозяйст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> только 2% — фермеры,оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно, что сельское хозяйст<strong>в</strong>о наход<strong>и</strong>тся <strong>в</strong> тяжелейшемположен<strong>и</strong><strong>и</strong>. Это, <strong>в</strong> с<strong>в</strong>ою очередь, не может пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> кпарадоксам <strong>и</strong> деформац<strong>и</strong><strong>и</strong> эконом<strong>и</strong>ческого сознан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я крестьян. Одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х стал достаточнознач<strong>и</strong>тельный процесс неоарха<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>х351


хозяйст<strong>в</strong>, <strong>в</strong> которых <strong>в</strong>озрод<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь устаре<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е формыхозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> которые намерт<strong>в</strong>о пр<strong>и</strong><strong>в</strong>язы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> члено<strong>в</strong>л<strong>и</strong>чных <strong>и</strong> фермерск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> к земле, не да<strong>в</strong>ая <strong>в</strong>ест<strong>и</strong>неза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мую ж<strong>и</strong>знь, обрекая людей на но<strong>в</strong>ые формынес<strong>в</strong>ободы, ста<strong>в</strong>я под сомнен<strong>и</strong>е любые «отклонен<strong>и</strong>я» <strong>в</strong>родеотдыха <strong>и</strong>л<strong>и</strong> лечен<strong>и</strong>я, требующ<strong>и</strong>е отключен<strong>и</strong>я от хозяйст<strong>в</strong>а нанекоторое <strong>в</strong>ремя 5 .С точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>, прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong><strong>в</strong>остьпо<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а была заложена <strong>в</strong> момент пр<strong>и</strong>нят<strong>и</strong>ярешен<strong>и</strong>й о <strong>в</strong>сеобщем массо<strong>в</strong>ом его коопер<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> 1929г.,что полож<strong>и</strong>ло начало <strong>в</strong>недрен<strong>и</strong>ю колхозного строя <strong>в</strong>сельское хозяйст<strong>в</strong>о. Это решен<strong>и</strong>е про<strong>и</strong>гнор<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алосклады<strong>в</strong>ающуюся достаточно эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ную с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ю споя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем массо<strong>в</strong>ого хозя<strong>и</strong>на на земле. Как показал анал<strong>и</strong>зреальной ж<strong>и</strong>зненной с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong> 1920-е гг. <strong>в</strong>о мног<strong>и</strong>хгуберн<strong>и</strong>ях <strong>и</strong> <strong>в</strong>олостях функц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ало по 14—16разл<strong>и</strong>чных форм кооперац<strong>и</strong><strong>и</strong>: от семено<strong>в</strong>одческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>снабженческ<strong>и</strong>х до то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong> по со<strong>в</strong>местной обработкеземл<strong>и</strong>, от сбыто<strong>в</strong>ых объед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>й до коммун, <strong>в</strong> которыхбыло обобщено <strong>в</strong>се, <strong>в</strong>плоть до быто<strong>в</strong>ых услуг. И <strong>в</strong>се эт<strong>и</strong>формы хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я ж<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, функц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>, соре<strong>в</strong>нуясьмежду собой <strong>в</strong> деле эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong> <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>ального раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я 6 .Можно только предполож<strong>и</strong>ть, что есл<strong>и</strong> бы это многообраз<strong>и</strong>ебыло сохранено, поддержано, то не был бы столь траг<strong>и</strong>чным<strong>и</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> бесперспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ным <strong>и</strong>збранный со<strong>в</strong>етской<strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю путь.В усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях нача<strong>в</strong>шего функц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>яколхозного строя сознан<strong>и</strong>е <strong>и</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е крестьянст<strong>в</strong>асреаг<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ало следующ<strong>и</strong>м образом: л<strong>и</strong>чное хозяйст<strong>в</strong>остало рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аться как про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одное отобщест<strong>в</strong>енного. Но затем, не созда<strong>в</strong> рац<strong>и</strong>ональных <strong>и</strong>эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ных, понятных крестьян<strong>и</strong>ну форм сочетан<strong>и</strong>ял<strong>и</strong>чных <strong>и</strong> коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>ных <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>, усугубленныхнепрекращающ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ся грубейш<strong>и</strong>м<strong>и</strong> ош<strong>и</strong>бкам<strong>и</strong> <strong>в</strong> аграрнойпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ке, сознан<strong>и</strong>е крестьянст<strong>в</strong>а со<strong>в</strong>ерш<strong>и</strong>ло ползучуютрансформац<strong>и</strong>ю, <strong>в</strong> с<strong>в</strong>ете которой коренным образом<strong>и</strong>змен<strong>и</strong>лась осно<strong>в</strong>ная устано<strong>в</strong>ка на соотношен<strong>и</strong>е л<strong>и</strong>чного <strong>и</strong>352


общест<strong>в</strong>енного. В 1950—1960-е гг. нач<strong>и</strong>нает склады<strong>в</strong>атьсяно<strong>в</strong>ая <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>я — теперь коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>ное хозяйст<strong>в</strong>остано<strong>в</strong><strong>и</strong>тся частью л<strong>и</strong>чного подсобного хозяйст<strong>в</strong>а.Именно эта <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ела к массо<strong>в</strong>ому <strong>в</strong>оро<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>у,«растащ<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>ке» общест<strong>в</strong>енного добра, к <strong>и</strong>гнор<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю <strong>и</strong>заб<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ю коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>ных <strong>и</strong> общ<strong>и</strong>нных ценностей 7 .Одно<strong>в</strong>ременно мы наблюдаем, как <strong>в</strong> попытке«бежать <strong>в</strong>перед<strong>и</strong> паро<strong>в</strong>оза», <strong>в</strong> угоду сомн<strong>и</strong>тельным, но очень«со<strong>в</strong>ременным» концепц<strong>и</strong>ям про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>т профанац<strong>и</strong>я <strong>и</strong>дейсобст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> на землю. С одной стороны, не пр<strong>и</strong>несложеланных плодо<strong>в</strong> разделен<strong>и</strong>е на па<strong>и</strong> земель <strong>и</strong> собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>колхозо<strong>в</strong> <strong>и</strong> со<strong>в</strong>хозо<strong>в</strong> — это не пр<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ло крестьян кпон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>ю с<strong>в</strong>оего предназначен<strong>и</strong>я. Зато этот процесс <strong>и</strong>мелсамые разруш<strong>и</strong>тельные последст<strong>в</strong><strong>и</strong>я — запустен<strong>и</strong>е земель,резкое сн<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е то<strong>в</strong>арност<strong>и</strong> сельского хозяйст<strong>в</strong>а,катастроф<strong>и</strong>ческое сн<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е поголо<strong>в</strong>ья скота, паден<strong>и</strong>еурожайност<strong>и</strong> <strong>и</strong> массо<strong>в</strong>ая натурал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я л<strong>и</strong>чного хозяйст<strong>в</strong>асельск<strong>и</strong>х ж<strong>и</strong>телей. Достаточно сказать, что за 1990гг почт<strong>и</strong>30 млн га <strong>и</strong>л<strong>и</strong> на 1/4 сократ<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь посе<strong>в</strong>ные площад<strong>и</strong>, болеечем на 50% поголо<strong>в</strong>ья продукт<strong>и</strong><strong>в</strong>ного скота, на 40—60% —парк осно<strong>в</strong>ных <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> сельскохозяйст<strong>в</strong>енных маш<strong>и</strong>н. За этотже пер<strong>и</strong>од кап<strong>и</strong>тальные <strong>в</strong>ложен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> АПК (<strong>в</strong> сопоста<strong>в</strong><strong>и</strong>мыхценах) уменьш<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> 20 раз, объемы мел<strong>и</strong>орат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных работ<strong>в</strong> 30 раз 8 . С другой стороны, непродуманная такт<strong>и</strong>капродаж<strong>и</strong> земл<strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ела, как <strong>в</strong> Сарато<strong>в</strong>ской област<strong>и</strong>, куд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>тельному я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ю: когда земл<strong>и</strong>сельскохозяйст<strong>в</strong>енного назначен<strong>и</strong>я стал<strong>и</strong> прода<strong>в</strong>ать засуммы, которые даже не опра<strong>в</strong>ды<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> затрат на про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>еторго<strong>в</strong>. Вот несколько пр<strong>и</strong>меро<strong>в</strong>. В Вольском районе 160 габыло продано за 4 000(!) руб., а <strong>в</strong> Сарато<strong>в</strong>ском районе нааукц<strong>и</strong>он был <strong>в</strong>ыста<strong>в</strong>лен участок <strong>в</strong> 27,3 га за 490 руб.(!) 9 .Продажа рад<strong>и</strong> продаж<strong>и</strong>? Опять желан<strong>и</strong>е быть передо<strong>в</strong><strong>и</strong>ком,<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ремя отч<strong>и</strong>таться <strong>и</strong> отрапорто<strong>в</strong>ать? Ил<strong>и</strong> уж оченьспец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ческая поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>я губернатора (<strong>в</strong> ту пору там былАяцко<strong>в</strong>)?О парадоксальност<strong>и</strong> <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> к земле, еебудущему <strong>и</strong> настоящему с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>ует другой не менее353


показательный факт. В 1995 г. <strong>в</strong>о <strong>в</strong>ремя <strong>в</strong>серосс<strong>и</strong>йскогоопроса был задан <strong>в</strong>опрос: «Как Вы относ<strong>и</strong>тесь к создан<strong>и</strong>ю <strong>в</strong>Вашем районе крупных частных земле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>й?» Только28% соглас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь на такую перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>у. Чем не парадокс: яза частную собст<strong>в</strong>енность, но прот<strong>и</strong><strong>в</strong> частныхсобст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, особенно крупных. Но <strong>в</strong>едь так не бы<strong>в</strong>ает <strong>и</strong>не будет. В<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тута частной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> уже<strong>в</strong>едет к тому, что сельчане сталк<strong>и</strong><strong>в</strong>аются с реальным фактомотъема под разным предлогом земель. Хотел бы этого кто<strong>и</strong>л<strong>и</strong> не хотел, нра<strong>в</strong><strong>и</strong>ться это кому-то <strong>и</strong>л<strong>и</strong> нет — пр<strong>и</strong>ходрыночных отношен<strong>и</strong>й <strong>и</strong> <strong>в</strong> сельскохозяйст<strong>в</strong>енноепро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> начале 2000-х гг. <strong>в</strong>оплот<strong>и</strong>лся <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>депредпр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мателей <strong>и</strong> крупные земле<strong>в</strong>ладельце<strong>в</strong>. Только <strong>в</strong>Подмоско<strong>в</strong>ье, по данным С. А. Кузьм<strong>и</strong>на, с 2002 по 2005 гг.про<strong>и</strong>зошло факт<strong>и</strong>ческое перераспределен<strong>и</strong>е земель бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хколхозо<strong>в</strong> <strong>и</strong> со<strong>в</strong>хозо<strong>в</strong>, перешедш<strong>и</strong>х под контроль 15—20коммерческ<strong>и</strong>х структур 10 . Вот <strong>и</strong> <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кает парадокс: мы зарынок, прот<strong>и</strong><strong>в</strong> тех, кто предста<strong>в</strong>ляет этот рынок <strong>в</strong> сфереземельных отношен<strong>и</strong>й, а на деле <strong>и</strong>дет не <strong>в</strong>недрен<strong>и</strong>ерыночных отношен<strong>и</strong>й, а кр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>нал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я сельскойэконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, получ<strong>и</strong>л ш<strong>и</strong>рокое распространен<strong>и</strong>елат<strong>и</strong>фунд<strong>и</strong>зм, пр<strong>и</strong> котором крестьян<strong>и</strong>н попадает <strong>в</strong>полную за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мость от но<strong>в</strong>ого земельного собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ка,но без прежн<strong>и</strong>х соц<strong>и</strong>альных гарант<strong>и</strong>й <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альнойзащ<strong>и</strong>ты, которым он обладал даже пр<strong>и</strong> со<strong>в</strong>етском строе.С<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>я <strong>в</strong> сельском хозяйст<strong>в</strong>е осложняется тем, что нетн<strong>и</strong>какой <strong>в</strong>нятной государст<strong>в</strong>енной аграрной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, <strong>в</strong>которой бы уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ался не только <strong>и</strong>нтерес но<strong>в</strong>ыхсобст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, но <strong>и</strong> <strong>и</strong>нтерес крестьян<strong>и</strong>на.В эт<strong>и</strong>х усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях не мог не сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>атьсяколоссальный парадокс: про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>мые аграрные реформыне только не содейст<strong>в</strong>уют форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю рыночногосознан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я работн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, но практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>разрушает его <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>де факт<strong>и</strong>ческой л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong> трудо<strong>в</strong>оймот<strong>и</strong><strong>в</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Заработная плата перестала быть для крестьяносно<strong>в</strong>ным <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ком сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. Разрушена с<strong>в</strong>язьзарплаты с результатам<strong>и</strong> <strong>и</strong> к<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> труда. Полностью354


отсутст<strong>в</strong>уют (<strong>и</strong> не поддерж<strong>и</strong><strong>в</strong>аются) моральные ст<strong>и</strong>мулы ктруду, резко сократ<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> решать соц<strong>и</strong>альныепроблемы ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> крестьян. Следст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем этого я<strong>в</strong><strong>и</strong>лось резкоесн<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е мот<strong>и</strong><strong>в</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> к професс<strong>и</strong>ональной, качест<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ной работе, а также огромное уменьшен<strong>и</strong>епрест<strong>и</strong>жа труда <strong>в</strong> сельскохозяйст<strong>в</strong>енном про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>е,особенно сред<strong>и</strong> сельской молодеж<strong>и</strong>. Согласно опросам,про<strong>в</strong>еденным <strong>в</strong> Башк<strong>и</strong>р<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> 2006—2007 гг., 59,2% сельск<strong>и</strong>хж<strong>и</strong>телей не хотел<strong>и</strong>, чтобы <strong>и</strong>х дет<strong>и</strong> ж<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong> работал<strong>и</strong> на селе 11 .В этой с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>есьма показательно то беспра<strong>в</strong><strong>и</strong>е, <strong>в</strong>котором находятся сельск<strong>и</strong>е пенс<strong>и</strong>онеры. О какойзащ<strong>и</strong>щенност<strong>и</strong>, обеспечен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>х пра<strong>в</strong> может <strong>и</strong>дт<strong>и</strong> речь, когдапосле разгона колхозо<strong>в</strong> <strong>и</strong> со<strong>в</strong>хозо<strong>в</strong> <strong>и</strong> пре<strong>в</strong>ращен<strong>и</strong>я крестьян <strong>в</strong>собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ка, 28% пенс<strong>и</strong>онеро<strong>в</strong> не <strong>и</strong>меют документо<strong>в</strong> на<strong>в</strong>ыделенные <strong>и</strong>м па<strong>и</strong>, 14% — затрудн<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь от<strong>в</strong>ет<strong>и</strong>ть <strong>и</strong> 3,5%<strong>в</strong>ообще не знают, <strong>и</strong>меются л<strong>и</strong> у н<strong>и</strong>х земельные па<strong>и</strong> 12 . Кстат<strong>и</strong>,на наш <strong>в</strong>згляд, <strong>и</strong>менно сельск<strong>и</strong>й пенс<strong>и</strong>онер я<strong>в</strong>ляетсяярчайш<strong>и</strong>м <strong>в</strong>ыраз<strong>и</strong>телем парадоксального соц<strong>и</strong>альногоположен<strong>и</strong>я: многолетняя жерт<strong>в</strong>енность, работа на общест<strong>в</strong>о,<strong>в</strong>оздержанность <strong>и</strong> огран<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>е по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ных соц<strong>и</strong>альныхпотребностей, с одной стороны, <strong>и</strong> полное заб<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>е,отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е элементарных забот <strong>и</strong> обеспеченност<strong>и</strong>, с другой,стал<strong>и</strong> трагед<strong>и</strong>ей для со<strong>в</strong>ременных пож<strong>и</strong>лых ж<strong>и</strong>телей села.Оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно, что до тех пор, пока государст<strong>в</strong>о не будетст<strong>и</strong>мул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать <strong>и</strong> поддерж<strong>и</strong><strong>в</strong>ать тех, кто про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>т, <strong>в</strong>сознан<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьян не слож<strong>и</strong>тся убежденность, что работа наземле может быть не менее пр<strong>и</strong>знательной <strong>и</strong> доходной, чемлюбой другой труд (а <strong>в</strong> ряде случае<strong>в</strong> может быть дажеперспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ней <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>ор<strong>и</strong>тетней). В такой с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong>, особеннопр<strong>и</strong> <strong>в</strong>ступлен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>о Всем<strong>и</strong>рную торго<strong>в</strong>ую ассоц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong>ю, н<strong>и</strong>что<strong>и</strong> н<strong>и</strong>кто не гарант<strong>и</strong>рует успех рыночным преобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ямна селе.В целом <strong>и</strong>тогом аграрных преобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й можетстать еще д<strong>в</strong>а парадокса. Во-пер<strong>в</strong>ых, <strong>в</strong>местонеэффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ного государст<strong>в</strong>енного сектора эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> населе общест<strong>в</strong>о получ<strong>и</strong>ло неэффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ный частныйсектор. К <strong>и</strong>тогам ош<strong>и</strong>бочного, формального про<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я355


аграрных преобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й сто<strong>и</strong>т доба<strong>в</strong><strong>и</strong>ть <strong>и</strong> тот факт, чтокрестьяне <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оем больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е почу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> утратумног<strong>и</strong>х прошлых с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong> по сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>ю сна<strong>в</strong>язанным <strong>и</strong>м настоящ<strong>и</strong>м положен<strong>и</strong>ем. Во-<strong>в</strong>торых, <strong>в</strong>местопроект<strong>и</strong>руемого расц<strong>в</strong>ета фермерск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> <strong>и</strong>акц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>ных хозяйст<strong>в</strong> про<strong>и</strong>зошлаэкспанс<strong>и</strong>я мелкото<strong>в</strong>арного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а, когда л<strong>и</strong>цосельского хозяйст<strong>в</strong>а Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> стал<strong>и</strong> ол<strong>и</strong>цет<strong>в</strong>орять л<strong>и</strong>чныеподсобные хозяйст<strong>в</strong>а (напомн<strong>и</strong>м — он<strong>и</strong> дают от 50 до 60%сельхозпродукц<strong>и</strong><strong>и</strong>). Именно эта категор<strong>и</strong>ясельхозпро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телей смогла за 1990-е гг. уд<strong>в</strong>о<strong>и</strong>ть объемыпро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> то<strong>в</strong>арност<strong>и</strong>. Эт<strong>и</strong>м показателям можно былобы радо<strong>в</strong>аться, есл<strong>и</strong> бы расц<strong>в</strong>ет мелкото<strong>в</strong>арногопро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а не сопро<strong>в</strong>ождался процессом натурал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>хозяйст<strong>в</strong>, <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ратом к бартерным формам обмена,сн<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ем техн<strong>и</strong>ческой оснащенност<strong>и</strong>, несоблюден<strong>и</strong>емтребо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й агротехн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, обострен<strong>и</strong>ем соц<strong>и</strong>альныхпроблем 13 .Все это поз<strong>в</strong>оляет сделать <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од, что <strong>в</strong>опрек<strong>и</strong> <strong>в</strong>семобещан<strong>и</strong>ям, прожектам, про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>мым реформам ж<strong>и</strong>зненныхпрепятст<strong>в</strong><strong>и</strong>й <strong>в</strong> крестьянской судьбе стало больше. Но <strong>в</strong>есьтраг<strong>и</strong>зм крестьянского сознан<strong>и</strong>я состо<strong>и</strong>т <strong>в</strong> том, чтотружен<strong>и</strong>к<strong>и</strong> села не <strong>в</strong><strong>и</strong>дят <strong>в</strong>ыхода <strong>и</strong>з слож<strong>и</strong><strong>в</strong>шейся с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong>,<strong>и</strong>бо преодолеть те преграды, которые <strong>в</strong>озд<strong>в</strong><strong>и</strong>гнуты на <strong>и</strong>хпут<strong>и</strong>, <strong>и</strong>м не под с<strong>и</strong>лу. И пока только ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>цы <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>хоцен<strong>и</strong><strong>в</strong>ают про<strong>и</strong>сходящее на селе как поз<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ные<strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я 14 .Про<strong>в</strong>озглашенное пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>о рыночныхотношен<strong>и</strong>й на селе не может само по себе проб<strong>и</strong>ть дорогу.Есл<strong>и</strong> он<strong>и</strong> не будут соц<strong>и</strong>ально ор<strong>и</strong>ент<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аны, людей ждут(<strong>в</strong>ернее знач<strong>и</strong>тельную часть сельского населен<strong>и</strong>я) <strong>и</strong> н<strong>и</strong>щета,<strong>и</strong> обездоленность, <strong>и</strong> отчаян<strong>и</strong>е. А это <strong>в</strong> с<strong>в</strong>ою очередьсопряжено с <strong>в</strong>озможным<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альным<strong>и</strong> катакл<strong>и</strong>змам<strong>и</strong>,хотелось бы это кому-н<strong>и</strong>будь <strong>и</strong>л<strong>и</strong> нет. Так что <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йскомобщест<strong>в</strong>е есть очень небольшой <strong>в</strong>ыбор — <strong>и</strong>л<strong>и</strong> дорогапер<strong>в</strong>оначального (кро<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ого, мерзкого <strong>и</strong> очень дл<strong>и</strong>тельного)накоплен<strong>и</strong>я кап<strong>и</strong>тала с надеждой на с<strong>в</strong>етлое будущее через356


не<strong>в</strong>едомое <strong>в</strong>ремя, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> регул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е рыночных отношен<strong>и</strong>й,пересмотр форм <strong>и</strong> методо<strong>в</strong> эконом<strong>и</strong>ческой пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. И есл<strong>и</strong>к пер<strong>в</strong>ой дороге не надо пр<strong>и</strong>клады<strong>в</strong>ать рук<strong>и</strong> (мол, сама<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>едет нас на путь заж<strong>и</strong>точной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>), то для<strong>в</strong>торой следо<strong>в</strong>ало бы пр<strong>и</strong>лож<strong>и</strong>ть немало ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong>й, чтобы<strong>в</strong>ырул<strong>и</strong>ть на путь, достойный чело<strong>в</strong>ека ХХI <strong>в</strong>.Так<strong>и</strong>м образом, знач<strong>и</strong>тельный <strong>в</strong>клад <strong>в</strong> этупарадоксальную сумят<strong>и</strong>цу про<strong>и</strong>сходящего <strong>в</strong>несл<strong>и</strong>сумбурные, прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong><strong>в</strong>ые концепц<strong>и</strong><strong>и</strong> ученых,предста<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>х разл<strong>и</strong>чные догмат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е, попул<strong>и</strong>стск<strong>и</strong>е<strong>и</strong>л<strong>и</strong> слепо коп<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>е чужой опыт <strong>и</strong>де<strong>и</strong>. Опыт сельскогохозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> 1990—2000 гг. убед<strong>и</strong>тельнодоказал, что, <strong>в</strong>о-пер<strong>в</strong>ых, нельзя, даже руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>уясьсамым<strong>и</strong> благ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> намерен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, ускорять ходпреобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й, <strong>и</strong>гнор<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать урок<strong>и</strong> м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ого опыта,отры<strong>в</strong>аться от ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>. Во-<strong>в</strong>торых, научный <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>йэкстрем<strong>и</strong>зм, осно<strong>в</strong>анный на абсолют<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> монетар<strong>и</strong>стск<strong>и</strong>хметодо<strong>в</strong> <strong>и</strong> не уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>й <strong>в</strong>сего спектра со<strong>в</strong>ременных<strong>в</strong>оззрен<strong>и</strong>й, не может пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> к успеху.Следо<strong>в</strong>ательно, парадоксальность нынешней <strong>и</strong>за<strong>в</strong>трашней соц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческой с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong>, асоот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно — эконом<strong>и</strong>ческого сознан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>якрестьян — состо<strong>и</strong>т <strong>в</strong> том, что объект<strong>и</strong><strong>в</strong>ные <strong>и</strong>субъект<strong>и</strong><strong>в</strong>ные с<strong>и</strong>лы <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого процесса дейст<strong>в</strong>уют <strong>в</strong>разных, а <strong>и</strong>ногда <strong>в</strong> прямо прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оположныхнапра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ях, что не пр<strong>и</strong>дает стаб<strong>и</strong>льност<strong>и</strong> <strong>и</strong>у<strong>в</strong>еренност<strong>и</strong> <strong>в</strong> скором решен<strong>и</strong><strong>и</strong> насущных проблемросс<strong>и</strong>йского общест<strong>в</strong>а.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 Источн<strong>и</strong>к: Калуг<strong>и</strong>на З. И. Парадоксы аграрной реформы <strong>в</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>: соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й анал<strong>и</strong>з трансформац<strong>и</strong>онных процессо<strong>в</strong>.Но<strong>в</strong>ос<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рск, 2000, с. 43. Исследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е было про<strong>в</strong>едено <strong>в</strong> 1996 <strong>и</strong>1997 гг. <strong>и</strong> по<strong>в</strong>торено <strong>в</strong> 2006 г. Объем <strong>в</strong>ыборк<strong>и</strong> соста<strong>в</strong><strong>и</strong>лсоот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно 341 <strong>и</strong> 736 чело<strong>в</strong>ек <strong>и</strong> репрезент<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал населен<strong>и</strong>еобласт<strong>и</strong> по полу, <strong>в</strong>озрасту <strong>и</strong> уро<strong>в</strong>ню образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я — [Пр<strong>и</strong>м. а<strong>в</strong>т.].357


2 Калуг<strong>и</strong>на З. И. Указ. соч. С. 94.3 Старо<strong>в</strong>еро<strong>в</strong> В. И. Раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е: соц<strong>и</strong>ологопол<strong>и</strong>толог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>йанал<strong>и</strong>з // Соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. 2010.№ 4. С. 29.4 Источн<strong>и</strong>к: Росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й стат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й ежегодн<strong>и</strong>к. 2006.М., 2006. С. 442.5 См. Сельская бедность: пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны <strong>и</strong> пут<strong>и</strong> преодолен<strong>и</strong>я. М.,2004; Вел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>й П. П. Росс<strong>и</strong>йское село <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях но<strong>в</strong>ых <strong>в</strong>ызо<strong>в</strong>о<strong>в</strong>// Соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. 2007. № 7.6 См. Большако<strong>в</strong> А. М. Дере<strong>в</strong>ня. 1917—1927. М., 1929.7 В<strong>и</strong>ноградск<strong>и</strong>й В. Г. Крестьянск<strong>и</strong>е сообщест<strong>в</strong>а сегодня(южно-росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ант) // Соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я.1996. № .6.8 Подробнее см.: Старо<strong>в</strong>еро<strong>в</strong> В. И., Захаро<strong>в</strong> А. Н.Л<strong>и</strong>беральный передел аграрной сферы Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. М., 2003.9 Вел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>й П. П., Елют<strong>и</strong>на М. Э., Штейнберг И. Е.,Бахтур<strong>и</strong>на Л. В. Стар<strong>и</strong>к<strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йской дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. Сарато<strong>в</strong>. 2000.С. 32—33.10 См. Кузьм<strong>и</strong>н С. А. О трансформац<strong>и</strong><strong>и</strong> дере<strong>в</strong>енскогоуклада <strong>и</strong> судьбах сельскохозяйст<strong>в</strong>енного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>// М<strong>и</strong>р Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. 2007. № 1. С. 5.11 См. Салахутд<strong>и</strong>но<strong>в</strong>а Р. Р. Качест<strong>в</strong>о трудо<strong>в</strong>ой ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>работн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> сельского хозяйст<strong>в</strong>а // Соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я.2009. № 11.12 См. Вел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>й П. П. (<strong>и</strong> др.). Указ. соч.13 См. Калуг<strong>и</strong>на З. И. Указ. соч.; Старо<strong>в</strong>еро<strong>в</strong> В. И. Указ.соч.14 Ш<strong>и</strong>рокало<strong>в</strong>а Г. С., Деряб<strong>и</strong>на О. Н. Спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>сты для села<strong>и</strong> село для спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>сто<strong>в</strong> // Соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я 2010.№ 10.358


359А. В. Третьяко<strong>в</strong>ЗЕМЕЛЬНЫЙ ПЕРЕДЕЛ — ОСНОВНОЙ ИТОГАГРАРНЫХ РЕФОРМ В РОССИИКОНЦА XX — НАЧАЛА XXI ВЕКОВЧуть больше д<strong>в</strong>адцат<strong>и</strong> лет прошл<strong>и</strong> с началарад<strong>и</strong>кальных аграрных реформ, а 27 ян<strong>в</strong>аря 2011 г.про<strong>и</strong>зойдет <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческое событ<strong>и</strong>е — земл<strong>и</strong>сельскохозяйст<strong>в</strong>енного назначен<strong>и</strong>я юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>оформленные будут переданы <strong>в</strong> рук<strong>и</strong> <strong>и</strong>х но<strong>в</strong>ых реальныххозяе<strong>в</strong>. Это достаточный <strong>в</strong>ременной промежуток, чтобыпод<strong>в</strong>ест<strong>и</strong> определенные <strong>и</strong>тог<strong>и</strong> <strong>и</strong> от<strong>в</strong>ет<strong>и</strong>ть на <strong>в</strong>опросы,состоятельна л<strong>и</strong> была <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>я сельскохозяйст<strong>в</strong>енныхреформ <strong>в</strong> постсо<strong>в</strong>етской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, чего собст<strong>в</strong>енно хотел<strong>и</strong>реформаторы <strong>и</strong> как<strong>и</strong>е методы <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> для дост<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>яопределенных целей?Анал<strong>и</strong>з отечест<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong>, матер<strong>и</strong>ало<strong>в</strong>пер<strong>и</strong>од<strong>и</strong>ческой печат<strong>и</strong>, <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>аторо<strong>в</strong> аграрныхпреобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й <strong>и</strong> руко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телей <strong>в</strong>ластных структурразл<strong>и</strong>чных уро<strong>в</strong>ней показы<strong>в</strong>ают, что по замыслам <strong>и</strong>деолого<strong>в</strong>реформы сущностью с<strong>в</strong>оею был<strong>и</strong> нацелены на <strong>в</strong>озрожден<strong>и</strong>еу крестьян чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>а хозя<strong>и</strong>на, собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ка <strong>и</strong> на этой осно<strong>в</strong>епредполагалось путем <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онно-пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ыхформ хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я на земле реш<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>сегда насущнуюпродо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енную проблему. Он<strong>и</strong>, прежде <strong>в</strong>сего <strong>в</strong>фермерст<strong>в</strong>е <strong>в</strong><strong>и</strong>дел<strong>и</strong> перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ы раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я аграрногопро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а, <strong>и</strong> <strong>в</strong>озрожден<strong>и</strong>е ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йском селе <strong>в</strong>конце XX — начале XXI <strong>в</strong><strong>в</strong>. Во <strong>в</strong>сеуслышан<strong>и</strong>е со <strong>в</strong>сехтр<strong>и</strong>бун <strong>и</strong> средст<strong>в</strong> массой <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>б<strong>и</strong><strong>в</strong>алось <strong>в</strong> умы <strong>и</strong>дея,что только «<strong>в</strong>ольный хлебопашец» накорм<strong>и</strong>т Росс<strong>и</strong>ю <strong>и</strong>обеспеч<strong>и</strong>т ее продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енную безопасность.Колхозы <strong>и</strong> со<strong>в</strong>хозы по замыслам <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>аторо<strong>в</strong>реформ я<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь гла<strong>в</strong>ным препятст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем на пут<strong>и</strong>акт<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> чело<strong>в</strong>еческого фактора <strong>и</strong> обеспечен<strong>и</strong>япродо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енной безопасност<strong>и</strong>. Поэтому <strong>в</strong> начале 1990 гг.


была про<strong>в</strong>едена масс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анная <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>ческаяд<strong>и</strong>скред<strong>и</strong>тац<strong>и</strong>я крупных хозяйст<strong>в</strong> <strong>и</strong> сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>оймехан<strong>и</strong>зм реорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> колхозо<strong>в</strong> <strong>и</strong> со<strong>в</strong>хозо<strong>в</strong>. Сама по себе<strong>и</strong>дея частной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> на землю как осно<strong>в</strong>ы раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>ямалых форм предпр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мательст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> аграрном секторепрогресс<strong>и</strong><strong>в</strong>на. Однако механ<strong>и</strong>зм ее дост<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я черезл<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong>ю колхозно-со<strong>в</strong>хозной с<strong>и</strong>стемы хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>япутем ускоренной <strong>и</strong>х перерег<strong>и</strong>страц<strong>и</strong><strong>и</strong> показы<strong>в</strong>ает <strong>и</strong>ст<strong>и</strong>нныенамерен<strong>и</strong>я реформаторо<strong>в</strong>. В 1992 г. <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> была начатаперерег<strong>и</strong>страц<strong>и</strong>я колхозо<strong>в</strong> <strong>и</strong> со<strong>в</strong>хозо<strong>в</strong>. К 1 октября 1992 г. еепрошл<strong>и</strong> 10,6 тыс. (42%)предпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й. Из н<strong>и</strong>х 4,5 тыс. (43%)хотел<strong>и</strong> сохран<strong>и</strong>ть с<strong>в</strong>ой прежн<strong>и</strong>й статус. А уже к 1 ян<strong>в</strong>аря1994 г. перерег<strong>и</strong>страц<strong>и</strong>ю прошл<strong>и</strong> 95% хозяйст<strong>в</strong>, <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>хтолько 34% сохран<strong>и</strong>л<strong>и</strong> с<strong>в</strong>ой статус. В ЦентральномЧерноземье на 1 ян<strong>в</strong>аря 1994 г. перерег<strong>и</strong>страц<strong>и</strong>ю прошл<strong>и</strong>2371 колхоз <strong>и</strong> со<strong>в</strong>хоз (98%) от общего ч<strong>и</strong>сла, с<strong>в</strong>ой прежн<strong>и</strong>йстатус сохран<strong>и</strong>л<strong>и</strong> 222 хозяйст<strong>в</strong>а (30%). В Курской област<strong>и</strong> <strong>и</strong>з531 колхоза <strong>и</strong> со<strong>в</strong>хоза после перерег<strong>и</strong>страц<strong>и</strong><strong>и</strong> с<strong>в</strong>ой прежн<strong>и</strong>йстатус сохран<strong>и</strong>л<strong>и</strong> 35 хозяйст<strong>в</strong> (18%) 1 .В соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> с Конст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong>ей Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, гражданск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> аграрно-земельным законодательст<strong>в</strong>ом <strong>в</strong> конце XX <strong>в</strong>. <strong>в</strong>стране практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> слож<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь осно<strong>в</strong>ы но<strong>в</strong>ого земельногостроя. Была л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ана государст<strong>в</strong>енная монопол<strong>и</strong>я наземлю, осущест<strong>в</strong><strong>и</strong>лся переход к многообраз<strong>и</strong>ю формземле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>я; про<strong>и</strong>зошло бесплатное перераспределен<strong>и</strong>еземл<strong>и</strong> <strong>в</strong> пользу граждан; <strong>в</strong><strong>в</strong>едено платное землепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е;осно<strong>в</strong>ная часть сельскохозяйст<strong>в</strong>енных земель перешла <strong>в</strong>частную собст<strong>в</strong>енность, созданы объект<strong>и</strong><strong>в</strong>ные усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я дляоборота земл<strong>и</strong>. Однако начальный этап реформы не пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ел кож<strong>и</strong>даемым результатам, потому что процессы земельногореформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>з-за отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>я надлежащейзаконодательной базы протекал<strong>и</strong> медленно, земельный<strong>в</strong>опрос стал крайне пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анным, а пут<strong>и</strong> переходаземл<strong>и</strong> к успешным собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>кам был<strong>и</strong> факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>закрыты.И <strong>в</strong>от здесь-то нач<strong>и</strong>нается самое гла<strong>в</strong>ное. Переделземельной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>. Он осущест<strong>в</strong>ляется не путем360


прямого ее зах<strong>в</strong>ата, а <strong>в</strong>полне ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анно, грамотно <strong>и</strong>практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> <strong>в</strong>ерно юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> оформленного процесса, сестест<strong>в</strong>енным<strong>и</strong> <strong>и</strong> хорошо продуманным<strong>и</strong> «неточностям<strong>и</strong>»,«несо<strong>в</strong>ершенст<strong>в</strong>ом» <strong>и</strong> «упущен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>». Реформаторыго<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>л<strong>и</strong> о необход<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> на базе бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х колхозо<strong>в</strong> <strong>и</strong>со<strong>в</strong>хозо<strong>в</strong> «насад<strong>и</strong>ть» эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ные фермерск<strong>и</strong>е хозяйст<strong>в</strong>а, а<strong>и</strong>тог<strong>и</strong> д<strong>в</strong>адцат<strong>и</strong>летнего реформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я показы<strong>в</strong>ают <strong>и</strong>ные<strong>и</strong>тог<strong>и</strong>. «Хотя <strong>и</strong> было решено, — го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>т академ<strong>и</strong>к Буздало<strong>в</strong>,— <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>ть землю тем, кто ее непосредст<strong>в</strong>енно<strong>в</strong>озделы<strong>в</strong>ает, это гла<strong>в</strong>ное средст<strong>в</strong>о про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> сельскомхозяйст<strong>в</strong>е странным образом стало ускользать <strong>и</strong>зкрестьянск<strong>и</strong>х рук; на пут<strong>и</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я малого аграрногоб<strong>и</strong>знеса <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кла глухая стена. Деклар<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анное <strong>в</strong> начале1990-х гг. пра<strong>в</strong>о частной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> на землюработн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х колхозо<strong>в</strong> <strong>и</strong> со<strong>в</strong>хозо<strong>в</strong> эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>реал<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ано л<strong>и</strong>шь <strong>в</strong> незнач<strong>и</strong>тельной степен<strong>и</strong>: дол<strong>и</strong> почт<strong>и</strong> на9/10 земель сельскохозяйст<strong>в</strong>енного назначен<strong>и</strong>я, как былообещано, не <strong>в</strong>ыделял<strong>и</strong>сь <strong>и</strong> юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> не закреплял<strong>и</strong>сь зан<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>в</strong> натуре. Вместо этого <strong>в</strong> массо<strong>в</strong>ом порядкеосущест<strong>в</strong>ляются спекулят<strong>и</strong><strong>в</strong>ные сделк<strong>и</strong> с земельным<strong>и</strong>участкам<strong>и</strong>, отмечаются также <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>е злоупотреблен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>отношен<strong>и</strong>ях межу <strong>и</strong>х ном<strong>и</strong>нальным<strong>и</strong> собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong> <strong>и</strong>партнерам<strong>и</strong> по земельному обороту на рег<strong>и</strong>ональном <strong>и</strong>местном уро<strong>в</strong>нях. В процессе такого «оборота» формальные<strong>в</strong>ладельцы земл<strong>и</strong> — ф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е л<strong>и</strong>ца л<strong>и</strong>шаются реальногопра<strong>в</strong>а собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> на нее. В отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е беспр<strong>и</strong>страстногозакона о земле, содержащего ед<strong>и</strong>ные, четк<strong>и</strong>е <strong>и</strong> однозначныенормы ее рыночного оборота, земельным<strong>и</strong> делам<strong>и</strong> <strong>в</strong>осно<strong>в</strong>ном стало запра<strong>в</strong>лять разросшееся бюрократ<strong>и</strong>ческое,нередко коррумп<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анное «землеустро<strong>и</strong>тельное» <strong>и</strong> прочееч<strong>и</strong>но<strong>в</strong>н<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о» 2 .О реальных «подходах» к решен<strong>и</strong>ю земельногоразгосударст<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>ует по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ная практ<strong>и</strong>ка,характерная для <strong>в</strong>сех рег<strong>и</strong>оно<strong>в</strong> постсо<strong>в</strong>етской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>.Интересен <strong>и</strong> т<strong>и</strong>п<strong>и</strong>чен пр<strong>и</strong>мер реорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> со<strong>в</strong>хоза«Юб<strong>и</strong>лейный» <strong>в</strong> Иркутской област<strong>и</strong>. Все начало меняться <strong>в</strong>начале 1990-х гг., когда прекрат<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь государст<strong>в</strong>енные361


дотац<strong>и</strong><strong>и</strong>, заработная плата <strong>в</strong> со<strong>в</strong>хозе стала <strong>в</strong>ыплач<strong>и</strong><strong>в</strong>атьсянерегулярно, а ее часть стал<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыда<strong>в</strong>ать натуральной оплатой(мясом, бычкам<strong>и</strong>, зерном). А, нач<strong>и</strong>ная с 1992 г. «<strong>в</strong>ообщеперестал<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыплач<strong>и</strong><strong>в</strong>ать зарплату, знач<strong>и</strong>тельно сн<strong>и</strong>з<strong>и</strong>лсяразмер натуроплаты, перейдя <strong>в</strong> реж<strong>и</strong>м «от случая к случаю,по больш<strong>и</strong>м праздн<strong>и</strong>кам». Одно<strong>в</strong>ременно началась с<strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> форм собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>, орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>оннопра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ыхформ сельхозпредпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я.В 1992 г. со<strong>в</strong>хоз был, как <strong>и</strong> множест<strong>в</strong>о друг<strong>и</strong>х постране, преобразо<strong>в</strong>ан <strong>в</strong> то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>о с огран<strong>и</strong>ченнойот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енностью (ТОО), которое я<strong>в</strong><strong>и</strong>лось пра<strong>в</strong>опреемн<strong>и</strong>комсо<strong>в</strong>хоза «Юб<strong>и</strong>лейный». Каждому работн<strong>и</strong>ку бы<strong>в</strong>шегохозяйст<strong>в</strong>а, а также служащ<strong>и</strong>м соц<strong>и</strong>альной сферы <strong>и</strong>пенс<strong>и</strong>онерам, был <strong>в</strong>ыделен земельный надел <strong>и</strong><strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>енный пай. Земельный надел соста<strong>в</strong>лял 15,7 га(12,8 — пашн<strong>и</strong> <strong>и</strong> 2,9 — сенокоса), но сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал на бумаге<strong>и</strong> реально получ<strong>и</strong>ть его <strong>в</strong> пользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е можно только пр<strong>и</strong>усло<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> целе<strong>в</strong>ого <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я — оформлен<strong>и</strong><strong>и</strong>фермерского хозяйст<strong>в</strong>а. Земельные па<strong>и</strong> был<strong>и</strong> <strong>в</strong>зяты <strong>в</strong> арендупредпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>ем, с <strong>в</strong>ладельцам<strong>и</strong> подп<strong>и</strong>сан дого<strong>в</strong>ор сроком на3 года. Вел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>на же <strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>енного пая не былаопределена, чем <strong>в</strong>последст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>оспользо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь пер<strong>в</strong>ыефермеры, <strong>в</strong>зя<strong>в</strong> <strong>и</strong>з со<strong>в</strong>хоза по макс<strong>и</strong>муму то, что было<strong>в</strong>озможно.В 1998 г. ТОО «Юб<strong>и</strong>лейный» акц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>руется <strong>и</strong>стано<strong>в</strong><strong>и</strong>тся закрытым акц<strong>и</strong>онерным общест<strong>в</strong>ом (ЗАО),<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>о ТОО переход<strong>и</strong>т к нему как к пра<strong>в</strong>опреемн<strong>и</strong>ку.Все <strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>енные па<strong>и</strong> пере<strong>в</strong>едены <strong>в</strong> акц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыда<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь,напр<strong>и</strong>мер, техн<strong>и</strong>кой, получ<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>х стало не<strong>в</strong>озможно. Все<strong>в</strong>ладельцы пае<strong>в</strong> стал<strong>и</strong> акц<strong>и</strong>онерам<strong>и</strong>. Кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о акц<strong>и</strong>й уработн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> за<strong>в</strong><strong>и</strong>село от трудо<strong>в</strong>ого стажа.В апреле 2003 г. был<strong>и</strong> оформлены документы посоздан<strong>и</strong>ю но<strong>в</strong>ого предпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я — ОАО «Тружен<strong>и</strong>к», <strong>в</strong>которое ЗАО «Юб<strong>и</strong>лейный» <strong>в</strong>ошел как од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з учред<strong>и</strong>телей,<strong>в</strong>неся с<strong>в</strong>ою долю техн<strong>и</strong>кой. Наряду с н<strong>и</strong>м, учред<strong>и</strong>телям<strong>и</strong>но<strong>в</strong>ого предпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я стал<strong>и</strong> <strong>и</strong> ф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е л<strong>и</strong>ца: бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йагроном, д<strong>и</strong>ректор, гла<strong>в</strong>ный бухгалтер, гла<strong>в</strong>ный энергет<strong>и</strong>к362


ЗАО, председатель сельской адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страц<strong>и</strong><strong>и</strong>. В том же годуЗАО «Юб<strong>и</strong>лейный» было объя<strong>в</strong>лено банкротом <strong>и</strong> назначен<strong>в</strong>нешн<strong>и</strong>й упра<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>й.Все реорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> сельхозпредпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> цельухода от долго<strong>в</strong>, про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь с массой нарушен<strong>и</strong>й, отработн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>я скры<strong>в</strong>алась <strong>и</strong>л<strong>и</strong> до<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ласьурезанном, подчас <strong>и</strong>скаженном <strong>в</strong><strong>и</strong>де. Одному <strong>и</strong>з работн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>тайно удалось скоп<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать сокращенный <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ант Уста<strong>в</strong>а,для остальных он оста<strong>в</strong>ался недоступен» 3 .Из сказанного <strong>в</strong><strong>и</strong>дно, что аграрные преобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я,начатые <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> 1990-х гг., объект<strong>и</strong><strong>в</strong>но не могл<strong>и</strong> датьпоз<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ных результато<strong>в</strong> <strong>и</strong> не пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ел<strong>и</strong> к дост<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ю<strong>и</strong>значально поста<strong>в</strong>ленных целей. Результатысоц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческого опроса, про<strong>в</strong>еденного <strong>в</strong> 1999 г. сред<strong>и</strong>более 500 респонденто<strong>в</strong> <strong>и</strong>з Моск<strong>в</strong>ы, С.-Петербурга,Орло<strong>в</strong>ской, Пско<strong>в</strong>ской, Росто<strong>в</strong>ской, Воронежской, Томской<strong>и</strong> Иркутской областей показы<strong>в</strong>ают, что 77% опрошенныхсч<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>, что реформа земельных отношен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> небыла про<strong>в</strong>едена. По мнен<strong>и</strong>ю 62% респонденто<strong>в</strong>,реорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong> <strong>в</strong> стране не про<strong>и</strong>зошло 4 . Вместе стем за коротк<strong>и</strong>й срок <strong>в</strong> аграрном секторе был<strong>и</strong> разрушеныхозяйст<strong>в</strong>енные с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong>, состоялся неэффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ный переделсобст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>, раз<strong>в</strong>ал соц<strong>и</strong>окультурной <strong>и</strong>нфраструктурысела, непреры<strong>в</strong>но сн<strong>и</strong>жалось плодород<strong>и</strong>е поч<strong>в</strong>, ос<strong>в</strong>оенныеранее земл<strong>и</strong> сельскохозяйст<strong>в</strong>енного назначен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ыход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>зоборота, переходя <strong>в</strong> разряд залежных. Следует пр<strong>и</strong>знать, чтон<strong>и</strong>когда еще росс<strong>и</strong>йская земля не <strong>и</strong>спыты<strong>в</strong>ала такогобесхозяйст<strong>в</strong>енно-потреб<strong>и</strong>тельского к себе отношен<strong>и</strong>я.Одно<strong>в</strong>ременно на осно<strong>в</strong>е л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных путемреорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> колхозо<strong>в</strong> <strong>и</strong> со<strong>в</strong>хозо<strong>в</strong> стал<strong>и</strong> акт<strong>и</strong><strong>в</strong>но созда<strong>в</strong>ать,а скорее, как показы<strong>в</strong>ает, практ<strong>и</strong>ка «насаждать» но<strong>в</strong>ыеорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онно-пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ые формы хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я,осно<strong>в</strong>анные на частной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> на землю. Важноподчеркнуть, что <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> стремлен<strong>и</strong>еорган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ать что-л<strong>и</strong>бо но<strong>в</strong>ое осущест<strong>в</strong>ляется не черезсоздан<strong>и</strong>е усло<strong>в</strong><strong>и</strong>й для естест<strong>в</strong>енной э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>, а как пра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло,путем ускоренного, д<strong>и</strong>рект<strong>и</strong><strong>в</strong>ного <strong>в</strong>недрен<strong>и</strong>я, ранее363


не<strong>и</strong>з<strong>в</strong>естных форм орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong>еннойдеятельност<strong>и</strong>.Альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong> хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я на селе <strong>в</strong> ходе <strong>и</strong> послераз<strong>в</strong>ала колхозо<strong>в</strong> <strong>и</strong> со<strong>в</strong>хозо<strong>в</strong> было несколько. Прежде <strong>в</strong>сего— орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я среднего <strong>и</strong> мелкого предпр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мательст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>аграрной сфере <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>де орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>х(фермерск<strong>и</strong>х) хозяйст<strong>в</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальнойпредпр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мательской деятельност<strong>и</strong>, раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е крупныхсельскохозяйст<strong>в</strong>енных предпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й. Так, по формамхозяйст<strong>в</strong> <strong>в</strong> 2008 году: 45% зан<strong>и</strong>мал<strong>и</strong> сельскохозяйст<strong>в</strong>енныекооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ы <strong>и</strong> 22% ООО. На долю СХО пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>лось 48%<strong>в</strong>ало<strong>в</strong>ой продукц<strong>и</strong><strong>и</strong> сельского хозяйст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> 77% посе<strong>в</strong>ныхплощадей, а на хозяйст<strong>в</strong>а населен<strong>и</strong>я (ПСХ <strong>и</strong> К(Ф)Х)-соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енно 52 <strong>и</strong> 23% 5 . Анал<strong>и</strong>з разноплано<strong>в</strong>ых<strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, форм <strong>и</strong> методо<strong>в</strong> реформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, л<strong>и</strong>чныенаблюден<strong>и</strong>я за ходом преобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й убеждают нас <strong>в</strong> том,что наз<strong>в</strong>анные орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онно-хозяйст<strong>в</strong>енные альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>ысозда<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> реальные преднамеренные усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я для переделаземельной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> <strong>в</strong> постсо<strong>в</strong>етской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. Дело <strong>в</strong>том, что частная собст<strong>в</strong>енность на землю <strong>и</strong> <strong>в</strong>озможностьраспоряжаться ею по с<strong>в</strong>оему усмотрен<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> рыночныхусло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong>плоть до отчужден<strong>и</strong>я черезпроцедуру купл<strong>и</strong>-продаж<strong>и</strong> стала законным осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем<strong>и</strong>зъят<strong>и</strong>я земл<strong>и</strong> у ее собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> — ж<strong>и</strong>телей росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>хсел <strong>и</strong> дере<strong>в</strong>ень <strong>в</strong> нестандартных по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ных усло<strong>в</strong><strong>и</strong>яхконца XX — начала XXI <strong>в</strong><strong>в</strong>.Крестьяне <strong>и</strong> сельск<strong>и</strong>е ж<strong>и</strong>тел<strong>и</strong> <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>номбольш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е получ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> пра<strong>в</strong>о на землю <strong>и</strong> землю <strong>в</strong>собст<strong>в</strong>енность, что да<strong>в</strong>ало <strong>и</strong>м <strong>в</strong>озможность распоряжатьсяею по с<strong>в</strong>оему усмотрен<strong>и</strong>ю. Многое с точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я,пон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>я особенностей механ<strong>и</strong>зма передела земл<strong>и</strong>объясняет тот факт, что <strong>и</strong> само пра<strong>в</strong>о на земельнуюсобст<strong>в</strong>енность сельск<strong>и</strong>м ж<strong>и</strong>телям <strong>в</strong>ручал<strong>и</strong> факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>нас<strong>и</strong>льст<strong>в</strong>енно. «Непросто шла <strong>и</strong> нынешняя земельнаяреформа, — отмечает А. Бл<strong>и</strong>нко<strong>в</strong>. Когда <strong>в</strong> 1993 г. но<strong>в</strong>аяКонст<strong>и</strong>туц<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> пр<strong>и</strong>знала пра<strong>в</strong>о частной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>на землю, то желающ<strong>и</strong>х стать хозяе<strong>в</strong>ам<strong>и</strong> с<strong>в</strong>оего куска364


«нац<strong>и</strong>онального богатст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> достоян<strong>и</strong>я» оказалось науд<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е мало. Все но<strong>в</strong>ые <strong>и</strong> но<strong>в</strong>ые законы продолжал<strong>и</strong>креп<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тут частной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> на землю, а <strong>в</strong>земельные ком<strong>и</strong>теты за получен<strong>и</strong>ем документо<strong>в</strong> наземельные па<strong>и</strong> крестьян бук<strong>в</strong>ально на аркане пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>лосьтянуть. Стремясь акт<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать раздачу земельных долей,ч<strong>и</strong>но<strong>в</strong>н<strong>и</strong>к<strong>и</strong> земельных ком<strong>и</strong>тето<strong>в</strong>, <strong>в</strong>ыезжая <strong>в</strong> отдаленныесела, пытал<strong>и</strong>сь про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ть раздачу документо<strong>в</strong> наположенные гектары на месте, но <strong>и</strong> там очередей не<strong>в</strong>ыстра<strong>и</strong><strong>в</strong>алось. Десять лет, потраченные на чуть л<strong>и</strong> непр<strong>и</strong>нуд<strong>и</strong>тельную раздачу «нац<strong>и</strong>онального достоян<strong>и</strong>я»,однако, создал<strong>и</strong> не хозяе<strong>в</strong> земл<strong>и</strong>, а массу мелк<strong>и</strong>хсобст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> пае<strong>в</strong>, <strong>в</strong> больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е с<strong>в</strong>оем работать на землене способных, налого<strong>в</strong> не платящ<strong>и</strong>х, но только желающ<strong>и</strong>хсдать ее — корм<strong>и</strong>л<strong>и</strong>цу <strong>в</strong> аренду фермерам <strong>и</strong> проч<strong>и</strong>мсельхозпро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телям, да подороже» 6 .Пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>н такого отношен<strong>и</strong>я к земле как собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>со стороны крестьян <strong>и</strong> <strong>в</strong>сех сельск<strong>и</strong>х ж<strong>и</strong>телей много. Напер<strong>в</strong>ое место следует поста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть то, что <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong> реформ незнал<strong>и</strong> особенностей росс<strong>и</strong>йского крестьянст<strong>в</strong>а, <strong>и</strong>хментал<strong>и</strong>тета, не уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>родно-кл<strong>и</strong>мат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>йфактор, бездумно коп<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> зарубежный опыт <strong>и</strong>собст<strong>в</strong>енно абсолют<strong>и</strong>з<strong>и</strong>руя, переоцен<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> рыночныеотношен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> сельском хозяйст<strong>в</strong>е. К тому же по нашемумнен<strong>и</strong>ю про<strong>и</strong>зошла <strong>и</strong>деал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я результато<strong>в</strong> столып<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>хаграрных реформ начала XX <strong>в</strong>. Но самое гла<strong>в</strong>ное состояло <strong>в</strong>том, что но<strong>в</strong>ые земле<strong>в</strong>ладельцы, собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> пае<strong>в</strong>ой земл<strong>и</strong>не знал<strong>и</strong>, что с ней делать. Он<strong>и</strong> не пон<strong>и</strong>мал<strong>и</strong>, как можносамостоятельно хозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать на земле, есл<strong>и</strong> даже со<strong>в</strong>семнеда<strong>в</strong>но мощные колхозы <strong>и</strong> со<strong>в</strong>хозы разор<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь.Орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онно <strong>и</strong> пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> собст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> земл<strong>и</strong> небыл<strong>и</strong> подгото<strong>в</strong>лены к работе <strong>в</strong> но<strong>в</strong>ых усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях. Аут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>е о том, что рынок <strong>в</strong>се отрегул<strong>и</strong>рует, еще разподчерк<strong>и</strong><strong>в</strong>ало незнан<strong>и</strong>е реформаторам<strong>и</strong> объектареформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я.Обращает на себя <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е <strong>и</strong> то обстоятельст<strong>в</strong>о, чтоотсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е ф<strong>и</strong>нансо<strong>в</strong>о-матер<strong>и</strong>альных <strong>в</strong>озможностей у365


сельск<strong>и</strong>х ж<strong>и</strong>телей <strong>и</strong> необход<strong>и</strong>мых орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онно-пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ыхусло<strong>в</strong><strong>и</strong>й не поз<strong>в</strong>олял<strong>и</strong> <strong>и</strong>м созда<strong>в</strong>ать собст<strong>в</strong>енные фермерск<strong>и</strong>ехозяйст<strong>в</strong>а. В с<strong>в</strong>ою очередь л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong>я крупныхсельхозпредпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й оста<strong>в</strong><strong>и</strong>ла сельское населен<strong>и</strong>е безработы. Следо<strong>в</strong>ательно, пае<strong>в</strong>ая земля стала рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>атьсякак обуза <strong>и</strong> <strong>в</strong>озможность получ<strong>и</strong>ть деньг<strong>и</strong> на по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ныенужды путем сда<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я ее <strong>в</strong> аренду <strong>и</strong>л<strong>и</strong> продаж<strong>и</strong>. Из<strong>в</strong>ышесказанного можно сделать <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од о том, чтослож<strong>и</strong><strong>в</strong>шаяся аграрно-пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ая с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>я быласпрогноз<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ана заранее. У крестьян оста<strong>в</strong>ался од<strong>и</strong>н <strong>в</strong>ыходпродажа <strong>и</strong>л<strong>и</strong> сдача земл<strong>и</strong> <strong>в</strong> аренду. Для <strong>и</strong>ллюстрац<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>озьмем с. Ольшанку Льго<strong>в</strong>ского района Курской област<strong>и</strong>.Бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й колхоз «Восход» распался на 390 земельных пае<strong>в</strong>по 7,5 га каждый. Пер<strong>в</strong>оначально 241 пай был сдан <strong>в</strong> аренду,а за тем 240 пае<strong>в</strong> был<strong>и</strong> проданы бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м арендаторам по 50тыс. рублей за пай. Остальные па<strong>и</strong> пока еще находятся <strong>в</strong>аренде <strong>и</strong>л<strong>и</strong> остаются не<strong>в</strong>остребо<strong>в</strong>анным<strong>и</strong>.Земля постепенно, но устойч<strong>и</strong><strong>в</strong>о уход<strong>и</strong>т от крестьян,которым согласно <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong><strong>и</strong> реформаторо<strong>в</strong> онапредназначалась <strong>в</strong> собст<strong>в</strong>енность. В настоящее <strong>в</strong>ремя <strong>в</strong>Курской област<strong>и</strong> общая площадь земельсельскохозяйст<strong>в</strong>енного назначен<strong>и</strong>я, находящ<strong>и</strong>хся <strong>в</strong> общейдоле<strong>в</strong>ой собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> граждан соста<strong>в</strong>ляет 1 млн 748 тыс. гасельхозугод<strong>и</strong>й. В област<strong>и</strong> практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> за<strong>в</strong>ершена работа покадастро<strong>в</strong>ому учету земель сельскохозяйст<strong>в</strong>енногоназначен<strong>и</strong>я. На учет поста<strong>в</strong>лено 97,9 процента земель. В 20районах <strong>и</strong>з 28 работа по кадастро<strong>в</strong>ому учету за<strong>в</strong>ершена.Несколько сложнее <strong>и</strong>дет работа по государст<strong>в</strong>еннойрег<strong>и</strong>страц<strong>и</strong><strong>и</strong> пра<strong>в</strong> (собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> <strong>и</strong> аренды) на земл<strong>и</strong>сельскохозяйст<strong>в</strong>енного назначен<strong>и</strong>я, которая за<strong>в</strong>ершена на930 тыс. га, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> 53% от <strong>в</strong>сей площад<strong>и</strong>. Из этого ч<strong>и</strong>сла пра<strong>в</strong>ааренды зарег<strong>и</strong>стр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аны на 62%, собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> — 35%,уста<strong>в</strong>ный кап<strong>и</strong>тал — 3% 7 .На наш <strong>в</strong>згляд, <strong>и</strong>менно теперь <strong>в</strong> полную с<strong>и</strong>лу сталраз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>аться процесс не только обезземел<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, но <strong>и</strong>раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. Следует подчеркнуть, что этопрогноз<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алось еще раньше. Восемь лет назад когда366


«Закон об обороте земель сельскохозяйст<strong>в</strong>енногоназначен<strong>и</strong>я» только <strong>в</strong>ступ<strong>и</strong>л <strong>в</strong> с<strong>и</strong>лу, одна <strong>и</strong>з центральныхгазет попрос<strong>и</strong>ла спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>сто<strong>в</strong> <strong>в</strong>серосс<strong>и</strong>йского масштабасделать прогноз, кому достанутся росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>е поля <strong>и</strong> луга. Вч<strong>и</strong>сле пятерых опрошенных оказал<strong>и</strong>сь тр<strong>и</strong> бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страсельского хозяйст<strong>в</strong>а. Все он<strong>и</strong> предсказал<strong>и</strong> концентрац<strong>и</strong>юземл<strong>и</strong> <strong>в</strong> крупных хозяйст<strong>в</strong>ах. Сред<strong>и</strong> н<strong>и</strong>х тогдашн<strong>и</strong>й м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>стрсельского хозяйст<strong>в</strong>а А. Гордее<strong>в</strong> убед<strong>и</strong>тельно <strong>в</strong>сем разъяснял,что будущее росс<strong>и</strong>йского села за крупным<strong>и</strong>, <strong>в</strong>ерт<strong>и</strong>кально<strong>и</strong>нтегр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анным<strong>и</strong> компан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, обеспеч<strong>и</strong><strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>в</strong>еськомплекс про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а, переработк<strong>и</strong> <strong>и</strong> реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> от полядо пр<strong>и</strong>ла<strong>в</strong>ка. В целом прогнозы опра<strong>в</strong>дал<strong>и</strong>сь. Насегодняшн<strong>и</strong>й день <strong>в</strong> Курской област<strong>и</strong> крупные<strong>и</strong>н<strong>в</strong>ест<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онные компан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>зял<strong>и</strong> под с<strong>в</strong>ое крыло <strong>и</strong><strong>и</strong>спользуют около 40% земель сельскохозяйст<strong>в</strong>енногоназначен<strong>и</strong>я. Областная <strong><strong>в</strong>ласть</strong> пр<strong>и</strong>ход <strong>в</strong> сельское хозяйст<strong>в</strong>о <strong>в</strong>пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пе пр<strong>и</strong><strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ует. С 17 на<strong>и</strong>более крупным<strong>и</strong>компан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страц<strong>и</strong>я област<strong>и</strong> заключ<strong>и</strong>ла соглашен<strong>и</strong>яо сотрудн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>е. Сред<strong>и</strong> последн<strong>и</strong>х особо <strong>в</strong>ыделяются ООО«И<strong>в</strong>олга-Центр», ООО УК «Русск<strong>и</strong>й дом», ОАО «Группа«Разгуляй», ООО «АгроАльянс», ООО УК «АГРО-Ин<strong>в</strong>ест»,ОАО «Моснефтегазстройкомплект», ЗАО «Курск<strong>и</strong>йАгрохолд<strong>и</strong>нг», ООО «Агрокомплектац<strong>и</strong>я», ООО «Группакомпан<strong>и</strong>й «Прод<strong>и</strong>мекс», ООО «Межрег<strong>и</strong>ональнаяАгропромышленная Компан<strong>и</strong>я», ООО УК «Объед<strong>и</strong>ненныеконд<strong>и</strong>теры», ОАО АКБ «АВАНГАРД» 8 .По мнен<strong>и</strong>ю спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>, сегодня, <strong>в</strong>о многомблагодаря <strong>в</strong>кладу <strong>и</strong>н<strong>в</strong>есторо<strong>в</strong>, <strong>в</strong> сельское про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>орег<strong>и</strong>она пр<strong>и</strong>шл<strong>и</strong> но<strong>в</strong>ые технолог<strong>и</strong><strong>и</strong>, а <strong>в</strong> растен<strong>и</strong>е<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>едост<strong>и</strong>гнуты не<strong>в</strong><strong>и</strong>данные прежде уро<strong>в</strong>ень орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> работ<strong>и</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>е урожа<strong>и</strong>. Пр<strong>и</strong>зна<strong>в</strong>ая сущест<strong>в</strong>енность<strong>в</strong>клада крупных компан<strong>и</strong>й, отда<strong>в</strong>ая <strong>и</strong>м должное, областная<strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong>се же, судя по ее дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>ям, старается, образного<strong>в</strong>оря, не допуст<strong>и</strong>ть сл<strong>и</strong>шком большого крена ос<strong>и</strong>сельскохозяйст<strong>в</strong>енной <strong>в</strong>ерт<strong>и</strong>кал<strong>и</strong> <strong>в</strong> сторону крупныхпредпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й.367


С эт<strong>и</strong>м трудно спор<strong>и</strong>ть, поз<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ные <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я<strong>и</strong>меются. Только <strong>в</strong> 2006—2007 гг. <strong>в</strong> Курской област<strong>и</strong>«АГРО-Ин<strong>в</strong>ест» <strong>в</strong>лож<strong>и</strong>л <strong>в</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>енной<strong>и</strong>нфраструктуры <strong>и</strong> рекульт<strong>и</strong><strong>в</strong>ац<strong>и</strong>ю залежных земель более 3млрд. рублей, то есть около 40 тыс. руб. <strong>в</strong> каждый га пашн<strong>и</strong> 9 .Фермеры, к пр<strong>и</strong>меру, работают <strong>в</strong> <strong>и</strong>ных усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях. Так фермерГ. Н. Захаро<strong>в</strong> <strong>и</strong>з Хомуто<strong>в</strong>ского района Курской област<strong>и</strong> <strong>в</strong>2006 г. «поднял» 600 га «цел<strong>и</strong>ны» за счет энтуз<strong>и</strong>азма «ч<strong>и</strong>стопо крестьянской пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычке: <strong>в</strong>есна пр<strong>и</strong>шла — надо работать <strong>в</strong>поле» 10 . Следует отмет<strong>и</strong>ть, что фермер получ<strong>и</strong>л урожайсахарной с<strong>в</strong>еклы 630 ц с га <strong>и</strong> по 50 зерно<strong>в</strong>ых. Этоподт<strong>в</strong>ерждает <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од о том, что <strong>в</strong>ысок<strong>и</strong>е урожа<strong>и</strong> <strong>в</strong>растен<strong>и</strong>е<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>е не <strong>в</strong>сегда результат плано<strong>в</strong>о-хозяйст<strong>в</strong>еннойдеятельност<strong>и</strong> крупных <strong>и</strong>н<strong>в</strong>ест<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онных компан<strong>и</strong>й,<strong>и</strong>спользующ<strong>и</strong>х со<strong>в</strong>ременную техн<strong>и</strong>ку <strong>и</strong> технолог<strong>и</strong><strong>и</strong>.Важно обрат<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е на то, что <strong>в</strong>сехозяйст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>е субъекты, работающ<strong>и</strong>е <strong>в</strong> постсо<strong>в</strong>етскомсельском хозяйст<strong>в</strong>е, формально <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> од<strong>и</strong>нако<strong>в</strong>ыеюр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е пра<strong>в</strong>а. Но со<strong>в</strong>ершенно разные ф<strong>и</strong>нансо<strong>в</strong>охозяйст<strong>в</strong>енные<strong>в</strong>озможност<strong>и</strong>. Напр<strong>и</strong>мер, <strong>в</strong> 2008 году общ<strong>и</strong>есубс<strong>и</strong>д<strong>и</strong><strong>и</strong> на поддержку сельского хозяйст<strong>в</strong>а дост<strong>и</strong>гл<strong>и</strong> 188млрд. рублей. Но более 90% эт<strong>и</strong>х денег достал<strong>и</strong>сь крупнымагрохолд<strong>и</strong>нгам, а фермеры до<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь 900 млнрублей 11 . Это не <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>е, а <strong>в</strong>полне т<strong>и</strong>п<strong>и</strong>чная карт<strong>и</strong>напо<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ной модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> аграрного сектора <strong>в</strong>постсо<strong>в</strong>етское <strong>в</strong>ремя. Следо<strong>в</strong>ательно, пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ой механ<strong>и</strong>змраз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я предпр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мательст<strong>в</strong>а на селе <strong>и</strong> отчужден<strong>и</strong>яземельной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> был создан, а ра<strong>в</strong>ных ф<strong>и</strong>нансо<strong>в</strong>оматер<strong>и</strong>альных<strong>в</strong>озможностей субъектысельскохозяйст<strong>в</strong>енных отношен<strong>и</strong>й не получ<strong>и</strong>л<strong>и</strong>.В эт<strong>и</strong>х усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях земл<strong>и</strong> сельскохозяйст<strong>в</strong>енногоназначен<strong>и</strong>я стал<strong>и</strong> концентр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аться <strong>в</strong> собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>разл<strong>и</strong>чных крупных компан<strong>и</strong>й, как пра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло, не ста<strong>в</strong>ящ<strong>и</strong>хосно<strong>в</strong>ной целью раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е сельскохозяйст<strong>в</strong>енногопро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а, но <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>х <strong>в</strong>озможность <strong>и</strong>н<strong>в</strong>ест<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать его.А крестьяне бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е колхозн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> теперь уже л<strong>и</strong>шенные с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>хпр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычных рабоч<strong>и</strong>х мест, не гото<strong>в</strong>ые к работе <strong>и</strong> ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> <strong>в</strong>368


но<strong>в</strong>ых усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях, теряющ<strong>и</strong>е с<strong>в</strong>ою теперь уже последнююсобст<strong>в</strong>енность <strong>в</strong>ынуждены стано<strong>в</strong><strong>и</strong>ться наемным<strong>и</strong>рабоч<strong>и</strong>м<strong>и</strong> на бл<strong>и</strong>злежащ<strong>и</strong>х предпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>ях <strong>и</strong>л<strong>и</strong> пок<strong>и</strong>датьродные места <strong>в</strong> по<strong>и</strong>сках лучшей дол<strong>и</strong>. Крестьянскоеотходн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о рубежа XX—XXI <strong>в</strong><strong>в</strong>. стало но<strong>в</strong>ой реальнойпр<strong>и</strong>метой <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> <strong>и</strong> особенностью по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>.Еще <strong>в</strong> 1996 г. на научной конференц<strong>и</strong><strong>и</strong>, пос<strong>в</strong>ященнойреформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю аграрной сферы, обращалось <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е нато, что гла<strong>в</strong>ной «преградой на пут<strong>и</strong> реформ я<strong>в</strong>ляетсяотсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е крестьян<strong>и</strong>на как нос<strong>и</strong>теля земледельческ<strong>и</strong>хзнан<strong>и</strong>й, культуры, трудо<strong>в</strong>ой эт<strong>и</strong>к<strong>и</strong>» 12 .Крестьянск<strong>и</strong>е м<strong>и</strong>грац<strong>и</strong><strong>и</strong> — естест<strong>в</strong>енный процесс длянормально функц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>рующей эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong>еннойс<strong>и</strong>стемы, но резкое сокращен<strong>и</strong>е рабоч<strong>и</strong>х мест <strong>в</strong> сельскойместност<strong>и</strong>, массо<strong>в</strong>ый уход людей <strong>и</strong>з дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>уют о том, что крестьянст<strong>в</strong>о стало наустойч<strong>и</strong><strong>в</strong>ый путь пре<strong>в</strong>ращен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> наемных рабоч<strong>и</strong>х. Сельскаябезработ<strong>и</strong>ца — «это не ч<strong>и</strong>сто эконом<strong>и</strong>ческое я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е, этос<strong>и</strong>нтез эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong><strong>и</strong>, морал<strong>и</strong>. Демонтажколхозо<strong>в</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ел к тому, что крестьян<strong>и</strong>н потерял опору <strong>в</strong>ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>. Колхоз <strong>в</strong>ыполнял не столько эконом<strong>и</strong>ческуюфункц<strong>и</strong>ю, сколько соц<strong>и</strong>альную, он заменял собой общ<strong>и</strong>ну <strong>и</strong>бар<strong>и</strong>на одно<strong>в</strong>ременно. Стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о дома, деньг<strong>и</strong> нас<strong>в</strong>адьбу <strong>и</strong>л<strong>и</strong> похороны, корм для скота, <strong>в</strong>одопро<strong>в</strong>од <strong>и</strong> дорог<strong>и</strong>— <strong>в</strong>се решалось через пра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е колхоза. Именно поэтому,сегодня селяне даже <strong>в</strong> тех оста<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ах, где неплатят зарплату, ходят на работу, до<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>уясь<strong>в</strong>озможностью бесплатно <strong>в</strong>спахать огород <strong>и</strong> получ<strong>и</strong>тьнекоторое кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о зерна», — образно замечаетжурнал<strong>и</strong>ст Ю. Моргуно<strong>в</strong> 13 .Следо<strong>в</strong>ательно, на рубеже XX— XXI <strong>в</strong><strong>в</strong>. росс<strong>и</strong>йскоекрестьянст<strong>в</strong>о стало <strong>и</strong>счезать как сосло<strong>в</strong><strong>и</strong>е <strong>и</strong> образсельскохозяйст<strong>в</strong>енной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>.Сумм<strong>и</strong>руя <strong>в</strong>ышесказанное, мы можем сказать, что загоды рад<strong>и</strong>кальных сельскохозяйст<strong>в</strong>енных реформ слож<strong>и</strong>ласьдостаточно стройная с<strong>и</strong>стема перехода земельнойсобст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> от государст<strong>в</strong>енных колхозо<strong>в</strong> <strong>и</strong> со<strong>в</strong>хозо<strong>в</strong> к369


крупным, <strong>в</strong>но<strong>в</strong>ь образо<strong>в</strong>анным ф<strong>и</strong>нансо<strong>в</strong>о состоятельнымхолд<strong>и</strong>нгам, <strong>и</strong>ным предпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>ям разл<strong>и</strong>чной эконом<strong>и</strong>ческойспец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Особенностью созданного механ<strong>и</strong>зма сталото, что земельный передел был <strong>и</strong>значально спрогноз<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан,осущест<strong>в</strong>лялся <strong>и</strong> осущест<strong>в</strong>ляется <strong>в</strong> настоящее <strong>в</strong>ремя назаконных осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ях.Отчужден<strong>и</strong>е земельной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> у но<strong>в</strong>ыхземле<strong>в</strong>ладельце<strong>в</strong>, бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong> рабоч<strong>и</strong>х со<strong>в</strong>хозо<strong>в</strong>про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>т путем купл<strong>и</strong>-продаж<strong>и</strong>. Пр<strong>и</strong>чем <strong>в</strong>трехступенчатой с<strong>и</strong>стеме холд<strong>и</strong>нг (любой) — успешныйфермер — простой пайщ<strong>и</strong>к пер<strong>в</strong>ые д<strong>в</strong>а подч<strong>и</strong>няют себепоследн<strong>и</strong>х путем аренды с последующ<strong>и</strong>м <strong>в</strong>ыкупомюр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х пра<strong>в</strong> на земельные участк<strong>и</strong>. А затем <strong>и</strong>малоземельные фермеры, у которых меньше 100 гасельхозугод<strong>и</strong>й, как пра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло, поглощаются крупным<strong>и</strong>предпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>. На <strong>и</strong>х землях создаются но<strong>в</strong>ые крупные, ноуже частные сельхозпредпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я, как пра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло, смоноспец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>й, нацеленные на пр<strong>и</strong>быль <strong>и</strong>«забы<strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>е» о раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>и</strong> соцкультбыта. Со<strong>в</strong>ременныетехн<strong>и</strong>ка, формы <strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я сельского хозяйст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>едут к тому,что больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> оказалось не у дел. Влучшем случае работа есть <strong>в</strong>есной <strong>и</strong> осенью, когда <strong>и</strong>детпосе<strong>в</strong> <strong>и</strong> уборка зерно<strong>в</strong>ых, <strong>в</strong> худшем — крупные компан<strong>и</strong><strong>и</strong>для сезонных работ <strong>и</strong>спользуют как с<strong>в</strong>ою техн<strong>и</strong>ку, так <strong>и</strong>с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>. <strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> как образ ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> уступаетместо безземельному батраку <strong>и</strong>л<strong>и</strong> просто наемномуработн<strong>и</strong>ку.Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 ГАКО (Гос. арх<strong>и</strong><strong>в</strong> Курск. обл.). Ф. Р.-3168. Оп. 3.Д. 2156. Л. 32.2 Буздало<strong>в</strong> И. Земельная реформа: <strong>в</strong>згляд ск<strong>в</strong>озь пр<strong>и</strong>змузамысла // Вопросы эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. 2008. № 10. С. 127.3 Карнаухо<strong>в</strong> С. Г., Черемных Н. А. Аграрная реформа <strong>в</strong>одном селе // Соц<strong>и</strong>с. 2006. № 5. С. 60—61.4 Серо<strong>в</strong>а Е. Общест<strong>в</strong>енное мнен<strong>и</strong>е о росс<strong>и</strong>йской аграрнойреформе // Вопросы эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. 2000. № 7. С. 23—24.370


5 Буздало<strong>в</strong> И. Указ. соч. С.136.6 Бл<strong>и</strong>нко<strong>в</strong> А. Кому досталось курское поле? // Курскаяпра<strong>в</strong>да. 2010. 28 декабря.7 Там же.8 Там же.9 Смольк<strong>и</strong>н И. В. Сельское хозяйст<strong>в</strong>о как залог раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>яэконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> // Курская пра<strong>в</strong>да. 2009. 8 <strong>и</strong>юля.10 Багл<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> О. «Зачем мне орден?» // Курская пра<strong>в</strong>да. 2007.18мая.11 Гурд<strong>и</strong>н К. Но<strong>в</strong>ая метла <strong>в</strong> м<strong>и</strong>нсельхозе ун<strong>и</strong>чтожаетфермерст<strong>в</strong>о как класс // Аргументы неделi. 2009. 3 декабря.12 Рогал<strong>и</strong>на Н. Г. Реформаторст<strong>в</strong>о XX <strong>в</strong>ека <strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>йментал<strong>и</strong>тет // Ментал<strong>и</strong>тет <strong>и</strong> аграрное раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> (XIX—XX <strong>в</strong><strong>в</strong>.) Матер<strong>и</strong>алы международной конференц<strong>и</strong><strong>и</strong>. М., 1996.С. 236.13 Моргуно<strong>в</strong> Ю. Опт<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческая трагед<strong>и</strong>я дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>// Курская пра<strong>в</strong>да. 2010. 19 октября.371


372М. М. Фрянце<strong>в</strong>СЕЛЬСКАЯ ШКОЛА — ПОСЛЕДНИЙ РУБЕЖСфера образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я — од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з на<strong>и</strong>болееун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерсальных <strong>и</strong>нд<strong>и</strong>каторо<strong>в</strong> <strong>и</strong>ст<strong>и</strong>нного состоян<strong>и</strong>я соц<strong>и</strong>ума,дост<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>й <strong>и</strong> проблем <strong>в</strong> его раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>и</strong>. С этой точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>ясельская общеобразо<strong>в</strong>ательная школа я<strong>в</strong>ляется <strong>в</strong>есьма<strong>в</strong>ажным <strong>и</strong> актуальным предметом <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. В ее стенахне только форм<strong>и</strong>руется сельск<strong>и</strong>й ж<strong>и</strong>тель — граждан<strong>и</strong>н <strong>и</strong>работн<strong>и</strong>к сельскохозяйст<strong>в</strong>енного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а — но <strong>и</strong>кос<strong>в</strong>енно проя<strong>в</strong>ляется <strong>в</strong>ся э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я аграрной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>.Школа я<strong>в</strong>ляется <strong>и</strong> объектом, <strong>и</strong> субъектом этой пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>.Она <strong>в</strong> трансформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анном <strong>в</strong><strong>и</strong>де отражает как то, о чемго<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>тся на самом <strong>в</strong>ысоком уро<strong>в</strong>не, но не делается <strong>в</strong>реальной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, так <strong>и</strong> то, о чем прямо не го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>тся, но чтореально сущест<strong>в</strong>ует. Здесь можно у<strong>в</strong><strong>и</strong>деть те сторонысельской ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, которые уходят <strong>в</strong> прошлое, <strong>и</strong> те, чтоож<strong>и</strong>дают село <strong>в</strong> будущем.Что же мы можем у<strong>в</strong><strong>и</strong>деть <strong>в</strong> этом «маг<strong>и</strong>ческомкр<strong>и</strong>сталле» сегодня?Есл<strong>и</strong> от<strong>в</strong>ечать кратко — т<strong>и</strong>хое угасан<strong>и</strong>е. Напротяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> последн<strong>и</strong>х 20-х лет село, а <strong>в</strong>месте с н<strong>и</strong>м <strong>и</strong>сельская школа — ум<strong>и</strong>рают. Несмотря на то, что <strong>в</strong> 90-е гг. наразл<strong>и</strong>чных уро<strong>в</strong>нях заго<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>л<strong>и</strong> о необход<strong>и</strong>мост<strong>и</strong><strong>в</strong>озрожден<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йской дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>,факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> созда<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я, <strong>в</strong> которых омерт<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>есела пошло ускоренным<strong>и</strong> темпам<strong>и</strong>.В постперестроечные годы <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>счезло почт<strong>и</strong>35 тыс. дере<strong>в</strong>ень. Сокращен<strong>и</strong>е сельск<strong>и</strong>х ж<strong>и</strong>телей по<strong>в</strong>лекло засобой <strong>и</strong> сокращен<strong>и</strong>е сельск<strong>и</strong>х школ. С 1990 по 2001 гг.<strong>и</strong>счезло 3 400 школ <strong>в</strong> сельской местност<strong>и</strong>, это про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>ло,что назы<strong>в</strong>ается, «естест<strong>в</strong>енным путем». Однако, нач<strong>и</strong>ная с2001 г., этот процесс <strong>в</strong>ступ<strong>и</strong>л <strong>в</strong> но<strong>в</strong>ую — оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно,за<strong>в</strong>ершающую — стад<strong>и</strong>ю. Постано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е Пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а РФот 17.12.2001 «О реструктур<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> сет<strong>и</strong>


общеобразо<strong>в</strong>ательных учрежден<strong>и</strong>й, расположенных <strong>в</strong>сельской местност<strong>и</strong>» под<strong>в</strong>ело под л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong>ю сельск<strong>и</strong>хшкол законодательную базу. Так<strong>и</strong>м образом, этот процессстал обязательным для <strong>и</strong>сполнен<strong>и</strong>я. В результате с 2001 по2010 гг. прекрат<strong>и</strong>л<strong>и</strong> сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е еще 9 тыс. школ. Цельпро<strong>в</strong>озглашалась, как <strong>в</strong>сегда, благая: по<strong>в</strong>ышен<strong>и</strong>е качест<strong>в</strong>аобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> эконом<strong>и</strong>ческой эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong>функц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я сельск<strong>и</strong>х школ.Безусло<strong>в</strong>но, <strong>в</strong> деятельност<strong>и</strong> сельск<strong>и</strong>х школсущест<strong>в</strong>уют <strong>в</strong>есьма острые проблемы. Однако нельзязабы<strong>в</strong>ать, что сельская школа функц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>рует <strong>в</strong> особыхусло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях. На ее деятельность <strong>в</strong>л<strong>и</strong>яет ряд спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хфакторо<strong>в</strong>. Нельзя не пр<strong>и</strong>знать, что эт<strong>и</strong> факторы сн<strong>и</strong>жаютэффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ность деятельност<strong>и</strong> школ <strong>и</strong> отр<strong>и</strong>цательно <strong>в</strong>л<strong>и</strong>яютна качест<strong>в</strong>о знан<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ыпускн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> сельской школы. Оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно,что часть <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х я<strong>в</strong>ляется следст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем объект<strong>и</strong><strong>в</strong>нослож<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся усло<strong>в</strong><strong>и</strong>й сельской ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>: огран<strong>и</strong>ченност<strong>и</strong>соц<strong>и</strong>альных с<strong>в</strong>язей, удален<strong>и</strong>я от культурных центро<strong>в</strong>,замкнутост<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>ального пространст<strong>в</strong>а, особенностей быта<strong>и</strong> т. п. Однако другая часть — <strong>и</strong> это следует подчеркнуть —я<strong>в</strong>ляется следст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем государст<strong>в</strong>енной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> нос<strong>и</strong>т, <strong>в</strong>этом смысле, субъект<strong>и</strong><strong>в</strong>ный характер. В со<strong>в</strong>окупност<strong>и</strong> он<strong>и</strong>сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> те соц<strong>и</strong>окультурные усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я, <strong>в</strong> которыхосущест<strong>в</strong>ляется ж<strong>и</strong>знедеятельность пода<strong>в</strong>ляющегобольш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а сельск<strong>и</strong>х школ сегодня. Положен<strong>и</strong>еусугубляется демограф<strong>и</strong>ческой с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ей. На селе <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>кадоля школ, где учатся меньше 10 чел. По подсчетам а<strong>в</strong>тора,около 60—80% сельск<strong>и</strong>х школ — малокомплектные. С ч<strong>и</strong>стоэконом<strong>и</strong>ческой точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я содержан<strong>и</strong>е так<strong>и</strong>х школнецелесообразно.Есл<strong>и</strong> проблемы столь <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>и</strong>хразрешен<strong>и</strong>я неблагопр<strong>и</strong>ятны, то может быть дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельномалокомплектные сельск<strong>и</strong>е школы не нужны?От<strong>в</strong>ет за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>т от того, как<strong>и</strong>м предста<strong>в</strong>ляетсябудущее села. Есл<strong>и</strong> это л<strong>и</strong>шь место, куда можно <strong>в</strong>ыехать нанекоторое <strong>в</strong>ремя для отдыха, тогда, здесь школы, конечно,не нужны. Есл<strong>и</strong> же <strong>и</strong>меть <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду <strong>в</strong>озрожден<strong>и</strong>е <strong>и</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е373


отечест<strong>в</strong>енного АПК, тогда школа должна <strong>и</strong>грать <strong>в</strong> этомодну <strong>и</strong>з ключе<strong>в</strong>ых ролей, поскольку от того, как онафункц<strong>и</strong>он<strong>и</strong>рует, напрямую за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>т форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е<strong>и</strong>нтеллектуального <strong>и</strong> трудо<strong>в</strong>ого потенц<strong>и</strong>ала сельскогосоц<strong>и</strong>ума. Без нее не<strong>в</strong>озможно создать усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я для<strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>я росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>м селом его соц<strong>и</strong>альноэконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х,соц<strong>и</strong>ально-культурных <strong>и</strong>, есл<strong>и</strong> угодно,соц<strong>и</strong>ально-педагог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х функц<strong>и</strong>й.В образо<strong>в</strong>ательном пространст<strong>в</strong>е Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> 2008/09учебном году сельск<strong>и</strong>е школы соста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> 65,4%, <strong>в</strong> н<strong>и</strong>хобучалось 29,5% росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х школьн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>. Малоч<strong>и</strong>сленныесельск<strong>и</strong>е школы сегодня я<strong>в</strong>ляются спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кой росс<strong>и</strong>йскогообразо<strong>в</strong>ательного пространст<strong>в</strong>а. В некоторых рег<strong>и</strong>онах он<strong>и</strong>преобладают. По данным М<strong>и</strong>нсельхоза РФ <strong>в</strong> Костромскойобласт<strong>и</strong> <strong>и</strong>з 387 сельск<strong>и</strong>х школ 325 — малоч<strong>и</strong>сленные. ВКалужской област<strong>и</strong> <strong>и</strong>з 338—250. В Тамбо<strong>в</strong>ской област<strong>и</strong>68,5% так<strong>и</strong>х школ <strong>и</strong> т. д.Есл<strong>и</strong> следо<strong>в</strong>ать лог<strong>и</strong>ке росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х ч<strong>и</strong>но<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, эт<strong>и</strong>школы следует закрыть. И <strong>и</strong>х закры<strong>в</strong>ают, несмотря н<strong>и</strong> начто. Власт<strong>и</strong> не хотят слушать, а тем более услышать тех, ктож<strong>и</strong><strong>в</strong>ет <strong>в</strong> тех самых дере<strong>в</strong>нях <strong>и</strong> селах, о которых он<strong>и</strong> такзаботятся.В этой с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> <strong>и</strong>нтересно узнать мнен<strong>и</strong>е другойза<strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>анной стороны: тех, кто ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ет на селе. Ауслышал<strong>и</strong> бы он<strong>и</strong> <strong>в</strong>от что. Рассказы<strong>в</strong>ает Л. Корн<strong>и</strong>енко —уч<strong>и</strong>тельн<strong>и</strong>ца малокомплектной сельской школы с. Ендо<strong>в</strong><strong>и</strong>щ<strong>и</strong>Сем<strong>и</strong>лукского района Воронежской област<strong>и</strong>. Вместе с ней <strong>в</strong>школе работает еще 7 чело<strong>в</strong>ек. Уже несколько лет <strong>и</strong>х школупытаются закрыть, однако педагог<strong>и</strong> намерены стоять доконца. Вот некоторые ц<strong>и</strong>таты <strong>и</strong>з ее рассказа:Нас уже да<strong>в</strong>но обещают закрыть. Да<strong>в</strong>ят нас многолет подряд, даже отобрал<strong>и</strong> одно <strong>и</strong>з д<strong>в</strong>ух здан<strong>и</strong>й школы —то, которое лучше. Сказал<strong>и</strong>, что много электр<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>атрат<strong>и</strong>м. В том здан<strong>и</strong><strong>и</strong> у нас располагалась младшая школа.После этого детей <strong>и</strong>з более-менее обеспеченных семей, <strong>в</strong>которых есть маш<strong>и</strong>ны, стал<strong>и</strong> <strong>в</strong>оз<strong>и</strong>ть <strong>в</strong> друг<strong>и</strong>е школы. До374


того, как школу стал<strong>и</strong> душ<strong>и</strong>ть… дет<strong>и</strong> <strong>и</strong>з благополучныхсемей <strong>в</strong>ыра<strong>в</strong>н<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> нашу стат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ку. Теперь, конечно, <strong>в</strong>сеэто <strong>в</strong> прошлом. Наш<strong>и</strong> беды начал<strong>и</strong>сь с того, что нассделал<strong>и</strong> ф<strong>и</strong>л<strong>и</strong>алом сем<strong>и</strong>лукской школы (<strong>в</strong> г. Сем<strong>и</strong>лук<strong>и</strong>) <strong>и</strong>теперь мы <strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>м на <strong>в</strong>олоске — одн<strong>и</strong>м росчерком пера насмогут закрыть. Деньгам<strong>и</strong> распоряжается базо<strong>в</strong>ая школа, ау нас даже туалет <strong>и</strong> тот до с<strong>и</strong>х пор на ул<strong>и</strong>це. Котелотоплен<strong>и</strong>я течет, <strong>и</strong> на его ремонт нужно 45 тыс. Самособой, н<strong>и</strong>кто не дает эт<strong>и</strong> деньг<strong>и</strong>. Это <strong>в</strong>се го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>т о том,что нас хотят закрыть под предлогом плохого состоян<strong>и</strong>яздан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> некачест<strong>в</strong>енного образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. Но для начала наснадо до<strong>в</strong>ест<strong>и</strong> до «ручк<strong>и</strong>», что <strong>и</strong> пытаются сделать….Под<strong>в</strong>оз<strong>и</strong>ть до бл<strong>и</strong>жайшей крупной школы — это не <strong>в</strong>ыход,— продолжает с<strong>в</strong>ой не<strong>в</strong>еселый рассказ уч<strong>и</strong>тельн<strong>и</strong>ца. У настак сплан<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ано село, что дорогу <strong>в</strong> нем не пролож<strong>и</strong>шь —<strong>в</strong>се застроено. Дет<strong>и</strong> ходят до нашей школы троп<strong>и</strong>нкам<strong>и</strong>.Шоссе наход<strong>и</strong>тся <strong>в</strong> стороне от села, к тому же к нам<strong>в</strong>едет крутой спуск, поэтому <strong>в</strong> непогоду а<strong>в</strong>тобус к нам недоедет. Чтобы добраться до остано<strong>в</strong>к<strong>и</strong>, детям пр<strong>и</strong>дется<strong>в</strong>ста<strong>в</strong>ать часо<strong>в</strong> <strong>в</strong> 5 утра. Но это пр<strong>и</strong> самом лучшемраскладе. Наш<strong>и</strong> трудные дет<strong>и</strong> <strong>в</strong> школу езд<strong>и</strong>ть, боюсь, небудут. Поэтому после закрыт<strong>и</strong>я нашего «ф<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ала»оста<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся дет<strong>и</strong> могут пополн<strong>и</strong>ть ряды алкогол<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong>наркомано<strong>в</strong>. Будут слоняться без дела. Между проч<strong>и</strong>м, покау нас на учете <strong>в</strong> м<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> н<strong>и</strong>кто не сто<strong>и</strong>т. Нет денег?Школы после <strong>в</strong>ойны <strong>в</strong> полной разрухе <strong>и</strong> то <strong>в</strong>осстана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>,а не закры<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>...Пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ожу этот рассказ <strong>в</strong> таком объеме потому, что этож<strong>и</strong><strong>в</strong>ая <strong>и</strong> абсолютно пра<strong>в</strong>д<strong>и</strong><strong>в</strong>ая карт<strong>и</strong>на, показы<strong>в</strong>ающая <strong>и</strong>проблемы сельской школы, <strong>и</strong> реальное отношен<strong>и</strong>е к ней, <strong>и</strong>прогноз на будущее.Так<strong>и</strong>х кр<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> о помощ<strong>и</strong> немало.Сторонн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong> сельской школы го<strong>в</strong>орят отом, что на селе <strong>в</strong>место старых малокомплектных школдолжны быть созданы но<strong>в</strong>ые модел<strong>и</strong> общеобразо<strong>в</strong>ательныхучрежден<strong>и</strong>й: базо<strong>в</strong>ые (опорные) школы с сетью ф<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ало<strong>в</strong>,375


<strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>онно-ресурсные центры, начальные школы —детск<strong>и</strong>е сады <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>окультурные образо<strong>в</strong>ательныекомплексы (школа, б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>отека, клуб <strong>и</strong> почта под однойкрышей). Это <strong>и</strong>деальная <strong>и</strong> <strong>в</strong>есьма крас<strong>и</strong><strong>в</strong>ая карт<strong>и</strong>на<strong>в</strong>озможного будущего. Что же <strong>в</strong> реальност<strong>и</strong>?Нельзя не соглас<strong>и</strong>ться с мнен<strong>и</strong>ем эксперто<strong>в</strong>, которыеотмечают, что <strong>в</strong> результате реструктур<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>незнач<strong>и</strong>тельная «часть сельск<strong>и</strong>х школ… дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельносо<strong>в</strong>ерш<strong>и</strong>ла проры<strong>в</strong> <strong>в</strong> област<strong>и</strong> разл<strong>и</strong>чных <strong>и</strong>нно<strong>в</strong>ац<strong>и</strong>онныхпедагог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х технолог<strong>и</strong>й, компьютерного обеспечен<strong>и</strong>я,раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я здоро<strong>в</strong>ьесберегающ<strong>и</strong>х технолог<strong>и</strong>й, акт<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ала<strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>е с разл<strong>и</strong>чным<strong>и</strong> субъектам<strong>и</strong> сельскогосоц<strong>и</strong>ума».Вместе с тем, за годы реструктур<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> несколькодесятко<strong>в</strong> тысяч педагого<strong>в</strong> потерял<strong>и</strong> работу <strong>и</strong>л<strong>и</strong> усложн<strong>и</strong>л<strong>и</strong>усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я с<strong>в</strong>оего труда. Десятк<strong>и</strong> тысяч детей ежедне<strong>в</strong>нодолжны <strong>в</strong>ста<strong>в</strong>ать около 6 часо<strong>в</strong> утра <strong>и</strong> трат<strong>и</strong>ть несколькочасо<strong>в</strong> на поездк<strong>и</strong> до базо<strong>в</strong>ой школы <strong>и</strong> обратно. Качест<strong>в</strong>одорог <strong>в</strong> глуб<strong>и</strong>нке <strong>и</strong> состоян<strong>и</strong>е транспорта зачастую делаютэт<strong>и</strong> поездк<strong>и</strong> небезопасным<strong>и</strong>. Альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>а — прож<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>в</strong><strong>и</strong>нтернате. Это означает разры<strong>в</strong> с семьей <strong>и</strong> проблемы <strong>в</strong>соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о род<strong>и</strong>телей отр<strong>и</strong>цательноотносятся <strong>и</strong> к одному, <strong>и</strong> к другому <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>анту.Понятно, что это не доба<strong>в</strong>ляет полож<strong>и</strong>тельныхоценок <strong>в</strong> адрес государст<strong>в</strong>енных органо<strong>в</strong>, осущест<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>хданную пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ку.Неопределенное положен<strong>и</strong>е школ <strong>в</strong> сочетан<strong>и</strong><strong>и</strong> сдруг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> факторам<strong>и</strong>,слож<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ся за последн<strong>и</strong>е 20 лет, пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ело к утратесельской школой трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онно с<strong>и</strong>льных поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й <strong>в</strong> област<strong>и</strong>трудо<strong>в</strong>ой подгото<strong>в</strong>к<strong>и</strong>. Оказы<strong>в</strong>ается, сегодня государст<strong>в</strong>о неза<strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>ано <strong>в</strong> создан<strong>и</strong><strong>и</strong> для форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я будущ<strong>и</strong>хкадро<strong>в</strong> АПК. Как п<strong>и</strong>сала <strong>в</strong> сентябре 2009 г. «Росс<strong>и</strong>йскаягазета», у сельск<strong>и</strong>х школ по решен<strong>и</strong>ю прокуратуры начал<strong>и</strong>отб<strong>и</strong>рать <strong>и</strong>спользуемые <strong>и</strong>м<strong>и</strong> земл<strong>и</strong>, на которых работал<strong>и</strong>школьные трудо<strong>в</strong>ые объед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>я.376


И это не случайно, а закономерно. Поскольку н<strong>и</strong> <strong>в</strong>одном <strong>и</strong>з дейст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х сегодня государст<strong>в</strong>енныхдокументо<strong>в</strong> по модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я перед сельскойшколой даже не ста<strong>в</strong><strong>и</strong>тся задача по подгото<strong>в</strong>ке учащ<strong>и</strong>хся ксельскохозяйст<strong>в</strong>енному труду, <strong>и</strong>х допрофесс<strong>и</strong>ональной <strong>и</strong>професс<strong>и</strong>ональной подгото<strong>в</strong>к<strong>и</strong>. Есл<strong>и</strong> учесть, что только<strong>в</strong>ыпускн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> сельск<strong>и</strong>х школ, с малых лет знающ<strong>и</strong>есельскохозяйст<strong>в</strong>енный труд <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыросш<strong>и</strong>е <strong>в</strong> селе, могутобеспеч<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о кадро<strong>в</strong> <strong>в</strong> АПК <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альнойсфере села, <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кает <strong>в</strong>опрос: «А может быть так<strong>и</strong>е кадры <strong>в</strong>перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>е уже не нужны?» но тогда получается, что <strong>в</strong>се<strong>в</strong>ложен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й АПК <strong>и</strong>з-за стремлен<strong>и</strong>я сэконом<strong>и</strong>тьна сельской школе могут оказаться омерт<strong>в</strong>леннымкап<strong>и</strong>талом, так как <strong>в</strong> селе просто некому будет работать.Что же получ<strong>и</strong>ло общест<strong>в</strong>о на настоящ<strong>и</strong>й момент?Элементарные расчеты, про<strong>в</strong>еденные а<strong>в</strong>тором, показы<strong>в</strong>ают:больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о (60—80%) сельск<strong>и</strong>х школ <strong>в</strong> течен<strong>и</strong>е последн<strong>и</strong>х9 лет ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ут <strong>в</strong> постоянном ож<strong>и</strong>дан<strong>и</strong><strong>и</strong> закрыт<strong>и</strong>я. Это знач<strong>и</strong>т,что более поло<strong>в</strong><strong>и</strong>ны росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х школ работает <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>яхнеопределенност<strong>и</strong> бл<strong>и</strong>жайш<strong>и</strong>х перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>. Можнопредполож<strong>и</strong>ть, что это отр<strong>и</strong>цательно сказы<strong>в</strong>ается накачест<strong>в</strong>е учебно-<strong>в</strong>осп<strong>и</strong>тательного процесса <strong>и</strong> моральнонра<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>еннойатмосфере <strong>в</strong> эт<strong>и</strong>х школах, а зачастую <strong>и</strong> <strong>в</strong>сельск<strong>и</strong>х поселен<strong>и</strong>ях, которые он<strong>и</strong> обслуж<strong>и</strong><strong>в</strong>ают. Так<strong>и</strong>мобразом, закрыт<strong>и</strong>е сельск<strong>и</strong>х школ кроме проблем,обозначенных <strong>в</strong>ыше, стано<strong>в</strong><strong>и</strong>тся еще <strong>и</strong> фактором,ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>м соц<strong>и</strong>альную нестаб<strong>и</strong>льность <strong>и</strong> недо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о.Это еще од<strong>и</strong>н м<strong>и</strong>нус.Ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енный плюс, который государст<strong>в</strong>о получ<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>замен, это очередную <strong>в</strong>озможность сэконом<strong>и</strong>ть частьбюджетных средст<strong>в</strong>. Пр<strong>и</strong>чем дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я госоргано<strong>в</strong> разл<strong>и</strong>чныхуро<strong>в</strong>ней поз<strong>в</strong>оляют сделать <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од, что <strong>и</strong>менно это я<strong>в</strong>ляетсяосно<strong>в</strong>ной целью реструктур<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> общеобразо<strong>в</strong>ательныхучрежден<strong>и</strong>й. Очередным<strong>и</strong> шагам<strong>и</strong> <strong>в</strong> этом напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> стал<strong>и</strong>:переход на подуше<strong>в</strong>ое ф<strong>и</strong>нанс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>в</strong> образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>пр<strong>и</strong>нят<strong>и</strong>е <strong>в</strong> апреле 2010 г. Государст<strong>в</strong>енной думойФедерального закона РФ № 83 «О <strong>в</strong>несен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>377


отдельные законодательные акты РФ <strong>в</strong> с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> ссо<strong>в</strong>ершенст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ого положен<strong>и</strong>я государст<strong>в</strong>енных(мун<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>пальных) учрежден<strong>и</strong>й». Он одобрен Со<strong>в</strong>етомФедерац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> подп<strong>и</strong>сан през<strong>и</strong>дентом Д.А. Мед<strong>в</strong>еде<strong>в</strong>ым. Вобщест<strong>в</strong>е этот закон назы<strong>в</strong>ают законом о«коммерц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> бюджетной сферы» <strong>и</strong> «пр<strong>и</strong>го<strong>в</strong>ороммало<strong>и</strong>мущ<strong>и</strong>м». Думается, его можно наз<strong>в</strong>ать «пр<strong>и</strong>го<strong>в</strong>ороммалокомплектным школам».Возможно л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ное будущее для малокомплектныхшкол? Целый ряд эксперто<strong>в</strong>: от практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х работн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>сферы образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я до ученых <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> — сч<strong>и</strong>тают, что<strong>в</strong>озможно. Об этом го<strong>в</strong>орят матер<strong>и</strong>алы многоч<strong>и</strong>сленныхнаучно-практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х конференц<strong>и</strong>й, круглых столо<strong>в</strong>,слушан<strong>и</strong>й.Как со<strong>в</strong>ершенно спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>о отмечает профессорМГУ А. Бузгал<strong>и</strong>н, <strong>в</strong> за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> от того, чего хочетгосударст<strong>в</strong>о от села <strong>и</strong> сельской школы, <strong>в</strong>озможны несколько<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>анто<strong>в</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я:Вар<strong>и</strong>ант номер од<strong>и</strong>н. Мы хот<strong>и</strong>м обеспеч<strong>и</strong>тьпоста<strong>в</strong>ку <strong>в</strong> город деше<strong>в</strong>ой н<strong>и</strong>зкок<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анной рабочейс<strong>и</strong>лы. То есть, чтобы <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не осталось людей еще меньше,а <strong>в</strong> городе был<strong>и</strong> едущ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>з росс<strong>и</strong>йской глуб<strong>и</strong>нк<strong>и</strong> д<strong>в</strong>орн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>,слесар<strong>и</strong>, сантехн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, домработн<strong>и</strong>цы, пр<strong>и</strong>слуга <strong>и</strong> так далее.Пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка, которая про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тся сегодня, реал<strong>и</strong>зует этузадачу. Второй <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ант — поч<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й. Мы хот<strong>и</strong>мсохран<strong>и</strong>ть сельскую школу <strong>и</strong> село, для того чтобысохран<strong>и</strong>ть трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онный образ ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, для того чтобысохран<strong>и</strong>ть росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>е терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong><strong>и</strong>. И пр<strong>и</strong> этом нам <strong>в</strong>сера<strong>в</strong>но, как<strong>и</strong>м будет населен<strong>и</strong>е… Трет<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ант. Мы хот<strong>и</strong>мсохран<strong>и</strong>ть сельскую школу <strong>и</strong> село, для того чтобы создать… пост<strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>альную дере<strong>в</strong>ню. И не думайте, что этоглупость. Со<strong>в</strong>ременная наука сч<strong>и</strong>тает, что будущеепр<strong>и</strong>надлеж<strong>и</strong>т сельской ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, <strong>в</strong> которой будет <strong>в</strong>ысокаятехнолог<strong>и</strong>я, где семья сможет про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ть продукц<strong>и</strong><strong>и</strong>столько же, сколько про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>т семья <strong>в</strong> Голланд<strong>и</strong><strong>и</strong>, а там3—4 процента населен<strong>и</strong>я кормят <strong>в</strong>сю Голланд<strong>и</strong>ю, <strong>и</strong> еще378


экспорт<strong>и</strong>руются продукты п<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>я, сырье для легкойпромышленност<strong>и</strong> <strong>и</strong> так далее. …Поэтому здесь <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>каетсо<strong>в</strong>ершенно другая постано<strong>в</strong>ка <strong>в</strong>опроса. Нам нужносохран<strong>и</strong>ть село, нам нужно сохран<strong>и</strong>ть сельскую школу длятого, чтобы там раз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь люд<strong>и</strong>, достойные ХХI <strong>в</strong>.Лейтмот<strong>и</strong><strong>в</strong>ом <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>й практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> <strong>в</strong>сехнеза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мых эксперто<strong>в</strong> з<strong>в</strong>уч<strong>и</strong>т мысль о необход<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> небездушной л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong> сельск<strong>и</strong>х школ, а коорд<strong>и</strong>нац<strong>и</strong><strong>и</strong>ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong>й М<strong>и</strong>н<strong>и</strong>стерст<strong>в</strong>а образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> наук<strong>и</strong>, М<strong>и</strong>нсельхозаРФ, рег<strong>и</strong>ональных <strong>и</strong> местных органо<strong>в</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, общест<strong>в</strong>енныхорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>й для комплексного решен<strong>и</strong>я эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>соц<strong>и</strong>окультурных проблем <strong>в</strong> ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> села <strong>и</strong> реформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ясельской школы.Анал<strong>и</strong>з <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>хся <strong>в</strong> распоряжен<strong>и</strong><strong>и</strong>а<strong>в</strong>тора, беседы с работн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>, непосредст<strong>в</strong>енно с<strong>в</strong>язанным<strong>и</strong>с деятельностью рег<strong>и</strong>ональных образо<strong>в</strong>ательных с<strong>и</strong>стем, атакже л<strong>и</strong>чные наблюден<strong>и</strong>я, убеждают, что <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong>настоящ<strong>и</strong>й момент <strong>и</strong>збрала <strong>и</strong>ной, более простой <strong>и</strong> легк<strong>и</strong>йпуть, осно<strong>в</strong>анный на лог<strong>и</strong>ке голого эконом<strong>и</strong>ческогопрагмат<strong>и</strong>зма <strong>и</strong> меркант<strong>и</strong>льност<strong>и</strong>. В соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> с н<strong>и</strong>м <strong>в</strong>се,что я<strong>в</strong>ляется эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> не<strong>в</strong>ыгодным, следуетл<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать, как ненужный балласт. Есл<strong>и</strong> <strong>и</strong>сход<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>зэтого пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>па, дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно не следует <strong>в</strong>клады<strong>в</strong>атьденьг<strong>и</strong> <strong>в</strong> «дыря<strong>в</strong>ые трубы <strong>и</strong> крыш<strong>и</strong>», есл<strong>и</strong> он<strong>и</strong> не пр<strong>и</strong>несутпр<strong>и</strong>был<strong>и</strong>. Однако <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> показы<strong>в</strong>ает, что <strong>в</strong> любомсоц<strong>и</strong>альном процессе дейст<strong>в</strong>уют не только законыэконом<strong>и</strong>ческой целесообразност<strong>и</strong>, но еще <strong>и</strong> реальные люд<strong>и</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>, есл<strong>и</strong> перейт<strong>и</strong> на рыночный язык — «чело<strong>в</strong>еческ<strong>и</strong>йкап<strong>и</strong>тал». Игнор<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е этого <strong>и</strong> следо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>в</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>кел<strong>и</strong>шь законам формальной лог<strong>и</strong>к<strong>и</strong> не <strong>в</strong>сегда да даетполож<strong>и</strong>тельный результат. Именно пренебрежен<strong>и</strong>ечело<strong>в</strong>еческ<strong>и</strong>м фактором <strong>в</strong> нашей стране <strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>т зачастуюк тому, что «хотел<strong>и</strong> как лучше, а получ<strong>и</strong>лось…».Есть <strong>и</strong> еще од<strong>и</strong>н — <strong>в</strong>озможно, осно<strong>в</strong>ополагающ<strong>и</strong>й —аспект рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аемой темы. «Дыря<strong>в</strong>ые крыш<strong>и</strong>» <strong>и</strong>малокомплектность абсолютного больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а сельск<strong>и</strong>х379


школ — частное проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е более глубокой проблемы —разрушен<strong>и</strong>я образа ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йского села.По сут<strong>и</strong> дела, это — з<strong>и</strong>яющая лакуна <strong>в</strong> соц<strong>и</strong>альнокультурномпространст<strong>в</strong>е Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. Размеры ее чрез<strong>в</strong>ычайно<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. Масштабы последст<strong>в</strong><strong>и</strong>й этой утраты до конца еще неосознаны. Разумеется, глобальные <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> селая<strong>в</strong>ляются частью трансформац<strong>и</strong><strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йского общест<strong>в</strong>а.Вместе с тем, многое <strong>в</strong> н<strong>и</strong>х я<strong>в</strong>ляется результатом тойпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, которую про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ло государст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> последн<strong>и</strong>едесят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>я.Как<strong>и</strong>е бы крас<strong>и</strong><strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а не з<strong>в</strong>учал<strong>и</strong>, как<strong>и</strong>е быблаг<strong>и</strong>е цел<strong>и</strong> не про<strong>в</strong>озглашал<strong>и</strong>сь, а реальные дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>яросс<strong>и</strong>йской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ел<strong>и</strong> к тому, что, как п<strong>и</strong>сала газета«Тр<strong>и</strong>буна»: «Сначала селян л<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>л<strong>и</strong> работы на земле,побуд<strong>и</strong><strong>в</strong> езд<strong>и</strong>ть на заработк<strong>и</strong> <strong>в</strong> больш<strong>и</strong>е города. Потомсократ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> сельск<strong>и</strong>е почто<strong>в</strong>ые отделен<strong>и</strong>я, фельдшерск<strong>и</strong>епункты, оста<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong> селян без с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> <strong>и</strong> мед<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>нской помощ<strong>и</strong>.Теперь закры<strong>в</strong>ают школы. А <strong>в</strong>едь ж<strong>и</strong>знь показы<strong>в</strong>ает, п<strong>и</strong>шет<strong>и</strong>здан<strong>и</strong>е, что после закрыт<strong>и</strong>я школы за 2—3 года сельскоепоселен<strong>и</strong>е л<strong>и</strong>шается постоянных ж<strong>и</strong>телей. Пока ж<strong>и</strong><strong>в</strong>а школа— ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ет село. Недаром <strong>в</strong> народе го<strong>в</strong>орят: "Село без школы,как церко<strong>в</strong>ь без креста"».Эт<strong>и</strong> дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я пораз<strong>и</strong>тельно напом<strong>и</strong>нают схему, ужеотработанную на промышленных предпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>ях. Сначаласоздан<strong>и</strong>е усло<strong>в</strong><strong>и</strong>й для <strong>и</strong>скусст<strong>в</strong>енного банкротст<strong>в</strong>а, затем —скупка <strong>и</strong>л<strong>и</strong> зах<strong>в</strong>ат «нерентабельных» предпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й, далее —<strong>в</strong>ыкач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е оста<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся ресурсо<strong>в</strong> для получен<strong>и</strong>ямакс<strong>и</strong>мальной пр<strong>и</strong>был<strong>и</strong> <strong>в</strong> кратчайш<strong>и</strong>е срок<strong>и</strong> см<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мальным<strong>и</strong> затратам<strong>и</strong>.Так<strong>и</strong>м образом, <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> создается соц<strong>и</strong>альнокультурнаясреда, характерная для эпох<strong>и</strong> пер<strong>в</strong>оначальногокап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческого накоплен<strong>и</strong>я. В этой среде соц<strong>и</strong>альнаяроль больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а населен<strong>и</strong>я с<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тся к рол<strong>и</strong> <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>карабочей с<strong>и</strong>лы. В усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях рынка, содержан<strong>и</strong>е <strong>и</strong> разработкалюбого <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ка ресурсо<strong>в</strong> может быть как рентабельным,так <strong>и</strong> <strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шне затратным. От <strong>в</strong>сего, что не рентабельно,380


следует <strong>и</strong>зба<strong>в</strong>ляться: «Б<strong>и</strong>знес есть б<strong>и</strong>знес, господа. Нечегол<strong>и</strong>чного».Закрыт<strong>и</strong>е сельск<strong>и</strong>х школ про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>т <strong>в</strong> руслепол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, осно<strong>в</strong>анной <strong>и</strong>менно на эт<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пах.Пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о <strong>и</strong>сход<strong>и</strong>т, прежде <strong>в</strong>сего, <strong>и</strong>з жесткогопрагмат<strong>и</strong>зма <strong>и</strong> холодного расчета. На <strong>и</strong>х осно<strong>в</strong>еопределяется парад<strong>и</strong>гма пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. Лог<strong>и</strong>ка ее проста:кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о сельской молодеж<strong>и</strong> скоро должно соста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ну, бл<strong>и</strong>зкую к нулю. Изменен<strong>и</strong>е с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong> требуетсл<strong>и</strong>шком больш<strong>и</strong>х затрат. В соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> с железным<strong>и</strong>законам<strong>и</strong> рынка, будет проще, есл<strong>и</strong> сельское населен<strong>и</strong>е как«нерентабельное» <strong>и</strong>счезнет само собой. В русле такойпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> закрыт<strong>и</strong>е сельск<strong>и</strong>х школ — <strong>в</strong>полне осознанный <strong>и</strong>опра<strong>в</strong>данный шаг.Однако <strong>в</strong> сознан<strong>и</strong><strong>и</strong> людей ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ущ<strong>и</strong>х на селе это<strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мается как ясный с<strong>и</strong>гнал: «Н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>х перспект<strong>и</strong><strong>в</strong> у<strong>в</strong>ас нет». Это порождает об<strong>и</strong>ду <strong>и</strong> ощущен<strong>и</strong>е безысходност<strong>и</strong>.Окружающая дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельность укрепляет это состоян<strong>и</strong>е.Даже <strong>в</strong> <strong>и</strong>сконно земледельческ<strong>и</strong>х рег<strong>и</strong>онах Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> мног<strong>и</strong>есельхозпредпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>шл<strong>и</strong> <strong>в</strong> упадок, прекрат<strong>и</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>озделы<strong>в</strong>ать землю, <strong>в</strong>ырезал<strong>и</strong> скот. Следст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем этого сталознач<strong>и</strong>тельное сокращен<strong>и</strong>е рабоч<strong>и</strong>х мест, безработ<strong>и</strong>ца <strong>и</strong>чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>о безысходност<strong>и</strong>. Сельск<strong>и</strong>е клубы <strong>и</strong> б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>отек<strong>и</strong> <strong>в</strong>больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е л<strong>и</strong>бо закрыты, л<strong>и</strong>бо предста<strong>в</strong>ляют жалкоезрел<strong>и</strong>ще.Сокращен<strong>и</strong>е сельского населен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> сельск<strong>и</strong>хпоселен<strong>и</strong>й, как <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естно, общем<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ая тенденц<strong>и</strong>я. Однако <strong>в</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> это сокращен<strong>и</strong>е сопро<strong>в</strong>ождается еще <strong>и</strong>пс<strong>и</strong>хоф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м <strong>и</strong> нра<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>енным <strong>в</strong>ырожден<strong>и</strong>ем народа.Соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я го<strong>в</strong>орят о том, что особенноостро ощущен<strong>и</strong>е неспра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong> <strong>и</strong> не<strong>в</strong>озможност<strong>и</strong><strong>и</strong>змен<strong>и</strong>ть что-л<strong>и</strong>бо переж<strong>и</strong><strong>в</strong>ается молодежью. Иллюстрац<strong>и</strong>ейэтого могут служ<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, про<strong>в</strong>еденные <strong>в</strong> Курскойобласт<strong>и</strong>. В област<strong>и</strong> ч<strong>и</strong>сло сельск<strong>и</strong>х ж<strong>и</strong>телей за 1996—2006 гг. <strong>в</strong> абсолютном <strong>в</strong>ыражен<strong>и</strong><strong>и</strong> сократ<strong>и</strong>лось на 17,8%. Вэтом ч<strong>и</strong>сле молодеж<strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>в</strong>озрасте 25 лет — с 28,6 тыс. чел. <strong>в</strong>1997 г. до 21,8 тыс. <strong>в</strong> 2007 г. Растет смертность молодеж<strong>и</strong>.381


На<strong>и</strong>более частая пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>на смерт<strong>и</strong> — хрон<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>езаболе<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, ранее пр<strong>и</strong>сущ<strong>и</strong>е старш<strong>и</strong>м поколен<strong>и</strong>ям,заболе<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е органо<strong>в</strong> п<strong>и</strong>ще<strong>в</strong>арен<strong>и</strong>я, дыхан<strong>и</strong>я, <strong>и</strong>нфекц<strong>и</strong>онныезаболе<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я (туберкулез, переда<strong>в</strong>аемые поло<strong>в</strong>ым путем,ВИЧ (СПИД)). Самым<strong>и</strong> <strong>в</strong>ысок<strong>и</strong>м<strong>и</strong> темпам<strong>и</strong> растетсмертность у мужч<strong>и</strong>н <strong>в</strong> <strong>в</strong>озрасте 20—29 лет. Угрожающерастет наркоман<strong>и</strong>я, токс<strong>и</strong>коман<strong>и</strong>я, алкогол<strong>и</strong>зм.Обще<strong>и</strong>з<strong>в</strong>естно, какую огромную роль <strong>в</strong> общест<strong>в</strong>е<strong>и</strong>грает <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тут семь<strong>и</strong>. В росс<strong>и</strong>йском селе она трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онно<strong>и</strong>мела более <strong>в</strong>ысокую ценность <strong>и</strong> значен<strong>и</strong>е. Сегодня, ксожален<strong>и</strong>ю, даже этот, некогда крепк<strong>и</strong>й ж<strong>и</strong>зненный якорь,утрат<strong>и</strong>л с<strong>в</strong>ое значен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> глазах молодеж<strong>и</strong>. Об этомс<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>ует д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ка ч<strong>и</strong>сла детей, род<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся уженщ<strong>и</strong>н, прож<strong>и</strong><strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>х <strong>в</strong> сельской местност<strong>и</strong>, не состоящ<strong>и</strong>х<strong>в</strong> зарег<strong>и</strong>стр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анном браке. Есл<strong>и</strong> <strong>в</strong> 1997 г. показательсоста<strong>в</strong>лял 27%, то <strong>в</strong> 2007 г. он соста<strong>в</strong><strong>и</strong>л 15,4%.Деградац<strong>и</strong>я сельского ж<strong>и</strong>теля с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>ует о том,что нашей стране не удалось <strong>в</strong>ыбраться <strong>и</strong>з с<strong>и</strong>стемногокр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>са, <strong>в</strong> который она погруз<strong>и</strong>лось <strong>в</strong> 80-х гг. XX <strong>в</strong>.Вероятно, путь, предложенный для <strong>в</strong>ыхода <strong>и</strong>з него — путь,осно<strong>в</strong>анный на технократ<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>ульгарных рыночныхреформах — оказался не<strong>в</strong>ерным. В результате, метастазыэтого кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>са дост<strong>и</strong>гл<strong>и</strong> самых глубок<strong>и</strong>х слое<strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йскогообщест<strong>в</strong>а. Тех корней, которые <strong>в</strong> бук<strong>в</strong>альном <strong>и</strong> переносномсмысле п<strong>и</strong>тал<strong>и</strong> Росс<strong>и</strong>ю, поз<strong>в</strong>олял<strong>и</strong> ей <strong>в</strong>ыстоять <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыж<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>годы самых тяжелых <strong>и</strong>спытан<strong>и</strong>й. А это уже предста<strong>в</strong>ляетугрозу для нац<strong>и</strong>ональной безопасност<strong>и</strong>.Закрыт<strong>и</strong>е школы — очередной шаг <strong>в</strong>раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong>, который не только подстегнет м<strong>и</strong>грац<strong>и</strong>юмолодеж<strong>и</strong>, пр<strong>и</strong>чем на<strong>и</strong>более способной, <strong>в</strong> город, но <strong>и</strong> станетдополн<strong>и</strong>тельным фактором сокращен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>токак<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>. Как пра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло, семейныеотношен<strong>и</strong>я на селе склады<strong>в</strong>аются между предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телям<strong>и</strong>сельской <strong>и</strong>нтелл<strong>и</strong>генц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Есл<strong>и</strong> село теряет уч<strong>и</strong>теля, онотеряет еще <strong>и</strong> спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ста сельского хозяйст<strong>в</strong>а. А с другойстороны, какой молодой спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст захочет поехать ж<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>работать туда, где нет даже школы.382


Так<strong>и</strong>м образом, закрыт<strong>и</strong>е школ пр<strong>и</strong>дает но<strong>в</strong>ый<strong>и</strong>мпульс процессу отр<strong>и</strong>цательной селекц<strong>и</strong><strong>и</strong> остатко<strong>в</strong>сельского населен<strong>и</strong>я. Эконом<strong>и</strong>я на образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> еще н<strong>и</strong>комуне пр<strong>и</strong>нос<strong>и</strong>ла успеха. Вспомн<strong>и</strong>м мудрую мысль: «Тот, ктозакры<strong>в</strong>ает школы, <strong>в</strong>скоре будет откры<strong>в</strong>ать но<strong>в</strong>ыетюрьмы».Разумеется, школа ум<strong>и</strong>рает потому, что замедляются<strong>и</strong> затухают про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>енно-эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е процессы населе. На<strong>и</strong><strong>в</strong>но было бы полагать, что только сохранен<strong>и</strong>емсельской школы удастся спаст<strong>и</strong> село. Однако без школы —его уж точно пр<strong>и</strong>дется похорон<strong>и</strong>ть. Сельская школа — тотпоследн<strong>и</strong>й рубеж, сда<strong>в</strong> который, государст<strong>в</strong>о окончательнорасп<strong>и</strong>шется <strong>в</strong> том, что обрекло росс<strong>и</strong>йское крестьянст<strong>в</strong>она г<strong>и</strong>бель.383


384А. И. Фурсо<strong>в</strong>«КРАСНАЯ ПРАВДА» ПРОТИВ «ЗЕЛЕНОЙ ПРАВДЫ»:РУССКАЯ ТРАГЕДИЯ ХХ ВЕКАИстор<strong>и</strong>я отношен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> народа <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> со<strong>в</strong>ремен Дре<strong>в</strong>ней Рус<strong>и</strong> <strong>и</strong> до 1930-х гг. — это гла<strong>в</strong>ным образом<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я отношен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а, более <strong>и</strong>л<strong>и</strong> менееподконтрольного этой <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. С конца XVI <strong>в</strong>. до концаXVIII <strong>в</strong>., т. е. со <strong>в</strong>ремен Бор<strong>и</strong>са Годуно<strong>в</strong>а до <strong>в</strong>ременЕкатер<strong>и</strong>ны II, х<strong>в</strong>атка <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> на крестьянском горлестано<strong>в</strong><strong>и</strong>лась <strong>в</strong>се более жесткой, дост<strong>и</strong>гну<strong>в</strong> п<strong>и</strong>ка пр<strong>и</strong><strong>и</strong>мператр<strong>и</strong>це-самоз<strong>в</strong>анке <strong>и</strong> мужеуб<strong>и</strong>йце посо<strong>в</strong>мест<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>у. С Па<strong>в</strong>ла I, нарастая пр<strong>и</strong> Н<strong>и</strong>колае I,соц<strong>и</strong>ально-юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческое положен<strong>и</strong>е крестьян улучшается,однако уже с начала XIX <strong>в</strong>. Центральная Росс<strong>и</strong>я нач<strong>и</strong>наетощущать относ<strong>и</strong>тельное аграрное перенаселен<strong>и</strong>е;эконом<strong>и</strong>ческое положен<strong>и</strong>е крестьянст<strong>в</strong>а нач<strong>и</strong>наетухудшаться (<strong>в</strong>прочем, как <strong>и</strong> положен<strong>и</strong>е знач<strong>и</strong>тельной част<strong>и</strong>помещ<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, почт<strong>и</strong> чет<strong>в</strong>ерть семей которых разор<strong>и</strong>лась за<strong>в</strong>ремя н<strong>и</strong>колае<strong>в</strong>ского пра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я), эксплуатац<strong>и</strong>яу<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>ается.В еще большей степен<strong>и</strong> эта тенденц<strong>и</strong>я — улучшен<strong>и</strong>еюр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческого положен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> одно<strong>в</strong>ременно ухудшен<strong>и</strong>еположен<strong>и</strong>я соц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческого — проя<strong>в</strong><strong>и</strong>тся <strong>в</strong>пореформенной Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. М. О. Меньш<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> подчерк<strong>и</strong><strong>в</strong>ал, что<strong>в</strong>есь XIX <strong>в</strong>. <strong>и</strong> особенно <strong>в</strong>торая его поло<strong>в</strong><strong>и</strong>на — эпоха упадкарусского народа, н<strong>и</strong>зо<strong>в</strong> (<strong>и</strong> <strong>в</strong>ерхо<strong>в</strong> — доба<strong>в</strong>лю я). Реформы нетолько не породят <strong>в</strong> русской дере<strong>в</strong>не сколько-н<strong>и</strong>будьзнач<strong>и</strong>мый кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й уклад, но, скорее, <strong>в</strong>ызо<strong>в</strong>ут кж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> то я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е, которое К. Герц на пр<strong>и</strong>мере Я<strong>в</strong>ы наз<strong>в</strong>ал«сельскохозяйст<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>н<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>ей». Разумеется, у нас речьдолжна <strong>и</strong>дт<strong>и</strong> о процессе с русской спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кой. Суть,однако, <strong>в</strong> том, что процессы разложен<strong>и</strong>я старого опережал<strong>и</strong>процессы форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я но<strong>в</strong>ого («тракт<strong>и</strong>рнаяц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я»), поя<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь уродл<strong>и</strong><strong>в</strong>ые <strong>и</strong> туп<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>ые


неотрад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онные формы, нарастало относ<strong>и</strong>тельное аграрноенаселен<strong>и</strong>е (пр<strong>и</strong>чем экспропр<strong>и</strong>ац<strong>и</strong>я помещ<strong>и</strong>чьей земл<strong>и</strong>, какпр<strong>и</strong>знал<strong>и</strong> после ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> больше<strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong>, проблему нерешала) сокращалась площадь обрабаты<strong>в</strong>аемой земл<strong>и</strong> накрестьянскую душу. Чтобы ж<strong>и</strong>ть «с земл<strong>и</strong>» <strong>в</strong> ЦентральнойРосс<strong>и</strong><strong>и</strong>, нужно было <strong>и</strong>меть 4 десят<strong>и</strong>ны на чело<strong>в</strong>ека. В 1913 г.было 0,4 дес. — т. е. мелкое крестьянское земле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>есебя <strong>и</strong>счерпало, надо было переход<strong>и</strong>ть к крупномуземле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>ю.Крупное земле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>озможно <strong>в</strong> д<strong>в</strong>ух формах —<strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальной <strong>и</strong> коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>ной. Попытка П. А. Столып<strong>и</strong>нареал<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ать пер<strong>в</strong>ый путь про<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>лась: <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не не удалосьсоздать слой, способный подпереть сущест<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>й строй(<strong>и</strong>менно те, на кого рассч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ал Столып<strong>и</strong>н, по<strong>в</strong>ел<strong>и</strong> <strong>в</strong> 1916—1917 гг. дере<strong>в</strong>енскую голытьбу гром<strong>и</strong>ть помещ<strong>и</strong>чь<strong>и</strong>усадьбы); гражданская <strong>в</strong>ойна на<strong>и</strong>более жестоко «полыхалаот темна до темна» <strong>и</strong>менно там, где столып<strong>и</strong>нская реформапрод<strong>в</strong><strong>и</strong>нулась дальше <strong>в</strong>сего — <strong>в</strong> южных <strong>и</strong> <strong>в</strong>осточныхрайонах страны; к 1920 г. крестьяне <strong>в</strong>ернул<strong>и</strong> <strong>в</strong> общ<strong>и</strong>ннуюсобст<strong>в</strong>енность 99% земл<strong>и</strong>. Ну а <strong>в</strong> 1921 г. больше<strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong><strong>в</strong>ынуждены был<strong>и</strong> пойт<strong>и</strong> на «Брестск<strong>и</strong>й м<strong>и</strong>р» с русск<strong>и</strong>мкрестьянст<strong>в</strong>ом <strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> НЭП — <strong>и</strong>ным способом реш<strong>и</strong>тьаграрный <strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опросы с<strong>и</strong>л не было. Впрочем,В.И. Лен<strong>и</strong>н еще <strong>в</strong> 1921 г. предупред<strong>и</strong>л, что хотя НЭП — этонадолго (т. е. не на одну осеннюю хлебную кампан<strong>и</strong>ю, а на6—7 лет), мы, — замет<strong>и</strong>л он, — еще <strong>в</strong>ернемся к террору, <strong>в</strong>том ч<strong>и</strong>сле к террору эконом<strong>и</strong>ческому… Как обещал, так <strong>в</strong>1929 г. <strong>и</strong> сделал<strong>и</strong>. Коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я — это с<strong>в</strong>оеобразное«empire strikes back» больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. В то же <strong>в</strong>ремя,<strong>и</strong>менно коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я стала началом окончательногорешен<strong>и</strong>я крестьянского <strong>в</strong>опроса <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>/СССР (конецрастянулся от хруще<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>х художест<strong>в</strong> начала 1950-х доельц<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х начала 1990-х).ХХ столет<strong>и</strong>е стало <strong>в</strong>еком-терм<strong>и</strong>натором для мног<strong>и</strong>хсоц<strong>и</strong>альных групп. Пер<strong>в</strong>ым под «топор прогресса» пошлокрестьянст<strong>в</strong>о: <strong>в</strong>ся пер<strong>в</strong>ая поло<strong>в</strong><strong>и</strong>на ХХ <strong>в</strong>. — эпохараскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. В последней трет<strong>и</strong> ХХ <strong>в</strong>. «крайн<strong>и</strong>м»385


оказался рабоч<strong>и</strong>й класс (по крайней мере, <strong>в</strong> ядрекап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой с<strong>и</strong>стемы), ну а конец ХХ <strong>в</strong>. сталнепр<strong>и</strong>ятным сюрпр<strong>и</strong>зом для м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ого среднего слоя(«класса»). Но пер<strong>в</strong>ой жерт<strong>в</strong>ой, по<strong>в</strong>торю, сталокрестьянст<strong>в</strong>о. Про<strong>и</strong>зошло это как <strong>в</strong> кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой зонем<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой с<strong>и</strong>стемы, так <strong>и</strong> <strong>в</strong> зоне с<strong>и</strong>стемного ант<strong>и</strong>кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>зма— <strong>в</strong> СССР. В последнем случае средст<strong>в</strong>омраскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я стала коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я.Далеко не <strong>в</strong>сяк<strong>и</strong>й, кто работает на земле —крестьян<strong>и</strong>н. На земле работают батрак<strong>и</strong> (т. е. наемныеработн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, не <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>е земельной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>),арендаторы (тоже часто не <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>е собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> наземлю <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>е ее недостаточно, чтобы ж<strong>и</strong>ть с земл<strong>и</strong>).Необход<strong>и</strong>мые усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> сутьсобст<strong>в</strong>енность на землю («ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о работн<strong>и</strong>ка спр<strong>и</strong>родным<strong>и</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ям<strong>и</strong> про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а», разор<strong>в</strong>ать котороебыл<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>з<strong>в</strong>аны огораж<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>в</strong> Англ<strong>и</strong><strong>и</strong>, жесткоеналогообложен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>о Франц<strong>и</strong><strong>и</strong>, коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я <strong>в</strong> СССР) <strong>и</strong>особая соц<strong>и</strong>альная орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я — общ<strong>и</strong>нная. Именно наразрушен<strong>и</strong>е этой орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> на л<strong>и</strong>шен<strong>и</strong>е крестьян <strong>и</strong>хсобст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> <strong>и</strong> была напра<strong>в</strong>лена коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я —ф<strong>и</strong>нальный раунд <strong>в</strong>ыяснен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> русской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> отношен<strong>и</strong>ймежду <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>ом. Я подчерк<strong>и</strong><strong>в</strong>аю: <strong>и</strong>менно <strong>в</strong>русской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>, а не только <strong>в</strong> со<strong>в</strong>етской (хотя <strong>в</strong>нешнекажется, что коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я решала проблемы толькобольше<strong>в</strong><strong>и</strong>стского реж<strong>и</strong>ма). Это дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно так, но уколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> был<strong>и</strong> не только со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>й(коммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й), но также русск<strong>и</strong>й <strong>и</strong> м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е аспекты; со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>й аспект — л<strong>и</strong>шь <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>маячасть, самая <strong>в</strong>нешняя <strong>и</strong>з «матрешек», — с нее я <strong>и</strong> начну.По с<strong>в</strong>оей соц<strong>и</strong>альной пр<strong>и</strong>роде <strong>и</strong> лог<strong>и</strong>ке раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>ясо<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>й реж<strong>и</strong>м («<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й коммун<strong>и</strong>зм»), объект<strong>и</strong><strong>в</strong>ноотр<strong>и</strong>ца<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> <strong>в</strong>се негосударст<strong>в</strong>енные формысобст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> на <strong>в</strong>ещест<strong>в</strong>енные факторы про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а —будь то <strong>и</strong>скусст<strong>в</strong>енные <strong>и</strong>л<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>родные (земля) — не могдопуст<strong>и</strong>ть сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я огромного слоя населен<strong>и</strong>я,обладающего собст<strong>в</strong>енностью на од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з эт<strong>и</strong>х факторо<strong>в</strong>386


(землю) <strong>и</strong> к тому же обладающего с<strong>в</strong>оей формой соц<strong>и</strong>альнойорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Кто-то может сказать: колхозная форма небыла государст<strong>в</strong>енной, <strong>в</strong>от со<strong>в</strong>хозы — другое дело. Вреальност<strong>и</strong> колхозная форма была компром<strong>и</strong>ссом, которыйдолжен быть <strong>и</strong>зж<strong>и</strong>т (как было компром<strong>и</strong>ссом <strong>и</strong> з<strong>в</strong>ено <strong>в</strong>качест<strong>в</strong>е базо<strong>в</strong>ой ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>цы трудо<strong>в</strong>ой орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не,пока на рубеже 1940—1950 гг. сельхозреформаторН. С. Хруще<strong>в</strong> не сделал базо<strong>в</strong>ой ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>цей бр<strong>и</strong>гаду, <strong>и</strong>зж<strong>и</strong><strong>в</strong>компром<strong>и</strong>сс — з<strong>в</strong>ено со<strong>в</strong>падало с семьей <strong>и</strong> <strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лосемейную форму трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онного крестьянскогохозяйст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> со<strong>в</strong>етской обертке). Так<strong>и</strong>м образом, самфакт сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я колхозной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> какнегосударст<strong>в</strong>енной не меняет общей карт<strong>и</strong>ны: колхозы был<strong>и</strong>отр<strong>и</strong>цан<strong>и</strong>ем как трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онной крестьянской собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>,так <strong>и</strong> трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онной крестьянской орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> — <strong>и</strong> гла<strong>в</strong>ный<strong>и</strong>нтерес с<strong>и</strong>стемы <strong>в</strong> этом был <strong>в</strong>ластным, кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м. Нобыл<strong>и</strong> <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>е <strong>и</strong>нтересы <strong>и</strong> аспекты — эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>и</strong>соц<strong>и</strong>альный — а <strong>в</strong>от <strong>и</strong>х корн<strong>и</strong> уход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> доре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онноепрошлое: <strong>в</strong> 1930-е гг. <strong>в</strong> течен<strong>и</strong>е менее чем десят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>яреж<strong>и</strong>м должен был решать <strong>и</strong> решал те задач<strong>и</strong>, которыепыталось <strong>в</strong> течен<strong>и</strong>е столет<strong>и</strong>я решать, но так <strong>и</strong> не реш<strong>и</strong>лосамодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>е — что, <strong>в</strong> конечном счете, <strong>и</strong> сто<strong>и</strong>ло ему ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>.Эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й аспект оче<strong>в</strong><strong>и</strong>ден: самодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>е немогло реш<strong>и</strong>ть аграрно-эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опрос, требо<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й<strong>в</strong> русск<strong>и</strong>х усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях конца XIX — начала ХХ <strong>в</strong><strong>в</strong>.рад<strong>и</strong>кальных мер соц<strong>и</strong>ального характера — что пр<strong>и</strong> нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>и</strong>самодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>и</strong> сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шей классо<strong>в</strong>ой структуры былоне<strong>в</strong>озможно. Коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я реш<strong>и</strong>ла аграрный <strong>в</strong>опрос,прежде <strong>в</strong>сего проблему аграрного перенаселен<strong>и</strong>я,коренящуюся <strong>в</strong> самом начале XIX <strong>в</strong>. Реш<strong>и</strong>ла соц<strong>и</strong>ально —путем раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, т. е. пре<strong>в</strong>ращен<strong>и</strong>я крестьян <strong>в</strong>государст<strong>в</strong>енных работн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> на земле <strong>в</strong> прямой (со<strong>в</strong>хоз) <strong>и</strong>л<strong>и</strong>за<strong>в</strong>уал<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анной (колхоз) форме.Соц<strong>и</strong>альный аспект менее оче<strong>в</strong><strong>и</strong>ден, но не менее (абыть может, более) <strong>в</strong>ажен. Суть <strong>в</strong> следующем.Ос<strong>в</strong>обожден<strong>и</strong>е крепостных пре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>ло <strong>в</strong>неэконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>епро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>енные отношен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е. Однако387


<strong>в</strong>неэконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>енные отношен<strong>и</strong>я (пом<strong>и</strong>мопро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>енной) решал<strong>и</strong> <strong>в</strong>ажнейшую задачу соц<strong>и</strong>альногоконтроля. В Западной Е<strong>в</strong>ропе торжест<strong>в</strong>о эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хпро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>енных отношен<strong>и</strong>й пород<strong>и</strong>ло так<strong>и</strong>е формысоц<strong>и</strong>ального контроля как государст<strong>в</strong>о (lo stato, state),пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка, гражданское общест<strong>в</strong>о, репресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ные структурыпо<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ност<strong>и</strong> (пол<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>я, сумасшедш<strong>и</strong>е дома). На это уЗапада ушло почт<strong>и</strong> тр<strong>и</strong> столет<strong>и</strong>я. Пореформенная Росс<strong>и</strong>я,просущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шая 56 лет (т. е. на 18 лет меньше со<strong>в</strong>етскогокоммун<strong>и</strong>зма) н<strong>и</strong>чего такого не <strong>и</strong>зобрела <strong>и</strong> постепенноскаты<strong>в</strong>алась <strong>в</strong> пропасть.С «уходом» <strong>в</strong>неэконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>енныхотношен<strong>и</strong>й сфера соц<strong>и</strong>ального контроля просела;самодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>е постепенно утрач<strong>и</strong><strong>в</strong>ало контроль над <strong>в</strong>сем<strong>и</strong>слоям<strong>и</strong> населен<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>ключая крестьянст<strong>в</strong>о. Любойпослесамодержа<strong>в</strong>ный реж<strong>и</strong>м должен был решать этупроблему. Рад<strong>и</strong>кальный больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стск<strong>и</strong>й реж<strong>и</strong>м реш<strong>и</strong>л еерад<strong>и</strong>кально — был устано<strong>в</strong>лен жестк<strong>и</strong>й соц<strong>и</strong>альныйконтроль (<strong>в</strong>плоть до уро<strong>в</strong>ня потреблен<strong>и</strong>я — оплата потрудодням) с помощью но<strong>в</strong>ой соц<strong>и</strong>альной орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, закоторой стоял<strong>и</strong> <strong>и</strong>деалы соц<strong>и</strong>альной спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong> <strong>и</strong>мощный репресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ный аппарат. Жестоко? Да. Но как <strong>в</strong>течен<strong>и</strong>е десят<strong>и</strong> лет хотя бы пр<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ться к тому уро<strong>в</strong>нюсоц<strong>и</strong>ального контроля <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альной д<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>ны, надост<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е которых Западу понадоб<strong>и</strong>лось тр<strong>и</strong> столет<strong>и</strong>яжестокого пода<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я н<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>, <strong>и</strong>х нас<strong>и</strong>льст<strong>в</strong>енной адаптац<strong>и</strong><strong>и</strong>к кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>зму путем <strong>и</strong>нтер<strong>и</strong>ор<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> соц<strong>и</strong>ального контроля<strong>и</strong> ценностей господст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х групп?Без такой соц<strong>и</strong>альной д<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>ны не<strong>в</strong>озможно былосущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать <strong>в</strong> ХХ <strong>в</strong>. — крушен<strong>и</strong>е царской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> Пер<strong>в</strong>ойм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ойне <strong>и</strong> победа СССР <strong>в</strong>о Второй м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой —наглядные тому с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>а. Поражен<strong>и</strong>е царской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>было поражен<strong>и</strong>ем самодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а — победаСССР была победой со<strong>в</strong>етской <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> со<strong>в</strong>етскогочело<strong>в</strong>ека. Но <strong>и</strong> пер<strong>в</strong>ое, <strong>и</strong> <strong>в</strong>торое нужно было создать,замен<strong>и</strong><strong>в</strong> локальную крестьянскую <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чность наобщенац<strong>и</strong>ональную, соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческого т<strong>и</strong>па. И здесь мы388


подход<strong>и</strong>м к м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ому аспекту отношен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> ХХ <strong>в</strong>.Нередко коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю с<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>ают с нуждам<strong>и</strong><strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>: нужны был<strong>и</strong> средст<strong>в</strong>а для закупк<strong>и</strong>оборудо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, а для этого нужна <strong>в</strong>алюта — <strong>в</strong>ыж<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>епродукта <strong>и</strong>з дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> обеспеч<strong>и</strong>ло зерно, которое прода<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>на м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ом рынке. Внешне з<strong>в</strong>уч<strong>и</strong>т <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыгляд<strong>и</strong>т убед<strong>и</strong>тельно— <strong>и</strong> отчаст<strong>и</strong> я<strong>в</strong>ляется тако<strong>в</strong>ым, но только отчаст<strong>и</strong>, пр<strong>и</strong>чем неочень знач<strong>и</strong>тельной.Необход<strong>и</strong>мо начать с того, что <strong>в</strong> ходе (<strong>и</strong> после)коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> зерно оста<strong>в</strong>алось пятой по счету статьейэкспорта (<strong>в</strong>перед<strong>и</strong> был<strong>и</strong>, напр<strong>и</strong>мер, <strong>и</strong> нефть, <strong>и</strong> лес). Крометого, коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лась <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>огоэконом<strong>и</strong>ческого кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>са, когда цены на оборудо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong>друг<strong>и</strong>е промышленные то<strong>в</strong>ары упал<strong>и</strong>. Наконец, после тогокак д<strong>и</strong>ректор Центрального Банка Вел<strong>и</strong>кобр<strong>и</strong>тан<strong>и</strong><strong>и</strong> МонтегюНорман <strong>в</strong> 1929—1931 гг. практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> закрыл Бр<strong>и</strong>танскую<strong>и</strong>мпер<strong>и</strong>ю (25% тогдашнего м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ого рынка) от <strong>в</strong>нешн<strong>и</strong>х с<strong>и</strong>л,прежде <strong>в</strong>сего от США, амер<strong>и</strong>канцы <strong>и</strong> сам<strong>и</strong> был<strong>и</strong> рады нетолько прода<strong>в</strong>ать оборудо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е СССР, но <strong>и</strong> <strong>в</strong>клады<strong>в</strong>атьсредст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> со<strong>в</strong>етскую промышленность(<strong>в</strong>нешнепол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й аспект этого курса США, с<strong>в</strong>язанный сборьбой за м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ую гегемон<strong>и</strong>ю, я оста<strong>в</strong>ляю <strong>в</strong> стороне,огран<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>сь д<strong>в</strong>умя замечан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>: 1) этот курс лог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong><strong>в</strong>ытекал <strong>и</strong>з поддержк<strong>и</strong> Уолл-стр<strong>и</strong>том больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стскойре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>; 2) США «<strong>в</strong>клады<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь» не только <strong>в</strong> СССР, но <strong>и</strong><strong>в</strong> Трет<strong>и</strong>й Райх).Так<strong>и</strong>м образом, прямая эконом<strong>и</strong>ческая с<strong>в</strong>язьмежду коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ей <strong>и</strong> <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ей не оченьс<strong>и</strong>льна. Другое дело, что коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ыс<strong>в</strong>обод<strong>и</strong>ла для<strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong><strong>и</strong> рабоч<strong>и</strong>е рук<strong>и</strong>, но это уже соц<strong>и</strong>альноэконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>йфактор, с<strong>в</strong>язанный с создан<strong>и</strong>емсо<strong>в</strong>ременного общест<strong>в</strong>а, ед<strong>и</strong>ного со<strong>в</strong>ременногонац<strong>и</strong>онального целого с нац<strong>и</strong>онально-государст<strong>в</strong>енной (<strong>в</strong>данном случае — со<strong>в</strong>етской) <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чностью.Амер<strong>и</strong>канск<strong>и</strong>й <strong>и</strong> англ<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й фермеры, с однойстороны, <strong>и</strong> сущест<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>е как м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мум столет<strong>и</strong>е <strong>в</strong>389


нац<strong>и</strong>онально-государст<strong>в</strong>енных <strong>и</strong>л<strong>и</strong> нац<strong>и</strong>ональных рамкахфранцузск<strong>и</strong>й крестьян<strong>и</strong>н <strong>и</strong> немецк<strong>и</strong>й байер уже <strong>в</strong> началеХХ <strong>в</strong>. был<strong>и</strong> элементам<strong>и</strong> нац<strong>и</strong>онального целого <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыступал<strong>и</strong>нос<strong>и</strong>телям<strong>и</strong> нац<strong>и</strong>ональной <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чност<strong>и</strong>. Это <strong>и</strong> обусло<strong>в</strong><strong>и</strong>лопр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п<strong>и</strong>ально <strong>и</strong>ное, по сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>ю с русск<strong>и</strong>мкрестьян<strong>и</strong>ном, по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е немецкого байера <strong>в</strong>о <strong>в</strong>ремя Пер<strong>в</strong>ойм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ойны. На <strong>в</strong>се пр<strong>и</strong>зы<strong>в</strong>ы <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> затянуть пояспотуже <strong>в</strong>о <strong>и</strong>мя Райха <strong>и</strong> Фатерлянда немецк<strong>и</strong>й крестьян<strong>и</strong>н сразной степенью охоты от<strong>в</strong>ечал «я<strong>в</strong>оль» <strong>и</strong> «цу бефель». А<strong>в</strong>от русск<strong>и</strong>й крестьян<strong>и</strong>н <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оей массе <strong>в</strong>ел себя <strong>и</strong>наче. ФонРаупах <strong>в</strong> мемуарах пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>т разго<strong>в</strong>ор с <strong>в</strong>ологодск<strong>и</strong>ммуж<strong>и</strong>ком <strong>в</strong> 1915 г. Барон замет<strong>и</strong>л: крестьян<strong>и</strong>н не дает зернафронту <strong>и</strong> пожалеет об этом — пр<strong>и</strong>дет немец. Не пр<strong>и</strong>дет, —был от<strong>в</strong>ет, — он сюда не доберется (т. е. хрен с н<strong>и</strong>м<strong>и</strong> — сПетроградом <strong>и</strong> Моск<strong>в</strong>ой)… — А есл<strong>и</strong> доберется? —наста<strong>и</strong><strong>в</strong>ал фон Раупах. — Знач<strong>и</strong>т, будем немцу налог<strong>и</strong>плат<strong>и</strong>ть, нам <strong>в</strong>се ра<strong>в</strong>но…С так<strong>и</strong>м народом, побежа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м <strong>в</strong> 1917 г. с фронтадел<strong>и</strong>ть землю <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не, не то что <strong>в</strong>ойну <strong>в</strong>ы<strong>и</strong>грать —сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях ХХ <strong>в</strong>. не<strong>в</strong>озможно: такому —локально-крестьянскому — народу была угото<strong>в</strong>ана судьбаполурабо<strong>в</strong> у немце<strong>в</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> полукрепостных у англосаксо<strong>в</strong>.Крестьян нужно было пре<strong>в</strong>ращать <strong>в</strong> нац<strong>и</strong>ю (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>«со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>й народ»), т. е. <strong>в</strong> этнопол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческое образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>есо<strong>в</strong>ременного т<strong>и</strong>па. Так<strong>и</strong>м образом, коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я былаодн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з <strong>в</strong>ажнейш<strong>и</strong>х средст<strong>в</strong> создан<strong>и</strong>я но<strong>в</strong>ого общест<strong>в</strong>а —но<strong>в</strong>ой соц<strong>и</strong>альной орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, но<strong>в</strong>ой соц<strong>и</strong>альнойструктуры, наконец — но<strong>в</strong>ого чело<strong>в</strong>ека, соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующегокак зая<strong>в</strong>ляемым реж<strong>и</strong>мом целям <strong>и</strong> ценностям, так <strong>и</strong>требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям, предъя<strong>в</strong>ляемым со<strong>в</strong>ременным м<strong>и</strong>ром, м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ойборьбой.Окончательное решен<strong>и</strong>е крестьянского <strong>в</strong>опросакоммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю с<strong>в</strong>язано еще с одн<strong>и</strong>м аспектомраз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я СССР — страно<strong>в</strong>ым <strong>и</strong> м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ым одно<strong>в</strong>ременно.Речь <strong>и</strong>дет о смене курса со<strong>в</strong>етского руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а с<strong>и</strong>нтернац<strong>и</strong>онал-соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х рельсо<strong>в</strong> на те, которыеусло<strong>в</strong>но (подчерк<strong>и</strong><strong>в</strong>аю: усло<strong>в</strong>но) можно наз<strong>в</strong>ать нац<strong>и</strong>онал-390


больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стск<strong>и</strong>м<strong>и</strong>. Курс на стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зма «<strong>в</strong>одной, отдельно <strong>в</strong>зятой стране», победа «страно<strong>в</strong>огосоц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зма» над схемам<strong>и</strong> М<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> Земшарнойреспубл<strong>и</strong>к<strong>и</strong> (конкретно это <strong>в</strong>ыраз<strong>и</strong>лось <strong>в</strong> пода<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong>И. В. Стал<strong>и</strong>ным троцк<strong>и</strong>стского путча 7 ноября 1927 г.,разгроме бухар<strong>и</strong>нской команды <strong>и</strong> <strong>в</strong>ысылке Л. Д. Троцкого <strong>и</strong>зСССР <strong>в</strong> 1929 г.) требо<strong>в</strong>ал создан<strong>и</strong>я «нац<strong>и</strong>ональнойцелостност<strong>и</strong>» <strong>и</strong> «нац<strong>и</strong>ональной <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чност<strong>и</strong>», скорейшегопреодолен<strong>и</strong>я крестьянского локал<strong>и</strong>зма — без этогострано<strong>в</strong>ой кап<strong>и</strong>тал про<strong>в</strong><strong>и</strong>сал, <strong>и</strong> СССР пре<strong>в</strong>ращался <strong>в</strong> легкуюдобычу д<strong>в</strong>ул<strong>и</strong>кого Януса Ф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>нтерна <strong>и</strong> ле<strong>в</strong>ых глобал<strong>и</strong>сто<strong>в</strong> <strong>в</strong>духе Лен<strong>и</strong>на-Троцкого. Не случайно сразу же послеокончан<strong>и</strong>я коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, с 1932—1934 гг. нач<strong>и</strong>наетсяпо<strong>в</strong>орот к нац<strong>и</strong>ональным трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ям, а с 1936 г. 7 ноябряперестают праздно<strong>в</strong>ать как день начала М<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>— его станут праздно<strong>в</strong>ать как день Вел<strong>и</strong>кой Октябрьскойсоц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>, т. е. прежде <strong>в</strong>сего какгосударст<strong>в</strong>енный праздн<strong>и</strong>к — хотя <strong>и</strong> международногозначен<strong>и</strong>я.Так<strong>и</strong>м образом, <strong>в</strong>ыяснен<strong>и</strong>е отношен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>а стало средст<strong>в</strong>ом для <strong>в</strong>ыяснен<strong>и</strong>я отношен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>со<strong>в</strong>етской <strong>и</strong> <strong>в</strong> м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ерхушке — между«нац<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>стам<strong>и</strong>» <strong>и</strong> «глобал<strong>и</strong>стам<strong>и</strong>». Без коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>,<strong>и</strong> <strong>в</strong> то же <strong>в</strong>ремя — парадокс — без решен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>еко<strong>в</strong>ыхпроблем русской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> (самодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>я) <strong>и</strong> народа(крестьянст<strong>в</strong>а) — уход от <strong>и</strong>нтернац<strong>и</strong>онал-соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зма былне<strong>в</strong>озможен. Без этого 1990-е гг. наступ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> бы уже <strong>в</strong> 1930-е.Жестоко про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лась коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я? Да, жестоко— <strong>в</strong>се массо<strong>в</strong>ые процессы, особенно <strong>в</strong> ХХ <strong>в</strong>., не сахар. Пр<strong>и</strong>этом у жестокост<strong>и</strong> коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> — д<strong>в</strong>а аспекта:жестокость <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> по отношен<strong>и</strong>ю к народу <strong>и</strong> жестокостьнарода к самому себе, точнее, одной его част<strong>и</strong>, на которуюоп<strong>и</strong>ралась <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, к другой (когда одна часть народанас<strong>и</strong>лует другую, как п<strong>и</strong>сал об этом А. А. З<strong>и</strong>но<strong>в</strong>ье<strong>в</strong>).Что касается жестокост<strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, то <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, какпра<strong>в</strong><strong>и</strong>ло, жестока к народу, <strong>и</strong> далеко не русск<strong>и</strong>е здесьчемп<strong>и</strong>оны, достаточно посмотреть на англосаксо<strong>в</strong>, особенно391


бр<strong>и</strong>танце<strong>в</strong>, на голландце<strong>в</strong>, немце<strong>в</strong>, французо<strong>в</strong>, за пределам<strong>и</strong>Е<strong>в</strong>ропы — на к<strong>и</strong>тайск<strong>и</strong>е <strong>и</strong> <strong>и</strong>нд<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ерх<strong>и</strong>. Можно л<strong>и</strong>предста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть себе рад<strong>и</strong>кальное <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>е ж<strong>и</strong>знебыт<strong>и</strong>яогромной массы, столет<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ыкшей ж<strong>и</strong>ть по-с<strong>в</strong>оемуотдельно от государст<strong>в</strong>а (локал<strong>и</strong>зм), по-хорошему? Нет.Можно л<strong>и</strong> предста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть себе <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>й перелом безподдержк<strong>и</strong> его как м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мум поло<strong>в</strong><strong>и</strong>ной (а то <strong>и</strong> более)дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>? Тоже нет. Власть отчаст<strong>и</strong> <strong>в</strong>ключ<strong>и</strong>ла <strong>в</strong> себя на селесегмент крестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> <strong>в</strong> знач<strong>и</strong>тельной степен<strong>и</strong>подключ<strong>и</strong>ла к себе <strong>в</strong>нуш<strong>и</strong>тельную часть крестьянст<strong>в</strong>а.Пр<strong>и</strong>чем <strong>в</strong>ключал<strong>и</strong>сь <strong>и</strong> подключал<strong>и</strong>сь далеко не лучш<strong>и</strong>е,часто — напрот<strong>и</strong><strong>в</strong>: дере<strong>в</strong>енск<strong>и</strong>е лентя<strong>и</strong>, неумех<strong>и</strong>, рукосу<strong>и</strong> <strong>и</strong>пьян<strong>и</strong>цы (о стремлен<strong>и</strong><strong>и</strong> поддержать <strong><strong>в</strong>ласть</strong> для с<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>ясчето<strong>в</strong> я уже не го<strong>в</strong>орю, как, <strong>в</strong>прочем, <strong>и</strong> о реальномустано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альной спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong> — русскаядере<strong>в</strong>ня, как доре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онная, так <strong>и</strong> нэпо<strong>в</strong>ская, была <strong>в</strong>есьмадалека от <strong>и</strong>деало<strong>в</strong> спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong>).Власть запуст<strong>и</strong>ла массо<strong>в</strong>ый процесс, а дальше онначал раз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>аться по с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м, с<strong>в</strong>язанным с <strong>в</strong>еко<strong>в</strong>ым<strong>и</strong>трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, народным бытом <strong>и</strong> характером, соц<strong>и</strong>альным <strong>и</strong>пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м <strong>в</strong>ар<strong>в</strong>арст<strong>в</strong>ом дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, лог<strong>и</strong>ке <strong>и</strong> д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ке— далеко не <strong>в</strong>сегда <strong>и</strong> не <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сем подконтрольным <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> 1 .Разбухшая народом <strong><strong>в</strong>ласть</strong> (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> народ, разбухш<strong>и</strong>й <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю)обруш<strong>и</strong>лась (обруш<strong>и</strong>лся) на другую часть народа —без<strong>в</strong>ластную, <strong>и</strong> эта с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>я л<strong>и</strong>шн<strong>и</strong>й раз про<strong>и</strong>ллюстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алапра<strong>в</strong>оту тез<strong>и</strong>са А. А. З<strong>и</strong>но<strong>в</strong>ье<strong>в</strong>а, что самая страшная <strong><strong>в</strong>ласть</strong>— это <strong><strong>в</strong>ласть</strong> народа над сам<strong>и</strong>м собой, неопосредо<strong>в</strong>аннаян<strong>и</strong>как<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тутам<strong>и</strong>, <strong>и</strong> мысл<strong>и</strong>, проходящей краснойн<strong>и</strong>тью почт<strong>и</strong> через <strong>в</strong>се про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я Н. С. Леско<strong>в</strong>а: самыйгла<strong>в</strong>ный <strong>в</strong>раг муж<strong>и</strong>ка — не помещ<strong>и</strong>к, не <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, а другоймуж<strong>и</strong>к 2 .Знач<strong>и</strong>т л<strong>и</strong> <strong>в</strong>се сказанное <strong>в</strong>ыше, что у крестьян небыло с<strong>в</strong>оей соц<strong>и</strong>альной пра<strong>в</strong>ды? Конечно же, была. Но <strong>и</strong>х«Зеленая пра<strong>в</strong>да» столкнулась с <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческой «Краснойпра<strong>в</strong>дой», на осно<strong>в</strong>е которой только <strong>и</strong> можно было реш<strong>и</strong>тьпроблемы Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, не да<strong>в</strong> ей пре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>ться <strong>в</strong> сырье<strong>в</strong>ойпр<strong>и</strong>даток Запада <strong>и</strong> <strong>в</strong> поле охоты нэпмано<strong>в</strong> <strong>и</strong> назнач<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х <strong>и</strong>х392


кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>стам<strong>и</strong> комначальн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, т. е. госч<strong>и</strong>но<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> (этопро<strong>и</strong>зойдет <strong>в</strong> 1990-е гг. посредст<strong>в</strong>ом ельц<strong>и</strong>нщ<strong>и</strong>ны), непоз<strong>в</strong>ол<strong>и</strong><strong>в</strong> скат<strong>и</strong>ться <strong>в</strong> пропасть. «Но страшна судьба народа.Знач<strong>и</strong>т — он», — нап<strong>и</strong>сал н<strong>и</strong>кто <strong>и</strong>ной как а<strong>в</strong>тор «Розы м<strong>и</strong>ра»Д. Л. Андрее<strong>в</strong>, объясняя <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческую необход<strong>и</strong>мостьСтал<strong>и</strong>на: <strong>и</strong>наче Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> было не <strong>и</strong>збежать страшной судьбы.Трагед<strong>и</strong>я есть столкно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>е не пра<strong>в</strong>ды <strong>и</strong> лж<strong>и</strong>, астолкно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>е д<strong>в</strong>ух пра<strong>в</strong>д. Раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> — одна<strong>и</strong>з русск<strong>и</strong>х трагед<strong>и</strong>й ХХ <strong>в</strong>. Но <strong>и</strong>менно эта трагед<strong>и</strong>я, ее плодыобеспеч<strong>и</strong>л<strong>и</strong> русск<strong>и</strong>м победу <strong>в</strong> <strong>в</strong>ойне, победу, без которойон<strong>и</strong> был<strong>и</strong> обречены на ст<strong>и</strong>ран<strong>и</strong>е Ласт<strong>и</strong>ком Истор<strong>и</strong><strong>и</strong> —ф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ческое, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческое, моральное. Достаточноознаком<strong>и</strong>ться с планом «Ост», который <strong>в</strong>есьма напом<strong>и</strong>наетоценк<strong>и</strong> наш<strong>и</strong>м<strong>и</strong> сегодняшн<strong>и</strong>м<strong>и</strong> англосаксонск<strong>и</strong>м<strong>и</strong>«партнерам<strong>и</strong>» опт<strong>и</strong>мальной ч<strong>и</strong>сленност<strong>и</strong> русск<strong>и</strong>х.Крестьянская Росс<strong>и</strong>я не смогла бы <strong>в</strong>ыж<strong>и</strong>ть <strong>в</strong> жестокойм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой борьбе ХХ <strong>в</strong>. — <strong>в</strong>ыж<strong>и</strong>ть могла только со<strong>в</strong>етскаяРосс<strong>и</strong>я, созданная но<strong>в</strong>ой <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю <strong>в</strong> той же мере, <strong>в</strong> какой онасоздала ее: <strong>и</strong>нтернац<strong>и</strong>онал-соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>, г<strong>в</strong>ардейце<strong>в</strong>кард<strong>и</strong>нало<strong>в</strong> м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> команда Стал<strong>и</strong>наун<strong>и</strong>чтожала рукам<strong>и</strong> <strong>в</strong>черашн<strong>и</strong>х крестьян, пре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся <strong>в</strong>со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>х аппаратч<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, <strong>и</strong> эта масса сущест<strong>в</strong>енно меняла,мод<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ала <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кшую <strong>в</strong> 1917 г. <strong><strong>в</strong>ласть</strong>.Насколько <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> х<strong>в</strong>ат<strong>и</strong>ло этого соц<strong>и</strong>альногоматер<strong>и</strong>ала <strong>в</strong> после<strong>в</strong>оенный пер<strong>и</strong>од, насколько адек<strong>в</strong>атныоказал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>черашн<strong>и</strong>е крестьяне <strong>и</strong> <strong>и</strong>х <strong>в</strong>ылезш<strong>и</strong>е «<strong>и</strong>з гряз<strong>и</strong> <strong>в</strong>княз<strong>и</strong>» дет<strong>и</strong> требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой борьбы 1960—1980-х гг.за <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>ю <strong>и</strong> ресурсы, за само сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>еСССР — это другой <strong>в</strong>опрос, который <strong>в</strong>ыход<strong>и</strong>т за рамк<strong>и</strong>обсуждаемой темы.Пр<strong>и</strong>мечан<strong>и</strong>я1 В целом, однако, нужно пр<strong>и</strong>знать, что хотя коммун<strong>и</strong>змкак с<strong>и</strong>стема соц<strong>и</strong>ального контроля был более эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ен, чемсамодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>е, ему так <strong>и</strong> не удалось устано<strong>в</strong><strong>и</strong>ть полный контрольнад населен<strong>и</strong>ем СССР, будь то город <strong>и</strong>л<strong>и</strong> дере<strong>в</strong>ня, <strong>и</strong> тем более393


<strong>и</strong>нтер<strong>и</strong>ор<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать контроль <strong>в</strong> такой степен<strong>и</strong>, как это сделал<strong>и</strong><strong>в</strong>ерх<strong>и</strong> Запада <strong>в</strong> XIX — пер<strong>в</strong>ой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>не ХХ <strong>в</strong><strong>в</strong>. Со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>й чело<strong>в</strong>екоказался сл<strong>и</strong>шком ш<strong>и</strong>рок для коммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческого (<strong>в</strong>прочем, <strong>и</strong> длякап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческого) зауж<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я — [Пр<strong>и</strong>м. а<strong>в</strong>т.].2 См., напр., рассказ «Тупейный художн<strong>и</strong>к» — [Пр<strong>и</strong>м.а<strong>в</strong>т.].394


395А. В. Черт<strong>и</strong>ще<strong>в</strong>ПЕРВАЯ МИРОВАЯ ВОЙНА И КРЕСТЬЯНСТВОРОССИИ: НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫТРАНСФОРМАЦИИ «ЧЕЛОВЕКА ЗЕМЛИ»В «ЧЕЛОВЕКА С РУЖЬЕМ»В начале ХХ <strong>в</strong>. крестьянст<strong>в</strong>о соста<strong>в</strong>ляло более 3/4населен<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>, <strong>в</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> с эт<strong>и</strong>м, преобладающуючасть дейст<strong>в</strong>ующей арм<strong>и</strong><strong>и</strong>. Оно не могло относ<strong>и</strong>ться кПер<strong>в</strong>ой м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ойне ра<strong>в</strong>нодушно уже потому, что сталоосно<strong>в</strong>ным резер<strong>в</strong>ом пополнен<strong>и</strong>я Вооруженных С<strong>и</strong>л: <strong>и</strong>з15,8 млн моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анных <strong>в</strong> русскую арм<strong>и</strong>ю к осен<strong>и</strong> 1917 г.с<strong>в</strong>ыше 12,8 млн чело<strong>в</strong>ек был<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>з<strong>в</strong>аны <strong>и</strong>з дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> 1 , чтососта<strong>в</strong>ляло около 80% <strong>в</strong>сех пр<strong>и</strong>з<strong>в</strong>анных. Исключ<strong>и</strong>тельнознач<strong>и</strong>мая роль арм<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> ходе <strong>и</strong> <strong>и</strong>сходе Вел<strong>и</strong>кой Русскойре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> поз<strong>в</strong>оляет обосно<strong>в</strong>анно сч<strong>и</strong>тать русскогосолдата, <strong>в</strong>черашнего крестьян<strong>и</strong>на, одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з гла<strong>в</strong>ныхсубъекто<strong>в</strong> ее событ<strong>и</strong>йного ряда.Анал<strong>и</strong>з со<strong>в</strong>етской <strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческойл<strong>и</strong>тературы о соц<strong>и</strong>альном по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong><strong>и</strong> солдат <strong>в</strong> начале ХХ <strong>в</strong>.поз<strong>в</strong>оляет заключ<strong>и</strong>ть, что <strong>в</strong> ней пре<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>руют определенныетенденц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Так, обосно<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>алось, что солдаты русской арм<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>в</strong> абсолютном больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е был<strong>и</strong> моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анным<strong>и</strong>крестьянам<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>х сознан<strong>и</strong>е <strong>и</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е гла<strong>в</strong>ным образомопределял<strong>и</strong>сь ментал<strong>и</strong>тетом росс<strong>и</strong>йского крестьянст<strong>в</strong>а,попа<strong>в</strong>шего <strong>в</strong> но<strong>в</strong>ую для себя с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ю. М. Меньш<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>сч<strong>и</strong>тал, что «наш солдат более крестьян<strong>и</strong>н, чем любой <strong>и</strong>зе<strong>в</strong>ропейск<strong>и</strong>х солдат, <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>гото<strong>в</strong><strong>и</strong>ть <strong>и</strong>з него сознательногосолдата очень трудно… Отор<strong>в</strong>анный от сох<strong>и</strong> парень плохопон<strong>и</strong>мает службу, тягот<strong>и</strong>тся ею <strong>и</strong> н<strong>и</strong>сколько не заражается<strong>в</strong>оенным культом. Прослуж<strong>и</strong><strong>в</strong> тр<strong>и</strong> года, он такой жепереодетый <strong>в</strong> кафтан муж<strong>и</strong>к, как<strong>и</strong>м пр<strong>и</strong>шел <strong>в</strong> полк» 2 . С н<strong>и</strong>мсол<strong>и</strong>дарен <strong>и</strong> С. Добророльск<strong>и</strong>й 3 . В со<strong>в</strong>етской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческойл<strong>и</strong>тературе непоколеб<strong>и</strong>мым<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыглядел<strong>и</strong> поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> сужден<strong>и</strong>я,что арм<strong>и</strong>я — это рабоч<strong>и</strong>е <strong>и</strong> крестьяне, «собранные


<strong>в</strong>оед<strong>и</strong>но» 4 . Из со<strong>в</strong>ременных <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> на<strong>и</strong>болеепоследо<strong>в</strong>ательным сторонн<strong>и</strong>ком рассмотрен<strong>и</strong>я по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>ясолдат как спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> крестьянского <strong>и</strong> <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я его<strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельно <strong>и</strong>з собст<strong>в</strong>енно крестьянской ментальност<strong>и</strong> 5я<strong>в</strong>ляется А. Б. Асташо<strong>в</strong>.С пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п<strong>и</strong>ально <strong>и</strong>ных поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>Вооруженные С<strong>и</strong>лы <strong>и</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е <strong>в</strong>оеннослужащ<strong>и</strong>х <strong>в</strong> н<strong>и</strong>хдруг<strong>и</strong>е <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. По <strong>и</strong>х мнен<strong>и</strong>ю, переменный соста<strong>в</strong>пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>л <strong>в</strong> арм<strong>и</strong>ю со с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м соц<strong>и</strong>ально-ментальнымс<strong>в</strong>оеобраз<strong>и</strong>ем, которое спа<strong>и</strong><strong>в</strong>ало <strong>в</strong> ед<strong>и</strong>ное целое даже необщность <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальных мот<strong>и</strong><strong>в</strong>о<strong>в</strong>, а ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о«неза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мой от л<strong>и</strong>ц коллект<strong>и</strong><strong>в</strong>ной <strong>в</strong>ол<strong>и</strong>, <strong>в</strong>ыражающейся <strong>в</strong>д<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>не» 6 . Как п<strong>и</strong>сала Л. И. Аксельрод (Ортодокс),«како<strong>в</strong> бы н<strong>и</strong> был соста<strong>в</strong> арм<strong>и</strong><strong>и</strong>, она остается арм<strong>и</strong>ей,особым орган<strong>и</strong>змом, с особой пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ей <strong>и</strong> спец<strong>и</strong>альным<strong>и</strong>задачам<strong>и</strong> <strong>и</strong> функц<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>» 7 . Ун<strong>и</strong>кальные <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> <strong>и</strong>реал<strong>и</strong><strong>и</strong> армейского орган<strong>и</strong>зма хорошо предста<strong>в</strong>лял <strong>и</strong>Л. Д. Троцк<strong>и</strong>й: «Военная моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я механ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> <strong>и</strong>пр<strong>и</strong>том одн<strong>и</strong>м ударом <strong>в</strong>ыр<strong>в</strong>ала рабоч<strong>и</strong>х <strong>и</strong>зпро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>енных <strong>и</strong> орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онных клеток: <strong>и</strong>змастерск<strong>и</strong>х, професс<strong>и</strong>ональных союзо<strong>в</strong>, пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>й <strong>и</strong> пр. <strong>и</strong>, перетасо<strong>в</strong>а<strong>в</strong>, <strong>в</strong>ключ<strong>и</strong>ла <strong>и</strong>х <strong>в</strong> но<strong>в</strong>ые,огнем <strong>и</strong> железом спаянные клетк<strong>и</strong> полко<strong>в</strong>, бр<strong>и</strong>гад, д<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>й <strong>и</strong>корпусо<strong>в</strong>» 8 . И, наконец, мнен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ка, отнюдь непонаслышке знакомого с армейск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> структурам<strong>и</strong>(Р. Фадее<strong>в</strong>а): «Солдат, какого бы ч<strong>и</strong>на н<strong>и</strong> был, не естьграждан<strong>и</strong>н, <strong>в</strong>ста<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й за родную землю: это со<strong>в</strong>сем <strong>и</strong>ной т<strong>и</strong>п— он чело<strong>в</strong>ек, сдела<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й <strong>и</strong>з <strong>в</strong>ойны ремесло <strong>и</strong> средст<strong>в</strong>о ксущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю, что несогласно с чело<strong>в</strong>еческой пр<strong>и</strong>родою <strong>и</strong>потому может поддерж<strong>и</strong><strong>в</strong>аться <strong>и</strong>скусст<strong>в</strong>енным<strong>и</strong> мерам<strong>и</strong>» 9 .Со<strong>в</strong>ременные росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>е <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>к<strong>и</strong> отдаютпредпочтен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> анал<strong>и</strong>зе по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я русск<strong>и</strong>х солдат <strong>в</strong> годыПер<strong>в</strong>ой м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ойны <strong>в</strong> контексте роста ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онногосознан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> монограф<strong>и</strong>ях М. М. Смольян<strong>и</strong>но<strong>в</strong>а, М. Френк<strong>и</strong>на<strong>и</strong> др., с <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ко-антрополог<strong>и</strong>ческой точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я — <strong>в</strong>работах Е. С. Сеня<strong>в</strong>ской, как часть процесса соц<strong>и</strong>альнойдеструкц<strong>и</strong><strong>и</strong> — <strong>в</strong> статьях С. Н. Базано<strong>в</strong>а, а <strong>в</strong> ментально-396


пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческом плане — <strong>в</strong> <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ях В. П. Булдако<strong>в</strong>а<strong>и</strong> О. С. Поршне<strong>в</strong>ой 10 . Сч<strong>и</strong>тая, что сосло<strong>в</strong>ная парад<strong>и</strong>гма былапр<strong>и</strong>суща не только оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>альной Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, но <strong>и</strong> <strong>в</strong>сем еегосударст<strong>в</strong>енным органам, общест<strong>в</strong>енным орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ям <strong>и</strong>д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ям, он<strong>и</strong>, <strong>в</strong>месте с тем, не абсолют<strong>и</strong>з<strong>и</strong>руют <strong>и</strong>хсоц<strong>и</strong>альное с<strong>в</strong>оеобраз<strong>и</strong>е, особенно <strong>в</strong> такой государст<strong>в</strong>еннойструктуре как Вооруженные С<strong>и</strong>лы.В с<strong>и</strong>лу данных обстоятельст<strong>в</strong>, по нашему мнен<strong>и</strong>ю,определенный научный <strong>и</strong>нтерес предста<strong>в</strong>ляеттрансформац<strong>и</strong>я «чело<strong>в</strong>ека земл<strong>и</strong>», как предста<strong>в</strong><strong>и</strong>теля одного<strong>и</strong>з осно<strong>в</strong>ных соц<strong>и</strong>альных слое<strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong> «чело<strong>в</strong>ека сружьем» <strong>в</strong> годы Пер<strong>в</strong>ой м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ойны, ста<strong>в</strong>шей для нашейстраны Руб<strong>и</strong>коном ее <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я <strong>в</strong> ХХ <strong>в</strong>.Следует <strong>в</strong>ыдел<strong>и</strong>ть <strong>и</strong> обратный процесс, а также факторы,ему способст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>е.На пер<strong>в</strong>ый <strong>в</strong>згляд, этот процесс про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>л до<strong>в</strong>ольнобудн<strong>и</strong>чно <strong>и</strong> проза<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>. Для крестьян<strong>и</strong>на уход <strong>в</strong> арм<strong>и</strong>юозначал, что он стано<strong>в</strong><strong>и</strong>лся «государе<strong>в</strong>ым чело<strong>в</strong>еком»,чело<strong>в</strong>еком, несущ<strong>и</strong>м «государе<strong>в</strong>у службу», которую он<strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мал как фатум, а не гражданскую обязанность 11 .Исполнен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>о<strong>и</strong>нского долга пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>жалоего к <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, поэтому следо<strong>в</strong>ало у<strong>в</strong>ажать сам процессперехода его <strong>в</strong> это но<strong>в</strong>ое <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ышающее качест<strong>в</strong>о. Чтобыподчеркнуть такое с<strong>в</strong>ое состоян<strong>и</strong>е, пр<strong>и</strong>зы<strong>в</strong>н<strong>и</strong>к долго <strong>и</strong>демонстрат<strong>и</strong><strong>в</strong>но гулял на глазах у «пон<strong>и</strong>мающей» общ<strong>и</strong>ны.Но «мальч<strong>и</strong>шест<strong>в</strong>о» заканч<strong>и</strong><strong>в</strong>алось, как только рекрутыполучал<strong>и</strong> обмунд<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е. Будь последнее добротным, ап<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>е об<strong>и</strong>льным — «царь не да<strong>в</strong>ал пр<strong>и</strong>каза мор<strong>и</strong>ть насголодом» 12 (как <strong>и</strong> было пер<strong>в</strong>ое <strong>в</strong>ремя) — крестьян<strong>и</strong>н<strong>и</strong>спра<strong>в</strong>но нес бы тяготы <strong>в</strong>ойны, <strong>и</strong>бо пр<strong>и</strong>родной стойкост<strong>и</strong>ему было не зан<strong>и</strong>мать. Сч<strong>и</strong>талось также, что спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>каармейской службы <strong>в</strong>осп<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ала чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>о спаянност<strong>и</strong> <strong>и</strong>сплоченност<strong>и</strong>, от<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енность за общее дело, что наход<strong>и</strong>лопрямой откл<strong>и</strong>к <strong>в</strong> крестьянской душе, <strong>в</strong>осп<strong>и</strong>танной <strong>в</strong>трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ях общ<strong>и</strong>ны.Вместе с тем, анал<strong>и</strong>з разнообразных <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong>тературы поз<strong>в</strong>оляет заключ<strong>и</strong>ть, что пр<strong>и</strong> <strong>в</strong>сем оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дном397


консер<strong>в</strong>ат<strong>и</strong>зме м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>оззрен<strong>и</strong>е крестьян, его <strong>и</strong>нтересы <strong>и</strong>с<strong>и</strong>стема ценностей был<strong>и</strong> <strong>в</strong>есьма многообразны, сложны,переменч<strong>и</strong><strong>в</strong>ы, а архет<strong>и</strong>п<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е черты разнонапра<strong>в</strong>ленно<strong>в</strong>л<strong>и</strong>ял<strong>и</strong> на способность к успешной адаптац<strong>и</strong><strong>и</strong> к но<strong>в</strong>ымсоц<strong>и</strong>альным усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ям.К ч<strong>и</strong>слу так<strong>и</strong>х некоторых черт, способст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>хбезболезненной трансформац<strong>и</strong><strong>и</strong> «чело<strong>в</strong>ека земл<strong>и</strong>» <strong>в</strong>«чело<strong>в</strong>ека с ружьем» мы сч<strong>и</strong>таем <strong>в</strong>озможным отнест<strong>и</strong>:— Ед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>е с землей. Хотя с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong> того, чторусск<strong>и</strong>й крестьян<strong>и</strong>н люб<strong>и</strong>л землю не сущест<strong>в</strong>ует, а эточу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>о можно отыскать л<strong>и</strong>шь <strong>в</strong> <strong>в</strong>оображен<strong>и</strong><strong>и</strong> д<strong>в</strong>орян —романт<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, пр<strong>и</strong>езжа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м летом <strong>в</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я 13 , следуетсоглас<strong>и</strong>ться, на наш <strong>в</strong>згляд, с Г. Успенск<strong>и</strong>м, что крестьян<strong>и</strong>ннаход<strong>и</strong>лся под «<strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю» (т<strong>и</strong>ран<strong>и</strong>ей) земл<strong>и</strong> 14 . Предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ео спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ойне тесно у<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>алось <strong>в</strong> <strong>и</strong>х сознан<strong>и</strong><strong>и</strong> сперспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ой пр<strong>и</strong>соед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>я но<strong>в</strong>ой, пр<strong>и</strong>годной дляобработк<strong>и</strong> земл<strong>и</strong>, защ<strong>и</strong>той хр<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>анской <strong>в</strong>еры <strong>и</strong> отражен<strong>и</strong>ем<strong>в</strong>рага — «нападч<strong>и</strong>ка, непосредст<strong>в</strong>енно угрожающегородному очагу».— С<strong>в</strong>оеобразное отношен<strong>и</strong>е к рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong><strong>и</strong>. Врел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> крестьян<strong>и</strong>н проя<strong>в</strong>лял много <strong>в</strong>нешнейнабожност<strong>и</strong>, но ед<strong>в</strong>а л<strong>и</strong> пон<strong>и</strong>мал духо<strong>в</strong>ный смысл <strong>в</strong>еры<strong>в</strong>ообще <strong>и</strong> рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>ю как образ ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>. По меткому <strong>в</strong>ыражен<strong>и</strong>юВ. Г. Бел<strong>и</strong>нского, он про<strong>и</strong>знос<strong>и</strong>т <strong>и</strong>мя Бож<strong>и</strong>е, почесы<strong>в</strong>ая себезадн<strong>и</strong>цу, а об образе го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>т: год<strong>и</strong>тся — мол<strong>и</strong>ться, негод<strong>и</strong>тся — горшк<strong>и</strong> покры<strong>в</strong>ать 15 . Можно заключ<strong>и</strong>ть, чтоподл<strong>и</strong>нной рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>ей крестьян был фатал<strong>и</strong>зм, <strong>и</strong>бо он<strong>и</strong> <strong>в</strong>езде<strong>в</strong><strong>и</strong>дел<strong>и</strong> Божью <strong>в</strong>олю.— Особенност<strong>и</strong> крестьянского быта. Крестьян<strong>и</strong>нне обладал раз<strong>в</strong><strong>и</strong>тым понят<strong>и</strong>ем собст<strong>в</strong>енной л<strong>и</strong>чност<strong>и</strong>, <strong>и</strong>боколлект<strong>и</strong><strong>в</strong> был <strong>в</strong>ыше <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальных члено<strong>в</strong> <strong>и</strong> не оста<strong>в</strong>лялместа проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ям <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальност<strong>и</strong>. Воля большака былазаконом, а его распоряжен<strong>и</strong>я непререкаемы, что пр<strong>и</strong>учалокрестьян<strong>и</strong>на к а<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>тарной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>ю законо<strong>в</strong>(норм), регул<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>х л<strong>и</strong>чные отношен<strong>и</strong>я. Можнопредполагать о полном отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> у н<strong>и</strong>х пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>огосознан<strong>и</strong>я, <strong>и</strong>бо «стом<strong>и</strong>лл<strong>и</strong>онное крестьянское населен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>398


по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> ж<strong>и</strong>ло без закона» 16 . Все этоспособст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ало закреплен<strong>и</strong>ю у крестьянского соц<strong>и</strong>ума так<strong>и</strong>хчерт ментал<strong>и</strong>тета, как: пр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>е с пр<strong>и</strong>нужден<strong>и</strong>ем <strong>и</strong>регламентац<strong>и</strong>ей; ура<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельные тенденц<strong>и</strong><strong>и</strong> пр<strong>и</strong> разделеобщ<strong>и</strong>нного п<strong>и</strong>рога <strong>и</strong> общ<strong>и</strong>нных по<strong>в</strong><strong>и</strong>нностей; нетерп<strong>и</strong>мостьнесоглас<strong>и</strong>я с <strong>в</strong>олей больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а, <strong>и</strong>накомысл<strong>и</strong>я, какпроя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я ант<strong>и</strong>общест<strong>в</strong>енного по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я; нелюбо<strong>в</strong>ь кд<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> чем бы то н<strong>и</strong> было; ор<strong>и</strong>ент<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е наустано<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся а<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>теты; чуткое осознан<strong>и</strong>е разн<strong>и</strong>цымежду себе ра<strong>в</strong>ным<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>ышестоящ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>. А<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>тарное<strong>в</strong>осп<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>е <strong>в</strong>нутр<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>ума, с одной стороны, порождалонеобыкно<strong>в</strong>енную пр<strong>и</strong>способляемость <strong>и</strong> терпен<strong>и</strong>е, а с другой— пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычку к нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ю, ос<strong>в</strong>ященную а<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>тетомстарш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а, которые люд<strong>и</strong> унос<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> большую ж<strong>и</strong>знь, <strong>в</strong>том ч<strong>и</strong>сле на службу <strong>в</strong> арм<strong>и</strong>ю. В Вооруженных С<strong>и</strong>лахкрестьяне также факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> предста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> собойбезот<strong>в</strong>етную массу. По большей част<strong>и</strong> он<strong>и</strong>, пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ыкш<strong>и</strong>е <strong>в</strong>с<strong>и</strong>лу дере<strong>в</strong>енского уклада к по<strong>в</strong><strong>и</strong>но<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ю старш<strong>и</strong>м, <strong>в</strong>обстано<strong>в</strong>ке <strong>в</strong>оенной д<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>ны был<strong>и</strong> гото<strong>в</strong>ы безропотно<strong>и</strong>сполнять пр<strong>и</strong>казы с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х команд<strong>и</strong>ро<strong>в</strong> <strong>и</strong> начальн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, — <strong>и</strong> стем больш<strong>и</strong>м р<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>ем, чем <strong>в</strong> более строгой <strong>и</strong> непререкаемойформе он<strong>и</strong> отда<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь <strong>и</strong> чем суро<strong>в</strong>ей предусматр<strong>и</strong><strong>в</strong>алосьнаказан<strong>и</strong>е за ослушан<strong>и</strong>е. На смерть он<strong>и</strong> шл<strong>и</strong> тожебезропотно, покорные судьбе.— Отношен<strong>и</strong>е к <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. У крестьян — по сущест<strong>в</strong>уэмбр<strong>и</strong>оно<strong>в</strong> русской государст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> — лог<strong>и</strong>капол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой ф<strong>и</strong>лософ<strong>и</strong><strong>и</strong> была <strong>и</strong>деально проста: любая<strong><strong>в</strong>ласть</strong> по самой с<strong>в</strong>оей пр<strong>и</strong>роде была ему чужда <strong>и</strong> <strong>в</strong>раждебна,но это была данность, которую пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>лось перенос<strong>и</strong>ть какболезнь, старость, смерть, но которая н<strong>и</strong> пр<strong>и</strong> как<strong>и</strong>хобстоятельст<strong>в</strong>ах не могла быть хорошей. «Чело<strong>в</strong>ек земл<strong>и</strong>»как бы баланс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал между д<strong>в</strong>умя состоян<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> —<strong>в</strong>ольноанарх<strong>и</strong>ческой самореал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> пр<strong>и</strong> без<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>подч<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, <strong>и</strong>меющей сакральный статус. Наделен<strong>и</strong>е<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong>ысш<strong>и</strong>м с<strong>в</strong>ященным смыслом объясняло народноесм<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>е, а ее <strong>и</strong>збранность — была проекц<strong>и</strong>ей <strong>и</strong>збранност<strong>и</strong>народа. Архет<strong>и</strong>пу с<strong>и</strong>лы сопутст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал архет<strong>и</strong>п покорност<strong>и</strong>. В399


начале ХХ <strong>в</strong>. русск<strong>и</strong>й крестьян<strong>и</strong>н у<strong>в</strong>ажал <strong>и</strong> пон<strong>и</strong>мал толькос<strong>и</strong>лу. Более того, склады<strong>в</strong>алась ун<strong>и</strong>кальная пара: с<strong>и</strong>льная,победоносная, торжест<strong>в</strong>ующая над <strong>в</strong>ременем <strong>и</strong>пространст<strong>в</strong>ом <strong><strong>в</strong>ласть</strong> — с<strong>и</strong>льный, «<strong>и</strong>збранный» народ.Только через с<strong>и</strong>льную <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong>озможна консол<strong>и</strong>дац<strong>и</strong>яросс<strong>и</strong>йского соц<strong>и</strong>ума <strong>в</strong> общность, которая <strong>в</strong> с<strong>и</strong>лахпрот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоять остальному м<strong>и</strong>ру <strong>и</strong> даже подч<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ть его с<strong>в</strong>оей<strong>в</strong>оле. Гла<strong>в</strong>ное доказательст<strong>в</strong>о с<strong>и</strong>лы русской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, попредста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ям крестьян, не ее соц<strong>и</strong>альная эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ность, а<strong>в</strong>оенная мощь, м<strong>и</strong>л<strong>и</strong>тарность, способность побед<strong>и</strong>ть <strong>в</strong> <strong>в</strong>ойне.Пр<strong>и</strong> этом <strong>в</strong>се нерешенные проблемы концентр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь на<strong>в</strong>ерхо<strong>в</strong>ной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, но <strong>в</strong><strong>и</strong>на <strong>и</strong> ош<strong>и</strong>бк<strong>и</strong> сп<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь напр<strong>и</strong><strong>в</strong>ластные структуры. По мнен<strong>и</strong>ю И. И. Глебо<strong>в</strong>ой, скоторым, по нашему мнен<strong>и</strong>ю, следует соглас<strong>и</strong>ться, <strong>в</strong> самомобщем <strong>в</strong><strong>и</strong>де <strong>в</strong> сознан<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьян <strong>и</strong>деальный образ <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong><strong>и</strong>мел так<strong>и</strong>е <strong>и</strong>змерен<strong>и</strong>я, как: 1) моральность, духо<strong>в</strong>ностьдом<strong>и</strong>н<strong>и</strong>рует <strong>в</strong> предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> об <strong>и</strong>деале (от<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енная,спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ая, честная, бескорыстная, аскет<strong>и</strong>чная, с<strong>в</strong>ыраженным <strong>и</strong>деалом бедност<strong>и</strong> <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>е, способная ксамопожерт<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю, преданному служен<strong>и</strong>ю общему(«народному») делу; 2) с<strong>и</strong>ла — не только м<strong>и</strong>л<strong>и</strong>тарность(<strong>в</strong>озможность защ<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ть «нас» от «н<strong>и</strong>х» — <strong>в</strong>раго<strong>в</strong> <strong>и</strong> угроз,поддержать супердержа<strong>в</strong>ный статус), но способность <strong>в</strong>зятьна себя от<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енность за общую судьбу (от<strong>в</strong>ечать за <strong>в</strong>се <strong>и</strong>за <strong>в</strong>сех), обеспеч<strong>и</strong>ть безопасное <strong>и</strong> бесконфл<strong>и</strong>ктноесущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е, соц<strong>и</strong>альную опеку <strong>и</strong> защ<strong>и</strong>ту; 3) стаб<strong>и</strong>льность— <strong><strong>в</strong>ласть</strong> должна быть предсказуемой <strong>и</strong> понятной, она неможет ассоц<strong>и</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аться с беспорядком, шаткостью, анарх<strong>и</strong>ей(т. е. с множест<strong>в</strong>енностью центро<strong>в</strong> <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>я, точек зрен<strong>и</strong>я,<strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>м<strong>и</strong> конфл<strong>и</strong>ктам<strong>и</strong>). Только сосредоточенная,ед<strong>и</strong>ная <strong><strong>в</strong>ласть</strong> способна <strong>и</strong>спра<strong>в</strong><strong>и</strong>ть неспра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong> <strong>и</strong>на<strong>в</strong>ест<strong>и</strong> порядок; только ее можно у<strong>в</strong>ажать <strong>и</strong> бояться 17 .— Отношен<strong>и</strong>е к монарх<strong>и</strong><strong>и</strong>. Предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> осамодержа<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong>, как о на<strong>и</strong>более стаб<strong>и</strong>льном реж<strong>и</strong>мегосударст<strong>в</strong>енной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, необход<strong>и</strong>мом для обеспечен<strong>и</strong>я<strong>в</strong>нутренней <strong>и</strong> <strong>в</strong>нешней безопасност<strong>и</strong>, лежало <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>елатентного <strong>и</strong>скреннего монарх<strong>и</strong>зма, прочно <strong>в</strong>ошедшего <strong>в</strong>400


сознан<strong>и</strong>е крестьянск<strong>и</strong>х масс. Он<strong>и</strong> «<strong>в</strong><strong>и</strong>дел<strong>и</strong> <strong>в</strong> царе настоящего<strong>в</strong>ладельца <strong>и</strong> отца Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, который непосредст<strong>в</strong>енноупра<strong>в</strong>ляет с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м огромным хозяйст<strong>в</strong>ом» 18 . Вместе с тем,персонал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я <strong>в</strong>сяческ<strong>и</strong>х чело<strong>в</strong>еческ<strong>и</strong>х отношен<strong>и</strong>й, стольхарактерная для русского крестьян<strong>и</strong>на, пр<strong>и</strong>да<strong>в</strong>ала егомонарх<strong>и</strong>зму по<strong>в</strong>ерхностный характер. То была непреданность <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>туту монарх<strong>и</strong><strong>и</strong> как тако<strong>в</strong>ому, это былал<strong>и</strong>чная преданность <strong>и</strong>деал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анному образу далекого<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>теля, <strong>в</strong> котором муж<strong>и</strong>к <strong>в</strong><strong>и</strong>дел с<strong>в</strong>оего земного отца <strong>и</strong>защ<strong>и</strong>тн<strong>и</strong>ка. Вот почему крестьянст<strong>в</strong>о легко м<strong>и</strong>р<strong>и</strong>лось спр<strong>и</strong>нужден<strong>и</strong>ем <strong>и</strong> регламентац<strong>и</strong>ей, ор<strong>и</strong>ент<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алось наустоя<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся а<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>теты, боялось наруш<strong>и</strong>тьмногоч<strong>и</strong>сленные запреты, пра<strong>в</strong><strong>и</strong>ла, требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> негат<strong>и</strong><strong>в</strong>ноотнос<strong>и</strong>лось к <strong>в</strong>сякого рода переменам <strong>и</strong> но<strong>в</strong>о<strong>в</strong><strong>в</strong>еден<strong>и</strong>ям.Отсюда <strong>и</strong>дут корн<strong>и</strong> крестьянской нелюб<strong>в</strong><strong>и</strong> к плюрал<strong>и</strong>змумнен<strong>и</strong>й <strong>и</strong> агресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong> по отношен<strong>и</strong>ю к наруш<strong>и</strong>телямобщепр<strong>и</strong>нятых норм.К ч<strong>и</strong>слу факторо<strong>в</strong>, препятст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х глубокой <strong>и</strong>эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ной трансформац<strong>и</strong><strong>и</strong> «чело<strong>в</strong>ека земл<strong>и</strong>» <strong>в</strong><strong>в</strong>оеннослужащего — сознательного защ<strong>и</strong>тн<strong>и</strong>ка Отечест<strong>в</strong>а, —следует отнест<strong>и</strong>:— Интеллектуальное не<strong>в</strong>ежест<strong>в</strong>о крестьян. Хотяграмотность но<strong>в</strong>обранце<strong>в</strong> росла сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно быстро (есл<strong>и</strong> <strong>в</strong>1900 году процент грамотных сред<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>з<strong>в</strong>анных соста<strong>в</strong>лял49%, то <strong>в</strong> 1913 году он <strong>в</strong>ырос до 67,8%) 19 , однакокачест<strong>в</strong>енный уро<strong>в</strong>ень образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я был не<strong>в</strong>ысок: л<strong>и</strong>ца с<strong>в</strong>ысш<strong>и</strong>м <strong>и</strong> средн<strong>и</strong>м образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем соста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> около 1,5 —2% , а остальные был<strong>и</strong> с н<strong>и</strong>зш<strong>и</strong>м образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>ообщеумел<strong>и</strong> л<strong>и</strong>шь кое-как ч<strong>и</strong>тать <strong>и</strong> п<strong>и</strong>сать 20 . Есл<strong>и</strong> доба<strong>в</strong><strong>и</strong>ть сюданепр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>е любых <strong>и</strong>нно<strong>в</strong>ац<strong>и</strong>й, рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аемых крестьянам<strong>и</strong>как попытк<strong>и</strong> на<strong>в</strong>язать <strong>и</strong>м чужое мнен<strong>и</strong>е, фундаментальноепрезрен<strong>и</strong>е к культуре, особенно <strong>в</strong>ысокой, то <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong><strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я «чело<strong>в</strong>ека земл<strong>и</strong>» <strong>в</strong> Вооруженных С<strong>и</strong>лах, атем более его професс<strong>и</strong>онального роста <strong>в</strong> н<strong>и</strong>х, был<strong>и</strong>до<strong>в</strong>ольно огран<strong>и</strong>чены: пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>енно <strong>в</strong> пехоте, сопределенным<strong>и</strong> допущен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> <strong>в</strong>о флоте, на должностяхобслуж<strong>и</strong><strong>в</strong>ающего характера — <strong>в</strong> техн<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х частях.401


— «Пер<strong>в</strong>обытность» сознан<strong>и</strong>я крестьян. Онобыло, прежде <strong>в</strong>сего, с<strong>и</strong>нкрет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м, с размытостью гранеймежду реальным, <strong>в</strong>оображаемым <strong>и</strong> с<strong>и</strong>м<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м.Крестьян<strong>и</strong>н мысл<strong>и</strong>л, скорее, категор<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> гомеро<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>м<strong>и</strong>,эп<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>, когда судьбу людей решают капр<strong>и</strong>зы Бого<strong>в</strong>. Вкакой-то степен<strong>и</strong> его сознан<strong>и</strong>е можно наз<strong>в</strong>ать«пер<strong>в</strong>обытным», характерной чертой которого я<strong>в</strong>ляетсянеумен<strong>и</strong>е мысл<strong>и</strong>ть абстрактно. Крестьян<strong>и</strong>н мысл<strong>и</strong>лконкретно <strong>и</strong> <strong>в</strong> л<strong>и</strong>чностных понят<strong>и</strong>ях, <strong>в</strong> с<strong>и</strong>лу чего ему был<strong>и</strong>недоступны понят<strong>и</strong>я «государст<strong>в</strong>о», «общест<strong>в</strong>о», «нац<strong>и</strong>я»,«эконом<strong>и</strong>ка», «собст<strong>в</strong>енность» <strong>и</strong> др.— С<strong>в</strong>оеобразное отношен<strong>и</strong>е к <strong>в</strong>нешнему м<strong>и</strong>ру <strong>и</strong>с<strong>в</strong>оей Род<strong>и</strong>не. Крестьян<strong>и</strong>н не <strong>и</strong>мел чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>а пр<strong>и</strong>надлежност<strong>и</strong>к более ш<strong>и</strong>рокому сообщест<strong>в</strong>у, что поз<strong>в</strong>оляет ут<strong>в</strong>ерждать об<strong>и</strong>х <strong>и</strong>зол<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анност<strong>и</strong> от пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой, эконом<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong>культурной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> страны. Интересы крестьянского соц<strong>и</strong>умане распространял<strong>и</strong>сь за пределы круга с<strong>в</strong>оего об<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>я,поэтому <strong>в</strong>нешн<strong>и</strong>й м<strong>и</strong>р <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мался ск<strong>в</strong>озь с<strong>и</strong>льнозапоте<strong>в</strong>шее стекло как нечто далекое, чужое <strong>и</strong>, <strong>в</strong> общем-то,со<strong>в</strong>сем мало<strong>в</strong>ажное. Такое состоян<strong>и</strong>е крестьянскогосознан<strong>и</strong>я проец<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алось <strong>и</strong> на <strong>и</strong>х отношен<strong>и</strong>е к Отечест<strong>в</strong>у.Доре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онная л<strong>и</strong>тература го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>т об отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>«муж<strong>и</strong>цком сознан<strong>и</strong><strong>и</strong>» чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>а пр<strong>и</strong>надлежност<strong>и</strong> к судьбамстраны <strong>и</strong>л<strong>и</strong> нац<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>и</strong>х отгороженность от <strong>в</strong>нешн<strong>и</strong>х <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>й,ущербност<strong>и</strong> нац<strong>и</strong>онального самосознан<strong>и</strong>я, далекост<strong>и</strong> от«русскост<strong>и</strong>» <strong>в</strong>ообще <strong>и</strong> <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong><strong>и</strong> себя не столько как«русск<strong>и</strong>х», а скорее как «<strong>в</strong>ятск<strong>и</strong>х», «тульск<strong>и</strong>х» <strong>и</strong> так далее.Л.Н. Толстой реш<strong>и</strong>тельно отказы<strong>в</strong>ал крестьянам <strong>в</strong> чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>епатр<strong>и</strong>от<strong>и</strong>зма: «Я н<strong>и</strong>когда не слыхал от народа чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>патр<strong>и</strong>от<strong>и</strong>зма, но, напрот<strong>и</strong><strong>в</strong>, беспрестанно от самыхсерьезных, почтенных людей народа слышал <strong>в</strong>ыражен<strong>и</strong>ясо<strong>в</strong>ершенного ра<strong>в</strong>нодуш<strong>и</strong>я <strong>и</strong> даже презрен<strong>и</strong>я ко <strong>в</strong>сякого родапроя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ям патр<strong>и</strong>от<strong>и</strong>зма» 21 . «Его <strong>и</strong>нтересы (крестьянст<strong>в</strong>а— А. Ч.), — <strong>в</strong>спом<strong>и</strong>нал А. И. Верхо<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й, — не <strong>в</strong>ыходят запределы родной дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>… Вел<strong>и</strong>кая <strong>и</strong>дея Род<strong>и</strong>ны ему незнакома, об отечест<strong>в</strong>е с<strong>в</strong>оем он н<strong>и</strong> от кого <strong>и</strong> н<strong>и</strong>когда неслыхал. Истор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е задач<strong>и</strong> народа для него пустой н<strong>и</strong>чего402


не го<strong>в</strong>орящ<strong>и</strong>й з<strong>в</strong>ук…» 22 . Аналог<strong>и</strong>чные мысл<strong>и</strong> <strong>в</strong>ысказы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>и</strong>сам<strong>и</strong> солдаты, предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong> крестьянского соц<strong>и</strong>ума. Од<strong>и</strong>н<strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х так <strong>и</strong> п<strong>и</strong>шет <strong>в</strong> п<strong>и</strong>сьме: «Я поступ<strong>и</strong>л на <strong>в</strong>оеннуюслужбу на поч<strong>в</strong>е патр<strong>и</strong>от<strong>и</strong>ческой защ<strong>и</strong>ты с<strong>в</strong>оей дорогойВолын<strong>и</strong> <strong>и</strong> Отечест<strong>в</strong>а» 23 . Для другого — «… что такое род<strong>и</strong>начело<strong>в</strong>ек не знает. Хотя он <strong>и</strong> знает, но не <strong>и</strong>меет н<strong>и</strong>какойтеплоты <strong>в</strong> душе для защ<strong>и</strong>ты. Род<strong>и</strong>ной мы сч<strong>и</strong>таем ту, гдебы<strong>в</strong>аем ублагот<strong>в</strong>орены» 24 . По нашему мнен<strong>и</strong>ю, следуетсоглас<strong>и</strong>ться с такой характер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>кой крестьянскогопатр<strong>и</strong>от<strong>и</strong>зма, который Н. Н. Голо<strong>в</strong><strong>и</strong>н к<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал как«пр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ный, <strong>в</strong> котором отсутст<strong>в</strong>ует <strong>в</strong>нутр<strong>и</strong>общест<strong>в</strong>енныйконтроль» 25 .— Некоторые фрагменты армейскойдейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>. Пр<strong>и</strong>зы<strong>в</strong> на <strong>в</strong>оенную службу погружално<strong>в</strong>обранца <strong>в</strong> со<strong>в</strong>ершенно <strong>и</strong>ной, не<strong>в</strong>едомый м<strong>и</strong>р.Пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п<strong>и</strong>ально другой р<strong>и</strong>тм ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, но<strong>в</strong>ый язык,насыщенный массой непонятных терм<strong>и</strong>но<strong>в</strong>, — <strong>в</strong>се этосозда<strong>в</strong>ало дополн<strong>и</strong>тельную нагрузку. Больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о <strong>и</strong>ст<strong>и</strong>н,объясня<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х устройст<strong>в</strong>о м<strong>и</strong>ра, <strong>и</strong>мело ч<strong>и</strong>сто умозр<strong>и</strong>тельныйхарактер <strong>и</strong> <strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>лось пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать на <strong>в</strong>еру. Благодаряэтому созда<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я для пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> арм<strong>и</strong><strong>и</strong>,пр<strong>и</strong>нят<strong>и</strong>ю солдатам<strong>и</strong> <strong>и</strong>дей пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой пропаганды —так<strong>и</strong>х же усло<strong>в</strong>ных <strong>и</strong>ст<strong>и</strong>н. В <strong>и</strong>тоге сознан<strong>и</strong>е солдатскоймассы <strong>в</strong> целом оказалось разд<strong>в</strong>оенным: трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онноекрестьянское м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>оззрен<strong>и</strong>е дополн<strong>и</strong>лось <strong>в</strong>ынужденнымна<strong>в</strong>ыком <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я от<strong>в</strong>леченных понят<strong>и</strong>й. Вместе с тем,<strong>в</strong>черашн<strong>и</strong>е крестьяне не перенос<strong>и</strong>л<strong>и</strong> муштры, зубрежк<strong>и</strong>уста<strong>в</strong>о<strong>в</strong>, порой пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ма<strong>в</strong>шей <strong>и</strong>зде<strong>в</strong>ательск<strong>и</strong>е над здра<strong>в</strong>ымсмыслом формы 26 , сложной с<strong>и</strong>стемы т<strong>и</strong>туло<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я,«зряшной», на <strong>и</strong>х прагмат<strong>и</strong>чный <strong>в</strong>згляд, работы (рытьеокопо<strong>в</strong>, стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о бл<strong>и</strong>ндажей <strong>и</strong> т. д.). Шок<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ало <strong>и</strong> то,что служба, постоянное нахожден<strong>и</strong>е <strong>в</strong> замкнутомпространст<strong>в</strong>е созда<strong>в</strong>ала атмосферу отор<strong>в</strong>анност<strong>и</strong> отполноценной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, отстраняла <strong>и</strong>х от гражданской ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оестест<strong>в</strong>енным<strong>и</strong>, как <strong>и</strong>м казалось, запретам<strong>и</strong>. Выделяяэту особенность, С. Добро<strong>в</strong>ольск<strong>и</strong>й подчерк<strong>и</strong><strong>в</strong>ает: «Намолодого солдата кадро<strong>в</strong>ой арм<strong>и</strong><strong>и</strong> казарма дейст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ала403


раз<strong>в</strong>ращающ<strong>и</strong>м образом. Она опустошала его на<strong>и</strong><strong>в</strong>нуюдушу, порт<strong>и</strong>ла его <strong>в</strong> нра<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>енном смысле <strong>и</strong>, пр<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ая ему<strong>в</strong>нешнюю муштру, ста<strong>в</strong><strong>и</strong>ла его <strong>в</strong>о <strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>й разлад ссам<strong>и</strong>м собой. Казармой он отры<strong>в</strong>ался от <strong>в</strong>сего ему родного, <strong>и</strong>оф<strong>и</strong>церск<strong>и</strong>е пропо<strong>в</strong>ед<strong>и</strong> патр<strong>и</strong>от<strong>и</strong>зма мало его трогал<strong>и</strong>. И неслучайно с <strong>и</strong>менем казармы … с<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>алось понят<strong>и</strong>е, бл<strong>и</strong>зкоек острогу» 27 . Поэтому нет н<strong>и</strong>чего уд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>тельного <strong>в</strong> том, чтонекоторые солдаты <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>нял<strong>и</strong> с<strong>в</strong>ободу как <strong>в</strong>озможность«погулять» <strong>в</strong> городе «как <strong>в</strong>се» 28 .— Вза<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>я с командным соста<strong>в</strong>ом.Отношен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> армейской среде был<strong>и</strong> куда более арха<strong>и</strong>чным<strong>и</strong>,чем <strong>в</strong> общест<strong>в</strong>е <strong>в</strong> целом <strong>и</strong> мало <strong>и</strong>змен<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь со <strong>в</strong>ременкупр<strong>и</strong>нского «Поед<strong>и</strong>нка». За<strong>и</strong>гры<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е с н<strong>и</strong>жн<strong>и</strong>м<strong>и</strong> ч<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>сч<strong>и</strong>талось предосуд<strong>и</strong>тельным, обычно оф<strong>и</strong>церы смотрел<strong>и</strong> нан<strong>и</strong>х как на «серую скот<strong>и</strong>ну». Ужасы ф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ческого порядкабыл<strong>и</strong> не так страшны как накапл<strong>и</strong><strong>в</strong>ающееся каждодне<strong>в</strong>ное<strong>в</strong>тапты<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е крестьян<strong>и</strong>на <strong>в</strong> грязь. Статус «защ<strong>и</strong>тн<strong>и</strong>каРод<strong>и</strong>ны <strong>и</strong> престола» оказы<strong>в</strong>ался на деле ун<strong>и</strong>з<strong>и</strong>тельным.Безусло<strong>в</strong>но, солдат мог люб<strong>и</strong>ть оф<strong>и</strong>церо<strong>в</strong>, есл<strong>и</strong> он<strong>и</strong>проя<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> «отеческую» заботу о нем. И есл<strong>и</strong> конкретныйкоманд<strong>и</strong>р не посягал на «зону запрета», не т<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>л«неспра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>остей», он <strong>и</strong>мел реальные шансы подч<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тьсебе солдатскую массу.— Упущен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> <strong>в</strong>осп<strong>и</strong>тан<strong>и</strong><strong>и</strong> населен<strong>и</strong>я страны <strong>и</strong>арм<strong>и</strong><strong>и</strong>. Не просто упуст<strong>и</strong><strong>в</strong>, а, по сло<strong>в</strong>ам генералаА. А. Брус<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>а, «не допуст<strong>и</strong><strong>в</strong>» 29 <strong>в</strong>следст<strong>в</strong><strong>и</strong>е боязн<strong>и</strong> реж<strong>и</strong>ма<strong>в</strong>нест<strong>и</strong> <strong>в</strong> казармы элементы пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческого прос<strong>в</strong>ещен<strong>и</strong>я,моральной подгото<strong>в</strong>к<strong>и</strong> народа к предстоящей <strong>в</strong>ойне, какрезультат руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о страны получ<strong>и</strong>ло то, что «русск<strong>и</strong>йнарод, — по мнен<strong>и</strong>ю генерала Ю. Дан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>а, — оказалсяпс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> к <strong>в</strong>ойне не подгото<strong>в</strong>лен. Гла<strong>в</strong>ная масса его,крестьянст<strong>в</strong>о, ед<strong>в</strong>а л<strong>и</strong> отда<strong>в</strong>ала себе ясный отчет, зачем егозо<strong>в</strong>ут на <strong>в</strong>ойну. Цел<strong>и</strong> <strong>в</strong>ойны был<strong>и</strong> ему не ясны. Крестьян<strong>и</strong>ншел на пр<strong>и</strong>зы<strong>в</strong> потому, что пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ык <strong>в</strong>ообще <strong>и</strong>сполнять то, чтоот него требо<strong>в</strong>ала <strong><strong>в</strong>ласть</strong>; он терпел<strong>и</strong><strong>в</strong>о, но пасс<strong>и</strong><strong>в</strong>но несс<strong>в</strong>ой крест, пока не подошл<strong>и</strong> <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>е <strong>и</strong>спытан<strong>и</strong>я» 30 . Ещеболее резок <strong>в</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х оценках <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>к А. Керсно<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й:404


«Вел<strong>и</strong>кая <strong>и</strong>мпер<strong>и</strong>я мало что делала для народногообразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> реш<strong>и</strong>тельно н<strong>и</strong>чего не сделала для народного<strong>в</strong>осп<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>я. Из тысяч<strong>и</strong> но<strong>в</strong>обранце<strong>в</strong> де<strong>в</strong>ятьсот не знал<strong>и</strong>ц<strong>в</strong>ето<strong>в</strong> русского знамен<strong>и</strong>. А как зо<strong>в</strong>ут Царя, он<strong>и</strong> узна<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>,пр<strong>и</strong>сягая ему. От с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х оф<strong>и</strong>церо<strong>в</strong> <strong>и</strong> унтер-оф<strong>и</strong>церо<strong>в</strong> —ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енных <strong>в</strong>осп<strong>и</strong>тателей 150-м<strong>и</strong>лл<strong>и</strong>онного русскогонарода — он<strong>и</strong> получал<strong>и</strong> то, что да<strong>в</strong>ало <strong>и</strong>м с<strong>и</strong>лы ум<strong>и</strong>ратьгероям<strong>и</strong> за эту мало <strong>и</strong>м <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естную Род<strong>и</strong>ну. Народ не уч<strong>и</strong>л<strong>и</strong>люб<strong>и</strong>ть с<strong>в</strong>ою страну. Неуд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>тельно, что он, <strong>в</strong> конце концо<strong>в</strong>,люб<strong>и</strong>л л<strong>и</strong>шь с<strong>в</strong>ою дере<strong>в</strong>ню, до которой «немцу <strong>в</strong>се ра<strong>в</strong>но недойт<strong>и</strong>», да <strong>и</strong> <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не л<strong>и</strong>шь с<strong>в</strong>ою <strong>и</strong>збу» 31 . В с<strong>и</strong>лунеподгото<strong>в</strong>ленност<strong>и</strong> оф<strong>и</strong>церо<strong>в</strong> <strong>в</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческом отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> 32 ,не преуспел <strong>в</strong> этом <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельно знач<strong>и</strong>мом деле <strong>и</strong>командный соста<strong>в</strong> Вооруженных С<strong>и</strong>л, который я<strong>в</strong>нонедостаточно уделял <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е духо<strong>в</strong>ным запросамсолдатской ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>. Пропуская через с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> ряды почт<strong>и</strong> <strong>в</strong>сеф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> годное мужское населен<strong>и</strong>е, арм<strong>и</strong>я «не <strong>в</strong>осполнялаогромный пробел гражданской школы: она не да<strong>в</strong>ала н<strong>и</strong>чего<strong>и</strong>л<strong>и</strong> почт<strong>и</strong> н<strong>и</strong>чего для познан<strong>и</strong>я солдатом с<strong>в</strong>оей Род<strong>и</strong>ны <strong>и</strong>с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х сыно<strong>в</strong>н<strong>и</strong>х обязанностей по отношен<strong>и</strong>ю к ней, не<strong>в</strong>осп<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ала <strong>в</strong> чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>е здоро<strong>в</strong>ого патр<strong>и</strong>от<strong>и</strong>зма <strong>и</strong> даженакануне <strong>в</strong>ойны не разъясняла ее смысла» 33 . Впрочем,до<strong>в</strong>ольно трудно сказать, много л<strong>и</strong> дало бы такое <strong>в</strong>осп<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>енац<strong>и</strong>онального чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>а само по себе.Насколько эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>но про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>ло форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е«чело<strong>в</strong>ека с ружьем» <strong>и</strong>з «чело<strong>в</strong>ека земл<strong>и</strong>» <strong>в</strong> определеннойстепен<strong>и</strong> можно суд<strong>и</strong>ть по оценкам солдатского конт<strong>и</strong>нгентаросс<strong>и</strong>йской арм<strong>и</strong><strong>и</strong>. У бр<strong>и</strong>танского <strong>в</strong>оенного атташеполко<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ка Нокса, наход<strong>и</strong><strong>в</strong>шегося на Восточном фронте <strong>и</strong><strong>и</strong>ме<strong>в</strong>шего <strong>в</strong>озможность лучше друг<strong>и</strong>х <strong>и</strong>ностранце<strong>в</strong> узнатьрусск<strong>и</strong>х солдат, слож<strong>и</strong>лось о н<strong>и</strong>х <strong>в</strong>есьма нелестноепредста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е: «Он<strong>и</strong> был<strong>и</strong> наделены <strong>в</strong>сем<strong>и</strong> порокам<strong>и</strong> с<strong>в</strong>оейнац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Он<strong>и</strong> был<strong>и</strong> лен<strong>и</strong><strong>в</strong>ы <strong>и</strong> беспечны <strong>и</strong> н<strong>и</strong>чего не делал<strong>и</strong> безпонукан<strong>и</strong>я. Больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х <strong>в</strong>начале охотно шло нафронт гла<strong>в</strong>ным образом потому, что не <strong>и</strong>мело н<strong>и</strong>какогопредста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я о <strong>в</strong>ойне» 34 . Наоборот, С. Бато<strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>делпре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>а крестьянского соста<strong>в</strong>а росс<strong>и</strong>йской арм<strong>и</strong><strong>и</strong>. Он405


подчерк<strong>и</strong><strong>в</strong>ал л<strong>и</strong>чную самостоятельность русского солдата,пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычку полагаться только на самого себя как <strong>в</strong> пр<strong>и</strong>нят<strong>и</strong><strong>и</strong>того <strong>и</strong>л<strong>и</strong> другого решен<strong>и</strong>я, так <strong>и</strong> <strong>в</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еден<strong>и</strong><strong>и</strong> этогорешен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> <strong>и</strong>сполнен<strong>и</strong>е, сметл<strong>и</strong><strong>в</strong>ость, сообраз<strong>и</strong>тельность,сознан<strong>и</strong>е необход<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> <strong>в</strong>з<strong>в</strong>еш<strong>и</strong><strong>в</strong>ать обстоятельст<strong>в</strong>а, умен<strong>и</strong>епр<strong>и</strong>меряться к н<strong>и</strong>м, <strong>и</strong>з<strong>в</strong>оротл<strong>и</strong><strong>в</strong>ость <strong>в</strong> затруднен<strong>и</strong>ях <strong>и</strong>опасностях, пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычку к терпел<strong>и</strong><strong>в</strong>ой борьбе с не<strong>в</strong>згодам<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong>шен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, не<strong>и</strong>збало<strong>в</strong>анность, непр<strong>и</strong>тязательность,<strong>в</strong>ыносл<strong>и</strong><strong>в</strong>ость <strong>и</strong> наблюдательность 35 .Более объект<strong>и</strong><strong>в</strong>ен В. Нестеро<strong>в</strong>, который <strong>в</strong>ыделяетследующ<strong>и</strong>е полож<strong>и</strong>тельные качест<strong>в</strong>а: рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озность,которая особенно проя<strong>в</strong>ляется <strong>в</strong> бое<strong>в</strong>ой обстано<strong>в</strong>ке,покорность, массо<strong>в</strong>ая храбрость, <strong>в</strong>ыносл<strong>и</strong><strong>в</strong>ость <strong>и</strong>непр<strong>и</strong>хотл<strong>и</strong><strong>в</strong>ость <strong>в</strong> быту, пр<strong>и</strong><strong>в</strong>язч<strong>и</strong><strong>в</strong>ость <strong>и</strong> до<strong>в</strong>ерч<strong>и</strong><strong>в</strong>ость,гото<strong>в</strong>ность <strong>и</strong>дт<strong>и</strong> за начальн<strong>и</strong>ком, суме<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м покор<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>хсердца. К отр<strong>и</strong>цательным качест<strong>в</strong>ам а<strong>в</strong>тор относ<strong>и</strong>л:не<strong>в</strong>ысокое умст<strong>в</strong>енное раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е, слабо раз<strong>в</strong><strong>и</strong>туюнаблюдательность, недостаточную л<strong>и</strong>чнуюсамостоятельность <strong>и</strong> потребность к тому, чтобы бытьруко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>мым, <strong>в</strong>печатл<strong>и</strong>тельность <strong>и</strong> быструю сменунастроен<strong>и</strong>й, отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е аккуратност<strong>и</strong> <strong>и</strong> даже неряшл<strong>и</strong><strong>в</strong>ость,до<strong>в</strong>ерч<strong>и</strong><strong>в</strong>ость к неблагопр<strong>и</strong>ятным слухам 36 .Оцен<strong>и</strong><strong>в</strong>ая подгото<strong>в</strong>ленность людского матер<strong>и</strong>ала,германск<strong>и</strong>й генеральный штаб сч<strong>и</strong>тал его <strong>в</strong> общемхорош<strong>и</strong>м 37 . Русск<strong>и</strong>й солдат с<strong>и</strong>лен, непр<strong>и</strong>тязателен <strong>и</strong> храбр,сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно мало <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong><strong>и</strong>мч<strong>и</strong><strong>в</strong> к <strong>в</strong>нешн<strong>и</strong>м <strong>в</strong>печатлен<strong>и</strong>ям,<strong>в</strong>ерен царю <strong>и</strong> надежен, способен быстро опра<strong>в</strong><strong>и</strong>ться посленеудач <strong>и</strong> занять упорную оборону. Однако он легко теряетс<strong>в</strong>о<strong>и</strong> качест<strong>в</strong>а пр<strong>и</strong> начальн<strong>и</strong>ке, который л<strong>и</strong>чно ему незнаком, <strong>и</strong> <strong>в</strong> соед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>ях, к которым он не пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ык, оннепо<strong>в</strong>оротл<strong>и</strong><strong>в</strong>, несамостоятелен <strong>и</strong> не г<strong>и</strong>бок умст<strong>в</strong>енно 38 .Обстоятельный анал<strong>и</strong>з <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong> л<strong>и</strong>тературы,сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>е Вооруженных С<strong>и</strong>л Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> с арм<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> <strong>в</strong>едущ<strong>и</strong>хстран Е<strong>в</strong>ропы <strong>и</strong> м<strong>и</strong>ра поз<strong>в</strong>оляет пр<strong>и</strong>йт<strong>и</strong> к заключен<strong>и</strong>ю, что кначалу Пер<strong>в</strong>ой м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ойны наша страна обладала<strong>в</strong>ысокопрофесс<strong>и</strong>ональным<strong>и</strong> <strong>в</strong>ойскам<strong>и</strong>. А<strong>в</strong>тор <strong>в</strong>полнесол<strong>и</strong>дарен с генералом Драгом<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ым, что «пер<strong>в</strong>оначальный406


соста<strong>в</strong> арм<strong>и</strong><strong>и</strong>, с которым она <strong>в</strong>ыступ<strong>и</strong>ла на <strong>в</strong>ойну,предста<strong>в</strong>лял <strong>и</strong>з себя грозную с<strong>и</strong>лу» 39 .Патр<strong>и</strong>от<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й подъем <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ые дн<strong>и</strong> м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой<strong>в</strong>ойны зах<strong>в</strong>ат<strong>и</strong>л <strong>в</strong>се сло<strong>и</strong> населен<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong>ключая <strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>о, однако спектр мнен<strong>и</strong>й по отношен<strong>и</strong>ю к <strong>в</strong>ойнебыл достаточно ш<strong>и</strong>рок: от нежелан<strong>и</strong>я отры<strong>в</strong>аться от земл<strong>и</strong>,семь<strong>и</strong>, разго<strong>в</strong>орах о забасто<strong>в</strong>ке «не пойдем на <strong>в</strong>ойну» 40 , домудрых сло<strong>в</strong> старого крестьян<strong>и</strong>на <strong>и</strong>з Но<strong>в</strong>городаВ. Н. Коко<strong>в</strong>цо<strong>в</strong>у, бы<strong>в</strong>шему премьер-м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>стру: «Есл<strong>и</strong> мы, кнесчастью, не разобьем германце<strong>в</strong>, он<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>дут сюда. Он<strong>и</strong><strong>в</strong>оцарятся над <strong>в</strong>сей Росс<strong>и</strong>ей, наденут ярмо на <strong>в</strong>ас <strong>и</strong> на меня,да-да, на <strong>в</strong>ас также, как <strong>и</strong> на меня» 41 . Но последнее<strong>в</strong>ысказы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е я<strong>в</strong>ляется скорее <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем, чем пра<strong>в</strong><strong>и</strong>лом.Преобладающее больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о крестьян <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мал<strong>и</strong> <strong>в</strong>ойнукак «досадное беспокойст<strong>в</strong>о» 42 <strong>и</strong> шл<strong>и</strong> на моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онныепункты <strong>в</strong> с<strong>и</strong>лу пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычк<strong>и</strong> по<strong>в</strong><strong>и</strong>но<strong>в</strong>аться: «Скажут —пойдем». 43 Реакц<strong>и</strong>я крестьян, по с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>у В. Гурко,П. М<strong>и</strong>люко<strong>в</strong>а, генерала Ю. Дан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>а «<strong>в</strong>ыражалась <strong>в</strong>угрюмом по<strong>в</strong><strong>и</strong>но<strong>в</strong>ен<strong>и</strong><strong>и</strong>. Он<strong>и</strong> не был<strong>и</strong> тронутыдемонстрат<strong>и</strong><strong>в</strong>ным энтуз<strong>и</strong>азмом образо<strong>в</strong>анной публ<strong>и</strong>к<strong>и</strong>…Он<strong>и</strong> наход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>ойну бесплодной а<strong>в</strong>антюрой <strong>и</strong>мущ<strong>и</strong>хклассо<strong>в</strong>, за которую крестьянам пр<strong>и</strong>дется плат<strong>и</strong>ть кро<strong>в</strong>ью» 44 .Архет<strong>и</strong>п<strong>и</strong>ческой осно<strong>в</strong>ой отношен<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а к<strong>в</strong>ойне было перманентное ощущен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>м<strong>и</strong> с<strong>в</strong>оейнепреодол<strong>и</strong>мой за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> от <strong>в</strong>ысш<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>родных <strong>и</strong>соц<strong>и</strong>альных с<strong>и</strong>л. Гряну<strong>в</strong>шую <strong>в</strong>незапно, непонятную <strong>и</strong>м<strong>в</strong>ойну он<strong>и</strong> <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>нял<strong>и</strong> как разно<strong>в</strong><strong>и</strong>дность непод<strong>в</strong>ластного <strong>и</strong>мст<strong>и</strong>х<strong>и</strong>йного бедст<strong>в</strong><strong>и</strong>я, рок, н<strong>и</strong>спосланное Богом <strong>и</strong>спытан<strong>и</strong>е,что, <strong>в</strong> с<strong>в</strong>ою очередь, обусло<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ало так<strong>и</strong>е модел<strong>и</strong>соц<strong>и</strong>ального по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я, как стаб<strong>и</strong>льность, покорность <strong>в</strong>олепро<strong>в</strong><strong>и</strong>ден<strong>и</strong>я (Бога), <strong>в</strong>ластей, <strong>в</strong>о<strong>и</strong>нского начальст<strong>в</strong>а на фронте,самоот<strong>в</strong>ерженное <strong>и</strong>сполнен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>о<strong>и</strong>нского долга, терпен<strong>и</strong>е,стойкость <strong>в</strong> перенесен<strong>и</strong><strong>и</strong> тягот <strong>в</strong>ойны. Зане<strong>в</strong>ыработанностью <strong>и</strong>ных сакральных с<strong>и</strong>м<strong>в</strong>оло<strong>в</strong>трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онная формула объяснен<strong>и</strong>я смысла <strong>в</strong>ойны «За Веру,Царя <strong>и</strong> Отечест<strong>в</strong>о» <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>малась <strong>в</strong> с<strong>и</strong>лу особенностейкрестьянского сознан<strong>и</strong>я как с<strong>в</strong>оеобразный пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й407


р<strong>и</strong>туал, рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озно-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й с<strong>и</strong>м<strong>в</strong>ол, не утрат<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йеще <strong>в</strong> глазах больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а солдат значен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ыраз<strong>и</strong>телясакральных ценностей <strong>и</strong> продолжа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й ос<strong>в</strong>ещать <strong>и</strong>х участ<strong>и</strong>е<strong>в</strong> событ<strong>и</strong>ях. Рац<strong>и</strong>ональные по с<strong>в</strong>оей пр<strong>и</strong>роде <strong>и</strong>мперск<strong>и</strong>еэконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong> геопол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>нтересы Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>,обознач<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся <strong>в</strong> но<strong>в</strong>ых <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях, неуклады<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> матр<strong>и</strong>цу крестьянского сознан<strong>и</strong>я.Глуб<strong>и</strong>нную подоплеку патр<strong>и</strong>от<strong>и</strong>зма не<strong>и</strong>мущ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>мало<strong>и</strong>мущ<strong>и</strong>х слое<strong>в</strong> <strong>в</strong> начальный пер<strong>и</strong>од Пер<strong>в</strong>ой м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой<strong>в</strong>ойны тонко подмет<strong>и</strong>л Троцк<strong>и</strong>й: «Война <strong>в</strong>ыб<strong>и</strong><strong>в</strong>ает <strong>и</strong>зкаторжной коле<strong>и</strong> <strong>и</strong> обещает перемену. Война зах<strong>в</strong>аты<strong>в</strong>ает<strong>в</strong>сех, <strong>и</strong>, следо<strong>в</strong>ательно, угнетенные, пр<strong>и</strong>да<strong>в</strong>ленные,обманутые ж<strong>и</strong>знью чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>уют себя как бы на ра<strong>в</strong>ной ноге сбогатым<strong>и</strong> <strong>и</strong> с<strong>и</strong>льным<strong>и</strong>. Вот эта напряженная надежда наперемену <strong>и</strong> эта (мн<strong>и</strong>мая) круго<strong>в</strong>ая порука <strong>в</strong>сех классо<strong>в</strong>порождает на пер<strong>в</strong>ых порах ту пр<strong>и</strong>поднятую <strong>и</strong> как бы<strong>в</strong>еселую <strong>в</strong>стре<strong>в</strong>оженность» 45 . Поэтому не случайно, когда <strong>в</strong>1913 году <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не пошл<strong>и</strong> разго<strong>в</strong>оры о <strong>в</strong>ступлен<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>в</strong>ойну, крестьяне зая<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>: «когда начнется <strong>в</strong>ойна, тогдабудет перемена нашей ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>» 46 . Вместе с тем, у крестьянодн<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong>з пер<strong>в</strong>ых <strong>в</strong> соц<strong>и</strong>альной структуре Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> уже <strong>в</strong>начале 1915 г. «не наблюдалось ярк<strong>и</strong>х <strong>в</strong>спышекэнтуз<strong>и</strong>азма» 47 .Феномен такого отношен<strong>и</strong>я крестьян, а знач<strong>и</strong>т <strong>и</strong>преобладающей част<strong>и</strong> рядо<strong>в</strong>ого соста<strong>в</strong>а арм<strong>и</strong><strong>и</strong>, раскры<strong>в</strong>аетВ. Г. Короленко, когда упом<strong>и</strong>нает о случайно услышанном<strong>и</strong>м разго<strong>в</strong>оре <strong>в</strong>о <strong>в</strong>ремя русско-японской <strong>в</strong>ойны. Суть егос<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лась к тому, что «<strong>в</strong>ойна эта нам не нужная», посколькуземл<strong>и</strong> <strong>в</strong> Корее для нашего хозяйст<strong>в</strong>а не пр<strong>и</strong>способлены 48 . Сточк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я крестьян<strong>и</strong>на <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>ать бусурман <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>соед<strong>и</strong>нятьземл<strong>и</strong>цу — пер<strong>в</strong>ейшее дело пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ного царя. В этомбыло опра<strong>в</strong>дан<strong>и</strong>е <strong>и</strong> рекрутч<strong>и</strong>не, <strong>и</strong> жерт<strong>в</strong>ам <strong>в</strong>оенного<strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>. Пер<strong>в</strong>ая м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ая <strong>в</strong>ойна, потребо<strong>в</strong>а<strong>в</strong> мног<strong>и</strong>х жерт<strong>в</strong> <strong>и</strong>огромного напряжен<strong>и</strong>я с<strong>и</strong>л, не несла н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>х перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>попра<strong>в</strong><strong>и</strong>ть дело с землей. В результате к фе<strong>в</strong>ралю 1917 г.«…отсталость, замкнутость, непон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е общ<strong>и</strong>хгосударст<strong>в</strong>енных задач порождал<strong>и</strong> <strong>в</strong> русском крестьянст<strong>в</strong>е408


ант<strong>и</strong>оборончест<strong>в</strong>о, требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е немедленного прекращен<strong>и</strong>я<strong>в</strong>ойны <strong>в</strong>о что бы то н<strong>и</strong> стало» 49 .На наш <strong>в</strong>згляд, с конца 1915 г. медленно,нея<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>енно, но неуклонно наб<strong>и</strong>рала с<strong>и</strong>лу тенденц<strong>и</strong>яобратной трансформац<strong>и</strong><strong>и</strong> солдат русской арм<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> тесоц<strong>и</strong>альные сло<strong>и</strong>, откуда он<strong>и</strong> был<strong>и</strong> рекрут<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аны.На<strong>и</strong>более знач<strong>и</strong>мым<strong>и</strong>, определяющ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>, был<strong>и</strong> следующ<strong>и</strong>ефакторы, по нашему мнен<strong>и</strong>ю, способст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>е этомупроцессу.Во-пер<strong>в</strong>ых, паден<strong>и</strong>е а<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>тета <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong> массо<strong>в</strong>омпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческом сознан<strong>и</strong><strong>и</strong> страны <strong>и</strong> арм<strong>и</strong><strong>и</strong>. Меткоенаблюден<strong>и</strong>е французского генерала Сер<strong>и</strong>нь<strong>и</strong>: «Кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>снедо<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>я нач<strong>и</strong>нается <strong>в</strong>сегда сред<strong>и</strong> тех, которые несражаются» 50 — цел<strong>и</strong>ком <strong>и</strong> полностью относ<strong>и</strong>тся к Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>.Военные поражен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>место того, чтобы еще теснее сплот<strong>и</strong>тьпра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о <strong>и</strong> его подданных, раз<strong>в</strong>ел<strong>и</strong> <strong>и</strong>х еще дальше другот друга. Л<strong>и</strong>чностные особенност<strong>и</strong> Н<strong>и</strong>колая II не поз<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ему <strong>в</strong>ыполн<strong>и</strong>ть функц<strong>и</strong><strong>и</strong> Верхо<strong>в</strong>ной Самодержа<strong>в</strong>ной Власт<strong>и</strong><strong>и</strong> Держа<strong>в</strong>ного Вождя русской арм<strong>и</strong><strong>и</strong>. А слабая <strong><strong>в</strong>ласть</strong>расплач<strong>и</strong><strong>в</strong>ается за с<strong>в</strong>ою слабость, что, по народнымпонят<strong>и</strong>ям, <strong>в</strong>полне спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>о. Быть слабой — самыйстрашный грех Русской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>, <strong>и</strong>бо она не способна дать«укорот» с<strong>в</strong>оему народу, удержать его от грехопаден<strong>и</strong>я <strong>и</strong>л<strong>и</strong>покарать за него — спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ым наказан<strong>и</strong>ем как бы снять<strong>в</strong><strong>и</strong>ну. Она не может <strong>и</strong> <strong>в</strong>оздать «<strong>в</strong>рагам народа»,нарушающ<strong>и</strong>м естест<strong>в</strong>енное течен<strong>и</strong>е его ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> 51 .Высказы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е И. Г. Щегло<strong>в</strong><strong>и</strong>то<strong>в</strong>а: «Парал<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>слабо, нереш<strong>и</strong>тельно, как-то нехотя борются с эп<strong>и</strong>лепт<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>» 52 — до<strong>в</strong>ольно точно, на наш <strong>в</strong>згляд, отражаетпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческую с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> того <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>.Во-<strong>в</strong>торых, депрофесс<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я русской арм<strong>и</strong><strong>и</strong>,с<strong>в</strong>язанная с огромным<strong>и</strong> потерям<strong>и</strong> <strong>в</strong> командном <strong>и</strong> рядо<strong>в</strong>омсоста<strong>в</strong>е. К осен<strong>и</strong> 1915 г. качест<strong>в</strong>енный уро<strong>в</strong>ень оф<strong>и</strong>церскогососта<strong>в</strong>а стал сн<strong>и</strong>жаться. К этому <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> <strong>в</strong> пехотных полкахостается от 10 до 20% кадро<strong>в</strong>ого соста<strong>в</strong>а 53 . В среднем наполк пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>лось не более д<strong>в</strong>ух опытных оф<strong>и</strong>церо<strong>в</strong>,остальные должност<strong>и</strong> замещал<strong>и</strong>сь оф<strong>и</strong>церам<strong>и</strong> <strong>в</strong>оенного409


<strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> 54 , которые могл<strong>и</strong> по<strong>в</strong>ест<strong>и</strong> солдат <strong>в</strong> атаку, но был<strong>и</strong> не<strong>в</strong> состоян<strong>и</strong><strong>и</strong> сообщ<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>м <strong>в</strong>о<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й дух, ту <strong>в</strong>о<strong>и</strong>нскуюшл<strong>и</strong>фо<strong>в</strong>ку <strong>и</strong> <strong>в</strong>о<strong>и</strong>нскую закалку, которым<strong>и</strong> сам<strong>и</strong> не обладал<strong>и</strong>.Начала зр<strong>и</strong>мо проя<strong>в</strong>ляться <strong>и</strong> такая негат<strong>и</strong><strong>в</strong>ная тенденц<strong>и</strong>я —между начальн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong> <strong>и</strong> подч<strong>и</strong>ненным<strong>и</strong> стало чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>атьсяотчужден<strong>и</strong>е, не наблюда<strong>в</strong>шееся прежде. Остатк<strong>и</strong> кадро<strong>в</strong>огооф<strong>и</strong>церст<strong>в</strong>а сохранял<strong>и</strong> до<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>е солдат. Хуже было соф<strong>и</strong>церам<strong>и</strong> <strong>в</strong>оенного <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>, большая часть которых несумел<strong>и</strong> надлежащ<strong>и</strong>м образом себя поста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть (крайност<strong>и</strong>:<strong>в</strong>ысокомер<strong>и</strong>е <strong>и</strong> пан<strong>и</strong>братст<strong>в</strong>о). Солдат чуял <strong>в</strong> н<strong>и</strong>х«ненастоящ<strong>и</strong>х» оф<strong>и</strong>церо<strong>в</strong> 55 .Необрат<strong>и</strong>мые <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> рядо<strong>в</strong>омсоста<strong>в</strong>е <strong>и</strong> его подгото<strong>в</strong>ке. К <strong>в</strong>есне 1915 г. был <strong>и</strong>зрасходо<strong>в</strong>ан<strong>в</strong>есь обученный соста<strong>в</strong> арм<strong>и</strong><strong>и</strong>, доб<strong>и</strong>то <strong>в</strong>се ценное. Поданным генерала А. А. Брус<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>а, <strong>в</strong> каждой роте можнобыло найт<strong>и</strong> л<strong>и</strong>шь 4—6 рядо<strong>в</strong>ых старого соста<strong>в</strong>а 56 . Запасныеже част<strong>и</strong>, размещенные <strong>в</strong> крупных городах, был<strong>и</strong>перегружены «пушечным мясом». По с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>угенерала Ю. Н. Дан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>а, был<strong>и</strong>, напр<strong>и</strong>мер, батальоныч<strong>и</strong>сленностью до 19 тыс. пр<strong>и</strong>з<strong>в</strong>анных 57 ! В запасныхбатальонах пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>лось ед<strong>в</strong>а по одной <strong>в</strong><strong>и</strong>нто<strong>в</strong>ке на десятьчело<strong>в</strong>ек 58 . Праздному <strong>и</strong> бездельн<strong>и</strong>чающему солдатуоткры<strong>в</strong>алась разгульная карт<strong>и</strong>на тыла с его бесч<strong>и</strong>сленным<strong>и</strong>соблазнам<strong>и</strong>, бурл<strong>и</strong><strong>в</strong>шей ночной ж<strong>и</strong>знью, по<strong>в</strong>альнымраз<strong>в</strong>ратом общест<strong>в</strong>енных орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>й, наглой, бьющей <strong>в</strong>глаза роскошью, созданной на кро<strong>в</strong><strong>и</strong>. Уже 1915 г. проход<strong>и</strong>лпод знаком торопл<strong>и</strong><strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ысылк<strong>и</strong> со<strong>в</strong>ершеннонеподгото<strong>в</strong>ленных людей на фронт. «Сначала обучал<strong>и</strong> д<strong>в</strong>амесяца, — го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>л <strong>в</strong> Государст<strong>в</strong>енной Думе депутатА. И. Ш<strong>и</strong>нгаре<strong>в</strong>, — потом стал<strong>и</strong> обучать месяц, посылаяпосле четырехнедельного обучен<strong>и</strong>я людеймалопр<strong>и</strong>годных» 59 . Арм<strong>и</strong>я <strong>в</strong>се более <strong>и</strong> более пре<strong>в</strong>ращалась <strong>в</strong>ополчен<strong>и</strong>е. Потер<strong>и</strong> можно было <strong>в</strong>осполн<strong>и</strong>ть, но <strong>и</strong>х нельзябыло замен<strong>и</strong>ть.В-треть<strong>и</strong>х, некоторая «демократ<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я» арм<strong>и</strong><strong>и</strong>.Моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>змен<strong>и</strong>л<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альный обл<strong>и</strong>к оф<strong>и</strong>церскогокорпуса, <strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong> <strong>в</strong> него большое ч<strong>и</strong>сло л<strong>и</strong>ц с<strong>в</strong>ободных410


професс<strong>и</strong>й. Соц<strong>и</strong>альный соста<strong>в</strong> оф<strong>и</strong>церо<strong>в</strong> <strong>в</strong>оенного <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>знач<strong>и</strong>тельно пр<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>з<strong>и</strong>л оф<strong>и</strong>церск<strong>и</strong>й корпус к русской<strong>и</strong>нтелл<strong>и</strong>генц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> ее понят<strong>и</strong>ям, <strong>в</strong>нес <strong>в</strong> арм<strong>и</strong>ю дух пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong>,начал разрушать ее касто<strong>в</strong>ость, т. е. <strong>и</strong>менно через оф<strong>и</strong>церо<strong>в</strong><strong>в</strong>оенного <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> <strong>в</strong> армейскую среду хлынул<strong>и</strong> <strong>в</strong>редные длянее по<strong>в</strong>адк<strong>и</strong> <strong>и</strong> настроен<strong>и</strong>я. Не <strong>и</strong>сключено, что <strong>и</strong>менно от н<strong>и</strong>хсолдаты узна<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>и</strong> о «предательст<strong>в</strong>е» <strong>в</strong> <strong>в</strong>ерхах.Так<strong>и</strong>м образом, кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>с трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онного общ<strong>и</strong>нногосознан<strong>и</strong>я крестьян, намет<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йся под <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>еммодерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong>лся <strong>в</strong> годы Пер<strong>в</strong>ой м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ойны.Структурообразующ<strong>и</strong>е элементы массо<strong>в</strong>ого сознан<strong>и</strong>якрестьян под<strong>в</strong>ергал<strong>и</strong>сь серьезной деформац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>одтрансформац<strong>и</strong><strong>и</strong> «чело<strong>в</strong>ека земл<strong>и</strong>» <strong>в</strong> «чело<strong>в</strong>ека с ружьем». Входе <strong>в</strong>ойны про<strong>и</strong>зошла депрофесс<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я <strong>и</strong> част<strong>и</strong>чнаядемократ<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я 15-м<strong>и</strong>лл<strong>и</strong>онной русской арм<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong> результатечего <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях ценностного кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>са актуал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анным<strong>и</strong>оказал<strong>и</strong>сь дуал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й код м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хкрестьян, стереот<strong>и</strong>п делен<strong>и</strong>я м<strong>и</strong>ра на «мы» <strong>и</strong> «он<strong>и</strong>»,<strong>и</strong>нст<strong>и</strong>нкты нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я <strong>и</strong> <strong>в</strong>седоз<strong>в</strong>оленност<strong>и</strong>, склонность клокал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ка зла на предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телях <strong>в</strong>раждебнойобщност<strong>и</strong> («<strong>в</strong>рагах», «чужаках» <strong>и</strong> т. д.). Арм<strong>и</strong>я <strong>и</strong>з осно<strong>в</strong>ного<strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тута государст<strong>в</strong>енной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong>се более пре<strong>в</strong>ращалась <strong>в</strong>неупра<strong>в</strong>ляемый сброд, одуре<strong>в</strong>шее <strong>и</strong> озлобленноечело<strong>в</strong>еческое стадо, «порохо<strong>в</strong>ую бочку» соц<strong>и</strong>альнойре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>, ф<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ль которой пытал<strong>и</strong>сь поджечь <strong>в</strong>сеоппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онные с<strong>и</strong>лы Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. Лучше друг<strong>и</strong>х это удалосьбольше<strong>в</strong><strong>и</strong>кам, <strong>в</strong>ознесш<strong>и</strong>мся к <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> на гребне солдатскокрестьянскойре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>, одной <strong>и</strong>з сторон которой былоразложен<strong>и</strong>е арм<strong>и</strong><strong>и</strong>, состоящей пре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>енно <strong>и</strong>зкрестьян. Больше<strong>в</strong><strong>и</strong>зм пр<strong>и</strong>нял <strong>в</strong>о <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>роду«простонародья»: себялюб<strong>и</strong>е <strong>и</strong> глубокое, можно сказать,онтолог<strong>и</strong>ческое безразл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е ко <strong>в</strong>сему, что не касается л<strong>и</strong>чнокаждого конкретного чело<strong>в</strong>ека. Про росс<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>на началаХХ <strong>в</strong>. можно определенно сказать, что он не коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ст, аант<strong>и</strong>коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ст; <strong>в</strong>месте с тем он не <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуал<strong>и</strong>ст, аант<strong>и</strong><strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуал<strong>и</strong>ст. Как оказалось, <strong>и</strong>з так<strong>и</strong>х «ант<strong>и</strong>-»411


склады<strong>в</strong>ается <strong>в</strong>зры<strong>в</strong>оопасная для государст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> общест<strong>в</strong>амасса 60 .Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 См.: Росс<strong>и</strong>я <strong>в</strong> м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ойне 1914—1918 гг. (<strong>в</strong> ц<strong>и</strong>фрах).М., 1925. С. 4, 49.2 Росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>оенный сборн<strong>и</strong>к. 1995. № 9. С. 54.3 Там же. С. 89.4 См., напр.: М<strong>и</strong>нц И. И. Истор<strong>и</strong>я Вел<strong>и</strong>кого Октября. Т. 1.С<strong>в</strong>ержен<strong>и</strong>е самодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>я. М., 1967. С. 293.5 См., напр.: Асташо<strong>в</strong> А. Б. Русск<strong>и</strong>й крестьян<strong>и</strong>н нафронтах Пер<strong>в</strong>ой м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ойны // Отечест<strong>в</strong>енная <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я. 2003.№ 2. С. 72.6 Стру<strong>в</strong>е П. Истор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й смысл русской ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>нац<strong>и</strong>ональные задач<strong>и</strong> // Из глуб<strong>и</strong>ны: сборн<strong>и</strong>к статей о русскойре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>. М., 1990. С. 246.7 Дело. 1917. № 3—6. С. 21.8Троцк<strong>и</strong>й Л. Война <strong>и</strong> ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я. Крушен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>торого<strong>и</strong>нтернац<strong>и</strong>онала <strong>и</strong> подгото<strong>в</strong>ка третьего. Пг., 1922. Т. 1. С. 47.9 Росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>оенный сборн<strong>и</strong>к. С. 31.10 Смольян<strong>и</strong>но<strong>в</strong> М.М. Ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онная пропаганда солдатЗападного фронта <strong>в</strong> 1917 г. М<strong>и</strong>нск, 1991; Френк<strong>и</strong>н М. Русскаяарм<strong>и</strong>я <strong>и</strong> ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я, 1917—1918. Мюнхен, 1978; Черт<strong>и</strong>ще<strong>в</strong> А.В.Пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е парт<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> массо<strong>в</strong>ое пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческое сознан<strong>и</strong>едейст<strong>в</strong>ующей русской арм<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> годы Пер<strong>в</strong>ой м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ойны (<strong>и</strong>юль1914 — март 1918 гг.). М., 2006; Сеня<strong>в</strong>ская Е. С. Чело<strong>в</strong>ек на <strong>в</strong>ойне.Истор<strong>и</strong>ко-пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е очерк<strong>и</strong>. М., 1997; Базано<strong>в</strong> С. Н. К<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> раз<strong>в</strong>ала русской арм<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> 1917 году // Арм<strong>и</strong>я <strong>и</strong> общест<strong>в</strong>о1900—1941 гг. Стать<strong>и</strong> <strong>и</strong> доклады. М., 1991; Булдако<strong>в</strong> В. П. Краснаясмута. Пр<strong>и</strong>рода <strong>и</strong> последст<strong>в</strong><strong>и</strong>я ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онного нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я. М., 1997;Поршне<strong>в</strong>а О. С. Ментал<strong>и</strong>тет <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альное по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е рабоч<strong>и</strong>х,крестьян <strong>и</strong> солдат Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од Пер<strong>в</strong>ой м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ойны (1914—1918). Екатер<strong>и</strong>нбург, 2000.11 Р<strong>и</strong>тт<strong>и</strong>х А. Русск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>оенный быт <strong>в</strong> дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> <strong>и</strong>мечтах. СПб., 1893. С. 257—259.12 Ц<strong>и</strong>т. по: Булдако<strong>в</strong> В. П. Указ. соч. С. 28.13 Пайпс Р. Росс<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong> старом реж<strong>и</strong>ме. М., 1993. С. 206.14 Успенск<strong>и</strong>й Г. И. Власть земл<strong>и</strong> // Успенск<strong>и</strong>й Г. И. Полн.собр. соч. М.-Л., 1949. Т. 8. С. 25.412


15 См.: Бел<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й В. Г. Эстет<strong>и</strong>ка <strong>и</strong> л<strong>и</strong>тературная кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка.М., 1959. Т. II. С. 636.16 Сл<strong>и</strong>озберг Г. Б. Дела м<strong>и</strong>ну<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х дней. Пар<strong>и</strong>ж, 1933. Т. 2.С. 249.17 См.: Глебо<strong>в</strong>а И. И. Па<strong>в</strong>шая <strong><strong>в</strong>ласть</strong> — падшая <strong><strong>в</strong>ласть</strong>// Труды по росс<strong>и</strong>е<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>ю. Сб. науч. трудо<strong>в</strong>. Вып. 1. М., 2009.С. 166.18 Энгельгардт А. Н. Из дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>. М., 1987. С. 542.19 Военно-стат<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й ежегодн<strong>и</strong>к арм<strong>и</strong><strong>и</strong> за 1913 год.Пг., 1914. С. 360.20 Там же.21 Ц<strong>и</strong>т. по: Пайпс Р. Русская ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я: В 2 ч. Ч. 1. М.,1994. С. 125.22 Верхо<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й А. И. Росс<strong>и</strong>я на Голгофе. Пг., 1918. С. 9.23 РГВИА. Ф. 2067. Оп. 1. Д. 2031. Л. 6.24 Ц<strong>и</strong>т. по: Ахун М. И., Петро<strong>в</strong> Б. А. Царская арм<strong>и</strong>я <strong>в</strong> годы<strong>и</strong>мпер<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой <strong>в</strong>ойны. М., 1929. С. 70.25 Голо<strong>в</strong><strong>и</strong>н Н. Н. Военные ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой <strong>в</strong>ойне:В 2 т. Пар<strong>и</strong>ж, 1939. Т. 2. С. 40.26 Станке<strong>в</strong><strong>и</strong>ч В. Б. Воспом<strong>и</strong>нан<strong>и</strong>я. 1914—1919. М., 1994.С. 17—18.27 Росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>оенный сборн<strong>и</strong>к. С. 66.28Кр<strong>и</strong>ше<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й Н. В Крыму (1916—1918 г.) // Арх<strong>и</strong><strong>в</strong>Русской Ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Т. 13. С. 79—80.29 Брус<strong>и</strong>ло<strong>в</strong> А. А. Мо<strong>и</strong> <strong>в</strong>оспом<strong>и</strong>нан<strong>и</strong>я. М., 1983. С. 70—71.30 Ц<strong>и</strong>т. по: Голо<strong>в</strong><strong>и</strong>н Н. Н. Указ. соч. С. 120—121.31 Керсно<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й А. А. Истор<strong>и</strong>я русской арм<strong>и</strong><strong>и</strong>. В 4 т. Ч. 1.М., 1994. Т. 4. С. 328.32 См.: Ден<strong>и</strong>к<strong>и</strong>н А. И. Очерк<strong>и</strong> русской смуты. Крушен<strong>и</strong>е<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> арм<strong>и</strong><strong>и</strong>, фе<strong>в</strong>раль — сентябрь 1917. М., 1991. С. 97.33 Ден<strong>и</strong>к<strong>и</strong>н А. И. Старая арм<strong>и</strong>я. Пар<strong>и</strong>ж, 1929. С. 89.34 Knox A. With the Russian Army, 1914—1917. L, 1921.Vol. 1. P. 31—32.35 Росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>оенный сборн<strong>и</strong>к. № 9. С. 14.36 См.: Нестеро<strong>в</strong> В. Восп<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>е солдата. Томск, 1915.37 См.: Род<strong>и</strong>на. 1993. № 8—9. С. 14.38 Там же.39 ГАРФ. Ф. 5956. Оп. 1. Д. 35. Л. 48.40 См.: Толстая С. А. Дне<strong>в</strong>н<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. М., 1978. Т. 2. С. 412.413


41 Мэсс<strong>и</strong> Р. Н<strong>и</strong>колай <strong>и</strong> Александра. Роман-б<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я. М.,1990. С. 243.42 Станке<strong>в</strong><strong>и</strong>ч В. Б. Указ. соч. С. 25.43 Ден<strong>и</strong>к<strong>и</strong>н А. И. Указ. соч. С. 50.44 Wildman Allan K. The End of the Russian Imperial Army.Princeton University Press, 1980. P. 77.45 Троцк<strong>и</strong>й Л. Указ. соч. С. 47.46 ГАРФ. Ф. ДП 00. 4-е д-<strong>в</strong>о. 1913. Д. 10.4.9. Л. 1.47 ГАРФ. Ф. 102. 4-е д-<strong>в</strong>о. 1915. Д. 108.4.12. Л. 5—6.48 Ц<strong>и</strong>т. по: Яко<strong>в</strong>енко И. Росс<strong>и</strong>я, которую мы не терял<strong>и</strong>// Род<strong>и</strong>на. 1993. № 8—9. С. 178.49 Жордан<strong>и</strong>я Н. Больше<strong>в</strong><strong>и</strong>к<strong>и</strong>. Берл<strong>и</strong>н, 1922. С. 32.50 Ц<strong>и</strong>т. по: Голо<strong>в</strong><strong>и</strong>н Н. Н. Указ. соч. // Военно<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>йжурнал. 1993. № 10. С. 60.51 См.: Глебо<strong>в</strong>а И.И. Указ. соч. С. 154—155.52 Ц<strong>и</strong>т. по: Пайпс Р. Русская ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я. С. 11.53 См.: Голо<strong>в</strong><strong>и</strong>н Н. Н. Указ. соч. № 2. С. 65.54 Подсч<strong>и</strong>тано а<strong>в</strong>тором.55 См.: Керсно<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й А. А. Истор<strong>и</strong>я русской арм<strong>и</strong><strong>и</strong>. Т. 4.С. 252—253.56 Брус<strong>и</strong>ло<strong>в</strong> А. А. Указ. соч. С. 150.57 См.: Дан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong> Ю. Н. На пут<strong>и</strong> к крушен<strong>и</strong>ю // Военно<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>йжурнал. 1991. № 12. С. 52.58 См.: Пол<strong>и</strong><strong>в</strong>ано<strong>в</strong> А. А. Де<strong>в</strong>ять месяце<strong>в</strong> <strong>в</strong>о гла<strong>в</strong>е Военногом<strong>и</strong>н<strong>и</strong>стерст<strong>в</strong>а (13 <strong>и</strong>юня 1915 — 13 марта 1916 г.) // Вопросы<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>. 1994. № 8. С. 141.59 Ц<strong>и</strong>т. по: Голо<strong>в</strong><strong>и</strong>н Н. Н. Указ. соч. № 4. С. 25.60 См.: Булдако<strong>в</strong> В. П. Ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я как м<strong>и</strong>ф <strong>и</strong> проблемаросс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> // Труды по росс<strong>и</strong>е<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>ю. С. 89.414


415А. И. Ше<strong>в</strong>елько<strong>в</strong>АГРАРНАЯ ПОЛИТИКА ГОСУДАРСТВА:О НЕКОТОРЫХ АСПЕКТАХ ВЗАИМООТНОШЕНИЙВЛАСТИ И КРЕСТЬЯНСТВАВО ВТОРОЙ ПОЛОВИНЕ ХХ ВЕКА«То<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щ<strong>и</strong>, с <strong>в</strong>опросом сельского хозяйст<strong>в</strong>а шут<strong>и</strong>тьнельзя. С<strong>в</strong>ерхплано<strong>в</strong>ые накоплен<strong>и</strong>я мы гла<strong>в</strong>ным образомбудем <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ать для расш<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>я средст<strong>в</strong> потреблен<strong>и</strong>я —<strong>и</strong> сельского хозяйст<strong>в</strong>а. Сельское хозяйст<strong>в</strong>о надо поднять» —убеждал Н. С. Хруще<strong>в</strong> <strong>в</strong>сех собра<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся на заседан<strong>и</strong>ерасш<strong>и</strong>ренного През<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ума ЦК КПСС по <strong>в</strong>опросам сельскогохозяйст<strong>в</strong>а 16 декабря 1960 г. 1 . Хотя еще несколько лет назад(1957 г.), когда он был у<strong>в</strong>ерен, что <strong>и</strong> без знач<strong>и</strong>тельногоу<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>е кап<strong>и</strong>тало<strong>в</strong>ложен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> сельское хозяйст<strong>в</strong>о, за 2—3года страна сумеет догнать <strong>и</strong> перегнать США попро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>у <strong>и</strong> потреблен<strong>и</strong>ю на душу населен<strong>и</strong>я мяса,сл<strong>и</strong><strong>в</strong>очного масла <strong>и</strong> молока. Хруще<strong>в</strong> го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>л, чтоу<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>е про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а эт<strong>и</strong>х <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отно<strong>в</strong>одческойпродукц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> 3,5 раза <strong>и</strong> даже <strong>в</strong> 15 раз, колхозы добьютсяпре<strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>енно за счет энтуз<strong>и</strong>азма: «С<strong>и</strong>ла колхозногостроя, патр<strong>и</strong>от<strong>и</strong>зм со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>х людей, соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческоесоре<strong>в</strong>но<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е поз<strong>в</strong>оляют реш<strong>и</strong>ть эту задачу…» 2 .Несомненно, что Хруще<strong>в</strong> надеялся не столько на трудо<strong>в</strong>ойэнтуз<strong>и</strong>азм тружен<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> села, более сущест<strong>в</strong>енные денежные<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> аграрное про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о, сколько на ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong>еадм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>но-командных методо<strong>в</strong> руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а сельск<strong>и</strong>мхозяйст<strong>в</strong>ом. Для реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> лозунга: «догнать США <strong>в</strong>област<strong>и</strong> ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отно<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а» <strong>и</strong> поя<strong>в</strong><strong>и</strong>лась д<strong>и</strong>рект<strong>и</strong><strong>в</strong>ное указан<strong>и</strong>егосударст<strong>в</strong>а о про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>е <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сех без <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>яхозяйст<strong>в</strong>ах мяса по 75 ц на 100 га пашн<strong>и</strong> <strong>и</strong> 16 ц на каждые100 га друг<strong>и</strong>х угод<strong>и</strong>й, <strong>в</strong>ыращ<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> по 1 с<strong>в</strong><strong>и</strong>нье на 1 гапашн<strong>и</strong>. Во <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е не бралась не только спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>яхозяйст<strong>в</strong>, но <strong>и</strong> не уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь пр<strong>и</strong>родно-кл<strong>и</strong>мат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>ефакторы, нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е кормо<strong>в</strong>ой базы. Как подсч<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>


спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>сты, чтобы <strong>в</strong>ыполн<strong>и</strong>ть подобную «программум<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мум»,которую определ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> как «75—16», <strong>в</strong> Казахстанепредстояло у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ть про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а мяса <strong>в</strong> 7 раз, <strong>в</strong>Туркмен<strong>и</strong><strong>и</strong> — <strong>в</strong> 8,5 раз, тогда как на Укра<strong>и</strong>не <strong>и</strong> Белорусс<strong>и</strong><strong>и</strong>— только на 30%. Хотя Пр<strong>и</strong>балт<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>е республ<strong>и</strong>к<strong>и</strong> уже <strong>в</strong>1960 г. пре<strong>в</strong>зошл<strong>и</strong> этот рубеж 3 .«Рязанск<strong>и</strong>й опыт» <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>я с<strong>в</strong>ерх<strong>в</strong>ысок<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нереальных обязательст<strong>в</strong>, подобных «программе-м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мум»,пр<strong>и</strong>мененный <strong>и</strong> <strong>в</strong> друг<strong>и</strong>х рег<strong>и</strong>онах страны, стоял <strong>в</strong> одномряду с тем<strong>и</strong> методам<strong>и</strong> форс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анной коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>,которые пр<strong>и</strong>менял<strong>и</strong>сь на рубеже 1920—1930-х гг., когда,рад<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>я непродуманных, <strong>в</strong>олюнтар<strong>и</strong>стск<strong>и</strong>хуказан<strong>и</strong>й парт<strong>и</strong>йного руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а, не только сельскомухозяйст<strong>в</strong>у, но <strong>и</strong> <strong>в</strong>сему крестьянскому укладу, был нанесеногромный, <strong>в</strong> знач<strong>и</strong>тельной степен<strong>и</strong>, не<strong>в</strong>осполн<strong>и</strong>мый урон.Теперь же, <strong>в</strong>о <strong>в</strong>торой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>не 1950-х гг., ударпредназначался как ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отно<strong>в</strong>одческой отрасл<strong>и</strong>, от которогоопра<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> течен<strong>и</strong>е дл<strong>и</strong>тельного <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>, матер<strong>и</strong>альномуположен<strong>и</strong>ю работн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> со<strong>в</strong>хозо<strong>в</strong>, так <strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>ямгосударст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> крестьян. Рост ч<strong>и</strong>сла убыточных колхозо<strong>в</strong>,пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ел к <strong>и</strong>х массо<strong>в</strong>ому преобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> со<strong>в</strong>хозы, чтонегат<strong>и</strong><strong>в</strong>но отраз<strong>и</strong>лось на матер<strong>и</strong>ально-техн<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong>соц<strong>и</strong>альной базе последн<strong>и</strong>х. На начало 1964 г. сто<strong>и</strong>мостьосно<strong>в</strong>ных фондо<strong>в</strong> на 100 га сельхозугод<strong>и</strong>й <strong>в</strong> но<strong>в</strong>ых со<strong>в</strong>хозах,созданных на базе колхозо<strong>в</strong>, соста<strong>в</strong>ляла 6,2 тыс. руб., тогдакак <strong>в</strong> старых хозяйст<strong>в</strong>ах она соста<strong>в</strong>ляла 10,5 тыс. руб., а <strong>в</strong>передо<strong>в</strong>ых со<strong>в</strong>хозах — 23—26 тыс. руб. В результате,раз<strong>в</strong>орач<strong>и</strong><strong>в</strong>ающая пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка по создан<strong>и</strong>ю агрогородо<strong>в</strong>,л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong> «неперспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ных» населенных пункто<strong>в</strong>, <strong>и</strong>з-занедостатка ф<strong>и</strong>нансо<strong>в</strong>ых средст<strong>в</strong>, была обречена на неудачу.Пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка укрупнен<strong>и</strong>я колхозо<strong>в</strong>, <strong>и</strong>х преобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong>со<strong>в</strong>хозы <strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ела к тому, что про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>енные объектыоказал<strong>и</strong>сь разбросанным<strong>и</strong> на десятк<strong>и</strong> км от центральныхусадеб, а ч<strong>и</strong>сло мелк<strong>и</strong>х населенных пункто<strong>в</strong> резкоу<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>лось. В пер<strong>в</strong>ой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>не 1960-х гг. <strong>в</strong> среднем наод<strong>и</strong>н со<strong>в</strong>хоз Нечерноземной зоны пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>лось23 населенных пункта, а <strong>в</strong> ряде областей рег<strong>и</strong>она гораздо416


больше. К пр<strong>и</strong>меру, <strong>в</strong> Костромской област<strong>и</strong> на 18 со<strong>в</strong>хозо<strong>в</strong>пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>лось 1373 населенных пункта <strong>и</strong>л<strong>и</strong> 76 на однохозяйст<strong>в</strong>о 4 . Пр<strong>и</strong> подобной распыленност<strong>и</strong> про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>населен<strong>и</strong>я, форс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анная пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка по концентрац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а, реал<strong>и</strong>зуемая на рубеже 1960—1970-х гг., не могла быть эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ной. Достаточных средст<strong>в</strong>на содержан<strong>и</strong>е соц<strong>и</strong>альной сферы <strong>в</strong>сех населенных пункто<strong>в</strong>н<strong>и</strong> у государст<strong>в</strong>енных сельхозпредпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>й, н<strong>и</strong> у колхозо<strong>в</strong> небыло <strong>и</strong> поэтому процесс <strong>в</strong>ым<strong>и</strong>ран<strong>и</strong>я «неперспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ных»дере<strong>в</strong>ень пр<strong>и</strong>обретал об<strong>в</strong>альный характер.Реорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я МТС стояла <strong>в</strong> одном ряду с тем<strong>и</strong>адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>ным<strong>и</strong> мерам<strong>и</strong>, которое государст<strong>в</strong>о регулярнопр<strong>и</strong>меняло по отношен<strong>и</strong>ю к колхозам. На<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>еколхозам далеко не но<strong>в</strong>ой техн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, требующей ф<strong>и</strong>нансо<strong>в</strong>ыхзатрат на ремонт, содержан<strong>и</strong>е, подор<strong>в</strong>ало <strong>и</strong> без того слабуюэконом<strong>и</strong>ческую базу хозяйст<strong>в</strong>. И до марто<strong>в</strong>ского (1965 г.)знач<strong>и</strong>тельная часть колхозо<strong>в</strong> так <strong>и</strong> не смогла расплат<strong>и</strong>ться затехн<strong>и</strong>ку, <strong>и</strong> государст<strong>в</strong>о было <strong>в</strong>ынуждено сп<strong>и</strong>сать 120 млнруб. оста<strong>в</strong>шейся задолженност<strong>и</strong>. Те же колхозы, которые засчет краткосрочных <strong>и</strong> долгосрочных ссуд Госбанка,<strong>в</strong>ыплат<strong>и</strong>л<strong>и</strong> за пр<strong>и</strong>обретенную техн<strong>и</strong>ку, оказал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> ещебольшей ф<strong>и</strong>нансо<strong>в</strong>ой за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> от государст<strong>в</strong>а, котороепродолжало д<strong>и</strong>кто<strong>в</strong>ать закупочные цены. Поэтому колхозам<strong>и</strong> колхозн<strong>и</strong>кам пр<strong>и</strong>шлось «потуже» затяг<strong>и</strong><strong>в</strong>ать пояса.Небольш<strong>и</strong>е доходы хозяйст<strong>в</strong>, которые он<strong>и</strong> получал<strong>и</strong> зареал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю продукц<strong>и</strong><strong>и</strong>, шл<strong>и</strong> не на расш<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>епро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а, матер<strong>и</strong>альное ст<strong>и</strong>мул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е труда сельск<strong>и</strong>хтружен<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, а на <strong>в</strong>ыплату долго<strong>в</strong>. Как следст<strong>в</strong><strong>и</strong>е —намеченные объемы про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а мяса <strong>и</strong> молока <strong>в</strong> 1964 г.был<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыполнены только на 54 <strong>и</strong> 64%. В соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> же спланом сем<strong>и</strong>летк<strong>и</strong> (1959—1965 гг.), <strong>в</strong>ало<strong>в</strong>ая продукц<strong>и</strong>ясельского хозяйст<strong>в</strong>а должна была <strong>в</strong>озраст<strong>и</strong> на 70%, а<strong>в</strong>ыросла только на 10%. Замедл<strong>и</strong>лся <strong>и</strong> рост урожайност<strong>и</strong>осно<strong>в</strong>ных культур, а о многократном у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>чен<strong>и</strong><strong>и</strong>про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отно<strong>в</strong>одческой продукц<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong>ообщего<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть не пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>лось. Как не про<strong>и</strong>зошло <strong>и</strong> ростаобъемо<strong>в</strong> ф<strong>и</strong>нанс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я сельского хозяйст<strong>в</strong>а, о котором417


часто <strong>и</strong> убед<strong>и</strong>тельно го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>л Хруще<strong>в</strong>. Есл<strong>и</strong> за на<strong>и</strong>болееудачный пер<strong>и</strong>од раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я сельского хозяйст<strong>в</strong>а,обозначенный 1954—1958 гг., государст<strong>в</strong>енные <strong>в</strong>ложен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>аграрную сферу соста<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong> 11,3% <strong>в</strong>сех кап<strong>и</strong>тало<strong>в</strong>ложен<strong>и</strong>й, топо контрольным ц<strong>и</strong>фрам сем<strong>и</strong>летк<strong>и</strong> (1959—1965 гг.), он<strong>и</strong>был<strong>и</strong> определены только <strong>в</strong> 7,5% 5 .Несмотря на то, что колхозы <strong>и</strong> со<strong>в</strong>хозы,ор<strong>и</strong>ент<strong>и</strong>руясь на государст<strong>в</strong>енный план закупок, получ<strong>и</strong>л<strong>и</strong>пра<strong>в</strong>о самостоятельно определять структуру посе<strong>в</strong>о<strong>в</strong>,пр<strong>и</strong>менять агротехн<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>емы, на практ<strong>и</strong>кесохранял<strong>и</strong>сь старые подходы <strong>в</strong> руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>е сельск<strong>и</strong>мхозяйст<strong>в</strong>ом. В конце 1950 — начале 1960-х гг. то<strong>в</strong>арнаяпродукц<strong>и</strong>я зерна, мяса <strong>и</strong> молока почт<strong>и</strong> полностьюреал<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>алась <strong>в</strong> порядке государст<strong>в</strong>енных закупок. Болеетого, <strong>в</strong> планы закупок <strong>в</strong>ключалась не только <strong>в</strong>ся то<strong>в</strong>арнаяпродукц<strong>и</strong>я, но <strong>и</strong> знач<strong>и</strong>тельная часть <strong>в</strong>ало<strong>в</strong>ой продукц<strong>и</strong><strong>и</strong>,которая должна была <strong>и</strong>дт<strong>и</strong> на расш<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>е про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а, атакже на натуральную оплату труда колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong>продажу продукто<strong>в</strong> рабоч<strong>и</strong>м со<strong>в</strong>хозо<strong>в</strong>. Факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>пр<strong>и</strong>менялась про<strong>в</strong>еренная практ<strong>и</strong>кой продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>еннаяраз<strong>в</strong>ерстка. С каждым годом ее объемы у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь, аобъемы натуральной оплаты сокращал<strong>и</strong>сь. За пер<strong>и</strong>од 1955—1964 гг. <strong>в</strong>ыплата зерна натурой сократ<strong>и</strong>лась с 1 т до 490 кгна од<strong>и</strong>н д<strong>в</strong>ор. Даже <strong>в</strong> на<strong>и</strong>более урожайном, 1964 г., после<strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>я плана закупок, <strong>в</strong> колхозах осталось напро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>енные нужды <strong>и</strong> для <strong>в</strong>ыдач<strong>и</strong> колхозн<strong>и</strong>кам на1,2 млн т зерна меньше, чем <strong>в</strong> более сложном 1962 г. Чтомогло означать — после засух<strong>и</strong> 1963 г., неурожая,государст<strong>в</strong>о «запасалось» больш<strong>и</strong>м объемом зерна, дабысн<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ть размеры его <strong>и</strong>мпорта.Так<strong>и</strong>м образом, отказа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>сь от рад<strong>и</strong>кальныхрешен<strong>и</strong>й сентябрьского (1953 г.) пленума ЦК, государст<strong>в</strong>опыталось реш<strong>и</strong>ть последст<strong>в</strong><strong>и</strong>я неэффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ной аграрнойпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> за счет крестьянст<strong>в</strong>а. Хозяйст<strong>в</strong>а не толькосокращал<strong>и</strong> фонд натуральной оплаты труда, семян, фуража,но <strong>и</strong> был<strong>и</strong> <strong>в</strong>ынуждены <strong>и</strong>дт<strong>и</strong> с протянутой рукой кгосударст<strong>в</strong>у. Прода<strong>в</strong> по н<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>м ценам большую часть418


продукц<strong>и</strong><strong>и</strong>, он<strong>и</strong> обращал<strong>и</strong>сь к государст<strong>в</strong>у за помощью,которая не была без<strong>в</strong>озмездной. На усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях продаж<strong>и</strong>,обмена на другую продукц<strong>и</strong>ю, а также <strong>в</strong> счет поста<strong>в</strong>окбудущего года, ежегодно тысяч<strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong> получал<strong>и</strong> <strong>и</strong>зрезер<strong>в</strong>ных фондо<strong>в</strong> семена, продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енное зерно <strong>и</strong>фураж. Поста<strong>в</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong>з государст<strong>в</strong>енных резер<strong>в</strong>о<strong>в</strong> про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong> течен<strong>и</strong>е нескольк<strong>и</strong>х месяце<strong>в</strong>, что пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>ло к перебоям <strong>в</strong>обеспечен<strong>и</strong><strong>и</strong> скота зернофуражом, которое шло не дляпо<strong>в</strong>ышен<strong>и</strong>я продукт<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong> ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных, а наподдерж<strong>и</strong><strong>в</strong>ающее кормлен<strong>и</strong>е. В <strong>и</strong>тоге ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отно<strong>в</strong>одческаяотрасль не могла быть рентабельной, <strong>и</strong> поэтому хозяйст<strong>в</strong>апостоянно сры<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> планы продаж<strong>и</strong> государст<strong>в</strong>у продукц<strong>и</strong><strong>и</strong>.В с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с нарастающей проблемой про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>продаж<strong>и</strong> государст<strong>в</strong>у мяса, крестьяне <strong>в</strong>ообще перестал<strong>и</strong>получать мясо <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>де натуральной оплаты труда.Раскр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а<strong>в</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ку Хруще<strong>в</strong>а <strong>в</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>и</strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отно<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>зна<strong>в</strong> его убыточным, но<strong>в</strong>ое парт<strong>и</strong>йноеруко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о на марто<strong>в</strong>ском (1965 г.) пленуме ЦК КПСС,предлож<strong>и</strong>ло ряд мер, которые, по его мнен<strong>и</strong>ю, должны был<strong>и</strong>пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> к подъему отрасл<strong>и</strong>. Во-пер<strong>в</strong>ых, намечалосьустано<strong>в</strong><strong>и</strong>ть т<strong>в</strong>ердый план закупок ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отно<strong>в</strong>одческойпродукц<strong>и</strong><strong>и</strong> на пер<strong>и</strong>од до 1970 г. Во-<strong>в</strong>торых, <strong>в</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> надба<strong>в</strong>к<strong>и</strong>к дейст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>м загото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельным ценам: по крупномурогатому скоту — от 20 до 70%, по с<strong>в</strong><strong>и</strong>ньям — от 30 до 70%,по о<strong>в</strong>цам — от 10 до 70%, а <strong>в</strong> <strong>в</strong>ысокогорных районах сразуна 100%. Как сч<strong>и</strong>тал<strong>и</strong> <strong>в</strong> ЦК КПСС <strong>и</strong> СМ СССР, это поз<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>тне только обеспеч<strong>и</strong>ть безубыточное про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о мяса, ноуже <strong>в</strong> бл<strong>и</strong>жайш<strong>и</strong>е 2—3 года пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> к «коренномуперелому» <strong>в</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>и</strong> сельского хозяйст<strong>в</strong>а 6 . Как <strong>и</strong> Хруще<strong>в</strong>,пр<strong>и</strong>зы<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й за 2—3 года догнать <strong>и</strong> перегнать США попро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>у ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отно<strong>в</strong>одческой продукц<strong>и</strong><strong>и</strong>, но<strong>в</strong>оеруко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о от<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ло такой же нереальный срок. Пр<strong>и</strong> этомподчерк<strong>и</strong><strong>в</strong>ая, что «постоянный план не ослабе<strong>в</strong>ает, анапрот<strong>и</strong><strong>в</strong>, по<strong>в</strong>ышает от<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енность парт<strong>и</strong>йных <strong>и</strong> со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>хоргано<strong>в</strong> за у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>е про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а сельскохозяйст<strong>в</strong>еннойпродукц<strong>и</strong><strong>и</strong>, за <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>е государст<strong>в</strong>енных задан<strong>и</strong>й. Всерегул<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>е государст<strong>в</strong>енные рычаг<strong>и</strong> должны419


способст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать тому, чтобы колхозы <strong>и</strong> со<strong>в</strong>хозы страны,был<strong>и</strong> поста<strong>в</strong>лены пр<strong>и</strong>мерно <strong>в</strong> ра<strong>в</strong>ные усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я.Успех<strong>и</strong> будут <strong>в</strong> решающей степен<strong>и</strong> за<strong>в</strong><strong>и</strong>сеть …от энтуз<strong>и</strong>азма<strong>и</strong> трудолюб<strong>и</strong>я работн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> сельского хозяйст<strong>в</strong>а» 7 . Иначего<strong>в</strong>оря, <strong>в</strong>но<strong>в</strong>ь <strong>в</strong>се надежды был<strong>и</strong> с<strong>в</strong>язаны с трудо<strong>в</strong>ойакт<strong>и</strong><strong>в</strong>ностью селян <strong>и</strong> с «регул<strong>и</strong>рующей ролью государст<strong>в</strong>а»,а точнее с адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>но-командным ресурсом. Опо<strong>в</strong>ышен<strong>и</strong><strong>и</strong> л<strong>и</strong>чной матер<strong>и</strong>альной за<strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>анност<strong>и</strong>колхозн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong> рабоч<strong>и</strong>х со<strong>в</strong>хозо<strong>в</strong>, н<strong>и</strong>чего конкретного небыло предложено. Хотя на марто<strong>в</strong>ском (1965 г.) пленуме ЦККПСС, сред<strong>и</strong> осно<strong>в</strong>ных пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>н «топтанья» сельскогохозяйст<strong>в</strong>а на месте <strong>в</strong> «эпоху» Хруще<strong>в</strong>а, назы<strong>в</strong>алось<strong>и</strong>гнор<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>по<strong>в</strong> «сочетан<strong>и</strong>я общест<strong>в</strong>енных <strong>и</strong>л<strong>и</strong>чных <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>».Есл<strong>и</strong> объемы закупок зерна оста<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь не<strong>и</strong>зменным<strong>и</strong>на <strong>в</strong>се годы <strong>в</strong>осьмой пят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong>, а за с<strong>в</strong>ерхплано<strong>в</strong>ую продажупшен<strong>и</strong>цы <strong>и</strong> рж<strong>и</strong> полагалась 50% надба<strong>в</strong>ка к осно<strong>в</strong>нойзакупочной цене, то с ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отно<strong>в</strong>одческой продукц<strong>и</strong>ей этогосделано не было. Более того, объемы государст<strong>в</strong>енныхзакупок этой продукц<strong>и</strong><strong>и</strong> с каждым годом должны был<strong>и</strong><strong>в</strong>озрастать на 500 тыс. т. Небольшое же по<strong>в</strong>ышен<strong>и</strong>езакупочных цен на отдельные <strong>в</strong><strong>и</strong>ды ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отно<strong>в</strong>одческойпродукц<strong>и</strong><strong>и</strong>, про<strong>в</strong>еденное <strong>в</strong> годы <strong>в</strong>осьмой пят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong>,должного эффекта не <strong>и</strong>мело. Про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а<strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> этой продукц<strong>и</strong><strong>и</strong> по-прежнему оста<strong>в</strong>алосьнерентабельным. Недоф<strong>и</strong>нанс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е сельского хозяйст<strong>в</strong>а,н<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>й уро<strong>в</strong>ень механ<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> труда, а особенно <strong>в</strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отно<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>е, н<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>е закупочные цены, отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>енадежной кормо<strong>в</strong>ой базы — сред<strong>и</strong> осно<strong>в</strong>ных пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>н,которые не поз<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыполн<strong>и</strong>ть задан<strong>и</strong>я <strong>в</strong>осьмойпят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong>. Хотя <strong>в</strong> сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong><strong>и</strong> с предшест<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>мпят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>ем, успех<strong>и</strong> был<strong>и</strong> нал<strong>и</strong>цо: среднегодо<strong>в</strong>ой объем<strong>в</strong>ало<strong>в</strong>ой продукц<strong>и</strong><strong>и</strong> у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>лся на 18%. Однако, руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>остраны не было удо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>орено темпам<strong>и</strong> <strong>и</strong> результатам<strong>и</strong>раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я сельского хозяйст<strong>в</strong>а, так как государст<strong>в</strong>енныерезер<strong>в</strong>ы продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>я сущест<strong>в</strong>енно не пополнял<strong>и</strong>сь, апотреблен<strong>и</strong>е осно<strong>в</strong>ных <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> продукто<strong>в</strong> на душу населен<strong>и</strong>я,420


по<strong>в</strong>ышалось очень медленно. Так, за пер<strong>и</strong>од 1965—1969 гг.потреблен<strong>и</strong>е мяса <strong>в</strong> среднем по стране у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>лось с 41 до47 кг, тогда как <strong>в</strong> Нечерноземье оно соста<strong>в</strong><strong>и</strong>ло 33 кг. 8 . Тогдакак <strong>в</strong> США еще <strong>в</strong> 1949 г. потреблен<strong>и</strong>е мяса на душунаселен<strong>и</strong>я соста<strong>в</strong>ляло 81 кг, а <strong>в</strong> 1970-е гг. пере<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ло за120 кг 9 . В результате нерентабельност<strong>и</strong> ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отно<strong>в</strong>одческойотрасл<strong>и</strong>, усугубленной последст<strong>в</strong><strong>и</strong>ям<strong>и</strong> ст<strong>и</strong>х<strong>и</strong>йных бедст<strong>в</strong><strong>и</strong>й1968—1969 гг., <strong>в</strong> стране осложн<strong>и</strong>лась положен<strong>и</strong>е собеспечен<strong>и</strong>ем населен<strong>и</strong>я продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем. О чем <strong>и</strong> сообщ<strong>и</strong>лна декабрьском (1969 г.) пленуме ЦК КПСС ПредседательГосплана СССР Н. К. Байбако<strong>в</strong>: «Должен долож<strong>и</strong>ть, что <strong>в</strong>будущем году будет ощущаться напряжен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> обеспечен<strong>и</strong><strong>и</strong>населен<strong>и</strong>я некоторым<strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>дам<strong>и</strong> п<strong>и</strong>ще<strong>в</strong>ойпромышленност<strong>и</strong>» 10 . В с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с чем, страна пошла на<strong>в</strong>ынужденные, есл<strong>и</strong> не сказать беспрецедентные меры. В1970 г. было закуплено около 100 тыс. т. <strong>и</strong>мпортного мяса, атакже на 55 тыс. т. уменьшен его экспорт <strong>в</strong> ГДР.Одно<strong>в</strong>ременно на более чем 150 тыс. т, была сокращенапродажа за гран<strong>и</strong>цу раст<strong>и</strong>тельного масла 11 . Вместо того,чтобы <strong>в</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> ст<strong>и</strong>мул<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>е факторы для про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>ацелого ряда <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> продукц<strong>и</strong><strong>и</strong>, у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ть ф<strong>и</strong>нанс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е,укреп<strong>и</strong>ть матер<strong>и</strong>ально-техн<strong>и</strong>ческую базу хозяйст<strong>в</strong>,государст<strong>в</strong>о «отрегул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ало» экспортно-<strong>и</strong>мпортныепоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>. И, кроме того, озабот<strong>и</strong>лось объемам<strong>и</strong> закупокзерна. На этом же пленуме ЦК Л. И. Брежне<strong>в</strong> <strong>в</strong>ыраз<strong>и</strong>лнедо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а страны нарастающей тенденц<strong>и</strong><strong>и</strong>,когда хозяйст<strong>в</strong>а у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> объемы зерна на собст<strong>в</strong>енныенужды.По<strong>в</strong>ер<strong>и</strong><strong>в</strong> решен<strong>и</strong>ям марто<strong>в</strong>ского (1965 г.) пленумаЦК КПСС <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыполн<strong>и</strong><strong>в</strong> т<strong>в</strong>ердый план государст<strong>в</strong>енныхзакупок, колхозы стал<strong>и</strong> постепенно у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>ать объемынатуральной оплаты труда колхозн<strong>и</strong>кам. Ведь по сущест<strong>в</strong>у,государст<strong>в</strong>о сказало хозяйст<strong>в</strong>ам <strong>и</strong> сельск<strong>и</strong>м тружен<strong>и</strong>кам тоже самое, о чем <strong>в</strong> 1920-х гг. го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>л Н. И. Бухар<strong>и</strong>н,обращаясь к крестьянам с пр<strong>и</strong>зы<strong>в</strong>ом «обогащаться», за<strong>в</strong>ер<strong>и</strong><strong>в</strong>,что больше н<strong>и</strong>кто <strong>и</strong>х не тронет. Как <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естно, за сры<strong>в</strong>хлебозагото<strong>в</strong>ок 1927—1928 гг. заж<strong>и</strong>точное крестьянст<strong>в</strong>о <strong>в</strong>421


ходе форс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анной коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> под<strong>в</strong>ерглось нас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>юсо стороны государст<strong>в</strong>а. Результатом же рад<strong>и</strong>кальныхрешен<strong>и</strong>й марто<strong>в</strong>ского (1965 г.) пленума ЦК КПСС, сталоу<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>е объемо<strong>в</strong> про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>ало<strong>в</strong>ой продукц<strong>и</strong><strong>и</strong> зерна.Его среднегодо<strong>в</strong>ое про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о пре<strong>в</strong>ыс<strong>и</strong>ло 160 млн т, <strong>в</strong>1966 г. даже пре<strong>в</strong>ыс<strong>и</strong>ло 170 млн рубеж 12 . Намечаласьреальная перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>а дост<strong>и</strong>чь рубежа 180—200 млн т. Чегомечтал доб<strong>и</strong>ться Хруще<strong>в</strong> путем пр<strong>и</strong>зы<strong>в</strong>о<strong>в</strong> <strong>и</strong> лозунго<strong>в</strong>, былополучено за счет ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>я к матер<strong>и</strong>альномуст<strong>и</strong>мул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю сельхозпро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а. Ведь удельный <strong>в</strong>ескап<strong>и</strong>тальных <strong>в</strong>ложен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> сельское хозяйст<strong>в</strong>о к <strong>и</strong>х общемуобъему по народному хозяйст<strong>в</strong>у <strong>в</strong> седьмой пят<strong>и</strong>летке, былу<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>чен с 20% только до 23% <strong>в</strong> <strong>в</strong>осьмой пят<strong>и</strong>летке. Однакол<strong>и</strong>шь некоторое <strong>в</strong>ремя мног<strong>и</strong>е хозяйст<strong>в</strong>а устра<strong>и</strong><strong>в</strong>ала 50%надба<strong>в</strong>ка на прода<strong>в</strong>аемую государст<strong>в</strong>у с<strong>в</strong>ерхплано<strong>в</strong>уюпродукц<strong>и</strong>ю. Так как по<strong>в</strong>ышен<strong>и</strong>е цен на сельхозтехн<strong>и</strong>ку,запасные част<strong>и</strong>, топл<strong>и</strong><strong>в</strong>о, стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о на селе,про<strong>и</strong>зошедшее после марто<strong>в</strong>ского (1965 г.) пленума ЦК,сделало для мног<strong>и</strong>х колхозо<strong>в</strong> не<strong>в</strong>ыгодным прода<strong>в</strong>ать хлебгосударст<strong>в</strong>у даже с 50% надба<strong>в</strong>кой. Поэтому прода<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> он<strong>и</strong>его не без адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>ного наж<strong>и</strong>ма. В <strong>и</strong>тоге, <strong>в</strong> конце1960-х гг. объемы закупок ед<strong>в</strong>а покры<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> нуждыгосударст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> хлебе. ЦСУ СССР <strong>и</strong>нформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ало о том, чтоза пер<strong>и</strong>од 1960—1969 гг. потреблен<strong>и</strong>е хлеба <strong>и</strong>хлебопродукто<strong>в</strong> на душу населен<strong>и</strong>я сократ<strong>и</strong>лось с 164 до 151кг, <strong>в</strong> государст<strong>в</strong>енных резер<strong>в</strong>ах запасо<strong>в</strong> хлеба, ежегоднооста<strong>в</strong>алось — л<strong>и</strong>шь на несколько месяце<strong>в</strong> потреблен<strong>и</strong>я 13 . Вс<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> с чем Брежне<strong>в</strong> сделал серьезный упрек колхозам,которые <strong>в</strong>се больше <strong>и</strong> больше зерна оста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> <strong>в</strong> хозяйст<strong>в</strong>ах,а не прода<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> государст<strong>в</strong>у с<strong>в</strong>ерх плано<strong>в</strong>ого задан<strong>и</strong>я. Есл<strong>и</strong> <strong>в</strong>1966 г. <strong>и</strong>з 171 млн т <strong>в</strong>ало<strong>в</strong>ого сбора зерна <strong>в</strong> колхозах <strong>и</strong>со<strong>в</strong>хозах осталось около 95 млн т, то <strong>в</strong> 1969 г. уже более 100млн т <strong>и</strong>з 169,5 млн т. Что н<strong>и</strong>как не по<strong>в</strong>л<strong>и</strong>яло на раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>еж<strong>и</strong><strong>в</strong>отно<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а. «Государст<strong>в</strong>о, так<strong>и</strong>м образом, былодостаточно щедрым. А чем от<strong>в</strong>ет<strong>и</strong>л<strong>и</strong> ему? Тем, чтопоголо<strong>в</strong>ье КРС по <strong>в</strong>сем категор<strong>и</strong>ям хозяйст<strong>в</strong> уменьш<strong>и</strong>лось.На селе торгуют мясом <strong>и</strong>з государст<strong>в</strong>енных ресурсо<strong>в</strong>.422


Торго<strong>в</strong>ля эта раз<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ается <strong>в</strong>есьма успешно. Но легко понять,к чему пр<strong>и</strong><strong>в</strong>едут так<strong>и</strong>е, с поз<strong>в</strong>олен<strong>и</strong>я сказать успех<strong>и</strong>» —заключ<strong>и</strong>л с<strong>в</strong>ое <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>е Брежне<strong>в</strong> 14 . Однако, уже на<strong>и</strong>юльском (1970 г.) пленуме ЦК КПСС <strong>в</strong>ыясн<strong>и</strong>лось, чтогосударст<strong>в</strong>о оказалось не так<strong>и</strong>м уж щедрым — сельскоехозяйст<strong>в</strong>о недополуч<strong>и</strong>ло около 10 млрд руб. <strong>и</strong>л<strong>и</strong> более 20%,от заплан<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных объемо<strong>в</strong> ф<strong>и</strong>нанс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я на <strong>в</strong>осьмуюпят<strong>и</strong>летку. Кроме того, недопоста<strong>в</strong><strong>и</strong>ло колхозам <strong>и</strong> со<strong>в</strong>хозамоколо 1 млн ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц техн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, а также на 1,7 млрд руб.сельхозмаш<strong>и</strong>н. Даже Брежне<strong>в</strong> был <strong>и</strong>зумлен: «Есл<strong>и</strong> так<strong>и</strong>м<strong>и</strong>темпам<strong>и</strong> пополнять маш<strong>и</strong>нно-тракторный парк колхозо<strong>в</strong> <strong>и</strong>со<strong>в</strong>хозо<strong>в</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong> дальнейшем, то потребуется много лет, длятого, чтобы <strong>в</strong> полном достатке обеспеч<strong>и</strong>ть наше сельскоехозяйст<strong>в</strong>о техн<strong>и</strong>кой» 15 .Несмотря на слабую техн<strong>и</strong>ческую базу сельскогохозяйст<strong>в</strong>а, было решено у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ть т<strong>в</strong>ердый план закупокзерна до 60 млн т. Для того же, чтобы <strong>в</strong> бл<strong>и</strong>жайш<strong>и</strong>е годыдо<strong>в</strong>ест<strong>и</strong> его закупк<strong>и</strong> до 80—85 млн т, была поста<strong>в</strong>леназадача — обязать каждое хозяйст<strong>в</strong>о, область, край <strong>и</strong>л<strong>и</strong>республ<strong>и</strong>ку — прода<strong>в</strong>ать за пят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>е как м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мум 35%зерна с<strong>в</strong>ерх плана 16 . Могл<strong>и</strong> л<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыдержать так<strong>и</strong>е планыхозяйст<strong>в</strong>а РСФСР, <strong>в</strong>ключая Нечерноземную зону РСФСР?Несмотря на сп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>е <strong>в</strong> 1965 г. с колхозо<strong>в</strong>задолженност<strong>и</strong> по ссудам Госбанка <strong>в</strong> объеме 2 млрд 100 млнруб., оста<strong>в</strong>шаяся задолженность соста<strong>в</strong>ляла около 3 млрдруб., которая постоянно <strong>в</strong>озрастала. На 1 ян<strong>в</strong>аря 1973 г.колхозы республ<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> задолженность только подолгосрочным ссудам Госбанка <strong>в</strong> сумме 8 млрд 136 млнруб., тогда как <strong>в</strong> 1972 г. колхозы смогл<strong>и</strong> погас<strong>и</strong>тьдолгосрочных ссуд только на 484 млн руб. Ежегодно околотысяч<strong>и</strong> колхозо<strong>в</strong> РСФСР заканч<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong>енный год субытком. Кроме того, с<strong>в</strong>ыше трех тысяч колхозо<strong>в</strong> <strong>и</strong>мел<strong>и</strong>крайне н<strong>и</strong>зкую рентабельность: до 5% — 880 <strong>и</strong> до 15% —2250 хозяйст<strong>в</strong>. То есть, около трет<strong>и</strong> колхозо<strong>в</strong> республ<strong>и</strong>к<strong>и</strong>практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> не <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> собст<strong>в</strong>енных средст<strong>в</strong> для нормальнойпро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>енно-хозяйст<strong>в</strong>енной деятельност<strong>и</strong>. Особенно <strong>в</strong>тяжелом положен<strong>и</strong><strong>и</strong> наход<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь колхозы Нечерноземной423


зоны РСФСР. На рубеже 1960—1970-х гг. здесьнасч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>алось более 1 100 убыточных колхозо<strong>в</strong>. Мног<strong>и</strong>е <strong>и</strong>зн<strong>и</strong>х был<strong>и</strong> <strong>в</strong>ынуждены форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать знач<strong>и</strong>тельную частьосно<strong>в</strong>ных <strong>и</strong> оборотных средст<strong>в</strong> за счет государст<strong>в</strong>енногокред<strong>и</strong>та. Так как получаемые доходы не обеспеч<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>с<strong>в</strong>ое<strong>в</strong>ременного <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>рата ссуд Госбанка, эт<strong>и</strong> хозяйст<strong>в</strong>а<strong>и</strong>мел<strong>и</strong> большую задолженность, которая постоянноу<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>алась. На начало 1972 г. 2368 эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> слабыхколхозо<strong>в</strong> республ<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> задолженность по ссудамГосбанка — 1,9 млрд руб. пр<strong>и</strong> годо<strong>в</strong>ом ч<strong>и</strong>стом доходе менее100 млн руб. «Большая часть эт<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> не можетрассч<strong>и</strong>таться с государст<strong>в</strong>ом по полученным ссудам, аруко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тел<strong>и</strong> так<strong>и</strong>х колхозо<strong>в</strong> <strong>и</strong> колхозн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> не <strong>в</strong><strong>и</strong>дятперспект<strong>и</strong><strong>в</strong> дальнейшего раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а безоказан<strong>и</strong>я ф<strong>и</strong>нансо<strong>в</strong>ой помощ<strong>и</strong> со стороны государст<strong>в</strong>а»—го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>лось <strong>в</strong> п<strong>и</strong>сьме председателя СМ РСФСРМ. С. Соломенце<strong>в</strong>а, напра<strong>в</strong>ленного 1 а<strong>в</strong>густа 1972 г. <strong>в</strong> адресБрежне<strong>в</strong>а 17 . Несмотря на то, что пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о РФ прос<strong>и</strong>лосп<strong>и</strong>сать с эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> слабых колхозо<strong>в</strong> 700 млн руб.задолженност<strong>и</strong> по долгосрочным <strong>и</strong> краткосрочным ссудам,государст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> 1972 г. на это не пошло. Им была дана толькоотсрочка погашен<strong>и</strong>я задолженност<strong>и</strong>. Только <strong>в</strong>есной 1974 г.,когда было пр<strong>и</strong>нято пер<strong>в</strong>ое постано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е по раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>юсельского хозяйст<strong>в</strong>а Нечерноземной зоны РСФСР, сколхозо<strong>в</strong> была сп<strong>и</strong>сана л<strong>и</strong>шь част<strong>и</strong>чная задолженность поссудам госбанка <strong>в</strong> объеме 202 млн руб. В то <strong>в</strong>ремя каксо<strong>в</strong>хозы <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>е государст<strong>в</strong>енные сельхозпредпр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я, непере<strong>в</strong>еденные на полный хозрасчет, по постано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ю СМСССР получ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> 311 млн руб. на <strong>в</strong>осполнен<strong>и</strong>е недостаткасобст<strong>в</strong>енных оборотных средст<strong>в</strong>, образо<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шегося <strong>в</strong> 1972 г.,<strong>и</strong> на погашен<strong>и</strong>е ссуд банка, <strong>в</strong>ыданных на эт<strong>и</strong> цел<strong>и</strong> <strong>в</strong>прошлые годы. Хотя росс<strong>и</strong>йское пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о прос<strong>и</strong>лоСМ СССР оказать ф<strong>и</strong>нансо<strong>в</strong>ую помощь <strong>в</strong> сумме 1 410 млнруб. Это было «достойным» подарком тружен<strong>и</strong>камсельского хозяйст<strong>в</strong>о от государст<strong>в</strong>а, которое <strong>в</strong> эт<strong>и</strong> дн<strong>и</strong>отмечало 50-лет<strong>и</strong>е со дня с<strong>в</strong>оего образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я 18 .424


Б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong>я1 См.: През<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ум ЦК КПСС. 1954—1964. Черно<strong>в</strong>ыепротокольные зап<strong>и</strong>с<strong>и</strong> заседан<strong>и</strong>й. Стенограммы. Постано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я.Т. 1 М., 2003. С. 452, 453.2 Н<strong>и</strong>к<strong>и</strong>та Сергее<strong>в</strong><strong>и</strong>ч Хруще<strong>в</strong>: Д<strong>в</strong>а ц<strong>в</strong>ета <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>:Документы <strong>и</strong>з л<strong>и</strong>чного фонда Н.С.Хруще<strong>в</strong>а: В 2 т. Т. 2. М., 2009.С. 104.3 РГАНИ. Ф. 2. Оп. 3. Д. 191. Л. 644 Там же. Д. 186. Л. 65.5 Марто<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й пленум ЦК КПСС. 24—26 марта 1965 г.Стенограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й отчет. М., 1965. С. 8.6 Там же. С. 16.7 Там же. С. 19.8 РГАНИ. Ф. 2.Оп. 3.Д. 190. Л. 7.9 См.: Пол<strong>и</strong>тбюро ЦК ВКП (б) <strong>и</strong> Со<strong>в</strong>ет М<strong>и</strong>н<strong>и</strong>стро<strong>в</strong> СССР.1945—1953. М., 2002. С. 389.10 РГАНИ. Ф. 2. Оп. 3. Д. 173. Л. 44.11 Там же. Л.46.12 Там же. Л.17.13 Там же. Д. 190. Л. 285.14 Там же. Д.191. Л. 119.15 Там же. Л. 5.16 Там же. Л.6.17 ГАРФ. Ф. А-259. Оп. 46. Д. 2281. Л. 11.18 Там же. Д. 2284. Л. 1.425


СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХИ КОНТАКТНАЯ ИНФОРМАЦИЯ---------------------------------------------------------------------CONTRIBUTORSAND CONTACT INFORMATIONАЛЕКСЕЕВ Сергей В<strong>и</strong>кторо<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — доктор<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук, за<strong>в</strong>едующ<strong>и</strong>й кафедрой <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Моско<strong>в</strong>скогогуман<strong>и</strong>тарного ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета; гла<strong>в</strong>ный редактор альманаха«Истор<strong>и</strong>ческое обозрен<strong>и</strong>е» (Моск<strong>в</strong>а).----------------------------------------------------------------------------Alekseev Sergey V. — Doctor of History, Head of the HistoryDepartment of Moscow University for the Humanities; Editor-in-Chiefof the "Historical Review" Almanac (Moscow).E-mail: ipo1972@mail.ruАЛЕШКИН Петр Федоро<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — канд<strong>и</strong>дат <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хнаук, член Союза п<strong>и</strong>сателей Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>; гла<strong>в</strong>ный редактор журнала«Наша молодежь» (Моск<strong>в</strong>а).----------------------------------------------------------------------------ALESHKIN Peter F. — Candidate of History, Member of theUnion of Writers of Russia; Еditor-in-Сhief of the Journal "Our youth"(Moscow).E-mail: aleshkin@list.ruАНФЕРТЬЕВ И<strong>в</strong>ан Анатолье<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — канд<strong>и</strong>дат<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук, профессор Учебно-научного центра «Но<strong>в</strong>аяРосс<strong>и</strong>я. Истор<strong>и</strong>я постсо<strong>в</strong>етской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>» Истор<strong>и</strong>ко-арх<strong>и</strong><strong>в</strong>ного<strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тута Росс<strong>и</strong>йского государст<strong>в</strong>енного гуман<strong>и</strong>тарногоун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета; гла<strong>в</strong>ный редактор журнала «Вестн<strong>и</strong>к арх<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ста»(Моск<strong>в</strong>а);член Оргком<strong>и</strong>тета <strong>и</strong> Редакц<strong>и</strong>онной коллег<strong>и</strong><strong>и</strong>Международного круглого стола «<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека».----------------------------------------------------------------------------426


ANFERTYEV Ivan A. — Candidate of History, Professor ofthe Research and Training Center "New Russia. History of post-sovietRussia" of Institute for History and Archives of Russian StateUniversity for the Humanities; Editor-in-Chief of the "Herald of anarchivist" Journal (Moscow);Member of the Organizing Committee and Editorial Boardof the International Roundtable Discussions "Peasantry and Power inhistory of Russia in the XX-th century".E-mail: info@vestarchive.ruАСОНОВ Н<strong>и</strong>колай Вас<strong>и</strong>лье<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — доктор пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хнаук, профессор кафедры <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>толог<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong>йскогогосударст<strong>в</strong>енного ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета тур<strong>и</strong>зма <strong>и</strong> сер<strong>в</strong><strong>и</strong>са (Моск<strong>в</strong>а).----------------------------------------------------------------------------ASONOV Nikolay V. — Doctor of Political Science,Professor of the Department of History and Political Science of RussianState University of Tourism and Service (Moscow).E-mail: nbassonov@yandex.ruБАБАШКИН Влад<strong>и</strong>м<strong>и</strong>р Валент<strong>и</strong>но<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — доктор<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук, профессор Росс<strong>и</strong>йской академ<strong>и</strong><strong>и</strong> народногохозяйст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> государст<strong>в</strong>енной службы пр<strong>и</strong> През<strong>и</strong>денте РФ(Моск<strong>в</strong>а);член Оргком<strong>и</strong>тета <strong>и</strong> Редакц<strong>и</strong>онной коллег<strong>и</strong><strong>и</strong>Международного круглого стола «<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека».----------------------------------------------------------------------------BABASHKIN Vladimir V. — Doctor of History, Professor ofthe Russian Presidential Academy of National Economy and PublicAdministration (Moscow);Member of the Organizing Committee and Editorial Boardof the International Roundtable Discussions "Peasantry and Power inhistory of Russia in the XX-th century".E-mail: vbabashkin@anx.ruБАГДАСАРЯН Вардан Эрнесто<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — доктор<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук, профессор, за<strong>в</strong>едующ<strong>и</strong>й кафедрой <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>пол<strong>и</strong>толог<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong>йского государст<strong>в</strong>енного ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета тур<strong>и</strong>зма<strong>и</strong> сер<strong>в</strong><strong>и</strong>са (Моск<strong>в</strong>а).----------------------------------------------------------------------------427


BAGDASARYAN Vardan E. — Doctor of History, Professor,Head of the Department of History and Political Science of Russian StateUniversity of Tourism and Service (Moscow).E-mail: vardanb@mail.ruБЕЗГИН Влад<strong>и</strong>м<strong>и</strong>р Бор<strong>и</strong>со<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — доктор <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хнаук, профессор кафедры <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> ф<strong>и</strong>лософ<strong>и</strong><strong>и</strong> Тамбо<strong>в</strong>скогогосударст<strong>в</strong>енного техн<strong>и</strong>ческого ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета (Тамбо<strong>в</strong>).----------------------------------------------------------------------------BEZGIN Vladimir B. — Doctor of History, Professor of theDepartment of History and Philosophy of Tambov State TechnicalUniversity (Tambov).E-mail: vladyka62@mail.ruБОНДАРЕВ В<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>й Александро<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — доктор<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук, профессор кафедры теор<strong>и</strong><strong>и</strong> государст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>пра<strong>в</strong>а <strong>и</strong> отечест<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Южно-Росс<strong>и</strong>йскогогосударст<strong>в</strong>енного техн<strong>и</strong>ческого ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета (Но<strong>в</strong>очеркасскогопол<strong>и</strong>техн<strong>и</strong>ческого <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тута) (Но<strong>в</strong>очеркасск).----------------------------------------------------------------------------BONDAREV Vitaliy A. — Doctor of History, Professor ofthe Department of Theory of State and Law and Russian History ofSouth-Russia State Technical University (Novocherkassk PolytechnicInstitute) (Novocherkassk).E-mail: narodivlast@gmail.comБОРОДКИН Леон<strong>и</strong>д Иос<strong>и</strong>фо<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — доктор <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хнаук, профессор, за<strong>в</strong>едующ<strong>и</strong>й кафедрой <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческой<strong>и</strong>нформат<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого факультета Моско<strong>в</strong>скогогосударст<strong>в</strong>енного ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета <strong>и</strong>мен<strong>и</strong> М. В. Ломоносо<strong>в</strong>а (Моск<strong>в</strong>а).----------------------------------------------------------------------------BORODKIN Leonid I. — Doctor of History, Professor, Headof the Department for Historical Information Science of Faculty ofHistory of Lomonosov Moscow State University (Moscow).E-mail: lborodkin@mail.ruБУЛДАКОВ Влад<strong>и</strong>м<strong>и</strong>р Прохоро<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — доктор<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук, старш<strong>и</strong>й научный сотрудн<strong>и</strong>к Инст<strong>и</strong>тутаросс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> РАН (Моск<strong>в</strong>а);428


член Оргком<strong>и</strong>тета <strong>и</strong> Редакц<strong>и</strong>онной коллег<strong>и</strong><strong>и</strong>Международного круглого стола «<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека»----------------------------------------------------------------------------BULDAKOV Vladimir P. — Doctor of History, SeniorResearcher of the Institute of Russian History of the Russian Academyof Sciences (Moscow);Member of the Organizing Committee and Editorial Boardof the International Roundtable Discussions "Peasantry and Power inhistory of Russia in the XX-th century".E-mail: kuroneko@list.ruВАСИЛЬЕВ Юр<strong>и</strong>й Альберто<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — доктор<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук, профессор, профессор кафедры <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>МосГУ (Моск<strong>в</strong>а).----------------------------------------------------------------------------VASILIEV Yuriy A. — Doctor of History, Professor,Professor of the History Department of Moscow University for theHumanities (Moscow).E-mail: vasmar@orc.ruГОНЧАРОВА Ир<strong>и</strong>на Валент<strong>и</strong>но<strong>в</strong>на — канд<strong>и</strong>дат<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук, доцент кафедры <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> Орло<strong>в</strong>скогогосударст<strong>в</strong>енного ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета (Орел).----------------------------------------------------------------------------GONCHAROVA Irina V. — Candidate of History, AssociateProfessor of the Department of History of Russia of Orel StateUniversity (Orel).E-mail: snotra@orel.ruДЕМИДОВА Елена Игоре<strong>в</strong>на — доктор <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хнаук, профессор кафедры эконом<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> Сарато<strong>в</strong>ского государст<strong>в</strong>енного соц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческогоун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета (Сарато<strong>в</strong>)----------------------------------------------------------------------------DEMIDOVA Elena I. — Doctor of History, Professor of theDepartment of Economic and Political History of Saratov State Socio-Economic University (Saratov).E-mail: demidova-elena@yandex.ru429


ИВАШКО М<strong>и</strong>ха<strong>и</strong>л И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — доктор <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хнаук, доцент, за<strong>в</strong>едующ<strong>и</strong>й кафедрой общеобразо<strong>в</strong>ательныхд<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>н Росс<strong>и</strong>йской академ<strong>и</strong><strong>и</strong> пра<strong>в</strong>осуд<strong>и</strong>я (Моск<strong>в</strong>а)----------------------------------------------------------------------------IVASHKO Mihail I. — Doctor of History, AssociateProfessor, Head of the Department of General Education of RussianAcademy of Justice (Moscow).E-mail: Mihail-ivashko@yandex.ruИВНИЦКИЙ Н<strong>и</strong>колай Алексее<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — доктор<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук, профессор, научный консультант <strong>и</strong>здательст<strong>в</strong>а«Собран<strong>и</strong>е» (Моск<strong>в</strong>а)----------------------------------------------------------------------------IVNITSKIY Nikolay A. — Doctor of History, Professor,Scientific Consultant of the Publishers "Meeting" (Moscow).E-mail: narodivlast@gmail.comИЛЬЮХОВ Александр Антоно<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — доктор<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук, профессор кафедры <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>толог<strong>и</strong><strong>и</strong>Государст<strong>в</strong>енного ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета упра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я (Моск<strong>в</strong>а)----------------------------------------------------------------------------ILYUHOV Aleksandr A. — Doctor of History, Professor ofthe Department of History and Political Science of the State Universityof Management (Moscow).E-mail: alklio@mail.ruКАРПЕНКО Сергей Влад<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — канд<strong>и</strong>дат<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук, доцент кафедры <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> но<strong>в</strong>ейшего<strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> Истор<strong>и</strong>ко-арх<strong>и</strong><strong>в</strong>ного <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тута Росс<strong>и</strong>йскогогосударст<strong>в</strong>енного гуман<strong>и</strong>тарного ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета; гла<strong>в</strong>ный редакторжурнала «Но<strong>в</strong>ый <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>в</strong>естн<strong>и</strong>к» (Моск<strong>в</strong>а);член Оргком<strong>и</strong>тета <strong>и</strong> Редакц<strong>и</strong>онной коллег<strong>и</strong><strong>и</strong>Международного круглого стола «<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека».----------------------------------------------------------------------------KARPENKO Sergey V. — Candidate of History, AssociateProfessor of the Department of Contemporary History of Russia ofInstitute for History and Archives of Russian State University for theHumanities; Editor-in-Chief of the Journal "The New HistoricalBulletin" (Moscow);430


Member of the Organizing Committee and Editorial Board ofthe International Roundtable Discussions "Peasantry and Power inhistory of Russia in the XX-th century".E-mail: skarpenk@mail.ruКОЗНОВА Ир<strong>и</strong>на Е<strong>в</strong>генье<strong>в</strong>на — доктор <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хнаук, <strong>в</strong>едущ<strong>и</strong>й научный сотрудн<strong>и</strong>к Инст<strong>и</strong>тута ф<strong>и</strong>лософ<strong>и</strong><strong>и</strong> РАН(Моск<strong>в</strong>а).----------------------------------------------------------------------------KOZNOVA Irina E. — Doctor of History, Leading ResearchFellow of the Institute of Philosophy of the Russian Academy ofSciences (Moscow).E-mail: i.koznova@mail.ruКОНДРАШИН В<strong>и</strong>ктор В<strong>и</strong>кторо<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — доктор<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук, профессор, за<strong>в</strong>едующ<strong>и</strong>й кафедрой <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>Отечест<strong>в</strong>а <strong>и</strong> метод<strong>и</strong>к<strong>и</strong> препода<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Пензенскогогосударст<strong>в</strong>енного педагог<strong>и</strong>ческого ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>В. Г. Бел<strong>и</strong>нского.----------------------------------------------------------------------------KONDRASCHIN Viktor V. — Doctor of History, Professorof History and Department chair of Belinsky Penza State PedagogicalUniversity.E-mail: vikont37@yandex.ruКУДЮКИНА Мар<strong>и</strong>я М<strong>и</strong>хайло<strong>в</strong>на — гла<strong>в</strong>ныйспец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст Росс<strong>и</strong>йского государст<strong>в</strong>енного арх<strong>и</strong><strong>в</strong>а эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong>(Моск<strong>в</strong>а).----------------------------------------------------------------------------KUDYUKINA Mariya М. — Chief Specialist of the RussianState Archive of the Economy (Moscow).E-mail: sergiev2003@mail.ruЛЕВАКИН Александр Сергее<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — канд<strong>и</strong>дат<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук, асс<strong>и</strong>стент кафедры теор<strong>и</strong><strong>и</strong> государст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> пра<strong>в</strong>а<strong>и</strong> отечест<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Южно-Росс<strong>и</strong>йского государст<strong>в</strong>енноготехн<strong>и</strong>ческого ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета (Но<strong>в</strong>очеркасского пол<strong>и</strong>техн<strong>и</strong>ческого<strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тута) (Но<strong>в</strong>очеркасск).----------------------------------------------------------------------------431


LEVAKIN Aleksandr S. — Candidate of History, AssistantLecturer of the Department of Theory of State and Law and RussianHistory of South-Russia State Technical University (NovocherkasskPolytechnic Institute) (Novocherkassk).E-mail: narodivlast@gmail.comЛИПАТОВА Надежда Валерье<strong>в</strong>на — канд<strong>и</strong>дат<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук, доцент Ульяно<strong>в</strong>ского государст<strong>в</strong>енногоун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета (Ульяно<strong>в</strong>ск).----------------------------------------------------------------------------LIPATOVA Nadezhda V. — Candidate of History, AssociateProfessor of the Ulyanovsk State University (Ulyanovsk).E-mail: nlipatova@mail.ru.ЛЮКШИН Дм<strong>и</strong>тр<strong>и</strong>й И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — канд<strong>и</strong>дат<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук, доцент кафедры пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>Казанского (Пр<strong>и</strong><strong>в</strong>олжского) федерального ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета (Казань).----------------------------------------------------------------------------LYUKSHIN Dmitriy I. — Candidate of History, AssociateProfessor of the Department of Political History of Kazan (VolgaRegion) Federal University (Kazan).E-mail: Dmitri.Lyukshin@ksu.ruМАРЧЕНЯ Па<strong>в</strong>ел Петро<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — канд<strong>и</strong>дат <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хнаук, доцент, замест<strong>и</strong>тель начальн<strong>и</strong>ка кафедры ф<strong>и</strong>лософ<strong>и</strong><strong>и</strong>Моско<strong>в</strong>ского ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета МВД Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>; доцент Учебно-научногоцентра «Но<strong>в</strong>ая Росс<strong>и</strong>я. Истор<strong>и</strong>я постсо<strong>в</strong>етской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>» Истор<strong>и</strong>коарх<strong>и</strong><strong>в</strong>ного<strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тута Росс<strong>и</strong>йского государст<strong>в</strong>енногогуман<strong>и</strong>тарного ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета (Моск<strong>в</strong>а);<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>атор <strong>и</strong> член Оргком<strong>и</strong>тета <strong>и</strong> Редакц<strong>и</strong>оннойколлег<strong>и</strong><strong>и</strong> Международного круглого стола «<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong><strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека»;а<strong>в</strong>тор/соа<strong>в</strong>тор <strong>и</strong> редактор научного проекта «НАРОД ИВЛАСТЬ: ИСТОРИЯ РОССИИ И ЕЕ ФАЛЬСИФИКАЦИИ».----------------------------------------------------------------------------MARCHENYA Pavel P. — Candidate of History, AssociateProfessor, Deputy Head of the Department of Philosophy of MoscowUniversity of the Ministry of the Interior of Russia; Associate Professorof the Research and Training Center "New Russia. History of post-432


soviet Russia" of Institute for History and Archives of Russian StateUniversity for the Humanities (Moscow);Initiator and Member of the Organizing Committee andEditorial Board of the International Roundtable Discussions "Peasantryand Power in history of Russia in the XX-th century";Author/Coauthor and Editor of the Scientific Project "PEOPLEAND POWER: THE HISTORY OF RUSSIA AND ITSFALSIFICATIONS".E-mail: marchenyap@mail.ruМЕДУШЕВСКИЙ Андрей Н<strong>и</strong>колае<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — докторф<strong>и</strong>лософск<strong>и</strong>х наук, профессор, гла<strong>в</strong>ный научный сотрудн<strong>и</strong>кИнст<strong>и</strong>тута росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> РАН, профессор Нац<strong>и</strong>онального<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ательского ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета «Высшая школы эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong>»;гла<strong>в</strong>ный редактор журнала «Росс<strong>и</strong>йская <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я» (Моск<strong>в</strong>а);член Оргком<strong>и</strong>тета <strong>и</strong> Редакц<strong>и</strong>онной коллег<strong>и</strong><strong>и</strong>Международного круглого стола «<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека».----------------------------------------------------------------------------MEDUSHEVSKY Andrey N. — Doctor of Philosophy,Professor, Senior Fellow of the Institute of Russian History of theRussian Academy of Sciences, Professor National Research University"Higher School of Economics"; Еditor-in-Сhief of the Journal "TheRussian History" (Moscow);Member of the Organizing Committee and Editorial Boardof the International Roundtable Discussions "Peasantry and Power inhistory of Russia in the XX-th century".E-mail: medushevsky@stream.ruМИХАЙЛОВА Елена В<strong>и</strong>кторо<strong>в</strong>на — канд<strong>и</strong>дат<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук, доцент кафедры гуман<strong>и</strong>тарных <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альноэконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хд<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>н Росс<strong>и</strong>йского государст<strong>в</strong>енногосоц<strong>и</strong>ального ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета (ф<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ал г. Люберцы), от<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енныйсекретарь журнала «Пол<strong>и</strong>с. Пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я»(Моск<strong>в</strong>а).----------------------------------------------------------------------------MIKHAYLOVA Yelena V. — Candidate of History,Associate Professor of the Chair of Humane and Socio-economicDisciplines of Russian State Social University (branch establishment in433


the town of Liubertzy), Executive Secretary of the "Polis.Politicheskiye Issledovaniya" Journal (Moscow).E-mail: lilaste@list.ruНИКУЛИН Александр М<strong>и</strong>хайло<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — канд<strong>и</strong>датэконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук, д<strong>и</strong>ректор Центра аграрных <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>йРосс<strong>и</strong>йской академ<strong>и</strong><strong>и</strong> народного хозяйст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> государст<strong>в</strong>еннойслужбы пр<strong>и</strong> През<strong>и</strong>денте РФ (Моск<strong>в</strong>а);член Оргком<strong>и</strong>тета <strong>и</strong> Редакц<strong>и</strong>онной коллег<strong>и</strong><strong>и</strong>Международного круглого стола «<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека».----------------------------------------------------------------------------NIKULIN Alexander М. — Candidate of Economics,Director of the Centre for Agrarian Studies of Russian PresidentialAcademy of National Economy and Public Administration (Moscow);Member of the Organizing Committee and Editorial Board ofthe International Roundtable Discussions "Peasantry and Power inhistory of Russia in the XX-th century".E-mail: harmina@yandex.ruПИСКУН Валент<strong>и</strong>на Н<strong>и</strong>колае<strong>в</strong>на — доктор<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук, старш<strong>и</strong>й научный сотрудн<strong>и</strong>к Центраукра<strong>и</strong>но<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я ф<strong>и</strong>лософского факультета К<strong>и</strong>е<strong>в</strong>скогонац<strong>и</strong>онального ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета <strong>и</strong>мен<strong>и</strong> Тараса Ше<strong>в</strong>ченко (Укра<strong>и</strong>на,К<strong>и</strong>е<strong>в</strong>).----------------------------------------------------------------------------PISKUN Valentina N. — Doctor of History, Senior ResearchFellow of the Center for Ukrainian Studies of Philosophical Faculty ofTaras Shevchenko Kiyv National University (Ukraine, Kiyv).E-mail: baturin@ukr.netРАЗИН Сергей Юрье<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — доцент кафедры общест<strong>в</strong>енныхнаук Инст<strong>и</strong>тута гуман<strong>и</strong>тарного образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>онныхтехнолог<strong>и</strong>й (Моск<strong>в</strong>а);<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>атор <strong>и</strong> член Оргком<strong>и</strong>тета <strong>и</strong> Редакц<strong>и</strong>онной коллег<strong>и</strong><strong>и</strong>Международного круглого стола «<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека»;а<strong>в</strong>тор/соа<strong>в</strong>тор <strong>и</strong> коорд<strong>и</strong>натор научного проекта «НАРОД ИВЛАСТЬ: ИСТОРИЯ РОССИИ И ЕЕ ФАЛЬСИФИКАЦИИ».----------------------------------------------------------------------------434


RAZIN Sergey Y. — Associate Professor of the Department ofSocial Studies of the Institute for the Humanities and IT (Moscow);Initiator and Member of the Organizing Committee and EditorialBoard of the International Roundtable Discussions "Peasantry and Power inhistory of Russia in the XX-th century";Author/Coauthor and Coordinator (Moderator) of the ScientificProject "PEOPLE AND POWER: THE HISTORY OF RUSSIA AND ITSFALSIFICATIONS".E-mail: razin_sergei@mail.ru.РОГАЛИНА Н<strong>и</strong>на Ль<strong>в</strong>о<strong>в</strong>на — доктор <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук,профессор кафедры Отечест<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> ХХ <strong>в</strong>ека <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческогофакультета МГУ <strong>и</strong>мен<strong>и</strong> М. В. Ломоносо<strong>в</strong>а (Моск<strong>в</strong>а).----------------------------------------------------------------------------ROGALINA Nina L. — Doctor of History, Professor of theDepartment of National History in the XX century of Faculty of Historyof Lomonosov Moscow State University (Moscow).E-mail: nrogalina@mail.ruСКОРИК Александр Па<strong>в</strong>ло<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — доктор <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хнаук, доктор ф<strong>и</strong>лософск<strong>и</strong>х наук, профессор, за<strong>в</strong>едующ<strong>и</strong>й кафедройтеор<strong>и</strong><strong>и</strong> государст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> пра<strong>в</strong>а <strong>и</strong> отечест<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Южно-Росс<strong>и</strong>йского государст<strong>в</strong>енного техн<strong>и</strong>ческого ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета(Но<strong>в</strong>очеркасского пол<strong>и</strong>техн<strong>и</strong>ческого <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тута) (Но<strong>в</strong>очеркасск)----------------------------------------------------------------------------SKORIK Alexander P. — Doctor of History, Doctor ofPhilosophy, Professor, Head of the Department of Theory of State andLaw and Russian History of South-Russia State Technical University(Novocherkassk Polytechnic Institute) (Novocherkassk).E-mail: s_a_p@mail.ruТЕЛИЦЫН Вад<strong>и</strong>м Леон<strong>и</strong>до<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — доктор <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хнаук, профессор, <strong>в</strong>едущ<strong>и</strong>й научный сотрудн<strong>и</strong>к Инст<strong>и</strong>тута <strong>в</strong>сеобщей<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> РАН (Моск<strong>в</strong>а).----------------------------------------------------------------------------TELITSYN Vadim L. — Doctor of History, Professor,Leading Research Fellow of the Institute of General History of theRussian Academy of Sciences (Moscow).E-mail: telitsyn@mail.ru435


ТОЩЕНКО Жан Терентье<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — член-корреспондентРАН, доктор ф<strong>и</strong>лософск<strong>и</strong>х наук, профессор, гла<strong>в</strong>ный редакторжурнала «Соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я», декан <strong>и</strong> за<strong>в</strong>едующ<strong>и</strong>йкафедрой теор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong> соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческого факультетаРосс<strong>и</strong>йского государст<strong>в</strong>енного гуман<strong>и</strong>тарного ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета(Моск<strong>в</strong>а);член Оргком<strong>и</strong>тета <strong>и</strong> Редакц<strong>и</strong>онной коллег<strong>и</strong><strong>и</strong>Международного круглого стола «<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека».----------------------------------------------------------------------------TOSCHENKO Zhan T. — Corresponding Member of theRussian Academy of Sciences, Doctor of Philosophy, Professor, Editorin-Chiefof the "Sociological Studies" Journal, Head of the Theory andHistory of Sociology Department, Dean of the Sociology Faculty ofRussian State University for the Humanities (Moscow);Member of the Organizing Committee and Editorial Board of theInternational Roundtable Discussions "Peasantry and Power in history ofRussia in the XX-th century".E-mail: zhantosch@mail.ruТРЕТЬЯКОВ Александр В<strong>и</strong>кторо<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — доктор<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук, профессор, за<strong>в</strong>едующ<strong>и</strong>й кафедрой <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>Отечест<strong>в</strong>а Курского государст<strong>в</strong>енного ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета (Курск).----------------------------------------------------------------------------TRETYAKOV Alexander V. — Doctor of History,Professor, Head of the Department of National History of Kursk StateUniversity (Kursk).E-mail: Dr_tretiyakov@mail.ruФРЯНЦЕВ М<strong>и</strong>ха<strong>и</strong>л М<strong>и</strong>хайло<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — канд<strong>и</strong>дат<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук, доцент кафедры <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Отечест<strong>в</strong>а Курскогогосударст<strong>в</strong>енного ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета (Курск).----------------------------------------------------------------------------FRYANTSEV Mihail M. — Candidate of History, AssociateProfessor of the Department of National History of Kursk StateUniversity (Kursk).E-mail: istor_kgu@mail.ruФУРСОВ Андрей Иль<strong>и</strong>ч — канд<strong>и</strong>дат <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук,академ<strong>и</strong>к Международной академ<strong>и</strong><strong>и</strong> наук (Мюнхен), д<strong>и</strong>ректор436


Центра русск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й Моско<strong>в</strong>ского гуман<strong>и</strong>тарногоун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета, руко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тель Центра методолог<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong><strong>и</strong>Инст<strong>и</strong>тута д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ческого консер<strong>в</strong>ат<strong>и</strong>зма (Моск<strong>в</strong>а);член Оргком<strong>и</strong>тета <strong>и</strong> Редакц<strong>и</strong>онной коллег<strong>и</strong><strong>и</strong>Международного круглого стола «<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека».----------------------------------------------------------------------------FURSOV Andrey I. — Candidate of History, Active Memberof the International Academy of Sciences (Munich, Germany); Directorof the Centre of Russian Studies of Moscow University for theHumanities; Director of the Centre of Methodology and Information ofthe Institute of Dynamic Conservatism (Moscow);Member of the Organizing Committee and Editorial Board of theInternational Roundtable Discussions "Peasantry and Power in history ofRussia in the XX-th century".E-mail: rusint@bk.ruЧЕРТИЩЕВ Андрей Влад<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — доктор<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук, профессор кафедры ф<strong>и</strong>лософ<strong>и</strong><strong>и</strong> Моско<strong>в</strong>скогоун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета МВД Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>; профессор кафедры гуман<strong>и</strong>тарных <strong>и</strong>соц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х д<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>н Военно-<strong>в</strong>оздушной академ<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>и</strong>мен<strong>и</strong> профессора Н. Е. Жуко<strong>в</strong>ского <strong>и</strong> Ю. А. Гагар<strong>и</strong>на (Моск<strong>в</strong>а);член Оргком<strong>и</strong>тета <strong>и</strong> Редакц<strong>и</strong>онной коллег<strong>и</strong><strong>и</strong>Международного круглого стола «<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека».----------------------------------------------------------------------------CHERTISHCHEV Andrey V. — Doctor of History, Professorof Moscow University of the Ministry of the Interior of Russia; Professorof the Department of Humanitarian and Social-economic Disciplines of AirForce Academy named after N.E. Zhukovsky and Y.A. Gagarin (Moscow);Member of the Organizing Committee and Editorial Board of theInternational Roundtable Discussions "Peasantry and Power in history ofRussia in the XX-th century".E-mail: narodivlast@gmail.comШЕВЕЛЬКОВ Анатол<strong>и</strong>й И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong><strong>и</strong>ч — канд<strong>и</strong>дат<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х наук, доцент кафедры ф<strong>и</strong>лософ<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>,пол<strong>и</strong>толог<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> пра<strong>в</strong>а Моско<strong>в</strong>ского государст<strong>в</strong>енного областногосоц<strong>и</strong>ально-гуман<strong>и</strong>тарного <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тута (Моск<strong>в</strong>а)437


----------------------------------------------------------------------------SHEVELKOV Anatoliy I. — Candidate of History,Associate Professor of the Department of Philosophy, Political Scienceand Law of Moscow Region State Institute of Humanities and SocialStudies (Moscow)E-mail: shevelkov51@mail.ru438


АННОТАЦИИ И КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА---------------------------------------------------------------------ANNOTATIONS AND KEYWORDSМарченя П. П., Раз<strong>и</strong>н С. Ю. Вместо <strong>в</strong><strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я: Оторган<strong>и</strong>заторо<strong>в</strong> Международного круглого стола «<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong><strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека»Аннотац<strong>и</strong>я: Международный круглый стол пос<strong>в</strong>ященмежд<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>нарному научному анал<strong>и</strong>зу разл<strong>и</strong>чных аспекто<strong>в</strong>проблемы <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> как на<strong>и</strong>болеезнач<strong>и</strong>мых агенто<strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> XX <strong>в</strong>еке.«Крестьянск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опрос» рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ался как осно<strong>в</strong>ополагающаяпроблема росс<strong>и</strong>е<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я, <strong>в</strong> которой сосредоточены <strong>в</strong>се гла<strong>в</strong>ныеконфл<strong>и</strong>кты росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: крестьянст<strong>в</strong>о, <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, крестьянск<strong>и</strong>й<strong>в</strong>опрос, крестьянская общ<strong>и</strong>на, крестьянское сознан<strong>и</strong>е, ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я,коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, росс<strong>и</strong>е<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е.----------------------------------------------------------------------------Marchenya P. P., Razin S. Y. Instead of Introduction: Fromorganizers of the International Roundtable Discussions "Peasantryand Power in history of Russia in the XX-th century"Annotation: The International Roundtable Discussions isdedicated to the interdisciplinary scientific analysis of various aspectsof problem of the interaction of Peasantry and Power as the mostsignificant agents to the historical development of Russia in the XX-thCentury. "The peasant problem" was considered as an essential problemof the Russian studies, in which concentrated all main conflicts ofRussian history.Keywords: peasantry, power, peasant problem, peasantcommune, peasant consciousness, revolution, collectivization, historyof Russia, Russian studies.Алексее<strong>в</strong> С. В. Крестьянск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опрос <strong>в</strong>о <strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>х<strong>в</strong>ойнах Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> Западной Е<strong>в</strong>ропы: опыт сопоста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я439


Аннотац<strong>и</strong>я: Предста<strong>в</strong>лен кратк<strong>и</strong>й сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельный анал<strong>и</strong>зместа крестьянского <strong>в</strong>опроса <strong>в</strong> крупнейш<strong>и</strong>х <strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>хконфл<strong>и</strong>ктах позднего средне<strong>в</strong>еко<strong>в</strong>ья, но<strong>в</strong>ого <strong>и</strong> но<strong>в</strong>ейшего <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong><strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> (СССР), Вел<strong>и</strong>кобр<strong>и</strong>тан<strong>и</strong><strong>и</strong> (Соед<strong>и</strong>ненном короле<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>е) <strong>и</strong>Франц<strong>и</strong><strong>и</strong>.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: крестьянст<strong>в</strong>о, крестьянск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опрос,соц<strong>и</strong>альные д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>е конфл<strong>и</strong>кты, земельный <strong>в</strong>опрос,феодал<strong>и</strong>зм.----------------------------------------------------------------------------Alekseev S. V. The peasant problem in the internal wars inRussia and in Western Europe: experience of comparisonAnnotation: This article is a brief comparative analysis of theplace of the peasant problem in the major internal conflicts of latemedieval, modern and contemporary periods in the Russia (USSR),Britain (UK) and France.Keywords: peasantry, the peasant problem, social movements,internal conflicts, the land problem, feudalism.Алешк<strong>и</strong>н П. Ф. Т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческая общностькрестьянского протестного д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> 1918—1922 гг.Аннотац<strong>и</strong>я: Предста<strong>в</strong>лена т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>ческаяхарактер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ка крестьянского протестного д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма <strong>и</strong> ее последст<strong>в</strong><strong>и</strong>й.Показано, что общность усло<strong>в</strong><strong>и</strong>й созда<strong>в</strong>ала характернуютождест<strong>в</strong>енность протеста со стороны одного <strong>и</strong> того же субъекта <strong>в</strong>л<strong>и</strong>це крестьянского населен<strong>и</strong>я.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: крестьянст<strong>в</strong>о, <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, т<strong>и</strong>полог<strong>и</strong>я,протестное д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е, пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма,крестьянская <strong>в</strong>ойна.----------------------------------------------------------------------------Aleshkin P. F. Typological generality of the peasant protestmovement in Russia in 1918—1922Annotation: The article is presented typological characteristicof country protest movement in the Russia in conditions of a policy ofmilitary communism and its consequences. It is shown that thegenerality of conditions created characteristic identity of the protestfrom outside the same subject in the name of the country population.Keywords: peasantry, the power, typology, protest movement,a policy of military communism, country war.440


Анфертье<strong>в</strong> И. А. Особенност<strong>и</strong> деятельност<strong>и</strong> ЦККРКП (б) — ВКП (б) <strong>в</strong> сельской местност<strong>и</strong> <strong>в</strong> 1920-е гг.Аннотац<strong>и</strong>я: На осно<strong>в</strong>е комплекса документо<strong>в</strong>Росс<strong>и</strong>йского государст<strong>в</strong>енного арх<strong>и</strong><strong>в</strong>а соц<strong>и</strong>ально-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> (РГАСПИ) <strong>и</strong>сследуется деятельность Центральнойконтрольной ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong><strong>и</strong> РКП (б) — ВКП (б) <strong>в</strong> 1920-е гг.,<strong>в</strong>ыполня<strong>в</strong>шей д<strong>в</strong>уед<strong>и</strong>ную задачу — расш<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>е соц<strong>и</strong>альной базыпарт<strong>и</strong><strong>и</strong> больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong> на селе <strong>и</strong> подгото<strong>в</strong>ку репресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ных методо<strong>в</strong>коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> сельского хозяйст<strong>в</strong>а.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: Центральная контрольная ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>я(ЦКК) РКП (б) — ВКП (б), сельская партячейка, партколлег<strong>и</strong>я,парттройка, Контрольная ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong>я, уполномоченныйКонтрольной ком<strong>и</strong>сс<strong>и</strong><strong>и</strong>.----------------------------------------------------------------------------Anfertyev I. A. Features of activity of CKK of RKP (b) —VKP (b) in countryside in 1920-thAnnotation: The article is about activity of Party ControlCommittee (CKK) of RKP (b) — VKP (b) in 1920th. The article isbased on a complex of documents of the Russian state archive ofsociopolitical history (RGASPI) Party Control Committee solved twoproblems. The Committee expanded a bolshevik party social base onvillage and prepared repressive methods of collectivization ofagriculture.Keywords: Party Control Committee (СKK) of RKP (b)(Russian Communist Party (bolsheviks)) — VKP (b) (All-UnionCommunist Party (bolsheviks)), rural party cell, party board, partythree, Control committee, the representative of Control committee.Асоно<strong>в</strong> Н. В. <strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> с поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>йц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онного подходаАннотац<strong>и</strong>я: Терм<strong>и</strong>н «крестьянст<strong>в</strong>о» следует пон<strong>и</strong>мать <strong>в</strong>ш<strong>и</strong>роком <strong>и</strong> узком смысле сло<strong>в</strong>а. В пер<strong>в</strong>ом случае это <strong>в</strong>се те, ктозанят сельскохозяйст<strong>в</strong>енной деятельностью, а <strong>в</strong>о <strong>в</strong>тором случае этопра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ные хр<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ане-земледельцы. Их ун<strong>и</strong>чтожен<strong>и</strong>е каксоц<strong>и</strong>альной группы следует сч<strong>и</strong>тать прологом к г<strong>и</strong>бел<strong>и</strong> не толькосамобытной Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, но <strong>и</strong> <strong>в</strong>сей сла<strong>в</strong>яно-пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ной ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>,прежде <strong>в</strong>сего, по <strong>в</strong><strong>и</strong>не господст<strong>в</strong>ующей пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой с<strong>и</strong>лы.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: крестьянст<strong>в</strong>о, <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, Росс<strong>и</strong>я, сла<strong>в</strong>янопра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>наяц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я.----------------------------------------------------------------------------441


Asonov N. V. Peasantry and Power from the perspective ofa civilized approachAnnotation: The article says that the term "peasantry" has tobe understood in the broad and narrow sense. In the first case, all thosewho are engaged in agricultural work, while in the latter case, thisorthodox farmers — Christians "peasants" of Russia as the center of theSlavic-Orthodox civilization. Their destruction should be considered asa prologue to the death of not only the original Russian, but of allcivilization that was under its leadership, primarily by the fault of theauthorities.Keywords: Peasantry, power, Russia, Slavic-Orthodoxcivilization.Бабашк<strong>и</strong>н В. В. Крестьяне, посткрестьяне <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong>ХХ <strong>в</strong>еке: пр<strong>и</strong>способ<strong>и</strong>тельные стратег<strong>и</strong><strong>и</strong> c обе<strong>и</strong>х сторонАннотац<strong>и</strong>я: Раскры<strong>в</strong>ается закономерностьпрот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоян<strong>и</strong>я общ<strong>и</strong>нного крестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> центральной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong>процессе модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йского общест<strong>в</strong>а <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ыедесят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>я ХХ <strong>в</strong>. Высказы<strong>в</strong>ается убежден<strong>и</strong>е <strong>в</strong> закономерност<strong>и</strong>пр<strong>и</strong>хода к <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong> перехода коммун<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческогоруко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а страны к пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ке коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Показаныстратег<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянского пр<strong>и</strong>способлен<strong>и</strong>я к этой пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ке.Отмечено, сколь многое сохранялось <strong>в</strong> этой област<strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческойорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йского общест<strong>в</strong>а на последующ<strong>и</strong>х этапах егоэ<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: пасс<strong>и</strong><strong>в</strong>ное сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е крестьянст<strong>в</strong>а;пр<strong>и</strong>способ<strong>и</strong>тельные стратег<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьян; закономерностьколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>; посткрестьянское общест<strong>в</strong>о.----------------------------------------------------------------------------Babashkin V. V. Peasants, Postpeasants and Power in theXX-th Century: the Mutual Adaptive StrategiesAnnotation: Conformities and regularities in the field ofopposition between communal peasantry and the central power in thecourse of modernization of the Russian society in the first decades ofthe ХХ-th century are in question. The author believes that theBolsheviks’ coming to power was inevitable as well as taking up thepolicy of collectivization in late 1920-s. Some strategies of peasantadaptation to this policy are revealed. Many remnants of these strategiesare mentioned in this field of political relations in the Russian society atthe subsequent stages of its evolution.442


Keywords: passive resistance of peasantry; adaptive strategiesof the village; inevitability of collectivization; a post-peasant society.Багдасарян В. Э. Устойч<strong>и</strong><strong>в</strong>ость <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тутакрестьянской общ<strong>и</strong>ны <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> парад<strong>и</strong>гма «черногопередела»Аннотац<strong>и</strong>я: Обосно<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ается концепц<strong>и</strong>яц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онной адапт<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong> <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>тута русской крестьянскойобщ<strong>и</strong>ны <strong>и</strong> ее мод<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>й. Делается <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од о катастроф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хпоследст<strong>в</strong><strong>и</strong>ях для Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> предпр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>маемых попыток разрушен<strong>и</strong>яее общ<strong>и</strong>нных потенц<strong>и</strong>ало<strong>в</strong>. Общ<strong>и</strong>нно-крестьянская <strong>и</strong>дея «черногопередела» рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ается как одно <strong>и</strong>з факторных осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>йросс<strong>и</strong>йской ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: общ<strong>и</strong>на, черный передел, ц<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я,ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я.----------------------------------------------------------------------------Bagdasaryan V. E. Stability of the country communityinstitute in the Russia and the paradigm of "black repartition"Annotation: In article the concept civilization adaptabilities ofinstitute of Russian country community and its updatings is proved. Theconclusion about catastrophic consequences for Russia undertakenattempts of destruction of its communal potentials becomes. Thecommunity-country idea of "black repartition" is considered as one ofthe factorial bases of the Russian revolution.Keywords: community, "black repartition", civilization,revolution.Безг<strong>и</strong>н В. Б. <strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>в</strong> аграрных преобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>яхначала XX <strong>в</strong>екаАннотац<strong>и</strong>я: На матер<strong>и</strong>алах губерн<strong>и</strong>й ЦентральногоЧерноземья дан анал<strong>и</strong>з хода аграрной реформы <strong>и</strong> реакц<strong>и</strong><strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>а на столып<strong>и</strong>нское землеустройст<strong>в</strong>о. Выясненымот<strong>и</strong><strong>в</strong>ы крестьян, укреп<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> земельные наделы, <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ныслабого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я <strong>в</strong> рег<strong>и</strong>оне хуторск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong>. Используемый<strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю, адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>ный наж<strong>и</strong>м на крестьянст<strong>в</strong>о, не преодолелего пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ерженность общ<strong>и</strong>нным устоям. Росс<strong>и</strong>йское крестьянст<strong>в</strong>о <strong>в</strong>с<strong>в</strong>оем больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е оказалось не гото<strong>в</strong>ым отказаться оттрад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онного хозяйст<strong>в</strong>енного уклада <strong>в</strong> пользу <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальногоземлепользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я.443


Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: крестьянст<strong>в</strong>о, сельская общ<strong>и</strong>на,аграрная реформа, земельный надел, землеустройст<strong>в</strong>о, хутор.----------------------------------------------------------------------------Bezgin V. B. Peasantry in agrarian transformations of theearly XX-th centuryAnnotation: The analysis of the development of the agrarianreform and peasantry reaction to Stolypins land organization on thematerials of Black Earth regions is given. Motives of peasants whoconsolidated their land allotments and the reasons for poor developmentof farm economy in the region are found out. Administrative pressureon peasantry used by the authorities, didn’t overcome its adherence tocommunal foundations. Russian peasantry on the whole was not readyto refuse traditional economic way in favor of individual land tenure.Keywords: peasantry, rural communities, agrarian reform,land allotment, land management, farm.Бондаре<strong>в</strong> В. А., Ле<strong>в</strong>ак<strong>и</strong>н А. С. Раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е какконтрмодерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я (на пр<strong>и</strong>мере Юга Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>)Аннотац<strong>и</strong>я: Анал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>руется одна <strong>и</strong>з спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х группсо<strong>в</strong>етской доколхозной дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong> — крестьяне-«культурн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>»(«культурные хозяе<strong>в</strong>а»), стрем<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся к модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>рац<strong>и</strong>онал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> путем пр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong>я но<strong>в</strong>ейш<strong>и</strong>хтехнолог<strong>и</strong>й растен<strong>и</strong>е<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а, огородн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>а, ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отно<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>пр. Указаны кр<strong>и</strong>тер<strong>и</strong><strong>и</strong>, поз<strong>в</strong>оляющ<strong>и</strong>е го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть о «культурн<strong>и</strong>ках»как об особой общност<strong>и</strong>, предста<strong>в</strong>ля<strong>в</strong>шей собой соц<strong>и</strong>альную базумодерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> аграрного про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> 1920-х гг. Рассмотреныпр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны <strong>и</strong> последст<strong>в</strong><strong>и</strong>я л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong> д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я «культурн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>» <strong>в</strong>ходе коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> «раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я» 1930-х гг.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: аграрное про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о, модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я,коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я, «культурн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>», «кулак<strong>и</strong>», «раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е».----------------------------------------------------------------------------Bondarev V. A., Levakin A. S. De-kulakization asCountermodernization (on the materials the South of Russia)Annotation: The paper analyses one of the specific groups ofthe Soviet precollective farm village — peasants-"cultural farmers",caring for modernization and rationalization of their farms by means ofapplication of the advanced technologies of crop production,vegeculture, cattle breeding and others. The criteria allowing to mark"cultural farmers" as a specific community being a social base formodernization of agricultural production in the 1920-ies have been444


determined. The causes and effects of liquidation of the movement of"cultural farmers" in the course of collectivization and "dekulakization"of the 1930-ies have been considered.Keywords: agricultural production, modernization,collectivization, "cultural farmers", "kulaks", "de-kulakization".Бородк<strong>и</strong>н Л. И. Модел<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>нойсоц<strong>и</strong>альной д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>к<strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а после «Вел<strong>и</strong>когоперелома»: Еще раз о «законе д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong>»Аннотац<strong>и</strong>я: В статье рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ается альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>ный<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>ант д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>к<strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong> пр<strong>и</strong> допущен<strong>и</strong><strong>и</strong>, чтопол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка нэпа продолжалась бы до серед<strong>и</strong>ны 1930-х гг. Дляпостроен<strong>и</strong>я математ<strong>и</strong>ческой модел<strong>и</strong> <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь данныед<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е переп<strong>и</strong>с<strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>х хозяйст<strong>в</strong>. Анал<strong>и</strong>зполученных результато<strong>в</strong> показы<strong>в</strong>ает, что на протяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>торойполо<strong>в</strong><strong>и</strong>ны 1920-х гг. на терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong><strong>и</strong> страны не было н<strong>и</strong> одногорег<strong>и</strong>она, <strong>в</strong> котором бы <strong>и</strong>нтенс<strong>и</strong><strong>в</strong>но шел процесс размы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я«среднего класса» <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не, д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я полярных групп. Как показы<strong>в</strong>ает <strong>и</strong>м<strong>и</strong>тац<strong>и</strong>оннаямодель, продолжен<strong>и</strong>е пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> нэпа не пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ело бы н<strong>и</strong> к<strong>в</strong>зры<strong>в</strong>ному росту аграрной эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, как ут<strong>в</strong>ерждают одн<strong>и</strong>, н<strong>и</strong> кхозяйст<strong>в</strong>енному хаосу <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альным катакл<strong>и</strong>змам <strong>в</strong> дере<strong>в</strong>не, каксч<strong>и</strong>тают друг<strong>и</strong>е.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>ы <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я,нэп, соц<strong>и</strong>альная д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ка крестьянст<strong>в</strong>а, д<strong>и</strong>фференц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong>я,«Вел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>й перелом», д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е переп<strong>и</strong>с<strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>ххозяйст<strong>в</strong>.----------------------------------------------------------------------------Borodkin L. I. Modeling alternative social dynamics ofpeasantry after "the Great Break Through": Once again about"the differentiation law"Annotation: The article considers alternative variant of socialdynamics of pre-kolkhoz Soviet peasantry at an assumption that theNEP policy would proceed to the middle of 1930s. To construct themathematical model the dynamic censuses of peasants’ householdswere used. The analysis of results shows that during the second half of1920s there was no region in which there would be a process ofwashing out of "middle class" in the countryside, differentiation ofpeasantry and formation of polar groups. As the model shows,445


continuation of the NEP policy wouldn't result in explosive growth ofagrarian economy or in economic chaos and social cataclysms.Keywords: alternatives of historical development, the NewEconomic Policy, social dynamics of peasantry, differentiation, "theGreat Break Through", dynamic censuses of peasants’ households.Булдако<strong>в</strong> В. П. К <strong>в</strong>опросу о про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong><strong>и</strong> м<strong>и</strong>фо<strong>в</strong> окрестьянст<strong>в</strong>еАннотац<strong>и</strong>я: Понять судьбу росс<strong>и</strong>йского крестьянст<strong>в</strong>аможно л<strong>и</strong>шь как часть <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческой судьбы так назы<strong>в</strong>аемого«аграрного общест<strong>в</strong>а». Последнее может «<strong>в</strong>зор<strong>в</strong>аться» попр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>нам естест<strong>в</strong>енно-кл<strong>и</strong>мат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м (неурожай, голод,эп<strong>и</strong>дем<strong>и</strong><strong>и</strong>). Кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>с могут спро<strong>в</strong>оц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать м<strong>и</strong>грац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>демограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й бум. Импер<strong>и</strong>я, баз<strong>и</strong>рующаяся на аграрномобщест<strong>в</strong>е, уяз<strong>в</strong><strong>и</strong>ма по определен<strong>и</strong>ю. На<strong>и</strong>более серьезным<strong>и</strong>спытан<strong>и</strong>ем для аграрного общест<strong>в</strong>а я<strong>в</strong>ляются модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я. ВРосс<strong>и</strong><strong>и</strong> модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я была не понята крестьянам<strong>и</strong>, что <strong>и</strong> по<strong>в</strong>леклоза собой ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онные потрясен<strong>и</strong>я.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: крестьянст<strong>в</strong>о, аграрное общест<strong>в</strong>о,модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я, м<strong>и</strong>ф.----------------------------------------------------------------------------Buldakov V. P. On the origins of peasantry’ mythsAnnotation: The author argues that a fate of Russianpeasantry will be understandable only as a part of common fate of socalled "agrarian society". The latter have a habit to be "exploded" onthe natural reasons (bad harvest, famine, epidemics). The crisis may byprovoked by migrations and demographic boom. An empire based onagrarian society is vulnerable by origin. The modernization is almostserious examination for agrarian society. Russian modernization wasnot understandable for peasantry, this situation transformed torevolution.Keywords: peasantry, agrarian society, modernization, myths.Вас<strong>и</strong>лье<strong>в</strong> Ю. А. Общест<strong>в</strong>енное <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческое сознан<strong>и</strong>е <strong>и</strong><strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческое пон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йскогокрестьянст<strong>в</strong>а: феномен заб<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>яАннотац<strong>и</strong>я: В контексте феномена соц<strong>и</strong>ального заб<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>япредста<strong>в</strong>лена <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческая репрезентац<strong>и</strong>я особенностейотношен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>яхтрансформац<strong>и</strong><strong>и</strong> общест<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чност<strong>и</strong>.446


Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: крестьянст<strong>в</strong>о, <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческоесознан<strong>и</strong>е, заб<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>е, <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чность, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й опыт.----------------------------------------------------------------------------Vasilyev Y. A. Public historical consciousness and historicalunderstanding concerning Russian peasantry: an oblivionphenomenonAnnotation: In a context of a phenomenon of social oblivionit is presented historical representation features of relations of thepower and peasantry in the Russia in the conditions of transformation ofpublic identity.Keywords: peasantry, power, historical consciousness,oblivion, identity, historical experience.Гончаро<strong>в</strong>а И. В. Власть <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> конце 1920-хгг. (по матер<strong>и</strong>алам Центрального Черноземья)Аннотац<strong>и</strong>я: В статье <strong>и</strong>дет речь о <strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>ях<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> Центральном Черноземье <strong>в</strong> 1927—1929 г.На осно<strong>в</strong>е арх<strong>и</strong><strong>в</strong>ных документах раскры<strong>в</strong>ается сущность <strong>в</strong>ластнойпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> «борьбы за хлеб», предшест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шей коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>.Обр<strong>и</strong>со<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>аются методы да<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> на крестьянст<strong>в</strong>о, ход <strong>и</strong><strong>и</strong>тог<strong>и</strong> хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельных кампан<strong>и</strong>й, раскруч<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ерепресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ного механ<strong>и</strong>зма. Анал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>руется реакц<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, крестьянст<strong>в</strong>о, ЦентральноеЧерноземье, хлебозагото<strong>в</strong>к<strong>и</strong>, репресс<strong>и</strong><strong>и</strong>, сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е.----------------------------------------------------------------------------Goncharova I. V. Power and Peasantry at the end 1920-th(on materials of Central Chernozem region)Annotation: In the article speech goes about the mutualrelations of power and peasantry in Central Черноземье in 1927—1929On the basis of the archived documents essence of imperious policy of"fight opens up for bread", to the preceded collectivization. Themethods of pressure of power are described on a peasantry, motion andresults of хлебозагото<strong>в</strong><strong>и</strong>тельных campaigns, untwisting of repressivemechanism. The reaction of peasantry is analyzed.Keywords: power, peasantry, the Central black earth region,purveyances of bread, repressions, resistance.Дем<strong>и</strong>до<strong>в</strong>а Е. И. <strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енный<strong>в</strong>опрос: перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ы научного познан<strong>и</strong>я447


Аннотац<strong>и</strong>я: Отечест<strong>в</strong>енное крестьянст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> настоящее<strong>в</strong>ремя наход<strong>и</strong>тся <strong>в</strong> сложных усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях адаптац<strong>и</strong><strong>и</strong> к качест<strong>в</strong>енноно<strong>в</strong>ой соц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>стране, <strong>в</strong>хожден<strong>и</strong>ем <strong>в</strong> рыночные отношен<strong>и</strong>я, сталк<strong>и</strong><strong>в</strong>ается сно<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>в</strong>ызо<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>.Со<strong>в</strong>ременная крестьянская парад<strong>и</strong>гма нос<strong>и</strong>т прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong><strong>в</strong>ыйхарактер <strong>и</strong> осно<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ается на пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пах как соц<strong>и</strong>альнойот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong>, так <strong>и</strong> здра<strong>в</strong>ого консер<strong>в</strong>ат<strong>и</strong>зма, сложногореаг<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я на потребност<strong>и</strong> общест<strong>в</strong>а <strong>и</strong> чело<strong>в</strong>ека, разнообраз<strong>и</strong>я<strong>и</strong>спользуемых ж<strong>и</strong>зненных <strong>и</strong> аграрных технолог<strong>и</strong>й.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: крестьянст<strong>в</strong>о, продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енный<strong>в</strong>опрос, продо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>енная пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка, крестьянск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опрос.----------------------------------------------------------------------------Demidova E. I. Peasantry and food issue: the prospects ofscientific knowledgeAnnotation: Nowadays native peasantry is in difficultconditions adjusting to the new socio-economic and political situationin the country, entering market relations and facing new economic andpolitical challenges. The modern peasantry paradigm has acontradictory character and is based on such principles as socialresponsibility, healthy conservatism, complex response to the humanand social needs and the diversity of vital and agricultural technologies.Keywords: peasantry, food issue, food policies, peasantryissue.И<strong>в</strong>ашко М. И. Рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озное сознан<strong>и</strong>е <strong>и</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>еросс<strong>и</strong>йского крестьянст<strong>в</strong>а: м<strong>и</strong>фы <strong>и</strong> реальностьАннотац<strong>и</strong>я: Статья пос<strong>в</strong>ящена проблеме э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озного сознан<strong>и</strong>я русского крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ыедесят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>я Со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: крестьянст<strong>в</strong>о, <strong>в</strong>ера, рел<strong>и</strong>г<strong>и</strong>озность,церко<strong>в</strong>ь, <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, государст<strong>в</strong>о.----------------------------------------------------------------------------Ivashko M. I. Religious conscious and behavior of Russianpeasantry: myth and realityAnnotation: The article is devoted to a problem of evolutionof religious consciousness of Russian peasantry in the first decades ofthe Soviet power.Keywords: peasantry, faith, religiousness, power, state.448


И<strong>в</strong>н<strong>и</strong>цк<strong>и</strong>й Н. А. <strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>одколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>Аннотац<strong>и</strong>я: Рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аются формы <strong>и</strong> масштабыкрестьянского сопрот<strong>и</strong><strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я репресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ной пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ке Со<strong>в</strong>етской<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong>о <strong>в</strong>ремя массо<strong>в</strong>ой коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, последст<strong>в</strong><strong>и</strong>яколлект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: крестьянст<strong>в</strong>о, коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я,репресс<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong>осстан<strong>и</strong>я, голод.----------------------------------------------------------------------------Ivnitskiy N. A. Peasantry and the Power at period of thecollectivizationAnnotation: In article are investigated the forms and scale ofpeasant resistance of repressive policy of soviet power during masscollectivization and the consequences of collectivization.Keywords: peasantry, collectivization, repressions, riots,hunger.Ильюхо<strong>в</strong> А. А. Крестьянская кооперац<strong>и</strong>я: благо <strong>и</strong>л<strong>и</strong>трагед<strong>и</strong>я?Аннотац<strong>и</strong>я: Статья пос<strong>в</strong>ящена <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> с<strong>в</strong>оеобразного«кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ного концерна» — многопроф<strong>и</strong>льного кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ногообъед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>я — Покро<strong>в</strong>ского кред<strong>и</strong>тного то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щест<strong>в</strong>аСмоленской губерн<strong>и</strong><strong>и</strong>. На конкретном пр<strong>и</strong>мере показы<strong>в</strong>аетсядеятельность кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>а <strong>в</strong> разных эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях почт<strong>и</strong> за 15 лет (с 1912 г.). Предста<strong>в</strong>ленапракт<strong>и</strong>ческая модель раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я кооперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ного д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я, показанапораз<strong>и</strong>тельная м<strong>и</strong>м<strong>и</strong>кр<strong>и</strong>я кооператоро<strong>в</strong> <strong>в</strong> самых негат<strong>и</strong><strong>в</strong>ныхусло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях <strong>в</strong>ойны <strong>и</strong> ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: кооперац<strong>и</strong>я, эконом<strong>и</strong>ка,коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я, ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я, кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>с, со<strong>в</strong>етская <strong><strong>в</strong>ласть</strong>.----------------------------------------------------------------------------Ilyuhov A. A. Peasant cooperation: a good or tragedy?Annotation: Article is devoted history original "cooperativeconcern" — versatile cooperative association — Pokrovsk creditassociation of Smolensk province. On a concrete example cooperativesociety activity in different economic and political conditions almost for15 years (since 1912) is shown. The practical model of development ofcooperative movement is presented, the amazing mimicry ofcooperators in the most negative conditions of war and revolution isshown.449


Keywords: cooperation, economy, collectivization, revolution,crisis, Soviet power.Карпенко С. В. «Одна губерн<strong>и</strong>я не одолеет <strong>в</strong>сюРосс<strong>и</strong>ю»: <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> Врангеля крестьянст<strong>в</strong>ом Та<strong>в</strong>р<strong>и</strong><strong>и</strong>(1920 г.)Аннотац<strong>и</strong>я: Рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ается <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>е крестьянст<strong>в</strong>омТа<strong>в</strong>р<strong>и</strong>ческой губерн<strong>и</strong><strong>и</strong> генерала П. Н. Врангеля, его д<strong>и</strong>ктаторской<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> его арм<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> 1920 г. На осно<strong>в</strong>е раз<strong>в</strong>еды<strong>в</strong>ательнойдокументац<strong>и</strong><strong>и</strong> штабо<strong>в</strong> Красной арм<strong>и</strong><strong>и</strong> анал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>руются факторы,под <strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем которых у крестьян форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>алось отношен<strong>и</strong>е к<strong>в</strong>рангеле<strong>в</strong>ской д<strong>и</strong>ктатуре. Делается <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од о том, что <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>екрестьянст<strong>в</strong>ом <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> Врангеля как <strong>в</strong>раждебной с<strong>и</strong>лы не поз<strong>в</strong>ол<strong>и</strong>лопоследнему белому д<strong>и</strong>ктатору обеспеч<strong>и</strong>ть с<strong>в</strong>оей <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> арм<strong>и</strong><strong>и</strong>поддержку крестьянст<strong>в</strong>а.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: Гражданская <strong>в</strong>ойна <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, Белоед<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е, П. Н. Врангель, <strong>в</strong>оенная д<strong>и</strong>ктатура, крестьянст<strong>в</strong>о,моб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я, рек<strong>в</strong><strong>и</strong>з<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>я.----------------------------------------------------------------------------Karpenko S. V. "The only province can not overpower thewhole Russia": the Tavriya peasantry’s perception of Wrangelpower (1920)Annotation: The article is focused on Tavriya provincepeasantry’s perception of general P. Wrangel, his dictatorial power andhis army in 1920. On the basic of intelligence documentation of the RedArmy headquarters it analyses the factors, which influenced thepeasantry attitude to Wrangel dictatorship. It draws a conclusion thatpeasantry’s perception of general P. Wrangel as a hostile force did notallow the last white dictator to provide his state power and army withpeasantry support.Keywords: Russian Civil War, White movement,P. N. Wrangel, military dictatorship, peasantry, mobilization,requisition.Козно<strong>в</strong>а И. Е. Крестьянская память о <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong>со<strong>в</strong>ременной Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>Аннотац<strong>и</strong>я: На осно<strong>в</strong>е со<strong>в</strong>ременных с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>анал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>руется крестьянская память о <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. Крестьянская<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ност<strong>и</strong> предста<strong>в</strong>ляет тра<strong>в</strong>м<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>й опытотношен<strong>и</strong>й с <strong><strong>в</strong>ласть</strong>ю <strong>и</strong> опыт пр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>я с ней.450


Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: крестьянст<strong>в</strong>о, <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, прошлое, память,по<strong>в</strong>седне<strong>в</strong>ность.----------------------------------------------------------------------------Koznova I. E. Peasant memory about Authority in modernRussiaAnnotation: The article analyzes peasants’ memories of theSoviet authorities on the basis of their contemporary verbal and writtenevidence. Peasant history of everyday life presents the traumatizingexperience of relationship with the authorities and reconciliation withthem.Keywords: peasantry, authority, past, memory, everyday life.Кондраш<strong>и</strong>н В. В. <strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>: опыт<strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>альной модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>Аннотац<strong>и</strong>я: Статья пос<strong>в</strong>ящена <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>яросс<strong>и</strong>йской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>альноймодерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> (<strong>в</strong>торая поло<strong>в</strong><strong>и</strong>на XIX — пер<strong>в</strong>ая третьХХ <strong>в</strong><strong>в</strong>.). В центре <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>я аграрная пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка царскогосамодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>и</strong> со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong> рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аемый пер<strong>и</strong>од <strong>и</strong>реакц<strong>и</strong>я на нее крестьянст<strong>в</strong>а. В статье доказы<strong>в</strong>ается тез<strong>и</strong>с окрестьянст<strong>в</strong>е как самостоятельной с<strong>и</strong>ле росс<strong>и</strong>йской ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>последующ<strong>и</strong>х событ<strong>и</strong>й. На осно<strong>в</strong>е пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еденных факто<strong>в</strong> <strong>и</strong>аргументо<strong>в</strong> а<strong>в</strong>тором делается <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од об отр<strong>и</strong>цательном опыте<strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я росс<strong>и</strong>йской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аемый пер<strong>и</strong>од.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: крестьянст<strong>в</strong>о, <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, аграрнаяпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка, ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я, гражданская <strong>в</strong>ойна, но<strong>в</strong>ая эконом<strong>и</strong>ческаяпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка, коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я.----------------------------------------------------------------------------Kondraschin V. V. Peasantry and the Power in Russia:experience of interaction in the conditions of industrialmodernizationAnnotation: Article is devoted to history of interaction of theRussian power and peasantry in industrial modernization of Russia(second half of XIX-th century — first third of XX-th century). In thecenter of attention an agrarian policy of imperial autocracy and theSoviet power during the considered period and reaction to it ofpeasantry. In article the thesis about peasantry as is proved toindependent force of the Russian revolution and the subsequent events.On the basis of the resulted facts and arguments the author the451


conclusion about negative experience of interaction of the Russianpower and peasantry during the considered period becomes.Keywords: peasantry, the power, agrarian policy, revolution,the civil war, new economic policy, collectivization.Кудюк<strong>и</strong>на М. М. <strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> 1920-е годыАннотац<strong>и</strong>я: Исследуются осно<strong>в</strong>ные напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>я пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> Со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, атакже пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческая поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>я крестьянст<strong>в</strong>а.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: крестьянст<strong>в</strong>о, ментал<strong>и</strong>тет, но<strong>в</strong>аяэконом<strong>и</strong>ческая пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка, сельсо<strong>в</strong>ет, <strong>в</strong>ыборы, аграрная пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка.----------------------------------------------------------------------------Kudyukina M. М. Peasantry and the Power in 1920-th yearsAnnotation: In article are investigated the basic directions andcontradictions of a policy of the Soviet power concerning village, andalso a political position of peasantry.Keywords: peasantry, mentality, new economic policy,country council, elections, rural policy.Л<strong>и</strong>пато<strong>в</strong>а Н. В. Проект «Коммуна»: трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>но<strong>в</strong>аторст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> отношен<strong>и</strong>ях между крестьянст<strong>в</strong>ом <strong>и</strong> со<strong>в</strong>етской<strong><strong>в</strong>ласть</strong>юАннотац<strong>и</strong>я: Анал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>руются механ<strong>и</strong>змы<strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>я со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>одсоздан<strong>и</strong>я сельскохозяйст<strong>в</strong>енных коммун, а также пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны неудач<strong>и</strong>соц<strong>и</strong>ального экспер<strong>и</strong>мента.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: крестьянст<strong>в</strong>о, <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, коммуна,соц<strong>и</strong>альный экспер<strong>и</strong>мент.----------------------------------------------------------------------------Lipatova N. V. The project "Commune": traditions andinnovation in relations between peasantry and the Soviet powerAnnotation: The article aims to exhibit a mutual relation ofthe Soviet power and peasantry in creation of agricultural communesand Causes of a failure of the power from social experiment.Keywords: peasantry, power, commune, social experiment.Люкш<strong>и</strong>н Д. И. Пр<strong>и</strong>шест<strong>в</strong><strong>и</strong>е Вел<strong>и</strong>кого незнакомца:про<strong>в</strong><strong>и</strong>нц<strong>и</strong>альное начальст<strong>в</strong>о <strong>и</strong> крестьянск<strong>и</strong>е сообщест<strong>в</strong>анакануне общ<strong>и</strong>нной ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>452


Аннотац<strong>и</strong>я: Рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аются характерные особенност<strong>и</strong>арх<strong>и</strong>тектуры росс<strong>и</strong>йской моральной эконом<strong>и</strong>к<strong>и</strong> начала ХХ <strong>в</strong>.,анал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>руются пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны ее кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>са <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од Пер<strong>в</strong>ой м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой<strong>в</strong>ойны.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: крестьянская общ<strong>и</strong>на, моральнаяэконом<strong>и</strong>ка, общ<strong>и</strong>нная ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я, Пер<strong>в</strong>ая м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ая <strong>в</strong>ойна.----------------------------------------------------------------------------Lyukshin D. I. Coming of the Great stranger: provincialadministrations and peasant communities on the eve the communalrevolutionAnnotation: The article considers characteristic peculiaritiesof the architecture of the Russian moral economy in the early 20thcentury analyzing the reasons of its crisis during the WWI.Keywords: peasant community, moral economy, communalrevolution, WWI.Медуше<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й А. Н. Пра<strong>в</strong>о <strong>и</strong> спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ость:альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>ы решен<strong>и</strong>я аграрного <strong>в</strong>опроса <strong>в</strong>предре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онной Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>Аннотац<strong>и</strong>я: Интерпретац<strong>и</strong>я аграрного конфл<strong>и</strong>кта какпроблемы лег<strong>и</strong>т<strong>и</strong>мност<strong>и</strong> трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онных пра<strong>в</strong> собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> наземлю предста<strong>в</strong>ляет но<strong>в</strong>ые аргументы для пон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>н <strong>и</strong>результато<strong>в</strong> реформ <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йском переходном общест<strong>в</strong>е. А<strong>в</strong>торанал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>рует пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ые <strong>и</strong> когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ные аспекты так<strong>и</strong>х <strong>в</strong>опросо<strong>в</strong> как<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong> рац<strong>и</strong>ональные осно<strong>в</strong>ы, порядок распределен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>защ<strong>и</strong>ты пра<strong>в</strong> собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е ключе<strong>в</strong>ой темыпра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>енной программы реформ ра<strong>в</strong>но как трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онномот<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анного крестьянского протеста <strong>в</strong> канун русскойре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: пра<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ая модерн<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я, земельнаясобст<strong>в</strong>енность, лег<strong>и</strong>т<strong>и</strong>мность <strong>и</strong> спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ость, аграрнаяре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я <strong>и</strong> реформа.----------------------------------------------------------------------------Medushevskiy A. N. Law and Justice: Alternative Strategiesof Agrarian Reforms in Pre-Revolutionary RussiaAnnotation: The interpretation of agrarian conflict as aproblem of legitimacy of traditional landowning rights provides newarguments for understanding of causes and impacts of reforms inRussian transitional society. The author analyses legal and cognitiveaspects of such items as historical and rational backgrounds,453


distribution and protection of land property rights as a key issue ofgovernmental reform agenda as well as traditionally motivated peasantprotest on the eve of Russian Revolution.Keywords: legal modernization, land property, legitimacy andjustice, agrarian revolution and reform.М<strong>и</strong>хайло<strong>в</strong>а Е. В. Крестьяне-отходн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> на стройкахпер<strong>в</strong>ой пят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong>Аннотац<strong>и</strong>я: Статья пос<strong>в</strong>ящена одному <strong>и</strong>з острых<strong>в</strong>опросо<strong>в</strong> реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> пер<strong>в</strong>ого пят<strong>и</strong>летнего плана:крупномасштабному стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>у <strong>и</strong> обеспечен<strong>и</strong>ю его но<strong>в</strong>ым<strong>и</strong>кадрам<strong>и</strong> рабоч<strong>и</strong>х-крестьян-отходн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>. Процесс пре<strong>в</strong>ращен<strong>и</strong>ябы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х крестьян <strong>в</strong> стро<strong>и</strong>телей был трудным <strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong><strong>в</strong>ым,с<strong>в</strong>язанным с множест<strong>в</strong>ом проблем. Гла<strong>в</strong>ные <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х ос<strong>в</strong>ещеныа<strong>в</strong>тором.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: крестьяне-отходн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, стро<strong>и</strong>тельныерабоч<strong>и</strong>е, стройк<strong>и</strong> пер<strong>в</strong>ой пят<strong>и</strong>летк<strong>и</strong>, трудо<strong>в</strong>ые ресурсы.----------------------------------------------------------------------------Mihaylova E. V. The seasonally outgoing peasants at theconstructionprojects of the first five-year planAnnotation: The article has for its subject one of the mostburning questions related to the realization of the first five-year plan —the question of large-scale construction and of providing it with newlabour force as presented by working personnel derived from seasonallyoutgoing peasants. Transforming yesterday’s peasants into buildingworkersturned out a difficult and contradictory process accompaniedwith numerous problems, of which the principal ones are exposed bythe author.Кeywords: Seasonally Outgoing Peasants, Building-WorkersPersonnel, the first five-year plan, labour force.Н<strong>и</strong>кул<strong>и</strong>н А. М. Стано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е аграрн<strong>и</strong>ка Стал<strong>и</strong>на:1906—1918 гг.Аннотац<strong>и</strong>я: Иос<strong>и</strong>ф Стал<strong>и</strong>н был одной <strong>и</strong>з центральныхпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х ф<strong>и</strong>гур XX <strong>в</strong>., <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х форс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анныйпереход от аграрного к <strong>и</strong>ндустр<strong>и</strong>альному общест<strong>в</strong>у на терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong><strong>и</strong>как бы<strong>в</strong>шего СССР, так <strong>и</strong> <strong>в</strong>последст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>ка<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х посо<strong>в</strong>етскому образцу друг<strong>и</strong>х стран соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческого лагеря.Непосредст<strong>в</strong>енно по <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> (1929—1933 гг.) <strong>и</strong>рол<strong>и</strong> <strong>в</strong> ней Стал<strong>и</strong>на <strong>в</strong> последн<strong>и</strong>е д<strong>в</strong>а десят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>я поя<strong>в</strong><strong>и</strong>лось <strong>в</strong>454


Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> за рубежом огромное кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>о работ. Пр<strong>и</strong> этомгенез<strong>и</strong>су аграрных <strong>в</strong>зглядо<strong>в</strong> <strong>и</strong> практ<strong>и</strong>к самого Стал<strong>и</strong>на, пр<strong>и</strong><strong>в</strong>едш<strong>и</strong>хего к фатальным решен<strong>и</strong>ям 1929 г., уделялось меньше <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>я.Цель стать<strong>и</strong> — проанал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать, нач<strong>и</strong>ная с самых ранн<strong>и</strong>хаграрных тексто<strong>в</strong> пер<strong>и</strong>ода Пер<strong>в</strong>ой русской ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong> (1906) доруко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а цар<strong>и</strong>цынск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> хлебозагото<strong>в</strong>кам<strong>и</strong> (1918), стано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>еСтал<strong>и</strong>на как аграрн<strong>и</strong>ка (публ<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ста <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка) на фоне сельскойРосс<strong>и</strong><strong>и</strong> начала XX <strong>в</strong>.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>ойна, крестьянст<strong>в</strong>о,аграрная реформа, хлебозагото<strong>в</strong>к<strong>и</strong>, пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческая борьба.----------------------------------------------------------------------------Nikulin A. М. The formation of agrarian Stalin: 1906—1918Annotation: Joseph Stalin was one of the key political figuresin the XX century, who initiated rapid transition from the agrarianeconomy to industrialized construction on the territory of both theformer USSR, and other states of the socialist camp emerging later perSoviet sample. In the past two decades, a vast number of publicationsdevoted particularly to the history of collectivization (1929—1933) andStalin’s role in it have appeared in Russia and other countries.However, much less attention has been given to the genesis of Stalin’sagrarian views and practices, which led him to the fatal decisions of1929. The aim of this article is to analyze, starting from Stalin’s earliesttexts on agriculture at the time of the First Russian revolution (1906) tothe time when he was in charge of the Tsaritsyno grain procurementcampaign (1918), the formation of Stalin’s agrarian ideas as a publicistand politician, against the background of rural Russia at the turn of theXX century.Keywords: revolution, war, peasantry, agrarian reform, grainprocurement, political struggle.П<strong>и</strong>скун В. Н. Укра<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е культурные трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>крестьянском быту Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>: <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й ракурсАннотац<strong>и</strong>я: Анал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>руются культурные особенност<strong>и</strong>,<strong>в</strong>ыя<strong>в</strong>ляемые <strong>в</strong> ж<strong>и</strong>знедеятельност<strong>и</strong> укра<strong>и</strong>нского крестьян<strong>и</strong>на,пересел<strong>и</strong><strong>в</strong>шегося <strong>в</strong> пределы Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. Акцент<strong>и</strong>руется <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е наособенностях <strong>и</strong> формах проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я укра<strong>и</strong>нской нац<strong>и</strong>ональной<strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чност<strong>и</strong>.455


Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: росс<strong>и</strong>йское крестьянст<strong>в</strong>о, переселен<strong>и</strong>еукра<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х крестьян <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong>ю, укра<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е культурные трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>,нац<strong>и</strong>ональная <strong>и</strong>дент<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>я.----------------------------------------------------------------------------Piskun V. N. Ukrainian cultural traditions in everyday lifeof peasants in Russia: historical approachAnnotation: Cultural peculiarities revealed in everyday life ofUkrainian peasants relocated to the limits of Russia are analyzed in thearticle. Characteristics and forms of display of Ukrainian nationalidentity are emphasized.Keywords: Russian peasantry, migration of Ukrainianpeasants to Russia, Ukrainian cultural traditions, national identification.Рогал<strong>и</strong>на Н. Л. Коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я — решающ<strong>и</strong>й этап <strong>в</strong>репресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ном раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong>Аннотац<strong>и</strong>я: Рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аются осно<strong>в</strong>ные формыраскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>анные коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ей <strong>в</strong> СССР:раскулач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е <strong>и</strong> огосударст<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е колхозного труда, <strong>и</strong>ме<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>есокруш<strong>и</strong>тельные последст<strong>в</strong><strong>и</strong>я как для дере<strong>в</strong>н<strong>и</strong>, так <strong>и</strong> народногохозяйст<strong>в</strong>а страны.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я, колхоз, крестьянст<strong>в</strong>о,раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е, <strong>в</strong>неэконом<strong>и</strong>ческое пр<strong>и</strong>нужден<strong>и</strong>е,спецпоселен<strong>и</strong>е, экспорт.----------------------------------------------------------------------------Rogalina N. L. Collectivization is the decision stage in theprocess of repressive to social degradation of peasantryAnnotation: The basic forms of social degradation ofpeasantry, caused by collectivization in the USSR: "raskulachivanie"("de-kulakization") and appropriation by the state of a collective farmlabour, having shattering consequences both for the country areexamined in this article and national economy of country.Keywords: collectivization, collective farm, peasantry, socialdegradation of peasantry, non-economic compulsion, special settlement,export.Скор<strong>и</strong>к А. П. Кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>сные я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> сельском хозяйст<strong>в</strong>еКубан<strong>и</strong> <strong>и</strong> Дона как результат депортац<strong>и</strong><strong>и</strong> населен<strong>и</strong>я«чернодосочных» стан<strong>и</strong>ц (1932—1934 гг.)456


Аннотац<strong>и</strong>я: В работе рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ается одна <strong>и</strong>з на<strong>и</strong>болеетраг<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х стран<strong>и</strong>ц «колхозного стро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а» на Юге Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>,како<strong>в</strong>ой стало занесен<strong>и</strong>е ряда донск<strong>и</strong>х <strong>и</strong> кубанск<strong>и</strong>х казачь<strong>и</strong>хстан<strong>и</strong>ц за не<strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>е за<strong>в</strong>ышенных хлебозагото<strong>в</strong>ок на «чернуюдоску» с последующей депортац<strong>и</strong>ей <strong>и</strong>х населен<strong>и</strong>я. Указанач<strong>и</strong>сленность депорт<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных казако<strong>в</strong>, устано<strong>в</strong>лены <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>анныедепортац<strong>и</strong>ей кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>сные я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> аграрном про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>е Кубан<strong>и</strong><strong>и</strong> Дона, ос<strong>в</strong>ещены меры <strong>в</strong>ластей по <strong>и</strong>х преодолен<strong>и</strong>ю.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я, хлебозагото<strong>в</strong>к<strong>и</strong>,саботаж, «чернодосочные» стан<strong>и</strong>цы, казачест<strong>в</strong>о, Кубань, Дон.----------------------------------------------------------------------------Skorik A. P. The Phenomena of crisis in agriculture Kubanand Don up to the deportation of population "chernodosochnyh"villages (1932—1934)Annotation: This article discusses one of the most tragicpages of the collective farms in southern Russia, which has beenentering a number of Don and Kuban Cossack villages for nonexcessivegrain procurement to "black list"("chernodosochnyx")followed by deportation of their people. Indicate the number ofdeportees Cossacks established due to the deportation of the crisis inagricultural production of Don and Kuban, highlighted governmentmeasures to overcome them.Keywords: collectivization, grain reserves, sabotage,«chernodosochnye» (black list) village, the Cossacks, Kuban, Don.Тел<strong>и</strong>цын В. Л. Военный коммун<strong>и</strong>зм: <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>и</strong>крестьянст<strong>в</strong>о / крестьянст<strong>в</strong>о <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>Аннотац<strong>и</strong>я: Рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>аются аспекты <strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>й<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях <strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма. Наанал<strong>и</strong>зе документального матер<strong>и</strong>ала предпр<strong>и</strong>нята попыткаобобщ<strong>и</strong>ть <strong>и</strong> осмысл<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>нтересы <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ыере<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онные годы <strong>и</strong> дать от<strong>в</strong>ет на <strong>в</strong>опрос о «плюсах» <strong>и</strong>«м<strong>и</strong>нусах» «<strong>в</strong>оенного коммун<strong>и</strong>зма» — как для больше<strong>в</strong><strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, так <strong>и</strong>для крестьянст<strong>в</strong>а, которое на <strong>в</strong>сем протяжен<strong>и</strong><strong>и</strong> Гражданской<strong>в</strong>ойны, оста<strong>в</strong>аясь одной <strong>и</strong>з <strong>в</strong>едущ<strong>и</strong>х общест<strong>в</strong>енных с<strong>и</strong>л,стрем<strong>и</strong>лось сделать пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ыбор, обеспеч<strong>и</strong><strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>й <strong>и</strong>победу одной <strong>и</strong>з прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оборст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х сторон, <strong>и</strong> собст<strong>в</strong>енноеблагополуч<strong>и</strong>е.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: Со<strong>в</strong>етская <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, больше<strong>в</strong><strong>и</strong>стскаяд<strong>и</strong>ктатура, <strong>в</strong>оенный коммун<strong>и</strong>зм, крестьянст<strong>в</strong>о.457


----------------------------------------------------------------------------Telitsyn V. L. Military communism: the Power andPeasantry / Peasantry and the PowerAnnotation: In article aspects of mutual relations of the powerand peasantry in the conditions of military communism are considered.On the analysis of a documentary material the author undertakesattempt to generalize and comprehend interests of the power andpeasantry in the first revolutionary years and to answer on a question on"pluses" and "minuses" of "military communism" both for Bolsheviks,and for peasantry which on all extent of Civil war, remaining one ofleading public forces aspired to make the political choice providing anda victory of one of the contradictory parties, and own well-being.Keywords: the Soviet power, Bolshevist dictatorship, militarycommunism, peasantry.Тощенко Ж. Т. Парадоксальность эконом<strong>и</strong>ческогосознан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я росс<strong>и</strong>йского крестьянст<strong>в</strong>аАннотац<strong>и</strong>я: В осно<strong>в</strong>е эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х парадоксо<strong>в</strong> на селележат огромные сд<strong>в</strong><strong>и</strong>г<strong>и</strong>, которые про<strong>и</strong>зошл<strong>и</strong> как <strong>в</strong> общест<strong>в</strong>е <strong>в</strong>целом, так <strong>и</strong> <strong>в</strong> ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> каждого чело<strong>в</strong>ека. В со<strong>в</strong>ременных усло<strong>в</strong><strong>и</strong>яхросс<strong>и</strong>йского общест<strong>в</strong>а коренным образом <strong>и</strong>змен<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>я,баз<strong>и</strong>рующаяся на отношен<strong>и</strong>ях собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> <strong>и</strong> про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одных отнее отношен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>я, пользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> распоряжен<strong>и</strong>я. На наш<strong>и</strong>хглазах про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>т <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>е сущностных черт эконом<strong>и</strong>ческогосознан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я, которые за годы Со<strong>в</strong>етской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> был<strong>и</strong> нетолько нормат<strong>и</strong><strong>в</strong>ным<strong>и</strong> требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, но <strong>и</strong> стал<strong>и</strong> трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ей,стереот<strong>и</strong>пам<strong>и</strong> мышлен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> деятельност<strong>и</strong> мног<strong>и</strong>х м<strong>и</strong>лл<strong>и</strong>оно<strong>в</strong>людей. Этот разры<strong>в</strong> между мн<strong>и</strong>мым <strong>и</strong> сущ<strong>и</strong>м, между оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>альнойпол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>кой <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>ально-эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> реал<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, междуор<strong>и</strong>ентац<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> <strong>и</strong> результатам<strong>и</strong> про<strong>и</strong>сшедш<strong>и</strong>х <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>й <strong>и</strong> леж<strong>и</strong>т <strong>в</strong>осно<strong>в</strong>е той парадоксальност<strong>и</strong>, которую мы наблюдаем <strong>в</strong>сегодняшней ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: общест<strong>в</strong>енное сознан<strong>и</strong>е, эконом<strong>и</strong>ческоесознан<strong>и</strong>е, эконом<strong>и</strong>ческое по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е, крестьянст<strong>в</strong>о, село, сельскоехозяйст<strong>в</strong>о, парадоксы.----------------------------------------------------------------------------Toschenko Z. T. Paradoxicality of economic consciousnessand behaviour of the Russian peasantryAnnotation: Enormous changes that have occurred in societyin general, and in the life of every peasant lie at the basis of economic458


paradoxes. In present conditions of contemporary Russian society thesituation, based on property relations and its derivatives: relations ofownership use and disposal underwent a radical, fundamental change.We are witnessing a change of essential features of economicconsciousness and behavior, which, during the years of Soviet regimewere not just regulatory requirements, but also became a tradition, apattern of thought and activity of many millions of people. This gapbetween the imaginary and the existent, between official policy andsocio-economic realities, between orientations and results of realchanges is at the heart of paradoxicality, which we observe in lifetoday.Keywords: social consciousness, economic consciousness,economic behaviour, peasantry, village, agriculture, paradox.Третьяко<strong>в</strong> А. В. Земельный передел — осно<strong>в</strong>ной <strong>и</strong>тогаграрных реформ <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> конца XX — начала XXI <strong>в</strong>еко<strong>в</strong>Аннотац<strong>и</strong>я: Рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ается прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong><strong>в</strong>ый процессаграрного реформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> постсо<strong>в</strong>етской Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. Наконкретном матер<strong>и</strong>але показано, что реальным результатомреформ стал передел земельной собст<strong>в</strong>енност<strong>и</strong> <strong>в</strong> стране.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: село, колхоз, со<strong>в</strong>хоз, аграрныереформы, земельный пай, холд<strong>и</strong>нг, земельный передел, крупноехозяйст<strong>в</strong>о.----------------------------------------------------------------------------Tretyakov A. V. Repartition of land — a main result ofagrarian reforms in Russia at the end of the XX-th century — atthe beginning of the XXI-th centuryAnnotation: In the article the contradictory process ofagrarian reforming in post-soviet Russia is considered. According toconcrete data, the real result of the reforms was the repartition of landedproperty in the country.Keywords: village, collective farm, state farm, agrarianreform, land share, holding company, repartition of land, large farm.Фрянце<strong>в</strong> М. М. Сельская школа — последн<strong>и</strong>й рубежАннотац<strong>и</strong>я: Анал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>руется ход реформы образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong>сельской местност<strong>и</strong>, ос<strong>в</strong>ещаются прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong><strong>в</strong>ые результатызакрыт<strong>и</strong>я малокомплектных сельск<strong>и</strong>х школ. Делается <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од онедопуст<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> технократ<strong>и</strong>ческого, <strong>в</strong>ульгарно-эконом<strong>и</strong>ческого459


подхода к решен<strong>и</strong>ю проблем сельск<strong>и</strong>х школ, так как это <strong>в</strong>едет ксокращен<strong>и</strong>ю <strong>и</strong> деградац<strong>и</strong><strong>и</strong> сельского населен<strong>и</strong>я.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: сельская школа, сельская молодежь,реформа образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я, раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е, нац<strong>и</strong>ональнаябезопасность.----------------------------------------------------------------------------Fryantsev M. M. Village School — the Last BoundaryAnnotation: The aim of the article is to analyze thereformation of education in the countryside, to throw light upon thecontradictory results of closing village schools with little number ofstudents. The conclusion is that technocratic, vulgarly economicalapproach towards the problems of village schools is inadmissible, as itleads to reduction and degradation of population in the countryside.Keywords: village school, village youth, reformation ofeducation, elimination of peasantry, national security.Фурсо<strong>в</strong> А. И. «Красная пра<strong>в</strong>да» прот<strong>и</strong><strong>в</strong> «Зеленойпра<strong>в</strong>ды»: русская трагед<strong>и</strong>я ХХ <strong>в</strong>екаАннотац<strong>и</strong>я: Статья пос<strong>в</strong>ящена отношен<strong>и</strong>ям <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong>осно<strong>в</strong>ной массы населен<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> — крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ой трет<strong>и</strong>ХХ <strong>в</strong>. ХХ <strong>в</strong>ек стал терм<strong>и</strong>натором мног<strong>и</strong>х соц<strong>и</strong>альных групп,прежде <strong>в</strong>сего — крестьянст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> обе<strong>и</strong>х зонах м<strong>и</strong>ра —кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong> ант<strong>и</strong>кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой (соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой).Коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я — ант<strong>и</strong>кап<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческая формараскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я. Гла<strong>в</strong>ным <strong>и</strong>мперат<strong>и</strong><strong>в</strong>ом коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> былне эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й, а <strong>в</strong>неэконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й, целостно-с<strong>и</strong>стемный.Решая запущенную аграрную проблему путем ун<strong>и</strong>чтожен<strong>и</strong>якрестьянст<strong>в</strong>а как особого <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого слоя, реж<strong>и</strong>м <strong>в</strong> то же <strong>в</strong>ремясозда<strong>в</strong>ал ед<strong>и</strong>ную общность с <strong>в</strong>нелокальной (нац<strong>и</strong>ональной)<strong>и</strong>дент<strong>и</strong>чностью — коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я не случайно со<strong>в</strong>пала сосменой <strong>и</strong>нтернац<strong>и</strong>онал-соц<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческого курса на «со<strong>в</strong>етско<strong>и</strong>мперск<strong>и</strong>й».Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: крестьянст<strong>в</strong>о, <strong><strong>в</strong>ласть</strong>, XX <strong>в</strong>ек,раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е, коллект<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>нелокальная общность.----------------------------------------------------------------------------Fursov A. I. "Red Truth" versus "Green Truth": RussianTragedy of the Twentieth CenturyAnnotation: The article deals with the relations betweenpower (authorities) and the greater mass of population — peasantry inthe first third of the XX century. The XX century came as a terminator460


of many social groups, first of all — of peasantry both in capitalist andanticapitalist (socialist) zones of the worlds. Collectivization is ananticapitalist form of depeasantrization. Central imperative ofcollectivization was not economic but extraeconomic, total systemic.The regime was solving the agrarian problem which had been neglectedfor many decades by annihilating peasantry as a distinct historic group.At the same time it was creating a new community of extralocal(national) type. It is no coincidence that collectivization took placesimultaneously with the change of course — from international socialistto "Soviet empire" one.Keywords: peasantry, power, XX century, depeasantrization,collectivization, extralocal community.Черт<strong>и</strong>ще<strong>в</strong> А. В. Пер<strong>в</strong>ая м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ая <strong>в</strong>ойна <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>оРосс<strong>и</strong><strong>и</strong>: некоторые аспекты трансформац<strong>и</strong><strong>и</strong> «чело<strong>в</strong>ека земл<strong>и</strong>»<strong>в</strong> «чело<strong>в</strong>ека с ружьем»Аннотац<strong>и</strong>я: Данная статья пос<strong>в</strong>ящена анал<strong>и</strong>зу механ<strong>и</strong>зматрансформац<strong>и</strong><strong>и</strong> «чело<strong>в</strong>ека земл<strong>и</strong>» <strong>в</strong> «чело<strong>в</strong>ека с ружьем», ста<strong>в</strong>шегоодной <strong>и</strong>з гла<strong>в</strong>ных ударных с<strong>и</strong>л русской ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong><strong>и</strong>.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: крестьянст<strong>в</strong>о, ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я, <strong><strong>в</strong>ласть</strong>,русская арм<strong>и</strong>я, Вооруженные С<strong>и</strong>лы, <strong>в</strong>ойна, ментал<strong>и</strong>тет.----------------------------------------------------------------------------Chertishchev A. V. First World War and peasantry ofRussia: some aspects of transformation of the "Person of the land"in the "Person with handgun"Annotation: This article concerns the analysis of evolution ofthe peasantry into a mass of gunmen, who made the bulk of strikeforceof the Russian Revolution.Keywords: peasantry, revolution, power, the Russian Army,military power, war, mentality.Ше<strong>в</strong>елько<strong>в</strong> А. И. Аграрная пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка государст<strong>в</strong>а: онекоторых аспектах <strong>в</strong>за<strong>и</strong>моотношен<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> крестьянст<strong>в</strong>а<strong>в</strong>о <strong>в</strong>торой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>не ХХ <strong>в</strong>екаАннотац<strong>и</strong>я: С пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>ем ранее не <strong>в</strong><strong>в</strong>еденных <strong>в</strong>научный оборот документо<strong>в</strong> анал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>руется аграрная пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>кагосударст<strong>в</strong>а <strong>в</strong>о <strong>в</strong>торой поло<strong>в</strong><strong>и</strong>не ХХ <strong>в</strong>. В ее осно<strong>в</strong>е лежал<strong>и</strong>адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>но-командные методы руко<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а сельск<strong>и</strong>мхозяйст<strong>в</strong>ом, элементы продраз<strong>в</strong>ерстк<strong>и</strong>, которые, <strong>в</strong> частност<strong>и</strong>,461


пр<strong>и</strong>менял<strong>и</strong>сь пр<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong><strong>и</strong> плано<strong>в</strong> государст<strong>в</strong>енных закупоксельхозпродукц<strong>и</strong><strong>и</strong>.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: аграрная пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка, адм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>страт<strong>и</strong><strong>в</strong>нокомандныеметоды, продраз<strong>в</strong>ерстка, сельскохозяйст<strong>в</strong>еннаяпродукц<strong>и</strong>я, колхоз, государст<strong>в</strong>енные закупк<strong>и</strong>.----------------------------------------------------------------------------Shevelkov A. I. The state agricultural policy: on someaspects of the government peasantry relationships in the secondhalf of the XX-th centuryAnnotation: The declassification of archive documents hasmade it possible to further analyze the state agricultural policy in thesecond half of the XX-th century. It was based on administrativecommanding methods, for example, "prodrazverstka" which wasparticularly used to carry out the plan of the state agricultural purchase.Keywords: agricultural policy, administrative commandingmethods, "prodpazverstka", agricultural products, "kolkhoz" (collectivefarm), state purchase.462


ПУБЛИКАЦИИ НАУЧНОГО ПРОЕКТА«НАРОД И ВЛАСТЬ:ИСТОРИЯ РОССИИ И ЕЕ ФАЛЬСИФИКАЦИИ»1. Кн<strong>и</strong>г<strong>и</strong>:1. Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йской смуте: Сборн<strong>и</strong>к научныхстатей участн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> Международного круглого стола (Журнал«Власть», Инст<strong>и</strong>тут соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong> РАН, Моск<strong>в</strong>а, 23 октября 2009 г.).— М.: Изд. ВВА <strong>и</strong>м. проф. Н. Е. Жуко<strong>в</strong>ского <strong>и</strong> Ю. А. Гагар<strong>и</strong>на,2010. — 348 с. — (Научный проект «Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>: Истор<strong>и</strong>яРосс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> ее фальс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong>». — Вып. 1). (20,2 п. л.):http://isras.ru/files/File/Publication/Narodivlast.pdf2. <strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека: Сборн<strong>и</strong>кнаучных статей участн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> Международного круглого стола(Журнал «Власть», Инст<strong>и</strong>тут соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong> РАН, Моск<strong>в</strong>а, 12 ноября2010 г.). — М., 2011. — (Научный проект «Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>:Истор<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> ее фальс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong>». — Вып. 2). (29,5 п. л.)2. Публ<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> общенац<strong>и</strong>ональном научно-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческомжурнале «ВЛАСТЬ»3. Булдако<strong>в</strong> В. П., Марченя П. П., Раз<strong>и</strong>н С. Ю.Международный круглый стол «Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йской смуте»:1-я часть // Власть. — 2010. — № 4. — С. 14—17. (0,5 п. л.):http://isras.ru/files/File/Vlast/2010/04/Mezhdunarodnyj_kruglyj.pdf4. Булдако<strong>в</strong> В. П., Марченя П. П., Раз<strong>и</strong>н С. Ю.Международный круглый стол «Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йской смуте»:2-я часть // Власть. — 2010. — № 5. — С. 10—14. (0,6 п. л.):http://isras.ru/files/File/Vlast/2010/05/Megdunarodnyj_kruglyj_stop.pdf5. Булдако<strong>в</strong> В. П., Марченя П. П., Раз<strong>и</strong>н С. Ю.Международный круглый стол «Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йской смуте»:3-я часть // Власть. — 2010. — № 6. — С. 13—17. (0,6 п. л.):http://isras.ru/files/File/Vlast/2010/06/Krugl_stol.pdf6. Булдако<strong>в</strong> В. П., Марченя П. П., Раз<strong>и</strong>н С. Ю.Международный круглый стол «Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йской смуте»:4-я часть // Власть. — 2010. — № 7. — С. 9—14. (0,7 п. л.):http://isras.ru/files/File/Vlast/2010/07/Buldakov.pdf463


7. Булдако<strong>в</strong> В. П., Марченя П. П., Раз<strong>и</strong>н С. Ю.Международный круглый стол «Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йской смуте»:5-я часть // Власть. — 2010. — № 8. — С. 9—13. (0,6 п. л.):http://isras.ru/files/File/Vlast/2010/08/Krugl_stol.pdf8. Булдако<strong>в</strong> В. П., Марченя П. П., Раз<strong>и</strong>н С. Ю.Международный круглый стол «Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йской смуте»:6-я часть // Власть. — 2010. — № 9. — С. 16—21. (0,7 п. л.):http://isras.ru/files/File/Vlast/2010/09/Krugl_stol.pdf9. Марченя П. П., Раз<strong>и</strong>н С. Ю. Международный круглыйстол «<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека»: 1-я часть// Власть. — 2011. — № 8. — С. 161—171. (1,2 п. л.):http://isras.ru/files/File/Vlast/2011/08/Marchenya_Razin.pdf10. Марченя П. П., Раз<strong>и</strong>н С. Ю. Международный круглыйстол «<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека»: 2-я часть// Власть. — 2011. — № 9. — С. 173—184. (1,3 п. л.):http://isras.ru/files/File/Vlast/2011/09/Marchenya_Razin.pdf3. Публ<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> друг<strong>и</strong>х <strong>в</strong>едущ<strong>и</strong>х реценз<strong>и</strong>руемых научныхжурналах, рекомендо<strong>в</strong>анных Перечнем ВАК РФ11. Раз<strong>и</strong>н С. Ю. «Перестройка» <strong>и</strong> «Смута» на Международномкруглом столе «Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йской смуте» // Федерал<strong>и</strong>зм. —2010. — № 2 (58). — С. 223—234. (0,8 п. л.):http://cdn.scipeople.com/materials/7760/Федерал<strong>и</strong>зм_Раз<strong>и</strong>н.pdf12. Булдако<strong>в</strong> В. П., Марченя П. П., Раз<strong>и</strong>н С. Ю. «Народ <strong>и</strong><strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йской смуте»: прошлое <strong>и</strong> настоящее с<strong>и</strong>стемных кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>со<strong>в</strong><strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> // Вестн<strong>и</strong>к арх<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ста. — 2010. — № 3. — С. 288—302.(0,9 п. л.):http://cdn.scipeople.com/materials/3454/Вестн.арх_Народ_<strong>и</strong>_<strong><strong>в</strong>ласть</strong>.pdf13. Марченя П. П., Раз<strong>и</strong>н С. Ю. Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> русской смуте:«В<strong>и</strong>лы» <strong>и</strong> «грабл<strong>и</strong>» отечест<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> // Обозре<strong>в</strong>атель-Observer. —2010. — № 7 (246). — С. 96—103. (0,7 п. л.):http://rau.su/observer/N7_2010/096_103.pdf14. Марченя П. П., Раз<strong>и</strong>н С. Ю. <strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>// Соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я (СоцИс). — 2010. — № 9. — С. 140.(0,1 п. л.):http://isras.ru/files/File/Socis/2010-9/Marchenya_23.pdf15. Марченя П. П., Раз<strong>и</strong>н С. Ю. Импер<strong>и</strong>я <strong>и</strong> Смута —<strong>и</strong>н<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>анты росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> // Федерал<strong>и</strong>зм. — 2010. — № 3 (59). —С. 121—134. (1,4 п. л.):464


http://cdn.scipeople.com/materials/3454/Федерал<strong>и</strong>зм_Импер<strong>и</strong>я.pdf16. Марченя П. П., Раз<strong>и</strong>н С. Ю. <strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> как«д<strong>в</strong>е Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>»: «Темные массы» <strong>и</strong> «с<strong>в</strong>етлое будущее»отечест<strong>в</strong>енной <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> // Обозре<strong>в</strong>атель-Observer. — 2011. —№ 9 (260). — С. 18—25. (0,6 п. л.):http://cdn.scipeople.com/materials/3454/<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong><strong>и</strong>_<strong><strong>в</strong>ласть</strong>_Обозре<strong>в</strong>атель_2011_9.pdf17. Марченя П. П., Раз<strong>и</strong>н С. Ю. «Смуто<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е» как «горд<strong>и</strong>е<strong>в</strong>узел» росс<strong>и</strong>е<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я: от <strong>и</strong>мпер<strong>и</strong><strong>и</strong> к смуте, от смуты к..? // Росс<strong>и</strong>я <strong>и</strong>со<strong>в</strong>ременный м<strong>и</strong>р. — 2010. — № 4 (69). — С. 48—65 (1,4 п. л.):http://cdn.scipeople.com/materials/3454/Смуто<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е_РСМ_2010_4.pdf18. Марченя П. П., Раз<strong>и</strong>н С. Ю. Крестьянск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опрос —фактор росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х реформ <strong>и</strong> ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>й // Обозре<strong>в</strong>атель—Observer. — 2011. — № 11 (262). — С. 29—44. (1,3 п. л.):http://rau.su/observer/N11_2011/index.htm19. Марченя П. П., Раз<strong>и</strong>н С. Ю. Импер<strong>и</strong>я <strong>и</strong> Смута <strong>в</strong>со<strong>в</strong>ременном росс<strong>и</strong>е<strong>в</strong>еден<strong>и</strong><strong>и</strong>: [Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йской смуте]// Но<strong>в</strong>ый <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>в</strong>естн<strong>и</strong>к. — 2011. — № 4 (30). — С. 89—96.(0,7 п.л.).http://www.nivestnik.ru/2011_4/index.shtml3. В печат<strong>и</strong>:20. Марченя П. П., Раз<strong>и</strong>н С. Ю. Крестьяно<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е какросс<strong>и</strong>е<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е (д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong><strong>и</strong> круглого стола «<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong><strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека») // Росс<strong>и</strong>йская <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я. — 2012.(0,6 п. л.)21. Марченя П. П., Раз<strong>и</strong>н С. Ю. Аграрный <strong>в</strong>опрос <strong>и</strong> русскаяре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я (д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong><strong>и</strong> теорет<strong>и</strong>ческого сем<strong>и</strong>нара «Крестьянск<strong>и</strong>й<strong>в</strong>опрос <strong>в</strong> отечест<strong>в</strong>енной <strong>и</strong> м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>») // Росс<strong>и</strong>йская<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я. — 2012. (0,6 п. л.)22. Марченя П., Раз<strong>и</strong>н С., Ионо<strong>в</strong> И. <strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong> <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> XX <strong>в</strong>ека: По <strong>и</strong>тогам международного круглогостола // Общест<strong>в</strong>енные наук<strong>и</strong> <strong>и</strong> со<strong>в</strong>ременность. — 2012. (1,7 п. л.)23. Марченя П. П., Раз<strong>и</strong>н С. Ю. Теорет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й сем<strong>и</strong>нар«Крестьянск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опрос <strong>в</strong> отечест<strong>в</strong>енной <strong>и</strong> м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ой <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>»:матер<strong>и</strong>алы пер<strong>в</strong>ого заседан<strong>и</strong>я // Крестьяно<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е. Теор<strong>и</strong>я.Истор<strong>и</strong>я. Со<strong>в</strong>ременность. М., 2012. (2,6 п. л.)465


КРУГЛЫЙ СТОЛ № 123 октября 2009 г.<strong>в</strong> Инст<strong>и</strong>туте соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong> РАН<strong>в</strong> рамках научного проекта«Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>: Истор<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> ее фальс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong>»состоялся Международный круглый стол журнала «Власть»«НАРОД И ВЛАСТЬ В РОССИЙСКОЙ СМУТЕ».Он был пос<strong>в</strong>ящен межд<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>нарному научному анал<strong>и</strong>зуразл<strong>и</strong>чных аспекто<strong>в</strong> проблемы <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> народа как д<strong>в</strong>ухгла<strong>в</strong>ных агенто<strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ях глобальныхсоц<strong>и</strong>альных катакл<strong>и</strong>змо<strong>в</strong>, ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>й <strong>и</strong> смут (как пер<strong>и</strong>од<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>по<strong>в</strong>торяющ<strong>и</strong>хся с<strong>и</strong>стемных кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>со<strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йского государст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>общест<strong>в</strong>а). В д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong>ях пр<strong>и</strong>нял<strong>и</strong> участ<strong>и</strong>е более 30 ученых,предста<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>х научные журналы, научно-<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ательск<strong>и</strong>еорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>узы Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> Беларус<strong>и</strong>.Осно<strong>в</strong>ные проблемные напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong>й круглого стола: Смута/ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я, кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>сный р<strong>и</strong>тм росс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>: прошлое <strong>и</strong>настоящее. Д<strong>и</strong>нам<strong>и</strong>ка раз<strong>в</strong>ерты<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я с<strong>и</strong>стемных кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>со<strong>в</strong>.Эл<strong>и</strong>ты <strong>и</strong> массы <strong>в</strong> росс<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х смутах.Смуты <strong>и</strong> росс<strong>и</strong>йская <strong><strong>в</strong>ласть</strong>: ож<strong>и</strong>даемое <strong>и</strong> дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельное.Ведущ<strong>и</strong>м круглого стола был д. <strong>и</strong>. н., с. н. с. ИРИ РАН (Моск<strong>в</strong>а)В. П. Булдако<strong>в</strong>.Матер<strong>и</strong>алы круглого стола был<strong>и</strong> опубл<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>аны <strong>в</strong> журнале«Власть» <strong>и</strong> на сайте ИС РАН. Информац<strong>и</strong>я о состоя<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong>ях <strong>и</strong>сер<strong>и</strong>я анал<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х статей по <strong>и</strong>х мот<strong>и</strong><strong>в</strong>ам опубл<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>аны также <strong>в</strong> целомряде друг<strong>и</strong>х <strong>в</strong>едущ<strong>и</strong>х реценз<strong>и</strong>руемых научных журнало<strong>в</strong>,рекомендо<strong>в</strong>анных Перечнем ВАК РФ.По <strong>и</strong>тогам работы круглого стола подгото<strong>в</strong>лен сборн<strong>и</strong>к статей <strong>в</strong>сер<strong>и</strong><strong>и</strong> научного проекта «Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>: Истор<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> еефальс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong>» (Выпуск 1).----------------------------------------------------------------------------Кратк<strong>и</strong>е <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>онные сообщен<strong>и</strong>я о круглом столена спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных научных сайтах сет<strong>и</strong> Интернет: на сайте ИС РАН: http://www.isras.ru/vlast_ks_2009.html на сайте журнала «Но<strong>в</strong>ый <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>в</strong>естн<strong>и</strong>к:http://www.nivestnik.ru/anons/22.shtml на сайте журнала «Вестн<strong>и</strong>к арх<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ста»:http://www.vestarchive.ru/1/1003-l-n-.html466


КРУГЛЫЙ СТОЛ № 212 ноября 2010 г.<strong>в</strong> Инст<strong>и</strong>туте соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong> РАН<strong>в</strong> рамках научного проекта«Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>: Истор<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> ее фальс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong>»состоялся Международный круглый стол журнала «Власть»«КРЕСТЬЯНСТВО И ВЛАСТЬ В ИСТОРИИ РОССИИ XX ВЕКА».Он был пос<strong>в</strong>ящен межд<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>нарному научному анал<strong>и</strong>зуразл<strong>и</strong>чных аспекто<strong>в</strong> «крестьянского <strong>в</strong>опроса» <strong>и</strong> его рол<strong>и</strong> <strong>в</strong> отечест<strong>в</strong>енной<strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> ХХ <strong>в</strong>ека. «Крестьянск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опрос» рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ался как узло<strong>в</strong>аяпроблема росс<strong>и</strong>е<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я, <strong>в</strong> которой сосредоточены осно<strong>в</strong>ные конфл<strong>и</strong>ктыросс<strong>и</strong>йской <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong>. В д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong>ях пр<strong>и</strong>нял<strong>и</strong> участ<strong>и</strong>е более 40 ученых,предста<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>х научные журналы, научно-<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ательск<strong>и</strong>еорган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>узы Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, Беларус<strong>и</strong>, Укра<strong>и</strong>ны.Осно<strong>в</strong>ные проблемные напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong>й круглого стола: «Крестьянск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опрос»: смысл <strong>и</strong> значен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>чело<strong>в</strong>ечест<strong>в</strong>а. XX <strong>в</strong>ек <strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>: «раскрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е» <strong>и</strong>л<strong>и</strong>«окрестьян<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е» страны. «Вел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>й незнакомец» <strong>и</strong> публ<strong>и</strong>чная пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>»: м<strong>и</strong>фы <strong>и</strong>реальность. Русское крестьянст<strong>в</strong>о: «мог<strong>и</strong>льщ<strong>и</strong>к» Импер<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> еец<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>онный фундамент?«Аграрные реформы» <strong>и</strong> «русск<strong>и</strong>е крестьяне»: отечест<strong>в</strong>енная <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я<strong>и</strong> ее фальс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong>…Ведущ<strong>и</strong>м круглого стола был д. <strong>и</strong>. н., проф., за<strong>в</strong>. каф.пол<strong>и</strong>толог<strong>и</strong><strong>и</strong> БГЭУ (М<strong>и</strong>нск), г. н. с. ИЕ РАН (Моск<strong>в</strong>а) О. Г. Бухо<strong>в</strong>ец.Матер<strong>и</strong>алы круглого стола был<strong>и</strong> опубл<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>аны <strong>в</strong> журнале«Власть» <strong>и</strong> на сайте ИС РАН. Информац<strong>и</strong>я о состоя<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся д<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong>ях <strong>и</strong>сер<strong>и</strong>я анал<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х статей по <strong>и</strong>х мот<strong>и</strong><strong>в</strong>ам опубл<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>аны также <strong>в</strong> рядедруг<strong>и</strong>х <strong>в</strong>едущ<strong>и</strong>х реценз<strong>и</strong>руемых научных журнало<strong>в</strong>, рекомендо<strong>в</strong>анныхПеречнем ВАК РФ. По <strong>и</strong>тогам работы круглого стола подгото<strong>в</strong>ленсборн<strong>и</strong>к статей <strong>в</strong> сер<strong>и</strong><strong>и</strong> научного проекта «Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>: Истор<strong>и</strong>яРосс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> ее фальс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong>» (Выпуск 2).----------------------------------------------------------------------------Кратк<strong>и</strong>е <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>онные сообщен<strong>и</strong>я: на сайте ИС РАН: http://www.isras.ru/index.php?page_id=1478 на сайте журнала «Но<strong>в</strong>ый <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>в</strong>естн<strong>и</strong>к:http://nivestnik.ru/anons/24.shtml на сайте журнала «Вестн<strong>и</strong>к арх<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ста»:http://www.vestarchive.ru/1/1261-lkrestianstvo-i-vlast-v-istorii-rossii-xxvekar.html467


ЗАСЕДАНИЕ ТЕОРЕТИЧЕСКОГО СЕМИНАРА № 127 апреля 2011 г.<strong>в</strong> Росс<strong>и</strong>йской академ<strong>и</strong><strong>и</strong> народного хозяйст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> государст<strong>в</strong>еннойслужбы пр<strong>и</strong> През<strong>и</strong>денте РФ (РАНХ<strong>и</strong>ГС)состоялось пер<strong>в</strong>ое заседан<strong>и</strong>е теорет<strong>и</strong>ческого сем<strong>и</strong>нара«КРЕСТЬЯНСКИЙ ВОПРОСВ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ И МИРОВОЙ ИСТОРИИ»Центра аграрных <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й РАНХ<strong>и</strong>ГС <strong>и</strong> научного проекта«Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>: Истор<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> ее фальс<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong>»В 1990-е гг. заметным я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем <strong>в</strong> общест<strong>в</strong>енных науках Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>стал с<strong>и</strong>стемат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> про<strong>в</strong>од<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йся под эг<strong>и</strong>дой ИРИ РАН <strong>и</strong>Межд<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>нарного академ<strong>и</strong>ческого центра соц<strong>и</strong>альных <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й(Интерцентра) МВШСЭН теорет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й сем<strong>и</strong>нар «Со<strong>в</strong>ременныеконцепц<strong>и</strong><strong>и</strong> аграрного раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я». Его орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я была с<strong>в</strong>язана прежде<strong>в</strong>сего с <strong>и</strong>менам<strong>и</strong> д<strong>в</strong>ух <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естных ученых — бр<strong>и</strong>танского крестьяно<strong>в</strong>еда <strong>и</strong>соц<strong>и</strong>олога Т. Шан<strong>и</strong>на <strong>и</strong> отечест<strong>в</strong>енного <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ка-аграрн<strong>и</strong>каВ. П. Дан<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>а. Между соорган<strong>и</strong>заторам<strong>и</strong> этого сем<strong>и</strong>нараВ. В. Бабашк<strong>и</strong>ным <strong>и</strong> А. М. Н<strong>и</strong>кул<strong>и</strong>ным (ЦАИ РАНХ<strong>и</strong>ГС) <strong>и</strong> соа<strong>в</strong>торам<strong>и</strong>научного проекта «Народ <strong>и</strong> <strong><strong>в</strong>ласть</strong>…» П. П. Марченя <strong>и</strong> С. Ю. Раз<strong>и</strong>нымдост<strong>и</strong>гнута дого<strong>в</strong>оренность об орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> но<strong>в</strong>ого со<strong>в</strong>местного постояннодейст<strong>в</strong>ующего теорет<strong>и</strong>ческого сем<strong>и</strong>нара. Эта <strong>и</strong>дея получ<strong>и</strong>ла одобрен<strong>и</strong>еТ. Шан<strong>и</strong>на.На обсужден<strong>и</strong>е участн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ого заседан<strong>и</strong>я был<strong>и</strong> <strong>в</strong>ынесеныдоклады: «Пра<strong>в</strong>о <strong>и</strong> спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>ость: альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>ы решен<strong>и</strong>я аграрного<strong>в</strong>опроса <strong>в</strong> предре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онной Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>» (д. ф. н., проф., г. н. с. ИРИ РАН,гл. ред. журнала «Росс<strong>и</strong>йская <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я» А. Н. Медуше<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й (Моск<strong>в</strong>а). «Вторая русская смута: ка<strong>в</strong>ерзный от<strong>в</strong>ет на ненайденныйаграрный <strong>в</strong>опрос» (к. <strong>и</strong>. н., доц. каф. пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> Казанского(Пр<strong>и</strong><strong>в</strong>олжского) Федерального ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета Д. И. Люкш<strong>и</strong>н (Казань).В состоя<strong>в</strong>шейся <strong>в</strong> ходе обсужден<strong>и</strong>я докладо<strong>в</strong> ож<strong>и</strong><strong>в</strong>леннойд<strong>и</strong>скусс<strong>и</strong><strong>и</strong> пр<strong>и</strong>нял<strong>и</strong> участ<strong>и</strong>е более 20 ученых, предста<strong>в</strong>ля<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х научныежурналы, научно-<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ательск<strong>и</strong>е орган<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>узы Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> (Моск<strong>в</strong>ы,Казан<strong>и</strong>, Пензы, Тамбо<strong>в</strong>а).Матер<strong>и</strong>алы пер<strong>в</strong>ого заседан<strong>и</strong>я теорет<strong>и</strong>ческого сем<strong>и</strong>нара <strong>и</strong>анал<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е стать<strong>и</strong> по его проблемат<strong>и</strong>ке опубл<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>аны <strong>в</strong> рядефедеральных журнало<strong>в</strong>, рекомендо<strong>в</strong>анных Перечнем ВАК РФ.----------------------------------------------------------------------------Кратк<strong>и</strong>е <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>онные сообщен<strong>и</strong>я: на сайте журнала «Вестн<strong>и</strong>к арх<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ста»:http://www.vestarchive.ru/konferencii/1543-lkrestianskii-vopros-votechestvennoi-i-mirovoi-istoriir-teoreticheskii-seminar.html468


НАУЧНЫЙ ПРОЕКТ«НАРОД И ВЛАСТЬ:ИСТОРИЯ РОССИИ И ЕЕ ФАЛЬСИФИКАЦИИ»----------------------------------------------------------------------------THE SCIENTIFIC PROJECT"PEOPLE AND POWER:THE HISTORY OF RUSSIA AND ITS FALSIFICATIONS"http://www.google.com/profiles/narodivlasthttp://narodivlast.bestpersons.ru/http://narodivlast.switter.org/http://proekt-n-i-v.livejournal.com/http://my.mail.ru/mail/narodivlasthttp://ru-ru.facebook.com/people/Naucnyj-Proekt/100001736893761http://scipeople.ru/group/919/topic/2883/http://ru.netlog.com/narodivlasthttp://narodivlast.blogspot.com/469


КРЕСТЬЯНСТВО И ВЛАСТЬВ ИСТОРИИ РОССИИ XX ВЕКАСборн<strong>и</strong>к научных статейучастн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> Международного круглого столажурнала «Власть»<strong>и</strong> Инст<strong>и</strong>тута соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong> РАННаучный проект«НАРОД И ВЛАСТЬ:ИСТОРИЯ РОССИИ И ЕЕ ФАЛЬСИФИКАЦИИ»Выпуск 2Круглый стол был пос<strong>в</strong>ящен межд<strong>и</strong>сц<strong>и</strong>пл<strong>и</strong>нарному научномуанал<strong>и</strong>зу разл<strong>и</strong>чных аспекто<strong>в</strong> проблемы <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> народа как д<strong>в</strong>ух гла<strong>в</strong>ных агенто<strong>в</strong> <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческогораз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ях глобальных соц<strong>и</strong>альныхкатакл<strong>и</strong>змо<strong>в</strong>, ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>й <strong>и</strong> смут как пер<strong>и</strong>од<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>по<strong>в</strong>торяющ<strong>и</strong>хся с<strong>и</strong>стемных кр<strong>и</strong>з<strong>и</strong>со<strong>в</strong>росс<strong>и</strong>йского государст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> общест<strong>в</strong>а.КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА ПУБЛИКАЦИИ:<strong>Крестьянст<strong>в</strong>о</strong>. Крестьянск<strong>и</strong>й <strong>в</strong>опрос. Народ. Власть.Смута. Ре<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я. Истор<strong>и</strong>я Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. Росс<strong>и</strong>е<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е.КОНТАКТНАЯ ИНФОРМАЦИЯ:МАРЧЕНЯ Па<strong>в</strong>ел Петро<strong>в</strong><strong>и</strong>ч (редактор): marchenyap@mail.ruРАЗИН Сергей Юрье<strong>в</strong><strong>и</strong>ч (коорд<strong>и</strong>натор): razin_sergei@mail.ru----------------------------------------------------------------------------НАУЧНЫЙ ПРОЕКТ: narodivlast@gmail.com470


PEASANTRY AND POWERIN HISTORY OF RUSSIA IN THE XX-th CENTURYCollection of scientific articlesof the contributors of the International RoundtableDiscussions of the Journal "Authority"and of the Institute of Sociology of the RASThe Scientific Project"PEOPLE AND POWER:THE HISTORY OF RUSSIA AND ITS FALSIFICATIONS"Issue 2The Roundtable is dedicated to the interdisciplinary scientificanalysis of various aspects of problem of the interactionof Power and People as two main agents to the historicaldevelopment of Russia in the situations of global socialcataclysms, revolutions and strifes as periodicallyrepetitive systemic crisesof the Russian state and society.KEYWORDS TO PUBLICATIONS:Peasantry. Peasant problem. People. Power.Strife. Revolution. History of Russia. Russian studies.CONTACT INFORMATION:MARCHENYA Pavel (editor): marchenyap@mail.ruRAZIN Sergei (coordinator): razin_sergei@mail.ru----------------------------------------------------------------------------THE SCIENTIFIC PROJECT: narodivlast@gmail.com471


РОССИЙСКАЯ АКАДЕМИЯ НАУКИнст<strong>и</strong>тут соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong>Общенац<strong>и</strong>ональный научно-пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й журнал«ВЛАСТЬ»НАУЧНОЕ ИЗДАНИЕКРЕСТЬЯНСТВО И ВЛАСТЬВ ИСТОРИИ РОССИИ XX ВЕКАСборн<strong>и</strong>к научных статейучастн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> Международного круглого столажурнала «Власть» <strong>и</strong> Инст<strong>и</strong>тута соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong> РАН(12 ноября 2010 г.)Научный проект«НАРОД И ВЛАСТЬ:ИСТОРИЯ РОССИИ И ЕЕ ФАЛЬСИФИКАЦИИ»Выпуск 2472

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!